„Warszawa Rakowiec. Analiza procesu powstawania przestrzeni publicznej”

DYPLOMANT: HELENA WAWRZENIUKOPIEKUN PRACY: ADI. DR MARCIN ZGLIŃSKI

AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCHWYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ

STUDIA MAGISTERSKIEROK AKADEMICKI 2010-2011

WARSZAWA RAKOWIEC Analiza procesu powstawania przestrzeni publicznej

ABSTRAKT

Poniższa praca to analiza wielopłaszczyznowości mechanizmów,

które kształtują przestrzeń miejską a w niej w szczególności:

przestrzeń publiczną. Jej celem jest znalezienie odpowiedzi na

pytanie: jakie cechy powinny mieć terytoria zurbanizowane,

aby być środowiskiem przyjaznym dla życia ludzi? Jak dowodzą

zamieszczone tu przykłady, jednym z elementów decydujących

o jakości przestrzeni miejskiej są cechy jej przestrzeni publicz-

nych.

Kolejne stawiane tu pytanie to - w jaki sposób możliwe jest

kształtowanie przyjaznego miasta?

Okazuje się, że w dzisiejszych realiach odpowiada za to złożony

proces w którym architekci i urbaniści są jedynie narzędziami

mechanizmu rynkowego.

W poniższej pracy opieram się na współczesnych próbach

rozwiązania problemów przestrzeni publicznej poprzez różnego

rodzaju strategie: urbanistyki operacyjnej, projektowania

wydarzeń i usług, architekturę partycypacji.

W pierwszych częściach praca jest oparta o literaturę odnoszącą

się do przemian przestrzeni publicznej w różnych regionach

świata. Kolejne rozdziały koncentrują się na aspekcie transfor-

macji przestrzeni miejskiej Warszawy po roku 1984.

Ostatnia część jest poświęcona rejonowi Ochota Rakowiec w

Warszawie.

MECHANIZMY

STRATEGIE

UCZESTNICY

3. KONTEKST WARSZAWY

Mechanizmy

Polityka przestrzenna i strategie rewitalizacji

4. KONTEKST RAKOWCA

Pejzaż architektoniczny

Przemiany

Mieszkańcy

Ankieta

Strategie

Zakończenie

Index zdjęć

Bibliografia

26

32

37

42

44

48

58

59

61

62

1

2

2

7

10

15

17

22

ABSTRAKT ( Polski)

Wstęp

1. POLE ZAINTERESOWANIA

Definicja przestrzeni publicznej

Dlaczego zajmowac się przesrzenią publiczną

Funkcje przestrzeni publicznej

2. MECHANIZMY KSZTAŁTUJĄCE PRZESTRZEŃ

PUBLICZNĄ

Urbanistyka i architektura

Ekonomia

Kultura

3. STRATEGIE KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI

PUBLICZNEJ

Architektura i urbanistyka

Projekty multidyscyplinarne

INDEKS

WARSZAWA

“amerykanizacja p.p.”

spadek po socjaliźmie

mieszkańcy

strategie rozwoju i rewitalizacji

urbanistyka a administracja

PRZESTRZEŃPUBLICZNA

ZAGADNIENIE

EKONOMIA

neo lokalizm

“amerykanizacja p.p.”

URBANISTYKA I ARCHITEKTURA

funkcjonalizm

architekturapo renesansie

architekturapartycypacji

KULTURA

badaniaHallai Fromma

MECHANIZMY

PROJEKTY ARCH.-URB.

urbanistykaoperacyjna

PROJEKTY MULTIDYSCYPLINARNE

wspieranie społeczności lokalnych

strategietransportowe

projektowaniewydarzeń

STRATEGIE

mieszkańcy

RAKOWIEC

strategie rewitalizacjii zagospodarowania przestrzennego

pejzaż architektoniczny

MAPA PRACY

przemiany

1 42 3 5

się. Dzieje się tak w wyniku transformacji ekonomicznych

i kulturowych. W ich efekcie zacierają się dawne loka-

lne koloryty miast i zastępuje je ujednolicona w stylistyce

„nowoczesność”. Nasuwa się pytanie: czy tracąc pewne

wartości przestrzeni miejskich będziemy potrafili nadąć im

nowe autentyczne tożsamości? Czy forma współczesnych

przestrzeni publicznych dostosuje się do obecnych potrzeb i

stylów życia użytkowników? Z punktu widzenia projektanta

będzie to zależeć od tego, jak bardzo uważnie wpatrzy się on

w świat i otaczających go ludzi.

Niniejsza praca to próba właśnie takiego „wpatrywania” się

w Warszawę a w nim: w dzielnicę mieszkaniową Ochotę Ra-

kowiec.

WSTĘP

Współczesna dyskusja na temat przestrzeni publicznej jest

w istocie dyskusją na temat pejzażu naszej codzienności:

tego w jakim otoczeniu chcielibyśmy żyć, a w jakim już nigdy

nie będziemy mogli. W tej debacie szczególnie interesujące

są trzy zagadnienia: pytanie o urbanistykę, detal miejski i

tożsamość miejskiego krajobrazu.

Pierwsze z nich: „pytanie o urbanistykę” odnosi się do pew-

nego fenomenu współczesnych miast, a w szczególności ich

terenów rezydencjonalnych. Polega on na coraz większym

„rozpraszaniu się” architektury. Budynki powstają, niby be-

zludne wyspy - same dla siebie, ale rzadko w kontekście do

tego co ich otacza. To tak jakby współcześni mieszkańcy mia-

st bali się zbytniej bliskości, spojrzenia sąsiadów na swoich

plecach. W efekcie ludzie osiedlają się na przedmieściach,

„chowają się” w swoich apartamentowcach i domkach z

ogródkiem. Ta ucieczka jest jednak pułapką. Podmiejskie

„pustynie” nie są w stanie zastąpić dobrze zaprojekto-

wanych, zwartych wnętrz miejskich.

Jak pokaże niniejsza praca czynnikiem decydującym o

jakości przestrzeni miejskiej jest jej skala i detal. Stanowią

go: proporcje i ciągłości wnętrz miejskich, zieleń i mała

architektura. Decydującym problemem jest tutaj również

umiejętność pogodzenia potrzeb różnych użytkowników

przestrzeni publicznej: osób zmotoryzowanych, przecho-

dniów i rowerzystów.

Wreszcie ostatnia kwestia. Współczesne miasta, a wraz z

nimi ich przestrzenie publiczne, nieodwracalnie zmieniają

FOTOGRAFIA PO LEWEJ STRONIEmodernistyczne osiedle w mieście Zlin w Czechach, 1930 r. źródło: Internet

Człowiek na przestrzeni dziejów wykształcił wokół siebie

różnego rodzaju przestrzenie. Stanowią one terytoria, których

rozmiar i forma zależna jest od funkcji, którą dla nas pełnią.

Jednym z rodzajów takiego terytorium jest przestrzeń public-

zna. Jej problematykę coraz chętniej porusza się w dyskusjach

i publikacjach. Żywo interesują się nią urbaniści, architekci, soc-

jologowie a nawet ekonomiści. Powodem tej ogólnej uwagi

są przemiany, jakim ten obszar ulega i jego wpływ na jakość

życia mieszkańców miast. Powszechnie stawiana jest teza, że

przestrzeniom publicznym nie udaje się spełniać oczekiwanych

od nich funkcji.

DEFINICJA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

Wydaje się, że zjawisko przestrzeni publicznej towarzyszy

człowiekowi od zarania dziejów. Mimo tego sam termin

przestrzeń publiczna (amerykański: public space) wszedł do

języka dopiero w końcu lat 50tych XX wieku w Stanach Zjed-

noczonych (1). Stamtąd rozprzestrzenił się na inne kraje.

Termin przestrzeń publiczna powstał od pojęcia urban design.

Wcześniej urban design zastąpił słowo o węższym zna-czeniu:

civic design (2), które odnosiło się do projektów budynków

użyteczności publicznej i ich relacji do przestrzeni zewnę-

trznych. Podczas gdy civic design skupiał się głównie na dbało-

ści o estetykę projektowanych obiektów urban design zaczął

kłaść nacisk na konieczność zapewnienia ogólnodostępnej i

1. POLE ZAINTERESOWANIA

Definicja przestrzeni publicznejDlaczego zajmować się przestrzenią publicznąFunkcje przestrzeni publicznej

1

1. CARMONA Matthew; “Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design”; published by Architectureal Press; 20032. “civic design” (ang.) - termin powstały u schyłku XIX wieku, na fali dziełalności “City Beautifull Movement”

szerszego zainteresowania przestrzenią publiczną pojawił

się wraz z obserwacją obniżenia jakości przestrzeni miejskiej

przy jednoczesnym masowym wzroście liczby ludności na

terenach zurbanizowanych.

Jak przepowiadają specjaliści wiek XXI będzie stuleciem

wielkich przeludnionych metropolii (3). Już w chwili obecnej

ponad połowa mieszkańców globu żyje na terenach zurbani-

zowanych i przewiduje się, że w ciągu następnych 20stu lat,

ten odsetek wzrośnie do 70%. Oznacza to, że dbałość o jakość

przestrzeni miejskiej staje się szczególnie istotna.

Można dyskutować na temat czy potrzeba przestrzeni pub-

licznej we wszystkich ustrojach politycznych i kulturach

występuje w takim samym stopniu, albo czy mogą istnieć jej

zastępcze formy np.: wirtualne.

W większości jednak krytycy są zgodni: istnienie przestrzeni

publicznej jest istotnym elementem budowania przyjaznych

mieszkańcom miast. Wynika to z funkcji jaką p.p. pełnią dla

pojedynczego człowieka oraz społeczności.

FUNKCJE

Jeden z najwybitniejszych polskich urbanistów Kazimierz

Wejrecht (4) twierdził, że stystem przestrzeni publicznych

powinien być szkieletem spinającym miasto.

Z perspektywy użytkownika przestrzenie publiczne pełnią

rozmaite funkcje. Różnią się one w zależności od kultury

społeczeństwa, w której się wykształciły. Sumując refleksje

2

przyjaznej w użytkowaniu przestrzeni między budynkami.

Istnienie przestrzeni publicznej w Stanach Zjednoczonych

reprezentowało idee demokracji, równości obywateli do pra-

wa korzystania z miasta.

Obecnie termin przestrzeń publiczna jest różnorodnie

pojmowany. Niektóre interpretacje tłumaczą go jako:

przestrzeń w świetle prawnym będąca własnością wspólną

społeczeństwa. Inne definicje rozszerzają znaczenie do:

terytorium dostępnego użytkowi publicznemu, niezależnie

od praw własności. Można dyskutować na temat czy

przestrzeń publiczna jest obszarem wyłącznie zewnętrznym

czy również wewnętrznym budynków. Z drugiej strony,

w związku z rosnącym znaczeniem Internetu, niektórzy

obejmują tym pojęciem przestrzeń wirtualną, ze względu

na jej ogólnodostępność oraz fakt, że jest miejscem wielu

międzyludzkich interakcji.

Poniższa praca skupia się na tematyce przestrzeni publi-

cznej rozumianej jako: przestrzeń rzeczywista, zewnętrzna,

ogólnodostępna i wspólnie użytkowana przez mieszkańców,

niekoniecznie będąca przestrzenią komunalną w statusie

prawnym. To zagadnieniem poruszane będzie głównie w

odniesieniu do obszarów mieszkalnych, w szczególności zabu-

dowy o charakterze wielorodzinnym.

DLACZEGO ZAJMOWAC SIĘ PRZESTRZENIĄ PUBLICZNĄ

Tezę wyjściową do nimniejszej pracy stanowi twierdzenie, że

jakośc życia człowieka jest po części zdeterminowana przez

cechy jego najbliższego otoczenia. W konsekwencji fenomen

3. ARCHITECTURE STUDIO; “The ecological city”; Silvana Editoriale; Barcelona 20084. WEJRECHT Kazimierz - urbanista, profesor Politechniki Warszawskiej

na ten temat, ujęte w różnego rodzaju publikacjach, możemy

mówić, że przestrzeń publiczna powinna być miejscem: 1) kon-

taktu jednostki ze społecznością, w której żyje 2) kontaktu z

naturą 3) miejscem wykonywania różnego typu niekomer-

cyjnych aktywności.

1) Przestrzeń publiczna jako miejsce kontaktu ze

społecznością

W „Piramidzie Potrzeb” Abraham Maslow przedstawił tezę,

że człowiekowi jako jednostce społecznej niezbędne jest

wykształcenie więzi wspólnoty i przynależności do większej

grupy. Odnosząc ten fakt do kwestii przestrzeni publi-

cznej możemy mówić o potrzebie identyfikacji człowieka

z miejscem zamieszkania – miastem jako całości oraz

najbliższym sąsiedztwem domu. W budowaniu takich relacji

mają znaczenie dwa rodzaje przestrzeni publicznej: przestrze-

nie reprezentacyjne oraz przestrzenie życia codziennego.

Przestrzenie reprezentacyjne stanową wizytówkę miasta oraz

miejsca chętnie odwiedzane przez turystów. Z reguły zloka-

lizowane są w rejonach centrum - obszarach o zabytkowej

tkance architektonicznej lub miejscach usytuowania ważnych

dla miasta obiektów. Dla mieszkańców mogą one stanowić

przedmiot dumy, symbol pamięci i w konsekwencji wzmacniać

stopień utożsamienia się ludności z danym terytorium.

W wielu wypadkach przestrzenie reprezentacyjne mają klu-

czowe znaczenie ekonomiczne dla danego miasta a nawet

całego regionu. W zdecydowanej części istniejące dziś ob-

szary tego typu utraciły swoja dawną rezydencjonalną

Zdjęcie górne: tekst (ang.) “jakie są ostatnie formy przestrzeni publicznej?”Zdjęcie dolne: “Multimedial Crown Fountain”, Chicago, USA

3

zowanych. Mają one „kluczowe znaczenie dla odnowy sił i

utrzymania dobrego stanu zdrowiamieszkańców miast” (6).

Obszary takie stanowią miejsce odpoczynku i rekreacji. Zieleń

w mieście powinna być obecna zarówno w postaci parków jak

i zieleni ulicznej.

Na przestrzeni wieków w części miast Europy a potem Amery-

ki Północnej powstawały bogate w zieleń bulwary i skwery,

a nawet parki publiczne. Zapotrzebowanie na miejską zieleń

wzrosło jednak wraz z końcem XIX wieku. Nastąpił wtedy

drastyczny skok liczby ludności na terenach zurbanizowanych.

Odpowiedzią projektantów na to nowe zapotrzebowanie stały

się modernistyczne teorie miast ogrodów.

Współcześnie projektowanie zieleni miejskiej jest czynnikiem

stosowanym dla podniesienia atrakcyjności inwestycyjnej

terenów zurbanizowanych. To również element szeroko pojętej

strategii zrównoważonego rozwoju. Ideą tej strategii jest m. in.

minimalizowanie negatywnego wpływu miasta na środowisko

naturalne.

3) Przestrzeń publiczna jako miejsce wykonywania różnego

typu niekomercyjnych aktywności

Przestrzeń publiczna w miastach kultury Zachodu zawsze była

miejscem różnego typu aktywności: odpoczynku, rekreacji, za-

bawy, pracy. Wynikało to z potrzeby człowieka aby przebywać

„na powietrzu” w przestrzeni bogatej w ludzi i wydarzenia(7).

We współczesnych zatłoczonych metropoliach wzrasta ocze-

4

funkcję, stając się głównie tłem do istniejących w nich usług

komercyjnych.

Przestrzenie publiczne zlokalizowane w bezpośrednim oto-

czeniu miejsca zamieszkania odgrywają równie ważną rolę co

przestrzenie reprezentacyjne. W przeciwieństwie do tych pier-

wszych służą one prawie wyłącznie właściwym mieszkańcom

miasta. Przestrzenie publiczne obszarów rezydencjonalnych

mają decydujący wpływ na jakość życia mieszkańców i mogą

decydować o atrakcyjności danej metropolii jako miejsca do

osiedlania się. Są one kluczowe, gdyż tworzą bliskie otocze-

nie domu, jego przedsionek i zarazem tło wielu codziennych

aktywności.

Według krytyków (5) przestrzeń publiczna obszarów rezydenc-

jonalnych powinna stwarzać możliwość budowania więzi jed-

nostki z lokalną społecznością oraz zaspokajać potrzebę jej

identyfikacji z miejscem zamieszkania.

Kontakty międzyludzkie w przestrzeni publicznej mogą

odbywać się na wielu różnych poziomach: obserwacji, roz-

mowy, wspólnej aktywności. Mogą mieć one charakter anoni-

mowy lub personalny. Cechy przestrzeni publicznej powinny

umożliwiać różnorodność tych interakcji.

2) Przestrzeń publiczna jako miejsce kontaktu z naturą

Według zasad nowoczesnego planowania tereny zielone po-

winny być podstawowym elementem przestrzeni zurbani-

5. GEHL Jan; “Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni pub-licznych”; Ram; Kraków 2009

6. GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit; Warszawa 2002; s. 233 7. GEHL Jan; “Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publi-cznych”; Ram; Kraków 2009

kiwanie aby obszary przestrzeni publicznej były multifunkcjo-

nalne. Ta potrzeba jest szczególnie ważna na obszarach

rezydencjonalnych.

Aktywności w przestrzeni publicznej mogą mieć różnorodny

charakter. Badacz tego zagadnienia Jan Gehl dzieli je na ka-

tegorie: aktywności konieczne (komunikacja), opcjonalne

(np. rekreacja) i „warunkowe” (zachowania społeczne). Twie-

rdzi, że najbardziej przyjazne użytkownikowi są te przestrze-

nie w których aktywności opcjonalne i „wynikowe” dominują

nad koniecznymi.

Aby zachęcić mieszkańców miast do zróżnicowanego

użytkowania przestrzeni publicznej jej forma i skala powinna

być dostosowana do oczekiwanych od niej funkcji. Funkcje

te będą zmieniać się wraz ze zmianą stylu życia i kultury

użytkowników. Czynniki wpływające na formę przestrzeni

publicznej i wykonywanych w niej aktywności w zostaną

omówione w następnym rozdziale.

5

6

2. MECHANIZMY KSZTAŁTUJĄCE PRZESTRZEŃ PUBLICZNĄ

Urbanistyka i architekturaEkonomiaKultura

Istnienie przestrzeni publicznej jest konsekwencją podziału

otoczenia człowieka na prywatne i wspólne. Jej forma to wynik

złożonego procesu. Składają się na niego takie czynniki jak:

ekonomia, prawo, styl życia ludności, kultura. Cześć z mecha-

nizmów ją budujących ma charakter oddolny: jest efektem in-

dywidualnych inicjatyw jednostek, inne są kształtowane przez

czynniki zewnętrzne: działalność specjalistów oraz warunki

stworzone przez państwo i instytucje.

Poniższy rozdział jest poświęcony trzem czynnikom

kształtującym przestrzeń publiczną: architekturze/urbanistyce,

ekonomii i kulturze. Ze względów porządkowych każde z tych

zagadnień zostanie omówione oddzielnie. W istocie jednak

można by pisać o nich jednocześnie. W większości wypadków

wymienione czynniki są ze sobą powiązane i wzajemnie od sie-

bie zależą.

Architektura i urbanistyka w sposób oczywisty wpływa na

zewnętrzną formę przestrzeni publicznej. Jeśli myśleć o

przestrzeni publicznej jako o wnętrzu miejskim architektura

stanowić będzie jego ściany a urbanistyka zadecyduje o jego

układzie w stosunku do całości.

Ekonomia wpłynie na proces projektowy, w którym, w wielu

wypadkach, o kształcie przestrzeni publicznej nie będą decy-

dowali wyłącznie architekci czy urbaniści, ale cała rzesza spe-

cjalistów z różnych dziedzin pracujących nad kierunkami roz-

woju miasta. Ekonomia również wypełni przestrzeń publiczną

życiem ludzi i ich aktywnościami. Zadecyduje o formie, w

jakiej będziemy korzystać z naszego otoczenia. Przykładem

może tu być porównanie miast Indii z ich urokiem ulicznego

handlu, miast włoskich z tradycją lokalnych sklepików do

funkcjonalizmu. Różniłą się one trafnością dostosowania formy

przestrzeni publicznej do potrzeb mieszkańców, co było wyni-

kiem odmiennego stopnia partycypacji użytkowników w pro-

cesie powstawania miasta.

Wg. Jana Gehla najbardziej przyjazne użytkownikowi są

przestrzenie, których forma powstawała stopniowo, elasty-

cznie dostosowując się do indywidualnych potrzeb

mieszkańców. Z kolei najgorsze efekty dawało projektowanie

architektury i urbanistyki w sposób masowy, dla anonimowego

odbiorcy, w którym architekt nie tylko miał ograniczony wpływ

na formę, ale również tracił umiejętność dostosowania projek-

towanych przestrzeni do skali człowieka.

Wg. Jana Gehla najlepiej formowana przestrzeń publiczna była

w okresie przedrenesansu.

Tak oto autor opisuje miasto tego okresu: „Miasta rozwijały

się w mniejszym stopniu w oparciu o plany, lecz ewoluowały

w procesie trwającym nierzadko wiele stuleci, co pozwalało

na ciągłe dostosowywanie i adaptację fizycznego środowiska

do potrzeb mieszkańców. Miasto nie było celem samym w so-

bie, lecz narzędziem formowanym przez użytkowanie. Rezul-

tatem tego procesu są przestrzenie, które nawet dziś oferują

wyjątkowo dobre warunki do życia między budynkami ”(10).

Począwszy od epoki renesansu partycypacja społeczna

w procesie powstawania miasta zmniejszyła się. Forma

urbanistyczna przestała swobodnie ewaluować, w za-

mian zaczęła być planowana. W konsekwencji wąska

pustki przestrzeni metropolii amerykańskich, w których „eko-

nomia supermarketów” wpłynęła na zmianę formy ulicy i

placu miejskiego.

Również czynnik kultury zadecyduje o tym, jak ludzie będą

korzystać z przestrzeni publicznej. Kultura rozumiana jest tut-

aj jako specyfika relacji międzyludzkich i podział przestrzeńni

na prywatną i wspólną. Kultura ukształtuje interakcje ludzi w

przestrzeni publicznej.

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A URBANISTYKA I ARCHITEKTURAPartycypacja społeczna w planowaniu

Nie można mówić architekturze i urbanistyce nie odnosząc się

do genezy miasta.

Na przestrzeni wieków mieliśmy do czynienia z różnymi

formami miast: starożytnymi miastami-państwami, swo-

bodnie rozwijającymi się miastami z okresu Pax Romana,

średniowiecznymi miastami-twierdzami, „idealnymi” miasta-

mi renesansowymi, miastami industrialnymi, funkcjonalnymi,

„zagęszczonymi (8)”, itd. Przeobrażenia miasta oddziaływały

na zmiany w przestrzeni publicznej.

Trafną analizę wpływu formy miasta na kształt przestrzeni

publicznej przeprowadził Jan Gehl w swojej książce: „Życie

między budynkami”(9). Zdefiniował on trzy modele miast:

przed-renesansowe, po-renesansowe oraz miasta doby

8. KOOLHAAS Rem; “Delirious New York”; Monacelli Press; 19949 GEHL Jan; Zycie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni public-znych; Ram; Kraków 2009; s. 39-48

klasyfikacja wg. Gehla

miastaŚredniowiecza

10. GEHL Jan; “Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni pu-blicznych”; Ram; Kraków 2009; s. 39

7

miasta od Renesansu

8

grupa specjalistów zaczęła tworzyć teorie na temat tego jak

miasto powinno wyglądać. Przestrzenie między budynkami i

zawarte w nich funkcje nie były już w centrum uwagi. Na pier-

wszy plan wysunęły się efekty przestrzenne, same budynki i

artyści, którzy je tworzyli.

Zupełna krytyka miast nowożytnych jest jednak tylko

częściowo słuszna. Średniowieczne miasta, mimo, że

pełne malowniczości (głównie z perspektywy turysty) są

jednocześnie ciasne, ciemne i nie do końca wygodne do życia.

Jednocześnie mamy do czynienia z sukcesem niektórych

przykładów dziewiętnastowiecznej urbanistyki. Wystarczy

spojrzeć na Paryż zmodernizowany przez Eugene Haussma-

nna albo Barcelonę Ildefonsa Cerdy. Ich przestrzenie publicz-

ne są jednocześnie przestronne i przytulne. Tworzą je pierzeje

uliczne, miejsca przyjazne zarówno różnego rodzaju komu-

nikacji, jak i „aktywności między budynkami”. To urbanisty-

ka charakteryzująca się ciągłością wnętrz miejskich oraz

spójnością architektury.

Na przełomie wieków dziewiętnastowieczne, eklektyzujące

podejście do architektury zostało jednak silnie skrytykow-

ane. Ostatecznie wyparł je nurt urbanistyki zwany funkcjona-

lizmem. Odnosi się do niego Jan Gehl pisząc, że funkcjonalizm

legł u podstaw sposobu budowania współczesnych miast i

przestrzeni publicznych.

Zapoczątkowany u progu XX wieku funkcjonalizm był

próbą stworzenia lepszych warunków życia

dla rosnącej liczby mieszkańców miast. Postulowano

w nim rezygnację z kostiumu historycznego architektury i dos-

tosowanie tworzonych przestrzeni miejskich do wymogów

sanitarnych. Budynki mieszkalne miały być jasne, przewiewne

miasta funkcjonalizmu

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A TRENDY W ARCHITEKTURZE (klasyfikacja według Jana Gehla)Górne: przestrzeń publiczna miast średniowiecznych była bezpośrednio kształtowana przez użytkowników. Na zdjęciu miasto Jork w Wielkiej Brytanii.Środkowe: od epoki Renesansu forma przestrzeni miejskich zaczęła być podporządkowana kanonom estetycznym. Jej tworzeniem zajęli się artyści i architekci. Na zdjęciu: osiemnasto-wieczny Park królewski Drottingholm w Szwecji.Dolne: w okresie dominacji funkcjonalizmu w architekturze formę przestrzeni publicznych zdominowała jej funkcja techniczna. Na zdjęciu osiedle Nowa Huta w Krakowie

9

tworzenie architektury i przestrzeni publicznej. Ma być nim

np.: „logomania”: czyli podporządkowanie wszystkich decyzji

kompozycyjnych motywowi graficznemu. Innym „sposobem”

przytaczanym przez Stachurę jest stylizowanie architektury

na podobieństwo struktur biologicznych.

Na fali sprzeciwu wobec oderwania projektowania od potrzeb

człowieka, pojawiły się teorie architektury partycypacji oraz

fenomen zainteresowania urbanistyką slumsów. Ideą tych

nurtów jest wiara w to, że najlepszą przestrzeń miejską tworzą

korzystający z niej ludzie.

Opinie krytyków, kładących nacisk na wagę partycypacji

w procesie projektowym, stały się ważnym głosem w

dyskusji na temat kształtowania przestrzeni publicznej.

Jak się jednak okazało, taka partycypacja nie jest obec-

nie możliwa w skali, w jakiej miała ona miejsce w epo-

ce przedrenesansu. Utrudniają ją realia rynku budowlanego.

W efekcie, w kulturze Zachodniej, architektura partycypacji

funkcjonuje głównie na zasadzie przedprojektowych kon-

sultacji społecznych oraz umożliwianiu użytkownikom

samodzielnego modyfikowania projektów.

Wydaje się, że budowaniu przestrzeni publicznej powinna

towarzyszyć w równym stopniu kontrola specjalistów nad

procesami zachodzącymi w przestrzeni miejskiej, jak i szero-

kie rozeznanie projektantów w potrzebach użytkowników

oraz ewentualna partycypacja tych ostatnich w procesie pro-

jektowym.

Z punktu widzenia architektury szczególnie ważnym wydaje

się uwrażliwienie projektanta na skalę i detal planowanych

przestrzeni.

miastapostmodernizmu

architekturapartycypacji

11. STACHURA Ewa; “Determinanty Zmian w architekturze mieszkanio-wej okresu transformacji w Polsce”; Wydawnictwo Politechniki Śląskiej; Gliwice 2009; s. 43-45

i słoneczne, a mieszkańcy mieli mieć dostęp do otwartych

przestrzeni.

Jednocześnie funkcjonaliści zaniedbali psychologiczny i

społeczny aspekt projektowania. Miało to najczęściej wyraz

w niedostosowaniu wielkości projektowanych obiektów i

otaczających go przestrzeni do skali człowieka. Jednym z naj-

bardziej zauważanych skutków tej ideologii było zniknięcie

ulic i placów z nowych osiedli mieszkaniowych i nowych

miast. Zastąpiono je otwartymi pustymi przestrzeniami, które

według funkcjonalistycznych teorii, miały zostać wypełnione

aktywnością rekreacyjną mieszkańców. W rzeczywistości jed-

nak pozostały one nieużytkowane i zaniedbane.

Funkcjonaliści w swoich projektach zdawali się skupiać na as-

pekcie technicznym projektowanych przestrzeni, zapominając

o ich roli kulturotwórczej oraz znaczeniu emocjonalnym.

Moderniści deklarowali, ze piękno ich projektów leży w pro-

stocie. W wielu jednak wypadkach prostota modernistycz-

nych brył stawała się mechanicznym „sposobem” na proje-

ktowanie i w oczach użytkowników była nudna.

Również teorie postmodernizmu i nowsze niekoniecznie

przyniosły poprawę sytuacji przestrzeni publicznej. Wielu

współczesnych architektów tworząc budynki zaniedbuje

zaprojektowanie ich zewnętrznego otoczenia.

Dużo wskazuje na to, że obecnie istnieje tendencja

do traktowania architektury jak przestrzennego

gadżetu a nie obiektu, który swoją skalą, materiałami

i detalem tworzy bezpośrednie otoczenie człowieka.

Ewa Stachura (11) opisuje postmodernistyczne sposoby na

Stało się to kolejno w kontekście rewolucji przemysłowej w

Europie, ale też jako efekt ekonomii wolnego rynku w Stanach

Zjecnoczonych, socjalizmu w bloku ZSRR oraz współczesnej

globalizacji i informatyzacji.

W odniesieniu do kontekstu przestrzeni publicznej krytycy

mówią o dwóch rozróżnieniach w systemach ekonomicznych,

które wpływają na ludzkie aktywności „między budynkami”.

Określają je terminami „ekonomia lokalna” i „ekonomia glo-

ba-lna”.Ekonomia globalna charakteryzuje się koncentracją

kapitału w rękach niewielkiej liczby ludzi/ przedsiębiorstw. Z

perspektywy rozwoju przestrzennego wpływa ona na masową

migracje mieszkańców wsi oraz miasteczek do dużych mi-

ast. Ekonomi globalnej w wielu wypadkach towarzyszy brak

kontroli miejskich instytucji nad przemianami w przestrzeni

miejskiej oraz wzrost tempa powstawania nowej zabudowy.

W miastach ekonomi globalnej przestrzenie publiczne mają z

reguły charakter techniczny. Aktywności konieczne dominują

w nich nad aktywnościami opcjonalnymi i „warunkowymi’.

Przestrzenie publiczne miast stworzonych przez ekonomię

lokalną są bardziej zróżnicowane w funkcji. Stwarzają one

lepsze warunki do „życia między budynkami”. Jest to efekt

mechanizmów nią rządzących. Cechami ekonomii lokalnej są:

przewaga na rynku małych przedsiębiorstw, właściwa kon-

trola miejskich instytucji nad jakością powstającej przestrzeni,

zrównoważone tempo rozbudowy miast.

Odnosząc się do wcześniejszego tekstu o różnicy pomiędzy

formą przestrzeni publicznej w epoce średniowiecza, rene-

sansu i funkcjonalizmu, możemy mówić, że system który

kształtował miasta sprzed epoki funkcjonalizmu, opierał się

10

Należy również zwrócić uwagę na to, że współczesne projek-

towanie to proces złożony. Składa się na niego działalność

wielu różnych specjalistów: nie tylko architektów, urbanistów,

ale również osób zajmujących się strategiami rozwoju przestr-

zennego, ekonomią i urbanistyką operacyjną.

Tworzenie przyjaznych mieszkańcom przestrzeni publicznych

wymaga wysokiej jakości pracy na każdym etapie projektowa-

nia: w skali makro i mikro.

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A EKONOMIALokalność kontra globalność

Kolejnym czynnikiem wpływającym na kształt przestrzeni pu-

blicznej jest ekonomia.

Niniejszy rozdział odnosi się do opinii krytyków, którzy

twierdzą, że aby stworzyć przyjazną użytkownikowi przestrzeń

nie wystarczy zmienić jej formę i proporcje. Należy wypełnić ją

życiem ludzi i ich aktywnościami. Takie rozumienie zagadnienia

kieruje uwagę na aspekt ekonomiczny funkcjonowania miast.

To właśnie czynniki ekonomiczne wpływają na styl życia ludzi a

więc determinują sposoby użytkowania przestrzeni publicznej

przez mieszkańców.

Ekonomia, najogólniej rzecz ujmując, zajmuje się sposobami, w

jaki ludzie pozyskują różnorodne środki do życia – począwszy

od najważniejszych i najbardziej podstawowych aż po te fakul-

tatywne, „nadprogramowe” (12).

Problem wpływu ekonomii na formy przestrzeni publicznej

pojawił się w literaturze dopiero w XX stym wieku

12. wikipedia.pl

Lokalizm kontra globalizm

11

Zastąpiła ją praca przy wytwarzaniu i przetwarzaniu infor-

macji (13).

Model miasta tego okresu początkowo występował głównie

w Stanach Zjednoczonych, jednak w wyniku procesów globa-

lizacji, rozprzestrzenił się na większość krajów na całym

świecie.

Przemiany miast Stanów Zjednoczonych połowy XX wieku

zostały ocenione jako dowód kryzysu amerykańskiej ur-

banistyki. Uznano je za środowisko nieprzyjazne do

życiamieszkańców. Ich cechami charakterystycznymi były:

niekontrolowany rozwój przestrzenny nowej zabudowy,

powstawanie monofunkcionlnych przedmieść (ang. urban

sprawl), dominacja komunikacji samochodowej nad

komunikacją pieszą/rowerową/ publiczną, zanik i komercjal-

izacja przestrzeni publicznych, przewaga zamkniętego typu

architektury mieszkalnej (strzeżone osiedla tzw.: kondominia).

Transformacje miast w Stanach Zjednoczonych miały swoje

odbicie w obszernej literaturze odnoszącej się krytycznie do

zachodzących procesów. Jej przykładami są publikacje m.in.

Ericha Froma, Jane Jacobs, Keivina Lyncha, Edwarda T. Halla.

Przyczyny negatywnych skutków epoki ponowoczesnej kry-

tycy odnieśli do problemu technicyzacji miasta.

Wg Edwarda T. Halla aspekt techniczny przestrzeni publi-

cznych zdominował jej funkcje kulturotwórczą. Erich Fromm

pisze, że celem miasta stała się produkcja i konsumpcja. Rem

Koolhaas reasumuje, że w wyniku zachodzących procesów

przestrzeń publiczna zanikła a jej ostatnią formą jest pół-

publiczna przestrzeń centrów handlowych.

epoka ponowoczesna

na ekonomii lokalnej. Funkcjonalizm, z koleji, wykształcił się w

epoce ekonomi globalnej.

Ekonomia globalna

Wydaje się, że to co rozumiemy dzisiaj jako globalizacja miało

swoje korzenie w końcu XIX wieku w epoce industrializacji.

Mechanizacja produkcji stworzyła wtedy podstawy

współczesnego kapitalizmu.

W wielu krajach Europy i Ameryki Północnej industrializacja

zbiegła się z procesem uwłaszczenia chłopów. W jej wyniku

chłopi bez ziemi zaczęli emigrować do miast w poszukiwa-

niu pracy. Proces ten wpłynął na gwałtowny wzrost liczby

mieszkańców miast.

Różne miasta rozmaicie poradziły sobie z konsekwencjami tej

migracji. Tam gdzie nowi mieszkańcy miasta byli bogat-

si, a miasto dbało o swoją politykę przestrzenną, proces

uprzemysłowienia przeszedł łagodniej.

Główną negatywną konsekwencją uprzemysłowienia było

pogorszenie się warunków życia w mieście oraz niski standard

mieszkaniowy zabudowy przeznaczonej dla robotników.

Próba rozwiązania tego problemu przy użyciu nowych techno-

logii i standaryzacji produkcji okazała się nie do końca trafiona.

Zostało to omówione w w kontekście funkcjonalizmu (s. 8).

Kolejnym etapem pogłębiania się kapitalizmu jest okres postin-

dustrialny (ponowoczesny). Charakteryzuje się on wzrostem

automatyzacji produkcji oraz przewagą zatrudnienia ludzi w

sektorze usług.

Głównym źródłem utrzymania mieszkańców miast w epo-

ce postindustrialnej przestała być produkcja przemysłowa. 13. wikipedia.pl

epokaindustrializacji

swoją strukturę przestrzenną zawdzięcza wierze mieszkańców

w ideał samoregulującej się gospodarki. Hustonowski model

zakłada wspieranie rozwoju ekonomicznego poprzez znie-

sienie ograniczeń podatkowych i regulacji prawnych wobec

działających przedsiębiorstw. Efektem tego jest pozbawienie

Huston wielu usług publicznych m. in.: dbałości o przestrzeń

miejską.

Mimo że Huston zajmuje większy obszar niż Nowy Jork, posiada

od niego siedemnaście razy mniejszą powierzchnię przestrzeni

użyteczności publicznej.

Nowy Jork –miasto biurowców

„Delirious” to angielski termin który w języku potocznym

oznacza „coś oszałamiającego”, „szaleństwo z radości”. To

właśnie tym słowem określa Nowy Jork Ram Koolhaas w swojej

książce, uznanej za manifest urbanistyki tego miasta.

Nowy Jork to nieformale centrum ekonomiczne i kultu-

rowe Stanów Zjednoczonych. Postrzega się je jako „miasto

obiecane”, związane z nadziejami na karierę, sławę i lepszy

świat.

Podobnie jak w przypadku Huston, forma urbanistyki Nowego

Jorku jest zdeterminowana czynnikami ekonomicznymi. Jed-

nak w przeciwieństwie do omówionego wcześniej miasta Flo-

rydy, Nowy Jork pozostaje zwarty i „zagęszczony” (15). Gęsta

wertykalna zabudowa jest obecna szczególnie w centralnej -

biurowej części miasta.

Nowy Jork nie posiada wielu zewnętrznych przestrzeni publicz-

15. KOOLHAAS Rem; “Delirious New York”; Monacelli Press; 1994

12

Aby zilustrować konsekwencje okresu postindustrialnego

dla formy przestrzeni publicznej należy odwołać się do paru

przykładów.

Huston, Nowy Jork i Las Vegas to trzy miasta, które swoją

przestrzenną formę w dużej części zawdzięczają czynnikom

ekonomicznym.

Każde z nich odpowiada wyżej wymienionej charakterystyce mi-

ast amerykańskich, zdominowanych przez komercjalizację oraz

technicyzację przestrzeni publicznej. Jednocześniepowyższe

miasta są przykładami trzech osobnych trendów.

Huston - miasto kampusów

Rozwój przestrzenny Huston został całkowicie zdominowany

przez czynniki ekonomiczne. Było to wynikiem liberalnej poli-

tyki władz miasta. Zakładała ona brak jakiejkolwiek ingerencji i

kontroli nad inwestycjami budowlanymi. W efekcie przestrzeń

publiczna w Huston została ograniczona do ciągów transportu

samochodowego i przestrzeni centrów handlowych.

O przypadku Huston piszą Stanford Kwinter i Daniela Fabri-

cus w książce „Mutations” (14). Opisują je jako twór zupełnie

niemiejski: luźne zbiorowisko ośrodków badań naukowych,

przemysłu oraz biznesu, połączonych ze sobą wspólną

infrastrukturą i ekonomicznymi relacjami.

Huston, będąc trzecim co do wielkości miastem amerykańskim

14. KOOLHAAS R., Borei S., Kwitnter S.; “Mutations”; Actar; Barcelona 2005; s. 546 - 565

13

nych. Te istniejące, jak Central Park, czy nowo powstała Highline

na Manhattanie są bardzo popularne wśród mieszkańców.

Jednak to nie przestrzeń zewnętrzna jest charakterysty-

czna dla tego miasta. Jest nią raczej przestrzeń wewnętrzna

istniejących w nim budynków.

Rem Koolhaas opisuje nowojorskie wieżowce jako osobne

miasta w mieście, jednostki posiadające prawie wszystkie

niezbędne człowiekowi usługi i funkcje.

Mimo technicyzacji przestrzeni miejskiej Nowy Jork wyróżnia

się na mapie metropolii USA. Podobnie jak San Franci-

sco i Boston, jest on miastem interesującym i atrakcyjnym.

Dzieje się tak nie tylko dzięki sile jego ekonomicznego

sukcesu. W przeciwieństwie do miast typu Huston Nowy Jork

zdołał zachować swoją historyczną siatkę ulic. Powstawaniu

zwartej zabudowy sprzyjał profil ekonomiczny Nowego

Jorku: nastawiony bardziej na zarządzanie zasobami niż na ich

produkcję.

Jednocześnie miastu udało się przyciągnąć do siebie ludzi kul-

tury. Dzięki nim zaczęło ono tętnic życiem.

Las Vegas – miasto rozrywki

W epoce ponowoczesnej przemiany ekonomiczne dokonywały

się jednocześnie z przemianami kulturowymi. Dowodem na

równoległość procesów ekonomicznych i kulturowych są

zjawiska towarzyszące urbanistyce Las Vegas.

Las Vegas przez wielu Amerykanów jest uważane za światowe

centrum rozrywki. Jednym z głównych filarów ekonomii tego

miejsca pozostaje turystyka. Napędzają ją istniejące na tym

terenie sieci kasyn oraz parków tematycznych. Każdego roku

PRZESTRZENIE MIASTA PONOWOCZESNEGOGórne: charakterystyczną cechą miasta ponowoczesnego jest zanik przestrzeni publicznych na obszarach rezydencjonalnych. Jednocześnie miasta coraz bardziej “rozlewają” się na przedmieście tworząc tzw. “urban sprawl”.Środkowe: wg. architekta Rama Koolhaasa w mieście ponowoczesnym ekwiwalentem trady-cyjnych przestrzeni publicznych są obszary centrów handlowych.Dolne: terytorium miasta ponowoczesnego można podzielić na trzy strefy: obszary budynków biurowych tzw. the city (na zdjęciu), obszary centrów handlowych oraz obszary rezydencjo-nalne. Wszystkie one są ze sobą połączone przestrzenia publiczną o charakterze technicz-nym.

14

tysiące osób pielgrzymuje do Las Vegas, aby między innymi

zobaczyć kopie sławnych budynków w centrum komercyjnym

Paradise.

Rem Koolhaas twierdzi, że przestrzeń publiczna w Las Vegas

nie istnieje. Zastępują ją centra handlowe, w których sztucznie

stworzona architektura ma być atrakcyjnym tłem do robie-

nia zakupów.

Las Vegas jest przykładem jeszcze jednego zjawiska. Polega

ono na traktowaniu miasta jako swoistego rodzaju przedsię-

biorstwa nastawionego na dochód. Pisze o tym Jane

Jacobs w swoich wielu książkach poświęconych zależności

ekonomii i urbanistyki.

W przypadku Huston władze miasta rozmyślnie nie ingerowały

w przemiany przestrzeni miejskiej. W Las Vegas przeciwnie,

świadomie budują one prokomercyjną politykę rozwoju

przestrzennego tak, aby czerpać z niej ekonomiczne korzyści.

W sposób analogiczny do procesów zachodzących w Stanach

Zjednoczonych rozwijają się dzisiaj miasta na całym świecie.

Elementami typowej metropolii ery postindustrialnej są kolej-

no: city – rejony biurowców, rejony centrów handlowych oraz

rejony obszarów mieszkalnych. Wszystkie one połączone są ze

sobą przestrzeniami publicznymi o charakterze technicznym.

Każdy z wyżej wymienionych obszarów miasta kształtuje się

nieco inaczej, w zależności od uwarunkowań historycznych i

socjologicznych swojej lokalizacji.

Europejskim odpowiednikiem centrów rozrywki w Las Vegas

są historyczne starówki miast. Różnią się one jakością archi-

tektonicznej scenografii, jednak ich cel jest wspólny. Jest nim

przyciąganie turystów, czyli przyciąganie pieniędzy.

Ekonomia lokalna

„Chociaż urodziliśmy się nowocześni, w coraz mniejszym stopniu nimi pozostajemy. Już nie żyjemy w świecie ukutym przez tryumfująca cywilizację zachodu i konsekwentnie musimy przekształcać sposób w jaki zamieszkujemy naszą planetę.”

Fragment „The Ecological City”

Architecture Studio, Francja

Idea ekonomii lokalnej wyrosła ze sprzeciwu wobec postindu-

strialnych przemian: przestrzennych i ekonomicznych.

Jest ona obecna zarówno w krajach bardzo bogatych:

inwestujących w badania naukowe oraz innowacje, jak również:

w krajach niskorozwiniętych, jeszcze nie zdominowanych przez

kapitalizm.

Ekonomia lokalna opiera się na działaniu małych i średnich

przedsiębiorstw oraz na tzw.: polityce zrównoważonego roz-

woju. Jej cechą powinno być również istnienie kreatywnych

społeczności (16).

W książce wydanej przez włoską jednostkę badawczą (16)

można prześledzić przykłady europejskich ekonomii lokalnych.

Znajdziemy w niej opisy samoorganizujących się społeczności.

W niektórych przypadkach efektem ich działań są rewitalizacje

przestrzeni publicznych. Dokonują ich mieszkańcy danego re-

jonu miasta. Poprawie stanu fizycznego takich miejsc często

towarzyszy nadanie im nowych funkcji.

W kontekście omawianej problematyki efektem działania

16. MERONI Anna (red.) ; “Creative Communities, People Inventing sus-tainable ways of living”; Polidesign; Mediolan 2007

15

kulturze, przestrzenie publiczne różnych miast będą mniej

lub bardziej zatłoczone. Wg. niego kultura decyduje również

o mechanizmach tworzenia relacji człowieka z innymi

mieszkańcami miasta/ dzielnicy/ bloku mieszkalnego.

Hall podkreśla kontrast między kulturami mniejszości etni-

cznych w miastach USA a kulturą amerykańską. Według niego

przestrzeń publiczna miast Ameryki w ogromnej większości

została zdeterminowana przez działanie Internetu i telewizji.

Ma ona sprzyjać alienacji jednostki w społeczeństwie i techni-

cyzacji przestrzeni publicznej. System kultury amerykańskiej nie

pozwala również na dostosowanie form miasta do wymagań

mniejszości kulturowych. Powstałe w efekcie tego przestrzenie

publiczne są mało stymulujące zmysłowo i wizualnie niecieka-

we.

Teksty Edwarda Halla są jedynie jednym z wielu głosów w dys-

kusji na temat wpływu współczesnej kultury na pejzaż miasta.

Wydaje się, że zagadnieniem najczęściej poruszanym przez

krytyków jest właśnie owa dominacja kultury oraz ekonomii

amerykańskiej nad innymi nad lokalnymi kulturami mniejszości

narodowych.

Z punktu widzenia przestrzeni publicznej to element dyskusji

nad formą miast przyszłości. Czy będą one stechnicyzowane

i zmysłowo „płaskie”? Czy zdołają w pełni zaspokoić ludz-

kie potrzeby estetyczne i społeczne? A może społeczeństwa

przyszłości nie będą potrzebować przestrzeni publicznej?

W tej dyskusji nie sposób pominąć głosu amerykańskiego

filozofa i socjologa Ericha Fromma (19). Poglądy Fro-

19. FROMM Erich; “Zdrowe społeczeństwo”; Panstwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1955

ekonomii lokalnej jest wzrost zatrudnienia ludności na ob-

szarze jej miejsca zamieszkania (np.: dzielnicy). Wpływa to na

zróżnicowanie funkcji przestrzeni publicznych. W konsekwencji

ekonomia lokalna przyczynia się do budowania tożsamości

oraz lokalnego kolorytu różnych obszarów miejskich.

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A KULTURAPrzestrzeń publiczna a to w jaki sposób jesteśmy ze sobą

Ostatnim czynnikiem, który w zasadniczy sposób wpływa na

formę przestrzeni publicznej, jest kultura.

Termin kultura pozostaje zawsze w aspekcie społecznym i bio-

logicznym funkcjonowania człowieka. Kultura to „sposób w

jaki ludzie są ze sobą” (17) oraz to jak postrzegają otaczającą

ich przestrzeń za pomocą zmysłów (18).

Z punktu widzenia teorii kultury miasto jest mozaiką przestrzeni

publicznych, grupowych i prywatnych. Może być ono również

bogate lub ubogie w rozmaite bodźce zmysłowe.

Czynnik kultury wpłynie na zachowania i dystanse między-

ludzkie występujące w przestrzeni miejskiej.

Edward Hall (18) twierdzi, że postrzeganie przestrzeni różnicuje

się w zależności od przynależności etnicznej danej osoby. Pod

tym kontem analizuje on narody: europejskie, arabskie, da-

lekiego Wschodu oraz amerykańskie. Z jego badań wynika, że w

zależności od dystansów społecznych, występujących w danej

17. RAJKOWSKA Joanna; “Przewodnik Krytyki Politycznej”; Wydawni-ctwo Krytyka Polityczna; Warszawa 201018. HALL Edward; “Ukryty wymiar”; MUZA SA; Warszawa 2005

badaniaEdwardaHalla

“mieć” kontra “być”

mma są przez wielu krytyków uważane za kluczowe w

zrozumieniu amerykańskiej kultury. Podobnie jak Hall

Fromm zauważa rozdźwięk pomiędzy społeczeństwem

amerykańskim a grupami mniejszości narodowych. Według

niego zaistniałe różnice kulturowe mają podłoże filozofi-

czne. Jest zdania, że cechą determinującą społeczeństwo

Stanów pozostaje dążenie do dominacji oraz budowanie

mate-rialnego statusu. W efekcie tworzy się społeczeństwo

anonimowości i indywidualistów. Amerykańskiej kulturze

„mieć”, agresywnej i ekspansywnej, Fromm przeciwstawia

kulturę „być”- kulturę mniejszości narodowych. Tę ostatnią

opisuje jako bardziej duchową i pro społeczną.

W miastach amerykańskich element kultury był lekcewa-

żony w procesie projektowania przestrzeni publicznych.

Zupełnie innym popełnianym przez projektantów błędem

okazała się niewłaściwa interpretacja elementów kultury.

Była nią architektura oparta o teorie utopii społecznych jak

np.: idea osiedla społecznego okresu socjalizmu. Przestrze-

nie publiczne takiej mieszkaniówki miały być pielęgnowane

i współużytkowane przez wszystkich mieszkańców. W prak-

tyce jednak to, co „wspólne” okazało się „niczyje”. Przestrze-

nie publiczne blokowisk „socu” pozostały puste.

Podsumowując: dostosowanie formy miejsca do wymogów

danej kultury wydaje się kluczowe dla stworzenia udanej

przestrzeni publicznej. Jednocześnie należy pamiętać, że

podstawowym punktem odniesienia w tym projektowaniu

powinna być zawsze skala człowieka. Wynika ona z proporcji

ludzkiego ciała oraz zasady funkcjonowania jego zmysłów.

To właśnie ona, niezależnie od niuansów kulturowych, jest

zbliżona u wszystkich ludzi.

16

3. STRATEGIE KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

Architektura i urbanistykaProjekty multidyscyplinarne

17

jednostki opiniotwórcze.

Każdy z wymienionych aktorów może być analizowany pod

kontem: finansowym (czy jego priorytetem jest maksymali-

zacja dochodów/ minimalizacja kosztów), czasu (w zależności

od tego czy zaangażowanie aktora jest długo czy krótko termi-

nowe), funkcjonalności (czy aktor jest bezpośrednim bene-

ficjentem jakości powstającej przestrzeni).

Z przedstawionej mapy systemu widać, że jakością przestrzeni

miejskiej są zainteresowani przede wszystkim użytkownicy.

Jednocześnie mają oni znikomy wpływ na formę powstających

projektów i są ograniczeni możliwościami finansowymi.

Inwestorzy i developerzy mają duży wpływ na formę miejskiej

zabudowy. Jednocześnie ich priorytety leżą w maksymalizacji

dochodu, co nie zawsze idzie w parze z dbałością o jakość

powstającej inwestycji.

Różnego rodzaju specjaliści (architekci, urbaniści, projektanci)

są najczęściej jedynie wykonawcami briefu projektowego de-

veloperów i mają ograniczony wpływ na powstający projekt.

Według Carmony (20) gwarantem powstawania wysokiej

jakości przestrzeni miejskiej powinna być równowaga pomiędzy

wszystkimi uczestnikami opisanego systemiu. Te równowagę

powinny zapewnić instytucje państwowe.

Instytucje państwowe mogą za pomocą przepisów, planów i

projektów wpływać na formę przestrzeni publicznej, zarówno

tej istniejącej jak i planowanej.

Narzędziami kontroli nad nowo powstającą zabudową są miejs-

uczestnicyprocesu

W poniższej części zostanie omówione to jak czynniki: architek-

tury/urbanistyki, ekonomii i kultury mogą zostać wykorzystane

w strategiach tworzenia/ rewitalizacji przestrzeni publicznej.

Opisane poniżej procesy będą miały charakter oddolny (będąc

indywidualną inicjatywą jednostek) lub odgórny (jako efekt

działalności władz i instytucji).

Na potrzeby tego rozdziału strategie zostały podzielone na

następujące części:

- działania przez architekturę i urbanistykę

- działania przez projekty multidyscyplinarne (będące na granicy

kultury i ekonomii )

ARCHITEKTURA I URBANISTYKA

Rewitalizacja przestrzeni publicznej poprzez zmianę jej fizy-

cznej formy odbywa się na wielu poziomach projektowania:

urbanistyki operacyjnej, regulacji prawnych, docelowych projek-

tów przestrzeni publicznej.

Zanim zostaną omówione poszczególne przykłady takich rewita-

lizacji należy najpierw wyróżnić uczestników biorących udział w

procesie budowania przestrzeni miejskiej. Będzie to punktem

wyjścia do zrozumienia motywacji oraz zależności między tymi,

którzy mają realny wpływ na formę miasta a tymi, którym może

zależeć na podniesieniu jakości przestrzeni publicznej.

Na mapie systemu (wykres strona 18) pokazane są powiązania

między podstawowymi “aktorami” biorącymi udział w omawia-

nym procesie. Są nimi: użytkownicy przestrzeni, urząd mia-

sta, inwestorzy, developerzy, różnego rodzaju specjaliści oraz 20. CARMONA Matthew; “Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design”; Architectureal Press; 2003

cowe plany zagospodarowania przestrzennego oraz wytyczne

prawne. Ich celem powinno być wstępne określenie ram funkc-

jonalnych oraz wielkościowych nowopowstających obiektów i

przestrzeni.

Według organizacji UNESCO Habitat (21) takie regulacje powin-

ny również gwarantować określoną wielkość przestrzeni pub-

licznej przypadającą na każdego mieszkańca miasta.

Stosowanie wymienionych instrumentów jest podstawą

znalezienia racjonalnego kompromisu między wymaganiami

prywatnych inwestorów, wynikającymi przede wszystkim z

praw rynku, a dobrem publicznym.

Kolejną rolą jednostek organizacji państwowej jest budowanie

strategii zagospodarowania przestrzennego i rewitalizacji w ra-

mach tzw. planów operacyjnych.

Plany operacyjne w większości wypadków mieszczą się w strate-

gii ekonomicznej miasta, które decyduje się na rewitalizację

niektórych obszarów w celu zwiększenia ich atrakcyjności tu-

rystycznej. Koncentracja rewitalizacji w obszarach centralnych

jest również uwarunkowana ograniczeniami finansowymi.

Istnienie regulacji prawnych jest podstawą, jednak nie

gwarantem, powstania przyjaznych przestrzeni publicznych.

Ostatecznie to od projektantów i lokalnych urzędników będzie

zależeć czy sztywne reguły prawne zostaną zinterpretowane w

sposób twórczy i innowacyjny, tak, aby stworzyć architekturę o

wysokim standardzie fizycznym i kulturowym.

Powodzenie rewitalizacji architektoniczno-urbanistycznej

dobrze ilustruje przykład Bilbao i Kopenhagi. O sukcesie

18

MAPA SYSTEMU

INWESTOR

DEWELOPER

UŻYTKOWNIK

URZĄD MIASTA

popyt

badania rynku

popyt

ARCHITEKCI URBANIŚCIPROJEKTANCI

WŁAŚCICIELE ZIEMI

BUDOWNICZY

PRZESTRZEŃ MIEJSKA

$“usługa”

$ $

kont

rola

inst

ytuc

ji

pańs

twow

ych

$$

źródło: opracownie własne

JEDNOSTKI OPINIOTWÓRCZE

wydawnictwa, instytucje, muzea

działanie bezpośredniewywieranie wpływu/przepływ gotówki

$

21. UNITED NATIONS; “Planning Sustainable Cities, Policy Directions, Uni-ted Nations Human Settlements Program”; Abrigded Edition; 2009

kontrola UrzęduMiasta

planyoperacyjne

19

WŁAŚCICIELE GRUNTÓWCi, którzy sprzedają lub udostępniają ziemię pod inwestycje budowlaną; właściciele gruntów zwy-kle nie biorą aktywnego udziału w procesie powstawania obiektu; ich cele są: krótkotermi-nowe, finansowe.

DEWELOPERZYTermin obejmuje szeroki zakres jednostek organizacyjnych, zarówno osób fizycznych jak i prawnych; ich poziom motywacji zysku waha się od najbardziej dochodowych: DEWELOPERÓW SEKTORA PRYWATNEGO, poprzez INSTYTUCJE PAŃSTWOWE, ORGANIZACJE NON-PROFIT do SPÓŁDZIELNI MIESZKANIOWYCH i OSÓB FIZYCZNYCH; ich cele są: finansowe, długoterminowe, związane z aspektem funkcjonalnym i wizualnym powstającej inwestycji .

BUDOWNICZYTo wykonawcy i podwykonawcy; dążą oni do osiągnięcia zysku poprzez obniżanie kosztów materiałów i pracy; ich cele są: krótkoterminowe, finansowe, związane z jakością wykonawstwa (reklama); wykonawcy są często projektantami projektu.

RÓŻNEGO TYPU PROFESIONALIŚCICi, którzy świadczą swoje usługi deweloperom i innym jedostkom związanym z powstawa-niem inwestycji. Należą do nich: KONSULTANCI DS. MARKETINGU, RADCY PRAWNNI, PLANIŚCI, ARCHITEKCI, INŻYNIEROWIE, KIEROWNICY ZAKŁADÓW, KONSULTANCI JAKOŚCI, ETC.; ich cele są: długoterminowe, finansowe i związane z jakością powstającej inwestycji.

GRANTODAWCYCi, którzy pokrywają koszty finansowe w okresie rozwoju inwestycji (tj. koszty związane z naby-ciem gruntu, budową i powstaniem projektu). Przeważnie krótkoterminowymi grantodawcami są BANKI KOMERCYJNE; ich cele są krótkoterminowe, finansowe .

STRONA “ZAOPATRZENIA” ci, którzy wytwarzają produkt

STRONA POPYTUci, którzy w sposób bezpośredni lub pośredni użytkują produkt

INWESTORZYTo nabywcy (a następnie sprzedawcy) projektu budowlanego; są oni przede wszystkim zain-teresowani (potencjalnym) dochodem i utrzymaniem wysokiego poziomu wartości inwestycji; w budownictwie komercyjnym i przemysłowym głównymi inwestorami są FIRMY UBEZPIECZE-NIOWE i FUNDUSZE EMERYTALNE. W budownictwie mieszkaniowym inwestorami są OSOBY FIZYCZNE (np.: nabywcy mieszkań).

NAJEMCYTo ci, którzy wynajmują lub kupują wybudowane przestrzenie; są oni zainteresowani przede wszystkim wartością użytkową obiektu; ich cele są: długoterminowe, finansowe, dotyczące funkcjonalności i wyglądu zewnętrznego projektu (np: reprezentacja właściciela).

OGÓŁ MIESZKAŃCÓW MIASTATo ci, którzy konsumują produkt procesu budowlanego bezpośrednio lub pośrednio (MIESZKAŃCY, PRZEDSIĘBIORSTWA, OGÓŁ SPOŁECZEŃSTWA); mogą oni stanowić jednostki opiniotwórcze , działając za pomocą: fachowych czasopism i ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH; ich priorytetami jest maksymalizacja jakości przestrzeni miejskiej.

SEKTOR PUBLICZNYSektor publiczny to m. in.: INSTYTUCJE RZĄDOWE, AGENCJE REGULACYJNE, ORGANY ZWIĄZANE Z PLANOWANIEM; ich zadaniem jest regulowanie rozwoju miasta; taka regulacja odbywa się po-przez systemy planowania, przepisy, politykę rewitalizacji; ich celem jest kontrola nad inwesty-cjami sektora prywatnego i dbanie o interes publiczny (z definicji, w praktyce nie zawsze jest to zrealizowane).

INNI WŁAŚCICIELE GRUNTÓWSą nimi właściciele gruntów i budynków znajdujących się w pobliżu miejsca inwestycjibudowlanej; ich celem jest zapobieganie dewaloryzacji własnej nieruchomości (również, o ile to możliwe, zwiększenie jej wartości); wartość takiego obiektu/ gruntu może wzrosnąc w zależności od inwestycji budowlanej powstającej w sąsiedztwie.

JEDNOSTKI BIORĄCE UDZIAŁ W PROCESIE TWORZENIA MIASTA

źródło: opracowane na podstawie: CARMONA Matthew; “Public Spaces - Urban Spaces, The dime-nsion of Urban Design”; Architectureal Press; 2003

rewitalizacji w obu tych miastach zadecydowała z jednej

strony odpowiednia postawa władz lokalnych, z drugiej

umiejętność architektów dostosowania formy przestrzeni do

potrzeb użytkowników.

Bilbao - inwestycja w kulturę

Bilbao to stolica regionu basków w północnej Hiszpanii. Jego

układ przestrzenny jest w dużej części wynikiem gwałtownego

rozwoju miasta w XIX wieku. Wtedy to wraz z pojawie-

niem się przemysłu wydobywczego liczba mieszkańców

Bibao zwiększyła się dziesięciokrotnie. W XX wieku cześć

z bilbaowskiego przemysłu upadła. Miasto weszło w fazę

deindustrializacji. Jej efektem stał się kryzys ekonomiczny i

postępująca degradacja społeczna i przestrzenna. Osiągnęła

ona swój punkt szczytowy w 1980 roku.

Pomysłem władz miasta na rewitalizację przestrzeni w Bil-

bao okazała się inwestycja w kulturę. W 1997 roku w cen-

trum miasta otworzono Muzeum Sztuki Współczesnej

fundacji Guggenheima. Wybudowano je na terenach

poprzemysłowych położonych nad brzegiem rzeki Nervion.

Muzeum Guggenhima w Bilbao zaprojektował światowej

sławy architekt: Frank Gehry. Dzięki swojej nietypowej formie,

zyskało ono ogólnoświatową sławę i przyciągnęło do miasta

rzesze turystów. Bilbaowska inwestycja nie tylko się zwróciła,

ale również przyniosła miastu ogromne zyski. Zarobione

pieniądze zainwestowano w kolejne projekty: między innymi

rewitalizację przestrzeni publicznych i budowę obiektów kul-

tury. Do pracy nad nowymi przestrzeniami zapraszano kolej-

ne sławy architektury m.in.: Santiago Calatravę, Arata Isozaki,

20

TABELA MOŻLIWOŚCI

Realny wpływ - inicjowanie/ kontrola

Odpowiedzialność - prawna lub kontraktowa

Zainteresowanie/ wpływ

Brak interesu

LEGENDA

ELEMENTY

PRZESTRZENI

UKŁAD ULIC

DZIAŁKI - PODZIAŁI POŁĄCZENIA

FUNKCJE TERENU/BUDYNKU

FORMA BUDYNKU:-PROPORCJE

-UKŁAD W STOS. DO PRZESTRZENI PUBL.

-ELEWACJE

-DETALE/ MATERIAŁY

DOSTAWCY PRODUCENCI

WŁA

ŚCIC

IELE

G

RUN

TÓW

GRA

NTO

DAW

CY

DEW

ELO

PERZ

Y

AUTORYTETYPUBLICZNE

PLA

NIŚ

CI

INŻY

NIE

ROW

IE

DRÓ

G

ARC

HIT

EKCI

UG

BAN

IŚCI

BEZP

OŚR

EDN

I U

ŻYTK

OW

NIC

Y

źródło: opracowane na podstawie: MCGLYNN Sue, Murrain Paul; ”Responsive Environment”; Architectural Press; 1994

KONSUMENCI

21

Filipa Starcka.

Inwestycja w jakość i nowatorstwo przestrzeni miejskich wpłynęła

na zmianę profilu ekonomicznego miasta i wyjście z postindustri-

alnego impastu.

Kluczową decyzją w projekcie dla Bilbao okazało się postawienie

na „gwiazdorstwo” i powierzenie projektów światowej sławy ar-

chitektom.

Kopenhaga - przestrzeń dla człowieka

Kopenhaga to jedno z najgęściej zaludnionych miast Europy

Północnej. W ostatnim dziesięcioleciu miasto to przeszło proces

przestrzennej rewitalizacji. Bazą przemian w Kopenhadze stała się

transformacja przestrzeni publicznych. Jej ideą było ograniczenie

ruchu samochodowego w mieście i przywrócenie ulic dla ludz-

kich aktywności „między budynkami”. W historycznym centrum

stworzono system ulic dla ruchu pieszego, a w całej Kopenhadze:

sieć ścieżek dla komunikacji rowerowej. Projekt odniósł sukces.

Obecnie z komunikacji rowerowej korzysta 36% mieszkańców. W

efekcie w 2010 roku Kopenhaga została oceniona przez magazyn

Forbes jako jedno z najbardziej przyjaznych do życia europejskich

miast.

Transformację systemu przestrzeni publicznych w Kopenhadze

wykonano w ramach działalności departamentu komunikacji

urzędu miasta. Jego inicjatorami i wykonawcami byli architekci:

Jan Gehl i Lars Gamzoe. Swój projekt opracowali oni na podstawie

wieloletnich badań nad zachowaniami użytkowników przestrzeni

publicznej. Wśród nich znalazły się m.in.: pomiary ruchu pieszego

i analizy komunikacji.

Zarówno w przypadku Bilbao jak i Kopenhagi rewitalizacji zostały

REWITALIZACJE PRZESTRZENI PUBLICZNEJGórne: pomysłem na rewitalizację brzegów rzeki w Bilbao była budowa Muzeum Sztu-ki Współczesnej. Do stworzenia projektów architektury oraz przestrzeni zewnętrznej zaproszono “gwiazdy” architektury: Santiago Calatravę oraz Franka Gehry.Środkowe: rewitalizacja historycznych obszarów Kopenhagi polegała na minimalizacji ruchu samochodowego w centrum i udostępnieniu ulic dla ruchu pieszego. Projekt został zrealizowany przez pracownię architektoniczną Jana Gehala.

22

poddane głównie obszary centralne miasta. Należy zwrócić

uwagę, że znacznie trudniejszym zadaniem jest przeprow-

adzenie podobnych projektów na terenach mieszkaniowych i

peryferyjnych. Niełatwo znaleźć na nie fundusze, jak również

ich struktura architektoniczno/ urbanistyczna często nie jest

łatwym tłem do tworzenia przyjaznej przestrzeni publicznej.

Pod względem całościowego podejścia do projektowania

przestrzeni publicznej (obejmującego zarówno obszary central-

nejak i peryferie) przodują kraje Europy Północno Zachodniej.

Wśród nich szczególnie wyróżnia się Holandia. Niderlandy, dzięki

wypracowanej przez stulecia kulturze projektowej i administra-

cyjnej, posiadają sprawny system tworzenia przestrzeni miejs-

kich. Kluczem do ich sukcesu jest oszczędność w gospodarowaniu

terenem (w końcu mają go niewiele) oraz dobra komunikacja

pomiędzy różnymi uczestnikami procesu projektowego (or-

ganami miejskimi, developerami, mieszkańcami miasta).

Holandia w swoich strategiach projektowania i rewitalizacji

stawia na rozsądne dogęszczanie przestrzeni miejskiej i

rewitalizację istniejących obszarów. Dzięki temu miasta tego

kraju nie „rozlewają się” na przedmieścia. Nie bez znaczenia

jest umiejętność organów władzy efektywnego wykorzysty-

wania środków finansowych: minimalizacji biurokracji i konsek-

wentnego realizowania wizji przyjaznego miasta.

PROJEKTY MULTIDYSCYPLINARNE

Kolejnym elementem strategii rewitalizacji i budowania

przestrzeni publicznych są projekty multidyscyplinarne:

wykraczające poza ramy architektury i urbanistyki.

Takie projekty mogą być elementami polityki przestrzennej mia-

sta, lub stanowić inicjatywę różnych organizacji pozarządowych

a nawet firm.

Ideą projektów multidyscyplinarnych jest zmiana przestrze-

ni fizycznej, poprzez projektowanie różnego typu ludzkich

aktywności. Tego rodzaju inicjatywy mogą mieć różną formę

np.: dotyczyć transportu miejskiego, projektowania wydarzeń

i usług, wspierania lokalnej przedsiębiorczości oraz inicjatyw

proekologicznych.

W przeciwieństwie do projektów fizycznej rewitalizacji prze-

strzeni projekty multidyscyplinarne często są niskobudżetowe

i finansowo samowystarczalne.

Dla zobrazowania jak funkcjonują tego rodzaju działania

odwołam się do następujących przykładów: strategii transpor-

towych (przykład bike sharing), projektowania wydarzeń oraz

projektów wspierających lokalne społeczności.

1) strategie transportowe

Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat w wielu miastach

Europy Zachodniej pojawiły się systemy budujące miejską

komunikację pozasamochodową. Jednym z najciekawszych

tego rodzaju projektów są sieci ulicznych wypożyczalni

rowerów (bike sharing systems, public bikes). Obecnie

wypożyczalnie rowerów można znaleźć w ponad dwustu mi-

astach na całym świecie (mi In.: Hadze, Barcelonie, Waszyn-

gtonie, Helsinkach, Paryżu, Denver, Londynie, Mediolanie). W

większości powstały one z inicjatywy lokalnych władz.

Ideą bike sharing jest nie tylko tworzenie sieci tras rowerowych

ale również wspieranie dostępności roweru jako środka komu-

Holandia

nikacji.

System wypożyczania rowerów ma zachęcać do rezygnacji z

transportu samochodowego na rzecz komunikacji sprzyjającej bu-

dowaniu przyjaznego miasta i dobrych przestrzeni publi-cznych.

2) projektowanie wydarzeń

Projektowanie wydarzeń miejskich stało się domeną w równej

mierze jednostek państwowych co niezależnych instytucji i entu-

zjastów przestrzeni publicznej.

Wydarzenia w przestrzeni publicznej mają z reguły charakter

tymczasowy. Wiele z nich przybiera formę festiwali i towarzyszy

różnego rodzaju imprezom kulturalnym.

Wydaje się, że jednym z najciekawszych tego typu rewitalizacji są

projekty z pogranicza sztuki i działalności społecznej. Przykładami

może tu być twórczość grupy Esterni (Włochy), Raumlabor (Nie-

mcy), Exyzt (Francja) oraz artystów: Joanny Rajkowskiej, Pawła

Althamera, Alexandry Wasilkowskiej (Polska). Ich prace polegają

na okresowej przemianie opuszczonych przestrzeni w miejsca

tętniące życiem.

Włoska grupa Esteni, autor Festiwalu Przestrzeni Publicznej w

Mediolanie działa na zasadzie organizacji pożytku publicznego.

Z kolei Raumlabour to projektanci, którzy zasłynęli ze stworze-

nia mobilnej przestrzeni publicznej. Ich projekt podczas paru

miesięcy wędrował samochodem po opuszczonych zakątkach

Nowego Jorku.

Ostatnia z wymienionych: grupa Exyzt to autor tegoroczne-

go „Ufa” w Warszawie. Exyzt na zapomnianym placu stolicy

zbudowało tymczasową kawiarnie z hostelem i basenem. W

23

PROJEKTY MULTIDYSCYPLINARNE DLA PRZESTRZENI PUBLICZNEJGórne: Miejska komunikacja rowerowa sprzyja zmniejszeniu ruchu samochodowego i tworzeniu przyjaznych przestrzeni publicznych. Wiele miast inwestuje w tworzenie zarówno tras rowerowych jak i ulicznych wypożyczalni rowerów: tzw. bike sharing. Na zdjęciu projekt firmy Barclays dla Londynu.Środkowe: Przestrzeń publiczna ożywia się dzięki istniejącym w nim wydarzeniom. Na zdjęciu “wędrująca” przestrzeń publiczna projektu Raoulabour, Nowy Jork.Dolne: Projekty tymczasowych przestrzeni publicznej coraz częściej tworzone są przez artystów. W ich realizację zaangażowane są Instytucje związane ze sztuką współczesną. Na zdjęciu projekt Joanny Rakowskej pt: “Dotleniacz”, zrealizowany na placu Grzybow-skim w Warszawie, sfinansowany ze środków CSW.

EsterniExyztRaumlabour

24

efekcie Ufo stało się miejscem spotkań nie tylko imprezujących

młodych ludzi ale również lokalnej społeczności.

Wymienieni twórcy to kreatywni entuzjaści przestrzeni publi-

cznej. Zajmują się oni zarówno projektowaniem eventów jak

i ich organizacją od strony finansowej. Jednocześnie ich pra-

ca nie przynosi im bezpośredniego dochodu. Motywacją do

działania jest powołanie społeczne, satysfakcja oraz medialny

rozgłos.

Wymienione wydarzenia udaje się realizować dzięki prywat-

nym sponsorom i dofinansowaniom. Pieniądze na projekty

napływają na fali zainteresowania mediów i krytyków sztuki

tematem przestrzeni publicznej.

Podsumowując: wydarzenia w przestrzeni publicznej ożywiają

miasto i pozytywnie zmieniają jego wizerunek. Odpowiadają

one potrzebie mieszkańców, bo przekształcają przestrzeń w

miejsca rozrywki i wspólnego spędzania czasu. Wydarzenia w

przestrzeni publicznej przełamują monotonię miejsc. Nadają

im niepowtarzalny, ulotny charakter.

Projektowanie wydarzeń nie zastąpi projektów urbanisty-

cznych. Nie to jednak jest jego zadaniem.

Warto również zauważyć, że realizacja eventów jest znacznie

tańsza od całościowych modernizacji przestrzeni publicznej.

Sprawia to, że tego rodzaju projekty mają większą szansę na

realizację.

3) projekty wspierające społeczności lokalne

Wspieranie lokalnych społeczności opiera się na wierze w

potrzebę nadania nowych funkcji przestrzeniom publicznym.

W przeciwieństwie do projektowania wydarzeń tego rodza-

ju inicjatywy stanowią dla miasta trwałą, wielowymiarową

wartość.

Wspieranie lokalnych społeczności to działania uwalniające

potencjał opuszczonych przestrzeni, umożliwiające zatrudnie-

nie ludzi w miejscu ich zamieszkania i stwarzające nowe formy

aktywności w przestrzeni publicznej.

W krajach Europy Zachodniej tego rodzaju projektami zajmują

się instytuty badawcze/ indywidualne pracownie architektoni-

czne w partnerstwie z urzędami miast. Celem ich działań jest

wykorzystanie przestrzeni publicznych w strategiach budowa-

nia zrównoważonego rozwoju. Większość z nich opiera się na

idei architektury partycypacji, czyli stwarzania mieszkańcom

miast warunków do samodzielnego wpływania na swoje

otoczenie.

Dobrym przykładem tego rodzaju rewitalizacji są projekty

francuskiego studia AAA . Przy współpracy z różnymi pub-

licznymi i prywatnymi partnerami AAA pomaga lokalnym

społecznościom wykorzystać potencjał przestrzeni miejsca ich

zamieszkania.

Przykładowo w projekcie realizowanym wraz z parys-

kim urzędem miasta AAA zmodernizowało niewielką

działkę zlokalizowaną w gęstej zabudowie wielorodzinnej.

Przekształcono ją na potrzeby ekologicznego ogródka. Stwo-

rzony w ten sposób Le 56 stał się nie tylko miejscem wspól-

nej aktywności mieszkańców, ale również przestrzenią dla ich

kreatywnych proekologicznych działań.

Jak udowadnia praktyka sukces tego rodzaju projektów

jest uzależniony od partycypacji mieszkańców. Inwesty-

AAA dla Paryża

cja w lokalność ma większe szanse na powodzenie w

społeczeństwach obywatelskich, wśród ludzi odczuwających

potrzebę współuczestnictwa i wpływania na swoje otocze-

nie. Jednocześnie ludzie ci muszą posiadać odpowiednią

ilość wolnego czasu, aby brać udział w takich działaniach.

Obie opisane strategie (urbanistyczna i multidyscyplinarna)

są istotne przy tworzeniu przyjaznych przestrzeni publicz-

nych. Właściwe kształtowanie urbanistyki jest niezbędne

w tym procesie. Z drugiej strony nie jest oczywiste czy pro-

jekty multidys-cyplinarne prowadzą do trwałych zmian

miejskich zachowań. To czy nie staną się one jedynie

tymczasową modą, będzie zależeć od samych mieszkańców

i ich motywacji do korzystania z przestrzeni, która ich otacza.

25

NADAWANIE NOWYCH FUNKCJI PRZESTRZENIOM PUBLICZNYMPracownia architektoniczna AAA wspólnie z mieszkańcami budynków przy Le 65 (przedmieścia Paryża) przekształciła komunalną działkę w ogródek warzywny oraz miejsce różnego rodzaju eventów kulturalnych i towarzyskich. Projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Urzędu Miasta Paryż w ramach strategii zrównoważonego rozwoju.

26

W poprzednich rozdziałach zostały zarysowane mechanizmy

i strategie powstawania przestrzeni publicznych. Przepro-

wadzone analizy są punktem odniesienia dla właściwej części

poniższej pracy. Jest nią zrozumienie sytuacji przestrzeni pub-

licznej w Warszawie a potem kolejno w jednej z jej dzielnic:

Ochocie Rakowiec.

Sytuacja przestrzeni publicznej w Warszawie jest analogi-

czna do tej z innych postsowieckich miast Europy Środkowej.

Obecnie ich rozwój przestrzenny został zagrożony procesami

technicyzacji i komercializacji. Przebiegają one podobnie do

tego jak miało to miejsce w miastach amerykańckich (s. 11-14 ).

Poniższy rozdział wskazuje przyczyny istniejących problemów

oraz określa szanse na ewentualne zmiany. Jest odpowiedzią

na pytanie, na ile władze i mieszkańcy Warszawy są przygotow-

ani do świadomego i efektywnego wpływania na otaczającą

ich przestrzeń.

MECHANIZMY

Struktura przestrzenna Warszawy jest wypadkową odbu-

dowy i rozbudowy miasta w okresie komunizmu a następnie

gospodarki wolnorynkowej. Pomimo tego, że miejskie życie

stolicy toczy się w centrum jego mieszkańcy przesiedlają się na

przedmieścia. W efekcie Warszawa „rozlewa się”, poszerzając

swoje granice. Niestety nowopowstające przestrzenie są chao-

tyczne i dysfunkcjonalne.

Najbardziej miejskie w charakterze jest Centrum. Stanowi ono

ok. 10% całości miasta. Są to obszary w dużej części odbudow-

ane po zniszczeniach wojennych.

4. KONTEKST WARSZAWY

MechanizmyPolityka przestrzenna Warszawy i strategie rewitalizacji

ze względu na okres powstania. Wznoszone w latach 50. i

60. małe zespoły osiedlowe z zabudową do 5 kondygnacji,

stanowiły jednostki atrakcyjniejsze wizualnie i lepiej społecznie

zorganizowane. W przeciwieństwie do nich osiedla wznoszone

w latach 70. i 80., szczególnie te o zabudowie wielokondygna-

cyjnej, stworzyły w krajobrazie Warszawy smutny obraz anoni-

mowych blokowisk. Do dzisiaj ich przestrzenie wspólne pełnią

rolę głównie ciągów komunikacyjnych. Nie przekształciły

się w przestrzenie grupowe – miejsce wspólnej aktywności

mieszkańców.

Badania Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej

przeprowadzone w 2001 (23) roku wykazały, że w blokach

powstałych w systemie prefabrykowanym żyje obecnie 644

tys. mieszkańców (co stanowi 40% ogółu ludności), z czego w

budynkach o liczbie pięter przekraczającej 9 mieszka 13% war-

szawiaków.

Cechą pozytywną założeń urbanistycznych powstałych w War-

szawie w okresie socjalizmu było stworzenie ogólnodostępnej

zabudowy wielorodzinnej oraz sieci terenów zielonych.

Ekonomia Warszawy

Opis przemian warszawskiej przestrzeni publicznej, które

nastąpiły po roku 1989, należy poprzedzić paroma słowami o

statusie polskiej stolicy. Status i sytuacja ekonomiczna miasta

znacząco wpłynęła na kierunki rozwoju przestrzennego i na

formy przestrzeni publicznych.

mieszkańcy blokowisk

warszawskazieleń

27

Z przedwojennej tkanki miasta zachowała się cześć Starej Pragi

oraz fragmenty Śródmieścia. W latach powojennych zostały

odbudowane historyczne przestrzenie miasta za wyjątkiem

dziewiętnastowiecznej zabudowy. Przedwojenny układ Centrum,

charakteryzujący się nieregularną siatką ulic oraz siecią placów

miejskich okalających Ogród Saski, zastąpiono prostopadłymi

ciągami komunikacyjnymi, monumentalnymi budynkami w stylu

socjalistycznym oraz systemem przestrzeni otwartych.

Z drugiej strony pozostały procent powierzchni Warszawy

stanowią obszary, których charakter trudno nazwać stricte

„miejskim”. Ich przestrzenie publiczne są anonimowe, brak im

tożsamości i skali wnętrz miejskich. Są one połączeniem urbani-

styki modernistycznego socu z obszarami zabudowy jednorodzi-

nej i terenami zamkniętych osiedli.

Architektura i urbanistyka. Spadek po socjalizmie

Architektura socjalizmu stanowi ponad połowę zabudowy

wielorodzinnej Warszawy. Charakteryzuje się ona układem przest-

rzennym typu otwartego. Częściowo wzorowano ją na architek-

turze Le Corbusiera oraz postanowieniach Międzynarodowych

Kongresów Architektury Modernistycznej CIAM.

W praktyce jednak większość powstałych obiektów otrzymała

niski standard zarówno architektoniczny jak i urbanisty-

czny. Charakteryzują się one przypadkowością układów prze-

strzennych o rozległych, niezagospodarowanych obszarach

publicznych. Budynki w większości są monotonne w swojej geo-

metrycznej bryle i formie kształtowania elewacji.

Kształt urbanistyczny komunistycznych osiedli można podzielić 23. GZELL Sławomir; “Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku”; Akapit; Warszawa 2002; s. 218

28

Po 1989 roku rozpoczął się proces zmiany profilu ekonomi-

znego Warszawy. Z miasta przemysłowo-rolniczego

przekształciła się ona w centrum administracyjno-biznesowe z

szeroko rozwiniętym zapleczem usługowym (24).

Obecnie Warszawa jest dziewiątym co do wielkości miastem

Unii Europejskiej, o liczbie zameldowanych mieszkańców

dochodzącej do prawie 2 mln (25). Stanowi ona administra-

cyjne centrum kraju i regionu. Oprócz tego Warszawa jest

najbogatszym i najbardziej dynamicznie rozwijającym się

miastem w Polsce, w którym mają swoją lokalizację centra

międzynarodowych i krajowych firm. W konsekwencji jest

często postrzegana jako „ziemia obiecana” - miejsce, dające

szansę na znalezienie pracy i zrobienie kariery.

Te wszystkie cechy sprawiają, że spory odsetek mieszkańców

Warszawy to ludzie dobrze sytuowani finansowo. Dobrobyt

sprzyja rozwojowi życia miejskiego i kulturalnego miasta. W

efekcie status i sytuacja ekonomiczna powoduje, że Warszawa

jest miejscem o dużym potencjale rozwoju.

Stanowiska pracy w Warszawie zlokalizowane są głównie

w: transportcie i gospodarce magazynowej: 24% rynku, han-

dlu i naprawie pojazdów: 22%, przemyśle 16%, administracji

9%, działalności profesjonalnej i naukowej 6%, budownictwie

6% (26). 2/3 populacji Warszawy jest w wieku produkcyjnym

(27) 21% mieszkańców posiada wyższe wykształcenie, 47%

zatrudnienieWarszawiaków

miasto“obiecane”

24. MÓRAWSKI Karol; “Warszawa.Dzieje Miasta”; Książka i Wiedza; 200325. wikipedia.pl26. dane urzędu Statystycznego w Warszawie; informacje sygnalne z roku 201127. um.warszawa.pl

WSPÓŁCZESNY PEJZAŻ WARSZAWYGórne: strategia rozwoju Warszawy po ’89 była skoncentrowana na stworzeniu metropolita-lnego centrum – tzw. cityŚrodkowe: 50% obszarów mieszkaniowych Warszawy zajmują pokomunistyczne osiedla; z po-wodu braku funduszy nie zostały one zrewitalizowane; ich przestrzenie zewnętrzne są puste i nieużytkowaneDolne: powstawaniu nowej zabudowy w Warszawie nie towarzyszy tworzenie nowych przestrzeni publicznych; brakuje kontroli instytucji miejskich nad działaniami developerów

29

Zmiany w strukturze przestrzennej stolicy można

scharakteryzować przez termin: amerykanizacja przestrzeni

miejskiej. Są one analogiczne do wcześniej opisanych procesów

zachodzących w miastach Stanów Zjednoczonych II połowy XX

wieku.

W rezultacie niekontrolowanej prywatyzacji gruntów, struk-

tura przestrzenna miasta staje się dystroficzna. Pojawiają się

duże, mono-funkcjonalne obszary, tzw. „sypialnie”, których

mieszkańcy są zależni od innych, często odległych lokalizacji.

Nową zabudowę charakteryzuje wizualny chaos i nieposza-

nowanie istniejącego kontekstu urbanistyczno-architektonicz-

nego.

Obserwowane są dwa równoczesne procesy przestrzennej

transformacji: suburbanizacja (ang. urban sprawl) oraz wzrost

gęstości zabudowy w obszarach centralnych miasta.

Tereny suburbanizacji pokrywają 20% powierzchni Warszawy.

Rozwijają się one wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych:

głównych ulic, linji kolejowych i metra. Zabudowa tego rodzaju

w większości powstaje na terenach rolniczych, które zostały

przekształcone w działki budowlane. W większości warszawska

suburbanizacja składa się z obszarów zabudowy mieszkanio-

wej: jednorodzinnej i wielorodzinnej.

Zarówno proces suburbanizacji jak i proces zagęszczania

charakteryzuje brak dbałości o wyposażenie nowopowstającej

zabudowy w infrastrukturę (kulturalną, zdrowia, edukacji i pra-

cy) oraz odpowiednią ilość przestrzeni publicznych.

Największą kontrolę nad nową zabudową mają developerzy.

Ich głównym celem jest maksymalizacja dochodu z inwesty-

suburbanizacjai dogęszczanie

wykształcenie średnie (28).

Dynamika ekonomi oraz poziom migracji nowych mieszkańców

do miasta determinuje kierunki rozwoju przestrzennego War-

szawy.

W pierwszym rzędzie rosnąca liczba mieszkańców wpływa na

ceny nabycia nieruchomości na rynku budowlanym (ziemi, po-

wierzchni mieszkaniowej, powierzchni biurowej). W Warszawie

ich wartości są najwyższe w kraju i przekraczają dwu- i trzy- krot-

nie te osiągane w innych miastach. Powyższy stan rzeczy pogłębia

obecność w Warszawie zagranicznej populacji, której możliwości

nabycia drogich nieruchomości podbijają ceny na rynku.

Trendy w rozwoju przestrzennym

Zapotrzebowanie na grunty budowlane zmieniło strukturę

przestrzenną Warszawy. Powierzchnia terenów przestrzeni pub-

licznych oraz terenów zielonych z roku na rok maleje. Od ok.

1990 momentu, w którym Polska ponownie stała się gospodarka

rynkową, Warszawa straciła 25 ha zieleni publicznej (29).

Kurczenie się powierzchni terenów publicznych jest efektem

prywatyzacji ziemi w Warszawie. Proces ten rozpoczął się wraz z

końcem ery komunizmu i trwa nadal. Nie byłoby w tym nic nadzwy-

czajnego, jako że jest to naturalna konsekwencja zmiany ustroju,

gdyby prywatyzacja przebiegała w bardziej kontrolowany sposób.

Zamiast tego odbywa się ona bez szerszej wizji przekształceń w

mieście i dbałości o interes ogółu mieszkańców (29).

28. The Warsaw Voice”; styczeń 201029. GZELL Sławomir; “Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku”; Akapit; Warszawa 2002

prywatyzacjagruntów

30

cji. W efekcie namnażają oni budynki mieszkalne, nie dbając

wystarczająco o ich otoczenie i infrastrukturę.

Kultura. Mieszkańcy Warszawy

Mieszkańcy miasta to osoby, które w sposób bezpośredni lub

pośredni użytkują produkty procesu budowlanego. Oprócz by-

cia jego pasywnymi odbiorcami, mieszkańcy mogą aktywnie

wpływać na zmiany przestrzenne w swoim mieście: poprzez

np. protesty przeciw niekorzystnym inwestycjom, udział w

konsultacjach projektowych albo zaangażowanie w odpowie-

dnie stowarzyszenia. Z drugiej strony mieszkańcy miasta mają

możliwość samodzielnego dbania o przestrzeń publiczną.

Z punktu widzenia teorii Halla i Fromma mieszkańcy miast ery

postindustrialnej nie są skłonni do wolontaryjnego dbania o

przestrzeń publiczną. Wydawałoby się również, że wielkie

aglomeracje nie sprzyjają działalności obywatelskiej. W przy-

padku Warszawy te teorie są tylko częściowo słuszne.

Badania dowodzą (30), że zaangażowanie warszawiaków w

działania na rzecz przestrzeni publicznej jest zróżnicowane.

Ich postawy obywatelskie są zależne od wielu czynników: nie

tylko personalnych, ale również zewnętrznych (kontekst archi-

tektoniczny).

Największy stopień partycypacji w działalność społeczną

wykazują mieszkańcy małych osiedli (szczególnie tych o ni-

skiej zabudowie) oraz obszarów domów jednorodzinnych.

Najtrudniej działania prospołeczne znaleźć wśród ludności

żyjącej w wysokich blokach. Czynnikiem decydującym jest

tutaj architektura, która mniej lub bardziej sprzyja budowaniu

relacji społecznych oraz wpływa na stopień utożsamiania się z

otaczającą przestrzenią.

W sumie na tle badań ogólnopolskich (31) warszawiacy okazują

się bardziej społeczni niż polska średnia: są bardziej zaintereso-

wani ekologią, wrażliwsi na nadużywanie dobra wspólnego,

skłonni do interwencji w potrzebie. Równocześnie są bardziej

szczęśliwi niż Polacy w ogóle.

Z drugiej strony przez bardzo długi czas po ’89 roku wiele

wskazywało na to, że warszawiacy nie lubią swojej stolicy.

Badania opublikowane w 2004 roku dowodzą, że obecnie

ten stosunek jest ambiwalentny. Warszawa ma wyraźnie dwa

oblicza. Jedno związane jest z elegancją, wysokim standar-

dem, nowoczesnością i wyraźnie biznesowym charakterem.

Drugie oblicze, przeciwne do poprzedniego, kojarzone jest z

brudem szarością i bałaganem.

Postawę do dumy warszawiaków z ich miasta stanowią charak-

terystyczne dla Warszawy obiekty architektoniczne takie jak

Pałac Kultury i Nauki, Łazienki, Wilanów, Stare Miasto (30).

Jednocześnie Warszawa jest odbierana jako miasto „brudne”,

„zatłoczone”, „ciasne” i „zakorkowane”. Bardziej kojarzona

z karierą zawodową a w mniejszym stopniu z zabawą, rozrywką

i rela- ksem. „Warszawiakom brakuje przede wszystkim klimatu

większej bliskości z miastem i jego mieszkańcami” (30). Wydaje

aktywnośćspołeczna

30. Badania przeprowadzone przez Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2003 roku; opublikowane w książce “Społeczna mapa Warszawy”; (red. GRZELAK Janusz); Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa 2004

miasto woczachmieszkańców

31

wtarzalne i etniczne oraz próba odnowienia związków z

tradycją. „Dla bycia sobą i dobrego samopoczucia, człowiek

potrzebuje miejsca - w sensie dosłownym i symbolicznym – gdzie

czułby się u siebie, które mógłby traktować, jako przestrzenne

potwierdzenie i umocnienie swojej tożsamości.” (32). Reprezen-

tantami tej grupy są wspomniani w poprzednich rozdziałach

twórcy idei lokalizmu oraz inicjatyw prospołecznych (str. 14, 23).

W Warszawie „regionaliści” to przede wszystkim ludzie młodzi

i dobrze wykształceni. Ich przykładem są m. in. osoby pracujące

w warszawskich organizacjach pozarządowych.

Ostatnim społecznym trendem omawianym przez Marię

Lewicką jest glokalizm (33). Ze zjawiskiem glokalizmu mamy do

czynienia, gdy postępującej globalizacji towarzyszy zepchnięcie

niższych klas społecznych w „lokalność”, z której choćby

chciały nie będą się w stanie wyrwać. W efekcie identyfiko-

wanie się tych grup z miejscem zamieszkania nie jest dokonane

”z wyboru”, ale staje się „tożsamością zastaną”. Glokalizm w

ogromnej większości odnosi się do osób o niskim dochodzie i

poziomie edukacji.

Z powyższej charakterystyki wynika, że przynależność do jednej

z wymienionych grup określa, przynajmniej częściowo, stosunek

osoby do otaczającej ją przestrzeni. Wydaje się więc, że szeroko

rozumiana dbałość o przestrzeń publiczną będzie wzrastać

wraz z poziomem wykształcenia, możliwości finansowej oraz

wrażliwości społecznej mieszkańców miasta.

Aby procesy rewitalizacji mogły być skuteczne, fizycznym

regionalizm

glokalizm

się to szczególnie problemem peryferii, gdzie nie ma miejsc do

spotkań i brakuje zadbanych przestrzeni publicznych.

Badania (30) dowodzą, że zdecydowanie negatywnej oceniana

jest lewobrzeżna strona miasta: jako biedniejsza, bardziej niebe-

zpieczna i zaniedbana.

Z punktu widzenia statystyk warszawiacy są dobrze wykształceni

i sytuowani (31). Jednak po bliższych analizach ich położenie oka-

zuje się bardziej zróżnicowane.

Maria Lewicka (31) dzieli warszawiaków na trzy grupy.

Pierwszą z nich stanowi tzw. kosmopolityczna „klasa metro-

politalna”, przeciwstawiana zakorzenionym w lokalności klasom

średnim i niższym. Stanowią ją osoby, które w wyniku procesów

globalizacji, samookreślają się w kategoriach innych niż miejsce

urodzenia czy życia. To ludzie o dość dużych możliwościach

finansowych i wysokim wykształceniu. Przedstawiciele „klasy

metropolitalnej” mają relatywnie łatwą możliwość zmiany miej-

sca swojego zamieszkania, nie tylko w rozumieniu „lokum”, ale

również: miasta a nawet kraju. Takiej postawie będzie sprzyjać

wykonywana przez nich praca (np. w międzynarodowych kor-

poracjach) oraz uniformizacja kulturowa zachodniego świata.

Kolejną kategorią Warszawiaków stanowi grupa o tzw. regio-

nalnym sentymencie. Reprezentuje ona prąd przeciwstawny

do procesów globalizacji i łączącego się z nim „wykorzenianiu”

człowieka. Charakteryzuje ją zainteresowanie tym, co niepo-

32. Mamzer, 2000, s 14233. termin glokalizm został stworzony przez socjologa Zygmunta Bau-mana w 2000 roku

grupy społeczne

“klasametropolitalna”

31. Badania przeprowadzone przez Instytut Studiów Społecznych Uniwer-sytetu Warszawskiego w 2003roku; opublikowane w “Społeczna mapa Warszawy”; (red. GRZELAK Janusz); Wydawnictwo Naukowe Scholar; War-szawa 2004; s. 273 - 315

zmianom w przestrzeni publicznej powinna towarzyszyć po-

moc najsłabszym grupom społecznym.

POLITYKA PRZESTRZENNA WARSZAWY I STRATEGIE REWITALIZACJI

Wymienione negatywne aspekty przemian Warszawy są w

dużej części rezultatem nieefektywnej polityki przestrzennej

w pierwszych dekadach po roku ‘89. Warszawie brakowało

klarownej wizji rozwoju oraz stałych funduszy na jej rea-

lizacje. Oprócz tego państwowe instytucje w niewielkim sto-

pniu wykorzystywały i wykorzystują istniejące w ich rękach

możliwości kontroli nad nowo powstającą zabudową. Wiele

wskazuje na to, że Warszawa dopiero uczy się, jak mądrze

gospodarować przestrzenią swojego miasta.

Jednak zupełna krytyka przemian w Warszawie nie byłaby

słuszna. Dominik Tokarski (34) twierdzi, że miasto przekształca

się powoli i nie należy oczekiwać natychmiastowej poprawy.

Błędy i zaniechania popełniane w sferze administracji oraz part-

nerstwa prywatno-publicznego wymagają wielu lat transfor-

macji. Nie jest możliwe, aby na przestrzeni paru lat dorównać

standardom zarządzania miastami Europy Zachodniej. W

dużej części podstawą zmian w Warszawie będzie budowanie

wśród mieszkańców, urzędników oraz developerów odpow-

iedniej orientacji i świadomości dotyczących istniejących

problemów. Podjęte w ostatnich latach dyskusje na ten temat

32

wydają się zapoczątkowywać pozytywne zmiany. Aby one

zaowocowały konieczna jest konsekwencja i efektywność w

ich realizacji.

Strategie i projekty multidyscyplinarne

Dyskusje i publikacje dotyczące przemian przestrzeni miejskiej

stały się podstawą do wypunktowania popełnianych błędów.

Znalazły one swoje odbicie w dokumencie Strategii Rozwoju

Warszawy do 2020 (35). W przeciwieństwie do wcześniejszych

dokumentów tego typu powyższa Strategia nie ogranicza się

jedynie do zatwierdzania planów budowy metra i stworze-

nia metropolitalnego centrum. Odnosi się zarówno do prob-

lematyki rewitalizacji jak i konieczności inwestowania w

wielowymiarową konkurencyjność Warszawy w stosunku

do innych metropolii europejskich. Jej twórcy wydają się być

świadomi, że zmiana, jakości urbanistyki w dużej części zależy

od zaplecza społecznego i ekonomicznego stolicy.

W Strategii jako cele miasta wymieniane są między innymi: roz-

wój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy i badaniach

naukowych, aktywizacja społeczności lokalnych i organizacji

pozarządowych, uporządkowanie struktur przestrzennych mia-

sta, w tym zorganizowanie lokalnych przestrzeni publicznych.

Postulaty te miałyby być realizowane dzięki różnego progra-

mom „wspierającym”, „rewitalizacji”, tworzeniu nowych insty -

tucji np.: łączących kapitał naukowy z przemysłem. Strategia

przewiduje również przejęcie niektórych obowiązków miasta

przez organizacje pozarządowe i społeczności lokalne.

Strategia 2020

34. TOKARSKI Dominik: współzałożyciel stowarzyszenia Moja Miasto; wypowiedź w wywiadzie “Aktywizm kontra Legalizm”; Architektura Murator; nr. 8/ 2011r; s. 58 -63

35. URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; “Strategia Rozwoju Mia-sta Stołecznego Warszawy do 2020 roku”; Biuro Strategii Rozwoju i Inte-gracji Europejskiej; Warszawa 2005

Cele i programy zawarte w Strategii wydają się sprzyjać tworze-

niu przyjaznej mieszkańcom przestrzeni publicznej. Mimo to,

wymienione postulaty nie będą łatwe w realizacji. Ich główną

przeszkodą może okazać się brak środków finansowych.

Do strategii rozwoju miasta należą również inwestycje w

budowę obiektów kultury. Daniel Zauski (36) twierdzi, że tego

typu przedsięwzięcia przeprowadzone w Polsce są niedosto-

sowane do warunków lokalnych. „Polskie miasta to nie Nowe

Jorki” – mówi Dominik Tokarski - (37), to co sprawdzi się w

Bilbao nie koniecznie musi odnieść sukces u nas. Stworzenie

nowego muzeum jest łatwe do zrealizowania, bo Fundusze

Europejskie chętnie dają na nie pieniądze. Jednak, gdy już

powstaną, są one nieintratne. Nie potrafią na siebie zarobić

i muszą być utrzymywane kosztem wyprzedawania terenów

przestrzeni publicznej.

Powyższej opinii nie można jednak odnieść do Warszawy.

W ostatnich latach powstało w stolicy parę dużych muzeów,

które radzą sobie finansowo. Stworzono je dzięki partne-

rstwom publiczno-prywatnym oraz funduszom unijnym (38).

Ich istnienie jest istotnym elementem budowania kulturalne-

go wizerunku miasta.

inwestycjeUrzędu Miasta

36. ZAUSKI Daniel: przedstawiciel Stowarzyszenia Forum Rewita-lizacji, wypowiedź w ramach konferencji „Gdzie przeszłośc styka się z przyszłością”, Warszawa 2011; s. 7937. TOKARSKI Dominik: współzałożyciel stowarzyszenia Moja Miasto; wypowiedź w wywiadzie “Aktywizm kontra Legalizm”; Architektura Murator; nr. 8/ 2011r; s. 6138. Muzeum Chopina, Centrum Nauki Kopernik powstało z Funduszy Unijnych udzielonych w ramach narodowej strategii spójności; Muze-um Powstania Warszawskiego, Muzeum Żydów Polskich – dzięki pieniądzom państwowym i prywatnym

Z drugiej strony Warszawa jest objęta Lokalnym Programem

Rewitalizacji na lata 2005-2013 (39) . Pełni on funkcję strategii

rewitali-zacji miasta i obejmuje działania o charakterze przes-

trzennym, społecznym oraz gospodarczym. Planami objęto

ponad 11% powierzchni stolicy - obszar zamieszkiwany przez 32%

ludności miasta. Lokalny Program Rewitalizacji wdrażany jest

poprzez dzielnicowe Mikroprogramy Rewitalizacji. Z punktu

widzenia formy przestrzeni publicznej rewitalizacja obejmuje

modernizacje fasad i infrastruktury budynków.

Administracja i architektura

Zarządzanie urbanistyką Warszawy jest związane z paroma

problemami.

Główną przyczyną chaosu przestrzennego miasta jest brak efe-

ktywnych mechanizmów państwowej kontroli nad powstającą

zabudową. Podstawowymi narzędziami takiej kontroli są Miej-

scowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego oraz studium

gminne określające lokalną politykę przestrzenną (tworzone

przez Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego). Plany

i studia powinny być zgodne z ustawą o planowaniu i zagospo-

darowaniu przestrzennym (ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o

panowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Mimo tego,

że ustawa o pikzp kładzie się nacisk na tworzenie i rewitalizację

przestrzeni publicznych, nie ma ona realnego przełożenia na

ostateczne projekty. Grzegorz Buczek (40) twierdzi, że taki

planymiejscowe

33

39. URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Mikroprogram rewita-lizacji dzielnicy Ochota m.st. Warszawy; Załlcznik nr 04 do Uchwały zmie-niajcej uchwałe w sprawie Lokalnego Programu Rewitalizacji m.st. War-szawy na lata 2005 - 2013 z 16 kwietnia 2009 r.40. GZELL Sławomir (red.); Przestrzeń publiczna jako element krysta-lizacji zespołów urbanisty-cznych; Urbanistyka; Warszawa 2005

LokalnyProgramRewitalizacji

uopizp

34

stan rzeczy to efekt niezdolności urzędników do interpretow-

ania litery prawa oraz ich nieumiejętności egzekwowania tego

prawa od developerów.

Kolejnym kluczowym problemem Warszawy jest brak Miejs-

cowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego. Do

2010 roku istniały one jedynie dla ok 22% powierzchni miasta.

W praktyce oznacza to, że na terenach nieobjętych planami

zezwolenia na budowę są wydawane na podstawie decyzji o

warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego

( tzw.: wzizt). W efekcie takie pozwolenia minimalizują kontrolę

miasta nad projektami developerów. Przy wydawaniu wzizt

często nad dobrem publicznym bierze górę interes prywatny

poszczególnych urzędników (41).

Dodatkowym utrudnieniem w kontroli nad procesem rozwoju

przestrzennego miasta jest jego podział administracyjny. W

obrębie aglomeracji warszawskiej mamy do czynienia z gmi-

nami, powiatami oraz obszarem Miasta Stołecznego. W wyni-

ku tego różne tereny w Warszawie są pod kontrolą osobnych

jednostek administracyjnych, co utrudnia tworzenie jednolitej

i konsekwentnej polityki przestrzennej (42).

41. GZELL Sławomir (red.); “Przestrzeń publiczna jako element krys-ta-lizacji zespołów urbanistycznych”; Urbanistyka Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2005 ; s. 21 -2742. GZELL Sławomir (red.); “Peryferie i centrum Warszawy a jej stołeczność”; Urbanistyka- Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; War-szawa 2004

decyzjewzizt

podziałterytorialnymiasta

źródło: Internet

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE I JEDNOSTKI OPINIOTWÓRCZEdziałające na rzecz przestrzeni publicznej

Działania oddolne

Poprzednie dwa podrozdziały odnosiły się do działań podej-

mowanych przez instytucje publiczne. W istocie jednak w pro-

cesie wpływania na przemiany miejskie coraz bardziej zyskują

na znaczeniu organizacje pozarządowe. Podobnie jak to miało

miejsce w Esterni/ Exyzt/ Raumlabour również w Polsce te insty-

tucje w większości działają non profit. To grupy społeczników,

artystów, wolontariuszy, którzy poświęcają swój czas i ene-

rgię na aktywizm w przestrzeni publicznej. Wychodzą oni z

założenia, że do pozytywnych zmian nie zawsze trzeba dużych

pieniędzy i wielkich modernizacji. Czasem wystarczy wpłynąć

na ludzi i ich nastawienie w stosunku do przestrzeni miejskiej.

Projekty udaje się realizować dzięki dotacjom prywatnym.

Również Urząd Miasta coraz chętniej wchodzi w partnerstwo

z organizacjami pozarządowymi.

W efekcie w Polsce i Warszawie mamy do czynienia z rosnącą

liczbą fundacji, które informują, happeningują i modernizują.

W ostatnim roku szczególnie znane stały się projekty rewita-

lizacji podwórek (43). W Warszawie przeprowadza je na Pradze

fundacja Odblokuj przy finansowym wsparciu niepublicznych

instytucji i sponsorów.

Działalność organizacji pozarządowych pozytywnie

komentują media. Architekci i urbaniści są bardziej scep-

tyczni. Twierdzą, że tego rodzaju działania nie zastąpią

efektywnego zarządzania miastem. To takie „ guirella gar-

dening – tacy psotni figlarze, którzy rozrzucają dookoła

nasionka. To jest bardzo miłe, jednak niewiele z tego wyni-

43. odblokuj.org

35

ka” komentuje część z tych działań Krzysztof Herbst (44).

Warto również zastanowić się nad długofalowością działań

organizacji pozarządowych. Czy są one efektem chwilowej

mody czy symptomem odradzania się społeczeństwa obywa-

telskiego? Obie odpowiedzi wydają się słuszne. Aby jednak

ta moda nie wygasła kreatywni aktywiści nie mogą pozostać

bez państwowego wsparcia. W końcu energia do wolontariatu

w pewnym momencie się kończy. Słusznym, więc wydaje się

jeden z priorytetów Strategii do 2020. Zakłada on pogłębianie

współpracy między organizacjami pożytku publicznego a

Urzędem Miasta.

44. HERBST Krzysztof: ekspert w zespole do spraw społecznej strategii Warszawy; wypowiedź w wywiadzie “Aktywizm kontra Legalizm”; Ar-chitektura Murator; nr. 8/ 2011 r; s. 61

36

4. KONTEKST RAKOWCA

Pejzaż architektoniczny PrzemianyMieszkańcy i sposoby użytkowania przestrzeni publicznychAnkietaStrategie rewitalizacji i zagospodarowania

Rakowiec to jeden z rejonów Warszawy. Obszar ten jest

przykładem tego jak starzeją się postkomunistyczne dzielnice

mieszkaniowe. Patrząc na niego można zastanawiać się jak

funkcjonalizm przetrwał próbę czasu, pytać o tożsamość mod-

ernistycznych osiedli, porównywać je do innych: nowszych i

starszych obszarów mieszkaniowych. Kluczem do interpretacji

Rakowca będzie spojrzenie na jego przestrzeń publiczną i jej

użytkowników.

Rakowiec to obszar Warszawy pozytywnie odbierany przez

swoich mieszkańców. Jego forma wiele dobrego zawdzięcza

modernistycznej urbanistyce, która w sposób całościowy

określiła przestrzeń tego miejsca. Z drugiej strony trudno mówić

o Rakowcu, jako o sztandarowym “mieście w mieście”. Ma on

więcej z klimatu małego miasteczka niż wielkiej metropolii.

Niektórzy wręcz piszą o nim, że to taki mazowiecki pejzaż (45).

O atrakcyjności Rakowca jako miejsca zamieszkania decyduje

niewielka skala jego zabudowy, bliskość Centrum, istniejąca

tu infrastruktura społeczna i handlowa. Najważniejszą zaletą

tej części Warszawy jest jej bogactwo w tereny zielone: parki,

skwery, zieleń osiedlową.

Standard lokalowy postkomunistycznego Rakowca jest niższy

od warunków oferowanych przez nowe warszawskie budown-

ictwo (małe metraże/ małe balkony/ monotonia fasad/ nieod-

nowione klatki schodowe). W porównaniu z architekturą po

’89 zdecydowanie gorzej wypadają obiekty z tzw. „wielkiej

płyty”, podczas gdy niższa, modernistyczna zabudowa lepiej

przechodzi próbę czasu.

Jednocześnie Rakowiec to przykład pewnego fenomenu

dwudziestowiecznych miast. To dowód niezdolności

przestrzeni publicznych do bycia czymś więcej niż tylko

podwórkiem, parkiem, ulicą. Wydaje się, że współczesnym

miastom, a szczególnie ich przedmieściom, brak jest

atmosfery wnętrza i miejskości. W wypadku Rakow-

ca taki stan rzeczy stał się nie tylko wynikiem luźnej

formy architektonicznej ale również, charakteru jego

mieszkańców.

Przestrzeń publiczna jest największym atutem Rakow-

ca i potencjalnym motorem zmian tego obszaru. Kto

wie, może odpowiednio przekształcana przeobrazi

to miejsce w warszawski Covent Garden. Jedank jej

zlekceważenie z pewnością może sprawić, że Rakowiec

stanie się kolejną martwą „sypialnią” miasta.

O przestrzeni publicznej każdego miasta można pisać

na wiele sposobów. Na potrzeby poniższej pracy z his-

torii Rakowca zostały wybrane tylko te wątki, które

miały decydujący wpływ na obecną formę tego miejsca.

Jednym z pominiętych tematów jest problematyka ra-

kowieckiej martyrologii.

PEJZAŻ ARCHITEKTONICZNY RAKOWCA

Rakowiec to część dzielnicy Ochota, położonej w

Śródmieściu Warszawy. Jego terytorium sąsiaduje z

obszarami: Starą Ochotą, Ochotą Szczęśliwice, Moko-

towem i Włochami.

Jego powierzchnia wynosi ok. 1,5 km2.

3745. SIENKIEWICZ Henryk; “Rakowiec”; Veda; Warszawa 2011

38

“osiedle Syrkusów”; budowa lata 30-ste

“osiedla Malickiego”; budowa lata 50/60-te

bloki wykonane w technologii wielkiej płyty; l. 70-te

osiedla wybudowane po 1989

LEGENDA

1. PARK im. ZASŁAWA MALICKIEGO

2. PARK FORTY KOROTYŃSKIEGO

3. ogródki działkowe

4. bazarek owocowo-warzywny

Warszawa

ul. Żwirki i W

igury

ul. G

róje

cka

ul. Trojdena

tory kolejowe

STARA OCHOTA

MOKOTÓWSZCZĘŚLIWICE

WŁOCHYRakowiec

MAPKA POGLĄDOWA RAKOWCA

1

2

3

4

39

Wraz ze Szczęśliwcami Rakowiec jest najpóźniej zur-

banizowanym obszarem Ochoty. Większość istniejącej

zabudowy tego rejonu to wynik działalności planisty-

cznej i budowlanej z lat 1950 – 80. Na obszarze dominu-

je wielorodzinna zabudowa mieszkaniowa. Od strony

północnej Rakowiec sąsiaduje z budynkami akademi-

ckimi: rektoratem Akademii Medycznej oraz Polską

Akademią Nauk.

Przestrzeń publiczna Rakowca przenika się z otwartą

przestrzenią modernistycznych osiedli. Jej głównym

elementem jest zieleń: skwery, zieleń osiedlowa i

sąsiadujące z nimi duże parki. W zabudowie mieszka-

niowej dominują bloki o wysokości do 5ciu kondygnacji.

Na głównych ulicach uzupełniają ją niskie pawilony han-

dlowe. Charakterystycznym elementem przestrzeni

Rakowca jest zlokalizowany przy ulicy Mołdawskiej

bazarek owocowo-warzywny. Wszystkie te elementy

składają się na małomiasteczkowy klimat tego rejonu

Ochoty.

Można powiedzieć, że małomiasteczkowy charakter Ra-

kowca jest częściowo echem przeszłości tego obszaru.

Przed przyłączeniem do dzielnicy Ochota Rakowiec

był wsią o korzeniach sięgających średniowiecza. W

połowie XVIII wieku został podarowany przez księżnę

Izabelę Lubomirską Szpitalowi Św. Rocha, który władał

tym terenem aż do roku 1920. Wcześniej w latach 1889-

92 wybudowano tu punkt oporu Twierdzy Warszawa -

Fort Tscha-M. Istnienie na Rakowcu struktur obronnych

wstrzymywało przez jakiś czas dalszą urbanizacje tego

obszaru. Rakowiec ominęła również industrializacja

MAŁOMIASTECZKOWY PEJZAŻ RAKOWCAGórne i środkowe: na małomiasteczkowość Rakowca ma wpływ charakter istniejącego w nim handlu. Jego centrum stanowi bazarek ważywno-owocowy na ulicy Mołdawskiej (górne) oraz niskie pawilony na ulicach Pruszkowskiej i Mołdawskiej.Dolne: O atmosferze miejsca decyduje tu przede wszystkim zieleń. Nadano jej charak-ter mazowieckego pejzażu.

małomiastecz-kowość

echaprzeszłości

40

okresu rewolucji przemysłowej.

Ważnym momentem dla małomiasteczkowej tradycji Rakow-

ca stały się międzywojenne losy majątku Szpitala św. Rocha.

W 1918 cześć jego terenów i terenów pofortecznych przeka-

zano miejskiemu przedsiębiorstwu produkcyjno handlowe-

mu –AGRiL. AGRiL czyli Administracja Gospodarstw Rolnych

i Leśnych był jednym z największych producentów owoców

i warzyw na terenach lewobrzeżnej Warszawy. Dzięki niemu

międzywojenny obszar Rakowca zyskał swój sadowniczy i

pejzażowy charakter. W tamtym okresie powstał również

ochocki bazar owocowo-warzywny tzw.; „Zieleniak”. Mieści

się on do dzisiaj na rogu ulic Grójeckiej i Bitwy Warszawskiej.

Pejzażowy i sadowniczy charakter Rakowca stał się inspiracją

dla architektów projektujących na tym terenie osiedla miesz-

kaniowe.

Pierwsze z rakowieckich osiedli mieszkaniowych zostało

wybudwane w 1930 roku. Powstało ono w ramach założonej

przez robotników w 1921 roku Warszawskiej Spółdzielni Miesz-

kaniowej Żoliborz. Projektanci założyli, że będą budować

tanie lokale dla robotników “skazanych dotychczas na wyzysk

kamieniczników”, jak mawiano. Mieszkania te miały mieścić

się w blokach i być wyposażone w podstawowe urządzenia

sanitarne, kuchnię węglową oraz własne ogrzewanie. W

przeciwieństwie do mieszkań robotniczych z przedwojennych

kamienic i suterenen domy te miały być słoneczne.

Projektantami pierwszego założenia był zespół architektów

z awangardowego ugrupowania artystycznego “Praesens”:

małżonkowie Helena i Szymon Syrkus. W efekcie w 1932-1935

wybudowano 6 dwupiętrowych bloków. Stanęły - jako pier-

wsze w Warszawie - prostopadle do ulicy (Pruszkowskiej), w

myśl hasła: “frontem do słońca, a nie do rynsztoku”. Zabu-

dowie mieszkaniowej towarzyszyło powstanie infrastruktury

społecznej oraz terenów zieleni urządzonej. Wybudowano tzw.

Dom Społeczny, w którym mieściła się pralnia, suszarnia, gabi-

nety lekarskie , następnie przedszkole i dużą salę widowiskową.

Teren osiedla był ogrodzony siatką, a furtki zamykane o godz.

22. Każdy z mieszkańców, mógł uprawiać przynależny do miesz-

kania ogródek o pow. 1 ara i łowić ryby w ogólnodostępnym

stawie osiedlowym.

Syrkusowie swoje projekty rysowali zgodnie z zasadami mo-

dernizmu. Wychodzili z założenia, że budynek powinien mieć

najprostszą i najbardziej funkcjonalną zasadę użytkowania.

Wszelkie dodatki, ozdoby, upiększenia uznawali za zbędne.

Moderniści traktowali architekturę całościowo, dlatego

największą wagę przywiązywali do projektowania całych

osiedli oraz aranżacji ich elementów: placów zabaw, sklepów,

pawilonów oraz terenów zielonych.

Z drugiej strony to właśnie Syrkusowie byli architektami, którzy

zapoczątkowali współczesną małomiasteczkową tradycję Ra-

kowca. Helena Syrkus tak charakteryzowała w 1942 roku tę

część stolicy: „Krajobraz okolic Rakowca to ciąg łąk, niskich

krzewów, smukłych topoli, a w perspektywie – charakterysty-

czne dla Mazowsza zamglone tony zieleni” (46).

W efekcie zieleń stała się głównym elementem Rakowieckich

przestrzeni publicznych. Na obszarach bliższych podwórkom

Syrkusowie nadali jej bardziej sadowniczy charakter: pełen

porzeczek, jarzębin i jabłoni. Z kolei w osiedlowym parku zad-46. cyt. z SIENKIEWICZ Henryk; “Rakowiec”; Veda; Warszawa 2011; s. 219

“Praesens”

pierwsze osielde

modernizm

mazowieckipejzaż

bano o pejzażowość kompozycji. Tworzono ją przy użyciu ot-

wartych przestrzeni, obecności wody i drzew m.in.: topoli,

wierzb, brzóz i lip.

Decydujący wpływ na formę Rakowca miała jednak zabudowa

powojenna. Z początku w planach Biura Odbudowy Warszawy

było stworzenie na tym obszarze dzielnicy w nurcie reali-

zmu socjalistycznego. Taki projekt jednak nie został zrealizo-

wany. W wyniku zarzucenia realizmu socjalistycznego (1956),

zdecydowano, że forma Rakowca będzie oszczędniejsza pod

względem technologii i wykończenia. Pierwszym powstałym w

ten sposób osiedlem była „Szosa Krakowska” zaprojektowa-

na przez Bogdana Pniewskiego. „Szosa Krakowska” określiła

formę zachodniej części dzielnicy. Do tej pory jej wysoka zabu-

dowa podkreśla perspektywę ruchliwej ulicy Grójeckiej.

Ostateczny krajobraz Rakowca zdominowały osiedla zaprojek-

towane przez grupy projektantów związane z architektem

Zasławem Malickim. Ich autorstwa są plany trzech dużych

osiedli: Rakowiec I, Rakowiec II oraz Gorlicka (Rakowiec III). Do

nich zalicza się dzisiaj większość budynków w tej części Ochoty.

Zrealizowano je pomiędzy 1958 -1974.

Przy projektach dla Rakowca Zasław Malicki współpracował

między innymi z Zofią i Oskarem Hansenami oraz Marianem

Szymańskim. Efektem ich pracy była architektura prosta, ale

nie banalna, starająca się pozostawać przyjazną człowiekowi.

Podobnie jak przy innych inwestycjach mieszkaniowych z tego

okresu również tutaj architekci byli zmuszeni do zastosowa-

nia stypizowanych ekonomicznych rozwiązań. Mimo tego

udało się im uniknąć stworzenia monotonnego blokowiska.

Osiągnęli to dzięki zastosowaniu niskiej zabudowy, urozmaico-

nym kształtom elewacji, załamaniom płaszczyzn i

wykuszom w fasadach bloków.

Zabudowa pod kierunkiem Zaława Malickiego była

projektowana według zasad modernizmu. Nowe bloki

stworzono jako płynną kontynuację osiedla z lat 30-

stych. Nie bez znaczenia był fakt, iż zarówno Zasław

Malicki, jaki i Oskar Hansen mieli bezpośrednią styczność

z pracownią Syrkusów.

Również tutaj w projekcie zadbano o budowę obiektów

infrastruktury społecznej oraz wrażliwy dobór zieleni

wokół bloków. Dzięki Zdzisławowi Malickiemu udało

się ocalić park z oczkiem wodnym, który władze Ochoty

chciały przeznaczyć pod zabudowę. Centrum Rakowca

stała się tętniąca życiem ul. Pruszkowska, wzdłuż której

powstały niewielkie pawilony handlowe oraz wysoki

budynek biurowy. W podobny sposób ukształtowano

ulicę Baleya i fragment ulicy Mołdawskiej.

Z drugiej strony Rakowiec stał się okazją do sprawdze-

nia awangardowych teorii partycypacji, głoszonych w

latach 60-tych przez Oskara Hansena. W 1959 roku Han-

sen opublikował słynną zasadę Formy Otwartej, według

której architektura miała podlegać nieustannemu pro-

cesowi przekształcania, związanemu z aktywnością

człowieka. W odniesieniu do projektowania osiedli

„forma otwarta” (47) zakładała, że użytkownik sam

zadecyduje o układzie pomieszczeń w swoim lokalu.

41

47. „Architektura”; 1959; nr 748. cyt. z SIENKIEWICZ Henryk; “Rakowiec”; Veda; Warszawa 2011; s. 151

“osiedlaMalickiego”

“SzosaKrakowska”

“formaotwarta”

42

Hansen rozumiał jednak, że wobec współczesnego tempa

życia i panujących warunków taka koncepcja jest trudna w

realizacji. Z tych względów w projekcie dla Rakowca kompro-

misem dla jego teorii stało się poszukiwanie „maksymalnej

różnorodności przy zachowaniu elementów budowlanych jak

najbardziej stypizowanych”. (48).

Projekt grupy Malickiego zadecydował o przestrzennym

charakterze całego obszaru. Dominuje on do dzisiaj, pomimo

pojawienia się na tym terenie nowej architektury.

Modernistyczna idea: stworzenia miasta ogrodu w wypadku

Rakowca została spełniona. Zabudowa wertykalna uwolniła

teren dla zieleni, jednocześnie zachowując ludzką skalą

zaprojektowanych przestrzeni.

Z drugiej strony tym, czego brakuje rakowieckiemu założeniu

jest brak zwartych wnętrz miejskich. Zacierają się one między

dryfującymi w zielonej plazmie blokami. Przestrzenie Rakowca

balansują na granicy miejskości, być może wcale jej nie chcąc.

Może wolą ucieczkę w marzenie o życiu bliżej natury, wspom-

nienie spokojnego życia na wsi. Tam przecież każda rodzina

miała swój mały domek z ogródkiem.

Oddając sprawiedliwość trzeba powiedzieć, że Rakowciec

jest niewątpliwie jednym z najlepszych przykładów polskiego

modernizmu. Mimo ówczesnych trudnych warunków eko-

nomicznych i technologicznych jego architekturze udało się

uniknąć blokowiskowej monotonii. Z drugiej strony, przy

porównaniu z zabudową sąsiednich obszarów: Mokotowa

i Starej Ochoty, Rakowiec wyraźnie traci na blasku. Brakuje

mu nasycenia detalem, jakością materiałów i małej archite-

ktury. Szczególnie dostrzegalne jest to dzisiaj, gdy rakowie-

ckie przestrzenie zestarzały się i „wyblakły”. Ich obecną

„twarzą” są ocieplone styropianem kolorowe elewacje i puste

wyasfaltowane podwórka.

Powracając jednak do historii Rakowca trzeba wspomnieć

o jeszcze innej zabudowie tego terenu. W latach 70-tych na

omawianym obszarze powstawały wysokie bloki wykonane

w technice wielkiej płyty – elementów prefabrykowanych

(dla ścisłości: cześć domów projektu Malickiego zbudowano

z cegły). Obiekty te liczyły powyżej ośmiu kondygnacji i były

rozrzucone na całym terenie Rakowca. W porównaniu z inny-

mi częściami Warszawy powstało ich tutaj stosunkowo niew-

iele, zaledwie 45 (dla porównania: Ursynów Południowy – 145,

Bródno – 223) (49). Obecnie zamieszkuje w nich 9764 osób.

Następnie, po 1989, w rejonie ul Korotyńskiego na Rakowcu

zbudowano nowe osiedla mieszkaniowe. Zajęły one niewiel-

kie działki między istniejąca zabudową. Ich powstanie wniosło

powiew świeżości w pejzaż tego obszaru Ochoty. Do dziś

nowe osiedla kontrastują ze swoimi modernistycznymi po-

przedniczkami. Oferują wyższy standard mieszkań i są z reguły

atrakcyjniejsze wizualnie. Cześć z nich nawiązuje formą do tra-

dycyjnych rozwiązań (dwuspadowe dachy, trójkątne szczyty,

ryzality, balkony) inne do postmodernizmu i high-tech.

PRZEMIANY

Od 1989 roku forma przestrzeni publicznej Rakowca

zaczęła ulęgać systematycznym zmianom. Powoli zanika

49. GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit; Warszawa 2002; s. 218

braki

“miasto -ogród”

“wielkapłyta”

osiedlapo ‘89tym

małomiasteczkowy charakter tego obszaru. Lokalne sklepiki

zastępowane są przez sieciowe supermarkety, likwidowa-

ny jest drobny handel bazarowy i ogródki działkowe (50).

Częściowo zmienił się również charakter dawnego Zieleniaka.

Zdominował go handel wietnamski, odzieżą używaną i rupie-

ciami.

Z drugiej strony na Rakowcu mamy do czynienia z transformacją

związaną z nową architekturą. Wybudowane po ’89 roku

osiedla mieszkaniowe wniosły w tutejszy pejzaż atmosferę

dobrobytu i nowoczesności. Z drugiej strony wprowadziły

one, krytykowane przez niektórych, elementy miasta

„amerykańskiego” (patrz strona 11). Wewnętrzne przestrzenie

większości z nowych osiedli odcięły się od Rakowca, tworząc

zamknięte kondominia.

W efekcie przestrzeń publiczna Rakowca wydaje się„zacie-

rać” i ”zabrudzać”. Jeszcze zupełnie nie znikła, ale zaczęła

dryfować bez pomysłu na samą siebie. Jej atutem jest wciąż

małomiasteczkowość, pewna autentyczna nieokrzesaność i

piękna zieleń.

Nowa tożsamość przestrzeni publicznych Rakowca mogłaby

wyniknąć ze współczesnych potrzeb jej mieszkańców. Jak

bowiem udowodni dalsza cześć tego tekstu, tak jak zmienia

się architektura, zmieniają się i ludzie. Cześć z dzisiejszych

mieszkańców tego obszaru ma odmienny styl życia od swoich

poprzedników. Wynikają z tego inne oczekiwania w stosunku

do otaczających ich przestrzeni publicznych.

43

PRZEMIANY RAKOWCA PO ‘89Górne: większość starzejących się pokomunistycznych podwórkek reprezentue sobą niski standard wykończenia.Środkowe: Po ‘89 roku obserwowana jest rosnąca liczba samochodów. Parkujące na chodnikach auta “zaśmiecają” wizualnie przestrzeń i ograniczają do minimum przestrzeń dla pieszych.Dolne: Popularnym typem nowej architektury są zamknięte kondominja.

50. Na miejscu rakowieckiego bazarku ma być przeprowadzona dro-ga odciążająca od ruchu samochodowego lokalne ulice. Rakowieckie ogródki działkowe mają być zamienione na publiczny park; źródło: Plany Zagospodarowania Przestrzennego obszaru Rakowca; uchwała nr.LVII/1710/2009

44

MIESZKAŃCY I SPOSOBY UŻYTKOWANIA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

Na małomiasteczkowy charakter Rakowca wpłynął styl życia i

status społeczny jego mieszkańców.

Obecnie jako fragment Ochoty Rakowiec należy do najgęściej

zaludnionej części miasta. Na 1 km2 przypada tu 9.196

mieszkańców.

Rakowiec w swoich początkach był dzielnicą klasy robotni-

czej, potem również średniej. Obecnie pokomunistyczne ra-

kowieckie osiedla zestarzały się wraz ze swoimi lokatorami.

Ponad połowa (51) zamieszkujących je ludzi jest powyżej 50

tego roku życia. Cześć z nich boryka się z problemami finan-

sowymi (52). Wśród mieszkańców występują różnego typu

problemy społeczne: alkoholizm i bezrobocie.

Sytuację starzejącego się Rakowca zmienia fakt rotacji poko-

leniowej w pokomunistycznych budynkach. Również nowe

osiedla tego obszaru są głównie zamieszkiwane przez młodsze

pokolenia. Na Rakowiec chętnie przenoszą się zarówno młode

rodziny, jak i studenci uczący się na pobliskiej Akademii Medy-

cznej. Ze względu na wysokie koszty mieszkań w nowym bu-

downictwie wiele z tych osób decyduje się na kupno lokalu w

starszych modernistycznych blokach.

Grupami najczęściej spotykanymi w przestrzeni publicznej

Rakowca są ludzie starsi i rodzice z małymi dziećmi. Dla nich

51. informacje udzielone przez Urząd Dzielnicy Ochota52. informacja udzielona przez spółdzielnię mieszkaniową WSM Ra-kowiec, na podstawie danych z roku 2010 o liczbie osób korzystających z socjalnej dopłaty do czynszu

STRUKTURA WIEKOWA MIESZKAŃCÓW

3.dla Ochoty Rakowiec, dane z 2009 rokuźródło: GUS

2.dla całego obszaru Ochoty;dane z 2001 r. pochodzące z badań "Warszawiacy o sobie i swoim mieście” źródło GRZELAK Janusz (red.); Społeczna mapa Warszawy; Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu War-szawskiego; Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa 2004; załącznik 1

1.dla Ochoty Rakowiec;dane z 2010 r. dotyczące losowo wybra-nego budynku zbudowanego przed 1980 (budynek przy ulicy Pruszkowskiej 4B)źródło: Urząd Dzielnicy Ochota

WYKSZTAŁCENIE

25%

19%56%

age< 30

age30 - 50

age> 50

11%

age29 - 49

age18 - 29

age50 - 70

38%

28%

22%

age> 70

32%

44%24%

secondaryeducation

higher education

primary education

średnie

wyższe

zasadnicze zawodowe

i podstawowe

dawnimieszkańcy

rotacjapokoleniowa

grupywiekowe

UŻYTKOWNICY OCHOTY RAKOWIEC

podczas pracy

niepełnosprawny

osoba starsza uprawiająca nordic walking

bezdomny z wózkiem na śmieciżródło: własne

45

46

ten rejon Ochoty wydaje się miejscem idealnym, bo oferuje im

wiele miejsc do spokojnego odpoczynku.

Starsze pokolenie jest bardziej widoczne na terenach

związanych z modernistyczną zabudową, rzadziej na ob-

szarach otoczonych przez nowe osiedla. Z kolei, rodzice z

dziećmi chętnie korzystają z istniejących w obrębie całego Ra-

kowca placów zabaw.

Wydaje się jednak, że małomiasteczkowy i pejzażowy

charakter Rakowca nie zaspokaja potrzeb wszystkich jego

mieszkańców. Młodzież i studenci to grupy, które nie do

końca odnajdują swoje miejsce w przestrzeni publicznej

tego obszaru Ochoty. Najczęściej okupują oni przeniesione

do krzaków ławki lub wieczorami przesiadują na dzieci-

nnych placach zabaw. Ich ulubionymi przestrzeniami są miej-

sca o nieformalnym charakterze, trudniej widoczne dla innych

przechodniów. Na obszarze Centrum Warszawy młodych

ludzie chętnie spotkają się w miejskich kawiarniach. Na Ra-

kowcu tego typu punkty jeszcze nie powstały.

W przestrzeni osiedla obecne są również osoby z marginesu

społecznego: bezdomni i alkoholicy. Najczęściej można ich

spotkać, gdy piją na tyłach sklepów monopolowych, przy

śmietnikach i w innych punktach osłoniętych przed wzrokiem

przechodniów. Unikają oni obszarów ruchliwych i dobrze

oświetlonych.

Jak wynika z przeprowadzonej ankiety (patrz strona 48), Rako-

wiec jest lubiany przez swoich mieszkańców. Jego najczęściej

wymieniane atuty to: dostępność terenów zielonych, wzglę-

dne bezpieczeństwo, małomiasteczkowy charakter. Jako jego

cechy negatywne wymieniane są głównie: zły stan podwórek

i nawierzchni oraz braki w infrastrukturze. Rakowiec nie w

pełni wydaje się wykorzystywać potencjał istniejący w jego ot-

wartych przestrzeniach, nie spełniając różnego typu oczekiwań

jego mieszkańców. Sposoby wykorzystania przestrzeni public-

znej Rakowca są zbliżone do siebie u większości respondentów,

podczas gdy oczekiwania różnicują się w zależności od grupy

wiekowej.

Jako brakującą infrastrukturę mieszkańcy wymieniają: brak

kawiarni ze stolikami na powietrzu, brak ścieżek rowerowych,

słabe oświetlenie parków oraz niewyremontowane podwór-

ka. Problemem jest również zbyt mała ilość miejsc parkingo-

wych. Mieszkańcy narzekają, że w wielu miejscach samochody

zajmują chodniki, pozostawiając pieszym jedynie wąskie pasmo

do przejścia.

Niedostatki w przestrzeni publicznej są częściej dostrzegane

przez młodszych mieszkańców niż przez starsze pokolenie.

Sympatię do tego obszaru Ochoty wiele osób tłumaczy sen-

tymentem: „bo tutaj dorastałem”. Wydaje się, że niektórym

osobom trudno jest sformułować obiektywną opinię na temat

Rakowca. Mieszkali tu od urodzenia i nie mają porównania do

tego jak się żyje w innych dzielnicach, miastach czy krajach.

Obserwując rakowiecke „życie między budynkami” można

dostrzec znacznie więcej potrzeb mieszkańców niż wyni-

ka to z przeprowadzonej ankiety. Ludzie dość kreatywnie

wykorzystują otaczającą ich przestrzeń i radzą sobie pomimo

braku odpowiedniej infrastruktury. Ich aktywności można

podzielić na kategorie: odpoczynek, praca, sport oraz życie to-

warzyskie. W każdą z tych grup wchodzi szeroka gama rozmai-

tych czynności.

Różnorodność użytkowania przestrzeni publicznej dobrze ilus-

pozytywy

negatywy

nowe aktywności

47

truje przykład wykorzystania parkowych ławek. Wydawałoby

się, że są one przeznaczone wyłącznie do prostego siedzenia.

Dzieje się jednak inaczej. Stanowią one podstawowe miejsce

spotkań towarzyskich, odpoczynku przy lekturze a nawet pra-

cy z laptopem. Można zaobserwować ludzi siedzących na nich

półleżąco, grupy nastolatków zestawiających ławki ze sobą,

osoby wykonujące przy nich ćwiczenia fizyczne.

Podobne przykłady niezaspokojonych potrzeb można by

mnożyć: zaczynając od zapotrzebowania na zróżnicowane

nawierzchnie chodnikowe (do biegania, sportów, roweru),

problemy związane z wyprowadzaniem psów, warunkami

pogodowymi, pilnowaniem dzieci na placach zabaw. Jeśliby

odpowiednio zaprojektować przestrzeń i jej małą architekturę

każda z tych czynności mogłaby być wykonywana w komfor-

towych warunkach.

Jednocześnie wydaje się, że tworzeniu infrastruktury dla no-

wych funkcji powinno towarzyszyć akcentowanie otaczających

je wnętrz miejskich i dbałość o zachowanie ich ciągłości.

Z drugiej strony na Rakowcu występują różnorodne strefy.

Ich charakter narzuca mieszkańcom sposoby użytkowania

przestrzeni publicznych.

Modernistyczni architekci założyli, że na osiedlowych pod-

wórkach dominować będą aktywności „ciche”, podczas gdy

duże parki otrzymają funkcje sportu i rekreacji. Nie do końca się

to spełniło. Decydującą rolę odegrała tu demografia. W zdomi-

nowanym przez osoby starsze Parku Malickiego przeważa

spokojny odpoczynek. Z kolei Park Forty Korotyńskiego,

ze względu na „fosowe” ukształtowanie terenu, jest ulu-

bionym miejscem spotkań miejscowych czworonogów. W

efekcie funkcje sportu i rekreacji przejęły na siebie duże

parki w sąsiednich rejonach: Pola Mokotowskie oraz Park

Szczęśliwicki.

Poruszając problem osiedlowych podwórek nie sposób

pominąć zagadnienia tzw. „aktywności sąsiedzkich”.

Modernistyczne osiedla Syrkusów i Malickiego były

planowane jako: „jednostki społeczne”. Za tym hasłem

kryły się dość utopijne założenia. Mieszkańcy poszcze-

gólnych osiedli mieli stanowić jedną wspólnotę,

pielęgnując i wspólnie użytkując swoje podwórka.

Syrkusowie poszli w tych teoriach dalej. Chcieli ogra-

niczenia niektórych funkcji mieszkań i przejęcia ich przez

urządzenia zbiorowe.

W rzeczywistości okazało się, że mieszkańcy nie są

skłonni dbać o coś, co choćby w minimalnej części nie

jest oznaczone jako ich własne. Również nie wszyscy

mają ochotę budować kontakty sąsiedzkie. Niektórzy

wolą pozostać anonimowi, realizując swoje potrzeby

towarzyskie poza miejscem zamieszkania.

Choć realia udowodniły, że aktywności społecznych nie

da się wymuszać, forma przestrzeni publicznej powinna

stwarzać do nich sposobność.

strefy

kontaktysąsiedzkie

48

WYNIKI ANKIETY DOTYCZĄCZĄCEJ JAKOŚCI PRZESTRZENI PUBLICZEJ REJONU OCHOTA RAKOWIEC

ankieta została przeprowadzona na obszarze Rakowca w okresie X-XI 2010 roku; badania zostały przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy

1. DANE O ANKIETOWANYCH

liczba ankietowanych: 68w tym: męszczyzn: 22, kobiet: 46

WIEK:

10-15 lat: 8 osób; 15-20 lat: 3 osoby; 20-30 lat: 16 osób; 30-40

lat: 12 osób, 40-50 lat: 17 osób, 50-60 lat: 4 osób, 60-70 lat: 6

osób, 70-80 lat: 2 osób

MIEJSCE ZAMIESZKANIA:

budynek spółdzielni Rakowiec lub WSM Ochota: 33 osób

inne osiedle w rejonie Ochota Rakowiec: 26 osób

dom jednorodzinny w rejonie Ochota Rakowiec: 1 osoba

inny rejon: 8 osób

OKRES ZAMIESZKANIA NA RAKOWCU:

mniej niż rok: 1 osoba

od 1-3 lat: 3 osoby

od 3 do 15 lat: 28 osób

dłużej niż 15 lat: 27 osób

nie mieszka w tym rejonie: 8 osób

2. CZY PRZESTRZEŃ PUBLICZNA RAKOWCA JEST PRZYJAZNA

DLA MIESZKAŃCÓW?

odpowiedźi:

TAK: 47osób

TRUDNO POWIEDZIEĆ: 27 osób

NIE: osób

UWAGI WŁASNE respondentów:

UWAGI POZYTYWNE: duża ilość zieleni/ bliskość parków

(22) , istnienie nowych placów zabaw (8), spokój (4), boga-

ta infrastruktura społeczna (3), bezpieczeństwo (3), „jest

względnie bezpiecznie” (2), sporo otwartej przestrzeni (2),

czystość (2), niska zabudowa (1), „to takie miasto w mieście”

(1), bliskość centrum (1), cyt.: „godziwe odległości między

budynkami mieszkaniowymi (strefa intymności)” (1), różne

możliwości odpoczywania (1), duża ilość ławek (1), istnie-

nie sklepu „Biedronka” (1), niewielki ruch (1), zagospodaro-

wanie terenu (1), oddzielenie od ulic (1), istnienie stawu w

parku im Malickiego (1), dobra komunikacja (1), cyt.: „brak

pośpiechu”(1), cisza (1), cyt.: „w atmosferze osiedla jest coś,

co nazwałabym „czarującym”, mnóstwo tajemniczych zaka-

marków, miejsc z dzieciństwa, jest tu klimat małego miaste-

czka, znajome twarze, coś, co sprawia, że chce się tu

wracać.”

49

WIEK ANKIETOWANYCH

OKRES ZAMIESZKANIA NA RAKOWCU

8

age 30-40

age 20-30

age 15-206

17

3

age10-15

12

16

4

2

age 70-80

age 50-60

age 40-50

age 60-70

liczba ankietowanych

8 3

2728

1

less than one year

3-15 yearsmore than

15 years

do not live in this area 1-3 years

więcej niż 15 lat

nie mieszkam tu

3-15 lat

mniej niż rok1-3 lata

UWAGI NEGATYWNE: brak ścieżek rowerowych (20), brak

bezpieczeństwa (6) cyt.; „młodzi blokersi i starzy alkoholi-

cy”, wandalizm, zły stan podwórek (5), zbyt mała ilość miejsc

parkingowych (5), zły stan chodników (3), zły stan trawników

(2), trawniki zabrudzone przez psy (4), brak sygnalizacji

świetlnej przy ulicy Mołdawskiej (2), zły stan nawierzchni ulic

(1), szare elewacje blokowisk (1), cyt.: „potrzeba większej ilości

miejsc dla ludzi starszych (ławeczki, altany)” (1), cyt.: „za mało

miejsc do zabawy, spacerów” (1), brak toalety (1), obecnośc

bezdomnych którzy śpią na ławkach (1), cyt.: „generalnie Ra-

kowiec jest brudną dzielnicą z wyjątkiem miejsc, gdzie czystość

nie jest uzależniona od miasta”, za mało Straży Miejskiej (1),

za mało placów zabaw dla dzieci (2), brak bezpieczeństwa

wieczorem (1), cyt.: „ścieżek rowerowych połączonych z inn-

ymi trasami rowerowymi do ciekawych obiektów” (3), brak

zadbanych ławek (2), cyt.: „Kiedy tu mieszkałam, czułam się

bardzo bezpiecznie, od trzech lat bywam tu rzadziej, więc

ciężko mi to ocenić. Z tego, co widzę, jest chyba trochę gorzej.

Być może wynika to z braku miejsc, gdzie młodzież mogłaby

spędzać czas, co skutkuje tym, że przesiadują dużymi grupami

na podwórkach, na co dozorcy reagują tym, że usuwają ławki

– miej-sca spotkania – takie błędne koło, które nie wpływa do-

brze na całą przestrzeń i samopoczucie w niej.”

50

WIEK 10 -15

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (5), wykonując sport (4): koszykówka(1), jazda na hulajnodze (2), jazda na rowerze (1) jazda na rolkach (1), podczas odpoczynku siedząc na ławce (3), podczas spacerów z psem (3), podczas karmienia ptaków (2), „podczas zabawy” (1), podczas spacerów z psem (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”głównie dot. braku miejsc do uprawiania sportu i do zabawlodowiska/ ślizgawki (6), boisk do gier sportowych (6), skateparku (5), powierzchni chodniko-wych do jazdy na rolkach (5), kawiarni ze stolikami na zewnątrz (4), większej ilości kwietników (3) ścianki wspinaczkowej (1), lepszego oświetlenia alei i podwórek (2), warunków do urządzania pikniku (1), toalety (1), ładnych alei spacerowych (2), miejsca na grill (2), kina (1), większej ilości ławek na podwórkach (1), stołów z siedzeniami, przy których można by uczyć się i pracować (1)

13 % ankietowanych8 osób

SPORTI GRY

NAUKA

INNE

spacer

sport

Co ROBIĄ? Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

WIEK 15 -20 7% ankietowanych3 osób

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (1), podczas spacerów z psem (1), wykonując sport (1): tenis stołowy (1), rower (1), podczas odpoczynku siedząc na ławce (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”lodowiska/ ślizgawki (2), lepszego oświetlenia alei i podwórek (2), zagrodzonego terenu dla psów (2), ładnych alei spacerowych (2), kawiarni ze stolikami na zewnątrz (2), miejsc parkingowych (2), boisk do gier sportowych (1), większej ilości kwietników (1), stojaków na rowery (1), pojemników do segregowania odpadów (1), warunków do urządzania pikniku(1), stołów z siedzeniami, przy których można by uczyć się i pracować (1)

spacer

sport SPORT

NAUKA


WIEK 20 - 30

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (15), podczas odpoczynku siedząc na ławce (11), podczas czytania siedząc na ławce (7), pilnując dzieci bawiących się na placu zabaw (5), wykonując sport: (4): rower (4), biegi (2), rolki (1), koszykówka (1), ćwiczenia (2) , tenis stołowy (1), rzadko korzystam z przestrzeni, podczas spacerów z psem (3), rzadko korzystam z przestrzeni publicznej Rakowca (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”kawiarni ze stolikami na zewnątrz (16), stołów z siedzeniami przy których można by uczyć się i pracować (9), zagrodzonego terenu dla psów (8), ładnych alei spacerowych (8), lodowiska/ ślizgawki (8), lepszego oświetlenia alei i podwórek (8), boisk do gier spor-towych (7), większej ilości kwietników (6), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (5), warunków do urządzania pikniku (5), toalety (4), większej ilości ławek na podwórkach (3), altany (2), miejsca na grill (2), kina (1), skateparku (1), ściany dla prac graffiti (1)

25% ankietowanych16 osób

spacer

odpoczynek

czytanie

sport

“Najbardziej brakuje mi na Rakow-cu miejsc, gdzie można by usiąść, spotkać się – kawiarnianego ogródka albo klubu, przestrzeni do różnych akcji kulturalnych. Miejsca, które byłoby otwarte i nieformalne “

“Powinno powstać więcej miejsc do spędzania czasu z rodziną bądź znajomymi typu grille, altanki, stoły piknikowe”

wypowiedź mieszkańca, wiek 20 -30

51

wypowiedź mieszkańca, wiek 30 -40


NAUKA

KONTAKTYTOWARZYSKIE

ODPOCZYNEK

WIEK 30 -40

PRACA/ NAUKA

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (6), pilnując dzieci bawiących się na placu zabaw (6), podczas odpoczynku siedząc na ławce (5), podczas spacerów z psem (2), podczas czytania siedząc na ławce (2), pod-czas spacerów z kotem (1), wykonując sport(2): biegi (1), rower (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”kawiarni ze stolikami na zewnątrz (7), zagrodzonego terenu dla psów (6), lodowiska/ ślizgawki (5), warunków do urządzania pikniku (4), większej ilości ławek na podwórkach (4), ładnych alei spacerowych (3), stołów z siedzeniami, przy których można by uczyć się i pracować (3), lepszego oświetlenia alei i podwórek (3), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (3), altany (3), większej ilości kwietników (2), toalety (3), boisk do gier sportowych (3), miejsca na grill (2), placu zabaw dla starszych dzieci (1), cyt.:” Powinno powstać więcej miejsc do spędzania czasu z rodziną bądź znajomymi typu grille, altanki, stoły piknikowe”


spacer

odpoczynek

czytanie

sport

52

“..jest chyba trochę gorzej. Być może wynika to z braku miejsc, gdzie młodzież mogłaby spędzać czas, co skutkuje tym, że przesiadują dużymi grupami na pod-wórkach, na co dozorcy reagują tym, że usuwają ławki – miejsca spotkania – takie błędne koło, które nie wpływa dobrze na całą przestrzeń i samopoczucie w niej.”

(ankieta)


opiekanad

dziećmiKONTAKTYTOWARZYSKIE

ODPOCZYNEK

WIEK 40 -50 27% ankietowanych17 osób

KONTAKTYTOWARZYSKIE

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (13), podczas odpoczynku siedząc na ławce (10), pilnując dzieci bawiących się na placu zabaw (11), podczas spacerów z psem (6), podczas czytania siedząc na ławce (8), wykonując sport (4): rower (2), biegi (1), łyżwy (1), podczas pracy w podwórkowym ogródkau (2), podczas karmienia ptaków (1), cyt.: „Podczas noszenia wody ze studzienki” (1), rzad-ko korzystam z przestrzeni publicznej Rakowca- w wyjaśnieniu: „ponieważ nie mam na to czasu” (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”lepszego oświetlenia alei i podwórek (10). kawiarni ze stolikami na zewnątrz (10), większej ilości ławek na podwórkach (8), zagrodzonego terenu dla psów (6), ładnych alei space-rowych (7), ścieżek rowerowych (4), boisk do gier sportowych (6), lodowiska/ ślizgawki (5), większej ilości kwietników (5), toalety (4), warunków do urządzania pikniku (3), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (3), basenu (1), stołów z siedzeniami przy których można by uczyć się i pracować (2), skateparku (1), miejsca na grill (1), kina(1)

walking

opiekanad

dziećmi

praca w ogródku

sport

WIEK 50 -60

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (3), wykonując sport: jazda na rowerze (2), rzadko korzystam z przestrzeni publicznej Rakowca- w wyjaśnieniu: „ponieważ nie ma przyjemnego miejsca dla relaksu i odpo-czynku” (1), podczas spacerów z psem (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”większej ilości kwietników (4), kawiarni ze stolikami na zewnątrz (3), zagrodzonego terenu dla psów (2), ładnych alei spacerowych (2), toalety (2),lodowiska (1), powierzchni chodnikowej do jazdy na rolkach (1), warunków do urządzenia pikniku (1), altany (1), lepszego oświetlenia alejek na podwórkach i w parkach (2)


ODPOCZYNEK

spacer

odpoczynek

sport

SPORT

53

KONTAKTYTOWARZYSKIE

ODPOCZYNEK

odpoczynek

Co ROBIĄ? Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ? Co ROBIĄ? Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

WIEK 60 -80

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?”podczas spacerów (6), podczas spacerów z psem (5), podczas odpoczynku siedząc na ławce (4), podczas czytania siedząc na ławce (3), wykonując sport (2): nornic walking (1), rower (1), podczas rozwiązywania krzyżówek siedząc na ławce (1), podczas pracy w podwórkowym ogródku (1), pod-czas karmienia ptaków (2)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?”kawiarni ze stolikami na zewnątrz (6), lepszego oświetlenia alejek na podwórkach i w parkach (4), większej ilości kwietników (4), większej ilości boisk do gier sportowych (2), większej ilości ławek na podwórkach (1), toalety (1), ładnych alei spacerowych (1), ścieżek roweroweych (1), niewywro-towych ławek (1), wyremontowanych boisk przy przedszkolu (1), koszy na psie odpady (1)

cześć z respondentów odmówiło wypełnienia ankiety


spacer

odpoczynek

ODPOCZYNEK

KONTAKTYTOWARZYSKIE

54

źródło zdjęcia: Internet

Ponad połowa mieszkńców Ochoty Ra-kowiec to osoby powyżej 50 roku życia. Ta grupa (jeśli nie jest już aktywna za-wodowo) cierpi z powodu problemu “biernej emerytury” - braku pomysłu na to jak można aktywnie spędzić wol-ny czas. Najczęściej dochody takich osób są bardzo niskie. Jeżeli nie mają oni rodziny, cierpią na samotność.

“Potrzebujemy więcej miejsc

dla ludzi starszych”

(ankieta)


55

CO CZĘŚCIEJ CHCIAŁBYŚ ROBIĆ W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ?

PRACA/ NAUKA

AGE10 -15

15 -2020 -30

60 -80

30 -40 40 -5050 -60

KONTAKTYTOWARZYSKIE

ODPOCZYNEK SPORT

56

typ odpowiedzi

ozdobnej zieleni

kina

miejsca do studiowania na zewnątrz

miejsca na piknik

CO ROBISZ? CZEGO CI BRAKUJE?

PODSUMOWANIE ANKIETY

karmienie ptaków

praca w ogrodzie

50

40

30

20

10

0

liczbarespondentów

kawiarni

infrastruktury sportowej

czytanie

siedzenie

spacerowanie

sport

57

STRATEGIE REWITALIZACJI IZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

W czyjej gestii leżą możliwości przekształcania przestrzeni pub-

licznej Rakowca? Na to pytanie odpowie poniższy rozdział.

Administracyjnie Rakowiec jest podporządkowany: Urzędowi

Dzielnicy Ochota; Gminie Warszawa-Centrum; Urzędowi Mia-

sta Stołecznego Warszawy.

Znajdujące się na jego obszarze tereny osiedli mieszkaniowych

podlegają lokalnym spółdzielniom.

Oprócz tego w tym rejonie Ochoty znajdują się ziemie wojskowe

oraz komunalne dzierżawione na potrzeby oświaty i służby

zdrowia.

Utrzymanie i rewitalizacja

O przestrzeń publiczną na Ochocie Rakowcu dbają jednostki, do

których ona przynależy. W zależności od ich możliwości finan-

sowych i podejmowanych przez nie działań jest ona bardziej

lub mniej przyjazna użytkownikom.

W zakresie kompetencji miasta leży dbałość o parki oraz ulice

objęte transportem publicznym. To one na Ochocie są naj-

efektywniej odnawiane. Szczególnie zasłużonym w proce-

sie rewitalizacji jest Dział Ochrony Środowiska Urzędu Dziel-

nicy Ochota. Zrealizował on już modernizację części parków

wymieniając nawierzchnie chodników, małą architekturę,

porządkując zieleń i wprowadzając infrastrukturę sportową.

Z drugiej strony Rakowiec nie podlega żadnym szerzej zakro-

jonym strategiom modernizacji, które wykroczyłyby

poza wymianę ławek oraz nawierzchni ulic. Opisany w

poprzednim rozdziale Mikroprogram Rewitalizacji dla

Warszawy, nie obejmuje swoim zasięgiem tego obszaru

miasta. W część związanych z nim inicjatyw wchodzą je-

dynie fragmenty Starej Ochoty.

W tym samym czasie, tereny przynależące do spółdzielni

mieszkaniowych, szczególnie osiedli zprzed 89 roku, nie

mają pieniędzy na zmiany.

Kompetencje spółdzielni mieszkaniowych odnoszą się

do utrzymania podwórek, bloków i ulic osiedlowych.

Ich działania polegają na dbałości o czystość, wymianę

nawierzchni, ławek oraz ocieplanie fasad. Braki

spółdzielczych funduszy na modernizację najbardziej

widać na pustych osiedlowych podwórkach.

W miastach Europy Zachodniej pokomunistyczne

osiedla często są objęte szeroko zakrojonymi progra-

mami rewitalizacji (53). Ich celem jest podniesienie

standardów mieszkaniowych tak, aby nie dopuścić do

ucieczki z nich lepiej sytuowanych mieszkańców. Ma

to zapobiegać powstawaniu enklaw społecznej biedy.

Tego typu rewitalizacje potrafią diametralnie zmienić

formę monotonnych blokowisk, przekształcając nie

tylko same budynki, ale również znajdujące się w nich

mieszkania i ich zewnętrzne otoczenie.

Na pokomunistycznych warszawskich osiedlach

podobne programy nie zostały zrealizowane. Powo-

dem był brak środków finansowych. Na Rakowcu

53. dot. rewitalizacji Berlina; GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit; Warszawa 2002; s. 221

programyrewitalizacjiutrzymanie

58

ich nieobecność wydaje się mniej odczuwalna niż w innych

częściach Warszawy. Atrakcyjność tego rejonu sprawia,

że proces negatywnej migracji jest tutaj zminimalizowany.

Zapobiegają mu również powstające na Rakowcu nowe in-

westycje mieszkaniowe.

Można się zastanawiać, czy Rakowiec nie doświadczy pro-

cesu odwrotnego, niż ucieczka bogatszych mieszkańców. W

wielu przypadkach wraz ze wzrostem atrakcyjności dzielnicy

rośnie cena życia na takim obszarze. Często doprowadza to

do wyprowadzenia się biedniejszych mieszkańców. Wydaje

się, że Rakowiec uniknie i takiego scenariusza. Aby on zaistniał

pokomunistyczna zabudowa musiałaby być zastąpiona przez

nowe luksusowe osiedla. Zamiast tego wprowadza się do niej

warszawska klasa średnia. Zapewne pomieszka tu ona aż do

całkowitego zestarzenia się modernistycznych bloków. A to

może potrwać kolejne sto lat.

O przestrzeń publiczną na Rakowcu dbają również sami

mieszkańcy. Wielu z nich chętnie zakłada kwietniki w

sąsiedztwie swoich bloków. Co jest jednak charakterystyczne,

lokatorzy są skłonni pielęgnować jedynie te miejsca, które

mogą określić jako swoje. W efekcie zajmują się trawnikami

przed oknami własnych mieszkań lub zielenią na zamkniętych

podwórkach.

Opisane w rozdziale trzecim „działania multidyscyplinarne”

na Rakowcu nie występują.

Strategie zagospodarowania przestrzennego

Plan zagospodarowania przestrzennego Rakowca został

uchwalony dopiero w 2009 roku. Pomimo wcześniejszego

braku tego dokumentu Rakowcowi udało się uniknąć

zupełnego chaosu kompozycyjnego i funkcjonalnego. Wyda-

je się, że właściwe proporcje nowej architekturze narzuciła

już istniejąca urbanistyka. Inwestycje budowlane po ’89 roku

powstawały na małych działkach pomiędzy starszymi osiedla-

mi. Dzięki temu nowa architektura była zmuszona odpowiednio

odnieść się do istniejącego kontekstu przestrzennego. Zadba-

no, aby cześć powstałych budynków nie przekraczała wysokości

5ciu kondygnacji i aby lokale mieszkaniowe zostały uzupełnione

obiektami o funkcji handlowej. Przestrzenie publiczne wokół

nowych osiedli zaprojektowano tak, aby tworzyły właściwą

całość z istniejącym kontekstem ulicy. Z drugiej strony, niestety

aż połowa nowych osiedli została stworzona, jako przestrzenie

zamknięte, dostępne tylko dla swoich mieszkańców.

Rozwój przestrzenny Rakowca po roku ’89 polega na

dogęszczaniu zabudowy. Jednocześnie uchwalona w 2009 roku

ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym określa normy

chroniące ten obszar przed urbanistycznym przegęszczeniem.

Plany zagospodarowania przestrzennego Rakowca zawierają

rozwiązania problemu natężenia ruchu na lokalnych ulicach.

Do tej pory drogi lokalne tego obszaru stanowiły „most”

pomiędzy dzielnicą Mokotów a Szosą Krakowską. W planach

zagospodarowania znajduje się projekt nowej drogi łączącej

te dwa obszary Warszawy. Jej budowa odbędzie się kosztem

istniejącego na Rakowcu bazarku. Powstała ulica rozdzieli Ra-

kowiec na dwie części.

Jak dotąd Rakowiec zdołał zachować swoją multifunkcjonalność

i właściwą skalę architektury.

Z punktu widzenia formy temu rejonowi potrzeba klarowne-

mieszkańcy

go uporządkowania przestrzeni publicznej: ciągów pieszych i

parkingów. Z pewnością brakuje mu również istnienia wnętrz

miejskich, miejsc nie będących ulicą handlową czy alejką

w parku, ale odwołujących się do formy placu. Również

nasycenie przestrzeni ciekawym detalem architektonicznym

zrównoważyłoby suchą geometryczność pokomunistycznych

budynków.

ZAKOŃCZENIE

Transformacje miasta dobrze obrazuje porównanie do mody.

Jeśli myśleć o dziewiętnastowiecznej urbanistyce Barcelony

czy Paryża jako o eleganckiej kreacji, to Rakowiec będzie przy

nich szarą, zgrzebną sukienką. Jeśli jednak porównać ten rejon

Ochoty z chaotyczną zabudową nowych przedmieść, nagle

“szwy” Rakowca okażą się piękne i logiczne.

Niektórzy będą mieli sentyment do przemijającego

małomiasteczkowego charakteru tego obszaru Ochoty. Będzie

to zarówno kwestią przyzwyczajenia jak i tęsknoty za dawnym,

sielankowym, podmiejskim życiem. Prawdą jest bowiem, że

przez długi czas mieszkańcami Rakowca byli ludzie o skromnych

dochodach i niemiejskim stylu życia. Zapewne nie skorzystaliby

oni z tysiąca kawiarni bulwarów Haussmanna.

Jak jednak dowodzi niniejsza praca, społeczny pejzaż Rako-

wca ulega powolnej zmianie. Wynikają z niej nowe oczekiwania

mieszkańców w stosunku do otaczającej ich przestrzeni. For-

ma Rakowca może sprostać podobny wyzwaniom, bądź też,

zatracając swoją małomiasteczkową tożsamość, zniknąć za

bramami strzeżonych osiedli i w powodzi samochodów.

UTRZYMANIE PRZESTRZENI PUBLICZNYCHGórne: na osiedlowych podwórkach starsi mieszkańcy chętnie zakładają małe ogródki Środkowe: nowsze osiedla mają więcej funduszy aby dbac o swoją przestrzeń zewnętrznąDolne: głównym elementem rewitalizacji prowadzonej przez Urząd Dzielnicy Ochota jest tworzenie nowych placów zabaw 59

60

Jakie są szanse na pozytywne zmiany?

Wydaje się, że odpowiedź na to pytanie nie odnosi się jedynie

do problemów budżetu. Przy tworzeniu przestrzeni publi-

cznych istotna jest również długofalowa wyobraźnia:

urzędników, mieszkańców i projektantów. Taka wyobraźnia

powinna wykraczać poza znane sobie schematy i przyzwycza-

jenia. Przestrzennym „przyzwyczajeniem” dla Rakowca jest

Warszawa. Z tego względu wydaje się, że na błyskotliwe

działania trzeba będzie jeszcze trochę poczekać.

ŹRÓDŁA ZDJĘĆ

61

strona

8

13

21

23

25

28

34

37

39

43

45

51

54

60

w. Internet

w. Internet (d. bryla.pl)

w. Internet

w. Internet

g. raoulabout.net; s: Internet; d. polisci.chula.ac.th

g. Google Earth; s. własne; d. własne

w. Internet

wsmrakowiec.pl

w. własne

w. własne

w. własne

Internet

Internet

w. własne

SKRÓTY:

W. WSZYSTKIE ZDJĘCIAG. ZDJĘCIE GÓRNES. ZDJĘCIE ŚRODKOWED. ZDJĘCIE DOLNE

BIBLIOGRAFIA

KSIĄŻKI

ARCHITECTURE STUDIO; The ecological city; Silvana Editoriale; Barcelona 2008

BAUMAN Zygmunt; Płynne czasy. Życie w epoce niepewności; wydawnictwo: Sic!; 2007

BURKE Gerald; Towns in the making; St. Martin’s; 1978

CARMONA Matthew, Claudio De Magalhaes; Innovations in the Management of Public

Space: Reshaping and Refocusing Governance; Planning Theory & Practice, Volume 7, Is-

sue 3 2006 , pages 289 – 303

CARMONA Matthew; Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design; Archi-

tectureal Press; 2003

CASSIA M.; X Milano; Hoepli; Milano 2008

FASSI Davide, DANESI Silvia; Urban Camping Design. Hospitality and Temporariness;

FROMM Erich; Zdrowe społeczeństwo; Panstwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1955

GEHL Jan; Zycie między budynkam. Użytkkowanie przestrzeni publicznych; Ram; Kraków

2009

GEHL Jan, Gemzoe Lars; Public spaces, Public Life: Copenhagen; published by The Royal

Danish Academy of Fine Arts School of Architecture; 2004

GRZELAK Janusz (red.); Społeczna mapa Warszaawy; Instytut Studiów Społecznych Uni-

wersytetu Warszawskiego; Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa 2004

GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit;

Warszawa 2002

GZELL Sławomir (red.); Peryferie i centrum Warszawy a jej stołecznośc; Urbanistyka-

Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2004

GZELL Sławomir (red.); Przestrzeń publiczna jako element krystalizacji zespołów ur-

banisty-cznych; Urbanistyka Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2005

HANSEN Oskar; Ku formie otwartej; UE 2005

HANSEN Oskar; Zobaczyc świat; Warszawa 2005

HALL Edward; Ukryty wymiar; MUZA SA; Warszawa 2005

HEIDEGGER Martin; Budowac, mieszkc, myślec; Czytelnik; Warszawa 1977; pages: 316

- 335

KOOLHAAS R., Borei S., Kwitnter S.; Mutations; Actar; Barcelona 2000

KOOLHAAS Rem; Delirious New York; Monacelli Press; 1994 MALASEK Jacek Latest

Trends in Urban Modal Split in Warsaw; IBDiM – Road and Bridge Research Institute;

Torino 2007

MAŁUJ Joanna; Social aspects of management of territory; ; Grupa Projektowa Zoom;

Gransk 2005

MANZINI Ezio; Collaborative services. Social innovation and design for sustainability;

Polidesign; Milan 2008

MARUSIC Golicnik B., NIKSIC Matej, COIRIER Lise; Human Cities. Celebrating Public

Space; Stichting Kunstboek; Brussels 2010

MAZZA Luigi; Partecipazioni Internazionali; La Citta del Mondo e il Futuro delle Metropo-

li; Electa; 1988

MÓRAWSKI Karol; Warszawa. DziejeMiasta; Książka i Wiedza; 2003

RAJKOWSKA Joanna; Przewodnik Krytyki Politycznej; Wydawnictwo Krytyka Polity-

czna; Warszawa 2010

SIENKIEWICZ Henryk; Rakowiec; VEDA Agencja Wydawnicza; Warszawa 2011

STACHURA Ewa; Determinanty Zmian w architekturze mieszkaniowej okresu transfor-

macji w Polsce; Wydawnictwo Politechniki Śląskiej; Gliwice 2009

WĘCAŁOWICZ Grzegorz; Geografia społeczna miast; Wydawnictwo Naukowe PWN;

Warszawa 2007

62

DOKUMENTY/ PLANY

DUŃSKIE CENTRUM ARCHITEKTURY; Ecotopedia; publikacja towarzysząca

duńskiemu pawilonowi na Biennale Architektury w Wenecji; Wenecja 2008

LIFESPACE; Modernizacja Parku Oraczewskiego; Raport z badań w ramach

konsultacji społecznych”; wykonany przez „Lifespace”; 2010

URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Strategia Rozwoju Miasta

Stołecznego Warszawy do 2020 roku; Biuro Strategii Rozwoju i Integracji Eu-

ropejskiej; Warszawa 2005

URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Strategia Zrównowazonego

Rozwoju Systemu Transportowego Warszawy do 2015 roku i na lata kolejne;

by Office of Road Construction and Transport with Office of Architecture and

Urban Planning in Warsaw; Warszawa 2010

URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Mikroprogram rewitalizacji

dzielnicy Ochota m.st. Warszawy; Załącznik nr 04 do Uchwały zmieniającej

uchwałę w sprawie Lokalnego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata

2005 - 2013 z 16 kwietnia 2009 r.

URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Plany Zagospodarowania

Przestrzennego obszaru Rakowca; uchwała nr.LVII/1710/2009

Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 18 czerwca 2009 r.

UNITED NATIONS; Planning Sustainable Cities, Policy Directions, United Na-

tions Human Settlements Program; 2009; Abrigded Edition

Założenia i wstępny projekt Karty Przestrzeni Publicznej; Materiał do dys-

kusji na konferencji 27-28 maja 2009 r. w Poznaniu

FILMY

BROWN Jim, BURNS Gary; Życie na przedmieściach (Radiant City); produkcja ka-

nadyjska; 2006

HOLZFEIND Heidrun; Za żelazną Bramą; produkcja polska; 2009

KLODAWSKY Helene; Malls R Us; produkcja polsko-francuska; 2009

MØL DALSGAARD Andreas; Cities on Speed – Bogota Change; produkcja duńska; 2009

PRASA

OCHOTNIK - Pismo OSrodka Kultury Ochoty; Historia kultury Rakowca; nr9 12/2005

ARCHITEKTURA; miesięcznik o architekturze i urbanistyce; drukowany w Polsce

AREA; miesięcznik o architekturze; drukowany we Włoszech

a+u; a miesięcznik o architekturze i urbanistyce; drukowany w Japonii

DOMUS; miesięcznik o architekturze, urbanistyce i dizajnie; drukowany we Włoszech

INTERNETDESIS-NETWORK.ORG

ESTERNI.IT

EUROPEANCITIESMONITOR.EU

EUROPAN-EUROPE.COM

MYTOWNINC.ORG

PPS.ORG

PROMISED-CITY.ORG

SUSTAINABLE-EVERYDAY.NET

THEPOLISBLOG.ORG

RAUMLABOR.NET

WIKIPEDIA

URZADOCHOTA.WAW.PL

UM.WARSZAWA.PL

FORUMROZWOJU.WAW.PL

WARSZAWAWBUDOWIE.PL63

Documents

„Warszawa Rakowiec. Analiza procesu powstawania przestrzeni publicznej”