Văn hóa và tộc người Nguyễn Từ Chi

7/26/2019 Vn ha v tc ngi Nguyn T Chi

1/604

Gp phn nghin cu

Vn ho v Tc ngi

--------------------------------------------------------------------------------

NGUYN TCHI

1. Ci sng v ci cht trong quan nim ca ngi Mng2. Phn thn thoi trong t nc3. Xung quanh hnh thc khai thc rung lang4. Cp vy Mng5. Hoa vn cp vy, hoa vn hnh hc6. Mn n Hu, mn n Mng7. TTheng wang Mng thc mc vthnh hong Vit

8. Vua Ch9. Ccu tchc lng Vit ctruyn Bc B10. Dn chlng x11. Lng x Hng Sn12. Nhn xt bc u vgia nh ca ngi Vit13. Mt tri vi nghi ltrn nng ca ngi Mng (Mng ) Ty Bc Vit Nam14. Hoa vn cc dn tc Giarai - Bana15. Thm "nh m" Bana - Giara16. Nhng tiu cc lra qua np sng vn ho Ty Nguyn17. Tnh ngha ca vn ho18. Nhn c Ma thing

19. Tmt vi tr din trong lhi lng20. Quanh chuyn cnh quan v bmt tc ngi21. Mthut ctrong snghip xy dng con ngi mi


2/604

ci sng v ci cht trongquan nim c truyn ca ngi Mng

m nay

Ngy ny

Ti dy

K chuyn xa cho ngi nghe

Ni v xa cho ngi hay

Mai sau

C ngy n cm ung ru

Ngi khc chuyn cng i...(M u mo t nc: li b Mo ni vi ngi cht)

Trong khun kh cuc vn ng ci cch phong tc tpqun, mt mt quan trng ca cng tc vn ha min ni,nhng ng ch lnh o cc cp, m chng ti c dp tip xctrn a bn Mng (Ha Bnh), u c bit quan tm n vicci to tp tc ma chay v ci xin. Ci cch tang l cn c coi

trng hn ci cch hn l. Thc vy, trong sinh hot tn gio vx hi c truyn ca ngi Mng, ma chay l dp gy tn kmnhiu nht: tn tin ca, tn sc ngi, tn th gi. Chng nhngth, nhn di gc chng m tn v gio dc ch ngha v

9


3/604

thn, tang l l mt trong nhng nghi l tn gio m c cangi Mng, l hnh thi kh tp trung ca m tn d oan ctruyn. Nhng, nhmi nghi l ln ca bt c dn tc no, tangl Mng cn th hin, trn l tit, nhng quan nim v tr v

nhn sinh quen thuc ca dn tc. D khng thiu ch lch lc,cc quan nim y bt r lu i vo tm khm ca ngiMng, l cht liu gp phn xy dng nn ci m nhiu nhdn tc hc gi l mi cng cm ca mt dn tc. Khng thnht n xa b tt c bng bin php hnh chnh. Bn cnhnhng quan nim li thi, nhng tp tc lc hu, tang l Mngcn bao hm nhiu gi tr tin b ca di sn vn ha dn tc, mngi Mng hin nay mong k tha v pht huy mt cch huch trn bc ng xy dng ch ngha x hi. Mi tnh gn bngi sng cng nh ngi cht vi t, nc, xm, mng(1) -bc u ca tnh yu nc, tinh thn chng p bc tot ra tmt s l ca, ch l vi t d gia nhiu t d khc.

Cn xa b nhng g v gi li nhng g? l cu hi mmt s ng ch Ha Bnh nu ln khi trao i vi chng ti.Qua bn bc, cc ng ch cng nht tr vi chng ti rng, trckhi quyt nh xa b hay gi li, vic trc mt r rng l phitm hiu xem c nhng g. Ngha l phi iu tra dn tc hcv tang l, khng nhng ghi chp t m cc l tit, m cn thngqua l tit rt ra nhng quan nim v khi nim n nu bnsau. Trn c s hiu bit , cc ng ch Ha Bnh s cngnhn dn Mng gii quyt thch ng vn xa b nhng gv gi li nhng g. Chng ti tin tng nhvy. Ti liu ngn

ny ch nhm gp phn rt nh vo cng tc gn c khitrong ca cc ng ch Ha Bnh, bng cch trnh by linhng quan nim c truyn ca ngi Mng v ci sng vci cht, trong chng mc chng ti thm d c qua kho st

10


4/604

tang l. Vn ny cha c nhng ngi nghin cu dn tcMng trc kia cp n(2). Ci sng v ci cht ni ykhng phi l nhng thnh phn ca mt hc thuyt tru tngv v tr v nhn sinh, kt qu t bin ca mt tng lp tng

l. Chng ti ch mun ni n th gii ca ngi sng v thgii dnh cho tinh linh, trong quan nim dn gian ca ngiMng trc y, ri t tm hiu s phn ca linh hn khi conngi tt th, nhng bc ng ca linh hn t ci sngn ci cht. Con ng y biu hin qua cc l tit tang ma.Tuy nhin, trong gii hn ca mt bi tp ch, chng ti skhng miu t cc l tit ni tip nhau, m ch hy vng rng dinbin c bn nht ca m tang Mng s l phn no qua victrnh by cc quan nim(3).

Ln li nhng trang s tay ghi chp trn thc a qua cccuc kho st cng nhau tin hnh t nm 1964 cho n nay,chng ti khng nn c bi hi khi nh n nhng b, nhngm, nhng ng ch, tuy ch gp g trn cc chng ng ind, nhng khng ngn ngi dnh th gi gii cho chng timt on mo ti ngha, thm cho chng ti mt hiu bit cth(4). Trong qu trnh chnh l v phn tch ti liu, chng ti nhiu ln tham kho thc tin ca cc dn tc khc. Nhngln , nhiu bn ng nghip st sng cho php chng ti sdng kt qu nghin cu ca cc bn, k c mt s ti liu chah cng b, tin i chiu, so snh. i vi chng ti, thi v t l mt tm gng v tinh thn khoa hc v hp tc xhi ch ngha. Xin cc bn nhn y li cm n chn thnh ca

chng ti(5).

Nu qu thc, nh chng ti ngh, khi nim linh hn lht nhn ca mi t tng tn gio, th tang l t phi l biuhin r nt nht ca khi nim y. V ma chay l g, nu khng

11


5/604

phi l gii php cao nht v cui cng - gii php ti chung -m mt cng ng th ngi sng a ra khun xp s phnca linh hn mt thnh vin. Tic thay, nhng ti liu c th vtang l Mng vn khng cho php chng ta tr li chnh xc cc

cu hi sau y: Theo quan nim c truyn ca ngi Mng,con ngi c my hn chnh, my hn ph? Trn c th cangi sng, cc hn chnh v hn ph s ra sao? Thng thng nc ta, cch gii p cc cu hi trn y thuc phm vi quannim dn gian, ch khng phi l c quyn hay c quyn camt ng cp, mt tng lp no c. Chng hn, ngi Ba Na no n tui trng thnh u bit r rng mi ngi c ba PNGOL (= hn), hn chnh xoy tc, mt hn ph trn trn,mt hn ph trong thn, v khi con ngi tt th th hnchnh i v th gii bn kia, cn cc hn ph c vt vng trongrng, v sau bin thnh sng mc(6). C th dn nhiu t dtng t v cc dn tc khc. iu lm cho chng ti ngc nhinl khng mt ngi Mng no, k c cc c cao tui v nhngngi vn l P Mo (= b Mo) (7), c th tr li nhng cu hitrn mt cch dt khot. y khng phi l tnh trng mi. Di

thi Php thuc, khi cuc sng c truyn ca ngi Mng chabin dng nhiu, J.Cuisinier tng vp phi mt tnh trngtng t, m v sau c khng qun nhc li: H ngp ngng vcch gii p nhng cu hi y, hnh nh cha bao gi h t hinh th c(8). Khi nim linh hn, hoc cha kt tinh, hocang phn gii, trong quan nim dn gian ca ngi Mng.

Theo quan nim ph bin ca h, th ngi sng c nhiu

hn, m ting Mng gi lVI (va). C l nhng va y cphn b khp c th ca con ngi, v tt c nhng ngi cungcp ti liu cho chng ti u dn cu ni u ming sau y:PN ML WI PN M, M ML WI PN CHIU

12


6/604

(Bn mi va bn phi, nm mi va bn tri). Nhvy, ngisng c chn mi hn c thy, n ng v n b u th. Tisao li phn b khng ng u nhvy? Phi chng v qu tim bn tri? Trong khng gian huyn b ca ngi Mng, pha

bn phi v pha bn tri gi nhng chc nng khc nhau nhth no? Trc nhng thc mc ny, cc c, cc b Mo, m chngti tng c dp thm hi, ch bit lc u ci xa. Tc gi cunNgi ci sng cn nhc n mt quan nim khc: con ngi cba HN (=hn), nu l nam th thm by BA (=va), n ththm chn(9). Nhng, qua thm tra in d, chng ti thy rngquan nim ny - da trn s phn bit gia hn chnh v hnph, gia nam v n - hoc khng ph bin khp ni (ch c timt s vng tip gip a bn Kinh), hoc khng phi l quannim dn gian (ch ph bin trong mt s nh Lang, hoc nhnggia nh t nhiu c Nho hc).

Trong s chn mi va ca ngi sng, xa kia ngiMng c phn bit hn chnh v hn ph khng? Mt ln na,chng ti nh dng li trc ting ci xa bt lc. D sao, iuc th phng on l: c nhiu loi va, t nht cng c hai loi.Nhng ngi cung cp ti liu cho chng ti thng dn mt cuni u ming khc: WI THn Po MOONG, VI KHANG PC (= Va rn b mung, va sang b c). Cu ni xc tch nmc ti ngha i hi chng ta phi tm hiu mt vi khi nim,k c v phng din t ng. VI THn (= va rn, va cng)cng l tn mt nghi l tn gio ca ngi Mng, c lin quann khi nim linh hn. Ngi n tui gi cm thy sc bt

u suy, cng nh ngi chun b i xa, thng mi LA WITHn (= lm va rn), tng cng sc lc cho mnh bngcch lm cho va cng rn. B Mo, trc khi i ch tr tang l,cng t lm va rn, va ca mnh sc mnh p o v

13


7/604

hng dn hn ngi cht. Di mt ngi nghin cu dn tchc tn gio, tc lm va rn khng th khng c nhng miquan h, d xa xi, vi mt quan nim rt c v linh hn, quannim linh hn bng bc, linh hn cha c th ha, m c ngi

cng iu ln thnh thuyt nng lng v linh hn(11).WI KHANG (= va sang) thc ra l g ? Vn cn treo y.Cho n nay, chng ti cha gp mt b Mo no gii c nghabng ca t KHANG(12). Cn P l mt ng t m phm vi ngngha kh rng. Trong nhiu trng hp, P c ngha l git.V ngha tng hp ca cu Va rn b mung, va sang b c,hu ht nhng ngi cung cp ti liu cho chng ti u chorng va rn l loi va c uy lc thng mung th trnrng (P = git). Cn va sang th sc thng loi c dinc. Ring mt c xm Bi Tro, thuc mng Rch c (naythuc x T Sn, huyn Kim Bi), a ra mt kin gii khl th v. Theo c, va rn l loi va nh, nn c v vimung th trn cao (trong rng, trn sn ni), cn va sangl loi va nng, khc no con c bao gi cng di thp (dinc). Tuy n c, cch minh gii ny bit u chng c th m

thm mt hng kho st. V va nng v va nh cng lnhng khi nim ca ngi Kinh, mt dn tc st nch ngiMng, v c quan h b con vi ngi Mng v nhiu mt(13).Xa hn na, phi chng quan nim v trng lng ca linh hn tim tng trong cc khi nim hn tt v hn xu ca mtvi ngnh X Ty Bc(14)?

iu chc chn l cp hnh tng mung - c khng ch tn

ti trong cu ni u ming dn trn, nh tnh cho hai loiva, m cn xut hin t nht cng trong ba trng hp khc.Trc Cch mng thng Tm, trong cc m tang ln, thng lm tang ca NHA LANG (= nh Lang, ng cp qu tc trong

14


8/604

x hi Mng c truyn), c m phi mi ba b Mo cng hnhl: l MO DN (cha r ngha en ca t dn)(15). Trnmt nghi trng ca b Mo, ch dng trong trng hp ny (xemHnh I), c cm hai l c ui nheo, mt v hnh con mung, c

th l con hu, mt v hnh con c. Cng trc cch mng, ccnghi l nng nghip tin hnh trong mi xm Mng u tptrung vo v ma. L m u cho v ma, trc ngy cy v t,l l KHng MUA (= khng ma, cha nm chc ngha enca t khng), c hnh trong thng ba m lch ti QUn(=qun), ni th THENG WANG (= thnh hong, thn bo vxm). Ni chung, vt t l ln. Nhng mt s xm - v nh xm

p (thuc Mng Rchc), ni chng ti thuc chi tit sau y -cn gi mt tp tc chn: vt t phi l conmung, c th l con naihay con hu. V vy,trc l khng ma, c

khi sut mt thng tri,LANG TAO (= Lango, qu tc thng tr xm) cm u dn xmi sn lin min htngy ny n ngy kia,phi git ln lm l:

ngi ta xem y l triuchng mt ma. L ktthc ma l l N CMNON (= n cm non),hay l N CM MI (=

15

Hnh 1: Nghi trng ca b Mo trong mo Dn


9/604

n cm mi), tin hnh trong tng nh, vo thng mi m lch,trc ngy gt r. Trong dp ny, vt t bt buc l CM CHUL(= cm chn, tc cm dp, cha r ngha en ca t chul), vc, c th l C T T (= c t ngha l c m li bng l

ri ln). Nai hay hu, v c, cn l nhng n thng thytrn mt hin vt thng dng ca nn m thut Mng ctruyn, b phn c nht c hoa vn trong trang phc ca ngii: ci KC WL (= trc vy, u vy, m ngi Kinh vng Mng thng gi l cp vy)(16). Ngc dng lch s,chng ta khng qun rng hu v c cng l nhng m-tpc th hin trn mt s hin vt bng ng thau thi c. Slp i lp li ca cp mung c trn nhiu chiu ca cuc sngMng - k c chiu thi gian, nu m rng din trng t dntc Mng ngy nay ra nhng cng ng th c tr trn tnc ta t thi s s, t hoa vn cp vy n m-tp trng ng- chng t rng nhng hnh tng ny c mt thi lch s lui v chn hn l phc tp. Mc du ngy nay khng mt ngiMng no cn c th gii thch cho ngi lm dn tc hc nidung ca cp mung - c, r rng y l hai biu tng mang

ngha tn gio hay thn thoi, ng thi gn cht vi nhauthnh mt th lng phn(17).

Xung quanh khi nim va ca ngi Mng, ti liu ctrong tay ch cho php ni chc rng:

1. Theo quan nim c truyn ca ngi Mng, ngi sngc nhiu va;

2. S lng va ca n ng v n b khng khc nhau;3. Nhng va y c phn b khng ng u bn phi

v bn tri ca c th;

4. Va c chia thnh hai loi, m chng ti cha c iu

16


10/604

kin phn bit r chc nng.

Nu chng ti cha th khoanh khi nim va ca ngiMng bng mt ng bin chnh xc, th tri li, v tr hoangng lm khung cho hot ng ca va ngi sng v hn ngi

cht l mt h thng kh r nt. Thc ra, trong vn hc truynming ca ngi Mng, k c vn hc tn gio, khng c tcphm no miu t v tr y. Ngay c ng mo ln T T TC (= t nc) m chng ta c th xem phn u lthn thoi Mng cn i, c nh li di hnh thc lith(18) cng ch cp s lc n vic to thin lp a, mkhng h cho ta bit v tr to nn c cu trc nh th no.

Theo di din bin ca tang l, thng qua ng i nc bc cahn ngi cht, cng c th bit mt s vng thuc v tr y.Nhng mt s vng cha phi l ton b. May thay, tt c ccb Mo, cng nhnhng c, k c nhng M (= *b) tho c tch,m chng ti c dp tip xc, u thng nht vi nhau trnnhng nt c bn, khi h k cho chng ti nhng g h bit cv v tr huyn hoc m ta mun tm hiu. R rng v tr quantn gio ca ngi Mng cn c nh trong quan nim dn gian.ng nhin, mi ngi cung cp ti liu c th gp vo quannim chung mt s chi tit mi, hay t nhiu suy lun c nhn.Nhng tp hp v sng lc li, c th rt ra mt ci vn chung,m chng ti xin php trnh by li di y. Chng ta s thyrng l mt quan nim phc hp, nh nhiu mt khc trongnn vn ha phc hp ca ngi Mng.

Theo quan nim c truyn ca ngi Mng, v tr chialm ba tng, ba khu vc khc nhau phn b trn mt trc dc. gia l MNG PA (= mng Pa, ngha l mng bibng, hay l mng bng phng), th gii ca ngi sng. y,ngi sng tp hp li thnh NOC (= mng, a vc, gm

17


11/604

nhiu xm), di s cai qun ca Lang, ng cp thng tr, vU (= U), tay chn ca Lang, Mng Pa, th gii ca ngisng, l khung cnh a l quen thuc ca ngi Mng, lthung lng v ni i, l rung nc v nng ry, l xm, l

mng, nhng cng l KE CH (= K Ch) na. V, trong quannim v tr ca h, ngi Mng khng hon ton loi tr abn ca nhng dn tc khc, c bit nhng dn tc sng bncnh h t lu i, nh CON TO (= Con o, tc ngi Thi).Do , t PA (=bi bng, bng phng) khng hn ch mngPa trong phm vi thung lng, ni c nhiu bi bng. C hnch chng, l hn ch trong phm vi mt t, mt phng i lpvi tri bn trn, v vi lng t bn di. Nh ni trn,v tr m chng ti ang miu t l mt h thng c trn cdi, mt h thng dc.

MNG KLI (= mng Tri), bn trn mng Pa, lni ng tr ca BUA KLI (= Vua tri), c cc KEM (= Kem) pht. X hi Mng c truyn khng c vua, nhng v nhiu l dolch s nn khi nim vua rt quen thuc vi ngi Mng(19).Trong mo t nc m chng ti va nhc n, nhn vtBUA GIT GIANG (= Vua Gt Ging), ngi u tin xng vua K Ch, c xem l dng di trc tip ca TCN (= Cn,ng Cn), anh hng vn ha ca thn thoi Mng cn i.Chc Kem nu r tnh cht x hi ca Vua Tri: ti i ni trna bn Mng (Ha Bnh), mt s chc u - tay chn ca nhLang - c gi l Kem, v nh cc chc KEM C (= Kem c,Kem ln) v KEM N (= Kem em) trong h thngu mngVang c (nay trn t huyn Lc Sn). Cng nh Gt-Gingtrong mo t nc, Vua Tri cn mang din mo mt ngLang: x hi mng Tri ch l hi quang ca x hi c thc, xhi ca nhng con ngi thc sng mng Pa. Trong mt

18


12/604

on sau, khi gii thiu hnh trnh ca linh hn ngi cht,chng ti s ni n chc nng ca ci triu nh ny, hay nicho ng hn l ca b my Lang mng Tri. Trc mt, c iu kin hiu r hn tduy c truyn ca ngi Mng, phn

nh qua v tr quan tn gio ca h, chng ta hy xt n thigian v khng gian mng Tri. Vi tt c nhng ngi cungcp ti liu, chng ti u t cu hi sau y: vua Tri v ccKem c cht hay khng. Ai cng dt khot khng nh rng ccv y khng th cht, l bt t(20). Nu th, thi gian mngTri l v tn. Nhng khng gian y li hu hn. Chng ticn nh mi cu tr li ca mt b Mo mng ng c (naythuc huyn Kim Bi): Mng Tri cng c ch cng V bdn ngay my cu trong MO KIN (= mo Kin):

MOONG NHM ti CT TOL

MOONG TL TI CT KHUNG

(= Mung nhm i ht li,

Mung don(21) i ht no)

y l ni tn cng ca mng Tri, ni cao nht trong hthng dc ca v tr. Cn ni thp nht ca mng Tri, chtip gip vi mng Pa, l u? iu , khng ai xc nhc. Ch bit rng, u ngoi mng Tri, trn ng xungmng Pa, c mt con sng: theo mo Kin, khi ln tri, ngicht phi vt qua KHUNG KHANG PN KHN (= sngKhng bn Khn)(22). Nh vy, gia mng Tri, th gii siu

nhin, v m

ng P

a, th gii t nhin, c sn li thng th

ng.Nhng ngi sng khng th men theo li m ln mng Tric. y l li i dnh cho hn ngi cht, v ln mng Tri lmt chng ng trong hnh trnh ca linh hn thot xc, mchng ta s bn n sau. n lc y, chng ta s thy rng hn

19


13/604

ngi cht - d thnh tinh linh - cng khng th bc vo aht mng Tri, nu khng c vai tr ca b Mo, nu khng ctc ng ca php thut.

Th gii bn di mt t, trong lng t, l MNG PA

TN = mng Pa tn, ngha l mng bng di). Tn gi y(mng bng phng di) cng khin ta ng rng th giibn di ny khng khc my so vi th gii trn mt t(mng bng phng). M qu vy. Cn c vo li miu t thngnht ca nhng ngi cung cp ti liu, chng ti hiu ringmng Pa tn khng phi l th gii siu nhin. y, cngi, sc vt, sn bn v nh c, cng ly v ly chng, sinh

con ci, c sng v c cht. y, c nh ca, c xm - mng,c Lang - u, Mng Pa tn chng khc g mng Pa, ycon tru ch bng con ch, con b bng con mo, ngi ln bngtr con mi ba mi bn tui(23). Xa kia, mng Pa vmng Pa tn c li thng thng vi nhau: y l mt ciRNG (= ci rng, tc li thng ming trn ni lin hai tngcao thp) ni lin mt t vi th gii bn di. By gi, ngihai mng i li vi nhau, c nhng trng hp trai gi hai bnly nhau. V sau, khng r v l do g - c ngi cho rng v tcl ci xin khc nhau - ngi hai mng lp li thng thng,khng i li vi nhau na. Mt th gii bn di mt t, c cdn, c cuc sng, l hnh nh quen thuc, vn c trong c tch,truyn thuyt, quan nim dn gian, ca nhiu dn tc nc ta:ngi Thi, ngi Ty, ngi Dao, ngi Giy Lo Cai, ngiPu po H Giang, ngi Kinh v ngi Khme Nam B,

nhiu dn tc Ty Nguyn...(24). T dn tc ny qua dn tckia, nhng chi tit k ra c th khc nhau. Nhng xung quanhbn cht ca th gii y v nhng con ngi y, cc d bnu thng nht vi nhau trn my nt chnh:

20


14/604

1. Th gii bn di mt t khng phi l m ty, khngphi l th gii siu nhin ca tinh linh. Th gii bn di v thgii trn mt t vn l mt, xa kia c li thng thng vinhau. ng lu l, theo truyn thuyt ca ngi v ngi

M, th loi ngi vn xut pht t th gii bn di y, trckhi nh ln t lng t chim lnh mt t;

2. C dn ca th gii bn di c th l nhng ngi thon (theo truyn thuyt Mng, Thi, Ty, Giy, Dao, Pu po,Kinh v Khme Nam B, Ba Na Ty Nguyn), hoc bng tmvc chng ta (theo truyn thuyt v M). Nhng h lnhng con ngi thc, bng xng v bng tht;

3. D ging th gii trn mt t v bn cht, th gii bndi vn thua km th gii ca chng ta (ngi b t, n t,dng a ta nh ri lm ct nh, vin n sc mnh cangi trn mt t...).

L th gii vt cht vn thng thng vi mt t, v lmi trng thc, mng Pa tn t hn cng mt khng gian (vthi gian?) vi mng Pa. C l chnh v tnh cht thc ny, m

c ngi mun xem nhng ngi ln di mt t l hnh nhtruyn thuyt ha ca nhng ngi Ngrit tng c tr ngDng v ng Nam. Sau y, khi bn n ng i ca linhhn ngi cht, chng ta s thy rng, di v duy l ca n,kin gii ny, thc ra, khng c c s chc chn.

MNG BUA KH (= mng Vua Kh) cng l th giibn di, nhng khng phi di mt t, m y nc. y

l vng quc ca bn KH (= Kh), di quyn cai qun caBUA KH (= Vua Kh). Kh l nhn vt huyn hoc thngxut hin trong c tch v chuyn truyn k Mng di dngrn ln nc. Nu c th ni rng ngi t hon mng Pa tn

21


15/604

l ngi thc, c th ni l ngi bng xng, bng tht, thtri li, bn cht ca Kh kh xc nh hn nhiu. iu khinchng ti lu khi thm hi l, mc du Kh c th xut hindi nhiu dng khc nhau, trong thc ca h, ngi Mng

khng bao gi tch khi nim Kh khi hnh tng rn gnlin vi nc. M t cnh kh cn trong bui khi nguyn catri t, mo t nc c cu:

Chng c sng Li chy lt l bi

Khng c sng Ci chy lt l de

Nc sng m sng cha c

Bng cm tri la cha nnTing ch nhi cn lng im

Hang cha c ni nui kh

Ni cha c ch nui ra

Bn bi bn g

Cha c chn nui gii...

y, Kh c xp cnh sng, cm la, ch nhi,ra, gii, nhng khi nim c lin quan n nc. Ngn ngvn hc Mng thng ghp hnh tng Kh vi hnh tngRng (cng l mt th rn) trong mt thnh ng c tnh cht lply: CON KH CON RNG (=con Kh con Rng). Trongnhng chuyn Kh m chng ti c nghe k, d mang hnhdng g, nhng khi b ngi dng mu git cht, hay khi angng, bao gi Kh cng tr li nguyn hnh con rn(25). Nhvy,trn c bn, Kh l rn to nc.

Rn gn vi nc l mt khi nim c sn trong thn thoica nhiu dn tc trn th gii, v c lin quan mt thit vi

22


16/604

nimphn thc trong tn gio nguyn thy v cc nghi l nngnghip: vn ny c nhiu ln s kt. Nguyn hnh rnca Kh c mt c im: bao gi cng c mt mo trn unh mo g sng. Qua cng trnh so snh ca C.Hentze(26),

chng ta bit rng, cng nh rn hai u v rn hai thn,rn c mo l mt hnh tng thn thoi v mt n trang trph bin khp min bao quanh Thi Bnh Dung. Nhng, trongc tch Mng, Kh khng cn l khi nim thn thoi, biutrng ca th gii bn di, th gii sinh vt v bn nng na.Vt khi khun kh l-gch cht ch ca t duy thn thoi,trn vo a ht rng ri ca tnh i trong c tch v chuyntruyn k, Kh c nhn cch ha t nhiu, tr thnh nhn vtc c tnh v lm khi tai qui, th li c php thn thng binha, khi mang hnh rn, khi hin hnh ngi, khi vt v trnmt sng thnh nhng khc LONG (= thn cy chui) nhla ngi qua bn. Nhng dng bin ha k trn c phi hpti tnh trong chuyn M Ct, mt vin ngc trong kho tngtruyn c Mng(27). C nhng ngi, k c b Mo, qu quytvi chng ti rng Kh cng l ngi nhta thi, nhng l ngi

di nc, i u phi mang lt rn. Mt s chuyn v VuaKh c th khin chng ta suy ngh theo chiu hng , v nhchuyn ngi i cy c mi xung nc LA WI (=lm va, tccng) cho con Vua Kh(28). Di y nc, Vua Kh sng mtcuc i vng gi, di hnh dng con ngi, trong nhng cungin y bu vt. R rng, trong c tch Mng, Vua Kh mang din mo ca mt Long Vng hay Vua Thy T trong

truyn thuyt ca ngi Hn v nhng dn tc chu nh hngsu sc ca vn ha Hn(29). Nh vy, khi nim Kh - conKh thng - v khi nim Vua Kh, tuy c ch ging nhau,nhng khc nhau v mc siu nhin. D sao, cng khngth xem mng Vua Kh l mt th gii thc nh mng Pa

23


17/604

tn c. Tuy siu nhin ha, th gii di nc vn trongmt khng gian hu hn,mt khng gian r rng b hn ch giamt nc v y nc. Nhng, sn uy lc phi thng, Kh c haicch vt khi hn ch ni trn: mt l m rng khng gian ca

mnh bng cch dng nc ln, nc dng n u Kh vyvng n y: hai l ha thn thnh con ngi i vo khnggian ca th gii thc, th gii ca con ngi. Ngc li, ngisng cng c th xung th gii di nc, nu c Kh dnng, trong trng hp y, ngi sng c vic theo k dnng bc xungnc, v khi ngphon ton anh ta sthy ng s thnhthang dn n cungVua Kh. Cng cngi k rng Khcho ngi sng ngivo mt ci thngtrn: mt xoy nc

ht c thng lnngi xung y, tncung Vua Kh (30).Qua , ta thy rng,mc du gia mngPa v mng VuaKh c nhng trng

hp i li vi nhau,nhng y vn l haith gii cch bitnhau bng mt hngro ch c th vt

24

Hnh 2: V tr ba tng - bn th gii


18/604

qua bng php thut.

Nhng ti liu trnh by r ln mt lc c tnhcht minh ha (xem Hnh 2). Trc khi chuyn qua vn khc,nu cn s kt cc nhn xt l t nhng phn trn, chng ta c

th ni rng:

1. H thng v tr ba tng - bn th gii ca ngiMng ly mng Pa, th gii ca ngi sng, lm trung tm:mi ng i u xut pht t y, mi th gii khc u qui tv y;

2. Tuy u trong nhng khng gian hu hn c, mi thgii li c mt bn cht ring, do s thng thng gia cc thgii b hn ch. Mng Pa l th gii t nhin, l ci sng cangi Mng. Mng Pa tn, vn thng thng vi mng Pa,cng l th gii t nhin, nhng thp km hn. Mng Tri lth gii siu nhin hon chnh nht: thi gian y l v tn.Mng Vua Kh, mang nng tnh cht c tch hn tn gio, cngl mt th th gii siu nhin;

3. V

t qua ranh gii gia th gii t nhin v th gii siunhin, phi c mi gii ca php thut.

L thc chng g khc hn l thn thoi ang hot ng.Nhn xt ca nh thn thoi hc Panff c th rt ng chu i Dng, a bn nghin cu ca ng. Ti y, c mt sthng nht l k gia thn thoi, quan nim dn gian v v tr,v nghi l tn gio. Trn t Mng, tnh hnh phc tp hn.

Qua nhng phn trn, chng ta thy rng c mu thun giathn thoi cn i Mng c nh thnh li th trong phnu mo t nc, v quan nim dn gian ca ngiMng v v tr, m chng ti va gii thiu. Theo di tang lMng, chng ta li thy rng cn mt mi mu thun th hai

25


19/604

na, mu thun gia quan nim dn gian v cc l tit ma chay.V qua hnh trnh ca linh hn t ci sng n ci cht - cth rt ra t din bin ca tang l - chng ta thy hin hin mtquan nim khc v v tr, hon ton khng ging quan nim ba

tng - bn th gii m chng ta bit. Ln li nhng bcng ca hn ngi cht, nhm tm hiu v tr quan th hainy, chng ta s xut pht t trng thi linh hn khi con ngiva tt th.

Chng ta bit rng ngi sng c chn mi va, bnmi va bn phi, nm mi va bn tri. Nhng mt khi conngi trt hi cui cng, ngi Mng khng ng n

khi nim va na, m chng ta thy xut hin mt khi nimmi, m ngi Mng gi l MA (= ma). Khc vi va, hn cangi sng, ma l hn ca ngi cht, hn thot xc. T ngthay i, ni dung ca khi nim linh hn t cng khng cnnh c. Vy, v bn cht, ma khc g va? Chn mi va binchuyn thnh bao nhiu ma? Nu va hon ton xa l vi ma, thma t u n, v mt khi ma xut hin th va s i u?Nh bao cu hi khc xoay quanh khi nim linh hn, nhngcu hi trn y cha tm c gii p tha ng trong quannim hu thc ca ngi Mng. So snh vi quan nim cangi Thi - mt dn tc st nch ngi Mng, m ni dungtruyn thuyt v tp tc tn gio nh hng khng t n vnha Mng - chng ti thy rng by nhiu hn khng cn gic nguyn dng khi con ngi cht. Cng nh ngiMng, trc y ngi Thi tin rng ngi sng c nhiu hn,

m h gi l KHUN. Con ngi tt th, cc khun tp trungthnh ba cc hay ba PHI (=ma). Cc phi i v nhng ni khcnhau trong v tr, v t y theo ui nhng s phn khcnhau. Cn c vo , phi chng ta c th gi thit rng, trong

26


20/604

trng hp ngi Mng, sau khi thot xc chn mi va cacon ngi lin c kt thnh mt th thng nht gi l ma? Nuqu vy th c l ngi Ty Vit Bc cng quan nim ht nhngi Mng(32). D sao, quan st tang l Mng, ta thy b Mo

i x vi ma nh vi mt c nhn nht th.Tang l Mng c J.CUISINIER miu t t m v kh

chnh xc. Tic rng tc gi cun Ngi Mng khng kho stk ni dung cc ng mo(33), nhng l ca m b Mo ch tr mtang phi mo ln khi hnh l. i chiu ni dung cc ng mo yvi qu trnh din bin ca l tit, chng ta thy hin r nghaqun trit ca tang l Mng. Vnh vin tch khi xc, th vt

cht vn l ni hn nng ta, linh hn c th tc ng mt cchv trt t, lm hn lon sinh hot hi ha ca ngi sng, cagia nh, xm mng, nhng cng ng th m ngi cht vn lthnh vin. Yu cu cp bch ca nhng cng ng th y lchuyn a ma t ci sng, th gii t nhin khng thch hpvi bn cht ca linh hn thot xc, sang ci cht, th giisiu nhin. y khng ch l yu cu tn gio. Nhn di gc x hi hc, linh hn thot xc khng cn t cch v iukin vt cht hot ng trong khun kh gia nh v xmmng, nhng cng ng th ca th gii t nhin. V ci cht,linh hn s c gia nhp vo nhng cng ng th mi - gianh ma, xm mng ma - khng khc my so vi nhng cngng ci sng, nhng l nhng cng ng th ca th gii siunhin. Nh chng ta bit, gia th gii t nhin v th giisiu nhin c s cch bit v bn cht, ch c th vt qua bng

php thut. V th mi c vai tr ca b Mo. Nhng php thutca b Mo, d cao cng n my, cng khng a ngayc ma v ci cht. Tang l Mng l c mt qu trnh phctp v ko di, trong b Mo thng xuyn i din v m

27


21/604

thoi vi linh hn ngi cht, trc mt cc cng ng th ngisng (gia nh, h hng, b con trong xm trong mng). TrcCch mng thng Tm mc d chnh quyn thuc a cm kodi m tang v l do v sinh, nhng nhng tang l Mng hon

chnh nht Ha Bnh - thng l m tang cc Lang ln - cth din ra qua mi hai m. Thot tin, khi ngi cht vanhm mt, b Mo dng uy lc ca mnh trn p ma. lmc ch ca l KE (=k, cha r ngha en), m ni dung l sb ct mi lin h bnh thng gia ma v ci sng; l nidung ca l TAP MA (= p ma). Nhng, t y v sau, sut qutrnh hnh l, b Mo khng h trn p na, m ch xen k victhuyt phc linh hn ngi cht vi vic hng dn linh hn yi tng bc mt trn con ng nhiu cung v ci cht.Thuyt phc bng gii thch: iu tot ra t ni dung ca ttc cc ng mo xp thnh RONG (= dng), ngha l thnh mth thng c trt t nht nh. Mc ch gii thch ni bt trongng mo ln t nc, m ti chnh yu l ngun gcca v tr, v ca x hi c vn ha do con ngi xy dng nnqua u tranh. Nhiu ng mo ngn ni cho linh hn r ngun

gc ca ci cht, khng phi thng qua nhng l l siu vit vtru tng, m bng nhng mu chuyn con con nhum muhuyn thoi: tuy kh ri rc, cc mu chuyn ny c th l vttch ca mt h thn thoi c hn phn u mo t nc,mt h thn thoi c l cha tip thu nh hng Thi(34).

C nhng ng mo gii thch ngun gc mt s vt dngtrong tang l v c lin quan n ma: ngn n thp sng ngy

m trn bn th ngi cht, con g bo canh m ma a theotrn ng ln mng Tri, con tru hin t s v th gii bnkia cho ngi cht c phng tin lm n... Thuyt phc cbng gii tr na: l l do tn ti trong Rong mo ca trng

28


22/604

ca WWAKHU CL (= Vn hoa ni Ci), thin tnh s bithm nht ca vn hc truyn khu Mng. Thuyt phc, giithch, hng dn, thm ch gii tr na! Thi nng nh trong i x vi ma - mt thc th m ngi ta mn thng tuy

s hi, cch i x vi ma nhvi ngi cn sng, s sn sc chuo ca ngi sng i vi ngi cht, tt c nhng biu hintm l y vt ln cc hnh thc mo m ca php thut, h chota thong thy mt kha cnh su kn ca tm hn Mng: micng cm gn b vi nhau, mi thnh vin ca cng ng th,tnh cm thit tha gia ngi v ngi, v bn trn ci cht,duyn n khng kht gia cc th h ni tip nhau trn mt t.

Trong khun kh n nh cho mt bi tp ch, chng timun lu nhiu hn n nhng ng mo v l tit hng dnng i cho linh hn ngi cht. Bng vo quan nim dn gianca ngi Mng, trung tm ca hnh trnh huyn hoc nyc mt hnh nh kh sinh ng, m chng ti xin php gii thiulun y, hnh nh ba nhn vt ang ln n trn nhng nong i v th gii siu nhin. M u l b Mo, hay ni chong hn l THANH TH (= Thnh s) ca b Mo. Xung quanhv Thnh ny, c nhiu quan nim v cch minh gii khc nhau,cch no cng m h nh cch no: c l tnh trng l bngc cho php chng ta ngh rng y l mt yu t ngoi lai, tnhp cch y cha lu lm vo h thng tn ngng ca ngiMng. Mt b Mo mng ng c (nay trn t x Vnhng, huyn Kim Bi) bo vi chng ti rng Thnh s chngqua ch l va ca b Mo thi. Lin h vi vic b Mo phi lm

va rn trc khi i hnh l, chng ti cho rng kin gii nytip cn nht vi quan nim c truyn. Nh vy, chng ta cxem nh va ca b Mo i trc dn ng. Tip sau l ma, hnca ngi cht. Cui cng l va ca CHI CHUC (= bc Chuc,

29


23/604

cha r ngha en ca t Chuc) gng gnh hnh l cho ma.Trn thc tin ca l tit, Chuc l ngi c tang ch mi nngi cnh b Mo trong sut qu trnh hnh l, gip b Mo nhngvic lt vt quanh bn th Thnh s: thp hng, rt ru, nh

no bt... Khc b Mo, Chuc khng phi l ngi hnh l,khng nm c php thut. Nhng, cng nhb Mo, lun luntip xc vi ma v vi th gii siu nhin, Chuc phi l ngicng va: khng phi ai cng lm Chuc c, ni nh ngiMng lm Chuc phi c dng. D sao, trn ng v ci cht,ma khng n c, m c b Mo dn ng, v c bc Chucgnh gng h: l mt trong nhng biu hin n cn cui cngca ngi sng i vi ngi cht.

Hnh trnh ca b ba Mo-Ma-Chuc l ni dung ca haing mo di. ng th nht, mo NGHIN HO (= nhn h, vi ngha l nhn h nhn hng) - m c b Mo gi mt cch honchnh l NHOM HO NHOM MNG, NGH NHA NGHJU (= Nhm h nhm mng, lic nh lic du. Ngh cngha l nhn gh, l gh mt) - bao trm sut mt m hnh l.m y, va b Mo hng dn ngi cht i hai chuyn. Mtchuyn v MNG MA (= mng ma), hn gp g cha m -anh em - h hng qua i: phn Nhm h. Mt chuyn ithm t - nc - xm - mng trn th gii ca ngi sng, hn vnh bit ni chn rau ct rn: phn Nhm mng. Viphn u ca ng mo ny, phn Nhm h, ta thy xut hinmng Ma, th gii siu nhin khng sn c trong h thng vtr ba tng - bn th gii phn tch. Mng Ma l b phn

ca mt h thng v tr khc: h thng ny cha phai trongquan nim dn gian. Kt qu thm hi dn gian hc cho thyrng y l mt v tr gm hai th gii hay hai vng, mt lMNG ML (= mng Ngi), hai l MNG MA (= mng

30


24/604

Ma). Mng Ngi v mng Ma, ci sng v ci cht, tnhin v siu nhin, i lp nhau trong thi gian. V mngNgi cn c tn l MNG LNG (= mng sng), v mngMa cn c gi l Mng THL (= mng ti). S i lp y

c biu th r rng trong quan nim dn gian: theo li nhngngi cung cp ti liu cho chng ti, th ngy mng Ma l ti mng Ngi, ti mng Ma l sng mng Ngi? Mt bMo mng ng c cn dn mt cu trong mo Nhn h.

CON CHIM LA CON CH

CON V LA CON CA

(= Con chim l con ch

Con v l con g)

i lp v, chim nm, vi g, loi gy sng,cng l i lp m vingy, ti vi sng (35).Nhng ti sao li i lp

chim vi ch? Phi chng vchim bay trn tri, cn chchy di t? Nu quthc th, chng ta cn cth gi thit rng mngNgi v mng Ma cni lp nhau trong khng

gian na. Nh

ng, cho nnay, chng ti cha sutm c ti liu no thhin s i lp y, hay niln ngha ca hai biu

31

Hnh 3: Ma i u xung di


25/604

trng chim - ch(36). Trong nhng dn tc tin mt v tr gmhai th gii, thng ph bin quan nim sau y: ngi th giibn kia, tc ma, i u xung di chn ln trn. T th k qucy chng g khc hn l s i lp ca hai th gii trong khng

gian (xem Hnh 3). Nhng, cha mt ngi cung cp ti liu nodm khng nh vi chng ti rng ngi Mng cng quannim nh vy. Hung chi ngi Mng cn gi mng Ngi vmng Ma l PN ML (= bn Ngi) v PN MA (= bn Ma),hay PN LNG (= bn sng) v PN THL (=bn ti). PN (=bn) cha phi l mt t chnh xc ch nh v tr trong khnggian. Nhng, nu lin h nhng iu va ni trn vi cch ngdng thng thng ca t PN trong ngn ng Mng - v d:ngi nh Mng gm hai phn, phn trong gi l PNKLOONG (= bn trong), phn ngoi gi l PN NGOAY (= bnngoi), th ta c thtm va lng vi lc km theo y (xemHnh 4). Theo lc y, v tr l mt

khng gian thngnht phn lm haivng i lp vi nhautrong thi gian. Thcra, ngi Mng cngc qui nh chomng Ma mt v tr

trong khng gian: l ni chn ct ngicht ven rng, mting Mng gi lTNG (= ng). Do

32

Hnh 4: V tr hai bn


26/604

, mng Ma cn c tn l MNG TNG (=mng ng).Chng ti ngh rng cch xc nh v tr ny khng h phn bcnhng iu va ni trn. Mng Ma ngoi ng, iu ny cngcho php ngh rng mng Ma v mng Ngi chung nhau mt

khng gian. C iu l, chc hn v hot ng trong mt th giikhc vi ma, nn khi n ng ngi sng chng ta khng thyc ci x hi v hnh ang sinh hot y. V, cn c vo nidung phn Nhm h, th th gii bn kia cng c x hi, gmlinh hn nhng ngi cht, cng c gia nh, h hng, xm -mng, Lang -u: x hi ma ch l x hi con ngi nh x voth gii siu nhin. V iu m bo cho linh hn mt cucsng khng xo trn my, so vi hi cn mng Ngi. Chngta s khng dng li chuyn i th hai ca linh hn, cuc vingthm ln cui phong cnh xm - mng trong th gii ca ngisng, m ch ni rng phn ny ca mo Nhn h - phn Nhmmng - l mt ng th tr tnh, lai lng nim gn b gia dntc Mng v mnh t m h dy cng khai ph.

n y, mt cu hi tt nhin c t ra: mng Ngiv mng Ma c phi l hai mt i lp ca mng Pa khng?Ni mt cch khc, phi chng v tr hai bn v v tr batng - bn th gii c phi hp li, trong quan nim c truynca ngi Mng, thnh mt th thng nht? Cha c ai chochng ti mt cu tr li dt khot. Nhng, chuyn i th baca linh hn, chuyn i mng Tri, s gp thm mt s ti liu,gip ta bc u nghin cu vn ny. y l mt chuyn idi ngy, vt v, nhiu chng ng, nhiu tnh tit.ng mo khnh trnh ln tri, thc ra, l mt b nhiu mo nh, nu mo y phi mt bn m lin. Vic chun b cho k i thc l chuo: thc n, nc ung, nn, gy i ng (nu l qu tc th cvng gnh), con g bo thc, l phn ghi tn h v qu qun

33


27/604

ca ngi cht (m mt b Mo mng Rch c gii thiu vichng ti l chng minh th ca linh hn)... y, chng takhng c iu kin theo di tng cung , tng chi tit dcng i. Nu cn tm tt trong mt cu, chng ta s ni rng

y l mt cu chuyn di, y tnh tit c khi l th, nhng hunh tnh tit no cng mang nng tnh ngi, khc no chnhm miu t sinh hot v tm l ca con ngi thc sng trnmt t: thc nhn bn ca ngi Mng xm nhp c vo thgii siu nhin. Linh hn ngi cht phi vt nhiu ngvt v nhvy l c l do: sinh thi, con ngi hnh h v ntht nhiu loi ng vt, gi y hn th vt ku oan vi VuaTri, v linh hn ngi cht phi c mt mng Tri hukin(37). y khng phi l cuc phn xt cui cng trcThin nh. y, khng c mt v Thng lm lit thm trali cng v ti ca c mt i ngi. mng Tri, ngi chtch c mi mt ti: ti st sinh. y l v kin hn hoi nh trnmt t: loi vt ku oan xong, ty tng d bn mo, hn ngicht hoc t bin h, hoc c Thnh s - m ta tm hiu lva ca b Mo - bin h gip. Chnh v th m on mo ny c

gi l MO KIN (=mo Kin). Cui cng bao gi con ngi cngc kin: c thc tin ca ngi Mng khng cho php h nghkhc. Vua Tri quyt nh cho hn ngi cht u thai di mthnh thc nht nh - lm ngi, lm vt n thc go, hay lmvt n c - ngi Mng gi th l HA (=ha). NG CHMKH (= ng Chm s), chnh Kem ln nht di quyn VuaTri, ghi li phn x vo s sch. V kin trn tri, Vua Tri.

ng Chm s, ti st sinh, ch Ha dng ch khi nimchuyn kip..., tt c nhng biu hin , u ni ln nh hngca o gio v Pht gio i tha. Sau khi t mng Tri v,nu l trng hp mo mi hai m nh trong m tang ccLang ln trc Cch mng thng Tm, ma cn c lu li trong

34


28/604

nh vi hm, ch yu nhn nhng ca ci m ngi sng chiacho ngi cht a v mng Ma. m cui cng l m moTACH LIA (= Tch la), m c b Mo gi l CI TCH CILIA (= Ci t ci la).ng mo din t cuc chia tay bn rn ca

ma vi gia nh, vi nh ca, vi con tru con ch, m ngi chttng quen thuc. m cui cng ny cng l m m ngi sngkhc thng thc s, khng phi khc theo nghi thc nhnhngm trc, m khc lc thm thit theo gi cm ca li mo bithng. Sng hm sau, gia nh xm mc tin ngi cht ra ng.Trn c bn, th l m tang Mng c truyn kt thc, chcn ch cng nm mi v mt trm ngy l xong hn. Nhngchng ta cng bit rng cng nm mi v mt trm ngy lnhng qui nh c sn trong Th mai gia l.

Chuyn i mng Tri ca hn ngi cht v phn cuica nghi l ma chay phi ra nhiu mu thun. Mng Tri, tuys lc, bo hiu mt thin nh nh trong quan nim v trca o gio, Vua Tri, tuy cha r sch din mo ca mt ngLang, mang t nhiu nhng nt ca Ngc hong thng .ng Chm s ch l sao Nam to tr hnh di mt tn giMng. Nhng mng Tri khng tm u ra mt th ng dngv i lp vi n th gii bn di: nhng li phn quyt caVua Tri khng c mt Dim vng no thi hnh Thp in.Ni mt cch khc, hai th gii bn di, mng Pa tn vmng Vua Kh, khng ng vai tr no trong vic khun xps phn cho linh hn ngi cht. l mu thun trong v trquan tn gio ca ngi Mng. Chng nhng th, t mng

Tri v, mc du c li phn quyt ca vua Tri, m ngChm s phi ghi chp lu li, hn ngi cht vn c av mng Ma. Nh vy, quyt nh chuyn kip cho con ngiha ra khng tc dng. K ra, i su vo quan nim lun hi ca

35


29/604

ngi Mng, cn c th pht hin khi mu thun khc(38).Nhng tng y buc chng ta phi xt li kt cu ca v trba tng - bn th gii. Trnh by vn tt ni dung mt vi ngmo, v ng xa xi n l tit, chng ti c nu ln

ngha chnh ca tang l Mng. Qua , chng ta thy rng iuquan trng trong m tang Mng l chuyn cho c linh hnngi cht, vi thi nng nh cn thit - v y l nhu cuca tm hn Mng - t mng Ngi qua mng Ma. y lvic ring gia ngi v ngi, gia ngi sng v ngi cht,khng c bn tay can thip ca thn linh th gii bn trn haybn di. Ni dung nhn bn cng nhn mnh tnh cht hunh v ngha ca mng Tri. Ci Thin nh cn th s nycha ph trch ni chc nng p bc m nhn sinh quan ogio vn trao cho n. Chc hn mng Tri, vi nhng nhn vtcha t m nt, vi nhng li phn quyt khng c thi hnhchu o, l mt yu t mi trong v tr quan c truyn ca ngiMng. Mng Pa tn v mng Vua Kh r rng l nhng yut c hn. Ngun gc thn thoi ca nhn vt Kh c phntch trong mt on trn. t mng Pa tn trn bi cnh thn

thoi chung, khng nhng ca cc dn tc nc ta, m c cccng ng ngi min Nam Hi, v bit u xa hn na, thtnh cht thn thoi ca nhng con ngi t hon di mt tcng hin r. Trong thn thoi mun mu mun v ca cc vng chu i Dng, trn v vn khc bit c tnh cht a phng,ta thy trm ln mt s chung nhm gii thch ngun gc conngi v ngun gc vn ha. Theo s , con ngi l kt qu

giao phi gia tri v t, gia thn linh v sinh vt, ni theongn ng ca chng ti l gia tduy v bn nng. Nhng, mtkhi ra i, thng qua nhng k tch ca anh hng vn hatrong thn thoi, loi ngi, xut pht t trng thi sinh vt,m t l biu trng, tin ln xy dng mt cuc sng c vn

36


30/604

ha, bng cch dng bo lc hay mu mo cp ly nhng bmt ca thn linh trn tri, trong th gii ca tduy(39). Nuquan nim nh vy, th nhng con ngi di mt t - d bt hon nh mng Pa tn, hay bng tm vc ca chng ta nh

ngi k... - hn khng phi l ngi Ngrit, m l nhngcon ngi ca thi khi nguyn trong thn thoi, nhng conngi cn mc pht trin thp cn tn ti mt thit vi t,th gii sinh vt v bn nng. Ni tm li, v tr ba tng - bn

th gii cangi Mngl mt hthng phchp: th giibn trn btngun t ogio (v c lc Pht giona), cc thgii bn di

l vt tch canhng h thnthoi c hnnhiu. Nuchng takhng snhng v d

khp khing -m v d not nhiu chkhp khing?-th c th v h

37

Hnh 5: V tr tn gio ca ngi Thi


31/604

thng v tr y vi mt con ngi na trn c m mng cnai, nhng na di cn ng kh. Cch mng thng Tm btgp ngi Mng mt khc ngot gia t duy thn thoi vmt t tng tn gio nng cht siu linh hn, ri t dn dn

hng h vo mt con ng suy ngh mi, di du hiu cach ngha v thn.

Vic so snh vi h thng v tr ca mt vi dn tc khcc th cung cp cho chng ta nhiu bi hc qu bu. Ngi Thic mt v tr tn gio gm ba th gii, trong hn ln r ntnh hng ca Pht gio (xem Hnh 5). y, chng ta khngthy r s phn b cc th gii thnh ba tng trn mt trc dc.

Nhng KHUN (=hn) u ngi tp trung thnh mt PHI(=ma) v ln tri: y l th gii bn trn, ni ng tr ca THEN,thc th ti cao trong quan nim tn gio ca ngi Thi. Cchn thn cng hp li thnh mt ma v MNG P Pu trong rng, ni chn ngi cht, mng P pu ng vi mngMa hay mng ng m ta bit. Cc hn t chi tp trungthnh PHI HN (=ma nh), v nng ta ni bn th ngicht trong nh: ma nh cng tn ti vi ngi sng, trong thgii ca ngi sng(40). Trong v tr tn gio ca ngi Thi,khng c th gii di cng. Nhng, mng P pu v th giitrong ma nh chung sng vi ngi thc, li hp thnh mtv tr gm hai vng phn b hai bn mt trc ngang, khc nomng Ngi v mng Ma trong quan nim ca ngi Mng.Bn trn v tr hai bn , trong nhng iu kin lch s nhtnh, ngi Thi p ln th gii bn trn y, li c chia

thnh ba tng nh. Ma ca A NHA, qu tc gi cng v caonht trong x hi c, ti LIN PAN LUNG (= Nit bn ln).Ma ca PHA v TO, v cng v thp hn A nha, tng gia,LIN PAN NI (= Nit bn nh). Cn ma ca ngi bnh dn

38


32/604

ch c tng thp nht, ti b tri, khng tip xc vi Then(ti liu ca ng ch ng Nghim Vn) mang m du n cach cha t, chc hn th gii bn trn ny ch xut hin vsau, cng vi ch A nha - Pha - To. Hin tng thm sau

ny khng n c. Tm hiu v tr tn gio ca ngi Ba Na(xem Hnh 6), ta cng thy c hai th gii: GIN U (=bn ny),th gii ca ngi sng, v GIN TO (= bn kia), th gii cangi cht. Bn ny cn c tn l PLY KIAK (=lng Ma), tc:bn kia. Ngi Ba Na ch nh v tr ca lng Ma BXT (=

ngha a): ngha abao gi cng phaty lng. C tch cnk chuyn mt chngtrai, qu thng nhngi v mt, cnhm hng mt triln m i mi, cuicng gp li v lngMa(41). Nhng, trong

quan nim tn gioca ngi Ba Na, xut hin mt s thnlinh c th (khngphi thn linh cathn thoi), m h gi l GIANG (=thn).

Do , ngoi hai thgii ca ngi v cama, h cho rng cnc mt th gii na,m c ngi gi l

39

Hnh 6: V tr tn gio ca ngi Ba Na


33/604

PLY GIANG (=lng Thn). Nu lng Ngi v lng Ma cnhng v tr c th, hay tng i c th, th tri li, lng Thnl mt khi nim kh m h: ngi Ba Na khng h ch nh vtr ca th gii ny trong khng gian (ti liu ca ng ch

Thanh Thin). Cng vi nhiu l do khc, v tr m h ca lngThn khin chng ti ngh rng y c l l mt lp t bi mi.

S xut hin mun mng ca th gii thn linh c thkhng nht thit chng t rng, trong bt c trng hp no, h

thng ba tng cngl yu t mun.Ngun gc o gio

ca mng Tri chahn l c s vngchi quyt onrng v tr ba tng -bn th gii cangi Mng ch cth ra i sau v trhai bn. V khngphi h thng batng no cng l con ca quan nimthn linh. Mt lnna chng ta phivin n thc tinca cc dn tc khc.

Trong quan nim dngian ca ngi Thi,song song vi v trtn gio va miu t

40

Hnh 7: V tr ba tng ca truyn thuyt Thi


34/604

mt on trn, cn c mt h thng v tr khc nht httnh cht tn gio. Thiu tc ng dinh dng ca l tit, v trc l rt c ny b ph di lp sng bng bc ca truynthuyt dn gian, v phn no chuyn sang a ht t do ca

c tch. y l mt v tr ba tng (xem Hnh 7), tng no cngl th gii ca CN(=con ngi), conngi thc, c sng vc cht. Tng gia lth gii ca chng ta,nhng ngi n cmv tht dao ngangbng. Tng trn l thgii ca nhng ngigy t v cao vt vch n sng n gi:h eo dao trn u.Chng ta cng lmquen vi nhng ngi

tng di, b t honv ch n t, eo dao chn. Mc du ctch Thi cng gndanh ngha PHI(=ma) cho h, nhng,nh trn ni,

nhng ngi ln nyvn l nhn vt camt s thn thoiph bin trn mt abn rng ri, trong

41

Hnh 8: V tr ba tng ca truyn thuyt Ba Na


35/604

c min Nam Hi, nhng thc ra cng cha ai khoanh ccng gii xa nht. i chiu vi ngha chung ca s , batng th gii kia c th l nhng khng gian ca mt h thnthoi chm vo d vng. Nu qu vy, nhng sai bit v vc

ngi, v thc n, v cch eo dao, ch c th ni ln trnh vuy lc khc nhau gia cdn ca ba th gii. Chuyn truyn kBa Na cn gin tip phn nh mt v tr ba tng tng t(xem Hnh 8). GHING- GHIH v mt s anh hng khc tng nhiu ln ci khin bay ln DZRONH PLNG (= tngcao trn tri), hay chui xung LM TEH (= trong t) v TAK (= nc), nh nhau vi v s nhn vt huyn hoc, mnhiu khi ngi Ba Na cng gi l GIANG (= thn). Bit bao lnGHING- GHIH b t thng, nhng ln no cng c nthn php thut h hi v dt thuc cho sng li, ri hm hlao vo nhng cuc chin u mi(42). Nhng chuyn i vkhng bit mt ca GHING- GHIH gia t v tri, giamt t v lng t y nc, khin ta lin tng n hnh tungcc anh hng vn ha y l du ni gia tri, th gii ca tduy,v t, th gii ca sinh vt. Tr v vi h thng v tr ba tng

- bn th gii ca ngi Mng, chng ta hn cha qun rngmng Pa tn v mng Vua Kh l khung cnh hot ng canhng nhn vt mang ct cch thn thoi. Bit u, ri y,nhng ti liu y hn chng cho php phc ch, trn nhngnt c bn nht, mt h thn thoi c cu ca ngi Mng, mkhng gian l mt v tr ba tng, trong khng c ch dnhcho th gii ca Vua Tri. V tr y c th tng song song tn

ti cng v tr hai bn, trong quan nim c truyn ca ngiMng. Hn na, cng c th c hai v tr tng lng vonhau thnh mt h thng phc tp, nhng mi v tr u gi ctnh ca mnh. iu khng c g l. Mt mt, sc hn dungca tn gio l v cng. Mt khc, mi loi hnh v tr c chc

42


36/604

nng ring ca n. H thng Ba tng - theo s Nam Hi -khng nhm gii quyt s phn ca linh hn ngi cht. Lkhng gian lm nn cho t duy thn thoi, n ch to iu kincho thn thoi t vn nh mnh ca con ngi trong v tr,

gia hai sc ht ca tri v t, gia t duy v bn nng. Cnh thng hai bn - mng Ngi v mng Ma, bn ny v bnkia, mng P pu v th gii ca ngi sng- l mt trongnhng biu hin (tn gio) ca mi lin quan (x hi) gia conngi v cng ng th, trc mt hin tng ng gh s v khhiu: ci cht. Cng t vn con ngi, nhng di nhngkha cnh khc nhau, c hai h thng u gp phn tha mnnhng thc mc ca tr c v i hi ca tnh cm, vo mt thik m nh sng ca khoa hc v ch ngha duy vt cha th nvi cc dn tc.

Xut pht t yu cu ci to phong tc tp qun trn abn Mng (Ha Bnh), chng ti th khoanh li mt vikhi nim c lin quan n thc h tn gio ca ngi Mng,m ma chay l mt biu hin kh tp trung. Qua , chng ti c gng h thng li hai v tr tn gio ca ngi Mng, kttinh trong quan nim dn gian biu hin qua tang l. Tng yti liu khng quyt on phi xa b nhng g v gi linhng g. V chng, ngay t u, chng ti tin tng rngvn trn s c cc ng ch Ha Bnh cng nhn dnMng gii quyt thch ng v c th. Nhng, gp phn nhca ngi nghin cu dn tc hc vo cng tc y, chng ta cngc th rt ra mt vi nhn xt khi qut v tnh cht lc hu ca

hai h thng v tr miu t, v mt tch cc no bao hmtrong y, mt tch cc gn lin vi tnh cm lnh mnh v lui ca dn tc.

Chng ti s khng ni nhiu v tnh lc hu ni chung

43


37/604

ca v tr quan tn gio Mng c truyn, trong chng mc l mt b phn hu c ca ton b thc h tn gio Mng. Vmt ny, chc nng p bc ca ci Thin nh cha hon chnh mng Tri cng l mt t d. Nhng, d cho sau ny chng

ta c khoa hc hn bc ci mng Tri y i, v phc chc mt v tr Ba tng th hin mt h thn thoi c theo s Nam Hi - nh chng ti gi thit- th cng phi cng nhnngay t by gi rng s y mang sn tnh tiu cc tronglng n ri. V, cng nh GHING- GHIH trong chuyntruyn k Ba Na, cc anh hng vn ha trong thn thoi NamHi c i v khng ngng gia tri v t, nhng vnh vinkhng gii quyt c mi mu thun gia con ngi v cc lclng siu nhin. y l mt th nh mnh lun th s. V trhai bn cng vy. Cuc i mng Ngi v mng Ma lmt dng nc r l th, tim tin, trong ch c mi mt tbin, l ci cht. Nhng cng ng th ngi sng mang htlng u i ca mnh lm cho cuc chuyn di y m du cphn no hay phn y. Tnh ti l mt trong nhng mt tiu ccca v tr quan tn gio Mng c truyn.

Ngy nay, s ng ngi Mng khng cn tin nhng vtr huyn hoc kia na. H t nguyn hn ch din bin catang l trong vng mt ngy mt m bo m v sinhchung(43). Trn thc a, bao ln nhng cu hi dng nhng ngn ca chng ti v mng Tri, mng Pa tn, mngVua Kh, mng Ma, tr thnh chuyn gy ci cho cc c, kc cc b Mo. Cuc u tranh hng ngy chng M v xy dng

hp tc x dy cho ngi nng dn Mng mt bi hc thmtha v quan nim v tr v nhn sinh: phi bm cht ly mnht mng Ngi, phi dn lng tin vo nhng con ngi thcang sng v hot ng trn mnh t y.

44


38/604

Nhng, khi ting ching vang ln t cui xm, bo tin cngi va tt th, th khng ai bo ai mi x vin trong xm lctc ko n nh ngi cht. n trc tip chia bun, gip, c khi n chng lm g c, nhng ai cng cm thy s c

mt ca mnh l cn thit. Di nh n du, n t, gianhng m h nng bc nht, ngi ngi ngi chen nhau chtc sn nh nghe mo. Nhiu ln, trong ting r ro u u cam ng, chng ti cht nghe ting khc khch ca mt cthanh n, mi khi b Mo k n mt chi tit ngy ng tronghnh trnh ca ngi cht. Nhng, cng bit bao ln chng ti bt gp nt mt say sa ca bc x vin, ca ch ch nhim,ca ng ch b th, ang di theo tng cu t nc. Hthng cm vi mi tnh o le ca nng Thm Tin trong tchVn hoa ni Ci, h rung ng theo nhng bc i ca ngicht ang nhm t nhm mng ln cui, h ngm ngi giating st si ca ngi nh khi nghe li mo Tch la. Nhnglc y, chng ti qun bng trong chc lt nhim v ghi chp cangi lm dn tc hc trn thc a, tng chng v tnh vnln c mt gc nh ca tm hn Mng. ng sau gc nh y,

c th s cm c mt chn tri rng, chn tri ca tnh thngyu trm lng nhng v hn gia nhng con ngi, m cc quannim lch lc ca tn gio, v nhng hnh thc qui d ca l titkhng hon ton che lp c. nh sng ca chn tri y vncha tt trong ch su kn nht ca nhng ngi Mng hmnay ang tin ln vit nhng trang thn thoi mi, trc tuynla, trn ng rung. C l tinh thn nhn bn cng vi

nhiu l do kinh t v x hi gp phn khc t mt c im cat duy tn gio Mng: c thc tin, khuynh hng phm hasiu nhin, v t nhiu luyn tic i vi mt h thn thoi tuy li thi nhng vn mang nng nhn tnh hn th gii thnlinh sc s m lnh lng ca o gio.

45


39/604

ng nhin, tn gio v thn thoi khng ct ngha ctm l dn tc. Nhng nhng suy ngh v v tr v con ngi,np sau lng cc khi nim v l tit, c th h cho thy, trongmun mt, nhng ng hn trng cu v nhng nt thong

qua trong sinh hot dn tc, m ngn ng bt lc ca chng tagi gp li l dn tc tnh nh rng chiu c ht li trongkhonh khc i t nng ca c mt ngy h.

Vit xong m 24-11-1968

____________________

1. T MNG (= mng), thc ra khng phi l tn ch dn tc, m

ch c ngha l mt a vc bao gm nhiu xm v t di quyn thngtr ca mt dng qu tc. Ngi Mng t xng l CON ML (=conngi). Nhng, t lu, v ngay c trong cc vn kin chnh thc, chng

ta quen dng my ch ngi Mng hay dn tc Mng. V vy

trong bi ny, chng ti cng c dng th cho tin. khi nhm ln,

trong trng hp khng phi u cu, chng ti vit hoa khi ni n

tn dn tc (ngi Mng) v vit thng khi ni n mt a vc

(mng Bi).

2. Trong cun dn tc ch ni ting ca c, J.CUISINIER dnh

mt chng miu t t m cc l tit ma chay, nhng tc gi hu

khng cp n ng i ca linh hn ngi cht. Xem tc gi trn,

Les Mng - Gographie humaine et Sociologie (Ngi Mng - a l

nhn vn v x hi hc) - Paris 1946, Institut dEthnologie - Chng

IXLe rituel funraire (L thc ma chay) - tr.443-485.

Tc gi m u chng y bng mt on ngn (tr.443) trnh by

quan nim chung v ci cht - m r rng c rt t hc thuyt catrng phi X hi hc Php -, ly lm tin soi sng nhng

l tit miu t trong cc on sau. Bn c s thy rng quan nim y

khng hon ton khp vi nhng ti liu in d m chng ti tm tt

46


40/604

trong bi ny.

3. Mc du cha y , v c ch cha chnh xc, phn miu t l

thc ma chay ca J.CUISINIER kh l t m n nay vn l mt ti

liu tham kho tt. Xem: tc gi trn - sch v chng dn.

4. iu kin khch quan ch cho php nu tn y nhng ngi gip chng ti nhiu nht trong vic tm hiu tang Mng c truyn

Ha Bnh:

* ng inh Cng Thiu, cn b c s xm B N - x PhCng, huyn Tn Lc (thuc mng Bi c) nm nay (1968) 55 tui.

Trc Cch mng thng Tm, ng tng l b Mo, gia nh ng vn ba

i lin l b Mo ca dng Lang a phng. Rong mo (h thng

nhng l ca

c x

ng ln trong qu trnh tang l) m ng Thiu kin nhn c i c li nhiu ln cho chng ti ghi trong t in d

nm 1964 l mt trong nhng rong mo hon chnh nht cn c th su

tm c Ha Bnh trong iu kin hin nay.

* ng Bi Vn Vng (tc b Nhm), x vin xm Qu Gi - xVnh ng, huyn Kim Bi (trn t mng ng c), cng l b Mo

hi Php thuc. Rong mo ca ng khng hon chnh nh ng Thiu.

Nhng cng vi rong mo ca ng Thiu, n cho php chng ti i

chiu m tang bnh dn vi m tang qu tc, t rt ra nghachung ca tang l Mng c truyn.

Ngoi ra, ng Bch CNG M (tc b Hi) xm p - x TSn, huyn Kim Bi (trn t mng Rch c), v ng BI VN QUT(b Mo c) xm C, cng x, cng gip chng ti i su vo hnh

thc ca tang l.

5. Nhng ti liu c lin quan n cc dn tc Thi v Ba Na, m

chng ti s dng trong bi ny i chiu vi thc tin Mng,u do cc ng ch NG NGHIM VN v THANH THIN chophp s dng.

Ngoi ra, cc ng ch NAM Tin, Nguyn Khc Tng,Nng Trung, B Vit ng, Nguyn Hu Thu v Mc

47


41/604

Mt, gip chng ti hiu mt s kha cnh v quan nim hayphong tc ca cc dn tc Ty, Dao, Giy, Pu Po, v M, Kinh

v Khme Nam B.

6. Xem: Nguyn KINH CHI v NGUYn ng CHI, Mi

Kontum, Hu, 1937 - tr.34. ng ch THANH THIN cng cung cpcho chng ti nhng ti liu na n vi ti liu ca tc gi trn.

7. T MO trong ting Mng c nhiu ngha: 1) Danh t ch loi

gio s chuyn hnh l trong m tang. Lu : ngi Mng khng gi

l thy Mo nh nhiu ngi lm tng, m gi l P MO (= b Mo),hay NG MO (= ng Mo). 2) Danh t ch nhng bi l ca m b Mo

phi xng ln trong qu trnh hnh l. 3) ng t ch hnh ng

xng cc l ca ni trn.

trnh nhm ln,mi khi t MO c dng theo ngha 1 th

chng ti vit hoa (Mo), cn nhng khi dng theo hai ngha sau th

chng ti khng vit hoa (mo).

8. Xem J.CUISINIER, Sumangat. Lme et son culte en Indochine

et en Indonsie (Xu mng gat. Linh hn v vic th phng linh hn

ng Dng v Innxia), Paris, Gallimard, 1951 (2me dition) -

tr.127.

9. Xem J.CUISINIER, Les Mng tr.428-429; v Sumangat... -

tr.126-127, 143.

10. Trong x hi Mng c truyn, c ba loi gio s, hoc nhiu

hoc t u c tnh cht php s: 1) P MO (= b Mo), ch hnh l trongm tang, ni mt cch khc l chuyn i ph vi linh hn ngi mi

cht, 2) P KLNG (=b Trng), ch LA WI (= lm va, tc cng)cho ngi sng, ni mt cch khc l chuyn dn xp mi quan h gia

linh hn ngi sng vi cc th siu nhin. 3) M MI (= m Mi, gil m v thng l ph n ln tui), ch ph trch linh hn tr con.

C nhiu trng hp b Mo kim b Trng. Cng c n ng lm

Mi.

48


42/604

11. V quan nim ny, cch nhn ca ngi Karen Axam l mt v

d kh in hnh. Theo J.H.HUTTON (dn H.I. MARSHALL), th

ngi Karen quan nim rng, mt khi thot xc KKA (hn) tr

thnh mt th cht nhuyn tng t nh lng trng. Cht nhuyn y

v ra, thm vo t, lm cho rung ng mu m, la nhiu ht.Thng qua ht cm con ngi n, cht phn thc nhp vo c th,

thm vo tinh kh, khin con ngi c th truyn ging. Chnh v th

theo quan nim ny, m khi phn tch khi nim linh hn trong t

tng ca ngi Naga, cng mt dn tc c tr Axam, J.H.HUTTON

dng ch cht linh hn (soul-matter). Xem: tc gi va k tn,

The significance of head - hunting in Assam (ngha tc sn bn Axam) - Journal of the Royal Anthropological Institut, Vol. LV III,

July - December 1928, tr.399-408.Nhng quan nim thuc loi ny - r rng mang nng vt tch ca

th gii quan duy vt nguyn thy - l cn c m trc kia nhiu nh

nghin cu Ty Phng da vo minh gii rng, di mt ca

ngi nguyn thy, tt c u l nng lng. Gn y, cch nhn

nhn c phn qu trn ny b chnh mt s nh nghin cu Ty

Phng thuc th h mi bc b hoc iu chnh li. Xem, chng hn:

R.P.TEMPELS -La philosophie bantone (trit l ca ng

i Bng ta)-bn dch ra Php vn ca nh xut bn Prsence africaine, Paris, xut

bn ln th 2. 1949, tr.36.

12. KHANG trong ting Mng c ngha l sang (sang trng).

Trong trng hp ni y (WI KHANG) J.CUISINIER li din dchl an bnh (paix). Ni mt cch khc, c hiu t KHANG theo

ngha Hn - Vit ca n. Gi thuyt ny khng hon ton v cn c,

t v Mng vn bao gm kh nhiu t Hn - Vit. Xem: tc gi trn -

Sumangat..., tr.153.

13. Theo quan nim dn gian c truyn ca dn tc Kinh, th c

nhng ngi va nng v nhng ngi va nh. Ngi va nng

thng gy iu khng may (xi quy) cho nhng ai tip xc vi h.

49


43/604

Ngi tiu thng bn m hng vo sng tinh m cho mt khch mua,

ri sau hng lin quy ngi khch sm kia vo loi va nng.

ui va nng i, ngi bn hng phi t m hay giy h trn gnh

hng ca mnh, xong ci xung nm la qua hai chn: y l tc t

va t vang, c l l mt hnh thc ty u bng la.14. Ngi Mng (hay Mng ), mt b phn X Lai Chu tin rng

con ngi c hai hn: NHUY IL (= hn tt), v NHUY B (=hn xu).

Con ngi cht i, hn tt s ln PLING (= tri) cn hn xu th nhp

vo hai hn chn hai u cng ca nm m (ti liu ca ng ch

THANH THIN).

Phi chng quan nim trn hm rng hn nh th ln tri, cn hn

nng th li mt t?

15. Nhiu ngi Mng gii thch cho chng ti rng DN c nghal ip khc, v MO DN l l ca c ip khc. Cch hiu ny cth khng ng. V mt c im ca vn phong mo ni chung l bao

gm nhiu on ly i ly li. khng phi l nt ring ca mo dn.

16. Cp vy Mng gm ba b phn c hoa vn dt can li vi

nhau. B phn gia, tn gi RANG CH (= rang di, cha r ngha

en ca t rang) l b phn chnh ca cp vy. n dt trn rang

di ton l ng vt: rng xng (rn hai u?), nai, hu, chim, c,chu chu... Trn dt thu ca cc dn tc min ni nc ta,

thnh thong cng c mtp ng vt: cp rng dt trn mt chn Thi,

i ch thu trn trang phc ca nhiu ngnh Dao, con nga trn th

cm Ty... Nhng, ni chung th hoa vn trang tr c truyn nc ta

ch yu l n hnh hc (k c n thc vt). Chng ti ngh rng,

cng vi nhng ng vt trn trng v thp ng thi c (nhiu loi

chim, h

u, c su, c, rn, cc) nhng ng vt trn rang d

i ca cpvy Mng l chng tch ca mt nn ngh thut ng vt him thy

nc ta. Ngh thut trang tr trn cp vy Mng cn c nhiu im

tng ng vi ngh thut ng thau, m chng ti mong c cp

n trong mt dp khc.

50


44/604

17. Chng ti vit xong bi ny t lu, th gn y c c mt bi

ca ng ch CAO HUY NH, trong tc gi ni thong qua rngtruyn thuyt Mng gi hu l m, c l cha. Xem tc gi trn, Thn

thoi v s ca dn gian thi c- tp ch Vn hc s thng 2 nm 1971

- tr. 31, ch thch 3. C l ng ch NH mun ni n tch truynNgu K v Lng Woong do CUISINIER k li trongLes Mng...,

tr.12,13.

Trn thc a, chng ti cha c dp xc minh v o su thng bo

ngn gn ca ng ch NH. Nhng, nu qu ng nh vy, th ngha thn thoi ca cp biu tng mung - c (cp t tin khi

nguyn), v nim lng phn bao hm trong (cha-m, nam-n,

m-dng) cng hin r.

18. Mo t nc gm ba phn. Phn u phn ngn nht,

mang tn chnh thc T t T c (= t nc). Hai phnsau di hn l CN CHU KO LI (= Cht cy chu, ko cy li), vTOOC MOONG (= Sn mung). T phn ny qua phn kia, tch

chuyn gii ra theo th t thi gian v c ba hp thnh mt tch thng

nht, tuy mi phn c trng im v ring ca n.

Ton ng mo (c ba phn) khng phi l mt h thn thoi. N

bc u lch s ha v mang dng mt cu chuyn truyn k (k ralch s ha cng l c im thng thy trong thn thoi ca nhiu

dn tc trn th gii). Nhng ring phn u (phn t nc)

r l thn thoi. Nh mt h thn thoi, n k li s hnh thnh ca

v tr v ca vn ha: cnh kh cn khi nguyn v nn hng thy;

cy v tr ( y l cy si) ba rng xy li trn gian; cp chim

huyn hoc sinh ra mun loi, trong c loi ngi; nhng c gng

ca anh hng vn ha ( y l CN = ng Cn) an bi trngian xy dng cuc sng, t chc x hi.

Lu : tch chuyn, trong phn u ni trn rt ging tch PH TAPUNG (= Chuyn qu bu, mt trng ca Thi m chng ti c tip

xc qua bn dch chp tay do ng ch H Vn Tin Ha Bnh vui

51


45/604

lng cho xem. Hn na, trong t nc cng nh trong nhiu

ng mo khc ca dn tc Mng chc chc li thy xut hin nhng

D (=B) din mo khng r nt lm: ta cn gp li nhng nhn vt

ny trong c tch Mng. Nhiu du hiu khin chng ti ng rng y

l vt tch ca nhng nhn vt vn c vai tr quan trng hn, trongmt h thn thoi thc s l Mng v c hn t nc.

19. Th tch c cho thy rng c mun lm, cng t thi L, triu

nh min xui nm kh cht a bn Mng. Xem TRn QUcVNG v NGUYN DNG Bnh,Mt vi nhn xt v mi quanh Mng - Vit v qu trnh phn ha gia tc Mng v tc Vit,

cng bo co khoa hc, ti liu nh my.

Trong hon cnh bn nch triu nh min xui, kh lng c mt

dng qu tc Mng no dm ct c xng vng. Nhng chnh v st

min xui v c quan h cht ch vi triu nh m t lu x hi

Mng quen vi khi nim PUA (= vua). iu ny hin hin trong

vn hc Mng. Mc du ki mi l ch m triu nh phong kin

Vit Nam t L n L p dng mt cch thng xuyn i vi th t

min ngc min xui mi dn tc, nhng theo ch chng ti bit, th

trong s cc nn vn hc min ni nc ta, ch c vn hc truyn

ming Mng phn nh c ch y mc su sc nht. Nhiutruyn thuyt v trng ca, k c trng ca tn gio - l trng hp

ca mo Vn hoa ni Ci - cp n hin tng qu tc Mng ly

cng cha min xui, hoc v chu nh vua min xui...

20. Ring m Bi TH NHU, mt lo b tho c tch, xm QuGi - x Vnh ng, huyn Kim Bi, li quan nim khc: theo m,

nhng nhn vt mng Tri u c lc cht. dn chng m k cho

chng ti nghe truyn c sau y: C ln Vua Tri cht. Mun vt ko

ln Tri, tranh ginh c nh Vua. Ring CON MOL (= con ngi) v

CON RC (= con cc) li khc lc thm thit.V th, con ca Vua Trithng cho ngi v cc: con ngi c sng sung sng hn mi loi,

c n c, tht trong khi cc loi khc ch n c; cn cc th c php

52


46/604

ku ma ku nng.

Tch chuyn thc l th v. Nhng, mt mt th quan nim ca m

Nhu l hon ton n c, khc vi quan nim ca mi ngi cung cp

ti liu cho chng ti. Mt khc, d c vay mn mt s nhn vt hay

tnh tit ca thn thoi c, th c tch ch yu vn l chuyn i,chuyn con ngi: r rng cu chuyn m Nhu k cho chng ti nghe

khng nhm gii quyt vn thi gian Mng Tri.

21. C mt loi cy, ch bng mt con chut ln. C ngi cho rng

y l mt loi nhm b.

22. Cng c d bn gi l KHNG KHANG PN KHCH (= sngKhng bn Khch). Mt s ngi k rng vt qua sng ny l cu LM

LA. Thng hoc cng c ng

i thm rng u cu c con ch ch chccn linh hn nhng ngi c ti nng. R rng y l d bn Mng

ca cu vng v ch ngao trong quan nim m ty ca ngi Kinh.

23. Dn nguyn vn li b Bi VN VNG (xem li ch thch 4).Tt nhin, nhng b Mo khc, nhng c khc, c th khng ni c th

nh vy, hoc ni hi khc mt t. iu ch yu l ai cng phn nh

mt th gii di t gn ht th gii trn mt t, nhng trong ci

g cng nh hn so vi th gii trn mt t.

24. Truyn thuyt Thi phn nh mt v tr ba tng, trong tng

thp nht, tng di mt t, l th gii ca nhng con ngi t hon,

n t, v eo dao chn (ti liu ca ng ch ng NGHIM VN).Chng ti s tr li quan nim ny trong mt on cui bi.

Ngi Ty Vit Bc, v ngi Giy Lao Cai, cng m t mt th

gii tng t (ti liu ca ng ch Nam TiN v NNG TRUNG).Ngi ta cn k rng, nu ta nh ri a t sn nh xung mt t,

th c khi nhng ngi t hon nh cp mang v di t lm ctnh.

Ngi Dao cng ni n nhng ngi b nh di mt t (ti liu

ca ng ch Nguyn KHC TNG). Ngi Mo tin rng c mt loima vc ngi b nh nhtr con, tc xa, kheo chn quay ra ng trc

53


47/604

(ti liu ca ha s PHAN KHU): phi chng y cng l ngi ln

di mt t?

Ngi Pu Po H Giang k cu chuyn sau y: Xa c mt ngi

i xung cung vua di t. Thy ba bn mi ngi t hon khnh mt

khc g ch bng ci di trn mt t m khng ni, ngi kia bnkhnh h. Ngi di t thi cm mi khch trn mt t n, thi n

ba, bn mi ni m khch n sch ngay. Vua di t ra lnh bt

ngi ny lp nh, nhng lp n u khch n sch ngi n y, v

ngi th gii di t lm bng bt ng. Hay tin, vua ci nga n;

nga vua ci l con g sng. B vua mng, ngi kia da bp c con

nga ca nh vua. Vua di t bn nh diu hu cp con ngi ny

tr v mt t (ti liu ca ng ch B VIT NG). Ngi Kinh vngi Khme Nam B ni n mt loi ngi b nh di t. XemP.GUILLEMINETLa tribu Bahnar du Kontum. Contribution ltude

de la socit montagnarde du Sud Indochine (B lc Ba Na Con-tum.

Gp phn nghin cu x hi min ni Nam ng Dng)- Tp san

B.E.F.E.O, tp XLV, cun 2, H Ni, 1952- tr.398.

Trong khun kh truyn thuyt ngun gc ca h, ngi v

ngi M cng Ty Nguyn - k mt cu chuyn thc l th v th

gii di mt t. Theo ngi , chng hn, th loi ngi vn di mt t. Ni mt cch khc, ngi th gii bn di l t tin

chng ta, bng tm vc chng ta, ch khng phi l ngi t hon. Di

mt t, loi ngi lm n kh khn, sng c cc. Mt hm, chng Y

RT - m ta c th hiu l anh hng vn ha trong mt h thn thoic ca ngi - men theo mt con ng thng cha h ai bit, ln

n mt t, khm ph ra mt th gii p , rng ri, c iu kin

lm n d dng. Y RIT bn v bo cho MTAO (=t trng) bit, mi

ngi mang ht ca ci thin di ln mt t. Mt trong nhng gia scc mang theo l con tru hai u, mi u nhn v mt hng. n

gia rng thng, ti qu, khng nhn thy li i, mi u ca tru ko

con vt i v mt hng, mt u theo hng ln, u kia theo hng

54


48/604

xung. B li ko theo hai hng ngc nhau, tru khng i c na,

ng l li gia rng thng, chen mt li i. Mt vi b bn trang im,

khng kp ln ng cng mi ngi, bt chng con phi i. V vy,

ngy nay cn mt s ngi vn di mt t (ti liu ca ng ch

Nguyn Hu Thu).

Ngi Mnng (cng Ty Nguyn) k mt cu chuyn gn ht

chuyn trn y ca ngi . Xem Truyn c Ty Nguyn, Nh xut

bn Vn ha , H Ni, 1961, tr19-20.

25. C tch Mng k chuyn mt chng Kh ha thn thnh con

ngi, ln chi trn gian, v yu mt ngi con gi trn trn. Hai ngi

quyt nh ly nhau. Hm m ci, h hng nh trai i n du phi

dng nc ln ngang tm sn, Kh ni theo mc nc v vo nh. Tt

nhin, khi n ci, h hng nh Kh u mang dng con ngi. m

n, khi chun b i ng, bn nh trai mn nong t ln sn nh thay

chiu. Na m, c ngi nh gi tnh gic, thy trong mi nong

khoanh mt con rn ln. S qu, ngi y nm hnh tm vo cc nong.

Rn vn s hnh tm, h hng Kh vi vng vng dy, nhy tt xung

nc. Mc nc h rt nhanh. T , nh trai khng ln no n n

du na.

Trong mt chuyn khc M Ct m chng ti s tm tt chthch 27. Kh ni ln mt nc thnh nhng thn chui hin lnh,

nh la chng trai trong tch truyn. Nhng chng trai r mu ca

bn Kh, c vung ngn dao mi sc cht tt c nhng thn chui.

Mi thn chui b chm li hin nguyn hnh l mt con rn thn

la i. J.CUISINIER cng k li mt cu chuyn c chi tit tng t.

Xem tc gi trn,Les Mng ... - tr.368-369.

26. Xem C.HENTZE, Objets rituels, croyances et dieux de la Chineantique et de lAmrique. ( t t, tn ngng v v thn linh ca

Trung Quc c i v chu M), Nh xut bn De Sikkel, Anvers, 1936

- ton b chng II, tr.57-64.

27. D bn chuyn M Ct, m chng ti su tm c, m u

55


49/604

bng mt on khng lin quan g n loi Kh. Nhng chng ti cng

c tm tt c ra y bn c tham kho.

Mt i trai gi khng khng ly nhau, nhng h li l anh em

rut. Khng lm sao c, lng xm nh th thch ngi con trai, nu

vt ni th thch th c tha nguyn. Th thch th nht l vtqua mt qu i c con rt khng l hay n tht sinh vt. Th thch

th hai l li qua mt bn sng lm Kh. Ngi con trai ci tru ra

i, vai vc mt ci ba rng st. Em gi, m cng l ngi tnh ca anh

ta, dng x kn b kn bn cng tru. Rt khng l cn vo chn

tru, rng rt vng vo x kn. T trn lng tru, ngi con trai th

ba xung, cc rng ba cm cht vo thn rt, git cht ngay con vt

khng l.

n bn c lm Kh, anh ta ngi li trn b, rt con dao i nng

ra, mi i mi li mi. T nc nh ln mt con ngi, y ht ngi thc.

Hi: Anh mi dao lm g? p: Ti mi dao xung nc git Kh.

Li hi: Dao anh th no m git c Kh? p: Dao ti c th chm

t mi vt. Hi thm: C vt g dao anh khng cht c? p: Ch

c LONG (=thn cy chui) l khng cht c, Ngi hi bng mttm di nc. Khi ngi con trai bc xung sng, th t u ni ln

rt nhiu thn chui. Nh k ch thch 25, trong chc lt ngicm dao chm sch cc khc long, mi khc la i li hin nguyn

hnh con rn b chm cht.

Cui cng ch cn sng mt Kh con. B chm t ui, Kh con

trn qua mt ci phai n vo mt khc mng. au qu, n khc sut

m ngy. Trong vng c mt m gii cha bnh bng l di. Nghe

ting khc m ng lng, ra b mng cha cho Kh con, sau khi

giao hn vi n rng t nay khng c n tht ngi na. Lnh ri,

Kh con nhn b c lm m nui mang tn Thng Ct. Kh con t

nay sng bn li, v c gi li ha vi m nui. Nhng n vn thm

tht ngi. C mi ln c ngi sp li qua sng, n li hi: Ai y?

bit u ui cu chuyn, ai ai cng tr li: Con M Ct y! Th l

56


50/604

Kh li ln xung y nc. Mt hm, gia lc n thm tht ngi n

quay qut, th chnh con gi thc ca M Ct li xung bn gnh nc.

Kh hi: Ai y? p: Con gi M Ct y! Kh ni cu: M Ct lm

g m lm con th, tao khng tin! Kh lin n tht ngi ch nui ca

n. Hay tin, M Ct ra b sng nguyn ra a con nui bt ngha. Conb m nguyn ra tt khng sng c: Thng Ct cht ngay lp tc,

xc ni lnh bnh trn mt nc.

28. Chng ti mun ni n on m u tch truyn k lai lch c

Thnh Tn Vin, v thn ni c th ph bin trn a bn Mng.

Mc d nhng on khc khng lin quan g n loi Kh, chng ti

vn tm sau y ton b tch truyn, nhn th cung cp thm mt

ti liu v vn hc Mng, m chc chn bn c s thy l cn i

chiu vi mt tch tng t ca ngi Kinh.

B ra c Thnh Tn Vin vn l b Trng (xem li ch thch

10). Mt hm, ng va cy va trng n vt ca nh ang bi trong

tha rung gn y, bng c ngi mi ng i lm va (xem li ch

thch 10). ng cng mun nhn li, ch him ni b cy, tru, vt li th

khng ai trng h. Ngi mi bo m rng cy, tru, vt s khng vic

g, ri i trc dn ng. Qua sui, hai ngi c chm dn xung nc,

v khi b nc ph kn th b Trng thy hin ra ng x thnhthang. Theo gt ngi dn ng, ng n cung Vua Kh. Cng c

ngi k rng ng ta c ngi dn ng cho ngi vo mt ci thng,

v mt xoy nc ht thng xung tn y. Ti cung vua Kh, b

Trng gp mt b c gi ang trng nom mt rn con khoanh mnh

trong vng. ng s lm, nhng trong nhy mt khng thy rn u

na, trong vng ch c mt a b b mt mnh li tht cht c. S l

con Vua Kh ngc sui rong chi,mc phi li chi. N git ra c,

nhng c cn b mt mnh li cht quanh. Kh khng phi l ngi,khng th thy mnh li, nn v Vua Kh - b c gi - cho i n

ngi trn trn gian xung lm va gii hn cho con. B Trng cng

gi v lm va nh thng l, lm va xong ng ch vic g mnh li

57


51/604

ra l Kh con lnh mnh nh c. Va Kh mng lm, a ra nhiu

bu vt t n ngi cu con mnh. uc Kh con mch nc, b

Trng khng nhn mn qu no c, ch xin mt con dao c, ngi

c dao ny c g c ny. N qu, Vua Kh bng lng, nhng bo

tr

c rng Vua ch cho ng m

n trong i ng thi, ht i phi trli. Vua ly dao c ra, cm ngp c con dao vo mt qu chui, ri cho

b Trng nut qu chui vo bng.

Tr v trn gian ng thy cy vn cn trn tha rung nh, vt v

tru khng nhng khng mt m cn bo tt thm. T , c g c

ny, ng tr nn giu c. Nhng trc khi cht, ng khng kp di dng

g vi con trai. Hm m tang chnh l hm loi Kh vng lnh Vua

Kh n tn nh c tang i dao c. Khng c b dn d, con b

Trng nh chu, khng lm sao tha mn c loi Kh. Th l Khnh lun, nh bng cch dng nc ln cao, ln cao mi. Con b

Trng c nhm ni m chy, chy n u nc ui theo n y,

chy k t chn ln nh ni Ba V. n khi ch t cha b ngp ch

cn bng ming nong, th Kh cng khng th dng nc cao hn na.

V sau, con b Trng tr thnh = c Thnh Tn Vin. Mi gn y,

hng nm vo ma l lt, nhiu xm Mng ven sng cn bn

sng kp gp phn ui loi Kh.29. B su tp Folk tales from China (Chuyn dn gian Trung

Quc) - Nh xut bn Ngoi vn Bc Kinh, 1958, k nhiu tch rt l

th v Long Vng ca cc dn tc t ngi min Hoa Choang. Nhng

J.PRZYLUSKI li cho rng s ca nhng chuyn rn thuc loi y

vn ng Namtrn vo Trung Quc vn . Xem: tc gi va ktn:La princesse lodeur de poisson et la Nygi (Nng cng cha tanh

mi c v con rn thn) - Etudes asiatiques, tp II, 1925, tr.265-284.

30. Xem li cc ch thch 25, 28 v 29.

31. Xem M.PANOFF, Lesthes dAustralie (Thn thoi o c),trong b Mythologies des steppes, des forts et des iles (Cc h thn

thoi vng tho nguyn, vng rng v vng hi o) do P.GRIMAL

58


52/604

ch bin - Larouse, Paris, 1963, tr.227.

32. Ngi Ty Vit Bc quan nim rng mi ngi sng c mi

hai KHOAN (= hn), nhng khi con ngi cht th nhng hn y

khng cn na. T y ch c PHI (=ma). Mc du s lng ma xut

hin t mt ngi cht khng c qui nh c th, nhng ngi theodi ni dung ca tang l Ty c th nhn thc rng mi ngi cht bin

thnh mt ma (ti liu ca ng ch NAM TIN)

33. J.CUISINIER ch nhc n cc ng mo mt cch s lc (v c

khi thiu chnh xc) qua tiu mc Les douze veilles de lofficiant

(Mi hai m thc ca ngi hnh l), trong chng sch m tc gi

dnh cho vic miu t m tang Mng. Xem tc gi trnLes Mng...

tr468 v 470.

34. Xem li ch thch 18.

35. C v cc loi chim n m c gn vi th gii ca ngi cht

l iu thng thy trong thn thoi, tn gio, hay phong tc ca

nhiu dn tc. Trc y, ngi Kinh vn tin rng c ku l im c

ngi sp cht. C ku, ma n. Khp mt ngoi mt bnh ng hnh

chim c, hin vt ni ting ca ngh thut Trung Quc i Thng

(cng c ngi qui vo thi Chu) ngi ngh nhn thi c th hin v

s hoa vn hnh thun m C.HENTZE minh gii l hnh m vt.Chnh v th m tc gi va nu tn xem hnh c ny l biu tng

ca m ti. Xem: tc gi trn - sch dn - tr.66 v 67.

Cn g l hnh nh rt quen thuc, thng xut hin trong thn

thoi, tn gio v c vn hc na, ca nhiu dn tc - k c cc dn tc

nc ta - vi t cch l biu tng ca nh sng, ca ban ngy, ca

mt tri. Chng ti hy vng rng ri y s c dp dng li vn ny

lu hn.36. Chim, tng trng cho tri, cho th gii bn trn, cho mt tri,

m l biu tng ph bin trong thn thoi, tn gio, ngh thut to

hnh hay trang tr, nhiu ni. V d ni ting l biu tng chim

trong i sng tinh thn ca cc cng ng ngi vng Nam Hi, c

59


53/604

bit qun o Mlandi. y l loi chim bin m di, gn vi mt

trong nhng loi chim c th hin trn cc trng ng thi c nc

ta. Chim thn thoi cng thng xut hin di dng chim , chim

ng, diu hu, c khi l qu..., ch mt tri v th gii bn trn

(vng , con qu la, th ln c t...). Trong c tch Mng, c c

mt h chuyn xoay quanh con KLNG NG (= trng ng, nghal con chim bng ng), mt nhn vt cn gi nhiu nt thn thoi.

G (i lp vi V) cng l mt loi chim.

Nhng con chim m di Mlandi khng i lp vi con ch, m

vi c su, biu tng ca th gii bn di, cng l mt n khng

th thiu trong nn ngh thut ng thau nc ta. Rn v th cng

l nhng biu tng ca th gii bn di, ca ban m. Ni chung,

hnh tng ch c lin quan n php thut hn l n thn thoi. Nuch thc bo v nh khi trm cp, th ch ng cng ra vo gi

chc nng ui t ma. mt s vng Mng (v d nhiu xm trn thuyn Ngc Lc, tnh Thanh Ha), ch hay vt l vt t trong l cu

yn (ui n thn dch l). Cng vi ngha , ngi Kinh tin rng

ma qui s mu ch...

Cn c th k nhiu v d khc. Tm li, hai hnh tng chim - ch

mang tnh cht khc nhau: mt bn l biu tng thn thoi, bn kiathuc lnh vc php thut. Nh vy, cp chim - ch, c nhc n

trong cu mo Nhn h dn trong bi, vn biu hin mt th lng

phn cn ti ngha.

37. Gn y, chng ti may mn c xem qua b su tp truyn

c Vn Kiu do ng ch MAI VN TN Qung Bnh bin son. Mttruyn thuyt Vn Kiu, r rng mang tnh cht thn thoi, dnh c

mt on di k chuyn loi vt t co loi ngi, tuy khng phi l

t trc Thin nh nh trong mo Mng. C th on trc rng loi

vt kin hay t loi ngi l mt ti c th tm thy trong truyn

thuyt ca nhiu dn tc nc ta.

38. Trong m tang Mng, c mt l tit kh l th din ra vo

60


54/604

m b Mo hng dn hn ngi cht t mng Tri v n nh. Gia

nh ngi cht chun b sn mt thng gio t ngay ca ra vo

trn sn nh, gn u cu thang. Khi b Mo k n on ma bc chn

qua ca, th nhng ngi ngi gn y a ln mt ting. Thm l

lm cho hn ng

i cht git mnh, nhy qung vo thng gio, in vtchn li y. B Mo s quan st mt gio m phng on rng Ma

c ha thnh ngi, thnh vt n thc, hay thnh vt n c. Nu

cn c vo l tit ny, th c th ni rng ngi cht c chuyn

kip ngay t khi cn mng Tri. Nhng, nh ta bit, sau Ma

li v mng Ma vi ng b cha m qu c.

Chng ti em mu thun ny ra bn vi nhiu b Mo, nhiu c.

B no c no cng lng tng. Ni chung, cc b cc c quan nim

thng nht rng, n mt lc no (?), hn ngi cht cng phi ha.Sau y l cch minh gii ca b Bi Vn Vng (xem li ch thch4), m chng ti cho l li gii p kho lo nht, cng nh phn nh

c quan nim chung. Theo b, khi mng Tri v, hn ngi cht

cha ha, m phi v mng Ma trong mt thi gian tng ng vi

th gii con ngi sng mng Ngi (v d: ngi cht hng th

70 tui, vy hn ngi sng mng Ma 70 nm). Trong thi gian

m

ng Ma, hn cng phi tri qua tin trnh t tui th ln ln vgi i, nh hi cn mng Ngi. Khc chng l khi gi th Ma

khng cht, m phi i u thai ng vi quyt nh trc kia ca Vua

Tri. Quan nim ca ngi Mng v tui th ca linh hn c

J.CUISINIER trnh by trong: Les Mng... tr.464 v 466, vSumangat...tr.128-129.

D sao th cch ct ngha ca b Vng vn mu thun vi l tit

miu t. Nhiu b Mo quan nim rng, trn mng Tri, v phc v

cho Vua Tri, ngoi cc Kem ra, cn c bn qu s, cng u trumt nga nh ng nghip ca chng trong m ty ca ngi Kinh.

Nt vn ha ha ny cng chng t rng mng Tri l mt yu t

thm vo sau, trong quan nim v tr c truyn ca ngi Mng.

61


55/604

39. in hnh nht, v mt ny, c l l tch truyn chng Ma ui

trong thn thoi ca nhiu vng thuc qun o Plyndi. Kt qu

giao phi gia tri v t, Ma ui l anh hng vn ha. V loi ngi,

chng lp nhiu k tch hin hch. ng k nht: bt mt tri i chm

li loi ngi c th gi lm n, pht hin ra la, to nn loi ch...

Nhng Ma ui cn c tham vng lp mt k tch ti chung: chin thng

ci cht, lm cho loi ngi bt t. Mun th, chng xung th gii di

t, chui vo ca mnh ca Hin, n thn t, mt ngi n b khng

l ang trin min trong gic ng bt tn gia lng t. Chng mun

n tn t cung ca Hin chin thng ci cht. Nhng, Ma ui cha

kp b vo tn ni, na ngi ca chng cn bn ngoi, th Hin thc

dy v bp cht ngi anh hng. Ma ui cht, t y nh mnh ca loi

ngi c qui r: con ngi khng cn hy vng t n mc thn linh,nhng, trong thi gian ngn ngi tn ti trn mt t, n c tha

hng nn vn ha mu mc m cc k tch ca Ma ui mang li.

40. Mc du ti liu cha khng nh, nhng ngay t by gi

c th gi thit rng c hai quan nim khc nhau: 1) Ngi cht v

ngi sng cng hn c trong mt khng gian chung; 2) Ngi cht v

ngi sng tn ti trong nhng khng gian ring bit.

Cch nhn c truyn ca ngi Mng trung gia hai quannim trn. Mt mt, nh ta thy, mng Tri v mng Ma l hai th

gii hon ton cch bit. Nhng, mt khc, ngy gi, v nht l ngy

Tt, b Trng li a ma t mng Ma v mng Ngi n ung, ri

li a ma tr v th gii bn kia.

41. Xem Nguyn Kinh CHi v NGuyn ng CHI, sch dn, tr.142-143.

42. P.GUILLEMINE tm tt nh

sau k tch ca cc anh hngtrong truyn truyn k Ba Na: ... thng qua nhng kh khn v cng,

cc anh hng t tin ca ngi Ba Na, i tm v ngoi cng gii

ca a vc h, khi th xung phong chim lnh thnh tr, khi th lin h

vi cc ma bn kia bin c, khi th vt qua nhng con sng mnh

62


56/604

mng..., khi li chui xung t.... Xem: tc gi k trn - bi dn -

tr.389. H chuyn GHING ca ngi Ba Na c tm tt n

mc sc tch trong: Truyn c Ty Nguyn, Nxb Vn ha, H Ni, 1961,

tr.9-10.

43. Ngy nay, m tang Mng Ha Bnh ch din ra trong mtngy (chun b) v mt m (mo), sng hm sau th a vo rng chn.

Ch mt m mo, tt nhin b Mo khng k mo c rong. Thng th

b Mo chn mt vi on hay nht trong t nc, Nhn h,

Tch la. V nhvy, v hnh trung m mo dn dn mang din mo

ca mt m thng thc vn hc.

63


57/604

Phn thn thoi trong t - nc...

Tang ca Mng, c bit trn t Ha Bnh, m b con a phng gi bng mt t gc Thi, MO (= mo, hay tang ca),khng ch gm c mi mt t - nc.... Trc Cchmng thng Tm nm 1945, theo ch ti c bit, tang l lnnht c th ko di nhng mi hai m MO (= mo, cng cngha l ngm tang ca). Qua tng y m p MO (= b mo,ngi hnh l cho m tang) c ngi m ngm tang ca hunh khng dt, t u hm cho n lc m sng. Trong khungcnh long trng nh th, t - nc..., d di dng dbn dn tri nht cng ch chim mi mt m trong s mi hai

m. Ni nh vy thy rng, qua mi hai m hnh l cnli, b mo cn ngm nhiu tang ca khc na, vi ng trong s cng chim mi ng mt m mo, nh t - nc.... l cha ni n ng KIEN (= Kin), m ni dung l chuyn ica ngi cht ln tri v tr v, cng nh cuc phn x ngi trn . Trong trng hp s t m tang ln nht hi trc Cchmng, tang ca ny c th ngm qua bn - nm m lin.

Tm li, i chiu vi ton b mt TOONG MO (= rongmo, m ta c th tm hiu l mt h thng tang ca gm nhiung khc nhau), t - nc... hon ton khng phi ltt c mo Mng. ng v chiu di m ni, n ch chim c mt

64


58/604

phn mi hai (1/12) thi gian dnh cho m tang hon chnhnht. Cn v ni dung, ri y, khi im qua vi nt ln cang ny, ta s thy rng n khng hn ni ln phn chnh yunht, trong cc ngha khc nhau c th rt ra t tang ca Mng

mt thu.D sao, t - nc... nu ti khng nhm l tang

ca Mng duy nht m cc nh su tm tnh ta a ra trcmt c gi c nc t gn hai mi nm nay, di dng bndch ra ting ph thng. Khng c g ng ngc nhin, nn mts bn c c ng rng y l ng th di nht ca tc ngiMng thu trc. Mt khc, t - nc... d cha phi

l tang ca di nht ca ngi Mng, hn th, d cha hn niln phn chnh yu nht trong cc ngha khc nhau c th rtra t mo Mng ca mt thu, vn ph r mt c o ca ringn. V nu ti khng nhm, th y l ng mang m cht thnthoi nht trong s cc tang ca Mng.

Trong nhng iu kin nh th, quay tr v trong chc ltvi t - nc... vn l chuyn khng tha. Nht l khi

bn dch cng b nm xa cha gy ra c ting vang cnthit, trong chng mc n cha c m rng thm bng li gpca nhng ai tng t nhiu tm hiu ngi Mng v np sngc truyn ca h. Bi vit ngn ngi ny ch ng n vi ntm ti nh gi l ni bt nht, trong s nhng vt tch thnthoi c th lc ra mt phn ca ng tang ca.

t - nc... thc ra ch l mt cch ni, cch ni

tt ca ngi Mng. Theo li hu ht cc b mo m ti gptrn t Ha bnh, th u hon chnh ca n l T tat - tc; cn chu - ko li; toc moong. Ta thy y, u honchnh ca ng mo bao gm ba mc ring, mi mc vi mt tchtruyn ring. Cn ni ngay rng qua cc d bn khc nhau m

65


59/604

Quch Giao ghi c t li ngm ca nhiu b mo nhiuvng, v vui lng cho ti c, th trong hu ht cc trnghp, phn th nht, di mc nh t - nc..., li lphn ngn nht, so vi hai phn kia. Nhng chnh phn ngn

nht y li cha ng nhng du vt thn thoi m ti angmun ly ra i nt chnh, cn hai phn di hn tip sau n thkhng. Ni cch khc, y khng phi l mt thin thn thoiko di qua sut mt m mo: thn thoi ni cho ng l cc duvt ca n, ch c mt trong phn m u cho tang ca. Ta s cntr li, d ch trong giy pht, vi dng ni tip ca ba phnkhc nhau y trong khun kh ca mt ng mo duy nht.

Thn thoi, nh ta u bit, khng th ch hiu theo nghaen, khng phi l truyn thn ni chung, d l truyn g.Theo cch nhn ca cc nh thn thoi thi nay, th t y cdng ch mt loi truyn thi, truyn k ngun gc: ngun gcca tri, t hay ca v tr th cng th, k c mun loi ra itrong ; ri ngun gc ca con ngi v vn ha, ti mun ninp sng c vn ha do con ngi dn dn to ra cho mnh trnmt t. Chnh v ni dung hai mt m thn thoi c quannim l bao gm hai h chnh: thn thoi gi l v tr; v tipsau, thn thoi vn ha. iu cn ni ngay: phn u ca t - nc... r rng bao gm c hai h thn thoi va nu,thng l di dng tm tt. Nhng c b s lc ha n my,ty tng d bn, th cc du vt thn thoi vn hin ln ydi dng nhng tch truyn c u c a.

C th ni cho r hn rng phn u ca tang ca nythng ra i t thu tri v t bt u tch khi nhau, t v tr ra i. V v tr mi hnh thnh y c t di quynca mt ti thng thn BUA KLOI (= vua Tri), trc tip gipvic cho mo l mt thn st, m ngi Mng gi bng mt tn

66


60/604

Hn - Vit, THIEN LOI. Gn nh cc tch cng loi nh cnnguyn vn hn, m cc nh thn thoi hc tp hp thnh hthng. Cn nhn loi u tin ra i trn mt t th khng chgm mt i nam n, nh trong a s cc trng hp khc trn

th gii, m nhng ba ngi, hai nam mt n: anh c TA CAI(T Ci, tc T C) tip ngay sau l em trai ng, TA CAN (= TCn, tc T Cn); cui cng, YA KIT (= Gi Kt, B Kt) em git. Ba v t u tin ca loi ngi, ch khng ch mt cp i: l c im nh du s ln nhng thn thoi ph bin trnmt di t di t Trung Cn ng n ng Nam, v theoli mt s nh nghin cu th m hnh ny cn mn ng hio m n tn vi vng Nam M. V cng nhhu khp mini m nhn loi thu ban s gm nhng ba ngi, ch khngch hai, th ngi anh c y l T Ci, tht bi hon tonkhi ng th xy dng cho hu th mt np sng c vn ha vch khi em trai ng ra tay th mi vic mi thnh cng, ritrn c s T Cn li kt hp vi em gi mnh, Gi Kt, thnh vthnh chng u tin trn th gii ny.

Nu ln vi chi tit thi, gia nhiu vt tch cn y, ti chmun nhn thm mt ln na rng phn m u ra t - nc..., d c b n gin ha n u, vn thm nhun chtthn thoi. Nhng y, mt ti mun lu hn li l cc khcbit, ti mun ni nhng g ngn cch phn m u ca ng mota ang tm hiu vi cc thn thoi cn tng i nguyn vn.C th mi thy r hn mt c o ca n.

Mi b

c vo thn thoi v tr, c th nhn ra khc bitu tin, d cho cng ch ni bt g lm. Phi ni ngay rng dbn no cng th, m ch mt s mi ph r khc bit . D sao,cn c vo i bn ti bit c, nh Quch Giao cho xem, thtch truyn m u bng mt trn lt ln, sau tri t mi ti

67


61/604

sinh di dng hon chnh hn: bt chc li ni ca cc nhthn thoi hc, th mi vic y u ra i t nn Hng thy.ng hiu lm rng thn thoi v tr, d u, cng phi baogm mt trn lt ln: theo nhng g c s kt cho n hm

nay, th y ch yu l c im l r t Trung Cn ng nvi vng Nam M, qua ng chu i Dng - cng nh ccv t u ca loi ngi trn di t y thi: ba v hai nam - mtn; ch khng phi hai v, mt nam mt n. V ht nh thnhcng ca T Cn b cho tht bi ca ng anh, T Ci, th vtr c khai sinh sau hng thy thay th cho v tr khnghon chnh bng, vn ra i trc tai ha y. C iu rngkhc bit cn nu ln y l d bn no, d c ng n trnlt ln ni, cng hu c tnh a ra vi li, d ngn gn thi,v c cu ca t - tri vo bui ban u, tc ca v tr trchng thy. Cng th, nhng ni r hn th phn u ca t- nc... ch t khoanh li trong vng v tr c honchnh ha, ni ri y s din ra nhng hot ng ca nhn loiu tin nhm xy dng cho mnh mt np sng c vn ha. cim ny hn c ngha ca n, m ri y ta s nhn ra r hn,

sau khi im qua mt s khc bit na.

Cng lin quan n thn thoi trong phn u ca t- nc... cn mt khc bit rt ng lu . V tr mi ra is r rng bao gm hai th gii: MUONG PUA (= Mng Bng(phng)) tc trn gian dnh cho loi ngi s sinh; v MUONGKLOI (Mng Tri) th gii bn trn ca thn linh. Tm li, haith gii cao - thp trn mt trc dc. Mi d bn t -

nc... m ti c c u ni n hai khng gian y.Nhng ti cha gp trng hp no m li mo ng n mtth gii bn di, trong lng t chng hn, d ch nhc ntn gi thi. Tt c cc b mo m ti gp, k c cc b mo thuc

68


62/604

nhng rong mo tng i hon chnh, cng ng tnh vi nhnxt ca ti. iu khin ti v cng ngc nhin l tt c mingi, t ngi hnh l trong m tang cho n cc c khnghnh l nhng thng tho chuyn xa, khi trnh by vi ti v

Mng Tri, Mng Bng, trong khung ca v tr c lin quann tang l, u khng qun thm vo bng li ni thng thnghai khng gian khc na: Pa Tn (Mng Bng Di) ni c trdi mt t ca mt nhn loi b t hon; v Mng BUA Kh(Mng Vua Kh) dnh cho bn Kh (kh, loi rn to c mo,sng di y nc). Con rn c bit y l nhn vt rt phbin trong thn thoi nhiu vng ngoi hi o, k c chu iDng. Cn loi ngi nh xu trong lng t cng l nhn vtthn thoi, nhng ca nhiu tc c tr trong lc a t Bc ,k c ngi Exkim sng gn Bc Cc. Ring ngi Mng loi hai th gii y ra khi t - nc... cng nh mitang ca khc, nhng trong thc vn cn lu chng li, v hocxa, hoc gn vn gn chng cho m tang.

i vo nhng s kin thm cht thn thoi c k quaphn u ca tang ca, c th lc ra khi khc bit na. Thottin cc nhn vt trnMng Tri, ni Vua Tri ng tr.

Cn c vo cc thn thoi cn tng i nguyn vn, thtrong trng hp no cng c mt s thn ph t ti thng,nhiu t ty tch k ca tng cng ng, mi v ph trch mtcng vic ring, nhng thy u di quyn ca thn st snsng uy nng gy gi ma - sm - chp... m ta c th xem l

vin ao ph ca ng cm u th gii bn trn. H thngthn linh y c mt s nh thn thoi hc gi l miu vnthn. C th ni rng phn m u cho t - nc... cngnhc nh n mt Miu nh th, c iu l mi phn khnghon chnh: ch thn st, km theo l nhn vt n m din mo

69


63/604

rt m h, tuy c hu ht cc d bn gi bng mt tn thngnht, NANG A TNG (= Nng Tng). V ch th thi!

Ta gp h ln u tin, khi hai v t Mng Tri xungMng Bng thi hnh mt lnh ca Vua Tri: n st nh

cht i trai gi T Cn - Gi Kt, v h phm vo mt ti canhn loi s sinh, n nm vi nhau nh v chng, mc d lanh em rut tht. Ti lon lun khi nguyn, nu ly li mtkhi nim quen thuc ca thn thoi hc. Nh ra khi huht mi lng Mng trong thung lng hp chn ni, mun rakhi Mng Tri hai v phi li qua mt con sui rng. Nng itrc, va bc va vn vy. Ht mt ph n Mng ang li

sui y thi ! V iu khng lt khi con mt ca thn stang bc theo sau. Hn l thn cm ng, v n b bn kiaNgi vi th l vi nng mi mu thun ang ging x lngmnh; rung ng trc v p ca thn th ngi n b, u cg l; y th m cp trai gi di trn li b kt n t hnhnhng khng th lm khc thn ti thng... Ni dn tri nhth cho d hiu, ch th mo, thc ra, thng c c khi kchuyn, khng nng v miu t, khng my khi c ni cn ring ca tng nhn vt. ng ngc nhin l Nng Tngthng cm ngay vi ni lng ca thn st. Hai v bn bc vinhau ri i n mt tha thun: c cho st n, nhng c tnhngm sai ch, c nh vo cy xoan u cng, nh vo bu cakhung ca s... M h lm th thc. V chnh nh th m itrai - gi thot cht, s chnh thc tr thnh v chng, sau khi lm l ty u cho sch ti c. iu cn li l Vua Tri, v

trn cao tt, khng hay bit g c: ngi b cp di nh la !Ln u tin trong i c tip xc vi on tit trn qua mtbn dch th ca Quch Giao, ti c thng tht, c tng mnhva xem xong mt v kch c in, thm ch ca cc giai on

70


64/604

sau na. Cn g l thn thoi?

Cha ht, ln gp g u tin y vi hai v trong miu vnthn thc ra, cng l ln cui. Thn st cng c bn gi caNgi khng h xut hin ln no na trong t - nc...

trong c cc tang ca khc. Ti c tm hai v qua nhng truync khng lin quan g n l thc tang ma. Chng n thua g tnht cng cho n hm nay...

Ring vNng Tng, m din mo ta bit, cn ht scm h. Cng cn ni thm mt iu cho r hn: cha mt ngiMng no, k c nhng b mo cao tui nht m ti gp, cth ni ln chc trch c th m nng m nhim trn Mng

Tri. Hn na, ra i t thn thoi cn tng i nguyn vn canhiu tc ngi gn xa, ti cha h gp trng hp no m thnst, trn ng v tr

Documents

Văn hóa và tộc người Nguyễn Từ Chi