Voda i mi KS - BiH

7/24/2019 Voda i mi KS - BiH

1/60

1VODA I MI BROJ 8282


2/60

2VODA I MI BROJ 82

"VODA I MI"âsopis Agencije za vodnopodru~je rijeke Save Sarajevo

hh tt tt pp :: // ww ww ww.. vv oo dd aa .. bb aa

Izdava~:Agencija za vodno podru~je ri jeke Save

Sarajevo, ul. Hamdije êmerli}a 39aTelefon: ++387 33 72 64 58Fax: ++387 33 72 64 23E-mail: [email protected]

Glavna urednica: Dilista Hrka{, dipl. ùrn.Savjet ~asopisa: Sejad Deli}, predsjednik; Slavko Stjepi}, zamjenikpredsjednika; Matija ]urkovi}, ~lan; Vesna Cvjetinovi}, ~lan; Edvin[ari}, ~lan i Dèvad [kamo, ~lan.Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, dipl. urnalist, predsjed-nik; ~lanovi: Mirsad Lon~arevi}, dipl. ing. gra|., Haris Ali{ehovi, dipl.in.gra., Mirza Sara, dipl.in.gra.dr. sci. Anisa î~i} Mo~i},i mr.Sanela Dìno, dipl. in`. hemije.

Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparijaSarajevoPriprema za {tampu i filmovanje: Grafiar, Doboj[tampa: GRAFIÂR, Doboj

S A D R A J

avgust201 3. Broj 82 Godina XVII

UVODNIK

D. Hrka

UVODNIK

AKTUELNOSTI

âsopis Voda i mi registrovan je kod Ministarstva obrazovanja, nauke i informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem: 11-06-40-41/01 od 12. 03. 2001. godine.

D.Jabuar, N.LukovacPRELIMINARNA PROCJENA POPLAVNOGRIZIKA NA VODOTOCIMA U FEDERACIJI BiH

KORI[TENJE VODA

L. uniHIDROGRAFSKI RESURSI KANTONASARAJEVO ZATITA I TURISTIKA FUNKCIJA

ZA[TITA VODA

A.ii Moi, N.SejdiVODENI BESKIMENJACI RIJEKE KRIVAJE

A.Ibrulj, D.Sedi, S.DinoPOSTOJANA ORGANSKA ONEIENJAU BOSNI I HERECGOVINI

S.Troi Borovac, M.Harai, M.SiroKOMPARATIVNI SASTAV MAKROZOOBENTOSA RIJEKERIBNICE (KAKANJ) I RIJEKE BIOTICE (IZNAD OLOVA)

R.ObuiZATIENA TAJNA SPOMENIK PRIRODE TAJAN

VIJESTIIZANIMLJIVOSTI

E.NaliPO DRUGI PUT U BOSNI I HERCEGOVINIORGANIZOVANANAJVEA EKOLOKA AKCIJA ODRANA

A.ii MoiTREE ZAJEDNIKO ISTRAIVANJE RIJEKE DUNAV

S.JusiSISTEM JAVNOG VODOSNABDIJEVANJA

JUNE VEDSKED.HrkaPRIKAZ KNJIGE prof.dr.Hae Bajraktarevi Dobran

Autor kolor fotografije na naslovnoj strani je in. Haris Kalajdisalihovi - vodopad Plive u Jajcu.Autor ostalih kolor fotografija u punom formatu stranica je in. Mirsad Lonarevi- predzadnja korica i

druga strana sredine je gornji tok Vrbasa. Zadnja strana je rukavac Une a ostale su snimljene na slapovima Une u Halkiima.


3/60

3VODA I MI BROJ 82

Uvodnik

ije neuobiajeno da razliito komentarie-mo vremenske (ne)prilike tako da su jednizadovoljni a drugi ne toplinom ili hladnoomtog dana ili godinjeg doba, pa ak i cijele

godine, naroito ako se radi o veim temperaturnimili padavinskim oscilacijama. Tako se i urednici ovogasopisa ovih dana samo po sebi nametnulo poree-nje ovogodinjeg proljea i ljeta, a ljeta posebno, saprologodinjim, a sve zbog uestalih komentara topojedinaca, to medija o tome da ovo ljeto i nije ba

nalik onima iz prethodnih godina, da i nije neko ljeto,da je hladnije i vlanije nego prije, itd. Itd. Ali, ako bivas neko upitao da birate klimatoloke prilike ovogili prolog ljeta, vjerujem da bi ipak izbor pao na ovoljeto. A kako i ne bi kada je ova godina sa stanovi -ta voda vie nego dobra, snjegovi su se postepenootapali, kie padaju u manjim vremenskim razmaci-ma i ne previe, toplote i sunca ima svakodnevno,sve pomalo podsjea na tropske i sutropske prosto-re i vrijeme. Posebno je uoljivo bujanje vegetacije,voke su gotovo bez izuzetka pod teretom odlinerodnosti svoje grane savile do tla, bate i cvijetnjaci

su nam u svojim najboljim izdanjima (pod uslovomda smo bili vrijedni prije nekoliko mjeseci!), pijace suprepune raznolikog voa i povra (to domaeg, touvezenog - naalost!), jednostavno kud god da seokrenemo ivot je svuda u svojoj punoj snazi i lje -poti. to bi rekli jezikom svakodnevnice: voda i suncesu dobitna kombinacija. I sezona ljetnih odmora je upunom jeku, a i tu su voda i sunce glavne odredniceodmaranja, to e rei da je kupanje u rijekama, je-zerima i moru osnovni sadraj tog odmora. Bosna i

Hercegovina ima rijeke, jezera (prirodna i vjetaka)i more, ima ozbiljne pretpostavke za razvoj turizmabaziran, prije svega, na vodnom bogatstvu i svemuonome to to bogatstvo prirodno stvara. U kojoj mjerije sve to iskoriteno, podatke moda ima neka od tu-ristikih organizacija i zajednica, ali da bi moglo i viei bolje, jasno je iz povrnog posmatranja sadanjegstanja. Naravno, svijetli primjeri raftinga i splavarenjana Uni, Neretvi, Drini, Krivaji, naih 27 km jadranskeobale u Neumu, stotine kilometara obala naih ma-

nje ili vie istih rijeka, panonska slana jezera u Tu-zli i jo mnogo toga je tek mali dio mogunosti kojenam voda prua za vei i uspjeniji razvoj turizma. Akada smo ve u turizmu, nije naodmet spomenuti dase ve 33-u godinu obiljeava Svjetski dan turizma27. septembra. Ovogodinji e biti u znaku vode, jermu je geslo: Turizam i vode- titimo zajedniku bu-dunost. eli se, dakle, naglasiti vea odgovornostturistikih davalaca i korisnika usluga u neophodnomprocesu zatite globalnih vodnih resursa, u godinikoju su Ujedinjene nacije proglasile Meunarodnomgodinom vode. Turizam bi kod nas mogao biti zna-

ajan privredni sektor, naroito zbog injenice da usvijetu raste interes za turizmom posebnih oblika kojiukljuuju turistike sadraje vezane uz vode poputraftinga, splavarenja, ribarenja, a naravno i obilaza-ka movarnih stanita i drugih oblika biodiverziteta,samo je vano prepoznati te mogunosti i struno iodgovorno pristupiti njihovom iskoritavanju.

Voda moe i na taj nain itekako multiplicirati svo-je bogatstvo. Do nas je!

DILISTA HRKA

POTOVANIITAOCI,

N

Autori su u cjelosti odgovorni za sadraj i kvalitet lanaka.


4/60

4VODA I MI BROJ 82

mr. Dalila Jabuar, dipl.ing.gra. mr. Nijaz Lukovac, dipl.ing.gra.

PRELIMINARNAPROCJENA POPLAVNOGRIZIKA NA VODOTOCIMAU FEDERACIJI BIH

Uvod

oplave se najee javljaju kao prirodnifenomen. Mnoge od njih imaju neznatannegativan utjecaj na ljude, gospodarstvo iokoli, ali ne tako davne poplave koje su se

desile u Evropi 2002, 2005, 2010. godine, pokazujukakvu razornu mo mogu imati. Tijekom ovih poplav-nih dogaaja poginulo je stotine ljudi, deseci hiljadanapustili svoje domove, a tete su mjerene milijarda-ma eura.

Ovi dogaaji su jo jednom potvrdili injenicuda bez obzira na uspostavljeni stepen zatite, uvijekpostoji vjerovatnoa pojave vee poplave koja moeuzrokovati velike tete.

S druge strane i neadekvatno upravljanje vodoto-cima, izgradnja objekata u inundacionim prostorima,poveavaju rizik od pojave poplava.

Direktiva o upravljanjupoplavnim rizikom

Kao dio razvoja i unaprjeenja sistema integral-nog upravljanja vodama Evropski parlament i VijeeEvropske unije su 23. septembra 2007. godine doni-jeli Direktivu o procjeni i upravljanju poplavnim rizici-ma 2007/60/EZ (u daljem tekstu Direktiva). Svrha jeuspostaviti okvir za procjenu i upravljanje poplavnimrizicima s ciljem smanjivanja tetnih posljedica po-plava po zdravlje ljudi, okoli, kulturnu batinu i gos-podarsku aktivnost. Definirane su mjere i aktivnostikojima se u potpunosti naputa pristup kontrole

poplava i prelazi na pristup upravljanja poplavnim ri-zikom.

Direktiva takoer jaa sudjelovanje javnosti uvr-ujui pravo pristupa informacijama i sudjelovanju uprocesu planiranja i odluivanja.

Obzirom na zahtjeve Okvirne direktive o vodama,iji je osnovni cilj uspostava dobrog ekolokog sta-tusa voda, sve aktivnosti na provoenju Direktive oprocjeni i upravljanju poplavnim rizicima, trebaju bitiusklaene sa Okvirnom direktivom o vodama, pose-bice kroz planove upravljanja rizikom od poplava iplanove upravljanja vodama.

Rijeni slivovi ne poznaju politike granice, te sto-ga drave moraju koordinirati svoje prakse upravlja-nja poplavnim rizicima u zajednikim slivovima, uk-ljuujui i tree zemlje izvan EU.

Upravljanje poplavnim rizikom podrazumijeva trikljuna koraka:

1. Izradu preliminarne procjene poplavnog ri-zika unutar rijenih slivova i njima pridrue-nim obalnim vodama, sa ciljem identifikacijearinih taaka sa potencijalno znaajnimpoplavnim rizikom,

2. Pripremu mapa opasnosti i mapa rizika zaove arine take i

3. Izrada plana upravljanja poplavnim rizikomkoji ukljuuje mjere smanjenja rizika i po-tencijalnih posljedica bazirane na preven-ciji, zatiti i spremnosti.

Preliminarna procjena rizika od poplava, izradamapa opasnosti i mapa rizika i planovi upravljanja

P

Aktuelnosti


5/60

5VODA I MI BROJ 82

Godina Aktivnost Referentni l. Direktive

2007. Direktiva stupila na snagu l. 18.

2009.Transpozicija zahtjeva Direktive u nacionalno zakonodav-stvo

l.17.

2009.Priprema formata izvjetavanja za Preliminarnu procjenupoplavnog rizika l.11.

2011. Izrada preliminarne procjene poplavnog rizika l.4, 5

2012. Poetak procesa ukljuivanja javnosti l. 9.3, 11

2013. Izrada mapa opasnosti i rizika l. 6.

2015. Planovi upravljanja poplavnim rizikom l.7.

2018.Druga preliminarna procjena poplavnog rizika, sa posebnimzahtjevima vezanim za klimatske promjene

l.14.1 4

2019. Drugi krug mapa opasnosti i rizika l.14.2

2021.Drugi plan upravljanja poplavnim rizikom, sa posebnimzahtjevima vezanim za klimatske promjene.Trei plan upravljanja slivom (Okvirna direktiva o vodama)

l.14.3, 4

Slika 1. WISE - Jedinice upravljanja za potrebe izrade planova upravljanja poplavnim rizikom


6/60

6VODA I MI BROJ 82

poplavnim rizicima su kljuni instrumenti upravljanjapoplavnim rizikom na razini vodnog podruja ili nekedruge jedinice upravljanja.

Pojava i priroda poplava ovisi o raznim faktorima,tako da mogu postojati znaajne razlike od drave dodrave. Zato Direktiva ne postavlja specifina ogra-nienja pri izradi prijedloga mjera u skladu sa princi-pom supsidijarnosti.

Gore prikazani koraci se provode u ciklusima od6 godina i usklauju za ciklusima provedbe Okvirnedirektive o vodama.

Predstavnici zemalja lanica, zadueni za vod-nu politiku, formirali su i radnu grupa za poplave ijauloga je podrka provedbi Direktive i osiguranje plat-forme za razmjenu informacija o upravljanju poplavnirizikom, promoviranje najboljih praksi i jaanje svije-sti o znaaju poplavnih rizika kroz uee javnosti i

uspostavu efikasne komunikacije.U skladu sa l.3. Direktive, drave lanice imajumogunost odabira jedinica upravljanja. Mogu oda-brati vodna podruja kao to to propisuje Okvirnadirektiva o vodama ili odrediti druge jedinice uprav-ljanja za pojedine slivove ili pojaseve obalnih podru-ja. Sve EU lanice, osim Italije i Irske su odabraleidentine jedinice upravljanja kao za potrebe Okvirnedirektive o vodama.

Na narednoj slici se vide definirane upravljake je-dinice. Meunarodna vodna podruja kao na primjerDunav su prikazana uto/narandasto, a vodna pod-

ruja unutar drava svijetlo ljubiasto/svijetlo plavo.

Uredba o vrstama i sadrajuplanova zatite od tetnogdjelovanja voda (Sl. novineFederacije BiH, br. 26/09).

Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umar-stva Federacije Bosne i Hercegovine je donijelo Ured-bu o vrstama i sadraju planova zatite od tetnog dje-lovanja voda (Sl. novine Federacije BiH, br. 26/09), u

daljem tekstu Uredba, kojom su preuzeti kljuni koracii aktivnosti iz Direktive. Obzirom na to da je Uredbastupila na snagu 2009. godine, predvieni rokovi su:

1. Preliminarna procjena poplavnih rizika (do2013. godine).

2. Mape opasnosti od poplava i mape poplav-nog rizika (do 2015. godine).

3. Planovi upravljanja poplavnim rizikom (do2017. godine).

Potujui gore navedene rokove, Agencije za vod-na podruja slivova rijeke Save i Jadranskog mora su

pokrenule aktivnosti na izrade Preliminarne procjene

poplavnog rizika 2010. godine, a prole godine (2012.)izradu mapa opasnosti i mapa poplavnog rizika.

Preliminarna procjenapoplavnog rizika

Preliminarna procjena poplavnog rizika pripre-mljena je u tri koraka (faze).

1. I faza prikupljanja podataka o poplavnimdogaajima na vodnim podrujima Save iJadranskog mora,

2. Metodologija procjene poplavnog rizika ipreliminarna procjena poplavnog rizika zavodotoke I kategorije,

3. Preliminarna procjena poplavnog rizika zavodotoke II kategorije.

U okviru I faze preliminarne procjene poplavnogrizika prikupljeni su podaci od opinskih slubi. Ovipodaci su koriteni za opis poplava koje su se de-sile u prolosti. Pored toga analiza svih prikupljenihpodataka iskoritena je i za razvoj metodologije pro-cjene poplavnog rizika, te ostale analize i aktivnosti.

Proraun poplavnog rizika prikazan je kroz index(I) koji se dobiva zbrajanjem svih negativnih utjecaja,uzimajui u obzir:

ljudsko zdravlje, okoli,

kulturno-historijsko naslijee i, gospodarske aktivnosti.

Tabela 1.Poplave su klasificirane u slijedee ka-tegorije

Indeks Znaaj

0-50 Nije znaajna

50-100 Umjereno znaajna

100-500 Znaajna

> 500 Izuzetno znaajna

Sumarni indeks je dobiven zbrajanjem svih poje-dinanih unutar jednog poplavnog poligona.

Istraujui nain rada i obradu podataka zemaljau okruenju i zemalja zapadne Evrope, dolo se dozakljuka da pri izradi preliminarne procjene poplav-nog rizika najvei problemi nastaju zbog neujedna-enog obima i kvaliteta podataka o pojedinim poplav-nim dogaajima. Treba imati na umu da odreen brojovih dogaaja nije nikada ni registriran, to dodatnouslonjava rad.

Zbog toga se u II fazi pristupilo testiranju moguih

opcija prorauna indeksa poplavnog rizika. Testnopodruje je bila rijeka Bosna jer je za ovu dionicu po-


7/60

7VODA I MI BROJ 82

AFA1s za vodno podruje rijeke Save za povijesne i budue poplave

RB

Budua/

povijesna

poplava

Opina Poplavljeno podru je VodotokKategorija

vodotokaSliv/Podsliv Indeks Kategorija

Sumarni

indeks

rizika

1

B BrkoPodruje Srednja

Posavina

Tolisa,

Leskovac,Smrdulja

II

Neposrednisliv Save 3,687.14 IV

41,218.00

BDomaljevac-

amac

Podruje Srednja

Posavina

Tolisa,

Leskovac,Smrdulja

Neposredni

sliv Save5,212.63 IV

B Donji abarPodruje Srednja

Posavina

Tolisa,Leskovac,

Smrdulja

Neposredni

sliv Save4,281.15 IV

B OdakPodruje Srednja

Posavina

Tolisa,Leskovac,

Smrdulja

Neposredni

sliv Save 0.01 I

B Oraje Podruje SrednjaPosavina

Tolisa,Leskovac,

Smrdulja

Neposrednisliv Save

16,672.16 IV

B amacPodruje Srednja

Posavina

Tolisa,

Leskovac,

Smrdulja

Neposrednisliv Save

11,364.91 IV

2

B Odak

Podruje

OdakaPosavina

Srnotaa II

Neposredni

sliv Save,Bosna

8,628.98 IV

8,647.64

B amacPodrujeOdaka

Posavina

Srnotaa Neposrednisliv Save,

Bosna

18.66 I

3

B Doboj Podruje Usore Usora I Bosna 184.85 III

4,195.69B Doboj Jug Podruje Usore Usora Bosna 289.40 III

B Teanj Podruje Usore Usora Bosna 2,708.98 IV

B Usora Podruje Usore Usora Bosna 1,012.46 IV

4 B Sanski Most Podruje Sane Sana, Bliha I i II Una 2,331.22 IV 2,331.22

5 BBosanska

Krupa

Podruje Krupa i

Otoka

Una,

Krunica I i II Una 2,201.31 IV 2,201.31

6 B Biha Podruje Bihaa Una, Klokot I Una 2,006.08 IV 2,006.08

7 P iviniceModrac, Kalesija,

ivinice

Sprea(Uzvodno od

Jale)

II Bosna 1,978.72 IV 1,978.72

8

B Doboj Podruje Spree Sprea, Jala I i II Bosna 69.64 II

1,692.72

B Doboj-Istok Podruje Spree Sprea, Jala Bosna 26.24 I

B Graanica Podruje Spree Sprea, Jala Bosna 551.32 IV

B Lukavac Podruje Spree Sprea, Jala Bosna 544.81 IV

B Petrovo Podruje Spree Sprea, Jala Bosna 500.71 IV

9

B Modria Podruje Modrie Bosna I Bosna 270.74 III

1,470.83B Odak Podruje Modrie Bosna Bosna 108.32 III

B Vukosavlje Podruje Modrie Bosna Bosna 181.74 III

B amac Podruje Modrie Bosna Bosna 910.03 IV

AFA-Area for further assesment- poplavna podruja nominirana za dalje detaljne analize


8/60

8VODA I MI BROJ 82


RB

Budua/

povijesna

poplava



Sumarni

indeks

rizika

10 P Maglaj Maglaj Krivaja I Bosna 1,400.63 IV 1,400.63

11 B Srebrenik Podruje Tinje Tinja I Tinja 1,353.63 IV 1,353.63

12 B Gorade Podruje Drine Drina I Drina 1,160.29 IV

1,216.52B Ustipraa Podruje Drine Drina Drina 56.23 II

13 P Zenica Zenica Bosna I Sava 1,181.06 IV 1,181.06

14

B Bugojno Podruje Vrbasa Vrbas I Vrbas 351.43 III

1,020.26B Donji Vakuf Podruje Vrbasa Vrbas Vrbas 88.34 II

BGorni Vakuf-

UskopljePodruje Vrbasa Vrbas Vrbas 580.49 IV

15 P IlijaPodlugovi, Ilija,

BrezaStavnja II Bosna 935.52 IV 935.52

16 P

Visoko Motre, Visoko Bosna I

Sava 929.89 IV

929.89

17

P Klju Klju Sana I Una 473.20 III

829.62

P Klju Zgon Sana I Una 132.71 III

P Klju Humii Sana I Una 194.81 III

P Ribnik Klju Sana I Una 6.32 I

P Ribnik Duboani Sana I Una 22.57 I

18 P Kakanj Doboj, Kakanj Bosna I Sava 805.38 IV 805.38

19 P Odak Odak Bukovica II Bosna 714.68 IV 714.68

20 B Klju Podruje Sanice Sanica I Una 661.52 IV 661.52

21 P Teanj TeanjTrebaka

rijeka II Bosna 653.48 IV 653.48

22 P Kladanj Kladanj Drinjaa II Bosna 608.54 IV 608.54

23 P Maglaj Bradarii Jablanica II Bosna 308.05 III

578.44P Maglaj Bijela Ploa Jablanica II Bosna 270.39 III

24

B IlidaPodruje

PlanditeBosna I Bosna 446.93 III

557.40

BNovi Grad

Sarajevo

Podruje

PlanditeBosna Bosna 110.47 III

25 B BihaPodruje Kulen

VakufaUna I Una 509.96 IV 509.96

26 P CazinTraka Ratela,

Cazin

Mutnica IIKorana/

Glina

453.924 III 453.924

27 P Tesli Kaloevi Usora I Bosna 22.88 I

438.21P Teanj Kaloevi Usora I Bosna 415.33 III

28 P Vitez Vitez Lava II Bosna 334.876 III 334.876

29 P Drvar Drvar Unac I Una 328.89 III 328.89

30 P epe epe Bosna I Sava 315.723 III 315.723

31 P Odak Posavska mahalaBezimeni

potok II

Neposrednisliv Save

297.24 III 297.24

32 P Klju Sanica, KljuSanika

rijeka II Una 284.527 III 284.527

33 PTuzla

Lipnica Donja,

Tuzla Joevica II

Bosna 275.196 III

275.19634 P Busovaa Kauni Kozica II Bosna 255.37 III 255.37


9/60

9VODA I MI BROJ 82


RB

Budua/

povijesna

poplava



Sumarni

indeks

rizika

35 P KakanjDonji Kakanj,

KakanjBosna I Sava 245.786 III 245.786

36 P Trnovo Ilovice, Trnovo eljeznica I Bosna 242.684 III 242.684

37 P Ilija Ilija Bosna I Sava 234.55 III 234.55

38 P Foa Ustikolina Drina I Drina 4.58 I

226.28P Ustikolina Ustikolina Drina I Drina 221.69 III

39 P ZavidoviHajderovii,

ZavidoviiKrivaja I Bosna 223.492 III 223.492

40 P Odak Lunjani Bukovica II Bosna 218.41 III 218.41

41 PGornji Vakuf

-UskopljeVoljkovac Vrbas I Vrbas 202.83 III 202.83

42 B Ilida Hrasnica, Ilida eljeznica I Bosna 202.561 III 202.561

43 P Busovaa Ravan Ivanica II Bosna 197.07 III 197.07

44 P Ilida Stup Dobrinja II Bosna 193.46 III 193.46

45 P GradaacVukovii,

GradaacMala Tinja II

Neposredni

sliv Save193.401 III 193.401

46 P OlovoOlovske Luke,

OlovoStupanica II Bosna 186.328 III 186.328

47 P Bugojno Porie Porinica II Vrbas 171.04 III 171.04

48 P Ilida Azii, Ilida Miljacka II Bosna 165.497 III 165.497

49 P Kakanj Zgoa, Kakanj Zgoa II Bosna 164.801 III 164.801

50 P Praa-PalePraa, Praa-

Pale

Praa II Drina 163.543 III 163.543

51 P Tuzla amin Han, Tuzla Jala II Bosna 163.311 III 163.311

52 P Tuzla Mileii, TuzlaMramorski

Potok II Bosna 160.23 III 160.23

53 P Vogoa Novo Naselje Bosna I Bosna 158.28 III 158.28

54 P Ilida Stup, Ilida Dobrinja II Bosna 158.155 III 158.155

55 P Kalesija TadiiBezimeni

potok II Bosna 157.86 III 157.86

56 P Kalesija Prnjavor Kalesica II Bosna 154.77 III 154.77

57 PGornji Vakuf

-UskopljeDobroin Vrbas I Vrbas 140.89 III 140.89

58 P Biha Pokoj Bezimenipotok

II Una 138.67 III 138.67

59 P Kalesija JusupoviiBezimeni

potok II Bosna 122.39 III 122.39

60 P Busovaa Sajtovii Lava II Bosna 118.51 III 118.51

61 P Ilida Butmir, Ilida Tilava II Bosna 116.528 III 116.528

62 P Bugojno ipulji Porinica II Vrbas 114.95 III 114.95

63 P Kalesija Vukovije Gornje Prela II Bosna 108.88 III 108.88

64 P Odak NevoljiceTopolovac

potok II

Neposredni

sliv Save108.22 III 108.22

65 PVelika

Kladua

Miljkovi, Velika

Kladua Kladunica IIKorana/

Glina 107.662 III 107.662


10/60

10VODA I MI BROJ 82


RB

Budua/

povijesna

poplava



Sumarni

indeks

rizika

66 PNovi Grad

SarajevoReica Reica II Bosna 105.51 III 105.51

67 P Odak Vrbovac Vrbovac IINeposredni

sliv Save104.45 III 104.45

68 P Odak Odak Bukovica II Bosna 102.32 III 102.32

AFAs za vodno podruje Jadranskog mora za povijesne i budue poplave

R.br. Tip OpinaPoplavljeno

podrujeVodotok

Kateg.

vod.Sliv Index (I)

Kateg.

pop.

Indeks

(I)-sumarni

1

B LjubukiPodruje T-M-T i

ViroticeTrebiat, Vriotica,

MladeI

Neretva saTrebinjicom

1042.3 IV

1119.0B apljina

Podruje T-M-T iVirotice

Trebiat, Vriotica,Mlade


76.7 II

2

B StolacPodruje apljine i

Hutovog blataKrupa

I

Neretva sa

Trebinjicom0.4 I

805.9

B apljinaPodruje apljine i

Hutovog blataKrupa

Neretva sa

Trebinjicom805.5 IV

3 B apljinaPodruje apljine i

Hutovog blataNeretva I

Neretva sa

Trebinjicom677.0 IV 677.0

4 P iroki Brijeg Trn, iroki Brijeg Ugrovaa IINeretva sa

Trebinjicom575.292 IV 575.3

5

P Ravno Popovo polje Trebinjica I Neretva saTrebinjicom 282.8 III

430.6P Trebinje Popovo polje Trebinjica INeretva sa

Trebinjicom 113.1 III

P Neum Popovo polje Trebinjica INeretva sa

Trebinjicom34.77 I

6 P Grude Imotsko polje Jaruga IINeretva sa

Trebinjicom378.5 III 378.5

7

P Mostar Mostarsko blato Litica INeretva sa

Trebinjicom181.7 III

247.5

P iroki Brijeg Mostarsko blato Blilila INeretva sa

Trebinjicom65.88 II

8 P Livno Prisap Jaruga IINeretva sa


9 P itluk itluk Bezimeni potok IINeretva sa


10 B apljinaPodruje apljine i

Hutovog blataBregava, Krka I


174.9 III 174.9

11 P TomislavgradMokronoge,Sarajlije, Lug

uica II Krka-Cetina 170.5 III 170.5

12 P Livno abljak abljak II Krka-Cetina 125.9 III 125.9

13 P Jablanica GlogonicaRavanica, Bijela,

Draganska rijeka

IINeretva sa

Trebinjicom

119.2 III 119.2

14 P Livno Guber Sturba II Krka-Cetina 110.0 III 110.0


11/60

11VODA I MI BROJ 82

stojao hidrauliki model, koji sadri potrebne podatkeza pripremu mape opasnosti. Na osnovu Google ma-pa i orto-foto snimaka koji su koriteni za proraunobima ugroenosti ljudi, gospodarskih objekata, oko-lia, na dionici od izvora nizvodno do Reljevskog pra-ga proraunat je indeks poplavnog rizika.

Za istu dionicu indeks je proraunat na osnovupoplavnog poligona, dakle ne kao mapa opasnosti, aobim ugroenosti ljudi, gospodarskih objekata, okoli-a, na osnovu podataka CORINE mape- mape nai-na koritenja zemljita (slika ispod).

Slika 2. Poplavna podruja opineIlida i Novi Grad rijeka Bosna

Zakljuak ovih analiza (usporedbi) je da se su-marni poplavni indeks, znaajno ne mijenja, naroitou odnosu na kategoriju poplave, a to je vano prinominiranju podruja za dalje analize, odnosno pod-ruja za koja se rade mape opasnosti i mape rizika.

Na vodnim podrujima rijeke Save i Jadranskogmora za izradu mapa opasnosti i mapa rizika nomi-nirana su poplavna podruja iz kategorije znaajnih iizuzetno znaajnih poplava.

Nakon prvog prorauna poplavna podruja kojasu bila na maloj udaljenosti, spojena su u jedan. Ovajpristup je koriten jer je za mape opasnosti potrebnoizraditi hidraulike modele teenja, odnosno izvritipripremne radove u koje spada i geodetsko snima-nje. Hidrauliki model je pouzdaniji na duoj dionici,odnosno za sluajeve kada postoji vie kontrolnihtaaka. Za kratke dionice, greke koje se javljaju udefiniranju poplavnih linija, odnosno hidraulikih ka-rakteristika teenja, teko je uoiti.

Takoer poplave na pritokama, koje su u praviluuzrokovane usporom glavnog vodotoka nije prepo-ruljivo analizirati odvojeno.

Nakon analize prostornog rasporeda poplavnih

poligona, a uvaavajui gore navedene kriterije, de-

finiran je konaan broj poplavnih podruja za koja je

potrebno uraditi hidraulike modele, odnosno mapeopasnosti i mape rizika.

U narednoj tabeli su prikazana poplavna pod-ruja i proraunati indeksi za oba vodna podruja uFederaciji BiH za koje je potrebno uraditi mape opa-snosti i mape rizika.

U ovom trenutku hidrauliki modeli su uraeni za: glavni tok rijeke Bosne (ukljuuje ua ve-

ih pritoka) od izvora do entitetske linije, dionica rijeke Sanice dionica od ua Kor-

anice, nizvodno do naselja Sanica Donja, dionica rijeke Sane kroz Sanski most, ni-

zvodno do entitetske linije, dionica rijeke Une kroz Kulen Vakuf i dionica rijeke Neretva od Carinskog mosta,

nizvodno do granice sa Republikom Hrvat-

skom.To znai da se za gore pobrojane dionice, odno-

sno identificirana poplavna podruja, mogu uraditimape opasnosti i mape rizika.

Za ostale dionice koje su u okviru Preliminarneprocjene poplavnog rizika ocijenjene kao znaajne iizuzetno znaajne, a ne postoje uraeni hidraulikimodeli, potrebno je izvriti geodetska snimanja koritai podruja unutar poplavnih poligona, kao pripremuza izradu hidraulikog modela.

ZAKLJUAKTranspozicija zahtjeva Direktive o poplavama u

Uredbu o vrstama i sadraju planova zatite od tet-nog djelovanja voda (Slubene novine FederacijeBiH, broj 26/09) predstavlja znaajan korak u una-prjeenju segmenta zatite od voda u FBiH. Kljunapromjena je prelazak sa pristupa kontrole poplavana pristup upravljanja poplavnim rizikom, s ciljemsmanjenja tetnih posljedica po zdravlje ljudi, okoli,kulturnu batinu i gospodarske aktivnosti.

LITERATURA

- Directive 2007/60/EC on the assessmentand management of flood risks

- Preliminarna procjena poplavnog rizika navodotocima I i II kategorije u FBiH, april2013. godina

- Uredba o vrstama i sadraju planova zati-te od tetnog djelovanja voda (Slubenenovine Federacije BiH, broj 26/09)


12/60

12VODA I MI BROJ 82

Mr.Sc. Lejla uni, geograf

HIDROGRAFSKI RESURSIKANTONA SARAJEVO -ZATITA I TURISTIKA

FUNKCIJA

idrografski objekti kao to su okeani imora, rijeke, jezera, termomineralni izvori,

movare i lednici, mogu da imaju veliku tu-ristiku vrijednost ukoliko posjeduju isto-

u, atraktivnost, raritet, kuriozitet, te pristupanost idostupnost. Svrstavaju se u kompleksne, samostal-ne i komplementarne turistike vrijednosti i u mnogosluajeva daju osnovnu fizionomiju prostoru, definiuturistike funkcije regija, zona, lokaliteta i pravaca.(Stankovi, 2000)

Podruje Kantona Sarajeva posjeduje odreenehidrografske vrijednosti kao to su rijeke, jezera, izvo-ri i vrela, termomineralni izvori. Znaajan je i rad vodekojim nastaju posebni geomorfoloki i hidrografski

fenomeni kao to su vodopadi, kanjoni, peine i sl.Rijena mrea Sarajevskog kantona najveim

dijelom (oko 93,5% povrine) pripada Crnomorskomrijenom slivu. Samo krajnji juni i jugozapadni di-jelovi prostora, iju hidroloku okosnicu ini rijekaRakitnica, pripadaju slivu Jadranskog mora. Vei diorijene mree (oko 80% povrine Kantona) ine povr-inski vodotoci, koji se rasprostiru u sjevernim, isto-nim, zapadnim i centralnim podrujima. Okosnicupovrinske rijene mree ini rijeka Bosna sa svojimnajvanijim pritokama: eljeznicom, Zujevinom, Mi-ljackom, Vogoom, Ljubinom, Misoom i Stavnjom.Prema nainu postanka, najvei dio rijene mreeima obiljeja normalne hidrografske elenke, zbog

H

Karta 1. Topografska karta Kantona Sarajevo (Autor)

Koritenje voda


13/60

13VODA I MI BROJ 82

ega se unutar nje mogu izdvojiti svi rangovi vodoto -ka: curci, manji potoci, potoci, manje rijeke i rijeke.(ug, Drekovi, Hamzi, 2008)

Vrlo karakteristino za postojeu hidrografskuelenku je i prisustvo velikog broja izvora kontaktnogtipa koji su dovoljno vodoizdani da se od njih direk-tno obrazuju manji tokovi poput vrela rijeke Bosne,vrela rijeke eljeznice i sl. (ug, Drekovi, Hamzi,2008)

Neki od stalnih vodotoka na podruju Sarajevasu: Bosna, eljeznica, Zujevina, Miljacka, Ljubina,Misoa, Stavnja, Tilava, Dobrinja, Moanica, Vogo-anska rijeka, Rakitnica i dr. Od periodinih tokovaznaajniji su potoci: Brekin, Crni, Duboki, Krivaki,Suica, itd.

Na prostoru Kantona Sarajevo se moe identi-ficirati oko 25 prirodnih manjih jezerskih akvatorija

koja su uglavnom locirana u junim i jugoistonimdijelovima sa ukupnom povrinom od 93893,6 m2.Najvanija meu njima su jezera na SI Treskavice(u unutargorskoj depresiji Turovske Treskavice): Ve-liko, Crno, Bijelo i Platno (Blatno), zatim Lokvanjsko,Sitniko, Kalajli i dr. Jezera su nastala na kontaktusrednjetrijaskih krenjaka anizijske starosti koji pred-stavljaju hidroloke kolektore i donjotrijaskih naslagaverfena koji predstavljaju hidroloke izolatore i izgra-uju jezerska dna. (ug, Drekovi, Hamzi, 2008)

Na prostoru Kantona Sarajevo postoji veliki brojizvora gravitacionog tipa i razliitog stepena vodoiz-

danosti. Njihov ukupan broj iznosi oko 1383, meukojima su poznatiji: vrela Bosne, Kradenik, Radavavoda, Sedrenik, Laevac, Sveta voda, Bijele vode,Kraljevac i dr. (ug, Drekovi, Hamzi, 2008)

U aluvijumu Sarajevskog polja formirano je najve-e istraeno leite pitkih podzemnih voda. U Sara-jevskom polju utvreno je i leite termalnih voda, tepojave i leita termomineralnih voda razliitog hidro-hemijskog tipa i temperature.

U itavom prostoru izdan je intergranularna i vi-eslojna, gdje se slojevi pijeska sa vodom smjenjujusa proslojcima ilovae i gline, koji su vododrivi, a

iznad kojih se ponovo pojavljuje sloj pijeska sa vo-dom. Drukija je izdan na obodu i podnoju Igmana:pukotinska i kaverozna, sa veoma estim izvorima:na potezu od Hrasnice do Vrela Bosne ima ih ukupno45. Na suprotnoj, preteno sjeveroistonoj, sjevero-zapadnoj i sjevernoj strani, izdan je u mladotercijar-

nim sedimentima plitka, izvori su esti a slabi, vodo-toci relativno gusti (Skopljak, 2006).

Uvaavajui kriterije mineralizacije i temperatu-re, na prostoru Igman-Ilida, izdvojene su sljedeevrste (tipovi) podzemnih voda:

1. Termomineralne vode mineralizacije preko1000 mg/l i temperature vie od 12C

2. Mineralne vode mineralizacije preko 1000mg/l i temperature nie od 12C

3. Termalne vode mineralizacije manje od 1000mg/l i temperature vie od 12C

4. Pitke vode mineralizacije


14/60

14VODA I MI BROJ 82

dnu odsjeka, tvorei tako jedan od najljepih vodopa-da u Bosni i Hercegovini. (ug, Drekovi, Hamzi,2008) Zakljuuje se da Spomenik prirode Skakavacnosi naziv po istoimenom vodopadu koji predstavljanajveu atrakciju ovoga podruja. Hidronim je u vezisa prelijevanjem i padanjem vode preko strme liticekoju karakerie izrazit skok visine skoro 100 meta-

ra, to ini ovaj vodopad najveim (najviim) u Bosni

Veina vanijih hidrografskih resursa Sarajevaulazi u zatitne zone bilo radi potreba vodoprivredeili u irem kontekstu konzervacije dio su zatienihpodruja Kantona Sarajevo (ili su predvieni i ispla-nirani kao zatiena podruja).

Tabela: Pregled zatienih podruja prirode uKantonu Sarajevo prema IUCN kategorizaciji

(Izvor: ug, S., Drekovi, N., Hamzi, A., 2008)

U veini izvora stoji da se Spomenik prirode Ska-kavac nalazi na oko 12 km SI u odnosu na grad Sa -rajevo premda je ta udaljenost zasigurno vea i iznosioko 16 km. Do ovog zatienog podruja nema obez-bjeen eko- prevoz niti neki drugi prevoz. Od gradskog

transporta dostupan je minibus Sutjeska-Nahorevo,dok preostala dionica puta (od Nahoreva do Skakav-ca) nije pokrivena gradskim, niti nekim drugim vidomtransporta (eko-prevoz i sl.). Pritom problem predstav-lja zajedniki put za pjeake i automobile koji imajumogunost prilaza gotovo do same glavne kapije za-tienog podruja Skakavca. ZP Skakavac zajed-no sa planinom Ozren ini jedinstveni geomorfolokikompleks sa velikom reljefnom energijom. Ovo pod-ruje presijecaju brojne dubokodoline (klisure) kojeoslikavaju ovaj kuriozitetni pejza. Okosnicu hidrograf-ske mree zatienog podruja ini Peraki potok, aSkakavac je njegova vanija lijeva pritoka. Osnovnamu je karakteristika da se uzvodno od ua rava uvie odvojenih rukavaca koji se u obliku vodenih mla-zeva slijevaju niz strme padinske strane.

Zatieno podruje Spomenik prirode Skakavacine tri zone: I (nukleus) - 460,8 ha; II (nukleus) - 616,9ha; III (nukleus) - 353 hektara. Vodopad Skakavac savisinom od 98 m predstavlja nukleus zatienog pod-ruja i centralni (hidrografski) pejzani element.

Skakavac izvire u podnoju vrha Bukovika, odaklese vrlo strmim koritom sputa do blage zaravni gdje

mu se tok prilino umiruje. Nakon nekoliko stotina me-

tara, niz okomiti stjenoviti odsjek, vodena masa se, uduini oko 100-tinjak metara, stropotava u grotlo na

Slika 1.Vodopad Skakavac visine 98 m jemeu najviim vodopadima u Evropi (Autor)

Karta 2. Zatiena podruja KantonaSarajevo (ug, Drekovi, Hamzi, 2008)


15/60

15VODA I MI BROJ 82

i Hercegovini, kao i jednim od najveih vodopada uEvropi. Vode Skakavca preko Perakog potoka i Vo-goanske rijeke, desne pritoke rijeke Bosne, zavra-vaju na krajnjem sjeveru nae zemlje u rijeci Savi, a uvioj hijerarhiji pripadaju Crnomorskom slivu.

Spomenik prirode Vrelo Bosne obuhvata kraj-nji JZ dio Sarajevskog polja i neposredni kontaktniplaninski obod. Ukupna povrina iznosi 603 ha. Cje-lokupni zatieni prostor i ira regija ima iznatprosje-nu koliinu povrinske i podzemne vode, ije pojavepredstavljaju veliku specifinost i atraktivnost. Prijesvih, to su vrela Bosne kojih na cjelokupnom prostoruima oko 30. Rije je o izvorima kontaktnog tipa ija jepojedinana vodoizdanost razliita. Ukupna prosje-na vodoizdanost svih vrela koje kolektuje tok rijekeuzvodno od Rimskog mosta iznosi oko 5 m3/s, iakotokom sezone povodnja ta vrijednost raste i na oko

24 m3

/s. To je sasvim dovoljno da se od njih direktnoobrazuje jedna od najveih rijeka Bosne i Hercego-vine - rijeka Bosna. (ug, Drekovi, Hamzi, 2008)

Podruje Vrela Bosne je glavno zatitno i rekre-aciono podruje Sarajlija, kao i turista koji posjeujugrad. Ovaj atraktivni lokalitet je lahko pristupaan i do-stupan, a Velikom alejom je povezan sa Ilidom, kojaje poznata po svojim izvoritima termalne vode. Velikaaleja je prelijepi zeleni tunel od 3,5 km duine kojase prua od banjsko-turistikog kompleksa na Ilidi doVrela Bosne. Veliku aleju ini drvored divljih kestenovai javorolisnih platana koji su utoite brojnim pticama,

vjevericama i dr. Zbog toga, ova zelena poveznica saVrelom Bosne predstavlja posebnu ugodnost i eta-lite koje oplemenjuje zdravlje i ljudski duh, ali je za-

sada najvei problem to to je kroz aleju u isto vrije-me dozvoljen i prolaz automobilima. U budunosti jeneophodno izvriti zabranu prolaska motornih vozilaVelikom alejom i osposobiti im prilaz s druge strane,kako bi osjeaj i doivljaj rekreacije bili potpuni i nanivou visokog zadovoljstva.

Zatieno podruje Vrela Bosne se sastoji iz dvijezone: I zona (nukleus ZP) ima povrinu 54,5 ha. Onaobuhvata neposredni prostor izvora od sela Vrutci doprvih Vrela Bosne i neposredni tok rijeke Bosne doinfiltracionog kanala. Ovdje je prisutno i arheolokonalazite nekropola u selu Vrutci; 2) II (puferska) zonaobuhvata prostor od 548,5 ha na kojoj se prvenstvenoostvaruje ouvanje i zatita izvornog stanja. Najzna-ajniji elementi hidroloke raznolikosti su vrelo Stoj-evac, rijeka Bosna od infiltracionog kanala do Plan-dita, podzemne termalne i termomineralne vode oko

banje Ilida i hladne podzemne vode, skoncentriraneu dva odvojena vodonosna horizonta. (ug, Dreko-vi, Hamzi, 2008)

Zatieni pejza Bijambare predstavlja vaanprirodno-geografski kompleks, a prema genezi i evo-luciji posebno znaajan geoloki, geomorfoloki i hi-drografski indikacioni motiv.

S obzirom na krenjaki sastav terena, cjeloku-pni iri prostor ima slabo razvijenu povrinsku rijenumreu. Glavni vodotok je potok Bjelila, koji kolektujevode sa cijelog podruja. Takoer je utvreno i prisu-stvo velikog broja stalnih i povremenih izvora, posebno

na irem prostoru Kopitovca. (ug, Drekovi, Ham-zi, 2008) Znaenje imena Bijambare jeste zemlja sa1000 movara (Middaugh, 2007) Ovaj naziv je mogue

Slika 2.Vrelo Bosne je jedno od najljepih rekreativnih podruja Sarajeva, brojna vrela i izvori odkojih se, u kraju bogatom bujnim zelenilom, obrazuje jedna od najveih bh. rijeka - rijeka Bosna,oivljavaju ljudska ula pruajui ugodan boravak, a naroito tokom toplijeg dijela godine (Autor)


16/60

16VODA I MI BROJ 82

Slika 3. Stalagmiti u Bijambarskoj peini; peina jenastala kombinovanim procesom hemijske i rijene

erozije, a peinski nakit ine nakupine iskristalisanogtravertina koji je rezultat djelovanja vodenih otopina

koje su u sebi nosile kalcijev hidrokarbonat; jo jedanpodsjetnik na udesnu mo vode i prirode (Autor)

posmatrati i kao sloenicu od dvije rijei sanskritskogporijekla bijam- tlo, bare- movara, vlaga, to bi opetznailo movarno ili vlano tlo. Kako je sanskrit tipa in-dijskog jezika, onda jedini narod na prostorima Bosnei Hercegovine koji u korijenima moe imati veze s Indij-cima jesu zapravo Romi. Stoga je mogue da su Romiu prolosti prolazili ili moda naseljavali podruje Bijam-bara odakle mu i potie naziv koji je inae neuobiajenza Bosanski jezik.

Podruje planiranog zatienog pejzaa Bentba-a ukljuuje kanjonski dio Miljacke koji zapoinje ne-koliko stotina metara uzvodno od Vijenice. Od padinaJekovca i Babia bae, prema Bentbai i Da Rivi oko-mito se sputaju padine Vratnika i Zmajevca s jedne teHrastove glavice i Borija (iznad Ophode), s druge stra-

ne, inei tako tjesnac kroz koji se provlai ivopisnakrka rjeica Moanica, desna pritoka Miljacke. Kli-sura Miljacke se od ovog mjesta malo iri, formirajui,kroz dugi period, naslage sa plodnim tlom i produktivnovegetacijom, da bi se neposredno ispod Kozije uprije,ponovo suzila. Uzvodno od ovog mosta, padine Trebe-via i Gradine su veoma strme i visoke tako da kanjojpostaje uzak i dubok. Upravo na ovom mjestu, njegovadubina je i najvea (nadmorska visina na razini Miljackeje 570 m, vrh Trebevia 1629 m, a Gradine oko 1100 m).U ovom dijelu u Miljacku se, kao desna pritoka, uliva irijeka Lapinica, (lat. lapis- kamen), koja zbog svog

toka planinskog karaktera, ima posebnu, veliku motiv-

sku vrijednost. (ug, Drekovi, Hamzi, 2008)

Bentbaa je sloenica turskog porijekla od dvi-je rijei turs. bent- nasip, brana i turs. baa- elo,glava, starjeina, glavni, pa bi se mogla prevesti kaoglavni bazen. Dakle, naziv Bentbaa je indikacioni jerje u ovome sektoru Miljacke zaista izgraena brana jou vrijeme Osmanlija, tokom rata u Bosni i Hercegovi-

ni 1992-1995. godine je devastirana, popravljena 1997.godine, a od jula 2012. godine je vraena u funkciju podmotivom da se tako Miljacka isti: Sputanjem branese stvara talas, koji proisti korito Miljacke cijelom du-inom kroz grad i eliminie mogunost zadravanja ot-pada ili glodara.

(http://sarajevo.co.ba/miljacka-nije-izvor-zaraze/)U vezi sa ovim potrebno je dodati da su ve do-

bro poznate negativne posljedice brane u ekolokomsmislu, ali je ova brana na Miljacki postojala i ranije, aMiljacka je svakako izgubljena rijeka (dakle, toliko jeoneiena da se ne moe povratiti njena prirodna i-

stoa i samoregulativnost u tom smislu). Meutim, ne-gativne posljedice pokretanja brane na Miljacki vidljivesu na primjeru poplave u februaru 2013. godine, kadase Miljacka, pod izgovorom obilnih kia, izlila iz koritana toku iznad sarajevske Vijenice. Razlog izlijevanjuvode iz korita nisu samo obilne kie, ve upravo branakoja uzrokuje neprirodne oscilacije vode u akumulaciji,a uslijed kia i vanrednih pranjenja brane i sl., dola-zi do naglog porasta i punjenja akumulacije, kada sevoda preliva preko brane i plavi okolni teren. PodrujeBentbae je znaajno rekreativno i sportsko-rekreativ-no podruje u kome se nalaze Aleja ambasadora i sl.kojom se etaju brojni graani i turisti Sarajeva, a tu sui ostenjaci kao to je Babin Zub ili strmine Darive (po -druje oko ua Moanice u Miljacku), gdje se moguvidjeti brojna lica eljna avanture i adrenalina pri alp-skom penjanju, brdski biciklisti po okolnim padinama,itd. Podruje Bentbae (esto Bembae u izgovoru) je-dinstveno je po svojim fiziko-geografskim i biolokim

Slika 4.Lijepi prirodni ambijent podrujaBentbae; rijeka Miljacka u svom gornjem toku

od suspendovanog/ vuenog materijala (ljunka isl.) obrazuje brojne ade - rijena ostrvca (Autor)


17/60

17VODA I MI BROJ 82

specifinostima. Zbog toga je predviena zatita cijelo-kupnog podruja na nivou kategorije V IUCN kategori-zacije, odnosno kao podruje zatinog pejzaa.

PNP Igman i Bjelanica predstavljaju posebnovrijedna planinska podruja u junom i jugozapadnomdijelu Kantona Sarajevo, koja su za potrebe ouvanja

prirodno-geografskog i biolokog diverziteta planiranaza nacionalni park, predviena je zatita cjelokupnogpodruja na nivou kategorije II IUCN kategorizacije. Odhidro-morfolokih vrijednosti posebno je vaan kanjonRakitnice, koja je duboko ralanila bjelaniku povr,uz napomenu da rijeka Rakitnica gravitira rijeci Neretvii Jadranskom slivu.

PZP Trebevi predstavlja posebno vrijedno planin-sko podruje u istonom dijelu Kantona Sarajevo, 1954.godine je proglaeno rezervatom- narodnim parkom,dok je Prostornim planom Kantona Sarajevo za period2003-2023. godine predviena zatita odreenog po-

druja Trebevia kategorije zatieni pejza povrine367 ha, to je V kategorija IUCN kategorizacije. Tre-bevi je sa sjevera omeen rijekom Miljackom, sa jugaKasindolskim potokom, sa istoka Velikim i Malim stup-njem, a sa zapada Sarajevskim poljem.

Odlukom o provoenju Prostornog plana KantonaSarajevo za period 2003-2023. godine, odreena su tu-ristika podruja (l.73.), od kojih je veina valoriziranaprevashodno na bazi hidrografskih resursa, kao to su:

podruje Ilide sa banjsko-rekreativnim kom-pleksom i vrelom Bosne

podruje prirodnog naslijea Vodopad Ska-kavac

podruje prirodnog naslijea Bijambare ibanjsko-zdravstvenog rekreativnog turizmana lokalitetu Podlipnik

podruje Igmana i Bjelanice (Prostorni planKantona Sarajevo 2003-2023, 2006)

U vezi sa definiranim turistikim podrujima u okvi-rima Prostornog plana za Kanton Sarajevo 2003-2023.godine, potrebno je istai da na listi planiranih turistikihpodruja nedostaje npr. podruje Crne rijeke na Treska-vici i sl. Mogui razlog je to je valorizacija Crne rijekeplanirana prije svega sa aspekta vodoprivrede, a manje

sa aspekta turizma. Naime, Crna rijeka predstavlja de-snu pritoku rijeke eljeznice, u koju se ulijeva nizvodnood Pendiia. Voda rijeke je izuzetno ista, to potvru-je i visoki procenat zastupljenosti riba salmonida preko90%. Planirano je njeno iskoritenje u svrhu opskrbeSarajeva vodom za pie, izgradnjom brane i postroje-nja te prikljuenjem na vodovodnu mreu. Slina je si-tuacija i sa Bijelom rijekom na Bjelanici, uz napomenuda je u okviru zatienog podruja Bjelanice planirankanjon Bijele rijeke kao hidroloki lokalitet posebne pri-rodne vrijednosti.

Prema reenom, moe se zakljuiti da vode Sa-

rajeva imaju veliku vrijednost zbog ega su pojedini hi-drografski motivi uglavnom dio zatienih podruja ilise planira njihova zatita u budunosti, te ine vanuprirodnu batinu Kantona Sarajevo. Pitke vode Sara-jevskog polja imaju najvaniju ulogu u snabdijevanjugrada vodom, termomineralne vode na Ilidi koristese uglavnom u balneoloke svrhe, za potrebe zdrav-stveno-ljeilinog i rekreativnog turizma i sl., pri emuje njihova upotreba direktna (koristi od tople vode zazdravlje ovjeka i sl.) i indirektna (zagrijavanje smjetaj-nih kapaciteta i sl.).

Prema karti turizma u Sarajevu su prisutni banjski,izletniki, planinski, speleoloki, kulturni, vjerski, zimskiturizam. Vode su osnova razvoja turizma, a pojedini hi-drografski fenomeni i oblici u Kantonu Sarajevo pred-stavljaju indikacioni ili rekreativni motiv. Plavi simbolina karti upuuju na znaajnije zalihe termomineralnihvoda u Kantonu Sarajevo i mogunosti razvoja banj-skog turizma. Banjski turizam- bogatstvo termomine-ralnih voda, izgraeni kapaciteti i duga tradicija, poseb-no u opini Ilida. Na podruju opine Hadii planiranje razvoj banjsko-rekreativnog turizma na lokalitetuSuhodola, na podruju opine Ilija planiran je razvojbanjsko-zdravstveno-rekreativnog turizma na lokalitetuPodlipnik, tako da sa banjsko-rekreativnom zonom Ter-

me ate na Ilidi se upotpunjuje ponuda banjsko-re-kreativnog turizma. (Prostorni plan Kantona Sarajevoza period 2003-2023. godine, 2006)

Zatiena podruja i vode, kao njihov najei sa-stavni dio, imaju veliku vrijednost radi konzervacije pri-rodnih dobara, ali i njihove upotrebe u turizmu. Voda izdva aspekta igra sredinju ulogu u slobodnom vremenui turizmu. Kao prvo, voda je karakteristini sastavni diokrajolika, s druge strane slui kao podloga za mnogeatraktivne aktivnosti: kupanje, plivanje, ronjenje, jedre-nje, jedrenje na dasci, veslanje, skijanje na vodi, peca-nje, itd. (Mller, 2004) U sluaju spomenutih hidro-

grafskih motiva Sarajeva koji ulaze u okvire recentnih iplaniranih zatienih podruja: Vrela Bosne, Skakavac,

Slika 5.Izvor Studenac, jedan od nekolikomanjih izvora na Trebeviu kod Sarajeva,

omoguava osvjeenje tokom ljetnih mjesecii vraa ivot planinskom pejzau (Autor)


18/60

18VODA I MI BROJ 82

Bijambare, Bentbaa, Igman i Bjelanica, Trebevi, vri-jednost im je vea uporedo sa fascinantnim pejzaomzbog ega se mogu smatrati komplementarnim turi-stikim resursima. Meutim npr. vodopad Skakavacskoro da se moe vrednovati kao samostalan turistikiresurs zbog svoje atrakcije i regionalnog znaaja (naturiste djeluje motivaciono i sl.). Trenutno su u turistikojponudi Sarajeva u prvom planu istaknuti Vrelo Bosne iVodopad Skakavac, koji, naalost, nisu valorizirani napravi nain. Iako su ova podruja zatiena, pristup je

otvoren i slobodan, nema naplatnih ulaznica, niti spe-cijaliziranih turistikih vodia koji bi bili na raspolaganjuturistima na datim lokalitetima. U cilju unapreenja va-lorizacije turistikih resursa Sarajeva i njihove promoci-je, dr. S. Nurkovi i saradnici (2006) izradili su i tabelunajvanijih prirodnih turistikih potencijala za KantonSarajevo, a meu vrednijim hidrografskim potencijali-ma (od onih koji pripadaju slivu Save i Crnomorskomslivu) inventirani su: Vrelo Bosne, banja Ilida, vodopadSkakavac, te Veliko, Bijelo i Crno jezero na Treskavici.Dominantna vrsta turizma za ove potencijale jeste izlet-niko-rekreativna, dok kod banje Ilida zdravstveno-lje-ilini turizam. Veina ih je monofunkcionalna, dok supolifunkcionalni Vrelo Bosne i banja Ilida.

Slika 6. Karta tipova turizma u Kantonu Sarajevo

(Prostorni plan Kantona Sarajevo 2003-2023, 2006)

Za kraj, u vezi sa zatienim podrujima Sarajevapotrebno je istai da zatita, naalost, jo nije dobilapravi smisao. Ovo praktino znai da u veini sluajeva(izuzev ZP Bijambare) nije regulisana zabrana pristupa,nema cijene pristupu, nema konkretnog monitoringai nadzora i sl., zbog ega se umanjuje njihov znaaj igubi profit, a rizikuje se i njihova kategorinost premakriterijima IUCN zatite. Potrebno je razvijati ekolokusvijest i navesti vladine i dr. institucije da serioznije pri-stupe problemu zatite vrijednih podruja, jer nije do-voljna samo zatita na papririma, tj. dokumentacionaosnova zatite, ve se moraju praktino ispotovatidefinirani uslovi zatite prirodnih i drugih vrijednih pro-stornih cjelina. Ovo podrazumijeva adekvatan monito-ring, tano definirane radnje koje se mogu ili ne mogusprovoditi na odreenom lokalitetu (zavisno od kategijetienosti prema IUCN), struni kadar i sl.

Literatura:

1. ug, S., Drekovi, N., Hamzi, A. (2008): Prirodnabatina Kantona Sarajevo. Kantonalni zavod za za-titu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Sa-rajevo

2. Middaugh, G.B. (2007): Skakavac and BijambareForest Protected Areas in Bosnia and Herzegovina-tourism and protection strategy and managementassessment. USAID Bosnia & Herzegovina ClusterCompetitiveness Activity

3. Mller, H. (2004): Turizam i ekologija. Masmedia,Zagreb

4. Nurkovi, S. i drugi (2006): Regionalni aspekt tu-ristikih potencijala Kantona Sarajevo- klasifikacijai valorizacija. Zbornik radova- Turizam kao faktorregionalnog razvoja. Univerzitet u Tuzli

5. Prostorni plan Kantona Sarajevo za period 2003-2023. godine (2006). Zavod za planiranje razvojaKantona Sarajevo, Sarajevo, FBiH, BiH

6. Skopljak, F. (2006): Odnosi podzemnih voda Ilidekod Sarajeva. Zavod za geologiju, Sarajevo

7. Stankovi, S. (2000): Turistika geografija. Univerzi-

tet u Beogradu, Beograd8. uni, L. (2011): Drutveno-geografske komponen-

te kao faktor prostornog plana za Grad Sarajevo.Magistarski rad. Prirodno-matematiki fakultet Uni-verziteta u Sarajevu

9. http://en.wikipedia.org/wiki/Skakavac,_Sarajevo10. http://sarajevo.co.ba/miljacka-nije-izvor-zaraze/11. http://www.saff.ba/index.php?option=com_conten-

t&view=article&id=2395:dvije-bentbae-obje-opje-vane&catid=50:drutvo&Itemid=82

12. http://www.visitsarajevo.biz/sightseeing/attractions/nature-panorama/dariva-bendbasa/

13. http://www.sarajevo-tourism.com/eng/


19/60

19VODA I MI BROJ 82

UVOD

2009. godini, a u svrhu ustanovljavanjareferentnih uslova u Federaciji Bosne i He-rcegovine, izvrena su uzorkovanja i ana-lize, izmeu ostalih, vodenih makrobeski-

menjaka rijeke Krivaje.Uzorkovanje, obrada i analize ovog biolokog pa-

rametra kvaliteta raene su u Agenciji za vodno pod-ruje rijeke Save u Sarajevu.

MATERIJAL I METODE

U periodu juli i septembar 2009. godine obavlje-na su ekoloka istraivanja na tri lokaliteta na rijeciKrivaji: kod naselja Solun, ispod Olova i prije ua urijeku Bosnu (karta 1).

Rijeka Krivaja nastaje spajanjem dvije rijeke,Stupanice i Biotice nizvodno od Olova. Povrinasliva rijeke Krivaje je 1.494,5 km2a duina 73,5 km.

U Zavidoviima se uliva u rijeku Bosnu kao njenadesna pritoka.

Vodeni makrobeskimenjaci makroinvertebratezoobentosa

Bentosni makrobeskimenjaci esto se koriste uintegralnoj procjeni kvaliteta voda, prema preporuka-ma Okvirne direktive o vodama EU 2000/60/EC. Oni

su ciljna grupa jer mogu ponuditi brojne prednosti ve-zane za biomonitoring, to objanjava njihovu repu-

taciju kao najee koritene grupe u ocjeni statusakvaliteta voda.

Uzorkovanje makroinvertebrata zoobentosa, zapotrebe ovog istraivanja, vreno je multihabitat-sampling metodom (AQEM, 2002). Statistika ana-liza podataka raena je pomou softvera ASTERIX

3.1.1. (preuzeto sa: www.aqem.de).U razmatranje su uzeti sljedei parametri zajed-

nice vodenih makrobeskimenjaka: broj taksona polokalitetu, tanije po uzorku, Shannon-Weaverov in-deks (Shannon i Weaver, 1949), SI indeks saprob-nosti (Zelinka i Marvan, 1961), ASPT- Average Scoreper Taxon (Armitage i sar., 1983), BMWP- Biologi-cal Monitoring Working Party (Armitage i sar., 1983;Chester, 1980; Wright i sar., 2000), Simpsonov in-deks (Simpson, 1949), Margalefov indeks (Margalef,

dr. sci. Anisa ii-Moi, Nezafeta Sejdi, dipl. biolog,

VODENIMAKROBESKIMENJACIRIJEKE KRIVAJE

U

Karta 1. Pregled istraivanih lokaliteta na rijeci Krivaji

Zatita voda


20/60

20VODA I MI BROJ 82

1984), ukupan broj rodova i familija, ukupan broj tak-sona u okviru izabranih grupa (Oligochaeta, Mollus-ca, Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera), EPTindeks, abundanca izabranih grupa (Oligochaeta,Mollusca, Ephemeroptera) kao i odnosi funkcional-nih grupa u ishrani (FFG) (Cummins, 1973; Cumminsi Klug, 1979; Dance i Hynes 1980; Delong i Brusven1998; Dudgeon i Bretschko, 1996; Allan, 1995; Moog1995; Schmedtje i Colling, 1996; AQEM, 2002).

Koritenje razliitih indeksa poput saprobnih, bio-tikih i trofikih, moe dati potpunije informacije o tipuzagaenja vodotoka.

REZULTATI I DISKUSIJA

Prema rezultatima analize zajednice vodenih ma-krobeskimenjaka, vodeni insekti Trichoptera, Dipte-

ra, Ephemeroptera, Plecoptera i Coleoptera, najzna-ajnije su grupe prema raznovrsnosti i relativnojbrojnosti na sva tri istraivana lokaliteta rijeke Krivaje.

Vodeni cvjetovi (Ephemeroptera) ine 28 % uku-pnog broja zabiljeenih taksona na ispitivanim loka-litetima.

Ukupno su registrovana 22 taksona Ephemerop-tera, devet Trichoptera i sedam Plecoptera.

Ukupna brojnost jedinki bila je 1214. Najvei brojjedinki naen je na lokalitetu nizvodno od Olova(594).

Na sva tri istraivana lokaliteta, u dvije serije mje-

renja ukupno je konstatovano 55 taksona.Najmanji broj taksona (19), familija i rodova (16)

zabiljeen je lokalitetu Krivaja prije ua u rijeku Bo-snu, dok je najvei broj taksona (43) i najvei broj(33) rodova zabiljeen na lokalitetu Krivaja kod nase-lja Solun (grafik 1).

Na nivou familija i rodova, u pogledu raznovrsno-sti, najznaajnija je familija Baetidae, odnosno rodBaetis, koji se moe, smatrati najznaajnijim rodomfaune tekuih voda Bosne i Hercegovine (Tanasije-vi, 1970, 1977).

Na istraivanim lokalitetima rijeke Krivaje eviden-

tirano je est taksona roda Baetis i ine 10% brojno-sti svih registrovanih organizama.

Najvea brojnost jedinki uoena je kod roda At-herix, koji ini 16 % od ukupnog broja organizama.Najvie ih je naeno na lokalitetu Krivaja, naselje So-lun. Inae su larve koje pripadaju ovom rodu poznatekao stanovnici istih i dobro aerisanih vodotoka.

U julu mjesecu zabiljeen je najvei broj taksona(36) na lokalitetu Krivaja, naselje Solun dok je najve-a abudanca zabiljeena na lokalitetu nizvodno odOlova (529 ind/m2).

Na istraivanim lokalitetima dominirali su oligo ibetamezosaprobni predstavnici makrozoobentosa.Trofika struktura zajednice zoobentosa mijenjala sepo lokalitetima.

Generalno, u uzorcima najvie je bilo strugaa/kidaa i sakupljaa.

Prema nainu kretanja, dominirali su etai.Vrijednosti Saprobnog indeksa (SI) kretale su se

od 1,1 na lokalitetu Krivaje ispod Olova u septembrumjesecu do 2,0 na lokalitetu Krivaje prije ua u Bo-snu u istom periodu (grafik 2).

Slika 1. Lokalitet Krivaja, naselje Solun

Grafik 1. Ukupan broj taksona, rodova i familijamakrobeskimenjaka na istraivanim lokalitetima

Grafik 2. Vrijednosti saprobnog indeksa na bazimakrobeskimenjaka na istraivanim lokalitetima


21/60

21VODA I MI BROJ 82

Vrijednosti analiziranih diverzitetnih indeksa (Sh-anon-Weaver, Simpsonov i Margalefov) i BMWP iASPT variraju u zavisnosti od istraivanog lokaliteta(grafik 3 i grafik 4). Najvie vrijednosti ovih indeksazabiljeene su na lokalitetu Krivaja, naselje Solun.

Analizirajui zajednicu makrozoobentosa na is-pitivanim tipovima/lokalitetima u zavisnosti od tipastanita (mikrohabitata), dolo se do zakljuka daje najvei broj taksona, rodova i familija, te najveaabundanca zabiljeena na makrolitalu i mezolitalu.

Najvei procenat (78%) vodenih insekata, Ephe-meroptera, Pelecoptera i Trichoptera, konstatovan jena lokalitetu Krivaja, nizvodno od Olova.

Spisak naenih vrsta makrobeskimenjaka u pe-riodu juli i septembar 2009. u rijeci Krivaji dat je nakraju teksta.

ZAKLJUAK

U radu su predstavljeni rezultati istraivanja vo-denih makrobeskimenjaka na tri lokaliteta rijeke Kri-vaje, gdje je evidentan bogat diverzitet ovog parame-tra kvaliteta voda.

Bogatstvu vrsta faune dna rijeke Krivaje doprino-se i povoljni fiziko-hemijski parametri kvalitet vode

Slika 2. Lokalitet Krivaja, ispod Olova

Grafik 3. Vrijednosti diverzitetnih indeksa na bazimakrobeskimenjaka (Shanon-Weaver, Simpsonov

i Margalefov) na istraivanim lokalitetima

Grafik 4. Vrijednosti BMWP i ASPT scor na bazimakrobeskimenjaka na analiziranim lokalitetima


22/60

22VODA I MI BROJ 82

Slika 3. Lokalitet Krivaja, prije ua u Bosnu

(kiseoniki reim i koncentracija nutrijenata) kao i re-lativno neporemeena i heterogena stanita.

LITERATURA

1. Allan, D.J. (1995). Stream Ecology Structureand function of running waters. Chapman & Hall,London, Weinheim, New York, Tokyo, Melburne,Madras, 388 pp.

2. AQEM (2002). Manual for the application of theAQEM system. A comprehensive method to as-sess European streams using benthic macro-invertebrates, developed for the purpose of theWater Framework Directive. Contract No: EVK1

CT199900027.3. Armitage, P.D., Moss, D., Wright, J.F., Furse, M.T.(1983). The performance of a new biological waterquality score system based on macroinvertebra-tes over a wide range of unpolluted running-watersites.- Water Res. 17, 333-347.

4. Chesters, R. K. (1980). Biological MonitoringWorking Party. The 1978 national testing exerci-se. Technical Memorandum 19.

5. Cummins, K. W. (1973). Trophic relation of aqu-atic insects. Annual Revue of Entomology, NorthAmerica. Freshwater Biology, 21 : 191205.

6. Cummins, K.W., Klug, J.M. (1979). Feeding eco-logy of stream invertebrates. Annual Review ofEcology and Systematic 10, 147172.

7. Dance, K.W., Hynes, H.B.N. (1980). Some effe-cts of agricultural land use on stream insect com-munitiies. Environmental Pollution, Series A, 22,317326.

8. Delong, M. D., Brusven, M.A. (1998). Macroinver-tebrate Community Structure Along the Longitu-dinal Gradient of an Agriculturally Impacted Stre-am. Environmental Management 22, 3. 445457.

9. Dudgeon, D., Bretschko, G. (1996). Allochtono-us inputs and landwater interactions in seaso-nal streams: tropical Asia and temperate Europe.

Perspectives in Tropical Limnology (Schiemer, F.,Boland, K.T. eds), 161179. SPB Academic Publi-shing bv, Amsterdam.

10. Margalef, R. (1984). The Science and Praxis ofComplexity. Ecosystems: Diversity and Connecti-vity as measurable components of their compli-cation. In Aida,et al. (Ed.). United Nations Univer-sity, Tokyo, 228244.

11. Moog, O. (Ed.) (1995). Fauna Aquatica Austriaca a comprehensive species inventory of Austrianaquatic organisms with ecological data. First edi-tion, Wasserwirtschaftskataster, Bundesmi ni-

sterium fr Land und Forstwirtschaft, Wien.


23/60

23VODA I MI BROJ 82

12. Schmedtje, U., Colling, M. (1996). kologischeTypisierung der aquatischen Makrofauna. Infor-mationsberichte des Bayerischen Landesamtesfr Wasserwirtschaft 4/96.

13. Shannon, C. E., Weaver, W. (1949). The Matema-tical Theory of Communication. The University ofIllinois Press, Urbana, 104107.

14. Simpson, E.H. (1949). Measurement of diversity.Nature 163, 688.

15. Tanasijevi, M. (1970). Fauna Ephemeropterana podruju planina Magli, Volujak i Zelengora.Glasnik Zemaljskog muzeja BiH u Sarajevu, 9:179184.

16. Tanasijevi, M. (1977). Dinamika populacija vr-sta roda Bathis Leach (Ephemeroptera) u rijeciStavnji. Godinjak Biolokog instituta u Sarajevu,30 : 169173.

17. Wright, J.F., Sutcliffe, D.W, Furse, M.T. (2000).Assessing the Biological Quality of Fresh Waters RIVPACS and other Techniques. The Freshwa-ter Biological Association, Ambleside, pp. 400,ISBN 0 900386 62 2.

18. Zelinka, M., Marvan, P. (1961). Zur Przisierungder biologischen Klassifikation der Klassifikationder Gewsser. Arch. fur Hydrobiol. 57: 389407.

KORITENI INTERNET IZVORI:

19. www.aqem.de

SPISAK NAENIH VRSTA MAKROBESKI-MENJAKA ZOOBENTOSA U RIJECI KRIVAJI

Turrbellaria Dugesia lugubris

GASTROPODA Ancyllus fluviatilis Holandriana holandri Theodoxus danubialis Viviparus sp.

Hirudinea Erpobdella sp.

Gammaraidae Gammarus sp.

Oligochaeta Lumbricullus sp. Tubifex tubifex

EPHEMEROPTERABaetis alpinus

B. fuscatus

B. melanonyx B. rhodani B.scambus B. sp.Caenis horaria Caenis sp. Ephemerella (Serratella) ignita Ephemerella mucronata Ephemerella notata Torleya major Ephemera danica Ecdyonurus torrentis E. venosus E. sp.

Epeorus sylvicolaHeptagenia sp.

Rhithrogena semicolorata

Paraleptophlebia submarginata Oligoneurella rhenana Potamanthus luteus

PLECOPTERA Leuctra sp.

Dinocras cephalotes Nemoura sp. Perla bipunctata P.burmeisteriana P. marginata P. sp.

TRICHOPTERA Brachycentrus montanus Lithax niger

Hydropsyche angustipennisH. sp.

Rhyacophylla hirticornis Rh. nubila Rh. sp. Sericostoma sp. Silo nigricornis

ODONATA Onychogomphus forcipatus O.sp.

COLEOPTERA Dryops sp. Elmis sp.

DIPTERA Atherix ibis A.sp. Chironomus sp.

Simulium sp.


24/60

24VODA I MI BROJ 82

POSTOJANA ORGANSKAONEIENJA U BOSNI IHERCEGOVINI

organizaciji Ministarstva vanjske trgovine iekonomskih odnosa, a u saradnji sa Orga-nizacijom Ujedinjenih naroda za industrij-ski razvoj (UNIDO), 28.03.2013. godine u

Sarajevu je odrana Prva radionica u okviru projektaAktivnosti za omoguavanje pravovremenog dje-lovanja pri implementaciji tokholmske konvencijeo postojanim organskim oneiujuim materijama(POPs) u Bosni i Hercegovini.

Ovaj projekt bi trebao trajati 14 mjeseci, te e se

financirati iz sredstava Globalnog fonda za okoli(GEF). Putem meunarodnog natjeaja implemen-tacijska jedinica projekta UNIDO, je za Konsultantaza izradu projekta odabrala konzorcij koji sainjavajuEnova iz Sarajeva te Institut zatite, ekologije i infor-matike iz Banja Luke.

Jedna od tema Prve radionice je bila tokholmskakonvencija, stoga su prikazani i izloeni svrha, principii ciljevi tokholmske konvencije, zahtjevi koje Bosna iHercegovina kao potpisnica mora ispuniti prema tok-holmskoj konvenciji kao i predstavljanje samog pro-jekta.

tokholmska konvencija

Cilj je ove Konvencije zatititi ljudsko zdravlje iokoli od postojanih organskih oneiujuih tvariuvoenjem ogranienja i zabrane proizvodnje, upo-trebe, isputanja, uvoza i izvoza ovih visoko toksinihsupstanci. Kako bi se poele poduzimati mjere ukla-njanja ili smanjenja isputanja postojanih organskihoneiujuih materija u okoli s ciljem zatite prirodei ljudskog zdravlja, 122 zemlje lanice Ujedinjenih na-roda 2001. godine usvajaju tokholmsku konvenciju

o postojanim organskim oneiujuim materijama.Konvencija je stupila na snagu 17.05. 2004. godine.

POPs (Postojane organskeoneiujue materije -Persistent Organic Pollutants)

Postojane organske oneiujue materije (Per-sistent Organic Pollutants -POPs) su meu najopa-snijim oneiivaima koji se oslobaaju u okoli dje-lovanjem ljudske aktivnosti. Neke od tih materija supesticidi, a drugo su industrijske hemikalije ili neeljeni

nusproizvodi industrijskih procesa ili sagorijevanja.Ove materije imaju sljedee osobine: Postojanost - sposobnost da se odupru

hemijskoj, fotolitikoj i biolokoj razgradnji urazliitim medijima (zrak, voda, sedimenti iorganizmi) mjesecima, pa ak i desetljei-ma;

Bio-akumuliranje - sposobnost da se aku-muliraju u ivim tkivima na viim nivoimaod onih u okolini. POPs su organski spojevikoji se odlikuju visokom lipofilnou (spo-sobnost otapanja u masnim tkivima), to im

omoguuje bioakumulaciju unutar ivih or-ganizama; Potencijal za transport na velike udalje-

nosti kroz razne medije(zrak, voda, i mi-gratorne vrste) - ove materije su vrlo stabilnei globalno cirkuliraju kroz proces koji se na-ziva efekt skakavaca.

Tragovi ovih spojeva se detektiraju u razliitim di-jelovima okolia, jer lokalni izvori zagaenja rezultirajuglobalnim zagaenjem okolia. Pri toplom vremenuPOPs-i isparavaju, te se noeni vjetrom do hladnijegmjesta, u vidu padavina vraaju na tlo (Slika 1).

U

mr. sci. Amila Ibrulj, dipl. in. gra., mr.sci Danijela Sedi, dipl. in. hem., mr. sci. Sanela Dino, dipl. in. hem.


25/60

25VODA I MI BROJ 82

Slika 1.Prikaz kruenja Postojaneorganske oneiujue materije (Preuzeto

iz:www.aandc-aadnc.gc.ca)

Ove supstance su visoko toksine i mogu uzroko-vati itav niz nepovoljnih uinaka na ljude i ivotinje:rak, alergije i preosjetljivosti, oteenje centralnog iperifernog ivanog sustava, reproduktivne poreme-

aje i poremeaje imunolokog sustava.Zbog iroke rasprostranjenosti POPs-a u okoliu

teko je odrediti koji je spoj pojedinano odgovoran zanastanak odreenih promjena u okoliu (ivim orga-nizmima), tim vie to se ti spojevi nalaze u smjesa-ma, te je time oteano definiranje restriktivnih mjeraza odreeni POPs.

tokhlomska Konvencija je na poetku sadrala12 POPs hemikalija koje su bile prepoznate po tometo uzrokuju tetne uinke na ljude i ekosistem, i kojesu bile smjetene u 3 kategorije:

Pesticidi: aldrin, hlordan, DDT, dieldrin, en-drin, heptahlor, heksahlorobenzen, mireks,toksafen;

Industrijske hemikalije: heksahlorobenzen,polihlorirani bifenili (PCBs) i

Nusprodukti: heksahlorobenzen, polihlorira-ni dibenzo-p-dioksini i polihlorirani dibenzo-furani (PCDD/PCDF) i PCBs.

Trenutno, prema zadnjim izmjenama iz 2012. go-dine, popis hemikalija tokholmske konvencije sadri22 postojane organske oneiujue materije.

Slika 2.Namjerna i nenamjerna proizvodnjaPOPs-a (Preuzeto iz: www.eugris.info/index.asp Portal za upravljanje vodama i tlom u Evropi)

Obaveze BiH - tokholmskakonvencija

U skladu sa lanom 7. tokholmske konvencije,

svaka drava potpisnica duna je u roku od dvije go-dine od datuma stupanja Konvencije na snagu izraditiplan provedbe obaveza preuzetih njenim potpisiva-njem.

Bosna i Hercegovina je ratificirala tokholmskukonvenciju o postojanim organskim oneiujuimmaterijama 2010. godine, ime se obavezala na ispu-njavanje zahtjeva Konvencije koji su, izmeu ostalog:

eliminiranje opasnih POPs-a iz upotrebe uzprelaz na sigurnije alternative

ienje starih zaliha i opreme koja sadriove materije

poduzimanje aktivnosti vezanih za ostalePOPs-ove navedene u Konvenciji

obaveza izvjetavanja o POPs-ima premaKonvenciji

Pesticidi kao POPs-ovi

Pesticidi obuhvataju veliki broj prirodnih i sintetskihsupstanci razliitih hemijskih struktura, za koje je za-jednika osobina sposobnost da spreavaju pojavu,ubijaju ili odbijaju bioloke tetoine bilo koje vrste.Idealno, pesticidi dobro obavljaju definisani posao uzoni zemljita, gdje se kasnije i razgrauju. Meutim,poznato je da pesticidi ne ostaju uvijek u zemljitu inalaze put do vode i sedimenta. Putevi dospijevanjau vodeni ekosistem su: povrinsko oticanje, isputa-nje komunalnih i otpadnih voda, spiranje zemljita,depozicija aerosola i estinih materija putem pada-vina, apsorpcija iz gasne faze kao i direktna primjenapesticida za kontrolu tetoina. Smanjenje upotrebepesticida je jedan od temelja odrive poljoprivrede iideja odrivog razvoja.

Organohlorni pesticidi (OCP)

Organohlorni pesticidi predstavljaju znaajanproblem za ivotnu sredinu zbog njihove velike per-zistentnosti, lipofilnosti i toksinosti. Za sva jedinjenjakoja spadaju u ovu grupu karakteristino je da imajuugljikov, vodikov, a ponekad i kisikov atom, ukljuujuii vezu C-Cl; u njima se nalaze ciklini ugljikovi lanci;nepolarni su, lipofilni, hemijski nereaktivni (ostaci ne-kih OCP-ova mogu postojati u ivotnoj sredini nekolikodesetljea). Toksinost OCP-ova odreena je mno-

gobrojnim faktorima, a izmeu ostalog i hemijskomstrukturom. Djeluju po principu remeenja nervne


26/60

26VODA I MI BROJ 82

transmisije i to uz du aksona, a ne u nervnoj sinapsi.Pretpostavlja se i da remete transmisiju natrijumovihi kalijumovih jona, a time i propustljivost membrane.Mogu izazivati i inhibiciju ATP-aze. S obzirom da suliposolubilni i da sporo podlijeu razgradnji u organiz-mu, bioakumuliraju se najee u masnom tkivu ili uobliku metabolita, a manji dio se eliminira urinom, plju-vakom i mlijekom. Karakterie ih i to da podlijeu bio-magnifikaciji u razliitom stepenu tokom kretanja dulanca ishrane.

Heksahlorcikloheksan (HCH)

Heksahlorcikloheksan, poznat kao benzenhek-sahlorid, je sintetsko jedinjenje koje postoji u formiosam stereoizomera. Jedna od ovih formi je -HCH,ili lindan, koji se koristi kao insekticid za voe, povre,

usjeve. -HCH nije proizveden u SAD-u od 1976. go-dine. Meutim, uvezeni -HCH je dostupan u SAD-ukoji se koristi kao insekticid u obliku praha, pudera,tekuine ili kao koncentrat. Takoer je dostupan i kaolijek (losion, krema, ili ampon) za lijeenje i/ili kontrolusvraba i ui kod ljudi. Tehniki HCH, kao mjeavinavie hemijskih oblika HCH, takoer se nekad koristiokao insekticid u SAD-u i obino je sadravao oko 10-15% -HCH, kao i -HCH, -HCH, -HCH i -HCH.Praktino sva insekticidna svojstva su u -HCH izo-meru.

Iako se tehniki HCH vie ne koristi kao insekti-

cid u SAD-u, -, -, - i -HCH su pronaeni u tlu ipovrinskim vodama na mjestima za opasni otpad jersu perzistentni u okoliu. U zraku, razliiti oblici HCHmogu biti prisutni kao para ili su bili pripojeni na sitneestice, kao to su zemlja i praina. estice mogu bitiuklonjene kiom ili degradirane od strane drugih spo-jeva koji se nalaze u atmosferi. HCH moe ostati uzraku due vremena i putovati na velike udaljenosti,ovisno o uslovima okolia. U tlu, sedimentima i vodi,HCH se razgrauje na manje otrovne tvari pomoualgi, gljivica i bakterija, ali taj proces moe potrajatidugo.

-HCH i drugi izomeri mogu ui u organizam je-dui hranu ili pijui vodu koji su oneieni sa HCH.Udisanje -HCH ili drugih izomera moe dovesti doulaska tih hemikalija u plua. -HCH se moe apsor-birati kroz kou kada se koristi kao losion, krema iliampon za lijeenje i/ili kontrolu svraba tijela i ui. Uprincipu, HCH izomeri i proizvodi mogu biti pohranjeniu masnom tkivu organizma. Meu izomerima HCH,-HCH naputa tijelo najsporije. -HCH, -HCH i -H-CH se bre izluuju urinom, male koliine fecesom idisanjem. HCH se razgrauju u tijelu na mnoge drugesupstance, koje ukljuuju razliite hlorfenole, od kojihneki imaju toksina svojstva.

Toksino djelovanje HCH

Informacije o toksinosti HCH dobijaju se iz iz-vjetaja o izloenosti ljudi i eksperimentalnih istrai-vanja na ivotinjama. Veina informacija o zdravstve-nim uincima HCH kod ljudi dolazi iz studija osobakoje proizvode ili koriste HCH proizvode, izvjetajao izloenosti domaim proizvodima koji sadre HCHi namjernoj ingestiji HCH. Veina tih studija ukljuujuizloenost tehnikim HCH ili -HCH i nivoi izloenostnisu dostupni. Kod ljudi i ivotinja, glavna meta akutneizloenosti visokim koliinama HCH je nervni sistem,i efekti su hiperekscitabilnost, napadi, grevi i kona-no mogu dovesti do smrti. Premda dostupni izvjetajiopisuju iroku lepezu uinaka povezanih s izlaganjemHCH, teko je definirati jasan ciljni organ ili sistem zatoksinost, posebno zbog ogranienja studija, kao

to su nedostatak podataka o izloenosti i istodobneizloenosti drugim hemikalijama, ili izloenosti letal-nim koliinama, koji izazivaju nespecifine toksinosti.Ipak, povraanje i munina su uobiajene manifesta-cije gutanja -HCH. Neki od efekata HCH na organi-zam su navedeni ispod.

Djelovanje na jetru. Djelovanje na jetru, kao to jepoveanje aktivnosti jetrenih enzima, zabiljeeno jekod ljudi izloenih HCH tehnike istoe, prvenstvenoinhalacijom pesticida tokom obrade biljaka. Nema po-dataka za pojedince koji su unijeli HCH ingestijom ili-HCH preko koe. Poveanje koncentracije citokrom

P-450 pronaeno je kod takora uslijed izlaganja udi-sanjem. Ispitivanja na ivotinjama takoer su pokaza-la da je ingestija -, - i -HCH izomera pojedinano ilikao HCH tehnike istoe, rezultirala nekim stepenompromjena na jetri, ukljuujui poveanu mikrozomalnuaktivnost, poveanje teine jetre, blagu do umjerenunekrozu jetre, te rak jetre. Uticaji na jetru kod ivotinjaizloenih -HCH ili HCH tehnike istoe, preko koe,bili su slini onima naenim nakon oralne izloenosti.Iako su ogranieni podaci o uticaju na ljude, uticaj najetrene enzime nakon izloenosti su sline onima kodispitivanja na ivotinjama.

Neuroloki uinci. Neuroloki uinci, ukljuujuiparesteziju lica i ekstremiteta, glavobolju, vrtoglavicu,abnormalan EEG uzoraka, a esto napade i konvul-zije, primjeeni su kod osoba profesionalno izloenih-HCH ili pojedinaca izloenih sluajno ili namjernovelikim koliinama -HCH gutanjem ili preko koe.Akutno i intermedijarno izlaganje ivotinja visokim do-zama - i -HCH oralnim ili putem koe ima uticaja nasredinji nervni sistem koji se ogleda u poremeajimaponaanja, smanjenju brzine nervne provodljivosti,konvulzijama, napadima i komi.

Reproduktivni uinci. Informacije o potencijalnojreproduktivnoj toksinosti HCH kod ljudi su ograni-ene. Poveanje u serumu luteinizirajueg hormona


27/60

27VODA I MI BROJ 82

zabiljeeno je kod mukaraca, ali nivoi drugih repro-duktivnih hormona nisu bitno promijenjeni. Osim toga,poveani nivoi ukupnih izomera HCH i -HCH u krviotkriveni su kod ena koje su doivjele spontani po-baaj ili prerani porod. Budui da su ene izloeneveem broju razliitih organohlornih pesticida, teko

je uspostaviti uzronu vezu izmeu izloenosti HCHi nepovoljnog reproduktivnog ishoda. Reproduktivniefekti su primjeeni u laboratorijskih ivotinja koje subile izloene oralno -, -, ili HCH tehnike istoe.Kod mukih takora, izlaganje 1 mg/kg/dan -HCHrezultiralo je smanjenjem broja spermija i/ili sperma-tida. Ovaj efekat je promatran nakon izloenosti zrelihivotinja i ivotinja izloenih tokom trudnoe ili dojenja.Smanjenje spermija je bilo takoer promatrano u ta-kora izloenih HCH tehnike istoe. Efekti na enketakora, mieva i zeeva izloenih - ili -HCH uklju-uju atrofiju jajnika, ometanje ciklusa ovarija i smanje-

nja ovulacije. Openito, efekti kod enki su se pojavilinakon izloenosti veim dozama nego u mujaka.Rak. Koritenje -HCH pesticida od strane poljo-

privrednika povezana je sa 50% poveanim rizikomod non-Hodgin-ova limfoma. Meutim, uzrona vezase nije mogla utvrditi zbog upotrebe i drugih pestici-da. Nekoliko studija je pokualo ispitati moguu vezuizmeu povienog nivoa HCH u krvi i rizika od rakadojke; jedna studija je utvrdila vezu, a tri studije nisu.Hepatocelularni karcinom je najei tip tumora, iakoje u mnogim studijama jetra jedini organ koji se ispituje.Benigni adenom plua je takoer povean kod mievanakon hronine izloenosti -HCH. Osim toga, studijaje pokazala da -, - i -HCH podstiu razvoj tumorakod takora izloenih jednoj dozi N-nitrozomorfolina.Odjel za zdravlje i usluge ljudima je utvrdio da -HCH idrugi HCH izomeri mogu uzrokovati rak kod ljudi. IARCje utvrdila da je HCH potencijalno karcinogen za ljude.EPA je klasificirala HCH tehnike istoe i -HCH kaovjerojatno karcinogeni, -HCH kao mogui ljudski kar-cinogen, a -HCH i -HCH kao da nisu kancerogeni.

Endosulfan

Endosulfan je sintetski pesticid. On se koristi za kon-trolu brojnih insekata na usjevima kao to su itarice, aj,voe i povre, duhan i pamuk. Takoer se koristi kaokonzervans drva. Endosulfan se prodaje kao mjeavi-na dva razliita oblika iste hemikalije (- i -endosulfan).Endosulfan tehnike istoe sadri najmanje 94% - i-endosulfana. - i -izomeri su prisutni u omjeru 7:3.Veina studija nastala je upotrebom ovog endosulfana.Meutim, malo su ispitani uinci istih - i -izomera.Endosulfan sulfat je reakcioni proizvod naen u endo-sulfanu tehnike istoe kao posljedica oksidacije, bio-lokih transformacija ili fotolize. Postoji vrlo malo razlikau toksinosti izmeu endosulfana i njegovog metabolita,

endosulfan sulfata. Meutim, pokazalo se da je -izomeroko tri puta otrovniji od -izomera endosulfana.

Endosulfan ulazi u zrak, vode i tla kada se proizvo-di ili kad se koristi kao pesticid. esto se primjenjujepomou prskalice za usjeve. Neto endosulfana moeputovati zrakom na velike udaljenosti prije nego dos-pije na usjeve, tla ili vode. Na usjevima se uglavnomrazgrauje u roku od nekoliko sedmica. Endosulfan

pronaen u blizini mjesta opasnog otpada obino senalazi i u tlu. Iz tla isparava u zrak, a neto se raz-grauje u tlu. Pa ipak, moe ostati u tlu i do nekolikogodina prije nego se sav razgradi. Kinica moe spratiendosulfan koji je vezan na estice tla u povrinskevode. Nije lako topiv u vodi. Veina endosulfana upovrinskim vodama je vezan za estice tla koje leb-de u vodi ili je vezan za estice na dnu. Male kolii-ne endosulfana koje se otapaju u vodi, padnu na dnos vremenom. Ovisno o uslovima u vodi, moe trajatido jedan dan ili moe potrajati nekoliko mjeseci. Ne-to endosulfana iz povrinskih voda isparava u zrak

i pada. Zato to nije lako topiv u vodi, samo se vrlomale koliine endosulfana nalaze se u podzemnimavodama (vode ispod povrine tla, na primjer, voda uesticama tla). ivotinje koje ive u vodama zagae-nim endosulfanom mogu ga nakupiti u svojim tijelima.Koliina endosulfana u tijelu moe biti nekoliko putavea nego u okolnoj vodi.

Toksino djelovanje endosulfana

Najvjerojatniji nain za ljude da budu izloeni en-dosulfanu je zagaena hrana. Endosulfan je pronaen

u nekim prehrambenim proizvodima kao to su ulja,masti, te voe i povre. Takoer mogu biti izloeni ni-skim nivoima endosulfana preko koe kad su u kon-taktu sa zagaenim tlom ili cigaretama od duhana kojiima ostataka endosulfana na sebi. Voda za pie nijeizvor izloenosti endosulfanu. Radnici mogu udisatitokom prskanja pesticida na usjeve. Ekspozicija semoe dogoditi udisanjem praine ili ostacima pestici-da na koi ako se ne slijede sve sigurnosne proceduretokom rukovanja. Najvjerojatnija izloenost endosulfa-nu za ljude koji ive u blizini mjesta opasnog otpada jepreko kontakta s tlom koji ga sadri.

Meutim, nije poznato koja koliina i kojom brzinome endosulfan ulaziti u organizam, odnosno krvotoknakon izloenosti bilo preko hrane, koe ili udisanjem.Ljudi koji ive u okolici mjesta opasnog otpada mogubiti izloeni endosulfanu prvenstveno putem dermal-nog kontakta ili ingestijom oneienih tala, jer je tajspoj pronaen vezan na estice tla. Iako se endosulfanmoe nai u vodi kao koloidna suspenzija adsorbiranana estice, ne oekuje se da e biti veliki put izlaganjaendosulfanu ingestijom kontaminirane pitke vode, bu-dui da endosulfan nije topiv u vodi. Isto tako, izloe-nost udisanjem iz kontaminiranih medija nije glavni putizloenosti endosulfanu jer nije jako volatilan. Za opu

populaciju (ukljuujui i osobe koje ne ive u blizini opa-snog otpada), najvjerojatniji put izloenosti endosulfa-


28/60

28VODA I MI BROJ 82

nu je putem ingestije ostataka na kontaminiranoj hrani.Kliniki znaci su zajedniki i za ljude i ivotinje nakonakutne izloenosti visokim dozama endosulfana (npr.hiperaktivnost, tremor, smanjeno disanje, dispneja,salivacija, smrt) i pokazuju kao glavnu metu toksino-sti nervni sistem. Meutim, biomarkeri se uglavnom ne

vide nakon dugorone izloenosti niskoj dozi. Informacije o uincima endosulfana na ljude su

uglavnom iz studija o izloenosti i sluajeva namjer-ne ili sluajne ingestije endosulfanu. Raspoloiveprofesionalne studije imaju ogranienja, ukljuujui inedostatak preciznih podataka o izloenosti te prisu-stvu drugih spojeva. Nema podataka u vezi efekata naimunoloki i reproduktivni sistem, odnosno uinaka narazvoj kod ljudi izloenih endosulfanu. Nema izvjeta-ja o raku. Endosulfan nije izazvao rak kod ivotinja te-stiranih tokom eksperimenata, ali su pronaeni dokazio promicanju aktivnosti. Ciljani organi identificirani kod

eksperimentalnih ivotinja, ali ne i ljudi, su gastrointe-stinalni trakt, krv, jetra, bubrezi, spolni organi i imuno -loki sistem. Razvijanje toksinosti je takoer zabilje-eno kod ivotinja. Tu dolazi do sukobljavanja dokazaiz istraivanja na ivotinjama da li su mlade ivotinjevie osjetljive na uinke endosulfana od starijih ivoti-nja. Primjeeni efekti na dini i kardiovaskularni sustavsu najvjerojatnije sekundarna djelovanja endosulfanana sredinji nervni sistem koji kontrolie respiratorne ikardiovaskularne funkcije. Glavni metabolit endosulfa-na, endosulfan sulfat, takoer se moe nai na nekimmjestima opasnog otpada i sline je toksinosti kaoendosulfan.

Polihlorirani bifenili(PCB) kao POPs-ovi

Polihlorirani bifenili su sintetska jedinjenja ija ko-mercijalna proizvodnja poinje 1927. godine u Mon-santo tvornici papira i boja (Sjeverna Amerika). To sumolekule aromatskih struktura koje imaju povezanadva benzenova prstena u kojima su pojedilni ili svi ato-mi vodika zamijenjeni atomima hlora. Hemijska formu-la PCB-a je C12H10-nCln gdje je n broj atoma hlora.

S obzirom na broj i poloaj atoma hlora mogue je oko209 razliitih izomera i homologa PCB-a koji se nazi-vaju kongenerima. Kao i mnogi organohlorni spojevi,razliiti kongeneri su postojani i bioakumuliraju se uhranidbenom lancu.

Pri proizvodnji PCB-a nastaju i dioksini i furani. Poobliku 12 od ukupno 209 razliitih molekula PCB-a sustrukturno i djelovanjem slini dioksinima, a oko stoti-nu ih je jednake toksinosti. Dioksini se smatraju naj-toksinijim jedinjenjima koja su napravljena, a furanisu deset puta manje toksini. Terminom Toxic Equ-ivalency Factor mjeri se i opisuje potencijal slinostidioksina i PCB-a. Ostali PCB-i koji nisu slini dioksi-nima imaju druga toksina svojstva. Zbog neprovod-ljivosti i nezapaljivosti dosta su koriteni kao zatita

od plamena, tenost za hlaenje i u transformatorima,kondenzatorima kao maziva te u drugoj razliitoj opre-mi elektro industrije, zatim u sredstvima za fiksiranjemikroskopskih preparata, imerzionim uljima, vakuumpumpama, mikrovalnim penicama. Veina tih primje-na je danas zabranjena zakonom, ali obzirom da je

oprema koja sadri PCB-e bila iroko u upotrebi, aneka je jo funkcionalna, otpadna ulja iz takvih siste-ma esto sadre koliine PCB koje se mogu mjeriti.Dokazano je i da neki PCB-i imaju insekticidnu i fun-gicidnu aktivnost, ali nikad nisu koriteni kao pesticidive kao dodatak tehnikim smjesama nekih organskihpesticida radi spreavanja njihovog isparavanja i pro-duavanja insekticidnog dejstva.

Kada se ispuste u okoli, PCB-i se teko razgra-uju i krue izmeu zraka, vode i tla, tokom ega sezadravaju i dosta nagomilavaju, a posebno u masnimtkivima pojedinih pripadnika ekolokog lanca prehra-

ne. Obzirom da su lipofilni i akumuliraju se u prehram-benom lancu, najvea izloenost je putem masnehrane ivotinjskog porijekla, nekih vrsta riba i mlijenihproizvoda. Posljednjih desetljea nivo PCB-a u riba-ma sa visokim sadrajem masnoa opada.

Mehanizmi djelovanja PCB-ai njihova toksinost

Kad su radnici Monsanta u Sjevernoj Americi po-goeni primarnim simptomima: aknama, gubitkomenergije, gubitkom apetita, lezijama koe, poela se

razvijati svijest o djelovanju PCB-a na ovjeka. Tokomzadnjih 30 godina u Vijetnamu su zabiljeeni brojni te-ratogeni uinci (koristio se 2,4,5-T pomijean sa diok-sinima vijetnamska bolest), kada ljudi postaju svje-sni i mogueg kancerogenog dejstva. 1968. godineu Kyushu-u u Japanu desilo se trovanje riinim uljem(Yusho-katastrofa) koje je bilo kontaminirano PCB te-kuinom, gdje su se, pored primarnih simptoma, iska-zali efekti i preko mrtvoroenadi ali i kod djece kojasu preivjela, ali sa oteenjima. Kasnije se pokazaloda izazivaju i rak limfnih vorova, jetre, rastao je rizikod raka plua, izazivaju oteenja imunog sistema, re-

produktivnog, nervnog i endokrinog sistema.PCB-i se mogu unijeti u organizam oralno, prekokoe, udisanjem i pasivnom difuzijom prolaze krozstanine membrane. Skloni su akumuliranju u tkivimasa puno masnoa, ali su naeni i u drugim tkivima.Raspodjela PCB-a u organizmu ovisi o strukturi i fizi-ko-hemijskim svojstvima, ali i o dozi u kojoj je prisutan,pa su tako eksperimentala istraivanja na ivotinjamapokazala da se inicjalno vezuju na jetru i miie, za-tim PCB-i sa veim stepenom hlorinacije se uglavnompreraspodjeljuju u masna tkiva i kou....EliminacijaPCB-a iz organizma se primarno odvija preko jetrenogcitohrom P-450 monooksigenaznog sistema i koji je uovisnosti o hloriranoj strukturi kongenera.


29/60

29VODA I MI BROJ 82


30/60

30VODA I MI BROJ 82


31/60

31VODA I MI BROJ 82


32/60

32VODA I MI BROJ 82


33/60

33VODA I MI BROJ 82

Prema mehanizmu djelovanja PCB se dijele u trivrste: PCB slini estrogenima, PCB slini dioksinimate PCB slini fenobarbitalima.

In vitroi in vivostudije su pokazale da neki PCB-i,njihovi metaboliti i smjese mogu djelovati mehaniz-

mima endogenih hormona imitirajui neke biolokeaktivnosti estrogena, ukljuujui prijevremeni puber-tet, poremeaj funkcija maternice i indukciju estrogenzavisnih enzimatskih aktivnosti. Pojedini kongeneri,vezivanjem za transtiretin-proteinski nosa tiroidnoghormona, remete bioloku povratnu spregu hipofizei hipotalamusa. PCB-i supstituirani u orto poloajuvezivanjem za transtiretin remete transport hormonatitnjae. PCB-i slini dioksinima remete funkciju tire-oidee na nain da smanjuju razine trijodtironina (T3) itiroksina (T4). PCB-i se smatraju i rizinim faktorom zarazvoj kardiovaskularnih bolesti jer pokazuju proinfla-

matorni i proaterogeni uinak te da poveavaju rizik odhipertenzije. Znaajan porast mortaliteta od kardiova-skularnih bolesti primijeen je kod radnika u proizvod-nji kondenzatora koji su bili izloeni PCB-ima due od5 godina. U serumu ispitanika s Yusho sindromom supronaene poviene koncentracije PCB-a i nakon 35godina od trovanja. Utvrena su poiena lipidna pe-roksidacija i stanje konstantnog oksidativnog stresate povean rizik za razvoj hipertrigliceridemije. Poredovih opisanih toksinih djelovanja, treba istaknuti ineurotoksino i imunoloko djelovanje PCB-a. Po-manjkanje neurotransmitera acetiholina ili smanjenaaktivnost enzima holin acetiltransferaze (ChAT) tokomdueg perioda, prethode nastajanju Alzheimer-ovebolesti, sa smanjenom sposobnou uenja i pam-enja. Studija na takorima je pokazala da in utero ikasnije tokom laktacije izloenost PCB-ima smanjujeaktivnost ChAT u nenonatalnom periodu. Mnogobroj-ne studije na ivotinjama potvruju da PCB-i uzrokujuporemeaje ponaanja i smanjene mogunosti ue-nja, ali i izlaganje ljudi PCB-ima u najranijim godinamauzrokuje neurobihevioralne poremeaje. PCB-i takoeispoljavaju imunosupresivno djelovanje. Planarni PCBkongeneri djeluju na imunoloku funkciju na nain dasmanjuju citotoksinu aktivnost T limfocita i produkciju

antitijela kod ivotinja.Razliite bioloke i toksikoloke promjene u mno-gobrojnim testovima inducirane pojedinim PCB kon-generima ovise o broju i poziciji supstituiranih atomahlora. Planarni PCB-i koji ne sadre atome hlora uorto poloaju se smatraju toksinijim od neplanarnih.Njihovo djelovanje je povezano sa njihovim visokimafini

Documents

Voda i mi KS - BiH