P Č E L A R S K I Ž U R N A L • 1 3 • o k t o b a r - d e c e m b a r 2 0 1 1 .38

Međunarodna naučna organizacija COLOSS, koja okuplja 248 članova (uglavnom na-učnika, ali i pčelara praktičara) iz 52 države,

oformljena je s ciljem identifikovanja činilaca na nivou jedinki pčela i pčelinjih zajednica koji po-slednjih godina dovode do ozbiljnih gubitaka. COLOSS je trenutno jedan od najvećih naučnih pčelarskih projekata. Fokusiran je na prevenciju i ublažavanje štetnih posledica gubitaka pčelinjih zajednica po pčelare, poljoprivredu i prirodni biodiverzitet. Kao primarni ciljevi COLOSS-a iz-dvajaju se: objašnjenje i prevencija gubitaka pčelinjih zajednica velikih razmera; razvijanje standarda za monitoring i istraživanje gubitaka; identifikovanje ključnih činilaca i mehanizama i razvijanje održivih tehnika pčelarenja. Sve akci-je COLOSS-a organizovane su kroz četiri radne grupe: (1) Monitoring i dijagnoza; (2) Štetočine i patogeni; (3) Životna sredina i pčelarstvo; (4) Raznovrsnost i vitalnost.Beograd je 26-28. avgusta bio domaćin VII po redu COLOSS konferencije i pratećih radionica organizovanih kroz četiri radne grupe. Konferen-ciju su organizovali Biološki fakultet i Poljopri-vredni fakultet Univerziteta u Beogradu, pod pokroviteljstvom Ministarstva poljoprivrede, Ministarstva prosvete i nauke i SPOS-a. Pčelarski žurnal bio je medijski pokrovitelj COLOSS-a. Po prvi put u Srbiji se na jednom mestu okupilo više od 70 vrhunskih naučnika, stručnjaka za biolo-giju i patologiju pčela. Učesnici su pristigli iz či-tavog sveta. Da spomenemo samo neka imena: Ralf Bihler, Marina Miksner i Elke Generš (Nemač-

ka), Denis vanEnglsdorp i Džejmi Elis (SAD), Bald-vin Torto (Kenija), Piter Nojman i Vinsent Dieteman (Švajcarska), Norman Karek (Velika Britanija) Per Kriger (Danska), Aleš Gregorc (Slovenija), Fani Hatjina (Grčka), Sesilija Kosta (Italija). Zemlje iz okruženja predstavljali su: Aleksandar Uzunov i Sreten Andonov (Makedonija), Nikola Kezić (Hr-vatska) i Violeta Santrač (Republika Srpska). Iz naše zemlje učestvovali su Ljubiša Stanisavljević, Mića Mladenović i Slađan Rašić, zahvaljujući čijem se trudu i angažovanju COLOSS konferencija i održala u Beogradu.Tokom prva dva dana održan je veliki broj radi-onica, a centralni događaj, sama COLOSS konfe-rencija, održana je trećeg dana. Na početku, svo-je izlaganje je imao predsedavajući COLOSS-a, Piter Nojman iz Švajcarske, koji je ukazao na ci-ljeve i prioritete organizacije. Zatim su održana su dva predavanja specijalnih predavača po pozivu, kenijskog naučnika Baldvina Tortoa i mladog američkog naučnika Džejmsa Elisa. Tor-to je govorio o uzrocima nestajanja pčela u Afri-ci, a Džejms Elis o kapitalnom projektu izrade COLOSS-ove knjige o pčelama sa detaljnim opi-som i objašnjenjima najsavremenijih metoda istraživanja pčela koje bi u narednim godinama trebale da predstavljaju standard za sve naučni-ke u svetu. Kako biste stekli što bolji uvid u aktivnosti CO-LOSS-a predočavamo vam kratke izvode iz naj-zanimljivijih predavanja i poster prezentacija izloženih na radionicama i na Konferenciji.

I. Umeljić

Nau

ka

VII COLOSS KONFERENCIJA

w w w. u m e l j i c . c o m 3939

BEEBOOK – Projekat COLOSS-ove knjige o pčelamaDžejms Elis sa Univerziteta Florida (SAD), Vinsent Dieteman i Piter Nojman iz Istraživačkog pčelarskog centra u Bernu (Švaj-carska) predstavili su skicu 17 poglavlja kapitalne knjige BEE-BOOK (Knjiga o pčelama), koja bi prema rečima Džejmija Elisa trebala da ugleda svetlost dana tokom juna 2012. godi-ne. Zamišljeno je da BEEBOOK bude priručnik u kome bi bile opisane sve metode istraživanja pčela koje će u budućnosti predstavljati standard za sve naučnike u svetu, po ugledu na

poznatu knjigu o voćnoj mušici, Drosophilia: A Practical Approach. Između ostalog knjiga će obrađivati sledeće teme: molekularni protokoli, toksikološki protokoli, protokoli po-našanja pčela, parametri za izračunavanje snage pčelinjih zajednica, tehnike lečenja i utvrđivanja prisustva parazita i patogena (američka i evropska trulež legla, nozema, varoa, virusi, gljivice, tropilaelaps, mala košničina buba…), proi-zvodnja matica, karakterizacija ekotipova pčela.

CCD: Mit ili realnostu Africi?Baldvin Torto (Kenija) je kao specijalni predavač po po-zivu održao zanimljivo pre-davanje o gubicima pčelinjih zajednica u Africi sa nagla-skom na stanje u Keniji. Izla-ganje kenijskog naučnika bilo je veoma zanimljivo zbog toga što je bilo reči o nekim egzotičnim bolestima i pa-razitima o kojima se u Evro-pi vrlo malo zna. Svi smo čuli za malu košničinu bubu (Aethina tumida), ali ne i za egzotične bube iz roda Panch-noda i Oplostomus, koje pričinjavaju velike štete na afričkim pčelinjacima, a koje zbog sve intenzivnijeg tran-sporta pčela predstavljaju potencijalnu pretnju i za ostatak sveta.

Aktivnosti IV radne grupe Coloss-a Cilj četvrte radne grupe (diverzitet i vitalnost) jeste da istraži i analizira uzajamne uticaje i interakcije između, s jedne strane, genotipa, patogena, stresnih faktora i životne sredine, i vitalnosti pčelinjih društava, s druge. Osnovni fokus je određivanje stepena vitalnosti i produktivnosti različitih populacija medonosnih pčela kao rezultata uticaja različitih faktora životne sredine i patogena. Za ostva-rivanje ovog cilja četvrta radna grupa sprovela je istraživanje spomenutih faktora na 21 lokaci-ji u 16 partnerskih država gde se prati i analizira ukupno 621 pčelinja zajednica. Istraživanja se sprovode preko standardizovanog protokola (opširnije objašnjen u Pčelarskom žurnalu br. 7) za praćenje i testiranje medonosnih pčela. Revidiranje i dopuna ovog protokola (prvobitno razvijenog 1972. godine) dopunski je cilj ove veoma aktivne grupe. Ova aktivnost predstavlja jedno od najvećih međunarodnih istraživanja iz oblasti biologije medonosnih pčela. Aktivno učešće u ovom istraživanju, koje je ušlo u svoju završnu fazu, uzele su sledeće zemlje: Austrija, Bugarska, Hrvatska, Finska, Makedonija, Nemačka, Grčka, Italija, Poljska, Danska i Francuska. Asiss. mr Aleksandar Uzunov, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje,COST Action FA0308 (COLOSS – Prevention of colony losses)

40 P Č E L A R S K I Ž U R N A L • 1 3 • o k t o b a r - d e c e m b a r 2 0 1 1 .40

Afrička trulež legla?Jedina bolest legla za koju se može reći da je karakteristično afrička uzrokovana je bakterijom Serratia marcescens. Zaraženost pčelinjih zajednica ovom bakterijom slabi u proseku njihovu snagu za oko 61 odsto. Još jedna od posledica jeste dva do tri puta učestalija tiha smena matica nego u zdravim pčelinjim zajednicama. Autor predlaže da bolest prouzrokovana ovom bakte-rijom, s obzirom na slične simptome sa srodnim bolestima kao što su američka i evropska trulež legla, može da se nazove afrička trulež legla.M. A. A. El-Niveiri (El-Niweiri)African foul brood disease? Distribution and diagnosis

Gubici pčelinjih zajednica u Hrvatskoj 2010-2011Anketiranih 1904 pčelara u zimu je ušlo sa 178.523 zajednica od čega je do proleća uginulo 18.887. Od ukupnog broja pčelara obuhvaćenih istraživanjem, njih 780 nije prijavilo nikakve gubitke, dok je 59 prijavilo gubitak koji premašuje 50 odsto pčelinjih zajednica. Uočene su značajne razlike među regionima našeg suseda. Najveće gubitke imali su pčelari u planinskoj regiji (14,44 odsto), a najniže na Mediteranu (5,76 odsto). Prosečni gubici u kontinentalnom delu Hrvatske iznosili su 12,25 odsto. Uočljiva su odstupanja u regijama u zavisnosti od intenziteta poljoprivredne proizvodnje koji je u njima prisutan. Tamo gde se zemlja najviše obrađuje, odno-sno u krajevima gde su najveće površine pod poljoprivrednim kulturama, prosečni gubici izno-sili su 13,16 odsto, dok su se u onim regijama u kojima se najmanje uzgajaju poljoprivredne kulture prosečni gubici kretali oko 6,47 odsto. Dražić Maja, Bubalo Dragan , Filipi Janja, Svečnjak LRegional variation of honeybee colony losses in Croatia

Uticaj azijskog stršljena Vespa velutina na gubitke pčelinjih za-jednica u FrancuskojGrupa grčkih autora predsta-vila je svoju studiju o uticaju azijskog stršljena na gubitke pčelinjih zajednica u Francuskoj. Naglašeno je da se, u poređenju sa istraživanjima vezanim za varou, nozemu i uticaj pestici-da na zdravlje pčela, vrlo mali broj istraživanja bavi negativnim uticajem invazivnih vrsta na pče-le. Jedna od takvih egzotičnih invazivnih vrsta, azijski stršljen Vespa velutina, stigla je u Fran-cusku 2004. godine, pretpo-stavlja se u jednom ćupu koji je brodom stigao iz Kine (nema pouzdanih podataka, ali svi autori uzimaju ovaj podatak kao relevantan). Za samo sedam

narednih godina stršljen se proširio na trećinu teritorije Francuske gde je prouzroko-vao veoma ozbiljne gubitke pčelinjih zajednica. Početkom 2010. prešao je u Severnu Špa-niju, a očekuje se i da naseli osta le evropske zemlje. Njego-vo istrebljenje je po svoj pril ici nemoguće. Iako evropske pod vrste pčela nisu imale ni vreme-na ni prilike da koevoluiraju sa ovom egzotičnom vrstom, au-tori smatraju da je njihovo pona-šanje po ovom pitanju vrlo malo proučavano. Koristeći video nad-zor kao metod prikupljanja po-dataka, postavljen tako da ne narušava prirodno ponašanje pčela (žrtve) i stršljena (preda-tora), sprovedeno je istraživanje o tome da li pčele uspevaju da odbrane svoje zajednice od pre-datora. Rezultati ovog istraživanja

pokazali su da je sistem odbra-ne pčela u Francuskoj još uvek neefikasan. Naglašeno je i da su tokom nekih godina gubi-ci u određenim oblastima do-stizali 70 odsto pčelinjih za-jednica, a da su pčelari navo dili upravo predatorsko ponašanje stršljena Vespa velutina kao glavni uzrok visokog procenta gubitaka.Alexandros Papachristoforou, Mariangela Arca, Gerard ArnoldDiagnostic survey for the impact on predation and honeybee colony losses, caused by the invasive spe-cies Vespa velutina in France

w w w. u m e l j i c . c o m 4141

Epidemija američke truleži legla u Turskoj u sezoni 2010-2011U sezoni 2010-2011. labora-torijskim analizama utvrđeno je prisustvo uzročnika američke truleži legla, Paenibacillus larvae, u 17 odsto pčelinjih zajednica. Nivo zaraženosti i epidemiologija bolesti utvrđeni su statističkom analizom. Rezultati istraživanja poka-zali su da se ovako visko pri-sustvo P. larvae najčešće javlja zbog dva razloga, prvi je raširena ilegalna upotreba antibiotika, a drugi su klimats-ke promene, jer toplija klima pogoduje vegetativnom raz-voju P. larvae.Aslı Özkırım, Elif Güzerin, Er-kay Fouat Özgör, Aygün YalçınkayaThe Outbreak of American Foulbrood in Turkey 2010-2011

Nestajanje pčela u AustrijiDo 13. maja 2011. pristigla su 353 popunjena upitnika pčela-ra koji su ukupno uzgajali 9.394 pčelinjih zajednica. Ukupni gubici, prema ovom uzorku, iznosili su 15,8 odsto. U nekim regionima zabeleženi su prosečni gubici od 27,1 odsto, dok su u onim manje pogođenim iznosili 10,5 odsto. Prema po-dacima dobijenim od pčelara, 6,1 odsto od ukupnog broja uginulih zajednica je naprosto „nestalo”, odnosno u njima nije bilo uginulih pčela. Autori zaključuju da spomenuti nivo gu-bitaka može biti nadomešten naredne godine.Robert Brodschneider, Rudolf Moosbeckhofer, Karl CrailsheimPreliminary results oh honey bee colony losses in Austria 2010/2011

Loše matice glavni uzrok gubitaka u IrskojGrupa autora iz Irske predstavila je rad u kojem je navela glav-ne uzroke gubitaka pčelinjih zajednica u Irskoj 2009-2010. Rezultati istraživanja iz upitnika, na koji je odgovorilo 22 odsto irskih pčelara, pokazali su da su glavni uzročnik gubitaka ma-tice lošeg kvaliteta. Dalje slede nozema i, generalno, slabe, pčelinje zajednice.Mary F. Coffey, John BreenMonitoring colony losses in Ireland

Gubici u PoljskojNa osnovu upitnika objav-ljenog u dva najpopularnija poljska pčelarska časopisa, Pszczelarstwo i Pszczelarz Polski, na koji je ukupno od-govorio 291 pčelar (sa uku-pno 8.571 košnica), utvrđe-no je da su prosečni gubici pčela u sezoni 2010-2011. iznosili 16,5 odsto, a da su u nekim regijama dostizali i 24 odsto. Rezultati su vrlo slič-ni onima iz prethodnih go-dina, a zanimljivo je da su gubici bili najveći na najmanjim pčelinjacima, što donekle odstupa od uobičajenog trenda kada su rezultati prikupljeni iz drugih zemalja u pitanju. Pčelari navode varou kao glavnog uzročnika uginuća. Kao nedostatak ovog istraživanja autori ističu činjenicu da je upitnik bio previše detaljan po mišljenju mnogih pčelara, posebno onih koji su ih ispunja-vali tokom pčelarskih skupova i konferencija.Grazina Topolska, Anna GajdaPreliminary results of the survey on colony losses in Poland during the winter of 2010/2011

42 P Č E L A R S K I Ž U R N A L • 1 3 • o k t o b a r - d e c e m b a r 2 0 1 1 .42

Gubici u Južnoj Africi

Južnu Afruku naseljavaju dve podvrste medonosnih pčela Apis mellifera capensis i Apis mellifera scutelata, koje su pri-rodno geografski razdvojene. Međutim, usled intenzivne seobe kapske pčele Apis melli-fera capensis u oblasti koja je naseljavala druga podvrsta došlo je do ozbiljnih poreme-ćaja u populaciji pčela Apis mellifera scutelata. Zbog tako-

Zimski gubici pčela u ŠvajcarskojU Švajcarskoj je, tokom proleća 2011, u COLOSS-ovoj anketi učestvovalo 852 pčelara (sa 16.852 košnica raspoređenih na 1.114 pčelinjaka). Prosečni gubici između 1. oktobra 2010. i 1. aprila 2011. iznosili su 14,4 odsto, plus dodatnih 5 odsto zajednica koje su bile suviše slabe da bi mo-gle da se razviju u proleće. Gubici su nešto manji od petogodišnjeg proseka (19 odsto). Autori ističu da je od ukupnog broja uginulih zajednica manje bilo onih koje su tretirane oksalnom kiselinom i preparatom Bayvarol nego onih koje su tretirane sredstvima na bazi timola ili onih koje nisu tretirane bilo čime. Zajednice tretirane tokom novembra bolje su izimile od onih koje su bile tretirane tokom zimskih meseci.Geoff Williams, Robert Sieber, Jean-Daniel CharriereWinter colony losses in Switzerland: Just avove normal for 2010/11?

zvane telitokije, osobine koja karakteriše kapske pčele, gde radilice polažu radilična jaja iz kojih se kasnije mogu izvesti i matice, Apis mellifera scutelata se našla u ozbiljnoj opasnosti. Ovakve biološke karakteristike kapske pčele odgovorne su za istiskivanje suparničke vrste. Naime, usled intenzivne seobe košnica, kapske pčele počele su da ulaze u gnezdo skutelate i da tu polažu svoja jaja. Ova nji-hova osobina naziva se socijal-

ni parazitizam. Na taj način promeni-le su genetsku sliku pčelinje po-pulacije u mnogim delovima Južne Afrike. Tokom po-slednjih 20 godina, ovo je najveći pro-blem u pčelarstvu na rogu Afrike. Pored ovog neo-bičnog fenomena, kao glavni uzročnik gubitaka pčelinjih zajednica izdvaja se američka trulež legla. Gubici u obla-stima koje prirod-no naseljava Apis mellifera scutelata iznose 48,8 odsto, dok u nativnim regijama pčele Apis

mellifera capensis iznose 37,6 odsto. Autori pomalo ironično ističu da su, i pored svega, pčelari u Južnoj Africi vrlo spo-kojni, i da smatraju da je divlja pčelinja populacija neiscrpan izvor iz kojeg mogu da popu-njavaju svoje košnice.Hannelie Human, Robin Crewe, Christian PirkColony losses in South Africa

w w w. u m e l j i c . c o m 4343

Toksičnost biljke Rhododendron ponti-cum kao uzročnik gubitaka pčelinjih zajednica u TurskojIako je poslednjih godina puno toga učinjeno na utvrđivanju uzroka uginuća pčelinjih za-jednica ostao je priličnan broj nerazjašnjenih stvari. Pčele sakupljaju polen i nektar sa mnogih biljka tokom svog života. Poznato je da atraktiv-nost cvetova za pčele počiva na sadržaju šećera u nektaru i nutritivnoj vrednosti polena. Otrovnost pojedinih biljnih medonosnih vrsta nedovolj-no je razjašnjena i proučava-na kao uzrok uginuća pčelinjih zajednica. Većina istraživanja bila je fokusirana na otrovnost nekih biljnih vrsta za ljude (o

Situacija u SADPreliminarni rezultati istraživanja koje je sprovelo Ministarstvo poljoprivre de SAD zajedno sa Pčelarskim inspektori-ma Amerike na uzorku od 5.572 pčela-ra (oko 20 odsto od ukupno 2,68 mili-ona pčelinjih zajednica u SAD) po kazuju da prosečni gubici u sezoni 2010-2011. iznose oko 30 odsto. Procenat gubitaka poslednjih godina ustalio se na oko 30 odsto. I dalje najveći broj pčelara (61 odsto) smatra da je CCD glavni uzročnik nestajanja njihovih pčela. Ovim istraži-vanjem nisu obuhvaćeni razlozi gubi-taka od leta prošle godine, za koje se pretpostavlja da su bili veoma visoki. Autori zaključuju da je ovakva situacija, kada iz godine u godinu nestaje oko 30 odsto pčelinje populacije, na duže sta-ze neodrživa.Dennis vanEenglsdorp, Jerry Hayes, De-wey Caron, James Wilkes, Robyn Rose, Jeff PettisA survey in United States

ovome ste mogli više da proči-tate u prošlom Pčelarskom žur-nalu u tekstu „Bolest ludog me-da“). Međutim, prisustvo alelo - he mikalija, pre svega alkaloida, u nektaru i polenu ima toksične efekte po pčele. Tokom posled-njih godina, velikom broju slu-čajeva utvrdili smo trovanje u uginulim zajednicama. Polen rododendron je pronađen u crevima mnogih pčela tokom mikroskopskog istraživanja. U Turskoj postoji pet vrsta rodo-denrona: R, ponticum, R. luteum, R. caucasicum, R. simimovii, R. ungernii. Med dobijen od biljke R. ponticum poznat je pod na-zivom ludi med zbog grejano-toksina u nektaru ove biljke koja raste u planinskom delu crno-morskog regiona Turske. Posto-je brojni radovi o toksičnosti ovog meda za ljude, ali do sada

se nijedan rad nije bavio tok-sičnošću nektara rododendro-na za pčele. Poznato je da su se lokalne pčele adaptirale na otrov i da toksičnost ovog nektara ne utiče na njih. S dru-ge strane, gubici se javljaju kod introdukovanih pčela zbog toga što nisu prilagođene tok-sinima. S obzirom da je intro-dukovanje pčelinjih zajednica posledica selećeg pčelarenja, neophodno je razmotriti koje biljke su toksične u zemljama u kojima je seoba košnica uo-bičajena stvar. U slučajevima kada su temperature visoke, klimatske promene utiču da toksičnost bude još jača zbog većeg isparavanja vode iz nek-tara i jače koncentracije otro-va. Jača koncentrovanost otro-va može pogubno uticati i na lokalne pčele takođe.

Denis vanEnglsdorp (SAD), jedan od vodećih svetskih eksperata za CCD

foto I. Umeljić