Vjagg taht il-bahar

Ktieb ta’Attivitajiet dwar il-ba˙ar

. . - -

www.auroratrust.com

X’inhi l-arkeologija marittima?L-arkeolo©ija marittima hi mag˙rufa wkoll b˙ala l-arkeolo©ija ta’ ta˙t il-ba˙ar. Din hi attività li minnha nitg˙allmu dwar l-img˙oddi permezz ta’ o©©etti misjuba ta˙t il-ba˙ar. Il-vapuri huma biss parti mill-istorja kulturali marittima li tinkludi wkoll portijiet antiki, postijiet fejn jittrakkaw il-vapuri, portijiet mg˙arrqa u postijiet madwar il-kosta. F’dawn l-a˙˙ar 3000 sena, eluf ta’ vapuri g˙erqu min˙abba l-gwerer jew min˙abba l-maltemp. Dawn jinsabu fi stat kwaΩi ppreservat f’qieg˙ il-ba˙ar jistennew li jinstabu u ji©u studjati. La darba jinstabu, dawn il-vapuri jipprovdu tag˙rif siewi dwar kif kienu jg˙ixu n-nies, kif kienu

ji©©ieldu u jag˙mlu negozju u kif kienu jivvja©©aw bil-ba˙ar.

L-g˙addasa jistg˙u jg˙inu biex jinstab u ji©u ppreservat dan il-wirt marittimu imma skavi ma jistg˙ux isiru ming˙ajr ta˙ri©, g˙odda u permessi uffiçjali.

Fittex it-tifsira tal-kelma GÓADDAS u iktibha hawn ta˙t:

_____________________________________________________

G˙odda u teknika ta’ tiftixQabel ma jinstabu xi fdalijiet ta’ xi xwieni, hu neçessarju li jsir tiftix f’arkivji u wie˙ed isaqsi lis-sajjieda fejn jinqabdu x-xbiek tag˙hom. Dawn il-fdalijiet jinstabu mill-g˙addasa u permezz tat-teknolo©ija moderna, l-aktar permezz ta’ strumenti imsej˙a magnetometer, side scan sonar u multibeam. Dawn is-sistemi huma integrati b’software GPS li juri l-poΩizzjoni eΩatta. Bosta mill-fdalijiet fil-fond ̇ afna ji©u mist˙arr©a permezz ta’ robots imsej˙a Remote Operated Vehicles (ROV) kif ukoll permezz ta’ apparat ie˙or li jista’ jinΩel ta˙t l-ilma. Dawn jintuΩaw min˙abba l-periklu g˙all-bniedem li ma jistax jog˙dos daqstant fil-fond. G˙al aktar tag˙rif dwar g˙odda u apparat uΩat mit-tim ta’ Aurora biex ifittxu u jist˙arr©u l-fdalijiet ta’ vapuri kif ukoll fdalijiet o˙ra ta˙t il-ba˙ar id˙ol fuq http://www.auroratrust.com/equipment.html

DatazzjoniIΩ-Ωew© metodi ewlenin ta’ datazzjoni tal-injam fuq fdalijiet huma:C-14 (Carbon Dating) u Dentrochronology. Ag˙Ωel wie˙ed minn dawn il-metodi u ikteb ftit tag˙rif dwaru:

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Metodu ie˙or ta’ datazzjoni hu li jitqabbel l-uΩu ta’ materjal uΩat fil-bini ta’ xini u mill-o©©etti misjuba biswitu b˙al fliexken, bçejjeç ta’ fu˙˙ar, pipi taç-çaqquf, muniti, o©©etti tal-istann, ankri, kanuni u g˙adam kif ukoll permezz ta’ analisi ta’ Ωrierag˙ li jinstabu madwar is-sit storiku.

.

www.auroratrust.com

Attività 1Tipi ta’ dg˙ajjes

In-numru kbir ta’ fdalijiet ta’ bastimenti li nstabu ta˙t il-ba˙arjuri l-ammont kbir u differenti ta’ tipi ta’ dg˙ajjes.

DeskrizzjoniIt-Trireme L-isem tat-trireme ©ej mit-tliet fillieri ta’ mqadef li dan it-tip ta’ bastiment kellu fuq kull na˙a. Kellu arblu wie˙ed li mieg˙u kien jitwa˙˙al qlug˙ kbir rettangulari. Dan il-bastiment tal-gwerra kien jintuΩa miç-çivilizzazzjonijiet tal-qedem tal-Mediterran, l-aktar il-Feniçi, il-Griegi u r-Rumani. Dan il-bastiment kien ˙afif, ji©ri u manuvrabbli ˙afna. Dan il-bastiment, f’diversi forom u tipi, baqa’ jintuΩa g˙al aktar minn elf sena.

Il-Bastiment merkantili Ruman Dawn kienu dg˙ajjes b’arblu wiesg˙a u qlug˙ kbir kwadru fil-pruwa. Min˙abba li kienu bil-qlug˙ ma kellhomx qaddiefa. Kellhom Ωew© imqadef kbar fuq il-poppa, fejn kont issib ukoll tip ta’ pulena fil-forma ta’ g˙onq ta’ g˙arnuq. Dawn il-bastimenti kienu j©orru Ωejt, inbid, frott, qam˙ u barrin. Meta r-Rumani bdew ji©©ieldu fuq il-ba˙ar, il-bastimenti merkantili kienu j©orru affarijiet tal-ikel, truppi, Ωwiemel u apparat g˙all-©lied.

Il-KarrakkaIl-karrakka Ωviluppat meta l-bini tal-bastimenti fl-Atlantiku u dawk fil-Mediterran twa˙˙ad. Dan il-bastiment kien l-aktar wie˙ed importanti fiΩ-Ûminijiet tan-Nofs. Ta’ min jg˙id li dawn kienu l-ewwel tip ta’ bastimenti fl-Ewropa li setg˙u jaqsmu l-oçean: kbar biΩΩejjed biex jilqg˙u g˙all-maltemp, u spazjuΩi biex i©orru l-proviΩjon g˙al vja©© twil. Kellhom pruwa kbira fit-tond u pupress (arblu twil, li jestendi ’l quddiem mill-poppa: il-parti ta’ quddiem nett fil-pruwa). Il-biçça l-kbira tal-qlug˙ kienu kwadri imma l-qlug˙ ta’ wara kellu forma differenti, imsej˙a tal-latini, biex tag˙ti bilanç u navigar a˙jar lill-bastiment.

Nota: Il-parti ta’ quddiem ta’ bastiment tissejja˙ pruwa filwaqt li dik ta’ wara tissejja˙ poppa.

Iddisinja bastiment int . . .

Iddisinja bastiment int, tista’ tie˙u idea mit-tipi ta’ bastimenti li hawn hawn fuq.

Fid-disinn da˙˙al dawn il-karatteristiçi:

1. Filliera wa˙da ta’ mqadef 2. Ûew© arbli bil-qlug˙3. Pruwa g˙olja4. Pulena

Kont taf li… L-eqdem bastimenti li jinstabu jkunu dejjem fuq l-art. L-eqdem wie˙ed hu dak mag˙ruf b˙ala d-dg˙ajsa t-twila m˙affra minn zokk ta’ si©ra.

www.auroratrust.com

Attività 2Vokabularju

Fittex il-kelma

Óares sew lejn din il-lista, ara kemm tista’ ssibminn dawn il-kliem

BASTIMENT MARSA PORT MARITTIMU GÓADDAS SKOPRI ARKEOLOÌIJA ESPLORA TAÓT IL-BAÓAR KUMMERÇ FDALIJIET KOSTA

Fittex Fittex informazzjoni dwar dawn it-3 sejbiet arkeolo©içi ta˙t il-ba˙ar:1. Il-bastiment USS Monitor2. Ix-xini ÛvediΩ Vasa3. Il-fdalijiet tal-Uluburun

Ikteb ftit tag˙rif billi tuΩa tal-inqas ˙ames kelmiet minn dawk fil-lista ta’ hawn fuq.

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

1.

2.

3.

Ó A J I Ì O L O E K R A

O H I E Û E M A W W I N

M G A M A R S A T E M O

R A Ó A B L I T Ó A T Ç

S I K A G I J A R B N E

I L U F D A L I J I E R

K I E N U D T J E S M I

F U K O S T A N K K I X

P A L A I Ó U S N O T E

O G K U M M E R Ç P S L

R E M B E S P L O R A W

T U J J I K O E S I B U

www.auroratrust.com

Attività 3 Tba˙˙ir

Il-KumpassIl-kumpass hu strument manjetiku li jintuΩa fit-tba˙˙ir permezz ta’ labra (forma ta’ ponta ta’ vle©©a) li dejjem t˙ares lejn it-Tramuntana. Kien introdott fl-Ewropa fis-seklu 12.

Il-kumpass juri erba’ direzzjonijiet imsej˙a punti kardinali: Tramuntana, Nofsinhar, Ilvant u Punent. Hemm direzzjonijiet o˙ra li jissej˙u l-irjie˙.

Id-disinn tal-kumpass fuq il-lemin g˙andu l-punti kardinali miktuba bil-Latin. Ikteb dawn bil-Malti u kompli imla l-vojt billi tfittex l-isem tal-irjie˙ l-o˙ra.

Mapep … Il-Kartografija hi l-arti u x-xjenza li tpin©i l-mapep.

L-ewwel mapep tad-dinja kollha bdew jidhru fil-bidu tas-seklu 16, wara l-vja©© ta’ Kolombu u o˙rajn fid-Dinja l-Ìdida.

Sib 3 karatteristiçi ewlenin li jiddistingwu l-ewwel tip ta’ mapep, b˙al din fuq ix-xellug, ma’ dawk moderni.

1. ___________________________

___________________________

2. ___________________________

___________________________

3. ___________________________

___________________________

Kont taf li…L-eqdem mapep mag˙rufa huma dawk preservati fit-tavlozzi tat-tafal misjuba fil-Babilonja ta’ madwar2300 QK.

septentriones

meridiens

occidens oriens

Mappa tal-Ewropa u l-Mediterran, kopja tas-seklu 19, li tinsab fl-Atlas Katalan tal-1375.

www.auroratrust.com

D

EC

B

A

RUMA

1. ___________

2. ___________

3. ___________

4. ___________

5. ___________

1. ___________ 2. ___________ 3. ___________ 4. ___________ 5. ___________

Anfora Feniçja Data: mit-8 sal-5 seklu QKOri©ini: Il-Mediterran çentraliKontenut: Inbid

Anfora EtruskaData: mis-7 sas-6 seklu QKOri©ini: EtrurjaKontenut: Inbid

Anfora GriegaData: 8-6 seklu QKOri©ini: AttikaKontenut: Ûejt

Anfora RumanaData: mill-1 seklu QK sat-2 seklu WKOri©ini: SpanjaKontenut: Kunserva tal-˙ut

Attività 4 Il-Kummerç fil-Qedem

QabbelAqra: Fi Ωminijiet tal-qedem, kull xorta ta’ o©©ett kien jitwassal f’kull rokna tad-dinja mag˙rufa. Sa mis-sena 250 QK, l-oosidjana kienet tintbag˙at permezz ta’ vja©©aturi mill-gΩira ta’ Lipari f’kull parti tal-Mediterran. Il-ba˙ar kien mezz ta’ komunikazzjoni bejn il-postijiet u il-bniedem. Popli b˙all-Feniçi u l-Griegi ˙olqu qafas kbir ta’ kummerç li kien jestendi barra mill-Mediterran g˙all-Oçean Atlantiku. It-trasport ta’ nies, o©©etti u ideat la˙aq l-aqwa tieg˙u fi Ωmien ir-Rumani. Il-qam˙ mill-Afrika tat-Tramuntana, ilsiera mill-Balkani, ir˙am mill-Greçja u Ωejt taΩ-Ωebbu©a minn Spanja kienu trasportati f’kwantitajiet kbar lejn il-belt ta’ Ruma. Kull sena eluf ta’ xwieni mg˙obbija b’affarijiet kienu j˙allu kull port fil-Mediterran u jba˙˙ru lejn Portus, port enormi, mibni mill-bniedem f’˙alq ix-Xmara Tevere. Minn hawn, l-o©©etti kollha kienu jitg˙abbew fuq çattri kbar u jittwasslu tul ix-xmara g˙all-belt.

Ikteb u qabbel l-o©©etti mal-postijiet minn fejn ori©inaw

L-ewwel twe©iba lesta!

“It-toroq kollha jwasslu lejn Ruma”X’inhi d-direzzjoni tal-kumpass li ba˙˙ar ikollu jsegwi biex iwassal l-affarijiet Ruma mill-post fejn ori©inaw?L-ewwel twe©iba lesta!

FiΩ-Ωminijiet antiki, ir-reçipjent l-aktar uΩat biex i©orr il-merkanzija kienet l-anfora (pl. anfori). Fil-fdalijiet ta’ bastimenti, l-anfori jistg˙u jg˙inu biex ikunu determinati l-età u n-nazzjonalità tax-xini. Matul is-sekli dawn tbiddlu fid-daqs u l-forma skont il-pajjiΩ ta’ fejn ikunu saru.

Xi tipi ta’ amfori …

Irham - E

Majjistral

_

www.auroratrust.com

Attività 5 Preservazzjoni u Konservazzjoni

X’inhi d-differenza?Li tippjana l-preservazzjoni ta’ o©©etti misjuba ta˙t il-ba˙ar hi ˙a©a mill-aktar importanti. Preservazzjoni tfisser il-˙arsien tal-o©©ett mit-t˙assir u d-distruzzjoni. Konservazzjoni hi parti biss mill-proçess ta’ preservazzjoni. Hekk kif o©©ett jinstab jibda l-proçess ta’ konservazzjoni. Dan il-proçess jinkludi tindif, st˙arri©, analisi, dokumentazzjoni u fl-a˙˙ar tis˙i˙ tal-o©©ett stess. Dan tal-a˙˙ar hu importanti min˙abba li t-tibdil tal-ambjent minn dak tal-ba˙ar g˙all-arja jista’ jiddeterjora l-o©©ett stess.

Arkeolo©ija distruttivaL-arkeolo©ija hija studju xjentifiku tal-kulturi tal-qedem u l-mod li bih kienu jg˙ixu n-nies skont il-fdalijiet li jinstabu. Is-soltu dawn il-fdalijiet jinstabu midfuna fl-art, min˙abba li mal-medda taΩ-Ωmien il-˙amrija tin©ema’ u tg˙attihom. Din hi r-ra©uni g˙aliex l-arkeolo©isti dejjem i˙affru fl-art, jeskavaw, biex isibu fdaljiet. Il-biçça l-kbira tal-metodi uΩati fl-arkeolo©ija huma distruttivi. Dan il-g˙aliex li waqt li jsir l-iskav, is-sit qed ji©i meqrud. G˙alhekk nistg˙u ng˙idu li qed neqirdu dak li qed nistudjaw. Min˙abba f’hekk l-arkeolo©isti joqog˙du ˙afna attenti li ma jiskavawx aktar milli jkun hemm bΩonn u jiddokumentaw bl-aktar dettall possibbli dak li jkunu qed jinvestigaw. Fil-futur, jista’ jkun, li jkun hemm bΩonn tad-dettalji mis-sit li llum jidhru insinifikanti imma li ’l quddiem jistg˙u jitfg˙u dawl ©did.

Fittex …Ûew© forom ewlenin ta’ anfori huma mag˙rufa b˙ala l-anfora tal-g˙onq, fejn l-g˙onq u Ω-Ωaqq tal-amfora jiltaqg˙u f’angolu mag˙luq, u l-anfora s˙i˙a fejn l-g˙onq u Ω-Ωaqq qishom ˙a©a wa˙da. L-anfori jvarjaw fit-tul.

G˙aqqad it-tikek u g˙id x’tip ta’ anfora hi din:

____________________________

Ikteb f’posthom il-partijiettal-anfora:GÓONQ, MANKU, SIEQ, ÛAQQ, XIFER, SPALLA.

Minn fejn huma?L-istudju delikat tal-o©©etti fil-post ori©inali ta’ fejn jinstabu ta’ sikwit jag˙ti wisq aktar informazzjoni milli l-istudju tal-o©©ett innifsu.

G˙id jekk taqbilx jew le ma’ din il-fraΩi:“O©©ett ming˙ajr l-g˙arfien tal-post fejn instab hu o©©ett bla storja.”

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________

G˙aliex?

________________________________________________________________________________________________________________

Kaçça g˙at-teΩorKaçça g˙at-teΩor u t-tfittix hu l-isfruttar fuq baΩi kummerçjali ta’ o©©etti ta’ valur minn g˙add ta’ siti. Jekk l-o©©etti jittie˙du mis-sit ming˙ajr id-dokumentazzjoni arkeolo©ika, l-informazzjoni dwarhom tkun mitlufa g˙al dejjem. Mhu qatt aççettabbli li jsir tfittix arkeolo©iku g˙all-iskop li jsir negozju u profitt mill-o©©etti misjuba.

Wirja

L-Aurora Trust twaqqfet minn Craig Mullen u Ian Koblick biex jitkattar l-g˙arfien internazzjonali tal-ambjent marittimu, b’mod partikulari l-wirt kulturali li jinsab f’qieg˙ il-ba˙ar li ilu mo˙bi g˙al eluf ta’ snin, u biex jg˙allem lill-pubbliku dwar ir-rwol tal-ba˙ar fl-istorja tal-bniedem b’kulturi differenti b˙ala l-mezz kif xterdet il-kultura, in-negozju u l-gwerer.

Aurora ©abet flimkien grupp ta’ arkeolo©isti u xjentisti marittimi ta’ fama mondjali biex ifittxu f’qieg˙ il-ba˙ar fdalijiet antiki mill-istorja marittima tal-bniedem. Bl-uΩu ta’ apparat u g˙odda mill-aktar moderni u sofistikati, it-tim tal-Aurora ©a g˙amel g˙add ©mielu ta’ skoperti meraviljuΩi madwar l-ib˙ra tal-Mediterran.

Biex jg˙in ixandar is-sejbiet tag˙hom u ta’ gruppi o˙ra li qed jesploraw l-oçeani madwar id-dinja, Aurora waqqaf ukoll l-Aurora Institute for Marine Studies (AIMS) biex isa˙˙a˙ l-g˙anijiet edukattivi tag˙ha. AIMS torganizza laqg˙at edukattivi, u tg˙in fir-riçerka akkademika u pubblikazzjonijiet dwar is-su©©ett biex ikompli jitkattar u jixxandar l-g˙erf f’dan il-qasam. L-Aurora Institute of Maritime Studies (AIMS) twaqqaf b˙ala l-ispalla edukattiva tal-Aurora. Sa issa l-AIMS ipparteçipat f’g˙add ta’ attivitajiet.L-g˙anijiet ewlenin ta’ AIMS huma:

• Biex tipprovdi kampanja edukattiva f’livelli differenti bl-iskop li xxerred il-wirt marittimu tal-Mediterran.• Biex torganizza u timmani©©ja attivitajiet fil-komunità biex jit˙ares il-wirt marittimu fil-Mediterran.• Biex tiΩviluppa korsijiet relatati mal-arkeolo©ija marittima u oqsma o˙ra tal-wirt marittimu.• Biex twaqqaf u timmani©©ja wirjiet dwar l-arkeolo©ija marittima u l-wirt marittimu.• Biex tibqa’ involuta attivament fir-riçerka tal-wirt marittimu tal-Mediterran.• Biex tixpruna kooperazzjoni ma’ istituti simili barranin.• Biex torganizza symposia u konferenzi relatati mal-wirt marittimu.• Biex tippubblika kotba u materjal relatat mal-wirt kulturali marittimu.

Ippubblikat minn Aurora Trust - Ocean Exploration and Education Trust © Copyright Settembru 2009

Kitba u disinn: Maria BaldacchinoKunçett: Maria Baldacchino, Timmy Gambin Edituri: Timmy Gambin, Ian Koblick

Qoxra ta’ quddiem: Roberto Rinaldi - AURORA TrustRitratt tal-ROV tal-Aurora fuq il-fdalijiet li nstabu ’l barra mill-kosta ta’ Ventotene, 2009

www.auroratrust.com

Xi xog˙lijiet jistg˙u jittellg˙u fuq is-sit elettroniku tal-Aurora: www.auroratrust.com

Tista’ tuΩa: Lapsijiet tal-kulur, Ûebg˙a, Media m˙allta jew disinn di©itali. Ibag˙tu b˙ala: JPEG L-indirizz tag˙na hu:

exhibition@auroratrust.com

Pin©i poster bis-su©©ett ta’ t˙aris tal-wirt kulturali ta’ ta˙t il-ba˙ar u l-importanza tieg˙u.