Veliki Gradac se nalazi na desnoj obali Dunava u sreditu Djerdapa na mestu dananjeg Donjeg Milanovca. Nalazi se na uu Porea u Dunav I to je najpogodnije oblasti za itov u Djerdapu. Zaklonjeno je od vetrova I snegova tako da je ovo mesto naseljavano od praostorije, to mu je takodje omoguavalo I razvijenu ekonomiju Glavna komunikacija u poreu u pravcu istok-zapad jeste Dunav, a pravac sever-jug je Poreka reka koja povezuje Djerdap sa istonom Srbijom. U antikom Rimu na ovom prostoru postojalo je utvrdjene Talijata, i putevi koji povezuju gradove du Dunava.Prva iskopavanja vrena su 1958.god kad su otkriveni antiki, ranovizantijski I srednjovekovni kulturni slojevi. 1960.god otkrivena je severna kapija I kula uz nju. Otkrivena je I manja crkva. Veliki Gradac je detaljno istraen 1965 I 1966god., jer je na tom mestu trebalo podii Donji Milanovac. Nadjena je tom prilikom crkva sa krstionicom I velikom nekropolom oko nje. Nadjeni su I ostaci rimskog vodovoda. Najstarije utvrdjenje na Gradcu podignuto je u 1v. bila je kvadratne osnove I nije se menjala do srednjeg veka. Nova renoviranja se vre I 3 I 4.veku I ono je stradalo u poaru. Poslednja velika obnova vrena je u ranovizantijskom periodu. Na uglovima utvrdjenja sazidane su kule krune osnove, Izgradjena je krstionica sa piscinom I u njenom produetku prema istoku sagradjena je jednobrodna crkva sa narteksom, apsidom I aneksom. Nalazi ukazuju da je tu iveo vei broj stanovnika nego u rimskom periodu Do kraja 9 veka prestaje ivot unutar naselja, nema znakova aktivnosti, da bi se opet dolo do obnove u 10 I 11 veku. U unitranjosti je podignuta crkva, I obnovljena je ona iz 6 veka, kao I stambeni objekti. Zakljuak je da postoje 2 srednjevekovne faze:Starija sa crkvicom, ostacima kua, metalnim nalazima I grnarijom koja se datuju u 10vek. I mladja kojoj pripadaju ostaci velike crkve, vee kuce, grnarija I metalni nalazi iz 11veka. Po prestanku ivotu naselja sahranjivanje je vreno od 11-13veka.

UtvrdjenjeBedemi- najbolje su istraeni severni I istoni, juni je istraen samo delimino, a zapadni je najvie oteen I istraena je samo zapadna kapija.Kule- na tri ugla utvrdjenja nadjene su tri kule koje su krune osnove prenika 9m.Kapije- iako je nekada imalo 4, u srednjem veku koriena je samo jedna, severna koja je okreuta ka Dunavu. Zapadna kapija je prezidjivanjem pretovrena u krstionicu. Bedemi su bili visine do 8m, a kule i do 10m.OBNAVLJANJE

Ne zna se ta su ljudi u 6 veku nali ovde, s obzirom da je prethodni sloj stradao u poaru, i koliko su kule I bedemi bili oteeni. Jedino se sa sigurnou moe datovati da je kula 1 gradjena u srednjem veku. Ima i ostatke ranije gradnje tako da se moe rekonstruisati od 1-11veka. Potkoviastog je oblika, i cela je zidana na brzinu. Delovi bedema gradjeni su zajedno sa njom. Oko kula je nadjeno dosta pokretnog materijala. U kuli je iskljuivo srednjevekovna keramika radjana na nonom vitlu, sa ukrasima izvedenim putem elja. Keramika na nonom vitlu se moe datovati u 11.vek a na runom u 10i11vek. Sve istraene kule koirene su od 9-11veka. Osnove kula su radjene od kamena a korvna konstrukcija i zidovi su im verovatno bili od drveta. Ove kule su sluile u vojne svrhe o emu govore strelice i bojni noevi, ali tu se takodje i stanovalo to potvrdjuju prljenci, igle, grnarija; to znai da je stanovnitvo bilo i civilno i vojno.NaseljeOstaci naselja iz 9-11 veka znatno su oteeni. Za taj period mogu se vezati ostaci kua, pei, ukopa I jama. Stariji nivo naselja- U 10veku kue su poluukopane, amnjih dimenzija 3,5x4-5m, lake konstrukcije, pod je bio od nabijene zemlje. O zidovima se ne zna puno, neke su bile naslanjane uz bedem. Postojale su i pei, bile su kamene i pravougaone, i dna su bila poploana antikom opekom. Nalazila su se u jednom uglu kue, van kue su postojale otpadne jame.Mladji nivo naselja- kue su bile vee u odnosu na prethodni period, pravougaonog oblika I nadzemne. Podovi su radjeni od poredjanih antikih opeka. Zidovi su bez temelja. Pei iz mladjeg nivoa se ne razlikuju od onih iz starijeg.

Koncepcija naselja se nije mnogo menjala, jednia razlika jeste u boljoj konstrukciji kua iz mladjeg perioda. Nije bilo pouzdanih nalaza zta datovanje tako da je ono izvreno na osnovu visinskih razlika I pokretnih nalaza. Kue od 1-8 mogu se datovati u 10vek a 9-18 u 11vek. Naselje iz 10 veka je imalo 50-70 kua tj oko 300 stanovnika. Mladji period imao je oko 60-80 kuca, tj 350 stanovnika. Naselje se u 11 veku prostiralo I van bedema. Poloaj kapije uslovio je pravac puta, sever-jug sto je uslovilo poloaj kua. Postavljene su priblino paralelno sa bedemima I tako su I odredjene sporedne ulice. Bilo je vie ulica ali samo glavna je imala kaldrmu.CrkveManja crkva- u blizini severne kapije je. Jendobrodna je sa polukrunom apsidom na istoku. Paralalna je sa bedemima i nije prave osnove. Zidovi su ouvani samo u visini do 30cm, a pod od antike opeke je ouvan dobro samo u apsidi. Od pokretnog materijala nadjena je grnarija, uglavnom lonci rajdeni na runom vitlu sa vodoravnim ukrasima, I dva novia iz 10-12 veka koji su bitni za datovanje. Na podu u apsidi nadjen je novac od pozlaene loe bronze. Potie od vremena vladavine Vasilija II(976-1025), tako da to odredjuje kad je crkva bila koriena. Drugi novi je anasti, kovan od legure sa srebrom. Moe se prepisati ranom kovanju iz perioda vladavine Manojla Komnena. Najveci broj ovakvih jednostavnih crkava postoji u primoriju. Karakteristino je to ima velik broj dna lonaca i lonac od bele gline koji sigurno nije napravljen tu.Vea crkva- ova crkva se sastoji od krstionice koja je u sebi imala piscinu eleptine osnove sa 4 stubia. U piscinu se ulazilo stepenitem sa zapadne i istone strane. U unutranjosti bazena ouvana su dva premaza. I jednobrodna crkva sa pripratom u njenom nastavku. Na istoku se zavrsava polukrunom apsidom a na junoj strani se nalazi aneks. Postoje 3 ulaza u pripratu. Aneks je naknadno dozidan. U crkvi su bila dva poda sto nai da je crkva obnavljana. Po dnu lonca koje je deo grnarije 9-11 veka, najdenog u dnu aneksa, zakljuuje se da je obnova vrena za vreme trajanja naselja. Tragovi obnavljanja vide se i na podovima.

Datovanje- grnarija potvrdjuje da je dolo do obnavljana od 9-11 veka i da je crkva koriena u 11veku. Stariji podovi crkve su iz 6 veka. Vreme obnavljanja teko je utvrditi zbog poremeenih slojeva. Vie od 10 grobova iz mladje nekropole bilo je ukopano u crkvu.

Nekropola-oko crkve je nekropola sa stotine istraenih grobova. Koriena je i kad je crkva sruena i zatrpana. Datovane su u period 9-13 veka, pri emu je donja granica novac Ladislava I. Malo je verovatno da je sahranjivanje oko crkve poelo odmah posle njene obnove. Skeleti su u opruenom poloaju, ruke prekrtele ili pored tela, po pravilu nema priloga. U dva groba ima ostataka gorelih ivotinjskih kostiju. Stariji nakit iz 8, 9-11 veka nadjen je u maldjim grobovima po stratigrafiji

Grnarija10vek- sva grnarija je radjena na vitlu, uglavnom na runom. Najvei broj oblika su lonci srednje veliine. Veina ih je ukraena od ramena do dna, uglavnom izvedeno eljem. Istie se gornja polovina lonca.

Datovanje- grnarija iz starijeg nivoa je iz 10veka. Postoji analogija sa lokalitetom Gradite u Bugarskoj. Tu je sa istim tipom grnarije kao i na Velikom gradcu nadjen i novac koji je datuje u 10 vek. Keramika se razlikuje po nainu ukraavanja, postoje 3 tipa. Njavei broj je ognjina keramika. Grnarija madjeg perioda se razlikuje po ukrasu koji naglaava rame i ima jednu ili dve valovnice iznad vodoravne linije. Analogije se nalaze u svim lokalitetima donjeg Podunavlja, sa kojima je pronadjen i onvac pa se zato ovafaza datuje u 11 vek. Krajem 11 veka na Velikom Gradcu nema novog tipa keramike koji se javlja ne mestima koji mu vremenski i tipoloki odgovaraju, pa se zakljuuje da tada ivot ovde prestaje da postoji.Radionica- o njij nema pouzdanih podataka ali velika grupa grnarije ukazuje na njeno postojanje jer su veoma ujednaene izrade, ukrasa.

Ostali pokretni materijalOd stakla javlja se jedna perla koja se datuje u 11-12vek. Nadjeni su prljenci. Za kotane alatke je teko utvrdtiti namenu i vreme upotrebe, jer se oblici i nain ukraavanja ponavljaju od antike. Nadjene su drke, igle, ploice. Od bronze su nadjene naunice i taj tip se nalazi du cele obale Dunava I u Panoniji. Vei broj ovih nalaza je u severozpadnom bugarskom Podunavlju. To su naunice sa suenim stocem na dnu koje su starije(8vek) I sa proirenjem na dnu koje su mladje 8-11vek. Grozdolike naunice belobrdske nalaze se u S-Z Bugarskoj, S-I Srbiji, junaq Slovaka u uu Morave u Dunav gde se javljaju zaejdno sa prvim tipom- naunice sa stocem. Datujuse u 9-11 vek. Ostali nalazi od bronze su karice, narukvice, prstenje, privesci.Gvozdeni predmeti su kresiva, noevi, strelice najvie u obliku vrbovog lista, pancir koulje nadjene u kuli 12. Nalaz je karakteristian za Rusiju 11-12 veka.

Postojala je radionica za livenje I obradu metala. Otkrivena su 3 kalupa za livenje ukrasnih predmeta I krstia I manji gvozdeni eki za obradu.

O imenuVeliki gradac je poslednji put korien kao tvrdjava u 10-11 veku a zatim je dugotrajno pretvoren u nekropolu. Vie puta je menjao ime. U antikim izvorima se pominje kao Talijata, krajem 18 veka je nazivan Starivaros. Veliki Gradac je ulazio u sastav Branevske episkopije, tada nazivan Brodarisk bio je na istonoj granici eparhije. Ovo ime ukazuje na brod, prelaz preko reke ili plovidbu, a veza sa Velikim Gradcem je povezivanje Poreana sa brodarenjem i prelaskom preko reke na tom mestu.Zakljuak

Naselje na Velikom Gradcu nastalo je krajem 9 i u prvim decenijama 10veka. To potvrdjuje grnarija i naunice koje se pre datuju u 9. nego u 10 vek. ivot je prekinut 70tih godina 11veka to se zakljuuje po grnariji.Osnivanje naselja na Velikom Gradcu treba vezati za momenat kad je naselje zahtevalo utvrdjenje. Verovatno je to vreme kad se Ugari sputaju preko Karpata na srednji Dunav i vode uspene borbe sa bugraskim vojvodama. Tad je caru Simeonu bilo nepohodno da osigura Dunav utvrdjenjima, tako da je Veliki gradac predstavljao jednu od kljunih taaka odbrane na Dunavu kojim je upravljao vojovda Glad. Naselje je nastalo moda iz vojnih razloga a moda kao pribeiste stanovnitvu sa leve obale Dunava. U poetki verovatno slui iskljuivo za vojne svrhe. Izmedju 50tih i 70tih godina X veka izgradjena je crkva a istovremeno se razvija i lokalno grnarstvo sto govori dqa naselje nije vie samo vojno. Ne zna se da li pri padu Sirmijuma izmedju 1002 i 1018. godine dolazi do prekida ivota u naselju.20tih i 30tih godina XI veka dolazi do obnove vee crkve, pojava radionica za izradu finijih metalnih predmeta, promena u grnariji se ogleda u jakom vizantijskom uticaju. Krajem 30tih i poetkom 40tih godina za vreme Romana III i Mihailia IV Dunav postaje granica izmedju Vizantije I Ugarske. U XI veku dolazi do naglog prekida ivota ali koji nije obeleen velikim razorima I ruenjem. Jedini podatak koji bi semogao vezati za prekid ivota jeste beleenje Niifora Vrijenija o ustanku Konstantina Bodina i Djordja Vojteha iz 1072.godine. tu je nesulnjivo iveo slovenski narod a gradovi poput prahova i Tekije su prestali da postoje posle ovog ustanka. U Prahovu nije nadjen novac poznatiji od 1071.godine. Mogue je da dolazi do iseljavanja naroda zbog ustanka i neprijateljskog stava prema Vizantiji, jer su to ipak bila vizantijska obnovljena utvrdjenja.Za sve vreme postojanja naselja stanovnitvo je sigurno bilo slovensko. Iz X veka nema uticaja bugarske kulture, a u XI veku kad je veliki gradac vizantijski stanovitvo je isto sa vizantijskim uticajem. Ne zna se koje tano slovensko stanovnitvo je ivelo ovde al verovatno su to bili Branievci izmeani sa drugim stanovnitvom, ali nema maerijane kulture koja bi ih odvojila od drugih Slovena. Jedino karakteristino je pojva naunica, grozdolikih belobrdskih koje imaju posebno liven lankoviti privezak, nadjen u oblasti Branievaca i Timoana

OSNOVNE TEZE

1. Naselje je podignuto u okvirima stare tvrdjave koja je obnovljena, a nova je samo jedna ugaona kula. Bedemi su sluili za odbranu poto postoje arheoloki dokazi o prisustvu vojske. U kulama su nadjeni prljenci za predenje vune i igle sto pokazuje da stanovnitvo nije bilo samo vojno. Materijal je iz IX i X veka sto pokazuje stalnost naseljenosti.2. Naselje nastalo u okviru bedema nije bilo malo. U starijem nivou nadjeno je postojalo je najmanje 8 kua a u mladjem najmanje 10. moda su postojale i zgrade. U naselju je moglo da ivi oko 300 ljudi.

3. sazidana je manja crkva u X veku i obnovljena je vea crkva u XI. Stanovnici nisu sahranjivani u naselju ve u nekropoli van tvrdjave koja nije pronadjena. Nadjeno je samo nekoliko grobova oko vee crkve to su verovatno istaknute linosti.

4. otkriveni su kalupi za livenje sitnih metalnih predmeta, a medju njima i krstii. To potvrdjuje postojanje radionice za obradu metala, ija su rudita poznata u zaledju Velikog Gradca. Ona je verovatno nastala u XI veku, za razliku od radionice keramike koja postoji tu oduvek. Vojska je bila prisutna a ostalo stanovnitvo se bavilo brodarenjem i ribolovom.

5. nedaleko od Veliko Gradca je mesto pogodno za prelaz preko Dunava. Jedni put koji pominje Konstanitn Porfirogenit koji je pouzdano korien u X-XI veku. Put je sluio za privredu. Ovo pokazuje da je naselje bilo smeteno u sreditu upe. Istonu granicu su inili Miro, Veliki Greben i Deli Jovan. upa je bogata bakrom, gvodjem i zlatom. Nije poznato kako se upa zvala u to vreme ali njeno sadanje ime Pore prvi put se pominje u XIV veku. Posto je znaajno naselje verovatno se pominje u prvoj povelji Vasilija II, kao Brodarisk. Poto Veliki Gradac posle 1072.godine nije obnavljan, Brodarisk se posle toga i ne spominje.Ovakav centar morao je imati vojno-administrativnog zapovednika, koji je u X veku bilo Bugarski, a u Xi veku vizantijdki namesnik. Ne zna se koju titulu nosi namesnik ali to je verovatno je to bio domai upan. U XI veku je to verovatno morao biti toparh koji je bio podredjen kapetanu teme.