Recenzencidr hab. Halina Chodurska, emer. prof. UP w Krakowieprof. zw. dr hab. Tetyana Kosmeda, UAM w Poznaniu

prof. zw. dr hab. Marian Szczodrowski, emer., UG

Redaktor WydawnictwaJustyna Widzicka

Korekta tekstów w języku angielskim Marta Noińska

Projekt okładki i stron tytułowychFilip Sendal

Skład i łamanieMariusz Szewczyk

Publikacja sfinansowana ze środków Międzynarodowej Konferencji Naukowej „W poszukiwaniu tożsamości językowej” i z działalności statutowej

Wydziału Filologicznego oraz Katedry Pragmatyki Komunikacji i Akwizycji Języka w Instytucie Rusycystyki i Studiów Wschodnich Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet GdańskiWydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-659-3

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

SPIS TREŚCI

SŁOWO WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

ROZDZIAŁ I TOŻSAMOŚĆ W JĘZYKU I KULTURZE

ГЛАВА I ИДЕНТИЧНОСТЬ В ЯЗЫКЕ И КУЛЬТУРЕ

Aleksander KiklewiczSPOŁECZNO-KULTUROWE DETERMINANTY NOMINACJI JĘZYKOWEJ W PARADYGMACIE SYMULACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Robert Grzywacz SJJĘZYKOWA TOŻSAMOŚĆ – SZCZĘŚLIWY TRAF CZY UTRAPIENIE? . . . . 23

Joanna Mampe, Лада ОвчинниковаРЕЧЕВОЙ ПОРТРЕТ ВЕГЕТАРИАНЦА . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Magdalena Jaszczewska, Tomasz JaszczewskiCZŁOWIEK W SWOIM ZWIERCIADLE (ANALIZA PAREMII POLSKICH Z LEKSEMEM CZŁOWIEK Z UWZGLĘDNIENIEM ASPEKTU FILOZOFICZNEGO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Irina AntonenkoЯЗЫК МЕГАПОЛИСА НЬЮ-ЙОРК: СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

ROZDZIAŁ II TOŻSAMOŚĆ JĘZYKOWA REGIONÓW I MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH

ГЛАВА II ЯЗЫКОВАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ РЕГИОНОВ И НАЦИОНАЛЬНЫХ

МЕНЬШИНСТВ

Krystyna SzcześniakKIM BYLI? KIM SĄ DLA NAS? (MARCIN GIERSZ, SIEGFRIED LENZ, GÜNTER SCHIWY I ERWIN KRUK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Małgorzata KlinkoszFUNKCJA TOŻSAMOŚCIOWA KASZUBSKICH CHREMATONIMÓW W PRZESTRZENI AGLOMERACJI – PLAN IDENTYFIKACYJNY I KOMUNIKACYJNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Adam JaskólskiZJAWISKA JĘZYKOWE W GWARZE MŁODEGO POKOLENIA STAROOBRZĘDOWCÓW REGIONU SUWALSKO-AUGUSTOWSKIEGO . . 89

Елизавета-Каарина КостандиКОМПОНЕНТЫ ТИПОВОГО ДИСКУРСА ДИАСПОРЫ КАК ПРОЯВЛЕНИЕ ЯЗЫКОВОЙ САМОИДЕНТИФИКАЦИИ . . . . . . . . . . . 99

Spis treści

Spis treści

6 Spis treści

ROZDZIAŁ III TOŻSAMOŚĆ JĘZYKOWA W INTERNECIE

I ŚRODKACH MASOWEGO PRZEKAZU ГЛАВА III

ЯЗЫКОВАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ В ИНТЕРНЕТЕ И СМИ

Żanna SładkiewiczНА ПЕРЕСЕЧЕНИЕ РЕАЛЬНОГО И ВИРТУАЛЬНОГО МИРОВ: МОЛОДЕЖЬ В ПОИСКАХ СЕТЕВОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ . . . . . . . . . 111

Aleksandra KlimkiewiczCZŁOWIEK-NICK: TOŻSAMOŚĆ INTERNETOWA STUDENTA NA PŁASZCZYŹNIE DYDAKTYCZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Jolanta Dyoniziak, Ewa PirogowskaDYSKREDYTACJA W DYSKURSIE INFORMACJI MEDIALNEJ NA PRZYKŁADZIE PORTALU WYBORCZA.PL W KONTEKŚCIE BUDOWANIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Marta NoińskaOPOZYCJA SWÓJ–OBCY W WYBRANYCH ORĘDZIACH NOWOROCZNYCH PRZYWÓDCÓW POLSKICH, ROSYJSKICH I NIEMIECKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

ROZDZIAŁ IV TOŻSAMOŚĆ W DYDAKTYCE JEZYKÓW OBCYCH

ГЛАВА IV ЯЗЫКОВАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ

В ПРЕПОДАВАНИИ ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ

Adrianna OlkowskaPOLISH DREAM, CZYLI OBCOKRAJOWIEC NA KURSIE JĘZYKA POLSKIEGO I KULTURY POLSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Aneta RejmentUCZEŃ-IMIGRANT – PROBLEM CZY WYZWANIE? . . . . . . . . . . . . . 169

NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Słowo wstępne

SŁOWO WSTĘPNESłowo wstępne

Język jest domem byciaDie Sprache ist das Haus des Seins (niem.)

Martin Heidegger

Tom trzeci książki W poszukiwaniu tożsamości językowej powstał pod auspi-cjami Katedry Pragmatyki Komunikacji i Akwizycji Języka funkcjonującej w struk-turze Instytutu Rusycystyki i Studiów Wschodnich Uniwersytetu Gdańskiego. Monografia jest kontynuacją cyklu publikacji, którego pierwsze dwie części ukazały się w 2016 roku.

Ideą monografii było stworzenie swoistej interdyscyplinarnej platformy do pre-zentacji doświadczeń i wyników badań naukowców zajmujących się zagadnieniami języka, kultury, tożsamości z perspektywy takich dziedzin, jak językoznawstwo, etnolingwistyka, literaturoznawstwo, kulturologia, psychologia, socjologia i inne.

Na pytania o istotę tożsamości – indywidualnej, społecznej, kulturowej czy językowej – w okresie dynamicznych transformacji geopolitycznych, szerzących się procesów globalizacji, cyfryzacji, ikonizacji życia, intensyfikacji kontaktów międzynarodowych, trudno znaleźć jednoznaczne odpowiedzi. Z jednej strony, osobowość językowa jest wielowymiarowa i można stwierdzić, że ze względu na istniejącą wielokulturowość opiera się na wielorakiej tożsamości w każdym jej aspekcie – narodowym, kulturowym, językowym. Z drugiej zaś strony, w dobie zacierania granic etnokulturowych rola języka w kształtowaniu tożsamości staje się niezwykle ważna. Język bowiem jest nie tylko narzędziem przekazu informacji, środkiem komunikowania, ale i znaczącym składnikiem kultury społeczeństwa, najlepszym odbiciem jego wielowarstwowej struktury komunikacyjnej, a co naj-ważniejsze, spoiwem łączącym ludzi we wspólnoty1.

Zachodzące zmiany nieustannie prowokują do refleksji nad skomplikowaną naturą człowieka uwikłanego w różnorodne relacje społeczne, w przeważającej mierze oparte na komunikacji językowej, tworząc wieloaspektową perspektywę badawczą. Dlatego spektrum zagadnień poruszonych w oddanej w ręce Czytelnika monografii jest bardzo szerokie, obejmuje m.in. takie zagadnienia, jak: językowe i etnokulturowe determinanty konstruowania modelu świata, problemy tożsa-mości językowej mniejszości narodowych, komunikacja językowa na terytorium

1 Por. язык – мощное общественное орудие, формирующее людской поток в этнос, образу-ющий нацию через хранение и передачу культуры, традиций, общественного самосознания данного речевого коллектива (С.Г. Тер-Минасова, Язык и  межкультурная коммуникация, Москва 2008, s. 15).

8 Słowo wstępne

społeczeństw polietnicznych, tożsamość kulturowa i językowa w przestrzeni cyfro-wej, znaczenie znajomości języka obcego w kształtowaniu własnej tożsamości, kompetencja kulturowa w nauce języków obcych i wiele innych.

Na całość publikacji składa się piętnaście artykułów poświęconych szczegó-łowym zagadnieniom z  kręgu tytułowych poszukiwań tożsamości językowej. Autorami tekstów są specjaliści różnych narodowości, reprezentujący odmienne dziedziny zainteresowań, co pozwala „naświetlić” inne płaszczyzny analizy tożsa-mości językowej. Wszystkie teksty, każdy w swoim zakresie, nawiązują do prze-wodniego tematu – zagadnienia tożsamości językowej i  jej odbicia w kulturze, języku poszczególnych regionów i mniejszości narodowych, Internecie i mediach masowych oraz w dydaktyce języków obcych. W takiej też kolejności rozdziałów zostały one zamieszczone w niniejszym tomie.

Rozdział pierwszy jest poświęcony językowo-kulturowym aspektom wyraża-nia tożsamości. Aleksander Kiklewicz rozważa problem tożsamości językowej w perspektywie jej uwarunkowania przez takie czynniki społeczne i kulturowe, jak przede wszystkim postmodernizm, postkomunizm i postkolonializm. Badacz analizuje paradygmat symulacji jako charakterystycznej cechy rosyjskiej tożsa-mości narodowej. Robert Grzywacz rozpatruje tożsamość językową w  ujęciu filozoficznym w odniesieniu do jej dwuwartościowości, która w aspekcie herme-tycznej teorii Paula Ricoeura przypisuje istotne znaczenie strukturze semantycznej języka w procesie poznawania wytworów kultury i rozważaniach nad sprawami ponadkulturowymi i ponadwyznaniowymi. Na podstawie bezpośrednich kontak-tów z terapeutami uzależnień, które pozwalają aproksymatywnie ocenić relacje zachodzące między psychofizycznymi procesami a reakcjami werbalnymi czło-wieka, Autor przybliża również praktyczną stronę powyższego zagadnienia. Joanna Mampe i Łada Owczinnikowa podejmują próbę zaprezentowania zbiorowego por-tretu językowego wegetarian jako grupy społecznej na materiale forów interneto-wych. Autorki określają portret językowy wegetarian przez pryzmat podstawowej dychotomii my–oni, realizowanej w ramach binarnych subkategorii: agresywny–kochający, odmowa–akceptacja, ciężki–delikatny itp. Magdalena i Tomasz Jaszczew-scy w paremiach polskich z komponentem człowiek odnajdują odpowiedzi na szereg pytań o charakterze fundamentalnym – od kwestii, kim jest człowiek, do drogi jednostki ludzkiej ku szczęściu. Artykuł autorstwa Iriny Antonenko stanowi natomiast próbę analizy specyfiki tożsamości miejskiej i cech socjolingwistycznych mieszkańca wielkiego miasta (megalopolis) na przykładzie Nowego Jorku, słyną-cego z różnorodności kultur i zamieszkujących go narodowości.

Rozdział drugi poświęcony jest analizie tożsamości językowej poszczególnych regionów Polski i krajów europejskich. Jak wiadomo, w języku niczym w zwier-ciadle odbijają się doświadczenia historyczne i kulturowe jednostki, grupy spo-łecznej, narodu, co w sposób metaforyczny wyraziła amerykańska pisarka Rita Mae Brown: „Język jest mapą drogową kultury. Mówi Ci, skąd ludzie pochodzą i dokąd zmierzają”. Próbę lingwistycznej rekonstrukcji tożsamości przedstawicieli określonych grup etnicznych podejmują Autorzy tego rozdziału. W  obszarze zainteresowań Krystyny Szcześniak leży problematyka wyrażania tożsamości

Słowo wstępne 9

Mazur – społeczności pogranicza – w twórczości czterech wybitnych działaczy tego regionu (Marcina Giersza, Siegfrieda Lenza, Güntera Schiwego i  Erwina Kruka), których Autorka przedstawia przez pryzmat ich własnych słów i opinii otoczenia. Małgorzata Klinkosz, prezentując badania nad tożsamością kaszubską, rozpatruje w swoim tekście problematykę kształtowania tożsamości regionalnej w nazewnictwie aglomeracyjnym. Omawiany temat został osadzony we współcze-snych realiach i jest związany z tożsamością etniczną Kaszubów. Autorka analizuje funkcję tożsamościową kaszubskich chrematonimów w przestrzeni aglomeracji w  dwóch aspektach funkcjonalnych  – identyfikacyjnym i  komunikacyjnym. W centrum uwagi Adama Jaskólskiego mieści się problematyka posługiwania się gwarą przez rosyjskich staroobrzędowców mieszkających w regionie suwalsko--augustowskim i ich tożsamości językowej. Badacz skupia się na opisie cech języ-kowych w dialekcie najmłodszego pokolenia staroobrzędowców na podstawie nagrań z ostatniego dwudziestolecia. Rozważania Jelizawiety Kostandi dotyczą typowego dyskursu rosyjskiej diaspory na terytorium Estonii. Autorka zakłada ist-nienie pewnego tekstu/dyskursu, który tworzy „typowy” przedstawiciel diaspory. Dyskurs ten ma swoje specyficzne cechy, które mogą być formalne, semantyczne i pragmatyczne. Odzwierciedla on nie tylko specyfikę użycia jednostek języko-wych, lecz także światopogląd użytkowników tej odmiany języka w środowisku dwujęzycznym.

Teksty zawarte w rozdziale trzecim obejmują zagadnienia kształtowania tożsa-mości językowej w globalnej przestrzeni Internetu i środkach masowego przekazu. Żanna Sładkiewicz analizuje tożsamość sieciową współczesnej młodzieży polskiej na przykładzie studentów filologii rosyjskiej Uniwersytetu Gdańskiego. Badaczka zwraca uwagę na dynamikę transformacji paradygmatów komunikacyjnych spo-wodowanych rozwojem i ekspansją technologii cyfrowych. Dla młodych ludzi Internet staje się miejscem poszukiwania i konstruowania własnej tożsamości. Klu-czowym czynnikiem przyciągającym uwagę użytkowników Internetu jest cyfrowy wizerunek interlokutora. Na podstawie przeprowadzonego badania Autorka wy od-rębnia kilka rodzajów tożsamości prezentowanych przez młodych użytkowników w globalnej przestrzeni komunikacyjnej. Aleksandra Klimkiewicz, kontynuując tematykę tożsamości cyfrowej, próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób środki internetowo-komunikacyjne oddziałują na odbiór i zrozumienie informacji oraz jaki jest stopień ich językowej transformacji. W tekście zostały wyekspono-wane funkcje identyfikacyjne, ekspresywne, deskrypcyjne, perswazyjne nicków internetowych, została zaakcentowana efektywność komunikacji internetowej w określonej grupie społecznej. Przedmiotem rozważań Jolanty Dyoniziak i Ewy Pirogowskiej jest dyskredytacja w dyskursie medialnym w kontekście budowania tożsamości i postawy społecznej. Badanie oparto na analizie doniesień prasowych na temat kampanii prezydenckiej w USA 2016/17, zamieszczonych na portalu informacyjnym Wyborcza.pl. Marta Noińska zaś, poddając szczegółowej anali-zie merytorycznej przemówienia noworoczne polskich, niemieckich i rosyjskich przewódców, koncentruje się na realizacji semiotycznej binarnej opozycji my–oni z uwzględnieniem czynników pragmatycznych, aksjologicznych i etnokulturowych.

10 Słowo wstępne

W rozdziale czwartym zaprezentowano rozważania nad zagadnieniami toż-samości w dydaktyce języków obcych. Adrianna Olkowska analizuje społeczno--kulturowy aspekt glottodydaktyki, który w dobie globalizacji, fluktuacji i ogólnej mobilności ludzi staje się nie mniej ważny niż aspekt kształtowania umiejętności językowych sensu stricto. Ze  względu na rosnące zainteresowanie imigrantów kursami języka i kultury polskiej zadaniem nauczycieli jest zapewnienie wysokiej jakości szkolenia językowo-kulturowego. Autorka podkreśla, że wzajemne prze-nikanie się języka i kultury tworzy przestrzeń dla dialogu międzykulturowego i subiektywnego traktowania imigrantów. Kontynuując problematykę glottody-daktyczną, Aneta Rejment na postawione przez siebie tytułowe pytanie odpowiada jednoznacznie, iż uczeń-imigrant w szkole polskiej bywa zarówno problemem, jak i wyzwaniem. W oparciu o własne spostrzeżenia, poczynione w szkołach różnych szczebli na terenie Gdańska, Autorka porównuje szkolenie językowe obcokrajow-ców do pracy z dyslektykami, a pomoc imigrantowi w otwarciu się na „inność” kulturową zalicza do nowych aspektów w polskiej szkolnej rzeczywistości.

Podsumowując, chciałybyśmy serdecznie podziękować wszystkim Autorom tekstów zamieszczonych w tomie trzecim cyklu publikacji o tożsamości językowej, a także wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania niniejszej mono-grafii. Szeroki wachlarz koncepcji, poszukiwań i  obserwacji badawczych oraz interdyscyplinarny charakter tej książki wymagały od Recenzentów wiele pracy, wnikliwości i cierpliwości. Wyrażamy głęboką wdzięczność Pani Profesor Halinie Chodurskiej, Pani Profesor Tatianie Kosmedzie i Panu Profesorowi Marianowi Szczodrowskiemu za podjęcie się tej pracy i rzeczowe zaopiniowanie tekstów. Kom-petentna ocena Recenzentów, wartościowe uwagi i sugestie znacząco wpłynęły na finalny kształt i poziom naukowy poszczególnych rozdziałów tej monografii.

Wyrażamy nadzieję, że publikacja ta spotka się z Państwa życzliwym przyjęciem i przyczyni się do dalszego zgłębiania zagadnień tożsamości językowej, dla studen-tów i doktorantów zaś będzie stanowiła źródło inspiracji do dociekań naukowych w tym obszarze.

•Żanna Sładkiewicz

Katarzyna Wądołowska-Lesner

ROZDZIAŁ ITOŻSAMOŚĆ W JĘZYKU I KULTURZE

•

ГЛАВА IИДЕНТИЧНОСТЬ В ЯЗЫКЕ И КУЛЬТУРЕ

Aleksander Kiklewicz

Aleksander KiklewiczUniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej

SPOŁECZNO-KULTUROWE DETERMINANTY NOMINACJI JĘZYKOWEJ W PARADYGMACIE SYMULACJI

Społeczno-kulturowe determinanty nominacji językowej…

SOCIAL AND CULTURAL DETERMINANTS OF LANGUAGE NOMINATION IN PARADIGM OF SIMULATION

Key words: language identity, lexical nomination, simulation, manipulation, persuasion, Russian language

Abstract:The author considers the problem of language identity in perspective of its determination by social and cultural factors. In the context of contemporary Eastern Europe (especially Russia), the follow-ing factors are taken into consideration: postmodernism, post communism, and post colonialism. The author writes about the paradigm of simulation as a characteristic feature of the Russian national identity. Simulation is carried out through the regular use of approximate and non-adequate names. In this paper, this process is considered in such social contexts as: subordinates vs superior, tenderer vs receiver, country vs city dweller and others.

Pojęcie tożsamości językowej nie występuje w encyklopediach lingwistycznych, jednak stanowi ważny przedmiot badań w takich dziedzinach językoznawstwa, jak socjolingwistyka (w szczególności teoria kontaktów językowych), dialektologia, lingwistyka stosowana, psycholingwistyka (zwłaszcza teoria akwizycji języka) (zob. Noels, Pon, Clément 1996; Norton 1997; Friedman 2001; Collins 2003 i in.). W literaturze angielskojęzycznej szczególnie zwraca się uwagę na problem toż-samości językowej w sytuacjach bilingwalnych, gdy opanowanie (np. przez imi-granta) języka obcego wpływa na uświadomienie sobie przynależności do nowej wspólnoty (zob. Boxer 2006: 678).

Tożsamość językową często interpretuje się w  sposób ekstensjonalny, tzn. poprzez odniesienie do słownictwa jako tej części systemu językowego, która najbardziej bezpośrednio (choć względnie) uwarunkowana jest czynnikiem

14 Aleksander Kiklewicz

poznawczo-kulturowym  – tym, co człowiek wie, o  czym jest przekonany, jak wyobraża sobie rzeczywistość. Istnieje też inny – performacyjny aspekt tożsamości językowej, który polega na charakterystycznych dla danej grupy społecznej lub danej osoby typach zachowań językowych. W tej perspektywie badawczej powinny zostać uwzględnione takie właściwości zachowań językowych (m.in. właściwości socjolektów i idiolektów), jak łączliwość jednostek (pod względem formalnym i semantycznym), częstość używania jednostek, proporcja informacji semantycznej i pragmatycznej, struktura wypowiedzi, stopień inferencji (tzn. zależności od kon-tekstu), sceny i atrybuty działalności językowej, genry mowy itd. Jednym z takich wymiarów socjolektów i idiolektów jest charakter nominacji językowej, a mia-nowicie procesów modyfikacyjnych (czy też innowacyjnych) zachodzących w tej sferze. Każda wspólnota kulturowa dąży do dostosowania środków przekazywania informacji do własnych potrzeb oraz zaistniałych warunków działalności. Wiąże się to z ciągłą reinterpretacją odniesień semantycznych znaków i modyfikacją sys-temu nominacji językowych.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest nominacja aberracyjna jako element tożsamości językowej społeczeństw znajdujących na obszarze Europy Wschod-niej. Nominacja aberracyjna w tym przypadku oznacza zastosowanie semantyczne jednostek leksykalnych, a także grup wyrazowych niezgodnie z pojęciem zakodo-wanym w systemie języka. Najczęściej są to przypadki hiperbolizacji jako użycia nazwy do desygnatu, który nie spełnia warunków określonych w pojęciu leksykal-nym. Nominacja aberracyjna wiąże się zatem ze swoistą nobilitacją desygnatów, nastawieniem na symulacyjny, aproksymacyjny tryb mowy oraz snobizm językowy.

Współczesna sytuacja kulturowa w krajach Europy Wschodniej, w szczególno-ści Rosji, cechuje się współdziałaniem kilku czynników. Po pierwsze, jest to kultura postmodernizmu. Za jedną z charakterystycznych właściwości postmodernizmu uznaje się symulację. W określeniu Jeana Baudrillarda (1988: 166) polega ona na generowaniu modeli poznawczych o charakterze hiperrealnym, tzn. nieumotywo-wanych doznaniami empirycznymi i niezależnych od rzeczywistości.

Po drugie, jest to czynnik społeczno-polityczny, w związku z którym należy wymienić trzy zjawiska. Postkomunizm nawiązuje do wciąż żywej tradycji nowo-mowy totalitaryzmu, a  więc retoryki manipulacji, pierwszeństwa propagandy i państwowej kontroli mediów masowych (zob. Kiklewicz 2015: 196). Postkolo-nializm oznacza frustracje spowodowane upadkiem imperium, jakim był ZSRR, i wielokrotne (mające charakter symulacji) eksploatowanie symboli wywołujących nostalgię za Związkiem Radzieckim (por. postawiony w 2015 roku w Lipiecku pomnik Stalina czy historyczno-kulturalny zespół „Linia Stalina” pod Mińskiem). Kapitalizm oligarchiczny w sferze komunikacji publicznej powoduje nastawienie na perswazję, kreowanie wizerunku, podporządkowanie dziennikarstwa. Na cha-rakter zachowań językowych wpływa też fakt, że w rosyjskim społeczeństwie tkwi poczucie niesprawiedliwości w zakresie podziału dóbr materialnych (Сергеева 2004: 250). Znajduje to  wyraz m.in.  w  zjawisku określanym jako лузерство (zob. Лассан 2009a; 2009b; Красных 2012: 20). Reakcją na zastany stan rzeczy jest

Społeczno-kulturowe determinanty nominacji językowej… 15

uciekanie w świat symulakrów, uleganie mitologii mediów, a także coś, co Eleonora Lassan (Лассан 2009b: 148) określiła jako „cierpienie dyskursywne”.

Po trzecie, czynnik etniczno-kulturowy polega na tym, że symulacja w zakresie nominacji językowej stanowi prawdopodobnie jeden z elementów rosyjskiej tożsa-mości kulturowej. Wskazania na tę niezbyt chlubną cechę rosyjskiego charakteru narodowego nie są częste w literaturze antropologicznej i  lingwokulturologicz-nej: zwykle badacze wymieniają cechy pozytywne, takie jak przyjaźń, hojność, ufność, miłosierdzie, patriotyzm, otwartość, odwaga itd. Dmitrij Lichaczow nawet (pozytywnie) pisał o rzekomo charakterystycznej dla Rosji „demokracji bytowej” (Лихачев 2014: 477). Jednocześnie rosyjski badacz wskazywał na cechę negatywną – skłonność Rosjan do mitologizowania, zwłaszcza w zakresie pamięci historycznej. Jeden z precedensowych fenomenów tego typu to  słynne wioski potiomkinowskie.

Na wspomnianą cechę wskazują także dane językowe. Symulacyjny, falsyfi-kacyjny charakter zachowań został np.  zakodowany w rzeczowniku показуха ‘pokazówka, pozorowanie, pozoranctwo, udawanie’. Najczęściej to określenie jest stosowane do sytuacji oficjalnych, gdy podmiot przedstawia stan rzeczy (za który ponosi odpowiedzialność) w sposób nieobiektywny, dążąc do sprawienia pozytyw-nego wrażenia i unikania negatywnych konsekwencji. Показуха często więc wystę-puje w relacji „podwładny (jako sprawozdawca) – przełożony (jako nadzorca)”. Symulację w sytuacjach tego typu należy jednoznacznie traktować jako symptom dewiacji, wskazujący na jakieś niezgodności, niedoskonałości, dysproporcje, wady itd. Problem może mieć charakter systemowy, jak w przypadku niesprawności administracji lokalnej (np. w opowiadaniu Michaiła Zadornowa List do genseka), albo charakter okazjonalny (np. w sztuce Nikołaja Gogola Rewizor). W obu przy-padkach za symulacją zachowań językowych kryją się zjawiska dewiacyjne.

Symulacyjny charakter rosyjskich dyskursów oficjalnych został przekonująco opisany w  znaczących dziełach literatury artystycznej, takich jak: Listy filozo-ficzne Piotra Czaadajewa; Rewizor Nikołaja Gogola; Rzeczy minione i rozmyślenia (szczególnie rozdział XXX tomu pierwszego) Aleksandra Hercena; Krąg pierwszy (rozdział Uśmiech Buddy) Aleksandra Sołżenicyna; Omon ra Wiktora Pelewina; Bajka o trójce braci Strugackich; Wyzwoliciele Wiktora Suworowa; List do genseka Michaiła Zadornowa i in. Sporo informacji na ten temat można znaleźć na stronie internetowej http://lurkmore.to – hasło показуха.

Drugi typ kontekstów społecznych to takie, w których podmiot językowy cierpi na kompleksy, np. na kompleks niższości (por. luzerstwo). Wówczas symulacja sta-nowi zabieg kompensacyjny, który powinien te kompleksy pokonać, zatuszować. Takie sytuacje są opisane m.in. w opowiadaniach Wasilija Szukszyna: eksponują one dyssymetrie w zakresie relacji „wieś – miasto”. Osoby reprezentujące społeczność wiejską notorycznie stosują retorykę symulacji, starając się za wszelką cenę udowod-nić wyższość swojej wspólnoty. Taki bohater występuje w opowiadaniu Szukszyna Obciął (Срезал) – jest to pracownik tartaku Gleb Kapustin, uważany za miejscowego encyklopedystę. Poprzez stosowanie błędnej, ale natarczywej argumentacji, różnego rodzaju spekulacji udaje on posiadacza wiedzy na wszystkie tematy. Misja Kapustina

16 Aleksander Kiklewicz

na wsi polega na tym, aby upokarzać („uwalać”) przybyszy z miasta, przekonywać o intelektualnej i kulturowej wyższości ludzi mieszkających na wsi.

Trzeci typ kontekstów społecznych nominacji aberracyjnej występuje w rela-cji „oferent – adresat”: oferent dąży do wykreowania maksymalnie pozytywnego wizerunku swojej propozycji, często ucieka się do form dyskryminacji konkuren-tów. Symulacja w dyskursach tego rodzaju (np. kłamstwo) służy perswazji, zwykle nakłanianiu adresatów do sugerowanych czynności lub postaw, zniechęcaniu ich do oferty konkurencyjnej. Jest to cecha charakterystyczna współczesnych rosyj-skich środków masowego przekazu, zwłaszcza elektronicznych (TV i Internetu), o czym pisze np. Aleksander Genis w felietonie opublikowanym w witrynie Radia Swoboda (Генис 2017). Za najbardziej dosadne i absurdalne należy uznać spoty-kane w mediach przypadki pseudozdarzeń i pseudoekspertów (jako swego rodzaju symulakrów). Na przykład w mediach rosyjskich regularnie cytowany bywa sympa-tyzujący z Rosją i Kremlem prof. Lorenz Haag z niemieckiego Instytutu Innowacji Ekonomicznych w Chemnitz, blisko Lipska. Dochodzenie dziennikarskie wykazało jednak, że ani sam Haag, ani Instytut, w którym ma pracować, w rzeczywistości nie istnieją.

Nominacja aberracyjna coraz częściej jest zauważalna także w sferze nauki. Z uwagi na ograniczony format tego tekstu rozważę tylko jeden przykład, a miano-wicie następujący, kulturowo specyficzny fenomen: zaoczna konferencja naukowa. Wyraz konferencja oznacza w języku rosyjskim mniej więcej to samo, co w innych językach europejskich: ‘zebranie grupy specjalistów w celu omówienia problemów z określonej dziedziny’. Kluczowy charakter w tym przypadku ma wyraz zebranie: aby konferencja się odbyła, ludzie powinni się zebrać. Wobec tego powstaje dylemat: w jaki sposób konferencja może być zaoczna? Ze zdroworozsądkowego (i seman-tycznego) punktu widzenia jeden wyraz wyklucza drugi. Owszem, współczesne technologie pozwalają na komunikację na odległość, np. za pośrednictwem usługi internetowej Skype – niektóre posiedzenia odbywają się przy takim zaocznym udziale, ale jednak tylko pewnej części osób. W rozumieniu rosyjskim konferencja zaoczna nie zakłada nawet takiej formy udziału (online) – wystarczy, że temat referatu zostanie zgłoszony i zamieszczony w programie, a później zostanie opu-blikowany krótki tekst pokonferencyjny. Takie krótkie (jedno-, dwustronicowe) teksty pokonferencyjne kiedyś traktowano jako „tezy” („тезисы”), natomiast dziś są one uznawane za „artykuły” („статьи”).

Aby wspierać tę formę „działalności naukowej” (koniecznie wypada tu zasto-sować cudzysłów), powstają specjalne firmy (czasem sygnowane nazwiskami profesorów). Na przykład rosyjskie wydawnictwo „Problemy nauki” na swojej stronie internetowej1 zachęca do udziału w organizowanych przez siebie (czyli przez wydawnictwo!) konferencjach, które odbywają się – uwaga! – co miesiąc. Zgłoszenie do udziału polega na przesłaniu „artykułu” do publikacji, której koszt wynosi 180 rubli za jedną stronę. Świadectwem udziału w „konferencji” jest wysy-łany przez wydawnictwo certyfikat:

1 http://scientific-conference.ru/?gclid=CNT-nt3Pm9ICFSwz0wodOccCuA [dostęp 1.10.2017].

Społeczno-kulturowe determinanty nominacji językowej… 17

Certyfikat, jak możemy przeczytać, potwierdza udział dwóch naukowców z Uzbekistanu (jeden z nich ma tytuł akademika) w „międzynarodowej naukowo--praktycznej konferencji”  – jednak bez ujawnienia faktu, że chodzi o  udział zaoczny. Ponadto potwierdza się fakt opublikowania artykułu („статья”) pt. Рас-творимость компонентов в четверной системе…, choć nie podaje się danych bibliograficznych. Na stronie internetowej rosyjskiej bazy e-library.ru2 rzeczywiście można znaleźć taki (opublikowany w czasopiśmie „Современные инновации”) tekst, który kwalifikowany jest jako „artykuł w czasopiśmie – artykuł naukowy”:

2 https://elibrary.ru/download/elibrary_27115208_31753976.pdf [dostęp 1.10.2017].

18 Aleksander Kiklewicz

Rzekomy „artykuł”, jak się okazuje, zajmuje zaledwie jedną stronę, więc – zgod-nie z obowiązującymi standardami – nie jest artykułem, podobnie jak „czasopi-smo”, które publikuje tego typu notatki, nie jest czasopismem naukowym.

Za inny przykład może posłużyć funkcjonowanie nazwy uniwersytet. Z jednej strony, w  tym zakresie zachodzi swego rodzaju megalomania: oficjalne nazwy rosyjskich uniwersytetów to rozbudowane konstrukcje językowe, składające się z kilkunastu członów. Trudno zrozumieć, dlaczego oficjalną nazwą nie może być po prostu Уральский федеральный университет имени Б.Н. Ельцина – jasna, naturalna, autentyczna nazwa. W nomenklaturze urzędowej i w oficjalnych doku-mentach, a  także np. na okładkach książek figuruje inna nazwa: Федеральное государственное автономное образовательное учреждение высшего профессионального образования Уральский федеральный университет имени первого Президента России Б.Н. Ельцина. Absolutnie nieuzasadnione wydaje się dwukrotne powtarzanie przymiotnika федеральный, wyrazów образовательное – образования, wątpliwa jest celowość użycia przymiotnika профессионального, a przede wszystkim ciężkawy, poczwarny, dysfunkcyjny charakter całej konstrukcji, która w myśl rosyjskich urzędników powinna chyba sugerować dużą wagę insty-tucji, jaką jest uczelnia wyższa.

Z drugiej strony, można to potraktować jako wymuszony środek symulacji w warunkach degradacji uniwersytetów. W latach 90. XX wieku i pierwszej deka-dzie XXI wieku w krajach byłego ZSRR masowo zaczęły się pojawiać „uniwersy-tety” i „akademie”. W taki, administracyjny i formalny sposób szkołom wyższym nadawano bardziej prestiżowy status. Tak więc w 2006 roku na Białorusi powstał Poleski Uniwersytet Państwowy. Na tym „uniwersytecie”, który (według danych z 2006 roku) kształci ok. 4000 osób (w tym 75% w trybie zaocznym), są cztery wydziały: ekonomiczny, bankowości, organizacji zdrowego trybu życia oraz bio-technologiczny. Na oficjalnej witrynie uniwersytetu3 nie można znaleźć informacji na temat uprawnień, które posiadałaby ta uczelnia w zakresie nadawania stopni naukowych. Kondycja uczelni jest zbyt słaba, aby można było – zgodnie z europej-skimi wymogami – kwalifikować ją jako uniwersytet bezprzymiotnikowy, ale, jak widać, założyciele jej kierowali się maksymą postmodernizmu „Wszystko ujdzie”.

Wszystkie omówione i podobne przykłady niefortunnej, dysfunkcyjnej nomi-nacji leksykalnej można zinterpretować w świetle kategorii transfuzji. Pojęcie to zostało zdefiniowane przez Marka Kuczyńskiego jako „przelanie zawartości koncepcyjnej z jednego zagnieżdżenia asocjacyjnego [w świadomości użytkownika języka – A.K.] do drugiego” (2004: 171 i n.). Transfuzja semantyczna oznacza zastosowanie niewłaściwych, pojęciowo niereprezentacyjnych środków w celu osiągnięcia pozytywnego efektu oddziaływania na partnera komunikacyjnego lub środowisko. Kuczyński rozpatruje to zjawisko w obszarze dziennikarstwa i poli-tyki, ale, jak widać, nominacja aberracyjna zachodzi także w dyskursach nauk humanistycznych. Zaoczna konferencja nie jest konferencją; jednostronicowy artykuł nie jest artykułem; uniwersytet bez uprawnień do nadawania stopni nie

3 http://www.polessu.by/ [dostęp 1.10.2017].

Społeczno-kulturowe determinanty nominacji językowej… 19

jest uniwersytetem. Za każdym razem jednak sięga się po takie środki symbo-liczne, gdyż dysponują one znacznym potencjałem aksjologicznym i pozwalają na spekulacje.

Z retorycznego punktu widzenia nominację aberracyjną jako element rosyj-skiej tożsamości językowej można zinterpretować poprzez odniesienie do teorii argumentacji, a mianowicie potraktować ją jako błąd rozeznania, który, jak pisze Krzysztof Szymanek, „popełniamy wtedy, gdy polega się na jakimś narzucającym się podobieństwie bez podjęcia jakiejkolwiek próby systematycznego wyliczenia i oceny cech mających być podstawą analogii” (2008: 82). Innymi słowy, mamy do czynienia z aproksymacją jako zasadą, według której podmiot językowy czuje się uprawomocniony do nieprecyzyjnej, przybliżonej, a nawet dowolnej, subiektywnej kategoryzacji obiektów. Można w związku z tym nawiązywać także do stosowanej w psycholingwistyce kategorii hipergeneralizacji oraz do zasady postmodernizmu „Wszystko ujdzie”.

Omawiane zjawisko ma też swój aspekt pragmatyczny. Za nominacją aber-racyjną kryje się intencja komunikacyjna podmiotu, a mianowicie dążenie do wywołania najlepszego wrażenia o sobie, swoich poczynaniach, ofertach, dyspo-zycjach itd. Mamy do czynienia ze snobizmem, pozoranctwem, naśladownictwem, a snobizm językowy, jak wiadomo, polega na „chęci bycia kimś ważniejszym niż (się) jest” (Handke 2008: 266). Oto charakterystyczny przykład z opowiadania Michaiła Zadornowa:

[…] Я жил в городе Нижневартовске в шестизвездочном отеле. Во всем мире пяти…, а в Нижневартовске – шести… И это у них еще не было электричества!… А если бы было электричество, то у этого отеля было бы 65 звезд минимум! (https://www.youtube.com/watch?v=O0kwlQPfHM8&t=3462s).

Tłumaczenie:

[…] Mieszkałem w mieście Niżniewartowsk w hotelu sześciogwiazdkowym. W całym świecie – pięć…, a w Niżniewartowsku – sześć… I to oni nie mieli jeszcze prądu!… A gdyby był prąd, ten hotel miałby co najmniej 65 gwiazdek.

Tożsamość językowa narodów Europy Wschodniej kształtowała się i kształ-tuje się nadal pod wpływem różnych czynników: etniczno-kulturowych i społeczno-politycznych. W związku z tym zwrócono uwagę na postkomunizm, postkolonializm i  tkwiący w  tradycji kulturowej irracjonalizm. Pod wpływem postmodernizmu fenomen symulacji uległ na początku XXI wieku wyraźnemu spotęgowaniu (np. w obliczach „glamuru” oraz w kulturze noworuskich), choć ma on raczej charakter archetypowy i objawia się w tekstach kultury rosyjskiej z przeszłych epok. Jelena Mazur-Matusiewicz (Мазур-Матусевич 2013), która uważa, że u podstaw projektu miasta Petersburg leżą utopijne koncepcje Platona i Thomasa More’a (co wyraźnie koresponduje z pojęciem symulacji), jako motto do swojego artykułu wykorzystała fragment wiersza Aleksandra Puszkina: „Город пышный. Город бедный…” („Miasto pyszne. Miasto biedne”). Jak widzimy, Pusz-kin zdawał sobie sprawę z symulacji: miasto jest pyszne – na pokaz, ale miasto jest