ANW in het NIEUWSnummer 8, april/mei 2002 - St. Bonifatius College, Utrecht

http://www.boni.nl/bonionline/vakken/anw/bestanden/download/

Een hemels gevoelVolkskrant, 25 maart 2002

Pretvaarders lopen wetenschappers en astronauten voor de voeten. Ruimtevaart is in, gewichtsloosheid is een prettige sensatie. `Het is een van de weinige ervaringen waarmee je je nog kunt onderscheiden.'

In de cockpit van de Airbus knipperen overal alarmlichtjes. Door de ramen is alleen water te zien, nergens lucht, nergens een horizon. Het vliegtuig duikt steil naar beneden, richting zee. Er klinken vervaarlijke waar-schuwingspiepjes, maar piloot Gilles le Barzic trekt zich er weinig van aan.'Dit toestel is niet bedoeld om te vliegen, het is bedoeld om te vallen', had hij eerder tijdens een briefing op het vliegveld van Bordeaux al gezegd. Dat vallen gaat hem goed af. Door de ramen ziet hij de Middellandse Zee elke se-conde een paar honderd meter dichterbij komen.Le Barzic zit aan de stuurknuppel van de Airbus A300 'Zero'G', een vliegtuig van het Franse bedrijf Novespace, waarmee astro-nauten worden getraind in gewichtsloosheid. Het toestel werd vorige week door de Europese ruimtevaartorganisatie ESA gehuurd om wetenschappelijke experimenten uit te voeren. Door het vliegen van zogeheten para-boolvluchten, grote slingermanoeuvres tussen zes en negen kilometer hoogte, kan de zwaartekracht steeds voor twintig seconden worden opgeheven.Een sensatie die steeds minder voorbehouden is aan astronauten en wetenschappers. Gewichtsloosheid is een gewild consump-tiegoed. Sinds vorig jaar de Amerikaanse miljonair Dennis Tito als eerste ruimtetoerist voor twintig miljoen dollar de lucht in ging,

hebben tientallen nieuwe kandidaten, onder wie Michael Jackson en Britney Spears, zich aangemeld voor een vlucht door de ruimte. In augustus gaat een Zuid-Afrikaanse internetmiljonair met de Russische Sojoez-capsule omhoog.In Nederland stelt de Staatsloterijshow een reisje naar de ruimte in het vooruitzicht voor de winnaar van het programma The Big Mision, waarvan dinsdag de tweede aflevering wordt uitgezonden. 'Ruimtevaart is in, het is een van de weinige ervaringen waarmee je je nog kunt onderscheiden', zegt Nathalie Brand van de Staatsloterij.Als voorproefje worden aan 24 prijswinnaars

paraboolvluchten weggegeven. De eerste vluchten worden zaterdag met een sport-vliegtuigje vanaf vliegveld Lelystad uitgevoerd. De gewichtsloze periode duurt zeven seconden, maar de passagiers blijven wel in de riemen. 'Het is vooral ludiek bedoeld', zegt Brand.De paraboolvluchten van de Zero'G daarentegen zijn bedoeld voor serieuze wetenschap. Het vliegtuig is er speciaal voor uitgerust. De ESA huurt het toestel een paar keer per jaar, soms voor astronautentraining, soms voor experimenten. Sommige van die proeven worden later in de echte ruimte

herhaald, in het internationaal ruimtestation dat in een baan rond de aarde draait. Andere proeven moeten het doen met deze pseudo-ruimte. 'Een stuk goedkoper', zegt Michel van Baal van de ESA.Met de experimenten wordt uitgezocht hoe natuurkundige processen verlopen zonder de verstorende werking van de zwaartekracht. Daarnaast zijn er medische proeven, omdat zelfs na dertig jaar bemande ruimtevaart nog niet duidelijk is waarom de botten en spieren van astronauten zo sterk achteruitgaan.Een plaatsje aan boord van de Zero'G kost honderdduizend euro. Gewichtsloosheid is een prettige sensatie, vindt Kuipers, die al meer dan vijftienhonderd paraboolmanoeuvres achter de rug heeft. Op het moment dat piloot Le Barzic aangeeft dat het vliegtuig gewichtsloos is geraakt, voelt een passagier eerst zijn ingewanden naar boven komen, zoals op het hoogste punt van een achtbaan. Tot zover niets nieuws. Het verrassende is dat die ingewanden niet meer terug op hun plaats vallen. En dat je ook zelf niet op je plaats valt nadat je langzaam omhoog bent gekomen. Handen en voeten staan klaar om een val te breken die niet komt. Die wel komt, maar pas na twintig seconden, als het vliegtuig weer optrekt. 'Gewichtsloosheid is niets anders dan een vrije val', zegt Kuipers. 'Wie in een lift zit waarvan de kabel afbreekt ervaart hetzelfde.'Het bedrijf Space Adventures, dat anderhalve week geleden in Moskou een eerste model presenteerde van een voertuig dat vanaf 2004 toeristen buiten de dampkring moet gaan brengen, belooft ongeveer drie minuten gewichtsloosheid, dus evenveel als negen parabolen in de Zero'G.

ANW-vraag: Is een paraboolvlucht vergelijkbaar met ruimtevaart? En hoe komt het dat je daarbij gewichtloos kunt zijn?

Zuidpool verliest ijsNRC, 25 maart 2002Op het Antarctisch Schiereiland is de afgelopen weken een groot deel van de zogenoemde Larsen B-ijsplaat afgebroken en naar zee gedreven. De plaat is in duizenden ijsbergen en ijsschotsen uiteengevallen.

Volgens onderzoekers is het de afgelopen dertig jaar niet voorgekomen dat die plek zo'n grote hoeveelheid ijs is kwijtgeraakt. De verdwenen ijsplaat was naar schatting vele duizenden jaren oud. De plaat had ongeveer de oppervlakte van de provincie Overijssel: 3250 vierkante kilometer. Hij was 200 meter dik en woog zo'n 500 miljard ton. Dat het ijs in zee terecht is gekomen, betekent niet dat de zeespiegel zal stijgen. Het ijs blijft drijven.De Larsen B-ijsplaat, intact op de 1e foto boven (genomen op 31 januari van dit jaar) is op 5 maart (2e foto) opgebroken in duizenden stukken. Het Antarctisch Schiereiland is het wormvormig aanhangsel van de Zuidpool dat in de Weddellzee steekt in de richting van Vuurland en Kaap Hoorn. In 1995 brak er al een grote schots af, de Larsen A. Die was ongeveer 2000 vierkante kilometer groot. Dit soort ijsplaten ontstaat uit de samenvloeiing van een groot aantal gletsjers.

De versplintering van de ijsplaat was al sinds 1998 voorspeld, maar toch stonden de deskundigen versteld van de snelheid waarmee de breuk definitief werd. In november vorig jaar waarschuwden onderzoekers van het Argentijnse Antarctisch Instituut dat ze opvallend hoge

stroomsnelheden in de ijsplaat waarnamen en eind januari begon de plaat in kleine delen uiteen te vallen. Dat proces is vanuit satellieten en vliegtuigen op de voet gevolgd. De ijsplaat heeft nu nog maar veertig procent van zijn oorspronkelijke grootte. Er is ook nog een Larsen C-plaat en ook die zal binnen afzienbare tijd afbreken, vrezen de onderzoekers.

Het afbreken van het ijs was het gevolg de

stijgende temperatuur in het Zuidpoolgebied. Vooral de afgelopen zomer was uitzonderlijk lang en warm. Daardoor heeft zich ongewoon veel smeltwater op de Larsen B-ijsplaat verzameld. Wetenschappers zijn er altijd al vanuit gegaan dat dit smeltwater het opbreken van een ijsplaat kan versnellen als het op

grote schaal in gletsjerspleten dringt. De spleten, die normaal met lucht gevuld zijn, zouden door het water verder worden vergroot. Vlak voor de Larsen-ijsplaat uiteenviel zagen de waarnemers het smeltwater inderdaad plotseling verdwijnen.Of de lokale opwarming verband houdt met het mondiale broeikaseffect is niet duidelijk. Sommigen zeggen van wel, anderen denken dat je dat zeker niet zo stellig kunt beweren. Wat wel vaststaat is dat het verdwijnen van de

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht1

ijsplaten de klimaatopwarming in dat gebied versterkt: gletsjers en bergland komen steeds meer onder invloed van de relatief warme zee te staan, zonder een buffer van ijs daartussen.Wetenschappers maken zich trouwens een stuk ongeruster over de stabiliteit van de veel uitgestrektere Ross- en Ronne-ijsplaten op de Zuidpool. Hiervan breken geregeld veel grotere stukken af. Deze platen houden

volgens sommige wetenschappers enkele gletsjers uit het hoger gelegen centrum van Antarctica op hun plaats. Als die gletsjers in het water schuiven, stijgt de zeespiegel wel.Met hoeveel centimeters of meters die stijging zal gaan, is nauwelijks te voorspellen. In principe is er genoeg ijs om de zeespiegel wereldwijd enkele meters te laten stijgen. Het totale Zuidpoolijs groeit overigens voorlopig

eerder dan dat het krimpt. Op de website van de National Snow and Ice Data kun je foto's en infographics bekijken over de breuk van de Larsen B en meer informatie vinden over het 'gedrag' van ijsplaten in het Zuidpoolgebied

ANW-vraag: Is dit een gevolg van het broeikaseffect? Gaat nu de zeespiegel stijgen?

Bij discussies zakken jongens mismoedig achteroverHet gaat niet zo goed met de jongens in het onderwijs, merkt Freerk Ykema (48). `De laatste vijftien jaar zie je dat jongens minder doorstromen naar het hoger onderwijs en vaker met school stoppen.' Uit de statistieken blijkt ook dat jongens vaker naar het speciaal onderwijs gaan, vaker blijven zitten in havo 4 en veel vaker geschorst worden dan meisjes. `Ik hoor steeds van jongens die op mijn kantoortje komen dat ze school niet interessant vinden.' Volgens Ykema heeft dat gebrek aan interesse te maken met wat hij de vervrouwelijking van het onderwijs noemt. 'Er staan steeds meer vrouwen voor de klas, bo-vendien staat de hele maatschappij tegenwoordig in het teken van communicatie. Op school ligt ook het accent op communicatieve vaardigheden en veel verbale opdrachten. Ze moeten bij de meeste vakken veel lezen en veel verwoorden, zelfs bij wis- en natuurkunde.'Meisjes zijn over het algemeen beter in de talige vakken en ontwikkelen zich sneller op

het sociaal-emotionele vlak. Ykema: 'je ziet dat vijftien jaar geleden de jongens de dominante binken waren in de klas. Nu is dat veranderd, in groepsdiscussies zie je jongens mismoedig achterover zakken en hun bijdrage afstaan aan de meisjes.'Nederland moet wakker geschud worden. `De geslaagde emancipatie van meisjes is prima, daar moet niets van afgedaan worden. Maar het is tijd voor meer seksespecifieke aandacht voor jongens. We kunnen niet ontkennen dat er biologische en neurologische verschillen zijn. Alleen als je begrip hebt voor die verschillen, kun je werkelijk emanciperen.'De emancipatie van de vrouw heeft namelijk niets veranderd aan de langzamere rijping van jongens en de testosteronexplosie die tussen hun elfde en veertiende jaar optreedt. Jongens worden in die fase mannen, hun hormoonhuishouding wordt op zijn kop gezet als het testosterongehalte toeneemt met 800 procent. Stilzitten en vooral met woorden bezig zijn, valt menig jongen dan zwaar.Jongens voelen bovendien haarfijn aan dat ze niet langer de populaire sekse zijn. Ykema:

`Ze gaan klieren, met deuren slaan, anderen pesten en kunnen zelfs in de criminaliteit belanden als er geen oog is voor hun hortende

en stotende ontwikkeling.' Dat was vroeger niet anders, maar er wordt nu anders tegenaan geke-ken.Op de basisscholen hebben de meeste jongens nauwelijks een man voor de klas gezien. Heel wat jongens moeten thuis een vader missen omdat hun ouders ge-scheiden zijn of omdat pa voor het werk veel weg is. Van de moderne man wordt veel verwacht, hij moet sterk en stoer zijn en toch ook zacht en verzorgend, maar veel voorbeelden krijgen

jongens niet.

ANW-vraag: Ben je het eens Ykema? Moet er op school rekening gehouden worden met het verschil tussen jongens en meisjes?

Donkere Marsvlekken tonen aanwezigheid bacteriën Odyssee lijkt Marsleven te bewijzenUN, 30 maart 2002Drie jaar geleden werden ze voor het eerst gezien, maar toen twijfelden wetenschappers ernstig aan wat ze zagen. Donkere vlekken bij de poolkappen van Mars lijken afhankelijk te . zijn van seizoensinvloeden. De nieuwste Marssatelliet Odyssee heeft er opnieuw naar gekeken, en nu lijkt het zeker: de vlekken wijzen op het bestaan van microscopisch leven buiten de aarde.Astronomen breken zich het hoofd over de vraag wat de vreemde vlekken bij de poolkap-pen van de planeet Mars voorstellen. De enige zinnige verklaring ervoor is dat het kolonies micro-organismen zijn, zoals bacteriën. Ze waren in 1999 voor het eerst te zien op foto's, gemaakt door de rondom de planeet draaiende onderzoekssonde Mars Global Sur-veyor (MGS). De pas een maand geleden bij Mars aangekomen odyssee, die inmiddels de geplande baan rondom de planeet maakt, heeft het bestaan van de vlekken inmiddels ondubbelzin-nig bevestigd.„Ze verschijnen in het voorjaar, en verdwijnen tegen de tijd dat de zomer op Mars aanbreekt," zegt planeetdeskundige dr. Ers Szathmury, verbonden aan het Instituut voor Planetaire Wetenschappen (PIA) in het Hongaarse Boedapest.Er lijkt sprake te zijn van biochemische processen onder invloed van zonlicht, zoals fotosynthese door planten hier op aar de.

Zeker is, dat er op Mars geen planten zijn, dus vormen kolonies micro-organismen het enige alternatief.

Twee foto's van hetzelfde gebied, genomen door de Mars Global Surveyor. Rechts, bij het begin van het voorjaar, zijn de vlekken duidelijk zichtbaar. Links, tijdens de zomer op Mars, zijn ze verdwenen.

Een fysische verklaring is er niet. Tenminste, nog niet. Het lijkt erop dat ze overwinteren onder het ijs. In het voorjaar worden ze

beschenen door de zon, die door het ijs schijnt. Dit proces verwarmt de onmiddellijke omgeving, waardoor onder het ijs een beetje smeltwater wordt gevormd, dat anders, door Mars' ijle dampkring, onmiddellijk zou verdampen. Daardoor zijn de kolonies aanvan-kelijk grijs gekleurd. Is al het ijs, bij het vorderen van de zomer, gesmolten, en het water dus vervlogen, dan drogen ze in, worden donkerder, en vervolgens onzichtbaar. Precies zoals we waarnemen.

ANW-vraag: Wat betekent het dat er leven op Mars zou zijn?

Planten lijden ook aan SOAUN, 30 maart 2002Ook planten hebben last van geslachtsziekten. Een seksueel overdraagbare schimmel kan koekoeksbloemen steriel maken en doet vrouwelijke bloemen van geslacht veranderen. De planten zijn het slachtoffer van de wisse-lende contacten van insecten. Zij brengen de schimmel over van de ene op de andere plant.Pim van Putten van het Nederlands Instituut voor Oecologisch Onderzoek onderzocht seksueel overdraagbare schimmels bij koe-koeksbloemen. Van Putten concludeerde dat zelfs twee nauw verwante soorten koekoeksbloemen ieder hun eigen SOA-ras hebben. Ook als ze in de natuur naast elkaar groeien. Die scheiding blijft in stand door de trouw van de insecten voor een bepaald soort bloem.De algemeen voorkomende dagen avondkoekoeksbloem zijn het slachtoffer van de brandschimmel Microbotryum violaceum.

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht2

Bij een infectie steriliseert de schimmel de plant. De bloemen worden zo omgebouwd dat de schimmel zich kan voortplanten en ver-spreiden via de 'voorheen manne-lijke'meeldraden. De bezoekende insecten nemen dan geen stuifmeel, maar schimmelsporen mee naar de volgende plant.

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht3

Tropische planten breken ozonlaag afUN, 30 maart 2002Tropische planten dragen flink bij aan de afbraak van de ozonlaag door hun uitstoot van methylchloride. Die stof is de grootste natuurlijke oorzaak voor de afbraak van de ozonlaag. Eerder onderzoek toonde aan dat oceanen, houtverbranding, houtrotschimmels, zoutmoerassen en rijstvelden bijdragen aan de schadelijke chlooremissies. Maar de uitstoot hiervan is slechts de helft van de alle natuurlijke chloorverbindingen in de atmos-feer.Japanse onderzoekers van de Meisei universiteit in Tokyo namen de chloorproductie van tropische planten in kassen onder de loep en publiceren hun bevin-

dingen deze week in het tijdschrift Nature. Ze namen vier meter boven de plantenluchtmon-sters en analyseerden die via gas-chromatografie. De bestudeerde planten zijn zeer gangbaar in laaglandbossen van Zuid-oost-Azië. De grootste boosdoeners waren varens en palmachtigen. De emissie per uur bedroeg een half tot twee microgram per gram droog blad.Als dit wordt herleid naar alle bossen in Zuidoost Azië komt dat neer op 0,91 teragram methylchloride (1 teragram is 1.000.000.000 kilo). Als hier de tropische regenwouden elders op de wereld bij worden opgeteld, komen de rekenaars dicht bij 1,7 teragram per jaar. En dat is net de ontbrekende hoeveelheid. Volgens de Wageningse klimaatexpert Goudriaan is dat groot nieuws. „De laatste tijd is de enorme toename in de afbraak van de ozonlaag vooral te wijten aan de cfk's in de lucht. Maar de natuurlijke oorzaak, zoals naar

nu blijkt de tropische bossen, speelt eveneens een grote rol."Autotelefoon erger dan drank UN, 30 maart 2002Telefoneren tijdens het rijden (ook handsfree) is gevaarlijker dan dronken achter het stuur zitten, meldt het Britse Transport Research Laboratoy in een recent verschenen rapport. De reactietijd van telefonerende chauffeurs is 30 procent langzamer dan die van chauffeurs met iets meer dan de toegestane alcohol in hun lichaam, en 50 procent langzamer dan die van nuchtere (niet-telefonerende chauffeurs) zo bleek bij proeven in de rij-simulator.

ANW-vraag: Hoe gevaarlijk is mobiel telefoneren op de fiets?

Het brein neemt je in de malingNRC, 23 maart 2002Oren verdraaien wat je ziet, zien versterkt wat je ruikt. Onderzoekers ontrafelen hoe het brein alles aan elkaar smeedt tot een overzichtelijke werkelijkheid. Maar die blijkt een illusie.,,Hoeveel lichtflitsen zie je?" De omstanders weten al dat onderzoeker dr. Ladan Shams maar één lichtflits op haar laptop laat zien. Toch zien ze er twee. Twee piepjes die tijdens de enkele flits klinken, laten de visuele hersenen denken dat er ook twee flitsen waren. De toeschouwers wéten hoe het zit, maar blijven toch twee flitsen waarnemen. Shams en zijn onderzoeksleider, prof.dr. Shinsuke Shimojo van het California Institute of Technology, publiceerden dit vreemde effect een jaar geleden in het tijdschrift Nature.We zien dus wat we horen. Onze hersenen zijn blijkbaar niet zo simpel dat ze elk zintuig apart laat werken. Als onze neus iets ruikt proberen de hersenen via de ogen iets te zoeken wat bij die geur zou passen. Als we iets ruiken en we zien ook iets, maken de hersenen daar automatisch één geheel van.

En soms worden we dus in de maling genomen, zoals bij de dubbele-flitsillusie.,,Er is de laatste tijd veel opwinding over interacties tussen verschillende zintuigsystemen'', zegt prof.dr. Vilayanur Ramachandran van de Universiteit in Californië. Ramachandran is zelf bezig met een onderzoek naar synesthesie, de verbinding van verschillende zintuigen. Voor sommige mensen hebben letters en cijfers of geluiden een bepaalde kleur. Er zijn ook mensen die een vorm voelen als ze iets proeven. ,,Tot een jaar of vijf, tien geleden werd ieder zintuigsysteem apart onderzocht. Nu realiseert men zich dat je ook moet begrijpen hoe al die informatie weer

samenkomt'', zegt Ramachandran.,,Die multisensorische aanpak past veel beter bij de aard van de hersenen", zegt dr. Gemma Calvert van de Universiteit van Oxford. ,,Als we eten, dan hangt ons beleven en genieten niet alleen af van de smaak, maar ook van de kleur, of het geurt en of het knapperig is. Ons brein vermengt al deze verschillende sensaties naadloos tot een totale, samenhangende waarneming.''De hersenen zijn hier zo

bedreven in dat we geschokt zijn als we merken hoe de zintuigen ons soms voor de gek houden. Als voorbeeld geeft Calvert een proef met wijnkenners die jaar en wijngaard

van een wijn kunnen noemen door alleen maar te ruiken. ,,Maar je kunt ze een dure witte wijn voor een goedkope rosé laten aanzien door er simpelweg wat geurloze rode kleurstof doorheen te roeren.''Het is bekend dat een geur sterker wordt als er een bijpassende kleur bij wordt getoond, en juist minder sterk als de kleur afwijkt. Dankzij gele kleurstof ruik je de perzik en perzikgeurstof in vruchtenyoghurt bijvoorbeeld beter. Calvert liet proefpersonen aan geurende potjes ruiken en naar gekleurde schermen kijken, afzonderlijk of in combinaties die al dan niet 'klopten'. Citroen werd sterker als geur herkend als de kleur geel gezien werd. De aardbeigeur was het sterkst in combinatie met rood en caramel deed het het beste met bruin op de achtergrond.Calvert ziet zelfs commerciële doeleinden van haar onderzoek. ,,Bij het ontwerpen van nieuwe producten kun je met dit type hersenmetingen zien wat het effect is van verschillende combinaties van uiterlijk, smaak en geur. Aan de hand van directe hersenreacties kun je de optimale combinatie kiezen.'' Een van Calverts onderzoekers heeft laten zien dat je ook weefsels zachter kunt laten aanvoelen door simpelweg de kleur te veranderen. De economische implicaties zijn duidelijk, volgens Calvert. Vaak is het technisch onmogelijk om een nieuw, zachter of beter smakend product te maken. Maar door de hersenen voor de gek te houden, kan het dus wel.

ANW-vraag: Smaken aarbeien beter als ze er goed uitzien?

'De mens is geen ongelukje'NRC, 2 april 2002Verloopt de evolutie van het leven op aarde volgens toeval, of is er sprake van een voorspelbare lijn? Het is een vraag die evolutiebiologen al sinds Darwin bezighoudt. Volgens de beroemde wetenschapper Stephen Jay Gould is de evolutie een kolossale loterij waarin het toeval heeft bepaald welke schepsels zijn overgebleven. De meeste evolutiebiologen zijn het daarmee eens. Behalve Simon Conway Morris, die juist beweert dat de evolutie voorspelbaar is en dat de mens niet 'per ongeluk' is ontstaan. Morris was kort geleden in Nederland op een congres over evolutie, waar hij zijn theorie toelichtte.

Er is geen evolutiebioloog die ervan uitgaat

dat de evolutie een doel heeft. Als je dat wel gelooft, zou dat eigenlijk impliceren dat er een soort hogere macht aan het werk zou zijn die de ontwikkeling van het leven op aarde stuurt. Dat past niet bij het idee van de evolutieleer. Ook Simon Morris gelooft daar niet in. Maar hij denkt wel dat de evolutie een richting heeft.,,Wanneer je een aardachtige planeet hebt en drie miljard jaar de tijd, dan is het

onvermijdelijk dat er in die tijd een vorm van intelligent leven ontstaat'', zegt Morris. En zelfs: ,,Als er buitenaards leven is, lijkt dat op het aardse

leven, inclusief intelligente mensachtige vormen.'' Volgens hem maakt het daarbij niet uit dat er in zo'n periode ook tal van toevalligheden plaatsvinden. Een voorbeeld van zo'n toevalligheid is de meteorietinslag die 65 miljoen jaar geleden zorgde voor het uitsterven van de dinosaurussen.

,,Natuurlijk zou de geschiedenis zonder die inslag niet precies hetzelfde zijn verlopen'', zegt Morris. ,,Maar als Stephen Gould zegt dat wij er niet zouden zijn geweest als er 65 miljoen jaar geleden geen grote steen op aarde was gevallen, dan zeg ik 'nee'. De meteorietinslag heeft hooguit uitgesteld wat sowieso stond te gebeuren.''Morris baseert zijn theorie op het voorkomen van wat in vaktaal 'convergenties' heet, het onafhankelijk van elkaar ontstaan van dezelfde vormen. Zo hebben totaal verschillende diersoorten soms vergelijkbaar ontwikkelde lichaamsdelen of -functies. Morris: ,,Een heel sterk voorbeeld vind ik de kiwi. Nieuw-Zeeland kende voordat de Maori's er rond het jaar 1300 arriveerden geen zoogdieren. Het eiland lag te geïsoleerd. Je zag dat de evolutie van vogels zich daarop aanpaste. Er waren

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht4

veel vogels, zoals de kiwi, die niet konden vliegen. ,,Vooral de kiwi was bijzonder want die was bezig zich als een soort zoogdierachtige verschijning te ontwikkelen. Hij heeft tal van eigenschappen die verbonden zijn met een zoogdierachtige levensstijl. Hij mist alleen levendgeboren jongen. Het is een nachtdier, leeft in een hol, is erg agressief, vertrouwt op zijn reukvermogen, vliegt niet en zijn verenkleed lijkt wel een soort vacht. Ik denk dat er zoiets als 'zoogdierheid' bestaat, een eigenschap die losstaat van de soortenstamboom.''Door het beschrijven van en zoeken naar convergenties in de evolutie komt volgens Morris de biologie meer in de buurt van scheikunde en natuurkunde te staan. ,,Ik stel vragen als: wat zijn de beperkingen die gelden voor eiwitstructuren,

of voor de geleiding van elektrische signalen. Ik ben op zoek naar zaken die het leven ondersteunen. Ik kan me niet druk maken over sporen van meteorietinslagen in aardlagen of het uitsterven van dinosaurussen. Dat zijn maar frivoliteiten.''Convergenties komen overal in de natuur voor. Morris: ,,Veel auteurs van wetenschappelijke publicaties die convergenties beschrijven, gebruiken

bijvoeglijke naamwoorden als 'opmerkelijk' of 'miraculeus'.'' En inderdaad, als je gelooft dat de hele evolutie bestaat uit toevalligheden, dan is het logisch dat je elke convergentie als iets wonderbaarlijks ziet. Maar hoe

vaker je ze tegenkomt, des te meer reden is er om ze nu juist niet als toevallige mirakels te beschouwen. Volgens Morris vormen

convergenties de basis van de evolutie. Ze geven inzicht in wetmatigheden in het ontstaan van biologische eigenschappen.Morris krijgt van evolutiebiologen nogal eens het verwijt dat zijn theorie koren op de molen is van de zogenoemde creationisten, die ervan uitgaan dat de evolutie in gang is gezet (namelijk door de Schepper) met een bepaald doel. Maar Morris zegt: ,,Convergentie is volgens mij een sterk pleidooi voor de evolutietheorie, omdat het laat zien hoe de evolutie met levensvormen kan starten die radicaal verschillen en toch kan eindigen met sterk op elkaar lijkende organismen. En dat neemt geen enkele creationist voor waar aan.''

ANW-vraag: Moet het hoofdstuk over evolutie nu herschreven worden?

Natuurlijk is een debat over Darwin heftig!door Griet VandermassenTrouw, 9 april 2002 Darwinisme is tegenwoordig weer een hot topic. In haar boek 'Human Nature after Darwin' (Uitg. Routledge) zet de Britse filosofe Janet Radcliffe Richards de manieren op een rijtje waarop Darwin ons beeld van onszelf veranderde. Volgens haar situeert de belangrijkste vooruitgang in het onderzoek zich op het vlak van sekseverschillen.

Waarom Darwins inzichten zo schokkend waren in zijn tijd? Hij ging in tegen de hechte overtuiging dat wij speciaal door God geschapen zijn, waarna die er keurig netjes een zieltje in plaatste. Darwin veranderde onze kijk op onszelf compleet; we konden nu een volledig materialistische visie op de mens ontwikkelen. Het werd voorstelbaar dat onze geest geleidelijk was ontstaan uit de groeiende complexiteit van de materie, in plaats van op iets anders 'gestempeld' te zijn.''Janet Radcliffe Richards: ,,Darwin maakt aannemelijk dat organismen uiterst eenvoudig starten en geleidelijk door natuurlijke selectie complexer worden, en onze geest staat daar niet los van. Hij doet ons ook inzien dat de wereld moreel willekeurig is. Moraliteit kan alleen ontstaan via wezens die in staat zijn tot rede en tot morele gevoelens. Dat is een enorm verschil met de vroegere visie, waarin God zorgde voor de onderliggende morele orde van de wereld.,,Het debat over Darwin gaat er tegenwoordig weer heftig aan toe. Welke evolutietheorie kan de menselijke natuur nu precies verklaren? In mijn boek 'Human Nature after Darwin' ga ik na wat de uiteenlopende hedendaagse theorieën over de menselijke aard ertoe doen en hoeveel traditionele ideeen over onszelf we door Darwin moeten aanpassen.''Hoe komt het dat de emoties zo hoog oplopen? Zoiets zie je toch zeker onder fysici niet? ,,Je ziet het wél, in Amerika - een heftig debat of we het universum kunnen verklaren zonder God! De inzet is hoog, want het religieuze Amerika is bang voor de morele gevolgen van een wereld zonder God.,,In Engeland zijn de angsten meer politiek. Men is er niet zozeer tegen de evolutietheorie op zich, maar wel tegen de evolutionaire psychologie, tegen een verklaring van ons gedrag vanuit een darwinistisch perspectief. Links is bang dat we ons streven naar een rechtvaardiger samenleving dan maar liever opgeven, omdat we van nature toch maar

hiërarchieën ontwikkelen. Fout: politieke doelen haal je alleen met een goed begrip van de menselijke natuur.''Toch richten ook biologen en genetici zich tegen de evolutionaire psychologie; hun kritiek kun je toch niet louter ideologisch noemen? ,,Het beeld dat tegenstanders geven, strookt vaak helemaal niet met wat de voorstanders verkondigen. Zo praten ze langs elkaar heen. De evolutionaire psychologie is niet zomaar een theorie, maar een uitgebreid onderzoeksgebied dat economie, psychiatrie, sociologie omvat. Zoals overal tref je goeie en slechte wetenschappers aan, meer en minder onderbouwde theorieën, maar daarom is de hele evolutionaire aanpak nog niet verkeerd.,,Kunnen we onze natuur doorgronden door ons te concentreren op ons gedrag van mensen of levert het kijken door een evolutionaire lens nieuwe, testbare hypothesen op? Ik denk het laatste. Winnen we daar iets mee? Wie zeggen van niet denken dat we vooral zijn wie we zijn door omgevingsinvloeden. Maar daar bestaat nauwelijks bewijs voor. Je moet evolutionaire beweringen niet vergelijken met onderzoeksresultaten uit de fysica maar met andere psychologische beweringen. Dan zie je dat die concurrerende psychologische theorieën nog veel zwakker staan.''Geef eens een voorbeeld van zo'n belangrijke vondst. ,,De belangrijkste vooruitgang is volgens mij op het vlak van de verschillen tussen de seksen. Het was lang politiek essentieel voor het feminisme te beweren dat alle verschillen tussen mannen en vrouwen cultureel bepaald zijn, op het duidelijk lichamelijke onderscheid na. Een evolutionaire invalshoek geeft aan dat we een sterke neiging tot psychologische verschillen tussen de geslachten mogen verwachten. De vraag is dan: hoeveel van de traditionele overtuigingen over de seksen vindt steun in de evolutionaire psychologie? Het betekent dat we bij verschillen in gedrag tussen mannen en vrouwen niet langer automatisch mogen aannemen dat die het gevolg zijn van discriminatie. Dat maakt een enorm verschil in de manier waarop je over politiek denkt.''Feministen huiveren dan ook voor de idee dat de sekseverschillen een biologische component bevatten: ze vrezen de politieke gevolgen. ,,Die gevolgen zijn er ook wel, maar anders dan velen denken. Als je onderliggende visie op mannen en vrouwen verkeerd is, zullen je plannen falen. Velen menen dat, als vrouwen van nature meer neigen tot zorgen dan mannen en mannen ambitieuzer en meer geneigd tot promiscuïteit, dat we ons dan dus ook zo moeten gedragen. Dat is helemaal niet het geval. Een darwinistisch wereldbeeld heeft zulke morele implicaties helemaal niet. Het verbinden van zijn en moeten is 'pre-darwinistisch'.''

Staat volgens u het darwinisme dan niet haaks op de menselijke vrijheid? ,,Nee, niet meer dan om het even welk ander mensbeeld. De vrije wil is een diep-filosofisch probleem, zowel binnen een religieus als binnen een darwinistisch wereldbeeld. Eigenlijk bestaat het begrip uit twee begrippen die we meestal door elkaar gebruiken en dat schept verwarring. In zijn ultieme betekenis stelt het de mens voor honderd procent verantwoordelijk voor zijn daden; dat soort vrije wil is onhoudbaar, zowel in de religieuze als in de materialistische versie ervan. De krachten die ons maakten tot wat we zijn, waren immers al volop in werking vóór we daar iets aan te zeggen hadden. Daarnaast is er de vrije wil zoals we die in het gewone leven ervaren: bewuste keuzes kunnen maken, verantwoordelijkheid kunnen nemen - in tegenstelling tot wie ontoerekeningsvatbaar is. Dat soort van vrije wil blijft, je mensbeeld.''Toch is te vrezen dat het darwinisme grenzen stelt aan het politiek mogelijke. ,,Volgens mij klopt dat niet. Als een eigenschap of gedrag sociaal bepaald is, zouden we moeten weten hoe die sociale druk precies werkt. Wie meent dat mannelijke en vrouwelijke psychologie volledig cultureel bepaald zijn, hebben al ondervonden hoe moeilijk het is die te veranderen. Maar als de verschillen te maken hebben met genen of met hormonen, dan kunnen we ze in de toekomst misschien wel wegwerken via farmacologie of genetische manipulatie. De aard van de oorzaak van het verschil tussen de geslachten hangt niet noodzakelijk samen met hoe gemakkelijk het is ze te veranderen.''Genetische en omgevingsinvloeden op gedrag en persoonlijkheid uit elkaar halen is erg lastig. ,,Dat is waar, en net dat maakt de evolutionaire psychologie zo boeiend: ze laat ons verschillende richtingen zien van waaruit dat probleem is te benaderen. Het darwinisme vertelt ons dat natuurlijke en seksuele selectie verschillende eigenschappen bij de twee geslachten zal begunstigen en welke eigenschappen dat waarschijnlijk zullen zijn. We kunnen dan nagaan of we die ook werkelijk bij mannen en vrouwen aantreffen, iets waar ondertussen al aardig wat bewijsmateriaal voor bestaat.,,Zowel darwinistisch als niet-darwinistisch geïnspireerde wetenschappers aanvaarden dat de ontwikkeling van de mens een genetische basis heeft, waar vervolgens omgevingsinvloeden op inwerken. In de sociale wetenschappen beschouwt men de rol van die basis echter als verwaarloosbaar. Men gaat er van uit dat de cultuur ons evolutionair verleden zo goed als volledig opzij geschoven heeft. Het onderzoek geeft echter voorlopig aan dat de darwinisten uiteindelijk zullen triomferen.''

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht5

ANW-vraag: Kan Darwin ook onze emoties en met name de verschillen tussen mannen en vrouwen verklaren?

Snaren zijn nog niet eens het eindeDe trilling van allesUN, 6 april 2002In de natuurkunde heeft het , woord "Snaartheorie" pas zo'n twintig jaar geleden een heel bepaalde betekenis gekregen. Trillende snaren zouden wel eens aan de basis kunnen staan van alle fundamentele krachten en deeltjes in de natuurkunde. Nobelprijswinnaar prof. dr. G. 't Hooft van het Spinoza Instituut van de Universiteit Utrecht piekert met vele vakgenoten over wat ze zien als een supercomplexe wiskundeopdracht van Moeder Natuur. „Alles wat wij om ons heen zien, wat wij misschien 'Schepping' zouden noemen, is uit elementaire bouwsteentjes opgebouwd. Lang is aangenomen dat atomen de kleinste deeltjes waren. Nu weten we dat ook die weer in nog kleinere deeltjes te splitsen zijn, de sub-atomaire deeltjes. Neutronen en protonen, waaromheen elektronen draaien. Die blijken zelf ook weer verder opgebouwd uit deeltjes, die quarks heten. Het ziet er niet naar uit dat de verschillende soorten quarks die we kennen zelf ook weer deelbaar zijn.Volgens de nieuwe theorie lijken deze deeltjes, indien extreem uitvergroot, op trillende streepjes en krulletjes: de snaren. En als je nog beter zou kunnen kijken, zit er waarschijnlijk geen verschil tussen de deeltjes. Het zijn allemaal dezelfde snaartjes, die alleen anders lijken omdat ze op een verschillende frequentie trillen. Aanvankelijk meende men te moeten constateren dat er vijf verschillende snaartheorieën waren, waarvan slechts een de waarheid kon vertegenwoordigen. Natuurkundigen hebben elkaar nu gevonden in het idee dat het eigenlijk vijf verschij-ningsvormen van dezelfde theorie zijn: de M-theorie. Er is enig inzicht in die vijf hoekpunten van die theorie. Maar de wetenschap heeft er nog geen idee van hoe het middenstuk moet worden geformuleerd. De Snaren zijn ook niet het einde van het verhaal. Er bestaan in dat model ook Membranen en andere structuren die volgens heel precieze regels onderling hun krachten uitoefenen. Al deze strukturen zouden zo klein zijn dat zelfs in de meest geavanceerde apparatuur nog niet rechtstreeks bestudeerd kunnen worden - het is puur theoretisch detectivewerk.

In hoeverre we hier de uiteindelijke omschrijvíng van alle natuurwetten hebben, valt nog helemaal te bezien. Maar de hele situatie laat zich zo aanzien dat het denkbaar is dat hier een soort ultieme fundamentele for-mule te vinden zou kunnen zijn, waar inderdaad alle materie op èen volledig sluitende manier uit te verklaren is.Het klinkt misschien heel eenvoudig. Maar er ligt een uitermate ingewikkelde wiskundige rekenpartij aan ten grondslag, die laat zien dat zo'n gedachte niet helemaal onrealistisch is. Het lijkt heel aardig te werken. Helaas zijn we nog niet erg ver. We kunnen nog niet echt begrijpen waarom quarks zich als quarks gedragen en elektronen als elektronen. We moeten nog veel vragen beantwoorden. Het is eigenlijk te moeilijk voor ons. Maar velen van ons vatten het op als een uitdaging aan de

hele mensheid om deze sommetjes op te lossen.We weten dat de subatomaire deeltjes krachten op elkaar uitoefenen. Daardoor bewegen ze. Die krachten, de elek-tromagnetische kracht, de sterke atoomkracht en de zwakke atoomkracht passen heel mooi in de bestaande natuurkundige formules. Het probleem steekt in de vierde kracht, de zwaartekracht. Het is deze kracht waarvan de werking op de subatomaire deeltjes alleen met zoiets radikaals als de snaartheorie zou kunnen worden begrepen. Albert Einstein heeft aan het begin van de vorige eeuw ontdekt wat zwaartekracht is. Zwaartekracht lijkt te worden voortgebracht doordat ruimte en tijd krommingen gaan vertonen. Juist dat kromtrekken van ruimte en tijd levert, als we de effecten ervan op de subatomaire deeltjes willen begrijpen, geweldige problemen op.Het aardige van de snaartheorie is, dat snaren als vanzelf dit soort krommingen van ruimte en tijd teweeg brengen. De snaartheorie verklaart dus alle vier de krachten voort. Althans, zo zouden we het graag willen zien.

Ware het niet dat we nog niet zo goed begrijpen hoe zoiets werkt.De Snaartheorie moet ook inzicht bieden in de ontstaansgeschiedenis van het heelal. Die valt nu al tot een tienmiljardste seconde na de Oerknal terug te rekenen. Wat daarvoor gebeurde, is speculatie. Als we de snaartheorie goed zouden beheersen, kunnen we misschien zeggen: zo is het begonnen.et heelal heeft in die eerste beginsecondes periodes gekend, dat het geweldig is geëx-pandeerd. Dat is razendsnel gebeurd. Hoe dat is gebeurd, valt niet goed te rijmen met de theorieën die we nu hebben. Het heelal is misschien wel als een punt begonnen. En alles werd door een kracht uit elkaar gedreven. Die kracht moet zo sterk zijn geweest, dat zij ver-volgens het heelal een tijdlang ongebreideld heeft doen groeien. Anders kon het heelal

nooit zo groot zijn als het nu is. Het is een kracht van een type dat we nu niet meer aantreffen tussen de deeltjes, maar die alleen onder hele uitzonderlijke omstandigheden heeft kunnen heersen. Dat zou eenmalig geweest kunnen zijn. Maar die wetten zijn alom geldig. Die moeten nu ook geldig zijn. Alleen de omstandigheden doen zich niet meer zo voor. Ergens in het totaal van natuurkrachten, in die snaartheorie, moet ook die kracht te vinden zijn.Door te theoretiseren over de ontstaansgeschiedenis van het heelal kunnen we dus iets over de

natuurkrachten te weten komen. En we beschikken over nog meer bronnen van informatie. Zo weten we dat er tussen de sterren zich een vorm van materie bevindt, die wij nog niet kennen. Deeltjes die niet sterk, zwak of elektro-magnetisch reageren. Alleen maar via de zwaartekracht. Er wordt heel hard gewerkt om die Donkere Materie toch waarneembaar te maken, zodat we het kunnen identificeren. Dan hebben we weer een aanknopingspunt voor de snaartheorie.We kunnen ons nu nog niet voorstellen hoe de inzichten die voortkomen uit de snaartheorie zouden kunnen leiden tot iets wat direct toepasbaar zou kunnen zijn. Maar zij zou kun-nen leiden tot begrip over onszelf. Onze plaats in ruimte en tijd en binnen het geheel van de natuurwetten. Ik zie dat als een heel diepgewortelde fundamentele behoefte om te weten; om de wereld om ons heen te begrijpen. "

ANW-vraag: Alles bestaat uit deeltjes, krachten en beweging. Maar is er ook één theorie die alles tegelijk beschrijft?

Site geeft toegang tot wetenschapUtrechts Nieuwsblad, 13 april 2002

Stel je moet in het kader van je profiel `Natuur & Gezondheid' een werkstuk maken over het oprukken van de ziekte malaria Vrijwel iedere middelbare scholier zal dan internet induiken op zoek naar informatie. Het grote probleem van het net is echter dat er vaak zó veel te vinden is, datje door de bomen het bos niet meer ziet. En bovendien is het niet eenvoudig om de betrouwbaarheid van informatie te testen. Want zoekmachines geven nu eenmaal geen indicatie daarvan. Bovendien komt het tegenwoordig maar al te vaak voor dat ook de docenten geen tijd

hebben de leerlingen bij de infor-matieverwerking te helpen.Vanaf maandag hoeft een scholier niet langer de krochten van het net in maar kan met een gerust hart www.kennislink.nl intikken. Kennislink is een project van de Stichting WeTen in Utrecht in opdracht van het Nati-onaal Actieplan Elektronische Snelwegen (NAP), een rijksinitiatief. De site wil wetenschappelijke en technologische informatie toegankelijk maken voor een breed publiek en dan vooral voor middelbare scholieren.Maar Kennislink wil beslist meer zijn dan een portal met verwijzingen naar informatie. De informatie die wordt aangeleverd moet meteen bruikbaar zijn. Dus na het intikken van de zoekopdracht 'RSI' moet er een artikel over de ziekte tevoorschijn ko-

men en niet het adres van een fysiotherapeut die de kwaal behandelt.Voor de speciaal geschreven artikelen worden wetenschappers benaderd. Alle aangeboden informatie, zowel de links als de artikelen, wordt uitvoerig gecheckt op betrouwbaarheid. Daarnaast worden de artikelen ook beoordeeld op hun geschiktheid voor gebruik door scholieren.Een aantal tijdschriften zoals Natuur & Techniek, Eos en Zenit stellen de inhoud van hun tijdschriften ter beschikking als die twee maanden oud is. De scholier die zoekt naar 'malaria' vindt op Kennislink een speciaal dossier, met een uitleg over de wijze waarop de ziekte door je lichaam raast, hoe het

precies zit met de ver-spreiding van infectieziekten en wat de economische en

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht6

maatschappelijke gevolgen zijn van het massaal voorkomen van malaria.Een van de aardige elementen van de site is de samenwerking met het Knowledge Explosion Network (KEN). Hierdoor kunnen gebruikers van de site via www.steljevraag.nl

vragen stellen die door wetenschappers be-antwoord zullen worden.Kennislink is nog niet compleet. Er wordt gestart met de middelbare school-profielen `Natuur & Techniek' en `Natuur & Gezondheid'. Gaandeweg komen daar ook de

profielen 'Cultuur & Maatschappij' en `Economie & Maatschappij' bij (in 2007).

ANW-vraag: Waar haal jij je kennis voor werkstukken vandaan? Is dat een betrouwbaar adres?

EnergieverbruikTobben met KyotoTrouw, 12 april 2002

Het milieu speelt geen rol in de verkiezingsstrijd. De problemen lijken onder controle. We scheiden ons afval, hebben overal filters opgezet en voor het grootste probleem, de opwarming van de aarde, hebben we het Kyoto-protocol. Toch? Niet dus. Terwijl politici kibbelen over een procentje CO2 meer of minder, rijst ons energieverbruik de pan uit. We zullen de tering naar de nering moeten zetten, maar de vraag is: kunnen we dat?Als u minister Pronk een plezier wilt doen, moet u dit jaar een vliegvakantie boeken. Liefst naar een ver, exotisch oord. Dan drukt u niet op zijn milieubalans. Alles wat u daar uitspookt, komt namelijk op het conto van het vakantieland. En de vliegkosten zijn voor niemand. U mag ook met de auto, maar dan moet u van uw gewoonte afstappen om met een volle tank te vertrekken. Vul hem pas over de grens, dan heeft Pronk er geen last van. Maar ga alstublieft niet in Nederland fietsen of wandelen, want dat kunnen we er niet meer bij hebben.Onzin? Natuurlijk. Het maakt voor het klimaat niet uit waar u energie verbruikt of CO2 de lucht in blaast. Maar de systematiek waarmee landen proberen de opwarming van de aarde te beperken, gaat wel op die manier te werk. Dit Kyoto-protocol rekent de kooldioxide die de atmosfeer in gaat toe aan het land waar het wordt geproduceerd. Dus als u in de supermarkt boontjes koopt uit Senegal of kiwi's uit Nieuw-Zeeland, bent u wel de vervuiler, maar de rekening wordt gepresenteerd aan Senegal of Nieuw-Zeeland. En aan alle landen die de producten op hun weg naar Nederland passeren.Ho, ho, zeggen de deskundigen nu: zo mag je niet redeneren. Nederland voert ook producten uit en daarvan hebben anderen de lusten en wij de lasten. Netto is het zelfs zo dat Nederland meer CO2 op eigen bodem produceert, dan dat we met z'n allen feitelijk gebruiken.Wat is dan het probleem, zult u vragen. Het probleem is dat het Kyoto-protocol zo'n ingewikkelde boekhouding is geworden dat de ware problemen aan het zicht worden onttrokken. Terwijl partijen kibbelen over een procentje CO2 meer of minder en zo de indruk wekken dat de problemen onder controle zijn, lijkt niemand zich druk te maken over de vloedgolf die alle Kyoto-doelstellingen zal wegvagen: het energieverbruik van de individuele consument. Dat is na de oorlog gestaag gestegen en sinds de jaren zeventig verdrievoudigd. Naar verwachting zal de CO2-uitstoot per Nederlander in 2030 met 40 procent zijn toegenomen. Maar volgens het Kyoto-protocol moet die uitstoot omlaag. In 2010 zo'n 10 procent onder het huidige niveau en alle deskundigen zijn het erover eens dat daarna een Kyoto-2 en Kyoto-3 nodig zijn met reducties van 50 en 80 procent.Hoe kunnen politici dan beweren dat we op koers liggen? Omdat ze ons en zichzelf met dat ingewikkelde protocol een rad voor ogen draaien. We liggen helemaal niet op koers met

de reductie van CO2-uitstoot, we 'halen' Kyoto dankzij allerlei boekhoudkundige trucs. Nederland heeft ten opzichte van het ijkjaar 1990 nog geen gram CO2 geminderd en zelfs als we in 2010 de doelstelling van 6 procent minder dan in 1990 halen, hebben we er zelf niets om gelaten.U gelooft het niet? Even wat cijfers dan. Volgens de rekenmethodes van het protocol bedroeg in 1990 de CO2-uitstoot 217 miljoen ton (Mton). Volgens de afspraken moet dat in 2010 zijn teruggebracht tot 199 Mton, maar in 2000 was het nog 222 Mton. Dat lijkt mee te vallen, maar vergis u niet. De stijging in het afgelopen decennium bedroeg geen 5 Mton, maar 13 Mton. We hebben de stijging onder andere mogen dempen omdat we een vermindering van de uitstoot van methaan (ook een broeikasgas, vooral afkomstig uit de landbouw) mochten omrekenen en 6 Mton op de CO2-balans mochten afboeken. Bovendien hebben we een beetje vals gespeeld door op grote schaal elektriciteit in te voeren. Als de stroom uit het buitenland komt, draait bij ons de koelkast of vaatwasser gratis -in Kyoto-termen dan. Stelde die invoer in 1990 nog niks voor, inmiddels halen we 18 procent van onze stroom van elders. Een winst van 5 Mton.En hoe halen we die 23 Mton reductie in 2010 (van 222 naar 199 Mton)? Bijna geheel uit het buitenland. We zetten al onze kaarten op projecten in andere landen waarmee CO2-uitstoot wordt bespaard. In die landen willen we windmolens neerzetten, kolencentrales ombouwen, warmtekrachtcentrales installeren. Dat is weliswaar pas voor 1 à 2 Mton per jaar gelukt, maar het kabinet heeft toestemming gegeven om op die manier een reductie van 20 Mton te bewerkstelligen.Wat dan nog, zeggen de pleitbezorgers van het Kyoto-protocol. Het gaat er toch om wereldwijd de CO2 te verminderen. Is het zelfs niet slimmer om ons Nederlandse geld in Oost-Europese projecten te investeren? Dan hebben we er veel meer rendement van: met 1 euro bespaar je in Oost-Europa meer CO2 dan hier.Het is nog waar ook, maar het getuigt van een kortzichtige en egoïstische visie. Kortzichtig omdat het uitstel van executie is. Vroeg of laat doen die Oost-Europese landen ook mee aan het protocol, en dan zullen ze zelf CO2-winst willen boeken en kieperen ze ons eruit. Zodat we alsnog die reductie in eigen land moeten zien te halen. Hetzelfde geldt voor de geïmporteerde stroom: er komt een moment dat we die stroom weer zelf mogen opwekken, dan wel een CO2-rekening moeten betalen.En dan tellen we, zoals gezegd, het vliegverkeer nog niet mee. Te ingewikkeld, zeggen de deskundigen, je weet niet aan welk land je een vliegreis moet toerekenen. Dus is het vliegen een witte vlek in het Kyoto-protocol gebleven. Maakt ook niet uit, zeggen de deskundigen weer, het is maar een paar procent op het totaal. Maar het is wel de sterkste groeier, en zo klein is de bijdrage nou ook weer niet. Een vliegvakantie naar Indonesië of een uitstapje San Francisco verhoogt het jaarverbruik van de individuele consument al gauw met 10 à 20 procent.Sla de CO2 dan op, is de nieuwste strohalm. In Noorwegen loopt daartoe een experiment en wordt er nu jaarlijks één Mton CO2

ondergronds opgeslagen. Wil die optie in Nederland enig gewicht in de schaal leggen, dan zal het een veelvoud van het Noorse experiment moeten betreffen. We hebben er de ruimte voor, het is betaalbaar, maar gezien de eerdere ervaringen is het de vraag of de opslag van CO2 meer kan betekenen dan het dempen van de groei.Niet zo pessimistisch, zegt één geraadpleegde deskundige. Je kunt het ook positief bekijken. Kyoto is pas een eerste stap, maar als het slaagt, is dat een breuk met het verleden. Dan zal voor het eerst een gestage, autonoom lijkende groei zijn gestuit. Maar, voegt hij er somber aan toe: er zal een vervolg moeten komen. Een Kyoto-2 en Kyoto-3 met CO2-reducties van 50 en 80 procent. Niemand heeft er ook maar een idee van hoe dat zou moeten gebeuren.

ANW-vraag: Het CO2-probleem onoplosbaar? Als de fossiele brandstoffen eenmaal op zijn is het probleem ook verdwenen. Stellen we met Kyoto alleen maar dat moment uit?

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht7

Eigen zonnepanelen lonenTrouw, 18 april 2002

Het energiebedrijf Nuon gaat zonnestroom kopen van particulieren. Wat Nuon-klanten met hun zonnepanelen meer opwekken dan ze zelf gebruiken, neemt Nuon gegarandeerd af tegen een gunstig tarief. Het idee past in de koortsachtige zoektocht naar opwekcapaciteit voor duurzame energie. Nuon kan de vraag nauwelijks aan.In juni start het concern een campagne om mensen te verleiden zelf stroom te leveren. Dergelijke overeenkomsten heeft Nuon al met bedrijven, bijvoorbeeld met boeren die een windmolen op hun erf plaatsen en daarmee elektriciteit produceren. De klanten kunnen de zonnepanelen aanschaffen met overheids-subsidie en de opgewekte stroom met winst verkopen.

,,Onze gewone klanten ontvangen 15 eurocent per kilowattuur, 'natuurstroom'-klanten krijgen 20 eurocent. En uiteraard geldt het aanbod alleen voor Nuon-klanten.'' Nu krijgen eigenaren van zonnepanelen 7,9 eurocent terug. De zonnepanelenactie, die Nuon heeft afgekeken in Duitsland, past in de pogingen die het concern onderneemt om nieuwe capaciteit te vinden voor het opwekken van duurzame energie. In de laatste twee maanden van vorig jaar moest Nuon het actief werven van duurzame-stroomklanten staken, omdat het bedrijf niet de zekerheid had dat het aan de sterk gegroeide behoefte zou kunnen voldoen. ,,Dat probleem is nu opgelost'', zegt Goedmakers, verwijzend naar de doelstelling van het bedrijf voor het vergroten van het aantal klanten voor natuurstroom. ,,In 2001 steeg dit aantal van 80000 naar 225000. Dit jaar moet dat stijgen naar 400000, en daar zijn we goed op voorbereid.''

Nuon vergroot het aanbod duurzame stroom door de opwekcapaciteit uit te breiden en door groene stroom in te kopen. Van de duurzame elektriciteit die Nuon verkoopt, wordt grofweg de helft in het buitenland opgewekt. Goedmakers toonde zich gisteren zeer tevreden over de vorderingen op het gebied van duurzame energie. Zo haalde Nuon reeds vorig jaar de doelstelling die gold voor het jaar 2010, namelijk dat 10 procent van de geleverde stroom duurzaam is. Het percentage duurzame stroom bedroeg in 2001 15,5 procent. Ook de belofte dat minimaal 3 procent van de stroom uit gangbare energiebronnen duurzaam zou zijn, kan het bedrijf ruimschoots waarmaken.

ANW-vraag: Waarom is NUON opeens zo betrokken bij duurzame energie? Is dat uit idealisme of valt er meer winst te maken?

Commerciële DNA-testen zijn onzinNRC, 22 april 2002Ruim een jaar geleden maakten twee groepen Amerikaanse wetenschappers bekend dat zij het complete 'menselijk genoom' hadden ontrafeld. Van een klein deel van de gevonden 35.000 genen was toen ook al bekend wat ze precies in het lichaam doen en de voorspelling was dat die kennis snel zou groeien. Voor commerciële bedrijven was dat het sein om DNA-testen te gaan ontwikkelen waarmee kopers te weten zouden kunnen komen voor welke ziektes zij op moeten passen. Maar: een genetische fout leidt lang niet altijd tot ziekte, blijkt nu. Bestaande medische gegevens zijn beter onderzoeksmateriaal, maar die zijn geheim.

Het Britse bedrijf Sconia adverteert op internet met dieetadviezen op basis van een DNA-test. Als je wat wangslijm opstuurt, negentig vragen beantwoordt en 120 pond betaalt, levert Sconia je na een week hun dieetadvies 'You and Your Genes', dat gebaseerd is op een analyse van negen genen plus je antwoorden op de vragen. Het bedrijf raadt kopers zelfs aan zich te 'abonneren' en roept de genenonderzoekers op om de groeiende kennis van de genen naar Sconia op te sturen zodat nieuwe vindingen ook weer bij de klanten terecht kunnen komen.Dr. Ben van Ommeren van TNO-Voeding is niet van plan aan die oproep gehoor te geven. Hij ziet niks in zo'n test. ,,Het is link om iemand op basis van zijn genen advies te

geven'', zegt hij. ,,We weten bijvoorbeeld wel dat er genen zijn die het cholesterolgehalte beïnvloeden, maar wat één genverandering op het cholesterolgehalte doet is nog onbekend. Ik denk dat we daar over vijf jaar veel verder mee zijn. Het beste advies blijft nog altijd om gezond en gevarieerd te eten.''De Leidse epidemioloog dr. Jan Vandenbroucke noemt nog andere argumenten tegen commerciële genentesten. Ten eerste: stel dat bij zo'n test ontdekt wordt dat je een genafwijking hebt die een bepaalde vorm van darmkanker zou kunnen veroorzaken. Vandenbroucke: ,,Wat moet je zo iemand dan aanraden? Meer spruitjes en broccoli te eten? We weten dat die groenten een beetje beschermen tegen darmkanker.

Maar voorlopig hebben we nog geen idee of spruitjes juist helpen bij die bepaalde genafwijking. Dan bied je de mensen dus eigenlijk niets.''Een ander punt is: ook als van een bepaalde aandoening bekend is door welk fout gen die wordt veroorzaakt, dan betekent dat lang niet altijd dat mensen met dat gen ook werkelijk ziek worden. Onderzoekers hebben dat tot hun teleurstelling al meerdere keren moeten ervaren, onder meer bij de eerder genoemde vorm van darmkanker. Ze dachten: als we het foute gen hebben gevonden, weten we ook wie we moeten behandelen. Maar zo simpel

blijkt het niet te zijn.Toch zullen al die mensen bij wie via een commerciële DNA-test of een 'officiële' screening dat foute gen is ontdekt, willen dat er 'iets' wordt gedaan. Regelmatig onderzoeken bijvoorbeeld. Voor Nederland heb je het dan wel over tienduizenden onderzoeken per jaar. Zoiets kost de gezondheidszorg handenvol geld, terwijl je al weet dat het maar heel weinig zal opleveren.Hoogleraar inwendige geneeskunde dr. Steven Lamberts van het Rotterdamse

Dijkzichtziekenhuis zegt dat het daarom voorlopig nog weinig zin heeft om op grote schaal genafwijkingen in de bevolking te screenen. Om de relatie tussen genafwijking en ziekte goed te kunnen doorgronden moet je eerst onderzoek doen onder patiënten met de ziektes waarvan je de genafwijking kent. Dan kom je misschien te weten welke andere factoren bepalen of iemand ziek wordt. Voor je het weet ben je tien, twintig jaar verder.Maar het kan sneller. In Nederland ligt al heel veel van dit soort onderzoek klaar. Volgens de Nederlandse Hartstichting zijn er bijvoorbeeld 200.000 bloed- en urineminsters verzameld voor diverse zogeheten epidemiologische studies. En er is een databank met gegevens over al het weefsel dat de afgelopen 25 jaar voor onderzoek in ziekenhuizen van patiënten is afgenomen. Alleen, de Nederlandse wet verbiedt sinds 1995 dat deze gegevens worden gebruikt voor iets anders dan waarvoor ze zijn verzameld en waarvoor de patiënten toestemming hebben gegeven. Er zou dus een manier gevonden moeten worden om toch van de rechter toestemming te krijgen.Op het gebied van de genen is al veel resultaat bereikt met erfelijke aandoeningen die door één gen worden veroorzaakt en die dan ook altijd tot ziekte leiden. Maar helaas zijn dat vooral zeldzame ziekten. Lamberts: ,,De ziekten waar erg veel mensen aan lijden en sterven (hartziekten, kanker, reuma, astma) ontstaan bijna allemaal in een samenspel van een aantal verschillende genvarianten en een levensstijl waardoor iemand kwetsbaar wordt. Maar voorlopig verwacht ik niet dat we meer zullen weten over hoe dat precies op elkaar inwerkt. Wat dat betreft ben ik steeds weer verbluft door het effect van roken, alcohol, vetzucht en niet-bewegen. Die zijn zo overheersend dat alle genetische kennis ons op dat punt nu niet veel verder helpt.''

ANW-vraag: Zou jij meewerken aan een genenonderzoek? Wat zou je met de uitkomst doen?

Natter en DrogerNRC, 23 maart 2002Orkanen, overstromingen en droogten. De gevolgen van de wisselvalligheid van het klimaat zijn nu al voelbaar. In

Wageningen bespraken waterbeheerders vorige week de groeiende problemen.

In 1990 traden wereldwijd meer overstromingsrampen op dan in de hele periode 1950-1980, zowel uitgedrukt in mensenlevens als in schade. Mozambique werd in februari 2000 en februari 2001 getroffen door de rampzaligste

overstromingen sinds 200 jaar. Een half miljoen mensen werden dakloos, hele dorpen werden weggevaagd. China beleefde in 1996 en 1998 de grootste overstromingen uit zijn geschiedenis, waarbij de schade respectievelijk 30 en 26,5 miljard dollar bedroeg. De jaarlijkse overstromingsschade wereldwijd is sinds 1950 vertienvoudigd.

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht8

Volgens deskundigen zal de verandering van het klimaat op aarde misschien pas over vijftig of honderd jaar echt doorzetten, maar de toenemende wisselvalligheid ervan is nu al in alle hevigheid voelbaar. Zo is het El Nino-effect sinds medio jaren zeventig steeds hevi-ger geworden, wat enerzijds tot extreme regenval en anderzijds tot grotere droogten leidt.Ook tornado's en orkanen komen vaker voor, zoals recent de orkaan Mitch in Honduras. De schade die ze veroorzaken neemt toe, onder andere doordat de bevolkingsdichtheid toeneemt en er dus meer gebouwen verwoest kunnen worden. Op het eiland Tonga werd tijdens de laatste dagen van het vorig jaar zeventig procent van alle huizen door een cy-cloon verwoest. Al eerder had een andere grote storm het weerstation op Upolu, een van de Samoa-eilanden, weggeblazen. Daarbij is een lange reeks meetgegevens, die in de koloniale tijd waren verzameld, verloren gegaan.

"Hoewel de problemen zich wereldwijd voordoen, kun je hot spots aanwijzen die vaker en heviger worden getroffen door overstromingen of droogten", zegt de Wageningse hydroloog Pavel Kabat, wetenschappelijk directeur van de conferentie. "De meeste van die hot spots hadden al veel problemen, maar in de toekomst worden die groter dan we ooit voor mogelijk hebben gehouden."David Gray van de Wereldbank publiceerde onlangs een simpel onderzoekje over het effect van droogten. Hij vergeleek het bruto nationaal product (bnp) van 44 Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara van de afgelopen 50 jaar met de jaarlijkse regenval. De resultaten waren even triest als simpel: in droge jaren wordt het bnp van deze landbouwstaten gehalveerd. Zulke jaren komen in de Sahel steeds vaker achtereen voor. De gemiddelde afvoer van alle grote i ten i 3 van de Sahara is sinds de jaren zestig

ge-halveerd en soms staan ze zelfs geruime tijd droog. Langdurige droogte teistert ook de Hoorn van Afrika, evenals het straatarme noordoosten van Brazilië, Afghanistan, Pakistan, India en het Midden-Oosten.

Voor kuststaten zoals Bangladesh, en kleine eilanden in de Stille Oceaan, wordt de stijgende zeespiegel een groeiend probleem. Hun water betrekken ze deels van het grondwater, maar naarmate de zoutwaterspiegel verder oprukt is er minder zoet grondwaterbeschikbaar. "Ze moeten steeds meer vertrouwen op de opvang van regenwater", zegt hydrogeoloog Mark Overmars, die driejaar op de Fiji-eilanden is gestationeerd. Maar tijdens de El Nino-periodes zoals eind jaren negentig, bleven de regens soms wel vier jaar uit en zaten veel eilanden zonder zoet water. Overmars: "Soms moest zelfs de noodtoestand worden uitgeroepen."

Zweden vrezen chips, patat en broodTrouw, 26 april 2002

AMSTERDAM - Wetenschappers duikelen over elkaar heen in hun reactie op de Zweedse studie waaruit zou blijken dat patat en chips kankerverwekkend zijn.

Alarmerend, zeggen de onderzoekers. Verontrustend, vindt het hoofd voedselveiligheid van de Wereldgezondheidsorganisatie, maar het is te vroeg om het werkelijke risico in te schatten. Overhaast, onverantwoord en ongefundeerd, reageren Zweedse collega's. McDonald's is verbaasd en in Nederland bestudeert het RIVM wat de risico's zijn.Zweedse onderzoekers konden woensdag niet wachten tot hun studie officieel werd gepubliceerd en deelden op een speciale persconferentie mee dat als koolhydraatrijke voedingsmiddelen, zoals aardappelen, rijst en meel, in heet vet werden gebakken, het kankerverwekkende acrylamide zou ontstaan. Volgens hen waren de hoeveelheden zo groot dat jaarlijks enkele honderden Zweden hierdoor kanker kregen.Wageningse wetenschappers relativeren die conclusies. ,,De cijfers zijn alarmerend genoeg om dit dieper en breder te onderzoeken'', zegt hoogleraar toxicologie I. Rietjens. ,,Maar echt verontrustend is het niet. We gaven al het advies om die vette producten te mijden. De belangrijkste uitkomst is dat we wellicht nu weten waarom dit een goed advies is.''

ANW-vraag: Hoe vaak eet jij ‘uit de frituur’?

RIVM ontvangt dozen vol vaccinsTrouw, 2 mei 2002BILTHOVEN - De eerste lading is binnen. Bij het Rijksinstituut voor

Volksgezondheid en Milieu (RIVM) arriveerden gisteren 300000 vaccins tegen meningokokken-C, een bacterie die nekkramp veroorzaakt.

Dat is pas het begin, vertelt een woordvoerder, in de komende maanden worden in totaal 3,5 miljoen vaccins te Bilthoven bij het RIVM-kantoor verwacht. Daar worden de dozen met vaccins eerst gecontroleerd (zit er in wat er op de doos staat?), waarna ze tijdelijk in een koelcel worden opgeslagen. De SVM (Stichting tot bevordering van de volksgezondheid en milieuhygiëne) distribueert de dozen vervolgens naar de 44 GGD's in het land. In juni start de grootste vaccinatiecampagne die ooit in Nederland is gehouden. Alle kinderen ontvangen in mei een oproep. De meeste kinderen worden pas na de zomer gevaccineerd. Eerst krijgen de kinderen uit de leeftijdsgroepen van 14 maanden tot en met vijf jaar en die van vijftien tot en met achttien jaar deze prik. ,,Bij de eerste groep komt de ziekte relatief het meest voor, bij de tweede groep zijn de gevolgen van de ziekte het ergst'', licht de woordvoerder toe. Daarna volgt de leeftijdsgroep van zes tot en met veertien jaar.Minister Borst (volksgezondheid) besloot tot deze massale inenting omdat de meningokokken type C in Nederland meer voorkomen dan vroeger. In 2000 waren er 105 kinderen die bloedvergiftiging of nekkramp (hersenvliesontsteking) kregen door type C, in 2001 al 222. Jaarlijks sterven zo'n twintig kinderen aan de ziekte en houden er twaalf blijvend letsel aan over.Door de groeiende onrust over deze ziekte laten steeds meer ouders hun kinderen nu al tegen de meningokokken-C inenten. Zij moeten 35 euro betalen. Wie wacht op het rijksvaccinatieprogramma krijgt de prik gratis.

ANW-vraag: Heb jij al een oproep ontvangen voor een inenting?

Biosfeer dankt bestaan aan convectie in aardmantelNRC, 7 april 2002De evolutie van het leven is mede te danken aan de grootschalige tektoniek van de aarde. De aardwetenschappers John Lindsay (Australian National University) en Martin Brasíer (Oxford University) concluderen dat het uit-eindelijk schollentektoniek was die de ontwikkeling van onze biosfeer ruim 3,6 miljard jaar geleden mogelijk maakte (Precambrian Research, febr).Lindsay en Brasier onderzochten kalksteen-pakketten uit West-Australië die tussen 2,6 en 1,9 miljard jaar geleden werden gevormd. De onderzoekers concluderen dat de grote convectiestromen in het inwendige van de aarde - aangedreven door de vervalwarmte van radioactieve isotopen - de biosfeer in stand houden doordat zij een recyclingvan koolstof op gang brengen. De enorme aantal-len afstervende organismen die in de ondiepe zeeën langs de randen van de continenten le-ven, bezinken immers na hun dood, en raken onder nieuwe sedimenten begraven, waardoor hun koolstof aan de koolstofkringloop wordt onttrokken. Dankzij de continentverschuiving echter, komt deze koolstof weliswaar eerst door neergaande convectiestromen diep in de aardkorst of aardmantel terecht, maar later komt het via opstijgende convectiestromen weer terug in de biosfeer. De onderzoekers tekenen aan dat deze relatie tussen de koolstofbalans en de vervalwarmte van radioactieve isotopen in een hemellichaam fundamentele implicaties heeft voor het leven als zodanig: op planeten die te klein zijn om door vervalwarmte gedreven convec-tiestromen op te wekken, zal meercellig leven zich waarschijnlijk nooit hebben kunnen ont-wikkelen. Dat geldt bijvoorbeeld voor Mars.

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht9

Muizen worden na gentherapie sterker zonder te trainenNRC, 13 april 2002Het eiwit dat de spieren van trainende spor-ters tienmaal zo sterk maakt als spieren van ongetrainden is gevonden. Transgene muizen met een geimplanteerd extra gen dat het eiwit CaMK maakt, kregen spieren met veel actieve mitochondriën (de energiefabriekjes van de cel). Hun spieren bevatten relatief veel spier-vezels die geschikt zijn voor langdurige in-spanning (type I spiervezels) en raakten ook minder snel vermoeid. En dat alles zonder dat ze hadden getraind.Het eiwit met de weinig prozaïsche naam CaM K (Popeye-protein (PeP) was veel leuker geweest) is een kinase. Dat is een grote klasse van signaaleiwitten die meestal met één sig-naal binnen de cel een heel scala aan molecu-laire veranderingen teweegbrengen. Zo'n ver-andering is bijvoorbeeld hetgeschikt maken van een spiervoor langdurige intensieve ar-beid. Sporters verhogen hun spierkracht op dit moment nogv ooral via duurtrainingen, terwijl elektrische prikkelingvan de zenuwen bij spieren in rust ook een versterkende werking heeft. Door spieren te belasten stijgt het aan-tal mitochondriën per spiercel, en daardoor ook de concentratie stofwisselingsenzymen die energie vrij maken uit suiker. (Science, 12 april)De onderzoekers schrijven dat hun onderzoek kan worden gebruikt voor'de ontwikkeling van nieuwe methoden om menselijke prestaties te verbeteren'. Te denken valt aan therapieën voor mensen die lang bedlegerig zijn of die lange ruimtereizen maken, waarbij snel spierkrachtverlorengaat. Maarookvanuitde sportwereld is grote belangstelling. De World

Anti-Doping Agency organiseerde niet voor niks eind maart een driedaagse conferentie over genetische verbeteringen atletische prestaties. Gentherapie komt waarschijnlijk op de nieuwe dopinglijsten te staan.

Gewone muizen hebben gemiddeld 3% type-I-spiervezels in een van hun beenspieren (de donkere vezels in de doorsnee). In de muizen die door gentherapie krachtiger spieren hebben is 10% van de vezels geschikt voor langdurig gebruik.

ANW-vraag: Sterker worden zonder naar de sportschool te gaan. Lijkt jou dat ook wel wat?

Levende rat kan mensheid als robot dienenVolkskrant, 3 mei 2002Amerikaanse onderzoekers zijn erin geslaagd een techniek te ontwikkelen waarmee zij levende ratten radiografisch kunnen besturen. De onderzoekers ho-pen dat het onderzoek met de `robot-ratten' in de toekomst patiënten kan helpen die verlamd zijn geraakt.

De `robot-ratten' kunnen met een draagbare computer op een afstand van enkele honderden meters worden bestuurd. De sig-nalen worden opgevangen door een ontvanger die ze doorgeeft aan electroden die aan de hersenen van de rat zijn bevestigd. Als de rat de juiste beweging maakt, wordt hij `beloond' met een prikkel in het genotscentrum in de hersenen, dat aangename sensaties registreert. Op die manier ontwikkelen de ratten zich tot een soort levende robots, die zich zonder probleem laten besturen door een mens.Na een korte trainingsperiode leert het beest de elektronische bevelen op te volgen. De be-stuurder kan de ratten op die manier links of rechts laten afslaan en zelfs in een boom laten klimmen. Het team onderzoekers, dat onder leiding staat van professor John Chapin van de State University of New York, zegt dat de `robot-ratten' bijvoorbeeld kunnen worden gebruikt voor het opsporen van landmijnen of in plaatsen die voor mensen onbereikbaar zijn.De ratten kunnen worden uitgerust met kleine videocamera's die beelden doorzenden aan de bestuurders. Het voordeel is bovendien dat een levende rat veel beweeglijker is dan een radiografisch bestuurde robot. Chapin hoopt de techniek later te perfectioneren zodat die mogelijk ook kan worden toegepast bij mensen die neurologische stoornissen hebben. De bedoeling is dat het apparaatje dan als `brug' dient in het beschadigde zenuwsysteem, zodat de hersenen weer in staat zijn het lichaam te vertellen wat het moet doen. Maar volgens deskundigen vereist dat een veel gecompliceerder techniek dan het besturingssysteem voor de ratten.

ANW-vraag: Mag alles wat kan? Gaat dit niet veel te ver?

Oppassen met Kazaa!Trouw, 24 april 2002Opletten geblazen bij het installeren van computerprogramma Kazaa, want anders kan iedereen de afwijzing na een sollicitatie lezen, of de aantekeningen van een pastoraal gesprek, of een schorsingsbrief van een sportbond.Het uitwisselen van bestanden is een populaire en goedkope hobby. Het beruchte programma Napster werd groot door het bemiddelen in MP3-tjes, stukken muziek die gratis van de pc's van anderen konden worden gedownload. Dat was illegaal, oordeelde de Amerikaanse rechter in 2001, en Napster ligt sindsdien in coma.Onlangs sprak het Amsterdamse gerechtshof de 'internetcowboys' van Kazaa vrij van het schenden van auteursrechten omdat het, anders dan Napster, geen centrale database met bestandsnamen aanlegt, maar ook omdat het programma niet louter gebruikt wordt voor het binnenhalen van bestanden waarop auteursrechten rusten. Je kunt er, naast de

illegale MP3's, ook andere waar mee binnenhalen: video's, software, porno, maar ook Word- en Excel-documenten.Binnen vijf minuten draait Kazaa, dat je zo van het net plukt. De installatie is simpel; met een paar 'vinkjes' geef je aan welke mappen met bestanden je beschikbaar wilt stellen aan anderen.In het enthousiasme over het gebruiksgemak, of omdat je even de (engelstalige) waarschuwing van Kazaa negeert, maak je de fatale vergissing: met een enkele muisklik wijs je je hele harde schijf als sharemap aan, waarmee alles openbaar wordt. En terwijl je opgewonden het nieuwste hitje van Britney Spears downloadt, leest een nieuwsgierige medegebruiker je brief aan tante Toos of neemt je boekhouding door.Hoe werkt het? In plaats van 'Britney Spears' vul je een trefwoord in als 'verslag' of 'brief'. Zo laat je Kazaa zoeken naar bestanden met dat woord in naam of titel. Vermoedelijk zijn dit soort documenten niet voor de openbaarheid geschreven en vis je aldus de onoplettenden eruit. Als Kazaa's zoektocht ten einde is, staan er documenten als 'verslag bijeenkomst' en '2001 verslag' op het scherm.

Dat je je privécorrespondentie op straat gooit, moet je natuurlijk zelf weten. Gevoeliger ligt het beschikbaar stellen van vertrouwelijke informatie over derden. Een voorbeeld: Een psychologe heeft een schoolleider, met naam en toenaam vermeld, tegen het licht gehouden. Minder sterk is die in het beïnvloeden van emotionele processen van mensen daar hij het contact graag zelf in de hand houdt door actief op te treden. Met de internet-zoekmachine Google is de school zó gevonden, met een foto van de schoolleider. Hij ziet er bedrukt uit.Bescherming van computergegevens is erg moeilijk, meent Sondorp, die daarom als vuistregel hanteert: ,,Alles op je harde schijf stel je mogelijk ter beschikking aan het wereldwijde web.'' Hij beveelt aan ,,voor 200 euro een tweedehands pc aan te schaffen, zonder internetaanluiting. Of wis alle gegevens van de schijf, zet ze op een ouderwetse floppy of een cd. En werk nooit aan vertrouwelijke stukken terwijl je online bent.''

ANW-vraag: Werk jij ook wel eens met Kazaa? Ga je dat nu verwijderen of juist op een heel andere manier gebruiken?

Dino-eieren getuigen van een langzaam sterven na inslagNRC, 20 april 2002

De dinosauriërs stierven niet direct uit nadat een groot hemellichaam ongeveer 65 miljoen jaar geleden de aarde had getroffen. Wel leid-de de inslag tot een milieuramp met wereld-

wijde effecten, die mogelijk op termijn hebben bijgedragen aan het uitsterven van deze dier-groep. Dat blijkt uit onderzoek door Chinese en Japanse onderzoekers van de eieren die di-verse soorten dinosauriërs na de grote inslag legden. De onderzochte eieren zijn afkomstig uit twee vindplaatsen in de provincie Guangdong (zuidelijk China). De aardlagen waarin ze werden aangetroffen zijn goed met pollen (stuifmeelkorrels) gedateerd en omspannen een periode van voorde grens tussen Krijt en Tertiair (K/Tgrens) en een lange tijd erna. Welke dinosauriërsoorten de eieren legden, is niet bekend, maar het gaat in de ene vindplaats om elf soorten, in de andere

om twaalf. Van die soorten stierven er zes, resp. zeven relatief zeldzame soorten uit op de K/T-grens. De overige vijf soorten overleefden de inslagen stierven later uit, de een na de ander; voor de langst doorlevende soort was dat ongeveer 250.000 jaar na de inslag. Deze bevinding maakt een definitief einde aan de suggestie dat alle dinosauriërs wereldwijd bij (of zeer kort na) de inslag zijn uitgestorven. Dat betekent ook dat de achterliggende oorzaak een andere moet zijn dan tot nu toe werd aangenomen. Het blijkt dat de eierschalen uit niveaus van omstreeks de K/T-grens een 19-28 maal zo hoge concentratie aan het metaal iridium (af-

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht10

komstig van het ingeslagen hemellichaam) bevatten als het 'achtergrondniveau' (de die-ren moeten het iridium via de voedselketen hebben binnengekregen). Opvallend is echter dat die verhoogde concentratie niet eenmalig (op de K/T-grens) is, maar dat er minstens zes perioden waren, van duidelijk voor de grens tot duidelijk erna. Dat zou op een serie opeen-volgende inslagen kunnen wijzen.Ook lood en diverse andere elementen komen in hoge concentraties in de eierschalen voor, terwijl andere elementen juist veel minder voorkomen. Deze afwijkende samenstelling gaat gepaard met andere afwijkingen, onder meer in de dikte en structuur van de eierscha-len. De onderzoekers vergelijken deze afwij-

kingen met die in vogeleieren en concluderen dat er sprake moet zijn geweest van een mi-lieu waarin de dinosauriërs op verschillende momenten door de chemisch gewijzigde om-standigheden (geochemische stress) steeds meer eieren legden die niet meer uitkwamen of waaruit geen levensvatbare jongen te voor-schijn kwamen.

ANW-vraag: Is nu bewezen dat de dino’s niet zijn uitgestorven door de inslag?

Snelkookpan voor schaafwondenVolkskrant, 11 mei 2002

Het plakken van een pleister was vroeger uit den boze, zeker als er niet al te veel bloed aan te pas kwam. Genezing aan de lucht bevordert snelle korstvorming, was het argument. Voort-schrijdende wetenschap leert anders: lekker in het eigen vocht gaar smoren, er wordt geen korst gevormd en dat versnelt genezing. Dat reduceert de kans dat er een litteken achter-blijft.Om het wondvocht vast te houden, is een afsluitende laag nodig. De afgelopen jaren zijn er afstuitende pleisters ontwikkeld die gebruik maken vaneen gelvormend materiaal op een superdun polyurethaan matje. Die gelvormer is na-triumcellulose. Dat kan flink wat wondvocht opzuigen. Het gevormde gel houdt de omge-ving nat.

In een natte omgeving vormt zich sneller nieuw huidweefsel, ook al omdat cellen makkelijk door vocht kunnen bewegen. En er vormt zich geen genezingsremmend korstje. Daardoor is de wond twee keer zo snel dicht, blijkt uit wetenschappelijk onderzoek.

Gelvormend verbandmateriaal is in eerste instantie ontwikkeld voor professioneel gebruik in ziekenhuizen ter behandeling van onder meer zwerende, etterende wonden. Hansaplast heeft nu een gelpleister ontwikkeld

voor de consumentenmarkt, voor de wat kleinere ongelukken. Die moet drie tot zeven dagen blijven zitten. Dat lukt, ook al wordt er gedoucht.De pleister is bedoeld voor geringe snij- en schaafwonden. De gemiddelde Nederlander krijgt per jaar vier snijwonden en vier schaafwonden, rekent het bedrijf voor. Dat levert acht pleisterplakptaatsen per jaar op en dus is er een flinke markt voor die - dure - gelvormende pleisters. Terwijl de pleister aan de ene kant wondvocht opzuigt, verdampt er aan de buitenkant water. Een etterende wond produceert gemiddeld vijf gram wondvocht per etmaal, blijkt uit on-derzoek. Dat moet die gelpleister opvangen. De kwaliteit van getpleisters varieert enorm. De opnamecapaciteit is feitelijk onvoldoende om de productie van een forse zweer het hoofd te bieden, maar ruim voldoende voor een wat minder grote wond, voor de simpele snij- en schaafwonden, waarvoor Beiersdorf haar product aanprijst.

ANW-vraag: Is dit het einde van de traditionele pleister?

Totale ecologische erosie in WaddenzeeNRC, 27 april 2002

Ook deze winter, de derde op een rij, spoelden weer massa's dode eidereenden aan in de Waddenzee en langs de Noordzeekust. Volgens wadbiologen, die vogeltellingen uitvoeren uit laagvliegende vliegtuigjes, zijn er 10.000 tot 15.000 eidereenden gestorven. Twee jaar geleden kwamen ten minste 21.000 eidereenden in de Waddenzee van honger om. De massasterfte is des te opmerkelijker omdat deze beesten gemakkelijk 40 of 50 jaar oud kunnen worden en statistisch gezien elk jaar 90 tot 95 procent kans hebben om het volgende jaar te halen. Oorzaak van de grootschalige vogelsterfte is de industriële schelpdiervisserij in de Waddenzee, die sinds 1983 de status van Staatsnatuurmonument bezit."Twee jaar geleden werd de toestand dramatisch", zegt ecoloog Theunis Piersma van het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee op Texel en mede-auteur van het rapport. "Je zag die uitgehongerde beesten het water uitkomen en tegen de dijk opkruipen. Ze liepen hier letterlijk voor mijn raam langs, alsof ze aan de deur kwamen vragen of er nog wat te eten viel." De eenden waren broodmager. "Door dat dikke vierenkleed zie

je dat niet meteen, maar als je ze oppakt wegen ze bijna niks", zegt Piersma. "Het borstbeen steekt uit als een scherpe kam, zonder vet er onder. De grote vliegspieren zijn bijna verdwenen." En doordat hun verenkleed enigszins lek raakt komen de dieren het water uit en kruipen weg onder een struik. Ook op het strand lagen veel dode eenden. "Er zijn veel beesten afgevoerd die niet eens geteld zijn, want men vond het geen leuk gezicht voor de toeristen."De laatste overgebleven mosselen in de Waddenzee worden 's winters door de vissers zelfs uit kleine bootjes tegen de hongerige vogels beschermd, in strijd met alle regels. De Algemene inspectie Dienst van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij slaagt er echter nooit in iemand te betrappen. Ook niet toen vier kokkelvissers vorig jaar september het natuurreservaat De Schorren van Natuurmonumenten bij Texel omploegden. Zo'n actie levert een opbrengst van zo'n 100.000 gulden op. De boete die daar tegenover staat is een lachertje, namelijk 1.000 gulden, niet te betalen aan justitie, maar in een eigen potje van de schelpdiersector. Natuurmonumenten was woedend."Je ziet dat de Waddenzee inmiddels voor driekwart kapot is gemaakt. En intussen mag mevrouw Faber dan zo'n internationaal biodiversiteitscongres toespreken", gromt Piersma. "Juist zij heeft de afgelopen vijf jaar toegestaan dat de Waddenzee systematisch

kapot wordt gemaakt, met als rotsmoes dat er eerst meer onderzoek nodig is naar de effecten van de industriële kokkelvisserij." De resultaten van dit onderzoek worden in 2003 verwacht en tot zolang kunnen de kokkelvissers hun gang gaan in de Waddenzee. Piersma vindt het onbegrijpelijk dat de bewijslast voor het aantonen van ecologische schade momenteel bij de natuurbeschermers ligt. "Voor een ecosysteem dat zo goed wettelijk beschermd is als de Waddenzee zou je verwachten dat de bewijslast voor het ontbreken van de ecologische schade van kokkel-baggeren bij de visserij-sec- tor zou liggen."Intussen zitten de kokkelvissers hun tijd uit. Piersma: "Het zijn geen specialisten. Nu er weinig meer te halen valt worden sommige kokkelschepen omgebouwd tot garnalenschepen. Die bedrijven maken het gebied kapot en hopen daarna te worden uitgekocht. Het zijn multinationals, als er hier niks meer te halen valt gaan ze ergens anders heen. En intussen bedienen ze een grote, inti-miderende pr-machine, waartegen bijna niemand zijn mond open durft te doen. Dat zo'n overbevissingsdrama zich kan afspelen in de nationaal en internationaal uitmuntend beschermde Waddenzee tart iedere fantasie."

ANW-vraag: Vind je dat de regering voldoende rekening houdt met de belangen van de natuur en van de vissers?

Het Wilde Oosten van de wetenschapVolkskrant, 11 mei 2002

China stapt op tal van wetenschapsgebieden direct van het Stenen Tijdperk de moderne tijd in. Er wordt wild geëxperimenteerd, maar de maatschappij weet van niks.

De wetenschappelijke kennis van de gemiddelde Chinees kan in twee woorden worden samengevat: uitermate pover. In een recent onderzoek werden 32 vragen gesteld, van het kaliber: draait de aarde om de zon of omgekeerd? Drijven de continenten op de

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht11

oceanen of niet? Niet meer dan 1,4 procent van de ondervraagden haalde een voldoende.De laatste jaren wordt die achterstand in verbazend snel tempo weggewerkt. Nu al behoort China op sommige gebieden, vooral de genetica van plant, dier en mens, tot de wereldtop. Chinese onderzoekers hebben meegewerkt aan de ontrafeling van het menselijk genoom. Ze hebben transgene katoenzaden ontwikkeld, de genetische kaart opgesteld van China's belangrijkste rijstvariant en genetisch veranderd voedsel gecreëerd. De laatste twee prestaties kunnen enorme gevolgen hebben voor de voedselvoorziening.In China zijn tot nu toe vijf gekloonde kalveren en ruim vierduizend reageerbuisbaby's geboren. En er zouden zelfs al menselijke embryo's zijn gekloond voor de vervaardiging van organen voor transplantatie. Het enige dat op het gebied van de biotechnologie geheel ontbreekt, is in andere culturen essen-tieel: een publiek debat over de ethische

aspecten en de grenzen die aan de research moeten worden gesteld.De debatten die voorafgaan aan de opstelling van de regels, worden gevoerd achter gesloten deuren. Dat geldt ook voor bio-ethische kwesties. Over genetische manipulatie bijvoorbeeld is er geen enkele openbare discussie. Wetten daarover bestaan er in China niet.Wel wordt gewerkt aan een wet om de gezondheid en het milieu te beschermen tegen de risico's van grootschalige productie van genetisch gemodificeerd voedsel. Over het klonen van dieren maakt daarentegen niemand zich ongerust. China heeft dit jaar twee kalveren geïmporteerd die exacte kopieën zijn van Donor, de top-fokstier van Australië.De research over het klonen van menselijke embryo's maakt snelle vorderingen, en regels zijn er ook daarvoor niet. Lu Guangxiu, chef van een vruchtbaarheidskliniek in Shanghai, beweert dat ze al honderd embryo's heeft ge-

kloond en daaruit stamcellen geoogst. Ze heeft geen enkele moeite om aan de eitjes te komen: die vraagt ze gewoon aan de vrouwen die haar kliniek bezoeken.Andere teams hebben stamcellen gekweekt uit hybride embryo's, ontstaan uit de samensmelting van menselijke cellen met konijnen- of varkenseitjes die ontdaan zijn van hun genetisch materiaal. In andere landen zou die techniek verhitte debatten teweeg hebben gebracht. In China wordt gezwegen. Chinese en buitenlandse genetici vragen de laatste tijd dringend om wetten die klonen strikt aan banden leggen en om de vorming van een nationaal comité voor bio-ethische kwesties. De leiding van het CAS verzekert dat zowel de regering als de wetenschap fel gekant is tegen het klonen van mensen en dat over klonen voor therapeutische doeleinden nog geen beslissing is genomen. Voor genetische wildwest-experimenten is dan ook nog altijd alle ruimte.

Een zwembad voor sterk lichtVolkskrant, 11 mei 2002

Voor het onderzoek naar een sluitende kwantumzwaartekrachttheorie wordt in het Milagro-observatorium een zwembad hoog in de bergen volgehangen met lichtgevoelige detectoren. Milagro maakt jacht op gammafotonen met een energie van 400 tot 40.000 giga-elektronvolt – gemiddeld anderhalf biljoen keer zoveel als een foton van zichtbaar licht. Die extreem energetische straling wordt

geproduceerd door explosieve verschijnselen in het heelal. Op grote hoogte in de dampkring botsen ze met een atoomkern, en de botsingsenergie wordt omgezet in een complete regenbui van ‘secundaire’ elementaire deeltjes, zoals negatief geladen elektronen en positieve positronen. Zo’n ‘air shower’ kun je waarnemen door de deeltjes ‘op te vangen’ met een detector op de grond.

Het dekzeil, dat normaalgesproken bovenop het wateroppervlak ligt, houdt niet alleen vuil buiten, maar vooral licht. ‘Het moet echt aardedonker zijn daarbinnen,’ zegt Sinnis,

terwijl hij over het golvende en deinende zeil loopt. Dat er ook regenwater op blijft staan, geeft niets. ‘’s Winters ligt er

zelfs ijs; mijn promovendi hebben er wel eens ijshockey op gespeeld.’ Men hoopt uit de Milagro-metingen te kunnen afleiden dat de lichtsnelheid niet constant is, maar een klein beetje lager is voor fotonen met een hogere energie. Gammaflitsen zijn wat dat betreft ideaal: de straling is miljarden jaren onderweg, en als er sprake is van een heel klein snelheidsverschil, komen de meest energierijke fotonen een fractie van een seconde later op aarde aan dan de fotonen met lagere energie. ‘Als we een stuk of twintig gammaflitsen waarnemen met Milagro en geen verschil in aankomsttijdstip detecteren, kunnen er flink wat theorieën de prullenbak in.

ANW-vraag: Is zo’n groot meetisntrument wel nodig voor zulke kleine deeltjes

ANW in het NIEUWS, nummer 8 St. Bonifatius College, Utrecht12