*VEKOVI SU ZA NAMA**VEKOVI SU ZA NAMA*

**Istorijat Istorijat grada Nisa*grada Nisa*

NiNiš kroz vekoveš kroz vekove Ime grada Niša, koji spada u najstarije gradove na Ime grada Niša, koji spada u najstarije gradove na

BalkanuBalkanu, zapisano je mnogo puta u staroj i novijoj , zapisano je mnogo puta u staroj i novijoj istoriji.istoriji.

O nastanku Niša postoji predanje da ga je sagradio O nastanku Niša postoji predanje da ga je sagradio kraljević Niša kamenom sa obližnje kraljević Niša kamenom sa obližnje humskehumske čuke. čuke.

Niš su, kao Niš su, kao gradgrad, oformili , oformili KeltiKelti u 3. veku pre nove u 3. veku pre nove ere, a grad je ime dobio po reci ere, a grad je ime dobio po reci NišaviNišavi ( (NaissaNaissa) koju ) koju su keltski prastanovnici zvali „Vilina reka“ su keltski prastanovnici zvali „Vilina reka“ ((NavissosNavissos).).

Svaki osvajač je davao svoju verziju imena gradu, ali Svaki osvajač je davao svoju verziju imena gradu, ali su sva ona dosta su sva ona dosta slična; rimski Naissus, vizantijskiΝαισσός, slovenski slična; rimski Naissus, vizantijskiΝαισσός, slovenski Niš, turski Niş, nemački Nissa. Zabeležen je i naziv Niš, turski Niş, nemački Nissa. Zabeležen je i naziv Naisa.Naisa.

Na osnovu arheoloških iskopavanja može se zaključiti da je Na osnovu arheoloških iskopavanja može se zaključiti da je teriotorija na kojoj se danas nalazi grad Niš bila naseljena teriotorija na kojoj se danas nalazi grad Niš bila naseljena ljudskim zajednicama još od perioda ljudskim zajednicama još od perioda srednjeg paleolitasrednjeg paleolita (100.000-30.000 god. p. n. e.). Ostaci iz (100.000-30.000 god. p. n. e.). Ostaci iz paleolitapaleolita, nađeni , nađeni na lokalitetu Kremenac, čuvaju se u arheološkoj zbirci na lokalitetu Kremenac, čuvaju se u arheološkoj zbirci Narodnog muzejaNarodnog muzeja u Nišu. Iz perioda u Nišu. Iz perioda bronzanog dobabronzanog doba pronađeni se grobnice u Medoševcu i veliko naselje, koje pronađeni se grobnice u Medoševcu i veliko naselje, koje se nalazi pored antičkog nalazišta se nalazi pored antičkog nalazišta MedijanaMedijana..

Otkrića na Otkrića na Praistorijskom lokalitetu BubanjPraistorijskom lokalitetu Bubanj govore da je tu govore da je tu postojala živa naseobina u periodu 5.800 - 5.500 godina pre postojala živa naseobina u periodu 5.800 - 5.500 godina pre naše ere. Najstariji sloj pripada naše ere. Najstariji sloj pripada neolituneolitu ili ili starčevačkoj kulturnoj grupistarčevačkoj kulturnoj grupi..[5][5]

Prema najčešće navođenoj tezi o Prema najčešće navođenoj tezi o etimološkometimološkom poreklu poreklu imena grada, Niš su imenovali imena grada, Niš su imenovali KeltiKelti sa značenjem sa značenjem Vilin Vilin gradgrad..

Naisos je bio Naisos je bio grčkagrčka kolonijakolonija. Niš jedno od . Niš jedno od mogućih mesta na kojima se nalazila grčka mogućih mesta na kojima se nalazila grčka mitološkamitološka NisaNisa, naseljena , naseljena nimfamanimfama, gde je , gde je DionisDionis odrastao i po kojoj je dobio ime.odrastao i po kojoj je dobio ime.

U vreme U vreme Rimskog carstvaRimskog carstva grad ima grad ima ime ime NaissusNaissus, što je romanizovani naziv grčkog , što je romanizovani naziv grčkog imena imena NaissosNaissos..

Rimljani su osvajili Niš u toku Dardanijskih Rimljani su osvajili Niš u toku Dardanijskih ratova u ratova u 1. veku1. veku pre nove ere i grad se razvija pre nove ere i grad se razvija kao strateška raskrsnica, vojni i trgovinski kao strateška raskrsnica, vojni i trgovinski centar u provinciji centar u provinciji Gornjoj MezijiGornjoj Meziji. U 2.. U 2.vekuveku nove ere Niš je bio već dovoljno poznat grad nove ere Niš je bio već dovoljno poznat grad da ga da ga PtolomejPtolomej u svojoj „ u svojoj „GeografijiGeografiji“ pominje “ pominje kao jedan od četiri najveća grada kao jedan od četiri najveća grada DardanijeDardanije..

Septembra Septembra 268268. godine rimska vojska . godine rimska vojska predvođena carom predvođena carom GalijenomGalijenom, i dvojicom , i dvojicom budućih careva: glavnim komandantom budućih careva: glavnim komandantom Markom Aurelijem KlaudijemMarkom Aurelijem Klaudijem i komandantom i komandantom konjice konjice AurelijanomAurelijanom sukobila se sa sukobila se sa GotimaGotima kod Niša u najkrvavijem okršaju kod Niša u najkrvavijem okršaju 3. veka3. veka, , poznatom pod imenom poznatom pod imenom bitka kod Naisusabitka kod Naisusa. . Tom prilikom pobijeno je između 30.000 i Tom prilikom pobijeno je između 30.000 i 50.000 50.000 GotaGota. . Bitka kod NaisusaBitka kod Naisusa obezbedila je obezbedila je postojanje postojanje Zapadnom carstvuZapadnom carstvu još dva naredna još dva naredna veka. veka.

U U Nišu je Nišu je 27. februara27. februara 272272, rođen sin , rođen sin vojnog komandanta vojnog komandanta Konstancija HloraKonstancija Hlora i i krčmareve kćerke krčmareve kćerke Flavije Julije HeleneFlavije Julije Helene, , budući car budući car Konstantin VelikiKonstantin Veliki. U rodnom . U rodnom gradu car gradu car Konstantin IKonstantin I sagradio je carsku sagradio je carsku vilu vilu MedijanaMedijana, koja je danas važno , koja je danas važno arheološko nalazište. Mozaički podovi i arheološko nalazište. Mozaički podovi i drugi ostaci carskog luksuza čuvaju su u drugi ostaci carskog luksuza čuvaju su u muzeju na Medijani. Aristokratske vile su muzeju na Medijani. Aristokratske vile su smeštene u okolini carske palate. smeštene u okolini carske palate.

Godine Godine 284284, kada je car , kada je car DioklecijanDioklecijan odvojio odvojio DardanijuDardaniju od od Gornje MezijeGornje Mezije i učinio je i učinio je zasebnom oblašću, grad Niš je postao glavni zasebnom oblašću, grad Niš je postao glavni grad ove rimske provincije.grad ove rimske provincije.

U toku U toku 4. veka4. veka osniva se osniva se eparhija u Nišueparhija u Nišu, čime , čime Niš postaje i jedan od važnih religijskih Niš postaje i jedan od važnih religijskih centara. centara. BazilikaBazilika iz 4. veka u Nišu je jedna od iz 4. veka u Nišu je jedna od najstarijih najstarijih hrišćanskihhrišćanskih spomenika u svetu. U spomenika u svetu. U toku četvrtog i petog veka sledeći episkopi iz toku četvrtog i petog veka sledeći episkopi iz Niša ostavili su trag u hrišćanskom učenju: Niša ostavili su trag u hrišćanskom učenju: Gaudencije, Bonos, Markijan, Gajan i ProjektGaudencije, Bonos, Markijan, Gajan i Projekt

Odličan strateški položaj i bogatstvo Niša učinili su Odličan strateški položaj i bogatstvo Niša učinili su ga čestom metom napada mnogih naroda. Iako je ga čestom metom napada mnogih naroda. Iako je car car Julijan ApostataJulijan Apostataojačao zidove oko Niša kako bi ojačao zidove oko Niša kako bi ga učinio neosvojivim, Niš je često osvajan, ga učinio neosvojivim, Niš je često osvajan, spaljivan i razaran. Najpre ga osvaja spaljivan i razaran. Najpre ga osvaja AtilaAtila uz silovit uz silovit napad. Tom prilikom napad. Tom prilikom HuniHuni su masakrirali su masakrirali stanovništvo grada. Godinama kasnije su obale reke stanovništvo grada. Godinama kasnije su obale reke bile još uvek pokrivene ljudskim kostima, kao bile još uvek pokrivene ljudskim kostima, kao ostacima hunskog razaranja. Još ostacima hunskog razaranja. Još 448448. . PriskPrisk je opisao je opisao Niš kao grad koji deluje napušteno, sa par bolesnih Niš kao grad koji deluje napušteno, sa par bolesnih osoba koje leže po crkvama i obalama reke punim osoba koje leže po crkvama i obalama reke punim ljudskih kostiju. Delimično obnovljen grad ponovo ljudskih kostiju. Delimično obnovljen grad ponovo ruše varvari ruše varvari 480480. godine. . godine.

Kasnije je Kasnije je vizantijskivizantijski car car Justinijan IJustinijan I pokušao da obnovi pokušao da obnovi Niš, ali grad nikada nije povratio svoj urbani sjaj iz Niš, ali grad nikada nije povratio svoj urbani sjaj iz 4. veka4. veka..

Prve seobe Prve seobe SlovenaSlovena i i AvaraAvara odigrale su se u drugoj odigrale su se u drugoj polovini polovini 6. veka6. veka. Tokom 6. i . Tokom 6. i 7. veka7. veka slovenska plemena su 8 slovenska plemena su 8 puta pokušala da zauzmu Niš. U poslednjem napadu puta pokušala da zauzmu Niš. U poslednjem napadu 615615. . godine napadači su zauzeli grad i većina romanskog godine napadači su zauzeli grad i većina romanskog stanovništva je pobegla ili nestala, ali su mali tragovi ostali stanovništva je pobegla ili nestala, ali su mali tragovi ostali u lokalnom u lokalnom vlaškomvlaškom stanovništvu. stanovništvu.

U U 9. veku9. veku bugarskibugarski car car SimeonSimeon je postao gospodar Niša, ali je postao gospodar Niša, ali je je VizantijaVizantija je povratila grad za vreme vladavine je povratila grad za vreme vladavine Vasilija IIVasilija II. . GodineGodine10721072. ugarska vojska je dolinom Morave prodrla sve . ugarska vojska je dolinom Morave prodrla sve do Niša, ali je vizantijska vlast iste godine ponovo do Niša, ali je vizantijska vlast iste godine ponovo uspostavljena. Stanovništvo Niša je uspostavljena. Stanovništvo Niša je 3. jula3. jula 10961096. godine, . godine, porazilo vojsku porazilo vojsku krstaša-seljakakrstaša-seljaka..

Sredinom Sredinom 12. veka12. veka, vizantijski car , vizantijski car Manojlo I KomninManojlo I Komnin ga je ga je koristio kao bazu za svoje ratove sa Mađarima i dodatno ga koristio kao bazu za svoje ratove sa Mađarima i dodatno ga utvrdio. U njemu se Manojlo dva puta sastao sa raškim utvrdio. U njemu se Manojlo dva puta sastao sa raškim velikim županom velikim županom Stefanom NemanjomStefanom Nemanjom, međutim za vreme , međutim za vreme vladavine vladavine Andronika IAndronika I osvajio ga je ugarski kralj osvajio ga je ugarski kralj Bela IIIBela III, , da bi ga već da bi ga već 11851185. osvojio Stefan Nemanja. On je . osvojio Stefan Nemanja. On je 27. jula27. jula 1189. u Nišu dočekao 1189. u Nišu dočekao svetog rimskog carasvetog rimskog cara Fridriha BarbarosuFridriha Barbarosu na njegovom pohodu ka na njegovom pohodu ka Svetoj zemljiSvetoj zemlji, , tokom tokom Trećeg krstaškog rataTrećeg krstaškog rata, predlažući mu zajednički , predlažući mu zajednički napad na Vizantiju. Međutim, grad je napad na Vizantiju. Međutim, grad je 11901190. ponovo pao u . ponovo pao u vizantijske ruke nakon Nemanjinom poraza u bici na vizantijske ruke nakon Nemanjinom poraza u bici na Moravi, a Srbi su ga osvojili tek Moravi, a Srbi su ga osvojili tek 13311331. godine, nakon . godine, nakon pobede nad Bugarima kod Velbuždapobede nad Bugarima kod Velbužda. . OsmanlijeOsmanlije ga osvajaju ga osvajaju 13861386. godine, nakon poraza od snaga . godine, nakon poraza od snaga kneza Lazarakneza Lazara, u , u bici kod Pločnikabici kod Pločnika. .

Godine Godine 14431443. Niš se ponovo našao u . Niš se ponovo našao u rukama Srba, a rukama Srba, a Đurađ BrankovićĐurađ Branković ga je ga je predao predao Đorđetu MrnjavčevićuĐorđetu Mrnjavčeviću. . Hrišćanske vojske predvođene ugarskim Hrišćanske vojske predvođene ugarskim vojskovođomvojskovođomJanoš HunjadijemJanoš Hunjadijem zajedno zajedno sa srpskom sa srpskom despotomdespotom Đurađ BrankovićemĐurađ Brankovićem pobedili su Turke i pobedili su Turke i potisnuli ih do potisnuli ih do SofijeSofije u tzv. u tzv. Dugoj vojniDugoj vojni. . Važna bitka odigrala se kod Niša, koji je Važna bitka odigrala se kod Niša, koji je ostao slobodan grad još skoro godinu ostao slobodan grad još skoro godinu dana posle toga. dana posle toga.

Niš je ponovo pao pod Niš je ponovo pao pod otomanskuotomansku vlast vlast 14481448. godine i ostao u . godine i ostao u Osmanlijskom carstvu narednih 245 Osmanlijskom carstvu narednih 245 godina. U ovom periodu Niš je bio godina. U ovom periodu Niš je bio jedno od sedišta turske vojne i civilne jedno od sedišta turske vojne i civilne vlasti, a u najdužem periodu nalazio vlasti, a u najdužem periodu nalazio se u se u Smederevskom pašalukuSmederevskom pašaluku. .

U toku U toku Prvog srpskog ustankaPrvog srpskog ustanka ustanička vojska se našla ustanička vojska se našla pred Nišem tek pred Nišem tek 18091809. godine, krećući se ka . godine, krećući se ka KosovuKosovu. . KarađorđeKarađorđe je predlagao da se na Niš krene celokupnom je predlagao da se na Niš krene celokupnom vojskom, ali su ostali vojskovođe tražili da se Niš vojskom, ali su ostali vojskovođe tražili da se Niš napadne sa četiri fronta, kako je na kraju i bilo urađeno. napadne sa četiri fronta, kako je na kraju i bilo urađeno. Ukupno 16.000 srpskih ustanika je stiglo do Niša Ukupno 16.000 srpskih ustanika je stiglo do Niša 27. aprila27. aprila 18091809. predvođeni . predvođeni Milojem PetrovićemMilojem Petrovićem. . Izgradili su šest šančeva: prvi i najveći bio je na Izgradili su šest šančeva: prvi i najveći bio je na ČegruČegru pod komandom vojvode pod komandom vojvode Stevana SinđelićaStevana Sinđelića. Drugi je bio . Drugi je bio u Gornjem Matejevcu, u bilizini u Gornjem Matejevcu, u bilizini Latinske crkveLatinske crkve, sa , sa Petrom DobrnjcemPetrom Dobrnjcem, treći je severozapadno od Kamenice , treći je severozapadno od Kamenice sa vojvodom sa vojvodom Ilijom BarjaktarevićemIlijom Barjaktarevićem, četvrti u Kamenici , četvrti u Kamenici sa komandantom Milojem Petrovićem, peti je bio iznad sa komandantom Milojem Petrovićem, peti je bio iznad Kamenice sa vojvodom Kamenice sa vojvodom Pauljom MatejićemPauljom Matejićem i šestu u i šestu u Donjem Matejevcu. Predlog Miloja Petrovića da se Niš Donjem Matejevcu. Predlog Miloja Petrovića da se Niš odmah napadne nije bio prihvaćen, već se želelo da se odmah napadne nije bio prihvaćen, već se želelo da se grad drži u blokadi. Turska vojska je dobila pojačanje od grad drži u blokadi. Turska vojska je dobila pojačanje od 20.000 vojnika iz 20.000 vojnika iz JedrenaJedrena, , SolunaSoluna, , VranjaVranja i iLeskovcaLeskovca. .

Turci su Turci su 31. maja31. maja 18091809. godine . godine napalinapali Sinđelićev Sinđelićev šanac na šanac na ČegruČegru, a bitka se vodila ceo dan. Kako je , a bitka se vodila ceo dan. Kako je nadmoć Turaka postajala očevidnija, a pomoć iz nadmoć Turaka postajala očevidnija, a pomoć iz ostalih šančeva nije stizala, Stevan Sinđelić je pri ostalih šančeva nije stizala, Stevan Sinđelić je pri naletu Turaka u šanac, pucao u magacin sa municijom naletu Turaka u šanac, pucao u magacin sa municijom i razneo oko 3.000 Srba i daleko više Turaka. Posle i razneo oko 3.000 Srba i daleko više Turaka. Posle bitke na Čegru izgrađena je kula na putu za bitke na Čegru izgrađena je kula na putu za CarigradCarigrad, , krajem leta krajem leta 18091809. godine. Kula je izgrađena po nalogu . godine. Kula je izgrađena po nalogu Huršid-pašeHuršid-paše, tadašnjeg zapovednika Niša, od glava , tadašnjeg zapovednika Niša, od glava srpskih vojnika poginulih na Čegru, po čemu je srpskih vojnika poginulih na Čegru, po čemu je jedinstvena u svetu. U jedinstvena u svetu. U Ćele-kuluĆele-kulu su uzidane 952 su uzidane 952 lobanje srpskih vojnika kao opomena srpskom narodu. lobanje srpskih vojnika kao opomena srpskom narodu. Nad kulom je Nad kulom je 18921892. podignuta kapela koja danas čuva . podignuta kapela koja danas čuva 58 preostalih lobanja. 58 preostalih lobanja.

Borbe za oslobođenje Niša počinju Borbe za oslobođenje Niša počinju 29. decembra29. decembra 18771877. godine, a . godine, a knez Milanknez Milan je je ušao u njega ušao u njega 11. januara11. januara 18781878. godine. Članom . godine. Članom 3 3 Sanstefanskog sporazumaSanstefanskog sporazuma Niš je pripojen Niš je pripojen Kneževini Srbiji. U to vreme u gradu je često Kneževini Srbiji. U to vreme u gradu je često zasedala skupština. Prvo zasedanje Narodne zasedala skupština. Prvo zasedanje Narodne skupštine Srbije desilo se u zgradi osnovne skupštine Srbije desilo se u zgradi osnovne škole iza škole iza Saborne crkveSaborne crkve, , 23. novembra23. novembra 18781878. . godine. godine.

Pred početak Pred početak Prvog svetskog rataPrvog svetskog rata 19141914. godine u Niš . godine u Niš prelazi Vlada i Narodna skupština, a grad postaje ratna prelazi Vlada i Narodna skupština, a grad postaje ratna prestonicaprestonica kraljevine Srbijekraljevine Srbije. Iste godine, . Iste godine, 7. decembra7. decembra Narodna skupština je na zasedanju u Nišu donela tzv. Narodna skupština je na zasedanju u Nišu donela tzv. Nišku deklaracijuNišku deklaraciju o o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenacaujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca..

Petog novembra Petog novembra 19151915. Niš su okupirali . Niš su okupirali BugariBugari. . Okupirani grad uOkupirani grad ujanuarujanuaru 19161916. godine posećuje . godine posećuje namački car namački car Vilhelm IIVilhelm II. Oslobodile su ga . Oslobodile su ga 12. oktobra12. oktobra 19181918. godine snage Prve srpske armije na čelu sa . godine snage Prve srpske armije na čelu sa vojvodom vojvodom Petrom BojovićemPetrom Bojovićem..

Od Od 19211921. godine Niš postaje središte . godine Niš postaje središte OblastiOblasti. Na čelu . Na čelu vlasti stajao je veliki župan koga je postavljao kralj vlasti stajao je veliki župan koga je postavljao kralj svojim ukazom. U sastavu Niške oblasti ulazilo je 11 svojim ukazom. U sastavu Niške oblasti ulazilo je 11 srezova i dva okruga.srezova i dva okruga.

Od Od 19291929. do . do 19411941. godine Niš je sedište . godine Niš je sedište Moravske banovineMoravske banovine..

U U aprilskom ratuaprilskom ratu 19411941. godine Niš je tokom 6. 7. i 8. . godine Niš je tokom 6. 7. i 8. aprila bombardovan a aprila bombardovan a 9. aprila9. aprila je u grad, bez otpora, je u grad, bez otpora, ušla ušla 11. oklopna divizija11. oklopna divizija. Okupacija Niša traje od . Okupacija Niša traje od 19411941. do. do19441944. godine. Na početku okupacije u Nišu je . godine. Na početku okupacije u Nišu je otvoren prvi nacistički otvoren prvi nacistički koncentracioni logorkoncentracioni logor u u JugoslavijiJugoslaviji, iz koga je oko 12.000 logoraša odvedeno i , iz koga je oko 12.000 logoraša odvedeno i streljano na streljano na BubnjuBubnju. Godine . Godine 19421942, , 12. februara12. februara odigralo se masovno bekstvo iz logora, događaj odigralo se masovno bekstvo iz logora, događaj poznat pod nazivom poznat pod nazivom proboj logora na Crvenom Krstuproboj logora na Crvenom Krstu. . Tom prilikom je oko 100 ljudi pobeglo. Niš je Tom prilikom je oko 100 ljudi pobeglo. Niš je oslobođen od Nemaca nakon uspeha oslobođen od Nemaca nakon uspeha Niške operacijeNiške operacije i i ulaska snaga ulaska snaga NOVJNOVJ i bugarskih snaga. i bugarskih snaga.

Niš danas...Niš danas...