173
gm{dÌr~mB© \w bo nwUo {dÚmnrR Xÿa{ejU _m\© V àW_ df© dm{UÁ` ì`mdgm{`H AW©emó (Micro Economics) {df` A§VJ©V ñdmÜ`m` gmYZ g§nm{XV : àmMm`© nwînm amZSo Sm°. AaqdX eobma Sm°. {dH mg ndma Sm°. _Yw gmQ_ àm. Anojm OmYd àm. nr. ~r. _wOw_Xma àm. \ ZmªSrg

w$bo nwUo {dÚmnrR>

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

gm{dÌr~mB© \w$bo nwUo {dÚmnrR>

Xÿa{ejU _m\©$V

àW_ df© dm{UÁ`

ì`mdgm{`H$ AW©emó

(Micro Economics)

{df` A§VJ©V

ñdmÜ`m` gmYZ

g§nm{XV :

àmMm`© nwînm amZS>o

S>m°. AaqdX eobma

S>m°. {dH$mg ndma

S>m°. _Yw gmQ>_

àm. Anojm OmYd

àm. nr. ~r. _wOw_Xma

àm. \$ZmªS>rg

AZwH«$_{UH$m

àH$aU H«$_m§H$ àH$aUo nmZ Z§.

1 AmoiI (àmñVm{dH$) 1 Vo 19

1.1 ì`mdgm{`H$ AW©emómMm AW©, ñdén Am{U ì`mßVr

1.2 gwú_ d ñWyb AW©emómVrb \$aH$

1.3 AW©emór` {díbofUmMr gmYZo

1.4 ì`dgm` g§ñWoMr C{X²XîQ>ço

2 _mJUr {díbofU 20 Vo 66

2.1 _mJUrMr bd{MH$Vm, bd{MH$VoMo àH$ma, qH$_V bd{MH$Vm CËnÝZ bd{MH$Vm d N>oXH$ bd{MH$Vm

2.2 Cn^moŠË`mMo dV©Z

2.3 _mJUr A§XmO Am{U _mJUrMm nyd© A§XmO

3 CËnmXZ Am{U IM© {díbofU 67 Vo 83

3.1 CËnmXZ \$bZ - AW©

3.2 ~XbË`m à_mUmMm {Z`_ - VrZ AdñWm

3.3 à{V\$bmMm {Z`_

3.4 CËnmXZmÀ`m A§VJ©V d ~mø {_Vì``Vm Am{U A{_Vì``Vm

3.5 IM© {díbofU

4 àmßVrÀ`m g§H$ënZm 84 Vo 90

4.1 àmßVr g§H$ënZoMm AW© Am{U _hÎd

4.2 EHy$U àmßVr, gamgar àmßVr, {g_m§V àmßVr

4.3 EHy$U àmßVr, gamgar àmßVr, {g_m§V àmßVr `m§À`m_Yrb A§Va g§~§Y

5 {d{dY ~mOma pñWVrVrb qH$_V {ZpíMVr 91 Vo 114

5.1 nyU© ñnYm©

5.2 _ŠVoXmar

5.3 _ŠVoXmar`wŠV ñnYm©

5.4 Aën{dH«o$Vm{YH$mamMr d¡{eï>`o

6 KQ>H$m§Mr qH$_V {ZpíMVr 115 Vo 170

6.1 {d^mOZmMm {g_m§V CËnmXH$Vm {ZîUm§V

6.2 I§S>

6.3 doVZ/_Owar

6.4 ì`mO

6.5 Z\$m

1

Distance Learning

study Material

F. Y. B. Com.

2014-15

Topic

1.1 ì`mdgm{`H$ AW©emómMm AW©, ñdén Am{U ì`mßVr

1.2 gyú_ d ñWyb AW©emómVrb \$aH$

1.3 AW© emór` {díbofUmMr gmYZo

1.4 ì`dgm` g§ñWoMr CX²Xrï>`o

2

1.1 ì`mdgm{`H$ AW©emómMm AW©, ñdén Am{U ì`mßVr (gyú_):

Meaning, Nature and Scope of Business Economics (Micro) ì`mdgm{`H$ AW©emó hr AW©emómMr Cn`mo{OV (applied) emIm Amho. ì`mdgm{`H$

AW©emómV ì`dgm`m g§X^m©V AgUmè`m g_ñ`m§Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo. gd© ì`dgm` g§ñWmg CËnmXZ d

{dVaU{df`H$ {ZU©` KoÊ`mMo H$m`© H$amdo bmJVo. _wb yV Am{W©H$ àíZm§_wioM CËnmXZ d {dVaU

{df`H$ àíZ {Z_m©U hmoVmV. _wb yV Am{W©H$ àíZ A_`m©{XV JaOm _`m©{XV na§Vw n`m© r Cn`moJr

nS>Umar g§gmYZo `m_wio {Z_m©U hmoVmV. ì`dgm` g§ñWoH$S>ohr CnbãY g§gmYZo _`m©{XV Am{U n`m©`r

Cn`moJr AgUmar AgVmV. Á`m§Mm dmna A_`m©XrV JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r H$aVm oVmo. àË`oH$ ì`dgm`

g§ñWog CËnmXZ KQ>H$ EH$Ì H$éZ CËnmXZ H$aÊ`mMo d Ë`mMm nwadR>m H$aÊ`mMo H$m`© H$amdo bmJVo ho

H$aV AgVmZm AZoH$ Am{W©H$ g_ñ`m, Ogo H$moUË`m dñVyMo CËnmXZ H$amdo Vo {H$Vr à_UmV H$amdo,

CËnmXZ H$moUË`m nÜXVrZo H$amdo. CÚmoJ g§ñWog oS>gmdV AgVmV. `m gåñ`m gmoS>dyZ _hÎdmMo Am{W©H$

{ZU©` KoÊçmAÀ`m à{H«$`oV {d{dY AW© emór` {Z`_ d g§H$ënZm _XV H$aVmV. `mgmR>r AW©emór`

g§H$ënZm d ì`mdgm{`H$ g_ñ`m `m§Mr gm§JS> Kmbmdr bmJVo. ho H$m_ ì`mdgm{`H$ AW©emó H$aVo.

ì`mdgm{`H$ AW©emó ho Am{W©H$ {gÜXm§VmMo ì`dgm` H$m`m©Vrb Cn`moOZ hmo`. {d{dY AW©emókm§Zr

ì`mdgm{`H$ AW©emómÀ`m ì`m»`m {Xë`m AmhoV Ë`m nwT>rbà_mUo gm§JVm `oVrb.

ì`m»`m:

A) ñnoÝga d {gJb_Z: “{ZU© KoUo d ^mdr H$mimgmR>r {Z`moOZ H$aUo ì`dñWmnZmbm gmono

Omdo `m CX²XoemZo Am{W©H$ {gÜXm§VmMo ì`dgm`mÀ`m ì`dhmam§er Ho$bobo EH$ÌrH$aU åhUOo

ì`mdgm{`H$ AW©emó hmo`.”

~) OmoEb S>rZ: ì`mdgm{`H$ YmoaUo {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r AW©emór` {díbofUmMm Cn`moJ H$aUmao

emó åhUOo ì`mdgm{`H$ AW©emó hmo`.

H$) _°H$ Zm`a d _o[a`Z: ì`mdgm{`H$ n[apñWVrMo {díbofÊA H$aÊ`mgmR>r AW©emór` VÎdm§Mm

Cn`moJ Á`m_Ü o Ho$bm OmVmo. Ë`mbm ì`mdgm{`H$ AW©emó Ago åhUVmV.

S>) hoÝg, _moQ>o d nm°b: ì`mdgm{`H$ {ZU©` KoÊ`m_Ü`o AW©emór` VËdmMm dmna H$aUmè`m

emómbm ì`mdgm{`H$ AW©emó Ago åhUVmV.

B) _°Ýg{\$ëS: ì`mdgm{`H$ AW©emó ho _hÎdmÀ`m ì`dñWmnH$s` {ZU©`mÀ`m àíZm§~m~V Am{W©H$

g§H$ënZm d Am{W©H$ {díbofUmMm dmna H$aÊ`mer g§~§{YV Amho.

3

ì`mdgm{`H$ AW©emómMr ì`mßVr (Scope of Business Economics):

ì`mdgm{`H$ AW©emómÀ`m Aä`mgmV nma§nm[aH$ AW©emómVrb {d{dY g§km d {gÜXm§VmMm g_mdoe

hmoVmo. _mÌ ì`mdgm{`H$ AW©emómV AW©emór` g§km d {Z`_ `m§Mm dmna H$éZ ì`mdgm{`H$ g_ñ`m

gmoS>{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo. AmYw{ZH$ ì`dgm`mer {ZJS>rV Am{W©H$ ~m~tMm Am{U ì`dgm` g§ñWm§À`m

{d{dY {ZU©`mg§~§YrÀ`m ~m~tMm ì`mdgm{`H$ AW©emómV Aä`mg Ho$bm OmVmo. åhUyZM ì`mdgm{`H$

AW©emómg AW©emómMr Cn`mo{OV emIm _mZbo OmVo. ì`mdgm{`H$ AW©emómMr ì`mßVr _moR>r AgyZ

Ë`m_Ü`o AZoH${dY KQ>H$m§{df`r {ddoMZ Ho$bo OmVo. ì`mdgm{`H$ AW©emómMm Aä`mg {df` nwT>rbà_mUo

ñnï> H$aVm `oB©b.

1) Cn^moŠVm dV©Z {gÜXm§V (Theory of consumer Behaviour):

ì`mdgm{`H$ AW©emómV Cn^moŠVm dV©Z {gÜXm§VmMm åhUOoM n`m©`mZo _mJUr {díbofUmMm

Aä`mg Ho$bm OmVmo. ì`dgm` g§ñWoMm AmH$ma d CËnmXZmMo à_mZ _mJUrda Adb§~yZ AgVo. VgoM

_mJUr Cn^moŠË`mÀ`m dV©Zmda Adb§~yZ AgVo. ì`mdgm{`H$ AW©emómV _mJUrMo {ZYm©aH$ KQ>H$,

_mJUrMr bd{MH$Vm, _mJUrMm nyd© A§XmO, Cn^moŠË`mÀ`m ~XbV OmUmè`m dV©ZmMm _mJUrdarb

n[aUm_, _mJUrVrb ~Xb Aem _mJUrer g§~§{YV KQ>H$mMm Aä`mg ì`mdgm{`H$ AW©emómV Ho$bm

OmVmo. `m gdm©Mm \$m`Xm ì`dgm` g§ñWog ì`dgm`mVrb {ZU© KoÊ`mgmR>r hmoVmo.

2) CËnmXZ \$bZ (Production Function):

AmXmZ Am{U àXmZ `m_Yrb g§~§YmMm Aä`mg CËnmXZ \$bZmX²dmao Ho$bm OmVmo. CËnmXZ ho

AZoH$ AmXmZmMo \$bZ Agë`mZo AmXmZmV ~Xb Pmë`mg CËnmXZmVhr ~Xb hmoVmo. CËnmXZ à{H«$`oV

AmXmZm§À`m _mÌoV ~Xb Ho$ë`mg qH$dm EH$m CËnmXZ KQ>H$mEodOr Xþgam CËnmXZ KQ>H$ dmnaë`mg

CËnmXZmV ~Xb hmoV AgVmo. `mÀ`mer g§~§{YV ~XbË`m à_mUmMm {Z`_, à_mU \$b {Z`_ `m

{gÜXm§Vm§Mm Aä`mg ì`mdgm{`H$ AW©emómVhmoVmo. `m Aä`mgmÀ`m ghmæ`mZo ì`dgm` g§ñWm

CËnmXZm{df`r, CËnmXZ V§Ìm{df`r, CËnmXZ d¥ÜXr{df`r {ZU©` KoD$ eH$Vo.

3) IM© {gÜXm§V (Theory of Cost):

ì`mdgm{`H$ AW©emómVrb hm gdm©V _hÎdmMm ì`mdhm[aH$ X¥ï>rH$moZ Amho. ì`mdgm{`H$

g§ñWog Amnë`m CËnmXZmÀ`m IMm©{df`r A§XmO ~m§Ymdm bmJVmo. Ë`mMà_mUo hm IM© H$_r

H$aÊ`mgmR>r {d{dY Cnm` `moOZm§Mm {dMma H$amdm bmJVmo. ì`dgm` g§ñWm `mgmR>r AW©emómVrb

{d{dY IM© g§H$ënZm Am{U ñdV…Mm AZw^d `m§Mr gm§JS> KmbyZ IM© {ZpíMV H$aÊ`mMm à`ËZ

H$aVmV. ì`mdgm{`H$ AW©emó `m~m~VrV ì`dgm` g§ñWog _mJ©Xe©H$ R>aVo.

4

4) ~mOma aMZm (Market Structure):

dñVy§Mo J«mhH$ d {dH«o$Vo `m§Zm EH$Ì AmUÊ`mMo H$m`© ~mOmamX²dmao Ho$bo OmVo. ~mOmamX²dmao

CËnmXZ Cn^moŠË`m§n ªV nmohmoM{dbo OmVo. ì`dgm` g§ñWog ~mOmamÀ`m ñdénm{df`r Ë`m_Ü o

AgUmè`m ñnY}{df`r _m{hVr AgUo Amdí`H$ Amho. ñnY}À`m à_mUmZwgma ~mOmamMo nyU© ñnYm©,

_ŠVoXmar, _ŠVoXmar`wŠV ñnYm©, Aën {dH«o$Vm{YH$ma Ago doJdoJio àH$ma nS>VmV. `m àË`oH$ ~mOma

àH$mamMr doJdoJir d¡{eï> o AmhoV. ì`dgm` g§ñWog dñVyÀ`m nwadR>çm{df`r {ZU© KoÊ`mg VgoM

ì`dgm` g§ñWoMo qH$_V YmoaU R>adÊ`mV ~mOmamg§~§YrMr _m{hVr Cn`moJr R>aVo.

5) KQ>H$m§Mr qH$_V {ZpíMVr (Factor Pricing):

^y_r, l_, ^m§S>db d g§`moOH$ ho CËnmXZmMo Mma à_wI KQ>H$ AmhoV. `m CËnmXZ KQ>H$m§Zm

{_iUmè`m _mo~Xë`mÀ`m {ZpíMVrMm Aä`mg ì`mdgm{`H$ AW©emómV Ho$bm OmVmo. `m_Ü`o {d^mOZmMm

gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§V d I§S>, doVZ, ì`mO, Z\$m `m {df`rMo {gÜXm§V `m§Mm Aä`mg `mV hmoVmo.

KQ>H$m§À`m qH$_V {ZpíMVrMm dmna ì`dgm`g§ñWm Amnë`m IMm©Mm A§XmO ~m§YÊ`mgmR>r H$aVo. VgoM

Ë`m AmYmao CËnmXZ KQ>H$m§Mo `mo½` à_mU {ZpíMV H$aVo. `m gdmªMm \$m`Xm ì`dgm` g§ñWog AI§S>

CËnmXZ à{H«$`m gwé R>odÊ`mV d Z\$m _hÎm_r H$aÊ`mV hmoVmo.

6) Z\$m {díbofU (Profit Analysis):

Z\$m {díbofU hm ì`mdgm{`H$ AW©emómÀ`m ì`mßVrMm _hÎdmMm ^mJ Amho. H$moUË`mhr

CÚmoJ g§ñWoÀ`m X¥ï>rZo _hÎm_ Z\$m {_i{dUo ho _hÎdmMo C{X²Xï> AgVo. ho C{X²Xï CËnmXZ IM©

H$_rV H$_r R>odyZ Am{U J«mhH$m§À`m gd©gm_mÝ` {hVmbm ~mYm Z AmUVm gmÜ` H$amdo bmJVo.

ì`mdgm{`H$ AW©emómV Zâ`mÀ`m g§H$ënZm, àH$ma, ñdén Am{U Z\$m _moOÊ`mÀ`m nÜXVr `m~amo~aM

Zâ`mMm nyd© A§XmO, Zâ`mMr YmoaUo d YmoaUmË_H$ Cnm``moOZm, Zâ`mMo {Z`moOZ, Zâ`mMo

ì`dñWmnZ `m gdmªMm Aä`mg hmoVmo. `mMm \$m`Xm ì`dgm` g§ñWog {ZU©` à{H«$ oV hmoV AgVmo.

7) ^m§S>db AW© g§H$ënZ {díbofU (Capital Budgeting Analysis):

^m§S>db AW©g§H$ënZ {díbofUmMm g§~§Y ^m§S>db Jw§VdUwH$ser g§~§{YV ì`mdhmarH$ g_ñ`m§er

Amho. ^m§S>dbmMr g§H$ënZm d dJuH$aU, ^m§S>dbmMr _mJUr d nwadR>m, ^m§S>db ì`dñWmnZ, ^m§S>db

Jw§VdUyH$ {ZU©` dJ¡a|Mm Aä`mg `mV Ho$bm OmVmo. `m_wio ì`dgm` g§ñWog ì`mdhm[aH$X¥ï>`m ^m§S>db

ì`dñWmnZ H$aÊ`mV \$m`Xm {_iVmo.

5

8) g_J«bjr AW©emór` {gÜXm§V (Theory of Macro Economics):

àË oH$ ì`dgm` g§ñWog g_J«bjr AW©emómMm Aä`mg H$aUo H«$_àmßV Amho. H$maU Ë`m_wio

~hrJ©V ì`mdgm{`H KQ>H$ H$emàH$ma ì`dgm`g§ñWoda n[aUm_ H$aVmV `mMr H$ënZm `oVo. g_J«bjr

AW©emómMm Aä`mg {df` Ogo dmT>Vo amï´>r` CËnÝZ, gd©gmYmaU qH$_V nmVir, CËnÝZ d amoOJma

{df`H$ {gÜXm§V {d{Z_` Xa {gÜXm§V, Am§Vaamï´>r` ì`mnma {df` {gÜXm§V BË`mqXMm ì`dgm`mV {ZU©`

à{H«$`oV \$m`Xm hmoVmo. Ë`mM~amo~a {d{dY Am{W©H$ YmoaUo Ogo MbZ {df`H$ YmoaU, amOH$mofr`

YmoaU, na{H$` ì`mnma {df`H$ YmoaU `m gdmªMm n[aUm_ ì`dgm`g§ñWoda hmoVmo. åhUyZM `m gd©

ñWyb AW©emór` g§H$ënZm§Mm Aä`mg ì`mdgm{`H$ AW©emómV hmoVmo. Á`m_wio ì`dgm`g§ñWm A{YH$

Mm§Jbo ì`mdgm`{df`H$ {ZU©` KoD$ eH$Vo.

1.2 gyú_ d ñWyb AW©emómVrb \$aH :

(Difference between Micro & Macro Economics) AW©emómVrb {d{dY {df`m§Mo {ddoMZ gyú_ AW©emó d ñWyb AW©emó Aem emIm§VyZ Ho$bo

OmVo. gyú_ AW©emómMm g§~§Y AW©ì`dñWoÀ`m bhmZ ^mJmÀ`m Aä`mgmer AgVmo. gyú_ AW©emómg

gyú_bjr AW©emó, A§ebjr AW©emó d ì`ï>r AW©emó Agohr åhQ>bo OmVo. ñWyb AW©emómV

EHy$UmMm qH$dm g_J« AW©ì`dñWoMm {dMma Ho$bm OmVmo. ñWyb AW©emómg g_J«rbjr AW©emó Agohr

åhQ>bo OmVo. `m AW©emómV g_J« KQ>H$m§Mm g_wÀM`mË_H$ Aä`mg Ho$bm OmVmo.

gyú_ d ñWyb AW©emómVrb \$aH$ nwT>rbà_Uo ñnîQ H$aVm oB©b.

1) ì`m»`m :

Á`m AW©emómV AË §V bhmZ KQ>H$m§Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo Ë`mg gyú_bjr AW©emó

åhUVmV. àm. Ho$. B©. ~mopëS>J `m§À`m _Vo “{d{eï> CÚmoJg§ñWm, {d{eï> Hw$Qw>§~, {d{eï> qH$_Vr,

doVZ, CËnÝZ, {d{eï> CÚmoJ, {d{eï> dñVy§Mm Aä`mg åhUOo gyj_ AW©emó hmo`.”

`mCbQ> ñWyb AW©emómV g_J« KQ>Zm§Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo. àm. Ho$. B©. ~mopëS>¨J `m§À`m _Vo

“g_J«bjr AW©emó ho ì`{º$JV n[a_mUm§er g§~§YrV ZgyZ Vo g_wÀM` n[a_mUmer g§~§YrV Amho.

Ë`m§Mm g§~§Y ì`{º$JV CËnÝZmer Zmhr Va amï´>r` CËnÝZmer, ì`{º$JV qH$_Vrer Zmhr Va qH$_V

nmVirer, ì`{º$JV CËnmXZmer Zmhr Va amï´>r` CËnmXZmer AgVmo.”

6

2) Aä`mgmMr gwédmV d {dH$mg:

gyú_ AW©emómÀ`m Aä`mgmMr gwédmV A°S>_ pñ_W nmgyZ Pmbr. nwT>o [aH$mS>m}, Oo.~r.go.

{_b, _m°[ag S>m°~, ~mopëS> ¨J, _me©b, {hŠg, g°å wAbgZ, lr_Vr am°{~ÝgZ `m AW©emókm§Zr gyj_

AW©emómÀ`m Aä`mgmV ^a Q>mH$br.

ñWyb AW©emómÀ`m Aä`mgmMr gwédmV _mì`g nmgyZ Pmbr. VgoM g_J«bjr AW©emómMm

{dH$mg {gñ_m°S>r, dm°bg, {dH$gob, {\$ea, H°$gob, hm oH$, am°~Q>©gZ, hm°Q>o, Oo E_. Ho$Ýg `m

AW©emókm§Zr Ho$bm.

3) gyú_ bjr AW©emó ì`{º${Zð> Amho Va ñWyb AW©emó EHy$UmMm Aä`mg H$aVo. Ë`m_wio Vo g_J«{Zð>

AgVo.

4) ì`mßVr:

gyú_ AW©emómV {d{eï> EH$H$mMm Aä`mg Ho$bm OmVmo. gyú_ AW©emómV EHy$ÊA `m

g§H$ënZoV EH${OZgr KQ>H$m§Mm g_mdoe hmoVmo. CXm. ~mOmamVrb _mJUr `mMo _mnZ EImÚm dñVygmR>r

~mOmamV AgUmar EHy$U _mJUr _moOyZ hmoVo. `m CbQ> ñWyb AW©emómV g_yhmMm Aä`mg hmoVmo.

`m_Ü o g_J« hr g§H$ënZm nyU© AW©ì`dñWoer {ZJS>rV AgVo. CXm. Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ `mMm

g_J«bjr AW©emómVrb AW© gd© CÚmoJmV CËnm{XV hmoUmè`m CËnmXZmer `oVmo. `m_Ü`o {d{dY

dñVy§Mm g_mdoe hmoVmo.

5) Aä`mg {df`:

gyú_ AW©emómMm _yë` {gÜXm§V H$ë`mUH$mar AW©emó hm Aä`mg {df` Amho. åhUOoM

gyú_ AW©emómV {d{eï> CÚmoJg§ñWm, {d{eï> CÚmoJ, Cn^moŠVm, CËnmXZ KQ>H$ BË`mXtMm Aä`mg

Ho$bm OmVmo. g_J«bjr AW©emómV CËnÝZ d amoOJma {gÜXm§V, _wÐm{df`H$ YmoaU, gmd©O{ZH$ amOñd,

Am{W©H$ {dH$mg, Am§Vaamï´>r` AW©emó `m§Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo.

6) pñWVrerb {déÜX J{Verb:

gyú_bjr AW©emó pñWVrerb Amho. `m_Ü o pñWa AW©ì`dñWoMm Aä`mg Ho$bm OmVmo.

`mCbQ> g_J«bjr AW©emó J{Verb AgyZ Ë`m_Ü`o J{V_mZ AW©ì`dñWoMm Aä`mg Ho$bm OmVmo.

7) g_Vmob:

gyú_bjr AW©emó A§{eH$ g_Vmob `m VËdmda AmYmarV Amho. g_J«bjr AW©emó gm_mÝ`

g_Vmob `m VËdmMm AmYma KoVo.

7

8) Cn`wŠVVm:

gyj_ Am{W©H$ {díbofÊmm_Ü`o H$mT>bobo {ZîH$f© d Ë`m AZwf§JmZo KoVbobo {ZU©` ho {d{eï>

ì`{º$gmR>r, g§ñWogmR>r qH$dm CÚmoJmgmR>r `mo½` AgVmV. _mÌ ñWyb AW©emómV Am{W©H$ {díbofUmVyZ

H$mT>bobo {ZîH$f© g§nyU© AW© ì`dñWogmR>r Cn wŠV AgVmV.

9) YmoaUo:

A§ebjr AW©emómÀ`m {díbofUmV Am{W©H$ YmoaUo AmIbr OmV ZmhrV. nU A§ebjr

AW©emómVrb g§H$ënZm§Mm {dMma YmoaUo AmIÊ`mgmR>r H$amdm bmJVmo. _mÌ g_J«bjr AW©emómV

Am{W©H$ YmoaUo AmIVm `oVmV. åhUOoM gyú_bjr AW©emó VmËdrH$ {ddoMZ H$aVo Va g_J«bjr

AW©emó Xoembm Cn wŠV AgUmè`m YmoaUm§Mr MMm© H$aVo.

A§ebjr d g_J«bjr AW©emó d nÜXVrV \$aH$ {XgyZ `oV Agbm Var Ë`m nÜXVr nañna

{damoYr ZmhrV Va nañna nyaH$ AmhoV. AW©ì`dñWoVrb {d{dY g_ñ`m§Mr `mo½` H$ënZm oÊ`mgmR>r `m

XmoÝhr nÜXVtMo {ddoH$nyU© EH$sH$aU H$éZ Ë`m§Mm dmna H$aUo `mo½` R>aVo.

1.3 AW© emór` {díbofUmMr gmYZo:

(Tools of Economic Analysis) AW©emó {d{dY gm§p»`H$s` gmYZm§Mm dmna Am{W©H$ g§km§Mo {díbofU H$aÊ`mgmR>r H$aVo.

gm§p»`H$s` gmYZm§Mm dmna XmoZ _hÎdmÀ`m hoVy§gmR>r Ho$bm OmVmo. 1) Am{W©H$ {gÜXm§Vm§Mr gË`m

AgË`Vm gm§p»`H$s` nwamì`mgh VnmgyZ nmhUo. 2) XmoZ Mbm§_Ü`o AgUmè`m g§~§Ym§À`m à_mUmMm A§XmO

~m§YUo.

AW©emómVrb {gÜXm§VmMo {díbofU H$aÊ`mgmR>r Imbrb gmYZm§Mm dmna Ho$bm OmVmo.

1) \$bZ g§~Y (Functional Relationship):

XmoZ Mbm§_Yrb g§~§Y XmI{dÊ`mgmR>r J{UVemók \$bZ `m g§H$ënZoMm Cn`moJ H$aVmV.

CXm. x d y ho XmoÝhr Mb EH$_oH$m§da Ooìhm Adb§~yZ AgVmV Voìhm Ë`m§À`m _Yrb g§~§Y Imbrb

àH$mao XmI{dVm `oVmo.

y = f (x) qH$dm x = f (y)

naV§Ì Mbm_Ü`o hmoUmam ~Xb ñdV§Ì Mbm_wio hmoV AgVmo. `mCbQ> ñdV§Ì MbmMo _yë`

BVa H$moUË`mhr Mbm§da Adb§~yZ ZgyZ Vo ~møOmV KQ>H$m§déZ R>aVo. àË oH$ g_rH$aUmV

COdrH$S>rb Agbobo Mb ho ñdV§Ì Mb AgVo d S>mdrH$S>rb Mb naV§Ì Mb AgVo. åhUyZM ñdV§Ì

8

MbmMo _yë` _m{hV Agë`mg Ë`mdéZ naV§Ì MbmÀ`m _yë`mMo _mnZ H$aVm oVo. AW©emómV

Zoh_rM XmoZ qH$dm XmoZ nojm A{YH$ Mbm§_Ü o Agboë`m g§~§YmMm Aä`mg Ho$bm OmVmo. CXm.

ì`º$sMr ~MV Ë`mg {_iUmmè`m CËnÝZmda Adb§~yZ AgVo. hm \$bZmË_H$ g§~§Y {MÝhmÀ`m

ghmæ`mZo Imbrb àH$mao {bhrVm `oB©b.

s = f (y)

`mV s = ~MV

y = CËnÝZ

f = \$bZ

darb \$bZmË_H$ g§~§Y ~MV \$bZ Xe©{dVmo. `mV s åhUOoM ~MV hm naV§Ì Mb Amho,

Va y åhUOo CËnÝZ hm ñdV§Ì Mb Amho. H$maU ~MV hr CËnÝZmda Adb§~yZ Amho.

Ooìhm Mb XmoZ nojm A{YH$ AgVrb Voìhm \$bZ g§~§Y nwT>rbà_mZo XmI{dVm oB©b.

D = f (p, y, T, F, pr.)

darb \$bZmË_H$ g§~§Y _mJUr \$bZ Xe©{dVmo. `mV

D = _mJUr

P = qH$_V

Y = CËnÝZ

T = AmdS> Am{U ng§Vr

F = \°$eZ

Pr = g§~§{YV dñVyMr qH$_V

f = \$bZ

`m \$bZmË_H$ g§~§YmV _mJUr hm naV§Ì Mb Amho, Va qH$_V, CËnÝZ, AmdS> Am{U

ng§Vr, \°$eZ, g§~§{YV dñVy§Mr qH$_V hr ñdV§Ì Mb AmhoV.

AemàH$mao AW©emómV \$bZmË_H$ g§~§YmÀ`m AmYmao CËnmXZ, IM©, _mJUr, Cn^moJ,

Jw§VdUyH$ dJ¡ao {ZpíMV H$aUmao KQ>H$ ñnï> Ho$bo OmVmV. AemàH$mao \$bZmË_H$ g§~§Y XmoZ qH$dm

XmoZnojm OmñV Mbm§§_Yrb H$m`m©Ë_H$ g§~§Y ñnï> H$aVmo. Ë`mÀ`m AmYmao EH$m MbmVrb ~Xbm_wio

Xþgè`m MbmV H$emàH$mao ~Xb hmoVmo `mMo {díbofU H$aVm `oVo.

9

2) g_rH$aU (Equations):

g_rH$aU ho J{UVr` {dYmZ AgVo. g_rH$aUmMm dmna \$bZ g§~§Y gwb^arË`m d

WmoS>Š`mV ñnï> H$aÊ`mgmR>r hmoVmo. ho Imbrb CXmhaUmMm CXmhaUmÀ`m ghmæ`mZo ñnï> H$é. _mJUr

\$bZ Imbrb nÜXVrZo {b{hbo OmVo.

d = f (p)

`mV d : _mJUr

P : qH$_V

F : \$bZ

`m g_rH$aUmVyZ H$moUVm Mb ñdV§Ì d H$moUVm Mb naV§Ì Amho ho àVrV hmoVo. na§Vy

qH$_VrV hmoUmè`m ~Xbm_wio _mJUr {H$Vr ~XbVo ho ñnîQ hmoV Zmhr. `mgmR>r nwT>rb g_rH$aUmMm

dmna hmoVmo.

x = a – b Px

`mV

x = x dñVyMr _mJUr

a = pñWanX/AMbg§»`m

b = Am§VaN>oX

px = x dñVyMr qH$_V

a (pñWanX) d b (Am§VaN>oX) hr XmoZ \$bZmMr n[a_mUo AgVmV. `m n[a_mUm§déZ

ñdV§Ì d naV§Ì Mb EH$_oH$m§da {H$Vr à_mUmV Adb§~yZ AmhoV ho g_OVo. `mn¡H$s b åhUOoM

Am§VaN>oX qH$_VrVrb ~Xbm_wbo _mJUrV hmoUmam ~Xb Xe©{dVmo. VgoM b (Am§VaN>oX) `mÀ`m _mJo

dOm {MÝh Agë`mZo Ë`m_YyZ ñdV§Ì Mb (qH$_V) d naV§Ì Mb (_mJUr) `m_Ü`o ì`ñV g§~§Y

Amho ho Xe©{dVm `oVo. d (pñWanX) `mMm dmna qH$_Vr {edm` _mJUrda n[aUm_ H$aUmè`m

KQ>H$m§Mm _mJUr {ZpíMV H$aÊ`mV AgUmam à^md Xe©{dVmo.

3) VŠVm/H$moï>H$/AZwgyMr (Schedule):

H$moï>H$ qH$dm AZwgyMr ho {díbofUmMo gmYZ Amho. Am{W©H$ {díbofUmV AZwgyMr qH$dm

H$moï>H$mMm dmna _moR>çm à_mUmV Ho$bm OmVmo. doJdoJù`m Am{W©H$ Mbm§_Yrb g§~§Y ñnï>

H$aÊ`mgmR>r H$moï>H$mMm dmna H$aVmV. VŠË`mÀ`m ghmæ`mZo EH$m MbmV ~Xb Pmbm AgVm BVa

doJdoJù`m MbmV H$em àH$mao ~Xb hmoVmo `mMo {díbofU H$aVm `oVo. CXm. _mJUr H$moîQH$mÀ`m

10

AmYmao H$moï>H$ hr g§µH$ënZm Am{U Am{W©H$ {díbofUmVrb {VMm dmna ñnï> H$aVm `oB©b. _mJUr

H$moï>H$ dñVyÀ`m doJdoJù`m qH$_Vrg AgUmar dñVyMr _mJUr `mg§~§YrMr _m{hVr ñnîQ> H$aVo.

d¡`{º$H$ Cn^moŠË`mMo _mJUr nÌH$

A.H«$. x dñVyMr qH$_V (àVr ZJ) (é. _Ü`o)

x dñVyMr _mJUr

ZJ g§™`m

1 10 100

2 8 200

3 6 300

4 4 400

5 2 500

darb _mJUr nÌH$mdéZ x dñVyMr qH§$_V d Ë`mg {_iUmam _mJUrMm à{VgmX ñnï>

hmoVmo. qH§$_V d _mJUr `m XmoZ Mbm§_Ü`o ì`ñV g§~§§Y Agë`mMo _mJUr H$moï>H$mdéZ ñnï> hmoVo.

H$moï>H$mÀ`m ghmæ`mZo XmoZ nojm OmñV Mbm§Mo _yë` d Ë`m_Yrb g§~§Y _m§Sy>Z Ë`mMo

{díbofU H$aÊ`mMo gmYZ Amho. CXm. CËnmXZmV ~Xb Pmbm AgVm gr_m§V IM©, gamgar IM© d

EHy$U IM© `mV ~Xb hmoVmo. CËnmXZ ~Xbm_wio Pmbobo IMm©Vrb ~Xb EH$mM nÌH$mÀ`m ghmæ`mZo

EH$m X¥ï>rjonmV g_OyZ `oVmV.

H$moï>H$mÀ`m ghmæ`mZo XmoZ Mbm§_Ü`o àË`j qH$dm ì`ñV g§~§Y Amho ho g_OVo. AemàH$mao

H$moï>H$mÀ`m ghmæ`mZo gm§p»`H$s` _m{hVr gmoß`m[aVrZo g_OyZ `oVo.

4) AmboI (Graphs):

AmboI ho hr {díbofUmMo EH$ gmYZ Amho. \$ma _moR>çm à_mUmdarb g§p»`H$s` _m{hVr

qH$dm AmYmagm_J«r ñnï> d gd©g_mdoeH$nUo _m§S>Ê`mMo AmboI ho gmYZ Amho. AmboImÀ`m ghmæ`mZo

XmoZ qH$dm XmoZnojm OmñV Mbm§_Yrb g§~§Y X¥í` ñdénmV ñnï> hmoVmo.

XmoZ MbmVrb \$aH$ ñnï> H$aÊ`mgmR>r EH$mM AmboImda XmoÝhr Jmoï>tMo àXe©Z H$aVm `oVo.

XmoZ gai aofm Ooìhm nañnam§Zm H$mQ>H$moZmV N>oXVmV Voìhm Ë`m aofm§Zm Aj åhUVmV. ho Aj

nañnam§Zm Á`m q~XÿV N>oXVmV Ë`m q~Xÿbm _yi qH$dm Ama§^ q~Xÿ qH$dm eyÝ` q~Xÿ Ago åhUVmV.

gd©gmYmaU {j{VO g_m§Va aofobm x Aj Va b§~mH¥$Vr Ajmbm y Aj åhUVmV. x Aj d y Aj

`m Xmohm|da Amdí`H$VoZwgma ñdV§Ì Mb d naV§Ì Mb `m§Mo _mnZ Ho$bo OmVo. àË oH$ AmboImM

11

{d^mOZ Mma g_mZ ^mJmV Ho$bo OmVo. `m Mmahr ^mJmV x Aj d y Aj ho F$U AWdm YZ Agy

eH$VmV. Imbrb AmH¥$VrdéZ ho g_OyZ `oB©b.

AmVm Imbrb AmboImV _mJUr \$bZmMo {díbofU gmoß`m nÜXVrZo {Xbo Amho. _mJUr

\$bZ nwT>rb Mma nÜXVrÀ`m AmboImÀ`m ghmæ`mZo H$aVm `oB©b.

AmboI

x F$U y YZ

x YZ y YZ

x F$U y F$U

x YZ y F$U

qH$_V

qH$_V

qH$_V

qH$_V

_mJUr

_mJUr

_mJUr _mJUr

12

1.4 ì`dgm` g§ñWoMr CX²Xrï>`o:

(Goals of Firm) CËnmXZ g§ñWm/ì`dgm` g§ñWm hr ñdV§Ì {ZU© KoUmar EH$ g§KQ>Z nÜXVr Amho. CËnmXZ

g§ñWm {d{dY CËnmXZ KQ>H$m§Zm EH$Ì AmUyZ dñVy d godm§Mo CËnmXZ H$aVo. CËnmXZ g§ñWoÀ`m H$mhr

à_wI ì`m»`m nwT>rbà_Uo AmhoV.

{bßgo: “dñVy qH$dm godm§Mo CËnmXZ d {dH«$s H$aUmar g§ñWm åhUOo CËnmXZ g§ñWm hmo`.”

ES>dS>©g² Am{U Q>mD$Z eoÊS>: “ì`dgm`mgmR>r OoWo CËnmXZ gmYZo Jmoim Ho$br OmVmV Am{U Ë`m§Mm

`moOZmnyd©H$ dmna Ho$bm OmVmo Ago H|$Ð åhUOo CÚmoJg§ñWm hmo .”

CÚmoJg§ñWm CËnmXZm g§~§Yr {ZU©` KoV AgVo. CXm. H$moUË`m dñVyMo CËnmXZ H$am`Mo,

CËnmXZ H$moR>o H$am`Mo, CËnmXZ nÜXVr, H$moUVr dmnamdr, CËnmXZmMr {dH«$s H$moUË`m ~mOmanoR>oV

H$amdr, qH§$_V {H$Vr {ZpíMV H$amdr Aem gmaIo {ZU©` CÚmoJ g§ñWm KoV AgVo. hr {ZU©` à{H«$`m

CËnmXZ g§ñWoÀ`m C{X²Xï>m§da AWdm Ü`o`m§da Adb§~yZ AgVo. CËnmXZ g§ñWoMr AZoH$ AënH$mbrZ VgoM

XrK©H$mbrZ Ü`o o AgVmV.

CËnmXZ g§ñWoMr C{X²XîQ>ço:

CËnmXZ g§ñWm {d{dY àH$maMr C{X²Xï>o nwT>o R>oD$Z CËnmXZ H$m`m©V gh^mJr Pmbobr AgVo.

`mn¡H$s H$mhr C{X²Xï>o Am{W©H$ AgVmV Va H$mhr C{X²Xï>o Am{W©Ho$Va AgVmV.

A) CËnmXZ g§ñWoMr Am{W©H$ C{X²Xï>o : (Economic Goals of Firm)

1) Z\$m _hÎm_rH$aU (Profit Maximisation) :

CËnmXZ g§ñWoÀ`m gd© Am{W©H$ C{X²Xï>m§n¡H$s Z\$m _hÎm_rH$aU ho gdm©V _hÎdmMo C{X²Xï>

_mZbo OmVo. EImÚm CËnmXZ g§ñWoMo `emn`e ho {Vbm {_iUmè`m Zâ`mdéZ R>a{dbo OmVo. Z\$m

hr CËnmXZ g§ñWoMr H$m`©j_VoMr H$gmoQ>r _mZbr OmVo. CËnmXZ g§ñWoMr Am{W©H$ CÝZVr Zâ`mda

Adb§~yZ AgVo. Z\$m hr g§km AW©emó d boIm emó `m_Ü`o doJù`m AWm©Zo dmnabr OmVo. boIm

emómZwgma boIm§H$Z Z\$m åhUOo EHy$U àmßVr Am{U ì`ŠV IM© `m_Yrb \$aH$ hmo`. na§Vw

Am{W©H$ Z\$m qH$dm ewÜX Z\$m åhUOo EHy$U àmßVr Am{U ì`ŠV d Aì`ŠV IM© `m_Yrb \$aH$

hmo`. hm Z\$m åhUOo g§`moOH$mZo ñdV…À`m ì`dñWmnZmÀ`m doVZmgh BVa CËnmXZ KQ>H$m§Zm

_mo~Xbm XoD$Z Pmë`mda g§`moOH$mH$S>o {eëbH$ am{hbobr aŠH$_ hmo . àË`oH$ CÚmoJ g §ñWog Z\$m

_hÎm_rH$aU H$aUo. Amnë`m d¥ÜXrgmR>r XrK©H$mi AñVrËdmgmR>r, ZdàdV©ZmgmR>r Am{U

~mOmamVrb à{Vð>ogmR>r Amdí`H$ AgVo. Z\$m _hÎm_rH$aUmÀ`m XmoZ nÜXVr AmhoV. EH$-EHy$U

13

Z\$m = EHy$U àmßVr, EHy$U IM©- EHy$U àmßVr Am{U EHy$U IM© `m_Ü o {OVH$m A{YH$ \$aH$

Ë`mà_mUmV Z\$m dmT>V OmVmo.

Imbrb AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZo ho XmIdVm oB©b. nyU© ñnYm© ~mOmanoR>

darb AmH¥$Vr_Ü o TR hm EHy$U àmßVr dH«$ Amho. VgoM TC hm EHy$U IM© dH«$ Amho. ho XmoÝhr

dH«$ EH$_oH$m§g A d ~ `m XmoZ q~XÿV N>oXV AmhoV. A Am{U ~ `m_Yrb joÌ\$i CÚmoJ gåñWoMm Z\$m

XmIdVo. na§Vw Á`m {R>H$mUr EHy$U àmßVr (TR) Am{U EHy$U IM© (TC) `m_Yrb A§Va OmñVrV OmñV

Agob Vr CËnmXZ nmVir ì`dgm` g§ñWog _hÎm_ Z\$m àmßV H$éZ XoB©b.

AnyU© ñnYm© ~mOmanoR>:

AnyU© ñnY}À`m ~mOmanoR>oV EHy$U àmßVr dH«$ Imbr PwH$Umam AgVmo. darb AmH¥$VrV EHy$U àmßVr

dH«$ Am{U EHy$U IM© dH«$ H$ Am{U I `m XmoZ q~XÿV N>oXV AmhoV. `m XmoÝhr q~Xÿ_Yrb joÌ\$i åhUOo

CÚmoJg§ñWoMm Z\$m hmo`. AZ `m CËnmXZ nmVirg hm Z\$m _hÎm_ hmoB©b. H$maU EHy$U IM© d EHy$U

àmßVr `m_Yrb \$aH$ `m {R>H$mUr gdm©V OmñV Amho.

EHy$U àmßVr d

EHy$U IM©

EHy$U CËnmXZ

A

~

EHy$U CËnmXZ

EHy$U àmßVr d

EHy$U IM©

H$

A

I

y

x

x

y

I

H$

14

Z\$m _hÎm_rH$aU gr_m§V IM© d gr_m§V àmßVr `m g§H$ënZo Zwgma hr ñnîQ²>A H$aVm `oVo. àm.

~moëS>tJ `m§Zr `m g§X^m©V XmoZ AQ>r gm§{JVë`m AmhoV. Z\$m _hÎm_rH$aUmMr n{hbr Am{U Amdí`H$ AQ>

åhUOo gr_m§V IM© = gr_m§V àmßVr hr hmo`. na§Vw hr AQ> nwaoer Zmhr. åhUyZM Z\$m _hÎm_rH$aUmgmR>r

Xþgar AQ> bjmV ¿`mdr bmJob Vr åhUOo gr_m§V IM© dH«$ gr_m§V àmßVr dH«$mg ImbyZ N>oXbo nm{hOo.

Á`m CËnmXZ nmVirg `m XmoÝhr AQ>r nyU© hmoVmV. Vr CËnmXZ nmVir CÚmoJ g§ñWog _hÎm_ Z\$m àmá

H$éZ XoVo. `mMo {díbofU nwT>rb AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZo XoVm oB©b.

nyU© ñnYm© ~mOmanoR>

darb AmH¥$VrV Z\$m _hÎm_rH$aUmÀ`m XmoÝhr AQ>tMr nyV©Vm ~ `m q~XÿV hmoV Amho. Ë`mZwgma AZ

`m CËnmXZ nmVirg CÚmoJg§ñWm _hÎm_ Z\$m {_idob. AmH¥$Vr_Yrb A nmgyZ ~ n`ªVÀ`m aoIm§[aV ^mJ

CÚmoJ g§ñWoMm Z\$m Xe©{dVmo.

AnyU© ñnYm© ~mOmanoR>:

gr_m§V àmßVr d

gr_m§V IM©

EHy$U CËnmXZ

A

`

~

j Z

gr.àm.

gr.I.

gr.I.

gr.àm.

EHy$U CËnmXZ

gr_m§V àmßVr d

gr_m§V IM©

A

`

H$

`m

j

A

I

15

Z\$m _hÎm_rH$aUmÀ`m XmoÝhr AQ>tMr nyV©Vm darb AmH¥$VrV I `m q~XÿV hmoV Amho. H$ Am{U I

`m q~Xÿ§_Yrb aoIm§{H$V ^mJ CÚmoJ g§ñWoMm Z\$m XmIdVmo. na§Vw CÚmoJ g§ñWog _hÎm_ Z\$m I `m q~Xÿ

Zwgma AZ `m CËnmXZ nmVirg {_iob.

Z\$m _hÎm_rH$aUmÀ`m C{X²Xï>mda H$aÊ`mV `oUmar {Q>H$m:

1) Z\$m `m g§H$ënZoVrb ÌwQ>r: Z\$m _hÎm_rH$aU `m CX²Xrï>mVrb gdm©V _moR>r _`m©Xm Z\$m `m

g§H$ënZoÀ`m ì`m»`oV Agboë`m ÌwQ>r_wio oVo. CÚmoJg§ñWoZo boIm§{µH$V Z\$m pñdH$mamdm qH$dm ewÜX

Z\$m `m ~m~V Jm|Yi Amho. VgoM CÚmoJ g§ñWog Aën H$mbrZ Z\$m d {XK©H$mbrZ Z\$m `m_Ü o

gwÜXm {ZdS> H$amdr bmJVo. H$maU XmoÝhr g§µH$ënZm nañna {damoYr AmhoV. CÚmoJ g§ñWm Ooìhm

AënH$mbrZ Zâ`mMo C{X²Xï> R>odVo Voìhm Ë`m§Zm {XK©H$mbrZ Z\$m _hÎm_rH$aUmMr h_r XoVm `oV

Zmhr. VgoM {XK©H$mbrZ Z\$m hm AënH$mbrZ Z\$m H$_r Ho$ë`mZ§VaM {_iy eH$Vmo. CÚmoJ g§ñWm

`m ~m~VrV {ZU© KoÊ`mg ~è`mMXm Aj_ AgVo.

2) Z\$m _hÎm_rH$aU ho EH$ CX²Xrï> AgV Zmhr : CÚmoJg§ñWog_moa Z\$m _hÎm_r H$aUm~amo~aM

BVahr CX²Xrï> AgVmV. CËnmXZ g§ñWoMr d¥ÜXr, {dH«$s _hÎm_rH$aU, ^mJ YmaH$mÀ`m g§nÎmrMo

_hÎm_rH$aU BË`mXr CX²Xrï>m§H$S>ohr CËnmXZ g§ñWog bj Úmdo bmJVo.

3) _hÎm_ Z\$m `m CX²Xrï>mV `oUmè`m AS>MUr : AmYw{ZH$ H$mimV ~mOmamVrb A{ZpíMVVm dmT>br

Amho. CÚmoJ g§ñWm§Zm _hÎm_ Z\$m {_idyZ XoUmè`m AQ>rZwgma {ZpíMV hmoUmar qH$_V R>adVm `oV

Zmhr. hm°b d {hM `m§Mm AZw^d{Zð> Aä`mg ì`mdgm{`H$m§Zm gr_m§V IM© d gr_m§V àmßVr

`mg§~§Yr _m{hVr Zgë`mMo Xe©{dVmo. Ë`m_wio Z\$m _hÎm_rH$aÊ`mÀ`m CX²Xrï>mg _`m©Xm nS>VmV.

4) AmYw{ZH$ CÚmoJ g§ñWmV Z\$m _hÎm_rH$aU `m CX²Xrï>mg _`m©Xm : Z\$m _hÎm_rH$aUmMo C{X²Xï>

CÚmoOH$s` doVZmer g§~§YrV Amho. na§Vw AmYw{ZH$ CÚmoJg§ñWoV ^mJYmaH$ d ì`dñWmnH$mMr

ñdV§Ì ^y{_H$m AgVo. ì`dñWmnH$mÀ`m X¥ï>rZo _hÎm_ Zâ`mnojm nX CÝZVr d Zmdbm¡H$sH$ `m§g

OmñV _hÎd Amho. Aem àH$mao Z\$m _hÎm_rH$aU `m CX²Xrï>mg _`m©Xm OmUdVmV.

2) ^mJYmaH$m§À`m g§nÎmrMo _hÎm_rH$aU:

(Shareholders Wealth Maximisation) AmYw{ZH$ ~mOmanoR>oV AgUmè`m CÚmoJg§ñWm `m g§`wŠV ^m§S>dbr g§ñWm AgVmV. Aem

CÚmoJg§ñWm§V _mbH$s d ì`dñWmnZ doJdoJù`m bmoH$m§À`m hmVmV AgVo. ^mJYmaH$m§À`m Zmdo _mbH$s

AgVo d ì`dñWmnZ {Z`wŠV ì`dñWmnH$mH$Sy>Z Ho$bo OmVo. CÚmoJg§ñWm Amnbo ^m§S>db g_ ^mJm§À`m

16

{dH«$sVyZ C^o H$aVo. Xadfu CËnmXZ g§ñWobm hmoUmè`m Zâ`mVyZ Aem ^mJYmaH$m§Zm bm^m§e {Xbm

OmVmo. CËnmXZg§ñWog ^mJYmaH$m§Mo {hV OnUo d Ë`m§Zm Xadfu ImÌrera VgoM A{YH$ bm^m§e XoUo

H«$_àmßV AgVo. H$maU hm CÚmoJg§ñWoMm gdm©V _hÎdmMm ^m§S>dbmMm ómoV Amho. CËnmXZ g§ñWoZo

{Xbobm A{YH$ bm^m§e Ë`m§Mr ~mOmamVrb nV dmT>dVo VgoM Ë`m§À`m g_^mJm§Mr qH$_V dmT>Ê`mghr

_XV hmoVo. ^mJYmaH$m§À`m _ZmV gwa{jVVoMr ^mdZm {Z_m©U hmoVo.Á`m_wio CÚmoJ g§ñWoMm ^m§S>dbmMm

àíZ gmoS>{dUo eŠ` hmoVo.

^mJYmaH$m§À`m g§nÎmrMo _hÎm_rH$aU `m C{X²Xï>mZo Z\$m _hÎm_rH$aUmMm C{X²Xï>mÀ`m

~m~VrVrb H$mhr Xmof Xÿa H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho. Z\$m _hÎm_rH$aU C{X²Xï>mZo {ZU©` à{H«$`oVrb

H$mb `m KQ>H$mH$S>o Xþb©j Ho$bo. _mÌ _yë` _hÎm_rH$aU g_rH$aUmV {ZIi dQ>dbobr {_iH$V (Net

Discounted Earnings) {dMmamV KoD$Z H$mb `m KQ>H$mg _hÎd {Xbo Amho. VgoM {ZU© à{H«$`oVrb

YmoH$m d A{ZpíMVVm `m KQ>H$m§Zmhr Ano{jV àmßVr Xa R>adVmZm {dÎmr` pñWVr Am{U MbZ nmVir

bjmV KoD$Z _hÎd {Xbobo Amho.

3) ì`dñWmnZ _mo~Xë`mMo _hÎm_rH$aU: (Management Reward Maximisation):

Amo. B©. {dë`_gZ `m§À`m _Vmà_mUo AmYw{ZH$ CËnmXZ g§ñWoMo ì`dñWmnZ _mo~Xë`mMo

_hÎm_rH$aU ho EH$ _hÎdmMo C{X²Xï> Amho. ì`dgm` g§ñWoMo ì`dñWmnZ ho ì`dñWmnH$mH$Sy>Z Ho$bo

OmVo. ì`dñWmnH$ ñd{hV OnÊ`mMm à`ËZ H$aVmo. Amnbm \$m`Xm OmñVrV OmñV H$gm hmoB©b `mV

ì`dñWmnH$mg ag AgVmo. ì`dñWmnH$ ì`dñWmnZ _mo~Xbm dmT>{dÊ`mMm à`ËZ H$aVmo. ì`dñWmnH$mg

{_iUmè`m bm^mV Imbrb ~m~tMm g_mdoe hmoVmo.

i) ì`dñWmnH$mg ì`dgm` g§ñWoH$Sy>Z {_iUmao doVZ, ~moZg d BVa MbZr bm^

ii) ì`dñWmnH$mÀ`m hmVmImbrb H$_©Mmè`m§Mr g§»`m d Ë`m§Mr JwUdÎmm `mVrb dmT>.

iii) ì`dgm` g§ñWoÀ`m Jw§VdUyH$sg `mo½` {Xem XoÊ`mÀ`m ~m~VrVrb ì`dñWmnH$mMm gh^mJ

iv) ì`dñWmnH$mg {_iUmao {~Ja MbZr bm^ `m_Ü`o H§$nZrMr _moQ>ma, gwgÁO H$j, H§$nZrMo AZoH$ \$moZ

BË`mXr ~m~tMm g_mdoe hmoVmo.

ì`dñWmnH$ darb bm^ A{YH$m{YH$ à_mUmV {_i{dÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. `m_wio ì`dñWmnH$s`

H$m`©j_Vm dmT>Vo Á`mMm \$m`Xm ì`dgm` g§ñWog {_iVmo.

17

4) CËnmXZ g§ñWoMr d¥ÜXr (Growth of the Firm):

am°~rZ _m°[ag `m§Zr CËnmXZ g§ñWoMr d¥ÜXr `m C{X²Xï>mg _hÎd {Xbo. CËnmXZ g§ñWoÀ`m

d¥ÜXr_wio _mbH$ d ì`dñWmnH$ `m XmoKm§Zmhr \$m`Xm hmoV AgVmo. CËnmXZ g§ñWoMr d¥ÜXr hr XmoZ

~m~tda Adb§~yZ AgVo. A) CËnmXZ g§îWoÀ`m dñVygmR>r AgUmam d¥ÜXr Xa ~) CËnmXZg§ñWoÀ`m

^m§S>db CnbãYVoMm d¥ÜXr Xa

ho XmoÝhr Xa Ooìhm dmT>V AgVmV Voìhm CËnmXZ g§ñWm Amnbm d¥ÜXr Xa dmT>dy eH$Vo. `m

XmoÝhr XamV dmT> Pmë`mg ì`dñWmnH$ ñdV…Mo VgoM _mbH$mMo Ü`o` gmÜ` H$é eH$Vmo. H$maU

ì`dñWmnH$mMo C{X²Xï> CXmhaUmW© A{YH$ doVZ, ZmoH$arMr gwa{jVVm, à{Vð>m Am{U _mbH$mMo C{X²Xï>

CXm. Z\$m, ^m§S>db ~mOmamVrb {hñgm, CËnmXZ, gm_m{OH$ à{Vð>m BË`mXr ho CËnmXZ g§ñWoÀ`m

d¥ÜXrdaM Adb§~yZ AgVo. åhUyZ ì`dñWmnH$ g§VwbrV d¥ÜXr gmÜ` H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmo.

5) {dH«$s _hÎm_rH$aU (Sales Maximisation):

A_o[aH$Z AW©emók àm. S>ãby.Oo ~mD$_mob `m§Zr Z\$m _hÎm_rH$aUmg n`m©`r ñdénmMo {dH«$s

_hÎm_rH$aU ho C{X²Xï> CÚmoJg§ñWoMo _hÎdmMo C{X²Xï> Agë`mMo _V _m§S>bo. ~mD$_b `m§À`m _Vmà_mUo

{dH«$s _hÎm_rH$aU åhUOo dmñVd {dH«$s n[aUm_mMo _hÎm_rH$aU ZgyZ {dH«$snmgyZÀ`m EHy$U àmßVrMo

_hÎm_rH$aU hmo`. Ë`m§À`m_Vo ì`dñWmnH$ Zoh_rM Zâ`mEodOr {dH«$s _hÎm_ H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV.

{dH«$s _hÎm_rH$aUmMo C{X²Xï> _hÎdmMo AgÊ`mMr H$maUo nwT>rbà_mUo XoVm oVrb.

i) ì`dñWmnH$mg {_iUmam _mo~Xbm qH$dm doVZ CÚmoJ g§» oÀ`m EHy$U CbmT>mbrer g§~§YrV AgVo. Vo

EHy$U Zâ`mer g§~§YrV ZgVo. Ë`m_wioM {dH«$s dmT>dyZ Am{W©H$ CbmT>mbrV dmT> H$aÊ`mMo C{X²Xï>

ì`dgm` g§ñWm R>odVo.

ii) ~±H$m d {dÎmr` g§ñWm ^m§S>dbmMr CnbãYVm H$éZ XoVmZm CÚmoJ g§ñWoÀ`m {dH«$sMm d n[aUm_r

_hÎm_ àmßVrMm {dMma H$aVmV.

iii) CÚmoJg§ñWoMr ñnYm©Ë_H$ pñWVr CÚmoJ g§ñWoÀ`m AmH$mamda Adb§~yZ AgVo. CÚmoJ g§ñWoÀ`m {dH«$sV

_moR>çm à_mUmV dmT> Pmë`mg Ë`m_wio CÚmoJ g§ñWoMm AmH$ma dmTy>Z {VÀ`m ñnYm©Ë_H$ pñWVrV

gwYmaUm hmoVo.

iv) CÚmoJg§ñWoMr à{Vð>m Ë`m§À`m AmH$mamda d {dH«$sÀ`m à_mUmda Adb§~yZ AgVo. Ë`m_wioM g_mOmV

à{Vð>m {_iÊ`mgmR>r CÚmoJg§ñWm Z\$m _hÎm_rH$aUmnojm {dH«$s _hÎm_rH$aUmg _hÎd XoVo.

18

v) {dH«$snmgyZ hmoUmè`m àmßVr _hÎm_rH$aUm_wio ì`dñWmnH$mMr à{Vð>m dmT>Vo. Ë`m_wio Zâ`m nojm {dH«$s

_hÎm_rH$aU H$aÊ`mMm ì`dñWmnH$mMm H$b AgVmo.

vi) ì`dñWmnH$mÀ`m X¥ï>rZo _hÎm_rH$aU ho Z\$m _hÎm_rH$aUm nojm gmono C{X²Xï> Amho. H$maU ~XbË`m

n[apñWVrZwgma Zâ`mV ~Xb hmoD$ eH$Vmo.

~mD$_b `m§À`m_Vo {dH«$s _hÎm_rH$aU ho _hÎdmMo C{X²Xï> Agbo Var Ë`mg H$mhr _`m©Xm

AmhoV. ì`dñWmnZmÀ`m doVZ {ZpíMVrÀ`m ~m~VrV àmßVr _hÎm_rH$aUmnojm Z\$m hm KQ>H$ A{YH$

_hÎdmMm AgVmo.

6) XrK©H$mbrZ ApñVËd (Long Run Survival):

àm. am°W{eëS> (Prof. Rothschild) `m§À`m _Vo CÚmoJ g§ñWoMo àmW{_H$ Ü`o` XrK©H$mbrZ

ApñVËd ho Amho. XrK©H$mbrZ ApñVËd ho C{X²Xï> ^mJYmaH$mÀ`m X¥ï>rZo Cn wŠV AgVo. `mMo H$maU

CÚmoJg§ñWoMo AñVrËd ^mJYmaH$mg A{YH$ bm^m§e d Jw§VdUyH$sMr XrK©H$mbrZ gwajm hr Ü`o`o gmÜ`

hmoÊ`mgmR>r Cn`moJr nS>Vo. CÚmoJg§ñWoÀ`m XrK©H$mbrZ ApñVËdmMm \$m`Xm ì`dñWmnH$mghr hmoVmo. hm

\$m`Xm A{YH$ doVZ d ZmoH$arMr gwajm `m ñdénmMr AgVo åhUyZ ì`dgm` g§ñWoMo ApñVËd

XrK©H$mi amhUo ì`dñWmnH$mg _hÎdmMo dmQ>Vo. Ë`m_wio CÚmoJg§ñWm _hÎm_ Z\$m {_i{dÊ`mMm à`ËZ

Z H$aVm {H$_mZ Z\$m {_idyZ XrK©H$mi ApñVËd {Q>H${dÊ`mÀ`m C{X²Xï>mbm àmYmÝ` XoVmV.

na§Vw XrK©H$mimV YmoH$m d A{ZpíMVVm `m§Mo à_mU A{YH$ AgVo. `m A{ZpíMVVoMm A§XmO

`mo½` ~m§YUo Amdí`H$ AgVo. CÚmoJg§ñWm XrK©H$mbrZ ApñVËd {Q>H${dÊ`mgmR>r Amnbo Zmdbm¡{H$H$

dmT>{dUo, dñVy d godm§À`m JwUdÎmoV gwYmaUm H$aUo `m Jmoï>tda ^a XoVmV. EHy$UM XrK©H$mbrZ

ApñVËd ho C{X²Xï> ^mJYmaH$, H$m_Jma nwadR>mXma d J«mhH$ `m§À`m {hVmÀ`m X¥ï>rZo `mo½` AgVo.

~) CËnmXZ g§ñWoMr Am{W©H$Ho$Va C{X²Xï>o:

CËnmXZ g§ñWoÀ`m Am{W©H$ C{X²Xï>m§~amo~aM Am{W©Ho$Va C{X²Xï>o hr AgVmV. hr Am{W©Ho$Va

C{X²{Xï>o nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) amOH$s` eº$s Am{U à{Vð>m: (Political Power & Prestige)

CÚmoJg§ñWm amOH$s` gÎmm Vmã`mV R>odÊ`mMo _hÎdmH$m§jr C{X²Xï> g_moa R>odVmV.

bmoH$emhr_Ü`o ~è`mMXm `m CÚmoJg§ñWm gÎmm {_i{dUmè`m§Zm Vr {_idyZ XoÊ`mV _XV H$aVmV.

amOH$s` dM©ñdm_wioM Ë`m§Zm Am{W©H$ YmoaUm§da à^md Q>mH$Vm `oVmo d hr YmoaUo ñdV…bm AZwHy$b

19

hmoVrb Aer H$aVm `oVmV. AemàH$mao ^{dî`mV CÚmoJg§ñWobm \$m`Xoera R>aÊmmao {ZU©`

gÎmmYmè`m§H$Sy>Z KoVbo OmVmV.

àH$aU -1

gamdmgmR>r àíZ

à.1 Imbrb àíZm§Mr 20 eãXmV CÎmao {bhm.

1) ì`mdgm{`H$ AW©eó åhUOo H$m`?

2) gyú_ AW©emómMr ì`m»`m Úm.

3) \$bZ g§~§Y åhUOo H$m`?

4) AZwgyMr åhUOo H$m`?

5) AmboI åhUOo H$m`?

6) CÚmoJg§ñWoMr H$moUVrhr XmoZ Am{W©H$ CX²Xrï>o Úm.

7) CÚmoJg§ñWoMr XmoZ Am{W©Ho$Va CX²Xrï>o H$moUVr?

8) ñWyb AW©emómMr ì`m»`m Úm.

à. 2 Imbrb àíZm§Mr 50 eãXmV CÎmao {bhm.

1) Z\$m _hÎmrH$aU ho CX²Xrï> gm§Jm.

2) CÚmoJg§ñWoMr Am{W©Ho$Va CX²Xrï>o gm§Jm.

3) \$bZ g§~§Y ñnï> H$am.

4) AmboI gmoXmhaU ñnï> H$am.

5) CÚmoJg§ñWoMo {dH«$s _hÎmrH$aU ho CX²Xrï> gm§Jm.

à. 3 Imbrb àíZm§Mr 150 eãXmV CÎmao {bhm.

1) gyú_ d ñWyb AW©emómVrb \$aH$ ñnï> H$am.

2) AW©emór` {díbofUmMr gmYZo WmoS>Š`mV ñnï> H$am.

3) CÚmoJ g§ñWoMr Am{W©H$ CX²Xrï>o ñnï> H$am.

à. 4 Imbrb àíZm§Mr 500 eãXmV CÎmao {bhm.

1) ì`mdgm{`H$ AW©emómMm AW©, ñdén Am{U ì`mßVr ñnï> H$am.

2) AW©emór` {díbofUmMr gmYZo g{dñVa ñnï> H$am.

3) CÚmoJg§ñWoMr Am{W©H$ Am{U Am{W©Ho$Va CX²Xrï>o ñnï> H$am.

20

àH$aU XmoZ

_mJUr {díbofU

(Demand Analysis)

2.1 _mJUrMr bd{MH$Vm, bd{MH$VoMo àH$ma, qH$_V bd{MH$Vm, CËnÝZ bd{MH$Vm d N>oXH$

bd{MH$Vm

2.2 Cn^moŠË`mMo dV©Z

1) gr_mÝV Cn`mo{JVm X¥ï>rH$moZ-_`m©Xm

2) g_d¥Îmr dH«$ {díbofU-g§H$ënZm, d¡{eï>`o, Cn^moŠË`mMm g_Vmob

2.3 _mJUrMm A§XmO Am{U _mJUrMm nwd©A§XmO

2.3.1 _mJUrÀ`m A§XmOmMm AW© d C{ÔîQ>ço

2.3.2 _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMm AW© d C{Ôï>`o

2.3.3 _mJUrMm A§XmO H$aÊ`mMm nÜXVr-dV©ZmË_H$ {díbofU

2.3.4 _mJUrMm nyd© A§XmO H$aÊ`mÀ`m nÜXVr-dU©ZmË_H$ {díbofU

1) àË`j nÜXVr

I. Cn^moŠË`m§À`m _wbmIVr

II. Vkm§Mo _V

III. AZwén ~mOma pñWVr

IV. {Z`§{ÌV ~mOma à`moJ

2) AàË`j nÜXVr

1) gmhMM© {díbofU

2) àjonU àd¥Îmr

H$) _mJUrMm nyd© A§XmO H$aÊ`mÀ`m nÜXVr-dU©ZmË_H$ {díbofU

1) àd¥ÎmrgyMH$ {Z §ÌU

2) AJ«Ur {ZX}em§H$ {Z`§ÌU nÜXVr

21

àmñVm{dH$ (Introduction)

n{hë`m àH$aUmV Am{W©H$ {díbofUmÀ`m {d{dY gmYZm§Mo {díbofU H$aÊ`m~amo~aM CËnmXZ

g§ñWoMr {d{dY C{Ôï>`o ñnï> Ho$br AmhoV. CËnmXZ g§ñWoÀ`m {d{dY C{Ôï>m§n¡H$s ‘_hÎm_ Z\$m’ hm EHy$U

àmßVr Am{U CËnmXZ g§ñWoÀ`m CËnmXZmbm oUmar _mJUr `mda Adb§~yZ AgVo. Ë`m_wio àñVwV àH$aUmV

Cn`mo{JVm, _mJUr, _mJUrMm nyd© A§XmO, nyd© A§XmOmÀ`m {d{dY nÜXVr, _mJUrMr bd{MH$Vm BË`mXtMo

g{dñVa ñnï>rH$aU Ho$bo Amho.

_mJUrMr g§H$ënZm (Concept of Demand):

_mJUrÀ`m nwT>rbà_mUo ì`m»`m Ho$ë`m OmVmV.

1) „Am{W©H$ eŠVrMo nmR>~i Agbobr BÀN>m åhUOo _mJUr hmo`‟.

darb ì`m» oZwgma IaoXrMr H$moUVrhr BÀN>m _mJUr R>a{dÊ`mgmR>r Ë`m ì`ŠVrH$S> o Vr dñVy IaoXr

H$aÊ`mgmR>r bmJUmam n¡gm åhUOo IaoXreŠVr Agbr nm{hOo. CXm. EImÚm {^H$mar ì`ŠVrH$S>o

n¡emMr H$_VaVm Agë`mZo Ë`mMr dmVmZwHy${bV H$ma IaoXr H$aÊ`mMr BÀN>m _mJUr R>é eH$V

Zmhr. VgoM EImÚm H§$Oyf _mUgmMr IM© H$aÊ`mMr BÀN>m Zgë`mZo Ë`mÀ`mH$S>o Am{W©H$ eŠVr

åhUOoM IaoXr eŠVr AgyZhr {VMo _mJUrV énm§Va hmoV Zmhr.

2) EImÚm dñVyMr {d{eï> qH$_Vrbm IaoXr Ho$bobr ZJg§»`m åhUOo Ë`m dñVyMr _mJUr hmo .

“The demand for anything, at a given price is the amount of it which will be bought per unit

of time at the price”. Benham

darb ì`m»`odéZ {d{eï> qH$_Vrbm {d{eï> doiobm Ë`m dñVy§Mr IaoXr Ho$bobr ZJg§»`m åhUOo

Ë`m dñVyMr _mJUr hmo` Agm AÝd`mW© H$mT>Vm `oVmo. CXm. 5 én o qH$_V AgVmZm EImÚm

dñVyMo 50 ZJ IaoXr Ho$bo Jobo Va Ë`m dñVy§Mr 50 ZJ EdT>r _mJUr `oVo.

_mJUrMo 1) Cn^moŠË`mMr _mJUr

2) ~mOmamVrb _mJUr Ago XmoZ àH$ma darb ì`m»`odéZ {XgyZ `oVmV.

1) Cn^moŠË`mMr _mJUr (Consumer Demand): Ooìhm EImXr ì`ŠËVr qH$dm Cn^moŠVm {d{eï>

qH$_VrZm dñVy§À`m doJdoJù`m ZJm§Mr _mJUr H$arV AgVmo Voìhm {Vbm Cn^moŠË`mMr d¡`{º$H$ _mJUr Ago

åhUVmV.

AW©emómV Hw$Qy>§~ ho Cn^moJmMo EH$H$ J¥hrV _mZbo OmVo. Ooìhm EImXr ì`ŠVr qH$dm J«mhH$

qH$dm Cn^moŠVm {d{eï> dñVy IaoXr H$aVmo Vr IaoXr g§nyU© Hw$Qy>§~mgmR>r AgVo åhUOoM Hw$Qw>§~mMr

_mJUr hr Iè`m AWm©Zo Cn^moŠË`mMr _mJUr AgVo.

22

Cn^moŠË`mMr _mJUr hr _mJUr nÌH$ d _mJUr dH«$mÀ`m ghmæ`mZo nwT>rbà_mZo Xe©{dbr Amho.

A) Cn^moŠË`mMo _mJUr nÌH$ d _mJUr dH«$ (Consumer Demand Schedule and Demand Curve):

ì`ŠVrMo CËnÝZ, AmdS>-{ZdS> n`m©`r d nyaH$ dñVy§À`m qH$_Vr H$m`_ AgVmZm \$ŠV

EImÚm dñVyMr qH$_V doJdoJir AgVmZm Á`m dñVyÀ`m {H$Vr ZJm§Zm _mJUr `oVo ho Á`m nÌH$mìXmao

Xe©{dbo OmVo. Ë`m nÌH$mbm ‘Cn^moŠË`mMo _mJUrnÌH$’ Ago åhUVmV.

CXm. ÐmjmMr qH$_V doJdoJir AgVmZm Ðmjmbm {H$Vr _mJUr Ho$br OmVo ho nwT>rb H$moï>H$mV Xe©{dbo

Amho.

VŠVm :1 Cn^moŠË`mMr _mJUr nÌH$

ÐmjmMr à{V{H$bmo qH$_V (én`o) ÐmjmMr _mJUr ({H$bmo)

30 1 25 2

20 3 15 4

10 50

VŠVm H«$. 2.1 _Ü`o ÐmjmMr à{V{H$bmo 30 én`o qH$_V AgVmZm, Cn^moŠVm \$ŠV 1 {H$bmo

ÐmjmMr _mJUr H$aVmo. ÐmjmMr qH$_V OgOer H$_r hmoVo VgVer Cn^moŠË`mMr _mJUr dmT>V OmVo.

Cn^moŠË`mMm d¡`{º$H$ _mJUr dH«$

AmH¥$Vr 2:1 ÐmjmMr _mJUr ({H$bmo)

AmH¥$Vr 2:1 _Ü o Aj Ajmda ÐmjmMr _mJZr d A` Ajmda ÐmjmMr qH$_V Xe©{dbr Amho.

Cn^moŠË`mÀ`m _mJUr nÌH$mVrb _mJUr Xe©{dUmao H$, I, J, K, M ho q~Xÿ OmoS>ë`mg „__‟ hm _mJUr

`

`

H

$

`

` `

ÐmjmMr qH$_V (én o)

I

J

K

M

23

dH«$ {_iVmo. `mbmM Cn^moŠË`mMm _mJUr dH«$ Ago åhUVmV. `m_Ü`o qH$_V Am{U _mJUr `m§Mm ì`ñV

g§~§Y {XgyZ oVmo. Ë`m_wio _mJUr dH«$ F$UmË_H$ ñdénmMm åhUOoM S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o Imbr `oUmam

AgVmo. AmH¥$VrdéZ Ago {ZXe©Zmg `oVo H$s, ÐmjmMr qH$_V OgOer H$_r hmoVo VgVer ÐmjmMr _mJUr

dmT>V OmVo Ago {XgyZ `oVo.

2) ~mOmamVrb _mJUr (Market Demand)

~mOmamVrb gd© Cn^moŠË`m§À`m (Hw$Qy>§~mÀ`m) _mJUrÀ`m ~oaOobm ~mOmamVrb _mJUr Ago

åhUVmV. qH$dm Xþgè`m eãXm§V gm§Jmd`mMo Pmë`mg EImÚm ~mOmamV OodT> o Cn^moŠVo AgVmV Ë`m gd©

Cn^moŠË`m§À`m d¡`{º$H$ _mJUrMr, {Xboë`m qH$_Vrbm ~oarO Ho$br H$s ~mOmamMr _mJUr g_Obr OmVo.

VŠVm : 2.2 ~mOmamVrb _mJUr

qH$_V (én o) _mJUr (Ðmj {H$bmo) ~mOmamVrb EHy$U

_mJUr A ~ 5 1 2 3

4 2 3 5 3 3 4 7

2 4 5 8 1 5 6 11

VŠVm 2.2 _Ü`o Ago ~mOmamMo _mJUr nÌH$ V`ma Ho$bo Amho. A Am{U ~ `m XmoZ Cn^moŠË`m§Mr

{_iyZ ~mOmanoR> ~ZVo Ago _mZë`mg 5 é. qH$_V AgVmZm „A‟ Mr _mJUr 1 {H$bmo + ~ Mr _mJUr 2

{H$bmo {_iyZ ~mOmamMr _mJUr 3 {H$bmo hmoVo. `mM nÜXVrZo 4 é., 3 é., 2 é., 1 é. BË`mXr qH$_VtZm

`m gd© Cn^moŠË`m§À`m _mJUrMr ~oarO Ho$ë`mg eodQ>À`m aH$mÝ`mV Xe©{dë`mà_mUo ~mOmamMr _mJZr V`ma

hmoVo. n{hbm Am{U eodQ>Mm aH$mZm EH$Ì _m§S>bm H$s, ~mOmamMo _mJUr nÌH$ (Market Demand

Schedule) V`ma hmoVo.

VŠË`mV ÐjmMr qH$_V OgOer qH$_V H$_r H$_r hmoV OmVo VgVer „A‟ ~mOma d „~‟

~mOmamVrb _mJUr dmT>V OmVo. `mCbQ> Ðmjm§Mr qH$_V OgOer dmT>Vo VgVer ~mOma „A‟, „~‟

~mOmamVrb d EHy$U ~mOmamVrb _mJUrV KQ> {XgyZ oVmo. ~mOmamVrb _mJUr dH«$ nwT>rb AmH¥$VrìXmao

Xe©{dbm Amho.

24

~mOmamVrb Ðmjm§Mr _mJUr ({H$bmo) AmH¥$Vr 2:2

AmH¥$Vr 2:2 _Ü`o ~mOma „A‟ d ~mOma „~‟ `m XmoÝhr ~mOmamVrb _mJUrMr ~oarO H$éZ EHy$U

~mOmamMm _mJUr dH«$ H$mT>bm Amho. Vmo XoIrb Cn^moŠË`mÀ`m _mJUr dH«$mà_mUoM F$UmË_H$ åhUOoM

S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o Imbr oUmam Amho.

_mJUrMo àH$ma (Types of Demands)

_mJUrMo nwT>rb à_mUo VrZ àH$ma nS>VmV.

1) qH$_V _mJUr (Price Demand):

qH$_V _mJUr åhUOo Cn^moŠË`mZo dñVyMr doJdoJir qH$_V AgVmZm EImÚm ~mOmamV Ë`m

dñVyMr àË`jmV IaoXr Ho$bobr ZJg§»`m hmo . `m àH$mamV Cn^moŠË`mMo CËnÝZ, A{^éMr,

nañnanyaH$ Am{U n`m©`r dñVy§À`m qH$_Vr BË`mXr KQ>H$ pñWa AmhoV Ago _mZbo OmVo. EImÚm

{d{eï> Cn^moŠË`mÀ`m _mJUrbm d¡`{º$H$ _mJUr (Individual Demand) Ago åhUVmV. Va {d{eï>

dñVy§gmR>rÀ`m gd© Cn^moŠË`m§À`m _mJUrbm CÚmoJ _mJUr (Industrial Demand) Ago åhQ>bo OmVo.

EImÚm CËnmXZ g§ñWoÀ`m CËnmXZmgmR>r doJdoJù`m qH$_VtZm Agboë`m _mJUrMm CëboI CÚmoJg§ñWm

_mJUr (Firms Demand) Ago Ho$bm OmVmo. {Vbm {dH«o$Ë`mMm d¡`{º$H$ _mJUr (Individual

Demand) Agohr åhUVmV.

2) CËnÝZ _mJUr (Income Demand):

CËnÝZmMr doJdoJir nmVir AgVmZm EImÚm Cn^moŠË`mH$Sy>Z IaoXr Ho$br Jobobr doJdoJir

ZJg§»`m åhZOo CËnÝZ _mJUr hmo`. `m g§H$ënZoV dñVyMr qH$_V BVa dñVy§À`m qH$_Vr,

Cn^moŠË`m§Mr AmdS>-{ZdS> BË`mXr KQ>H$ pñWa J¥hrV _mZbo OmVo.

ÐmjmMr qH$_V (én o)

_ H

$ I

J

K

M

`

A

`

j

25

3) AÝ`moÝ` _mJUr (Cross Demand):

AÝ`moÝ` _mJUr åhUOo BVa g§~§{YV dñVy§À`m qH$_VrV ~Xb Pmë`m_wio EImÚm dñVyMr

qH$_V pñWa AgVmZmhr {VÀ`m _mJUrV hmoUmam ~Xb hmo`. CXm. nañnanyaH$ Am{U n`m©`r

dñVy§gmR>r Agbobr _mJZr Mhm Am{U H$m°\$s hr no o EH$_oH$m§Zm n`m©`r _mZbo OmVmV. Ë`m_wio

H$m°\$sMr qH$_V dmT>br Va MhmÀ`m qH$_VrV ~Xb Z hmoVmhr MhmMr _mJUr dmT>Vo. VgoM XþMmH$s

dmhZm§À`m qH$_Vr dmT>ë`m Va noQ´>mobMr _mJUr H$_r hmoVo.

2.1 _mJUrMm bd{MH$Vm (Elasticity of Demand):

_mJUrÀ`m {Z`_mV dñVyMr _mJUr Am{U {VMr qH$_V `mVrb g§~§Y ì`ñV ñdénmMm

Agë`mMo gm§{JVbo OmVo. qH$_VrV dmT> Pmbr Va _mJUr AmHw§$MZ nmdVo Am{U qH$_V H$_r Pmbr

Va _mJUr {dñVma nmdVo. qH$_VrVrb ~Xbm§_wio _mJUrV ~Xb hmoÊ`mMm Omo JwUY_© Amho Ë`mbm

_mJUrMr bd{MH$Vm Ago åhUVmV.

_mJUrMm {Z`_ hm _mJUrV hmoUmam JwUmË_H$ ~Xb Xe©{dVmo. EImÚm dñVyÀ`m qH$_VrV

{H$Vr à_mUmV ~Xb Pmbm AgVm _mJUrV {H$Vr à_mUmV ~Xb hmoVmo ho _mJUrÀ`m {Z`_mV

gm§{JVbo OmV Zmhr. àË oH$ dñVyÀ`m _mJUrMo ñdén doJdoJio AgVo. Ë`m_wio _mJUrVrb

~XbmMoà_mUhr doJdoJio AgVo. _mJUrV hmoUmè`m ~XbmMo _mÌmË_H$ à_mU _moOÊ`mgmR>r S>m°.

_me©b `m§Zr _mJUrMr g§H$ënZm dmnabr Amho. _mJUrMr bd{MH$Vm åhUOo qH$_VrV Pmbobm

~Xbm_wio _mJUrV hmoUmè`m ~Xbm§Mo à_mU hmo`.

~mopëS>¨JÀ`m _Vo, dñVyÀ`m qH$_VrV EH$ Q>ŠH$m ~Xb Pmë`mg dñVyÀ`m _mJUrV n[aUm_mV

Á`m Q>ŠŠ`m§Zr ~Xb hmoVmo. Ë`mbm _mJUrMr bd{MH$Vm Ago åhUVmV. JwimMr qH$_V 10% H$_r

Pmë`mg JwimMr_mJUr 20% dmT>br Va JwimMr _mJUr bd{MH$ Amho Ago åhUVm oB©b. `mCbQ>

{_R>mMr qH$_V 10% H$_r hmoD$Zhr {_R>mÀ`m _mJUrV H$mhrM ~Xb hmoV Zmhr, Va {_R>mMr _mJUr

Abd{MH$ (VmR>a) Amho Ago åhUVm `oVo. dñVyÀ`m qH$_VrVrb ~Xbm_wio dñVyÀ`m _mJUrV hmoUmè`m

{dñVmam§Mr AWdm g§H$moMmMr JVr åhUOo _mJUrMr bd{MH$Vm hmo .

_mJUrÀ`m bd{MH$VoÀ`m ì`m»`m Difination Elasticity of Demand:

1) S>m°. _me©b : “_mJUrMr bd{MH$Vm åhUOoM qH$_VrVrb ~Xbm§_wio _mJUrV KSy>Z `oUmè`m

~Xbm§Mo à_mU hmo`”

26

2) àm. E. Eb. _oAg©: “{Xboë`m _mJUr dH«$mda qH$_Vr g§~§Yr ~Xb Pmbm AgVm Ë`mMm n[aUm_

åhUyZ _mJUr Ho$boë`m ZJg§»`oV hmoUmè`m ~XbmÀ`m à_mUmg _mJUrMm bd{MH$Vm Ago

åhUVmV”.

WmoS>Š`mV, _mJUrMr bd{MH$Vm åhUOoM qH$_VrV hmoUmam ~Xb d Ë`m_wbo _mJUrV

hmoUmam ~Xb øm§Mo à_mU hmo . Ë`mdéZ _mJUr bd{MH$Vm gwÌmÀ`m ñdénmV nwT>rb à_mUo

Xe©{dVm oB©b.

_mJUrMr bd{MH$Vm = _mJUrVrb eoH$S>m ~Xb qH$_VrVrb eoH$S>m ~Xb g_Om qH$_VrV eoH$S>m 10% ~Xb Pmë`m_wbo _mJUrV 60% ~Xb Pmbm Va

_mJUrMr bd{MH$Vm = 60% = 1.5% BVH$s oB©b 40%

2:1:1 _mJUrÀ`m bd{MH$VoMo àH$ma Types of Elasticity of Demand:

Á`m KQ>H$m§Mm à^md nSy>Z _mJUrV ~Xb KSy>Z `oVmo. Ë`mdéZ _mJUrÀ`m bd{MH$VoMo àH$ma

nwT>rbà_mUo ñnï> H$aVm `oVmV.

1) _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm

2) _mJUrMr CËnÝZ bd{MH$Vm

3) N>oXH$/AÝ`moÝ` bd{MH$Vm

1) _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm (Price Elasticity of Demand):

_mJUrÀ`m qH$_V bd{MH$VoV qH$_VrVrb ~Xbmbm Ë`m dñVyÀ`m _mJUrZo {Xbobm à{VgmX

g§»`mË_H$X¥ï>`m _moObm OmVmo. _mJUrÀ`m qH$_V bd{MH$VoMr nwT>rbà_mUo ì`m»`m Ho$br OmVo.

ì`m»`m:

1) “_mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm åhUOo qH$_VrVrb ~Xbmbm _mJUrVrb ~XbmMm {_imbobm

à{VgmX hmo .” “Price elasticity of demand related to the responsiveness of quantity

demand of a goods to the change in its price.”

2) Amë\«o$S> _me©b `m§À`m _Vo, “qH$_VrV hmoUmè`m eoH$S>m ~Xbm_wio Á`m dñVyÀ`m _mJUrV

hmoUmam eoH$S>m ~Xb åhUOo _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm hmo`.”

3) “_mJUrVrb à_mUera ~XbmMo qH$_VrVrb à_mUera ~Xbmer Agbobo à_mU åhUOo

_mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm hmo .”

27

_mJUr Am{U qH$_V `m§À`mVrb à_mUera ~Xb eoH$S>çmV Am{U à_mUera nÜXVrZo _moObm

OmV Agë`mZo _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm nwT>rbà_mUo XmoZ gyÌm§À`m gmhmæ`mZo H$mT>Vm oVo.

1) _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm = _mJUrVrb eoH$S>m ~Xb qH$_VrVrb eoH$S>m ~Xb 2) _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm = _mJUrVrb à_mUera ~Xb qH$_VrVrb à_mUera ~Xb qH$_V bd{MH$VoMo àH$ma (Types of Price Elasticity):

_mJUrÀ`m qH$_V bd{MH$VoMo qH$_V Am{U _mJUr `m§À`mVrb ~Xbm§À`m Vrd«VoZwgma nwT>rb àH$ma nS>VmV.

1) EH$H$ bd{MH$Vm (Unitary Elasticity):

Ooìhm dñVyMr qH$_V Am{U Ë`m dñVyMr _mJUr `m§À`mV EH$gmaIoM ~Xb hmoVmV, Voìhm

_mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm EH$ EdT>r `oVo. CXm. qH$_VrVrb 5 Q>ŠŠ`m§Zr dmT> Pmë`m_wio Ë`m

dñVyMr _mJUr 5% Zo KQ>V Agob Va _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm EH$ EdT>r `oB©b.

EH$H$ bd{MH$Vm AmH¥$Vr 2.3

AmH¥$Vr 2.3 _Ü o Aj Ajmda _mJUr d A` Ajmda qH$_V Xe©{dbobr Amho. qH$_V AH1$,

déZ AH$ EdT>r H$_r Pmë`mg _mJUrV AI déZ AI1 EdT>r dmT> hmoVmZm {XgVo. WmoS>Š`mV

qH$_VrVrb dmT> d _mJUrVrb dmT> g_mZ nmVirMr Agë`m_wio _mJUrMr qH$_V bd{MH$ `oWo EH$

Amho Ago {XgyZ oVo.

2) EH$mnojm H$_r bd{MH$Vm (Elasticity Less Than):

`m àH$mambm H$_r bd{MH$ _mJUr Agohr åhUVmV. A{YH$ _m¡ë`dmZ dñVy Am{U A{YH$

ñdñV `m§Mr _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm H$_r AgVo. Oo qH$_VrVrb ~Xbmnojm dñVyÀ`m _mJUrV

H$_r ~Xb hmoVmV. Voìhm _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm EH$mnojm H$_r `oVo. CXm. qH$_VrV 5 Q>ŠŠ`m§Zr

_

Z1

_

j I I

A

H$1

H

$

qH$_V

_mJUr

`

28

dmT> Pmë`mg _mJUr 2 Q>ŠŠ`m§Zr KQ>V Agob Va _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm 2%

9% = 2

9 qH$dm

0.8% åhUOoM EH$mnojm H$_r `oB©b.

EH$mnojm H$_r bd{MH$Vm AmH¥$Vr 2.4

AmH¥$Vr 2.4 _Ü o qH$_V AH$ déZ AH$1 n`ªV H$_r Pmbr AgVm _mJZr _mÌ AI déZ AI1 EdT>r

dmT>br Amho. `oWo _mJUr H$_r dmT>ë`mMo {XgyZ oVo.

3) bd{MH$ _mJUr (Elastic Demand):

qH$_VrV hmoUmè`m Aënem ~Xbm_wio _mJUrV Oa _moR>çm à_mUmV ~Xb KSy>Z `oV Agob Va

Vr _mJUr gmnojVoZo bd{MH$Vm AgVo qH$dm _mJUrMr bd{MH$Vm EH$mnojm OmñV AgVo. CXm. 20%

qH$_V KQ>V Agob Ë`mbm AZwgéZ 40% _mJUr dmT>V Agob Va _mJUrMr bd{MH$Vm

20% 40=2 åhUOoM EH$mnojm OmñV `oB©b.

AmH¥$Vr 2:5 _Ü o qH$_V AH$ déZ AH$1 n`ªV H$_r Pmë`mg _mJUr AI déZ AI1 EdT>r

dmT> Pmbr hr _mJUr _moR>çm à_mUmV dmT>bobr {XgyZ `oVo.

qH$_V

_mJUr

_

Z1

_

H

$

H$1

A

qH$_V

qH$_V

_

_1

A j

H$

H$1

I

$

_

V

I1

_V

`$

Z

`

29

4) nyU© bd{MH$ _mJUr (Perfect Elastic Demand):

Aënem qH$_V ~Xbm_wio _mJUrV \$ma _moR>o ~Xb hmoVmV qH$dm qH$_V pñWa AgVmZm BVa

KQ>H$m§À`m ~Xbm_wio _mJUrV ~Xb hmoVo. Voìhm Ë`mbm nyU© bd{MH$ _mJUr Ago åhUVmV.

AmH¥$Vr

AmH¥$Vr 2:6 _Ü`o Ooìhm _mJUrMr bd{MH$Vm AZ§V AgVo Voìhm _mJUrMm dH«$ Aj Ajmbm

g_m§Va `oVmo. CXm. qH$_V „H$‟ Amho. na§Vy _mJUrV _mÌ Z, Z, Z2 n`ªV ~Xb hmoVmV.

5) nyU©nUo Abd{MH$ _mJUr (Perfeclty Inelastic Demand):

`m àH$maÀ`m _mJUrÀ`m bd{MH$Vobm nyU©nUo VmR>a _mJUr qH$dm ewÝ` bd{MH$Vm Agohr

åhUVmV. Ooìhm qH$_VrV ~Xb hmoD$Zhr dñVyÀ`m _mJUrV A{O~mV ~Xb hmoV Zmhr Voìhm Ë`m

dñVyÀ`m _mJUrMr bd{MH$Vm ewÝ` EdT>r oVo.

CXm. qH$_VrV 10% dmT> hmoD$Zhr dñVyMr _mJUr nydu EdT>rM amhV Agob Va _mJUrVrb

~Xb ewÝ` hmoD$Z _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm 00 10%=00% EdT>r `oB©b. Ë`m_wio _mJUrMm dH«$

Aj Ajmda b§~én qH$dm A` Ajmbm g_m§Va amhrb.

AmH¥$Vr

H$

qH$_V$

Z

H$

Z Z1

`

A j

_mJUr

`

H$1

qH$_V (é)

H$1

H$

_mJUr (ZJ)

_

j A

`

_

Z

30

AmH«$Vr 2:7 _Ü`o __ hm _mJUr dH«$ Ajmda b§~én Amho. hm _mJUr dH«$ qH$_VrV ~Xb

Pmbm Var _mJUr nyduBVH$sM åhUOo AZ EdT>r amhVo Ago Xe©{dVo.

AemàH$mao _mJUrÀ`m qH$_V bd{MH$VoMo EH$H$ bd{MH$Vm EH$mnojm H$_r, EH$mnojm OmñV,

AZ§V Am{U VmR>a bd{MH$Vm Ago àH$ma nS>VmV.

_mJUrÀ`m qH$_V bd{MH$VoMo _mnZ (Measurement of Price Elasticity of Demand): _mJUrMr

bd{MH$Vm _moOÊ`mÀ`m nÜXVr nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) eoH$S>m nÜXVr (JwUmoÎma J{UVr nÜXVr) (Percentage or Mathematical Method)

`m nÜXVrZwgma _mJUrMr bd{MH$Vm _moOÊ`mgmR>r _mJUrVrb eoH$S>m ~Xbmbm qH$_VrVrb

eoH$S>m ~XbmZo ^mJbo OmVo. ~Xb `m eãXmV qH$_V Am{U _mJUr `m§À`mVrb dmT> Am{U KQ> `m XmoÝhrhr

àd¥ÎmtMm g_mdoe hmoVmo.

_m. {H$. b. = _mJUrVrb eoH$S>m ~Xb qH$_VrVrb eoH$S>m ~Xb

_m. {H$. b. = _mJVrVrb ~Xb (Q) gwédmVrMr _mJUr (Q)

qH$_VrVrb ~Xb (p) gwédmVrMr qH$_V (p)

_m. {H$. b. = ZdrZ _mJUr-gwédmVrMr _mJUr gwédmVrMr _mJUr

ZdrZ qH$_V-gwédmVrMr qH$_V gwédmVrMr qH$_V

CXm.: gmIaoMr qH$_V à{V {H$bmo 15 é. AgVmZm 30 {H$bmo gmIaoMr _mJUr Ho$br OmV hmoVr.

gmIaoMr qH$_V dmTy>Z 30 é. {H$bmo Pmë`mZo gmIaoMr _mJUr KQy>Z 15 {H$bmo Pmbr Va _mJUrMr qH$_V

bd{MH$Vm nwT>rbà_mUo oB©b.

qH$_V (é.) _mJUr ({H$bmo)

àma§^rMr 15 30 ZdrZ 30 15

_m.{H$.b. = 15-30 15 30-15 15

31

_m.{H$. é. = -15 15 15 = -15 15

15 15

= -15 × 15 15 15

= -1 (CUo `H$)- (EH$H$ àH$maMr bd{MH$Vm) 2 q~Xÿ qH$dm ^y{_Vr qH$dm AmboI nÜXVr (Point or Geometrical or Graphic Method) :

`m nÜXVrbm q~Xÿ nÜXVr Ago åhUVmV. `m nÜXVrV gai aofr` _mJUr dH«$mda q~Xÿ KoVbm OmVmo.

_mJUrMr bd{MH$Vm H$mT>Ê`mgmR>r _mJUr dH«$mda KoVboë`m q~XÿnmgyZÀ`m ImbÀ`m ^mJmbm daÀ`m

^mJmZo ^mJbo OmVo.

_m.{H$.b. = _mJUr dH«$mdarb {Xboë`m q~XÿnmgyZMm daMm aofmI§S> _mJUr dH«$mdarb q~XÿnmgyZMm daMm aofmI§S>

AmH¥$Vr

CXm. = __1=12 go._r.

__1 `m _mJUr dH«$mdarb Z q~XÿV _m.{H$.b. = Z_1 = 6-1 Z_ 6 _m.{H$.b. = 1 Z2 q~Xÿ _m.{H$.b. = Z2 `1 = 3 = 1 Z2 ` 12 4 _m. {H$.b. = EH$mnojm H$_r

qH$_V é.

A

_mJUr (ZJ)

j _1

Z2

Z

_

Z1

`

32

Z1 q~Xÿ _m.{H$.b.= _1Z1 = 9 =3 Z1 ` 3 Z

_m.{H$.b. = EH$mnojm OmñV ˃ 1 _ q~Xÿ _m.{H$.b. = _1_ = 12

00 00

_m.{H$.b. = 12 AZ§V bd{MH$Vm _1 q~Xÿ _m {H$. b. = 00 = 0 _1 _ _m.{H$.b. = 0 = ewÝ` bd{MH$Vm

2) dH«$m§e nÜXVr (ARC Method)

_mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm _moOÊ`mMr JwUmoÎma nÜXVr S>m°. Amë\«o$S> _me©b `m§Zr gwM{dbr Amho.

Va dH«$m§e nÜXVr S>ãë`y (w) Oo ~mD$_mob `m§Zr dmnamV AmUbr Amho. `m nÜXVrZwgma _mJUr

dH«$mÀ`m {d{eï> ^mJmdaMr qH$dm H$_mZrdaMr XmoZ q~XÿVrb _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm _moObr

OmVo

gw. _m. = gwédmVrMr _mJUr Z. _m. = ZdrZ _mJUr gw. {H$. = gwédmVrMr qH$_V Z. {H$. = ZdrZ qH$_V

_m.{H$.b. = _mJUrVrb ~Xb gw. _m. + Z. _m. qH$_VrVrb ~Xb gw.{H$.+ Z. {H$. qH$dm

_m.{H$.b. = Z. _m. - gw. _m. gw. _m. + Z. _m. Z. {H$. - gw. {H$. gw.{H$.+ Z. {H$.

CXm.

qH$_V (é.) _mJUr ({H$bmo)

gwédmVrMr 30 15 ZdrZ 15 30

_m.{H$.b. = 15-30 15+30 15-30

33

15+30

= +15 × 45 45 -15 = -1 (CUo EH$)

4) EHy$U IM© nÜXVr (Total Expenditure Method):

Cn^moŠË`mZo dñVyÀ`m IaoXr Ho$boë`m ZJg§»`obm Ë`m dñVyÀ`m qH$_VrZo JwUbo AgVm EHy$U

IM© `oVmo. dñVyÀ`m qH$_VrV ~Xb Pmbm AgVm Cn^moŠË`mÀ`m Ë`m dñVwdarb IM©V hmoUmè`m

~XbmdéZ _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm {ZpíMV Ho$br Amho. EHy$U IM© nÜXVrZo _mJUrMr nwT>rb

àH$maMr qH$_V bd{MH$Vm ñnï> Ho$br Amho.

1) EH$H$ bd{MH$Vm : Ooìhm ~ñVyÀ`m qH$_VrV dmT> qH$dm KQ> hmoD$Zhr Ë`m dñVydarb EHy$U IM©

nyduBVH$mM dmQ>Vmo Voìhm _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm EH$H$ àH$maMr `oVo.

2) EH$mnojm A{YH$ : Ooìhm qH$_V H$_r Pmbr AgVm Cn^moŠË`mÀ`m Ë`m dñVydaMm EHy$U IM©

dmT>Vmo qH$dm qH$_V dmT>br AgVm EHy$U IM© H$_r hmoVmo. Voìhm _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm

EH$mnojm A{YH$ `oVo.

3) EH$mnojm H$_r : Ooìhm dñVyMr qH$_V Pmbr AgVm {VÀ`mdarb EHy$U IM© H$_r hmoVmo. VgoM

qH$_V dmT>ë`mg Ë`m dñVydarb EHy$U IM©hr dmT>Vmo. Voìhm _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm EH$mnojm

H$_r hmoVo.

VŠVm 2:3 À`m ghmæ`mZo EHy$U IM© nÜXVrZo _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm H$er _moObr OmVo ho

Xe©{dbo OmVo.

VŠVm 2:3 _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm

qH$_V (é.) à{V ZJ

_mJUr (ZJ) EHy$U IM©

(ZJ ×qH$)

_mJUrÀ`m bd{MH$VoMm àH$ma

9 20 180 _m.b. =EH$mnojm 8 30 240

7 40 280 6 50 300

_m.b. = EH$H$ 5 60 300 4 70 280

_m. = EH$mnojm H$_r

3 80 240

2 90 180

34

Aem àH$mao _mJUrMr qH$_V bd{MH$Vm _moOÊ`mgmR>r eoH$S>m nÜXVr, JwUmoÎma nÜXVr, dH«$m§e nÜXVr

Am{U ^y{_Vr nÜXVr `m§Mm dmna Ho$bm OmVmo.

2) CËnÝZ bd{MH$Vm:

dñVyÀ`m _mJUrda BVa KQ>H$m§à_mUoM Cn^moŠË`mÀ`m CËnÝZmMmhr n[aUm_ hmoVmo. åhUyZ

CËnÝZ bd{MH$Vm hm àH$ma {Z_m©U hmoVmo.

ì`m»`m: “_mJUrVrb eoH$S>m ~XbmMo CËnÝZmVrb eoH$S>m ~Xbmer Agbobo à_mU” åhUOo _mJUrMr

CËnÝZ bd{MH$Vm hmo`.

CËnÝZ bd{MH$Vm = _mJUrVrb à_mUera ~Xb CËnÝZmVrb à_mUera ~Xb qH$dm C. b. = ZdrZ _mJUr-_yi _mJUr D1 _yi _mJUr D

Z{dZ CËnÝZ-_yi CËnÝZ = y1 _yi CËnÝZ y

CXm. Cn^moŠË`mMo CËnÝZ Xa_hm 500 én`o AgVmZm 20 {H$bmo gmIaoMr _mJUr Ho$br OmV

hmoVr. Cn^moŠË`mMo CËnÝZ dmTy>Z 10,000 én`o Pmbo Va gmIaoMr _mJUr 40 {H$bmo hmoVo. Ë`m§À`m

_JUrMr CËnÝZ bd{MH$Vm nwT>rbà_mUo hmoVo.

CËnÝZ (é.) gmIaoMr _mJUr ({H$bmo)

_yi _mJUr 5000 20 ZdrZ _mJUr 10,000 40

CËnÝZ bd{MH$Vm = 40-20 20 10000-5000 5000

= 20 20 = 1 5000 5000

CËnÝZ bd{MH$Vm = 1 Cn^moŠË`mMo CËnÝZ Am{U dñVyMr _mJUr `m§À`mV EH$M {XeoZo ~Xb hmoV Agë`mZo gd©gm_mÝ`nUo

_mJUrMr 0 CËnÝZ bd{MH$Vm YZ (+) `oVo.

35

_mJUrÀ`m CËnÝZ bd{MH$VoMo àH$ma:

_mJUrÀ`m CËnÝZ bd{MH$VoMo nwT>rb àH$ma nS>VmV.

1) EH$H$ CËnÝZ bd{MH$Vm : Ooìhm Cn^moŠË`mÀ`m CËnÝZmV Am{U dñVyÀ`m _mJUrV gmaIoM ~Xb

hmoVmV. Voìhm _mJUrMr CËnÝZ bd{MH$Vm EH$H$ hmo` oVo.

CXm. CËnÝZmV 5% Zr dmT> Pmë`m_wio _mJUrVrb 5% Zo dmT> Pmbr Va 50%

50% =1 EH$ hrM

CËnÝZ bd{MH$Vm `oB©b.

2) EH$mnojm OmñV CËnÝZ bd{MH$Vm:Ooìhm CËnÝZmVrb ~Xbmnojm _mJUrV A{YH$ à_mUmV

Am{W©H$ à_mUmV ~Xb hmoVmV. Voìhm _mJUrMr CËnÝZ bd{MH$Vm EH$nojm OmñV `oVo.

CXm. CËnÝZmV 5% dmT> Pmbr AgVm dñVyÀ`m _mJUrV 10% Zo dmT> hmoUo hmo`.

3) EH$mnojm H$_r CËnÝZ bd{MH$Vm : Ooìhm Cn^moŠË`mÀ`m CËnÝZmV hmoUmè`m dmT>rnojm _mJUr

H$_r à_mUmda dmT> hmoVo Voìhm CËnÝZ bd{MH$Vm EH$mnojm H$_r `oVo.

CXm.: CËnÝZmV 10% Zo dmT> Pmë`mZo dñVyÀ`m _mJUrV 5% Zo dmT> Pmbr Va CËnÝZ

bd{MH$Vm 5% oVo.

4) F$U(-)CËnÝZ bd{MH$Vm: {ZH¥$ï> dñVy d _mJUrMr CËnÝZ bd{MH$Vm F$U `oVo.

Cn^moŠË`mÀ`m CËnÝZmV dmT> Pmbr H$s, Cn^moŠVm {ZH¥$ï> dñVy§EodOr Mm§Jë`m dñVy§Mm nydunojm

A{YH$ Cn^moJ KoVmo. Ë`m_wio CËnÝZ dmTy>Zhr {ZH¥$ï> dñVy§Mr CXm. {J\o$Z dñVy§Mr _mJUr H$_r

hmoVo.

5) ewÝ` CËnÝZ bd{MH$Vm: Ooìhm CËnÝZmV ~Xb hmoD$Zhr dñVyÀ`m _mJUrV ~Xb hmoV Zmhr Voìhm

_mJUrMr CËnÝZ bd{MH$Vm ewÝ` oVo. Aem doiog _mJUrMm dH«$ Aj Ajmda b§~én hmoVmo.

AmH¥$Vr

_m.b.bm= (-)

_m.b.bm= 0

_m.b.b=71

_m.b.b-1

`

_m.b.b=1

j

_mJUr (ZJ) A

qH$_V é.

36

AemàH$mao _mJUrÀ`m CËnÝZ bd{MH$VoMo AZoH$ àH$ma nS>VmV. CËnÝZ bd{MH$VoMm Cn`moJ gaH$mabm H$a

AmH$maUr H$aÊ`mgmR>r ì`mnma MH«$m§À`m {Z`§ÌUmgmR>r d _mJUr nyd© A§XmO H$aÊ`mgmR>r hmoV AgVmo.

3) N>oXH$/AÝ`moÝ` bd{MH$Vm (Cross Elasticity):

H$mhr dñVy EH$_oH$m§Zm nañna nyaH$ AgVmV Va H$mhr dñVy EH$_oH$m§Zm n`m©`r AgVmV.

AÝ`moÝ` bd{MH$VoV EH$m dñVyÀ`m qH$_VrVrb ~Xbm§Mm Xþgè`m dñVyÀ`m _JUrda {H$Vr n[aUm_

Pmbm `mMm Aä`mg Ho$bm OmVmo.

ì`m»`m:

“`” dñVyÀ`m qH$_VrVrb ~XbmMm “j” dñVyÀ`m _mJUrVrb à_mUera ~XbmMo “`” dñVyÀ`m

qH$_VrVrb à_mUera ~Xbmer Agbobo à_mU åhUOo _mJUrMr AÝ`moÝ` bd{MH$Vm hmo` Aer ì`m»`m

H$aVm `oVo.

AÝ`moÝ` bd{MH$Vm = „j‟ dñVyÀ`m _mJUrVrb à_mUera ~Xb

„ ‟ dñVyÀ`m qH$_VrVrb à_mUera ~Xb qH$dm

AÝ`moÝ` bd{MH$Vm = „j‟ Mr ZdrZ _mJUr - „j‟ Mr _yi _mJUr

„j‟ Mr _yi _mJUr

„ ‟ Mr Zdr qH$_V - „ ‟ Mr _yi qH$_V

„ ‟ Mr _yi qH$_V

CXm. „ ‟ dñVyÀ`m qH$_VrV 10 én`m§déZ 20 én`o Aer dmT> Ho$ë`mZo „j‟ Mr _JUr 200 déZ 100 ZJ Aer KQ>Vo Voìhm AÝæßZ` bd{MH$Vm {H$Vr?

= 100 - 200 200 20 - 10 10

= - 100 qH$dm - 100 10

200 200 10 = - 100 10

200 × 200 = 1 qH$dm 0.5 2

AÝ`moÝ` bd{MH$Vm CUo (F$U) `oV Agë`mZo „j‟ Am{U „ ‟ dñVy EH$_oH$m§Zm nañna nyaH$ R>aVo.

_mJUrMr N>oXH$/ AÝ`moÝ` bd{MH$VoMo àH$ma (Types of Cross Elasticity of Demand)

_mJUrMr N>oXH$ bd{MH$VoMo nwT>rbà_mUo àH$ma nS>VmV.

37

1) YZ AÝ`moÝ` bd{MH$Vm :

Ooìhm XmoZ dñVy EH$_oH$m§Zm n`m©`r AgVmV. Voìhm Ë`mÀ`m _mJUrMr bd{MH$Vm YZ (+)

`oVo. H$maU EH$m dñVyMr qH$_V Am{U Xþgè`m dñVyMr _mJUr `m§À`mV EH$mM {XeoZo ~Xb hmoVmV.

CXm. H$m°\$sEodOr MhmM A{YH$ bmoH$ Cn^moJ KoVmV. Ë`m_wio MhmMr _mJUr dmT>Vo. ho AmH¥$Vr 2:10

_Ü`o Xe©{dbo Amho.

AmH¥$Vr

2) F$U AÝ`moÝ` bd{MH$Vm:

Ooìhm XmoZ dñVy EH$_oH$m§Zm nañnanyaH$ AgVmV Voìhm N>oXH$ bd{MH$Vm F$U qH$dm CUo (-)

`oVo. H$maU EH$m dñVyMr qH§$_V dmT>br H$s Xþgè`m dñVyMr _mJUr gwÜXm H$_r hmoVo. CXm. noQ´>mob

dmhZm§À`m qH$_Vr dmT>ë`m H$s noQ´>mob dmhZm§Mr _mJUr KQy>Z Ë`m_wio noQ´>mobMrhr _mJUr H$_r

hmoVo. qH$_V Am{U _mJUr `m§À`mV {déÜX {XeoZo hmoV Agë`mZo _mJUrMr AÝ`moÝ` bd{MH$Vm

F$U `oVo. ho AmH¥$Vr 2:11 _Ü`o Xe©{dbo Amho.

_

_

_m.N>o.b=YZ (+)

` Mr _mJUr

j

A

j Mr qH$_V é.

`

` Mr qH$_V

A

`

_

_

j

_m.N>o.b= ÌhU (-)

` Mr _mJUr

38

3) ewÝ` AÝ`moÝ` bd{MH$Vm:

Ooìhm XmoZ dñVy EH$_oH$m§Zm n`m©`r qH$dm nañnanyaH$ ZgVmV. Voìhm _mJUrMr N>oXH$ bd{MH$Vm

ewÝ` oVo. H$maU EH$m dñVyÀ`m qH$_VrV ~Xb Pmbm Var Xþgè`m dñVyÀ`m _mJUrV A{O~mV

~Xb hmoV Zmhr. CXm. {_R> ho AmH¥$Vr 2:12 _Ü`o Xe©{dbo Amho.

AmH¥$Vr

4) EH$nojm H$_r AÝ`moÝ` bd{MH$Vm:

AÝ`moÝ` bd{MH$Vm EH$nojm H$_r Ambr AgVm Ë`m XmoZ dñVy EH$_oH$m§Zm AnyU© n`m© r qH$dm

nañna nyaH$ _mZë`m OmVmV.

5) EH$nojm A{YH$ AÝ`moÝ` bd{MH$Vm :

Ooìhm _mJUrMr AÝ`moÝ` bd{MH$Vm EH$nojm A{YH$ `oVo Voìhm Ë`m XmoZ dñVy EH$_oH$m§Zm nyU©

n`m©`r qH$dm nañnanyaH$ AgVmV.

AemàH$mao AÝ`moÝ` bd{MH$VoMo {d{dY àH$ma nS>VmV. AÝ`moÝ` bd{MH$Vm `m àH$mamV

EH$m dñVyÀ`m qH$_VrV ~Xb hmoV AgVmZm Xþgè`m dñVyMr qH$_V pñWa Agmdr bmJVo. AÝ`moÝ`

bd{MH$VoMm Cn`moJ XmoZ dñVy EH$_oH$m§Zm n`m©`r qH$dm nañnanyaH$ AmhoV qH$dm ZmhrV qH$dm

nyU© n`m©`r AmhoV H$s AnyU© n`m©`r AmhoV ho R>a{dÊ`mgmR>r hmoVmo.

Aem àH$mao _mJUrÀ`m bd{MH$VoMo qH$_V bd{MH$Vm, CËnÝZ bd{MH$Vm Am{U AÝ`moÝ`

bd{MH$Vm Vo VrZ àH$ma nS>VmV.

39

_mJUrÀ`m bd{MH$VoMo {ZYm©aH$ KQ>H$ (Determinants of Elasticities of Demand)

_mJUrÀ`m bd{MH$Voda nwT>rb KQ>H$ n[aUm_ H$aVmV.

1) Zmed§V Am{U {Q>H$mD$ dñVy : Zmed§V dñVy§À`m _mJUrMr bd{MH$Vm H$_r bd{MH$ AgVo. na§Vw

{Q>H$mD$ dñVy§Mm CXm. \ «$sO, Q>r.ìhr., H$nmQ> BË`mXr dñVy§Mm Cn^moJ nwT>o T>H$bVm `oUo eŠ`

Agë`mZo {Q>H$mD$ dñVy§À`m _mJUrMr bd{MH$Vm gmnojVoZo A{YH$ AgVo.

2) IMm©Mo à_mU : H$mS>rnoQ>r, Q>mMUr, _rR> BË`mXr dñVy§da EHy$U IMm©À`m IynM H$_r aŠH$_ IM©

hmoVmo. Ë`m_wio Aem dñVy§Mr _mJUr H$_r bd{MH$ AgVo. na§Vw gmoZo, OS>Odm{ha, ñd §M{bV

dmhZo BË`mXr dñVy§da EHy$U IMm©Mm A{YH$ ^mJ IM© hmoV Agë`mZo Ë`m§Mr _mJUr A{YH$

bd{MH$ AgVo.

3) nañnanyaH$ Am{U n`m©`r dñVy : nañnanyaH$ dñVy§À`m _mJUrMr N>oXH$ bd{MH$Vm F$U AgVo. Va

n`m©`r dñVy§À`m _mJUrMr AÝ`moÝ` bd{MH$Vm YZ AgVo.

4) gd`rÀ`m dñVy : gd`rÀ`m dñVy§Mr CXm. {gJmaoQ>, _Ú, _mXH$ nXmW© BË`mXrMr _mJUr

AënH$mimV H$_r bd{MH$ AgVo. na§Vw Aem gd`r XrK©H$mimV ~XbUo eŠ` Agë`mZo _mJUr

A{YH$ bd{MH$ hmoVo.

5) CËnÝZmMm JQ> : H$_r CËnÝZ AgUmè`m JQ>mVrb bmoH$m§H$Sy>Z OrdZmdí`H$ dñVy§MmM A{YH$

Cn^moJ KoVbm OmVmo. Ë`m_wio Aem bmoH$m§Mr {d{dY dñVy§Mr _mJUr H$_r bd{MH$ AgVo. `mCbQ>

lr_§V Amnbo ~hþVm§e CËnÝZ gwIgmo`rÀ`m Am{U M¡ZrÀ`m dñVy IaoXr H$aÊ`mda IM© H$arV

Agë`mZo Ë`m§Mr _mJUr A{YH$ bd{MH$ AgVo.

6) ñdñV Am{U _hmJS>çm dñVy : ñdñV dñVy§Mr CXm. _rR>, H$mS>rnoQ>r, Q>mMUr BË`mXr _mJUr H$_r

bd{MH$ AgVo. `mCbQ> _hmJS>çm dñVy§Mr CXm. _m¡ë`dmZ YmVy, \«$sO, a§JrV Q>r. ìhr.,

OS>Odmhra AmXtMr _mJUr A{YH$ bd{MH$ AgVo.

7) {d{eï> Am{U {d{dY Cn`moJr dñVy : {d{eï> Cn`moJ Agboë`m dñVy§Mr CXm. aoëdo B§{OZmMr

_mJUr H$_r bd{MH$ AgVo na§Vw {d{dY Cn`moJr dñVy§Mr _mJUr CXm. drO, A{YH$ bd{MH$

AgVo. {dOoMo Xa dmT>bo Va {dOoMm H$_r _hÎdmMm dmna ~§X Ho$bm OmV Agë`mZo {dOoMr

_mJUr _moR>çm à_mZmda H$_r hmoVo.

8) BVa KQ>H$ : JaOoMr Vrd«Vm, ~mOmamMm àH$ma, n`m©`r dñVy§Mr CnbãYVm, àXe©Z n[aUm_

BË`mXr KQ>H$hr _mJUrÀ`m bd{MH$Voda n[aUm_ H$aVmV.

40

_mJUrÀ`m bd{MH$VoMo _hÎd (Importance of Elasticity of Demand):

_mJUrMr bd{MH$Vm nwT>rb H$maUm§gmR>r Cn`wŠV R>aVo:

1) _yë`{ZpíMVr : Á`m dñVybm n`m©`r dñVy CnbãY AgVmV Ë`m dñVyMr H$_r qH$_V {ZpíMV

H$adr bmJVo. `mCbQ> Á`m dñVybm OdiMm n`m© CßbãY ZgVmo Ë`m dñVyMr qH$_V A{YH$

{ZpíMV H$amdr bmJVo. CXm. _ºo$XmarVrb CËnmXZmnojm nyU© ñnY}Vrb CËnmXZmÀ`m qH$_Vr H$_r

AgVmV, H$maU nyU© ñnY}V n`m©`r dñVy A{YH$ CnbãY AgVmV.

2) gaH$mabm H$a{df`H$ YmoaU R>a{dÊ`mgmR>r : gaH$ma {d{dY dñVy Am{U godm `m§À`mda AàË`j

H$a AmH$maVo. Á`m dñVyMr _mJUr H$_r bd{MH$ AgVo Ë`m dñVydarb H$am§nmgyZ gaH$mabm

A{YH$ CËnÝZ {_iVo. Ë`m_wio H$amMm Xa {ZpíMV H$aVmZm H$a AmH$maë`m OmZmè`m dñVy§Mr

_mJUr H$_r bd{MH$ Amho H$s A{YH$ bd{MH$ Amho `mMm Aä`mg AH$aUo Amdí`H$ AgVo.

3) ì`mnmaeVu {ZpíMVrgmR>r : Am§Vaamï´>r` ì`mnmamgmR>r ì`mnmaeVu {ZpíMV H$amì`m bmJVmV.

ì`mnmaXeu EImÚm Xoembm AZwHy$b AgVrb H$s à{VHy$b AgVrb ho Ë`m XoemÀ`m {d{eï> dñVybm

AgUmar _mJUr H$_r bd{MH$ Amho H$s A{YH$ bd{MH$ Amho `mda Adb§~yZ AgVo. dñVygmR>r

Agbobr naH$s` _mJUr Abd{MH$ qH$dm H$_r bd{MH$ Agob Va ì`mnmaeVu Ë`m Xoembm

AZwHy$b amhVrb. `mCbQ> dñVygmR>r naH$s` Xoem§VyZ `oUmar _mJUr bd{MH$ Agob Va

ì`mnmaeVu à{VHy$b amhVrb.

4) CËnmXZ KQ>H$m§Mo _mo~Xbo R>a{dÊ`mgmR>r : Á`m CËnmXZ KQ>H$mMr _mJUr Abd{MH$ AgVo Aem

CËnmXZ KQ>H$mbm A{YH$ _mo~Xbm {_iVmo. CXm. gr. E. narjm CÎmrU© ì`º$s Ë`m_wio CËnmXZ

KQ>H$mMm _mo~Xbm {ZpíMV H$aVmZ Aem CËnmXZ KQ>H$m§À`m _mJUrMr bd{MH$Vm Cn`wº$ R>aVo.

5) VoOr-_§Xr {Z`§ÌUmgmR>r : ^mddmT> qH$dm VoOrMo {Z §ÌU H$aÊ`mgmR>r Á`m dñVy§À`m qH$_Vr dmT>V

AmhoV. Aem dñVy§À`m _mJUrMr bd{MH$Vm _m{hVr AgUo Amdí`H$ AgVo. Á`m dñVyMr _mJUr

bd{MH$ AgVo. Aem dñVy§darb H$am§Mo Xa dmT>dyZ Ë`m§À`m _mJUrV _moR>çm à_mUmV KQ> KS>dyZ

AmUUo eŠ` hmoVo.

6) _mJUrMm nyd© A§XmO H$aÊ`mgmR>r : Cn^moŠË`mÀ`m CËnÝZmV, nañnanyaH$ dñVy§À`m qH$_VrV,

n`m©`r dñVy§À`m qH$_VrV Am{U g§~§{YV dñVy§À`m qH$_VrV ~Xb Pmbm AgVm Ë`m dñVyÀ`m

_mJUrV {H$Vr ~Xb hmoB©b `mMm nyd© A§XmO H$aÊ`mgmR>r _mJUrMr bd{MH$Vm _mJ©Xe©H$ R>aVo.

Aem àH$mao _mJUrÀ`m bd{MH$VoMm {d{dY H$maUm§gmR>r Cn`moJ hmoD$ eH$Vmo.

41

2.2 Cn^moŠË`mMo dV©Z (Consumer Behaviour):

gwú_ AW©emó ho AW©ì`dñWoVrb d¡`{º$H$ KQ>H$m§À`m dV©UwH$ser g§~§{YV AgVo. ì`mdhm[aH$

X¥ï>rZo àË`oH$ ì`{º$ CnbãY gmYZgm_wJ«rÀ`m gmhmæ`mZo Amnë`m JaOm ^mJ{dÊ`mMm à`ËZ H$aVo. na§Vw

_Zwî`mÀ`m JaOm A_`m©X AgVmV. Ë`m_wio gd© _mZdr JaOm EH$mM doir nyU©nUo ^mJ{dVm `oV ZmhrV.

{d{eï> JaO EImÚm doir {ZpíMVnUo nyU©nUo ^mJ{dVm oVo. åhUyZM Cn^moŠË`mÀ`m dV©UwH$sMm Aä`mg

åhUOoM Cn`mo{JVm {díbofU ho Amnë`mbm _hÎm_ g_mYmZ àmßV H$aÊ`mgmR>r Cn^moŠË`mH$Sy>Z JaOm

^mJ{dÊ`mMo à`ËZ Ho$bo OmVmV Ë`mMo ñnï>rH$aU XoVo.

~mOmamV _mJUr Cn^moŠË`mH$Sy>Z `oV AgVo. Cn^moŠË`mÀ`m _mJUrMm à^mddñVyÀ`m qH$_Vrda

nS>Vmo. qH$_VrV ~Xb Pmë`mg ~mOmamV Cn^moŠVm dñVyMr IaoXr H$er H$aVmo AWdm Cn^moŠË`mMr dV©UyH$

H$er AgVo `mMm Aä`mg gyú_ AW©emómV Ho$bm OmVmo. dñVyÀ`m A§Jr _mZdr JaO ^mJ{dÊ`mMr Or eº$s

AgVo {Vbm Cn`mo{JVm Ago åhUVmV. dñVyMr Cn`mo{JVm {dMmamV KoD$Z Cn^moº$m dñVyMr IaoXr H$aVmo.

Omon ªV dñVyMr Cn`mo{JVm {VÀ`m qH$_Vrnojm OmñV AgVo Vmon`ªV Cn^moŠVm dñVyMr IaoXr (_mJUr)

H$aVmo. Á`m {R>H$mUr dñVyMr Cn`mo{JVm d dñVybm {Xë`m OmUmè`m n¡emMr (qH$_VrMr) Cn`mo{JVm g_mZ

hmoVo Ë`m {R>H$mUr Vmo _mJUr Wm§~{dVmo. H$maU Ë`m {R>H$mUr Ë`mbm OmñVrV OmñV _hÎm_ g_mYmZ

{_iVo. åhUOoM Cn^moŠË`mMo C{Ôï> OmñVrV OmñV g_mYmZ {_i{dUo ho AgVo.

A) gr_m§V Cn`mo{JVoMm X¥îQ>rH$moZ (Marginal Utility Approach):

Cn^moŠË`mÀ`m dV©UwH$s~m~V Cn`mo{JVm {díbofUmMr 1870 nmgyZ MMm© Mmby hmoVr. {dgmì`m

eVH$mV ZdgZmVZdmXr AW©emókm§Zr _mobmMr ^a KmVbr. `m {díbofUmMr g{dñVa _m§S>Ur H$aÊ`mMo

H$m_ _me©b, ŠbmH©$ d {\$ea `m§Zr Ho$bo. „Amë\«o$S> _me©b‟ `m§Zr 1890 _Ü`o Principles of Economics

`m J«§WmV Cn`mo{JVm {díbofUmMr _m§S>Ur Ho$br.

_mZdr JaO nyU© H$aÊ`mMr eº$s Á`m dñVyÀ`m A§Jr AgVo {Vbm Cn`mo{JVm Ago åhUVmV.

ì`º$sZwgma Cn`mo{JVm {^ÝZ {^ÝZ AgVo. Cn`mo{JVm hr ì`{º${Zð> Agë`mZo àË`j _mnZ H$aVm `oV

Zmhr. na§Vw AàË`jnUo qH$_VrÀ`m AmYmao {VMo _mnZ H$aVm `oVo. na§Vw EH$mM dñVyMr XmoZ ì`º$s¨Zm

doJdoJir Cn`mo{JVm dmQ>V Agë`mZo Vo n¡emÀ`m ñdénmV doJdoJir qH$_V XoVmV. Ë`m_wio n¡gm ho

Cn`mo{JVm _moOÊ`mMo gmYZ Zmhr Ago Agbo VarXoIrb _me©b `m§Zr n¡gm ho Cn`mo{JVm _moOÊ`mMo gmYZ

Amho Ago _mZyZ Cn`mo{JVm {díbofU _m§S>bo.

42

EHy$U Cn`moJwVm d gr_m§V Cn`mo{JVm (Total Utility and Marginal Utility)

1) EHy$U Cn`mo{JVm (Total Utility):

dñVyÀ`m gd© ZJm§À`m godZmnmgyZ ì`º$sbm àmßV hmoUmè`m Cn`mo{JVoMr ~oarO hmo`. dñVyÀ`m

EH$mnmR>monmR> EH$ godZ Ho$boë`m gd© KQ>H$m§nmgyZ {_imbobr Vr EHy$U (g_J«) Cn`mo{JVm AgVo.

TUn = MU1 + MU2 + MU3 --- MUn

TU = Total Utility, MU = Marginal Utility

EHy$U Cn`mo{JVm åhUOo sarva gr_m§V Cn`mo{JVm§Mr ~oarO hmo .

2) gr_m§V Cn`mo{J`m (Marginal Utility):

gr_m§V Cn`mo{JVm åhUOo dñVyÀ`m àË`oH$ ZJmÀ`m godZmnmgyZ ì`º$sbm àmßVm hmoUmar

A{YH$V_ (A{V[aŠV) Cn`mo{JVm hmo`. hr dñVyÀ`m eodQ>À`m ZJmnmgyZ {_imbobr AgVo. Xþgè`m

eãXmV EHy$U Cn`mo{JVoV eodQ>À`m ZJm_wio nS>Umar ^a åhUOo gr_m§V Cn`mo{JVm hmo .

EHy$U Cn`mo{JVm d gr_m§V Cn`mo{JVm `mVrb nañnag§~§Y VŠVm 2.4 _Ü`o ñnï> H$aVm `oVmo.

VŠVm 2.4 EHy$U Cn`mo{JVm d gr_m§V Cn`mo{JVm

dñVyMo ZJ EHy$U Cn`mo{JVm (_mÌm)

gr_m§V Cn`mo{JVm (_mÌm)

1 8 8 2 14 6

3 18 4 4 20 2

5 20 0 6 18 -2

AmH¥$Vr 3.13

43

darb VŠVm d AmH¥$VrdéZ Ago {XgyZ oVo H$s,

1) gwédmVrbm EHy$U Cn`mo{JVm d gr_m§V Cn`mo{JVm g_mZ AgVmV. (E. C. = grC.)

2) dñVyÀ`m Xþgè`m ZJmÀ`m godZmnmgyZ EHy$U Cn`mo{JVm KQ>Ë`m XamZo dmT>Vo Am{U gr_m§V

Cn`mo{JVm KQ>Vo. (E. C. = gr. C. )

3) Ooìhm EHy$U Cn`mo{JVm _hÎm_ AgVo Voìhm gr_m§V Cn`mo{JVm eyÝ` hmoVo. hr pñWVr gdm©{YH$

g_mYmZmMm q~Xÿ Xe©{dVo. (E. C. _hÎm_, gr. C. eyÝ`)

4) Ooìhm EHy$U Cn`mo{JVm KQ>Vo Voìhm gr_m§V Cn`mo{JVm F$U AgVo hr pñWVr Cn^moŠË`mMo

Ag_mYmZ Xe©{dVo. (E.C. _hÎm_, gr. C. F$U)

`mdéZ Ago ñnï> hmoVo H$s, EHy$U Cn`mo{JVm Zoh_r YZ AgVo. na§Vw gr_m§V Cn`mo{JVm

hr YZ, eyÝ` qH$dm F$UXoIrb Agy eH$Vo.

Cn^moŠË`mÀ`m dV©UyH$sMo {Z §ÌU H$aUmao XmoZ {Z`_ gm§{JVbo AmhoV. 1) KQ>Ë`m

Cn`mo{JVoMm {gÜXm§ÝV 2) g_ gr_m§ÝV Cn`mo{JVoMm {gÜXm§ÝV

KQ>Ë`m gr_mÝV Cn`mo{JVoMm {Z`_ (Law of Diminishing Marginal Utility)

Cn`mo{JVm {díbofUmVrb hm EH$ _hÎdmMm {Z`_ AgyZ hm {Z`_ S>m°. Amë\«o$S> _me©b `m§Zr

_m§S>bm Amho. hm {Z`_ EImÚm dñVyÀ`m OmñVrV OmñV ZJm§Mo godZ H$amdo VgVgo OmXm

ZJm§nmgyZ {_iUmao g_mYmZ KQ>V OmVo. `m ì`mdhm[aH$ gË`mda AmYm[aV Amho. VgoM hm

{gÜXm§V _mJUrÀ`m {Z`_mMm _hÎdmMm g¡ÜXmpÝVH$ AmYma Amho.

{dYmZ (Statement of Law Diminishing Marginal Utility) _me©b `m§À`m _Vo BVa n[apñWVr H$m`_

AgVmZm EImÚm ì`{º$Odi AgUmè`m dñVyÀ`m gmR>çmV Og Oer dmT> hmoVo Vg Ver Ë`m dñVyMm

gmR>çmVrb dmT>rnmgyZ {_iUmao OmXm g_mYmZ gmR>çmVrb dmT>r~amo~a (H«$_mH«$_mZo) KQ>V OmVo.

The additional benefit which a person derives from a given increase of his stock of a thing diminishes

with every increase in stock that he already has – Marshall.

J¥hrVo (Assumptions) :

1) dñVyMo gd© ZJ EH${ZZgr AmhoV.

2) dñVyÀ`m àË oH$ ZJmMr Cn`mo{JVm ñdV§ÌnUo _moOVm `oVo.

3) Cn^moŠVm {ddoH$erb (Rational) Amho.

4) dñVyÀ`m gd© ZJm§Mo AmH$ma_mZ gmaIoM Am{U Amdí`H$ VodT>o Amho.

5) dñVyÀ`m ZJm§Mo godZ H«$_mH«$_mZo Am{U gbJnUo Ho$bo OmVo.

44

6) Cn`mo{JVoda n[aUm_ H$aUmao BVa KQ>H$ CXm. Cn^moŠË`mMr A{^éMr, CËnÝZ, _mZ{gH$ pñWVr,

BVa dñVy§À`m qH$_Vr BË`mXr pñWa AmhoV.

Cn`mo{JVm H$moï>H$ (Utility Schedule)

ZJg§»`m EHy$U Cn`mo{JVm gr_mÝ` Cn`mo{JVm 1 10 10

2 16 8 3 28 6

4 26 4 5 30 2 6 30 0

7 28 -2

ñnîQ>rH$aU (Explanation of Law):

OgOgo EImÚm ZJmMo godZ Ho$bo OmVo VgVer 1, 2, 3, 4 Am{U 6 `m ZJm§nmgyZ {_iUmar

gr_m§V Cn`mo{JVm 10, 8, 6, 4 d 2 Aer KQ>Vo. Vr ghmì`m ZJmbm eyÝ` hmoVo. åhUOo ghmì`m ZJmÀ`m

godZmnmgyZ Cn^moŠË`mbm Cn`mo{JVoV KQ> hmoVo. Ë`m_wio gr_mÝV Cn`mo{JVm CUo qH$dm F$U hmo`.

{ZîH$f© : gmo~VÀ`m VŠË`mdéZ nwT>rb {ZîH$f© H$mT>Vm `oVmV.

1) n{hë`m ZJmÀ`m godZmÀ`m doioV EHy$U Cn`mo{JVoV Am{U gr_mÝV Cn`mo{JVm g_mZ amhVo.

2) gr_mÝV Cn`mo{JVoV KQ> hmoVmZm EHy$U Cn`mo{JVoV dmT> hmoVo.

3) gr_mÝV Cn`mo{JVm eyÝ` AgVmZm EHy$U Cn`mo{JVm gdm©{YH$ åhUOo 30 EdT>r Amho.

4) EHy$U Cn`mo{JVm KQ>V AgVmZm gr_mÝV Cn`mo{JVm CUo qH$dm F$U hmoVo.

5) gr_mÝV Cn`mo{JVm§Mr ~oarO H$éZ EHy$U Cn`mo{JVm H$mT>Vm `oVo. CXm. n{hë`m Am{U Xþgè`m

ZJm§À`m gr_mÝV Cn`mo{JVm§Mr (10+8) ~oarO H$éZ Xþgè`m ZJmMr EHy$U Cn`mo{JVm (18) `oVo.

6) na§Vw gr_mÝV Cn`mo{JVm åhUOo OmXm ZJm§Mo godZ Ho$ë`m_wio EHy$U Cn`mo{JVoV nS>Umar ^a hmo`.

gr_mÝV Cn`mo{JVm H$mT>Ê`mgmR>r gr_mÝV ZJmÀ`m EHy$U Cn`mo{JVoVyZ gr_mÝVnyd© ZJmMr EHy$U

Cn`mo{JVm dOm H$amdr bmJVo. nwT>rb AmH¥$VrÀ`m 2.14 gmhmæ`mZo KQ>Ë`m gr_mÝV Cn`mo{JVoMm

{gÜXm§V A{YH$ ñnï> H$aVm `oB©b.

45

AmH¥$Vr

darb 2:14 AmH¥$VrV Aj Ajmda ZJ g§»`m Am{U A` Ajmda gr_mÝV Cn`mo{JVm

Xe©dbr Amho. ZJg§»`oVrb dmT>r~amo~a gr_mÝV Cn`mo{JVm KQ>V Agë`mZo gr_mÝV Cn`mo{JVoMm dH«$

JJ1 CVaV OmUmam hmoVmo. ghmì`m ZJmÀ`m godZmÀ`m Z§Va gr_mÝV Cn`mo{JVm eyÝ` hmoV Agë`mZo hm

dH«$ Aj Ajmbm N>oXVmo. Ë`mZ§Vahr gmVì`m ZJmÀ`m godZmZ§Va gr_mÝV Cn`mo{JVm CUo XmoZ hmoV

Agë`mZo hm dH«$ Aj AjmÀ`m Imbr OmVmo.

AndmX (Exceptions) nwT>rb KQ>H$m§Zm gr_mÝV Cn`mo{JVoMm {gÜXm§V bmJy nS>V Zmhr.

1) Mm§Jbo g§JrV AWdm nwñVH$:

CÎm_ g§JrV Am{U nwñVH$ Og Ogo EoH$mdo, dmMmdo Vg Ver Ë`mVrb JmoS>r dmT>V OmVo åhUyZ `m

Jmoï>r KQ>Ë`m gr_mÝV Cn`mo{JVoÀ`m {gÜXm§Vmbm AndmX R>aVmV.

2) A§_brnXmW© :

A_br nXmW© CXm. Xmé, A\y$, Jm§Om BË`mXrMo OgOgo OmñVrV OmñV godZ H$amdo VgVer

Ë`m§Mr JmoS>r dmT>Vo åhUyZ Ago nXmW© `m {Z`_mbm AndmX g_Obo OmVmV.

3) n¡gm Am{U gÎmm :

n¡gm Am{U gÎmm `mMm ì`{º$bm OmoS>Uo A{YH$m{YH$ hì`mg AgVmo åhUyZ ì`m»`m {gÜXm§Vmbm

AndmX R>aVmV.

JJ«- gr_mZm Cn`mo{JVm dH«$

gr_m§V Cn`mo{JVm

j

J

ZJg§»`m

A

J

1

`

46

4) AË`§V bhmZ AmH$ma_mZmÀ`m dñVy :

KQ>Ë`m gr_mÝV Cn`mo{JVoMm AZw^d `oÊ`mgmR>r dñVyMo `mo½` AmH$ma_mZ Agmdo bmJVo. Ë`m_wio

AË`§V bhmZ AmH$ma_mZ `m {gÜXm§Vmbm AndmX R>aVo.

5) N>§X :

OwZr ZmZr OwZr {V{H$Q>o Eo{Vhm{gH$ dñVy BË`mXrÀ`m g§H$bZmMm hoVy `m {Z`_mbm AndmX

_mZbm OmVmo. na§Vw `m dñVy EH${OZgr ZgVmV.

_`m©Xm (Limitetions) : KQ>Ë`m gr_mÝ` Cn`mo{JVoÀ`m {Z`_m§Mr nwT>rb _`m©Xm {Z_m©U hmoVmV.

1) gXmof J¥hrVo :

KQ>Ë`m gr_mÝV Cn`mo{JVoÀ`m {Z`_mMr nwT>rb J¥hrVo àË`j ì`dhmamV AZw dmbm oV ZmhrV.

A) Cn`mo{JVm _mZ{gH$ g§H$ënZm Agë`mZo g§»`mË_H$ _moO_mn H$aVm `oV Zmhr.

~) g§ wŠV Cn`moJm§Mm dñVy§À`m ~m~VrV àË`oH$ dñVy Cn`mo{JVm ñdV§ÌnUo _moOVm `oV Zmhr. CXm. Mhm,

H$m°\$s

H$) dñVyMo gd© ZJ EH${OZgr ZgVmV. CXm. àË`oH$ AmH$ma, dOZ Am{U MdrÀ`m ~m~VrV gmaIm

ZgVmo.

S>) hm {Z`_ Cn`mo{JVoda n[aUm_ H$aUmao BVa KQ>H$ pñWa AmhoV. Ago _mZVmo na§Vw àË`jmV ì`dhmamV

ho KQ>H$ pñWa ZgVmV. CXm. Cn^moŠË`mMo CËnÝZ, BVa dñVy§À`m qH$_Vr pñWa AgVmV.

2) dñVwÀ`m ZJm§Mo AmH$ma_mZ `mo½` Zgob Va hm {Z`_ gË` R>é emV Zmhr.

3) gr_mÝV Cn`mo{JVm {Z`_mÀ`m AndmXm§_wio `m {gÜXm§VmMo ì`mdhm[aH$ _hÎd H$_r Pmbobo Amho.

4) n¡gm `m KQ>H$mbm hm {Z`_ bmJy hmoV Zmhr.

_hËd (Importance) : KQ>Ë`m gr_mÝV Cn`mo{JVoÀ`m {Z`_mbm AZoH$ CUrdm Agë`m Var àË`j AmH$ma

H$aVmZm _mJUrÀ`m {Z`_mMo ñnï>rH$aU XoVmZm CËnÝZ Am{U g§nÎmrMo nwZ©dmQ>n H$aVmZm hm {Z`_

{dMmamV KoVbm OmVmo. VgoM _mJUrMm {Z`_, Cn^moŠË`m§Mo g§Vmofm{YŠ`, _mJUrMr bd{MH$Vm BË`mXrMm

hm {Z`_ à_wI AmYma Amho.

2) g_-gr_mÝV Cn`mo{JVoMm {Z`_: (Law of Equi-Marginal Utility)

g_-gr_mÝV Cn`mo{JVoMm {Z`_ Cn`mo{JVoMo g§»`mË_H$ _moO_mn hmoVmZm Cn^moŠË`mMm g_Vmob

H$gm hmoVmo ho Xe©{dVmo. hm {Z`_ S>m°. Amë\«o$S> _me©b `m§Zr _m§S>bm.

47

J¥{hVHo$ : (Assumptions)

1) Cn`mo{JVoMo g§»`mË_H$ _mnZ eŠ` Amho.

2) Cn^moŠË`mMo dV©Z {ddoH$nyU© AgyZ _hÎm_ g_mYmZ ho Ë`mMo C{Ôï> Amho.

3) Cn^moŠË`mMo CËnÝZ pñWa Amho.

4) dñVyÀ`m qH$_Vr pñWa amhVmV.

5) n¡emMr gr_mÝV Cn`mo{JVm pñWa Amho.

{gÜXm§V : g_ gr_mÝV Cn`mo{JVm {Z`_mZwgma Amnë`mOdirb _`m©{XV CËnÝZmÀ`m gmhmæ`mZo {d{dY

dñVy§Mr IaoXr H$aVmZm Ooìhm gr_mÝV Cn`mo{JVm Am{U qH$_V `m§Mo JwUmoÎma gd© dñVy§À`m ~m~VrV g_mZ

hmoVo Voìhm Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoVmo.

A Am{U ~ `m XmoZ dñVy§Mm Cn^moJ KoVbm OmVmo Ago _mZë`mg Cn^moŠË`mMm nwT>rbà_mZo g_Vmob hmoB©b.

„A‟ dñVyMr gr_mÝV Cn`mo{JVm = „~‟ dñVyMr Cn`mo{JVm „A‟ dñVyMr qH$_V „~‟ dñVyMr qH$_V nwT>rb CXmhaUmÀ`m gmhmæ`mZo g_-gr_mÝV Cn`mo{JVoMm {Z`_ ñnï> Ho$bm Amho. Cn^moŠË`mMo

EHy$U CËnÝZ 17 én`o AgyZ „A‟ dñVyMr àË oH$ ZJmMr qH$_V XmoZ én`o Am{U „~‟ dñVyMr qH$_V EH$

én`m Amho. Ago _mZë`mg Cn^moŠË`mMm g_Vmob VŠVm 2.6 _Ü`o ñnï> H$aVm `oVo.

VŠVm 2.6 Cn`mo{JVm g_Vmob

ZJg§»`m A Mr gr. Cn`mo{JVm ~Mr gr. Cn`mo{JVm 1 10 9

2 9 8 3 8 7

4 7 6 5 6 5

6 5 4 7 4 3

8 3 2 9 2 1

VŠVm 2.6 _Ü`o Cn^moŠVm „A‟ dñVyMo 5 ZJ IaoXr H$aVmo. Voìhm Ë`mMo 5×2 én o=10 én o

CËnÝZ IM© hmoVmo. VgoM Cn^moŠVm „~‟ dñVyMo 7 ZJ IaoXr H$aVmo Voìhm Ë`mMo 7 ZJ×1 é.=7 én o

CËnÝZ IM© hmoVo. Ë`m_wio é. 10+7=17 én`o åhUOoM Cn^moŠË`mMo gd© CËnÝZ IM© hmoVo. VŠË`m_Ü o

48

gr_mÝV Cn`mo{JVm Am{U qH$_V `m§Mo JwUmoÎma g_mZ hmoD$Z Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoVmo. A À`m nmMì`m

ZJmMr gr_mÝV Cn`mo{JVm 6 EdT>r Amho d ~ dñVyÀ`m gmVì`m ZJmMr gr_mÝV Cn`mo{JVm 3 EdT>r Amho.

Cn^moŠË`mMm g_Vmob= „A‟ Mr gr . Cn`mo{JVm= „~‟ Mr gr. Cn`mo{JVm „A‟ Mr qH$_V „~‟ Mr qH$_V

= 6 = 3 2 1 = 3 = 3 Aem àH$mao Cn^moŠVm A Mo nmM ZJ Am{U ~ Mo gmV ZJ IaoXr H$aVmo Voìhm Ë`mMm g_Vmob hmoVmo.

_`m©Xm : (Limitations)

g_gr_mÝV Cn`mo{JVm {díbofUmda nwT>rbà_mUo _`m©Xm {Z_m©U hmoVmV.

1) Cn`mo{JVoMo g§»`mË_H$ _moO_mn H$aUo eŠ` Zgë`mZo gr_mÝV Cn`mo{JVoMr g_mZVm AMyH$nUo

àñWm{nV H$aUo eŠ` hmoV Zmhr.

2) g_gr_mÝV Cn`mo{JVm {Z`_mZwgma Cn^moŠVm dñVyMr gr_mÝV Cn`mo{JVm Am{U qH$_V `m§Mo

à_mU g_mZ H$aVmo. na§Vw hr j_Vm qH$dm nmÌVm ~hþVm§e Cn^moŠË`m§H$S>o ZgVo.

3) Eg. M°n_Z `m§Zr Outline of Political Economy `m Amnë`m J«§WmV hm {Z`_ A{ddoH$s IaoXrbm

bmJy nS>V Zmhr Agm {ZîH$f© H$mT>VmV.

4) gd`tMo Jwbm_ AgZmè`m Cn^moŠË`m§Zm hm {Z`_ bmJy nS>V Zmhr.

5) {ZgJm©_m\ ©$V {_iUmè`m _wŠV dñVy§Zm Free Goods _yë` Zgë`mZo hm {Z`_ bmJy hmoV Zmhr. CXm.

gy ©àH$me, nmUr BË`mXr.

6) g_gr_mÝV Cn`mo{JVm {Z`_ AZoH$ e§H$mñnX J¥hrVm§da AmYm[aV Agë`mZo Ë`mMo _hÎd H$_r

hmoVo. CXm. n¡emMr gr_mÝV Cn`mo{JVm pñWa AgVo Am{U dñVyÀ`m àË oH$ ZJmÀ`m Cn`mo{JVoMo

g§»`mË_H$ _moO_mn H$aVm `oVo. `mgma»`m MwH$sÀ`m J¥hrVm§_wio `m {Z`_mMo ì`mdhm[aH$ _hÎd

H$_r hmoVo.

WmoS>Š`mV g_gr_mÝV Cn`mo{JVoÀ`m {Z`_mV AZoH$ CUrdm Agë`m Var hm {Z`_

Cn`mo{JVoMo g§»`mË_H$ _moO_mn eŠ` AgVmZm Cn^moŠË`mMm g_Vmob H$gm hmoVmo ho ñnï> H$aVmo.

g_d¥Îmr dH«$ {díbofU : g§H$ënZm, d¡{eï> o, Cn^moŠË`mMm g_Vmob: (Indifference Curve Analysis-

Concept, Characteristics, Consumer Equilibrium)

49

g_d¥Îmr : g§H$ënZm Am{U ì`m»`m : (Concept and Difinitions of Indifference Curve)

g_d¥Îmr dH«$mbm VQ>ñWVm dH«$ Agohr åhUVmV. g_d¥Îmr dH«$mMr emóewÜX _m§S>Ur 1934 _Ü`o

Ama. Or. S>r. A°bZ Am{U Oo. Ama. {hŠg `m§Zr Ho$br. 1939 _Ü`o „Value and Capital‟ `m J«§WmV Oo.

Ama. {hŠg `m§Zr g_d¥Îmr dH«$mMr g§H$ënZm {dH${gV Ho$br.

ì`m»`m:

1) Cn^moŠË`mbm gmaIoM g_mYmZ XoZmao XmoZ dñVyMo {d{dY g§^moJ Xe©{dUmè`m aofobm VQ>ñWVm dH«$

Ago åhUVmV.

2) g_d¥Îmr dH«$ hr XmoZ dñVy§Mo {^ÝZ g§^moJ Xe©{dUmar Aer aofm AgVo H$s, Á`m g§^moJmnmgyZ

gmaIoM g_mYmZ {_iV Agë`mZo Cn^moŠVm VQ>ñW amhVmo.

Aem àH$mao g_d¥Îmr dH«$mdarb àË`oH$ q~Xÿ gmaIoM g_mYmZ Xe©{dVmo åhUyZ `m dH«$mbm g_d¥Îmr

dH«$ Ago åhUVmV.

g_d¥Îmr dH«$ {díbofUmMr J¥hrVo:

g_d¥Îmr dH«$ {díbofUmMr J¥hrVo nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) Cn`mo{JVoMo g§»`mË_H$ _moO_mn H$aVm `oV Zmhr Va XmoZ dñVyn¡H$s H$moUË`m dñVynmgyZ

Cn`mo{JVm H$_r qH$dm A{YH$ {_imbr `mMm H«$_ bmdVm `oVmo. åhUOoM Cn`mo{JVoMm H«$_ bmdVm

`oVmo. `m J¥hrVmda ho {díbofU AmYm[aV Amho.

2) Cn^moŠVm {ddoH$s Amho.

3) XmoZ dñVy§Mr Cn`mo{JVm ñdV§ÌnUo _moOVm `oVo.

4) XmoZ dñVy§Mr Cn`mo{JVm EH$_oH$s¨À`m Cn`mo{JVoda Adb§~yZ AgVo.

5) Cn^moŠË`mÀ`m ng§Vr H«$_mV gwg§JVVm AgVo.

6) g_d¥Îmr dH«$ {díbofU \$ŠV XmoZm dñVy J¥hrV YaVo.

7) Cn^moŠË`mbm dñVy§{df`r g§nyU© kmZ AgVo.

g_d¥Îmr nÌH$ Indifferenie Schedule:

g_d¥Îmr nÌH$ åhUOo Cn^moŠË`mbm g_mZ g_mYmZ {_idyZ XoUmao „A‟ Am{U „ ‟ dñVy§Mo

{d{dY g§^moJ Xe©{dUmam VŠVm hmo .

50

2.7 g_d¥Îmr nÌH$

g§`moJ ‘j’ dñVy ‘`’ dñVy A 1 15 ~ 2 10

H$ 3 07 S> 4 05

B 5 04

VŠVm 2.7 _Ü o „A‟ g§`moJ j dñVy§Mm 1 ZJ Am{U „ ‟ dñVyMo 15 ZJ Xe©{dVmo. Va AZwH«$_o „~‟

„H$‟, „S>‟, Am{U „B‟ ho g§`moJ j dñVyMo 2, 3, 4, 5 Am{U „ ‟ dñVy§Mo 10, 7, 5, 4 ZJ Xe©dVmo.

AmH¥$Vr 2:15

AmH¥$Vr 2:15 _Ü`o Aj Ajmda „j‟ dñVyMr ZJg§»`m Am{U A` Ajmda „ ‟ dñVyMr ZJg§»`m

XmI{dë`mZ§Va `m XmoZ dñVy§À`m ZJg§»`m§Mo g§`moJmMo q~Xÿ a, a1, a2, a3 Am{U a4 EH$_oH$m§Zm OmoS>bo H$s

AmH¥$VrV Xe©{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ {_iVmo.

AmH¥$VrV XmI{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ CVaV OmUmam AgVmo. H$maU gr_mÝV n`m©`Vm Xa KQ>V OmUmam

Amho.

g_d¥Îmr dH«$ ZH$mem : Indifference Map

XmoZ dñVy g_yhm§À`m doJdoJù`m JQ>m§nmgyZ {_iUmè`m {Za{Zamù`m g_mYmZmMr nmVir Xe©{dUmao

doJdoJio g_d¥Îmr dH«$ H$mT>Vm `oVmV. Ë`m gdmªZm {_iyZ g_d¥Îmr ZH$mem åhQ>bo OmVo. g_d¥Îmr dH«$

AmboImìXmao H$mT>bo AgVm Ë`mbm g_d¥Îmr ZH$mem Ago åhUVmV.

j

A

„j‟ dñVy

V

`

a

a1

a2

a33

a4

51

AmH¥$Vr 2.16

AmH¥$Vr 2:16 _Ü`o Mma g_d¥Îmr dH«$ Xe©{dbobo AmhoV. g_d¥Îmr dH«$ V3 darb H$ Am{U I q~Xÿ

g_mYmZmMr g_mO nmVir Xe©{dVmV. A nojm ~ Am{U ~ nojm H$ g_mYmZmMr OmñV nmVir Xe©{dVmV.

WmoS>Š`mV g_d¥Îmr dH«$ V1 H$Sy>Z OgOgo nwT>o åhUOo g_d¥Îmr dH«$ V2, g_d¥Îmr dH«$ V3 H$S>o

Joë`mg Cn^moŠË`mMm g_mYmZmV dmT> hmoVo. WmoS>Š`mV COdrH$S> o AgUmam g_d¥Îmr dH«$ S>mdrH$S>o AgUmè`m

g_d¥Îmr dH«$mÀ`m VwbZoZo EHy$U g_mYmZ A{YH$ CÀM CÀM nmVir Xe©{dVmo.

gr_mÝV n`m©`Vm Xa: (Marginal Rate Substitution)

EH$m dñVyMo n[a_mU CXm. „j‟ dñVy EH$m ZJmZo dmT>{dbo AgVm qH$dm KQ>{dbo AgVm Xþgè`m

dñVyMo CXm. ` dñVy n[a_mZ Á`m XamZo H$_r qH$dm OmñV H$amdo bmJVo. Ë`m Xambm gr_mÝV n`m©{`Vm Xa

Ago åhUVmV. gr_mÝV n`m©`Vm Xa nwT>rb VŠË`mÀ`m gmhmæ`mZo ñnï> Ho$bm Amho.

VŠVm : 2:8 gr_ÝV n`m©{`Vm Xa

g§`moJ ‘j’ dñVyMo ZJ ‘`’ dñVyMo ZJ gr_mÝV n`m©{`Vm Xa

A 1 15 1 j = 15 ` ~ 2 10 1 j = 5 `

H$ 3 07 1 j = 3 ` S> 4 05 1 j = 2 `

B 5 04 1 j = 1 `

VŠVm 2:8 _Ü o j dñVyMm 5, 3, 2 Am{U 1 ZJm§Mm Ë`mJ H$amdm bmJVmo. j dñVyÀ`m gmR>çmV hmoUmè`m

dmT>r~amo~a „ ‟ dñVyMo _hÎd qH$dm Cn`mo{JVm KQ>V Agë`mZo „j‟ dñVyMo A{YH$m{YH$ ZJ

A

H$

~ S>

I

V4 V3

V2

V1

A

„j‟ dñVy

„ ‟ dñVy

j

`

52

{_i{dÊ`mgmR>r „ ‟ dñVyÀ`m H$_rV H$_r ZJm§Mm bmJy Ho$bm OmVmo. gr_mÝV n`m©{`Vm Xa KQ>V OmUmam

Agë`mZo gXa Xe©{dUmam dH«$ CVaV OmUmam `oVmo.

AmH¥$Vr 2.17

AmH¥$Vr 2:17 _Ü`o Aj Ajmda „j‟ dñVy Am{U A` Ajmda „ ‟ dñVyMo g§`moJ Xe©{dbo AmhoV.

`m g§`moJmÀ`m b§~én aofm Á`m {R>H$mUr {_iVmV Ago a, a1, a2, a3 d a4 ho q~Xÿ EH$_oH$m§Zm

OmoS>bo AgVm gr_mÝV n`m©{`Vm Xa dH«$ {_iVmo.

gr_mÝV n`m©`Vm Xa KQ>Ê`mMr H$maUo :

1) Cn^moŠË`mMo CËnÝZ {Xbobo Agë`mZo EH$m dñVyÀ`m ZJmV dmT> Ho$br H$s Xþgè`m dñVyMo ZJ H$_r

H$amdo bmJVmV qH$dm EH$m dñVyMo ZJ H$_r Ho$bo Va Xþgè`m dñVyMo ZJ dmT>VmV.

2) Á`m dñVyÀ`m gmR>çmV dmT> hmoVo CXm. „j‟ dñVyMr Cn`mo{JVm KQ>V Agë`mZo Xþgè`m dñVyMo ZJ

KQ>Ë`m XamZo H$_r hmoVmV. H$maU Á`m dñVy§Mo ZJ H$_r hmoVmV {VWo _hÎd Xþgè`m dñVyÀ`m

gmnojVoV dmT>Vo.

g_d¥Îmr dH«$mMr qH$dm VQ>ñWVm dH«$mMr d¡{eï>`o (Properties or Characteristics of Indifference

Curve) :

g_d¥Îmr dH«$ F$UmË_H$ CVmamMo AgVmV:

g_d¥Îmr dH«$ F$UmË_H$ CVmamMo AgVVm. Ë`m_wio „j‟ Am{U „ ‟ `m XmoZ dñVyVrb ì`ñV à_mU {gÜX

H$aVm `oVo. åhUOoM Oa „j‟ dñVyÀ`m g§» oV dmT> Ho$br Va „ ‟ dñVyÀ`m g§»`oV KQ> H$aUo ^mJ AgVo.

Ë`m_wio Ë`mJ=bm^ ho gwÌ H$m`_ amhVo. WmoS>Š`mV ho dH«$ S>mdrH$Sy>Z COdrH$S> o déZ Imbr CVaV `oUmao

a4

a3

a2

a1

a

V1

j

V `

` dñVy

A

„j‟ dñVy

53

AgVmV. åhUyZM g_d¥Îmr dH«$mdarb àË oH$ q~Xÿ g_mYmZmMm g_mZ nmVir Xe©{dVmo ho nwT>rb 2.18

AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo ñnï> H$aVm `oB©b.

AmH¥$Vr

AmH¥$Vr 2:18 _Ü o VV1 hm g_d¥Îmr dH«$ F$UmË_H$ CVmamMm Amho. `m dH«$mdarb „A‟ Am{U „~‟ qH$dm

BVa H$moUVmhr q~Xÿ g_mYmZmMr g_mZ nmVir Xe©{dVmo.

nwT>rb AmH¥$VrV 2.19, 2.20, 2.21 _Ü`o Xe©{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ YZmË_H$ (V1) {jVrV g_m§Va

(V2) d Abd{MH$ (V3) Aem AmH$mamMo Agw eH$V ZmhrV.

AmH¥$Vr 2.19, 2.20, 2.21

2) g_d¥Îmr dH«$ Ama§^ q~Xÿer ~m{hdH«$ AgVmV.

g_d¥Îmr dH«$ hm „A‟ `m Ama§^ q~Xÿer ~{h©Jmob AgVmo. H$maU gr_m§V n`m©`Vm Xa hm

H«$_mH«$_mZo KQ>V AgVmo. ho 2.22 AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo A{YH$ ñnîQ> H$aVm `oB©b.

V

V1

A

~

A

` dñVy

`

j

„j‟ dñVy

`

A

~ A

~

V1

` dñVy

` dñVy

A ~ V2

` dñVy

j

A

~

j dñVy j dñVy j dñVy j A AA

~ A H$

V3 ` `

54

AmH¥$Vr 2.22

AmH¥$VrV 2.22 _Ü`o AZwH«$_o A, ~, H$, S> ho q~Xÿ OmoSy>Z V`ma Ho$bobm VV1 hm g_d¥Îmr dH«$

Amho. `mdéZ Ago ñnï> hmoVo H$s, A Vo Z ho A§Va ~ Vo _ nojm OmñV Amho. ~ Vo _ ho A§Va H$ Vo ^

nojm OmñV Amho. åhUOoM AZ, ~_, H$^ `mdéZ ` dñVyÀ`m Ë`m_mJo à_mU j dñVyÀ`m ~Xë`mV

H«$_mH«$_mZo H$_r hmoV Amho. ho ñnï> hmoVo åhUOoM gr_m§V n`m© Vm Xa KQ>V Amho ho gwÜXm ñnï> hmoVo.

AmH¥$Vr 2.23 d 2.24 _Ü`o Xe©{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ CVaUmè`m gai aofoà_mUo qH$dm Ama§^

A§VJm}b Ago ZgVmV.

AmH¥$Vr 2.23, 2.24

AmH¥$Vr 2.23 _Ü`o XmI{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ gai aofoà_mUo amhÿ eH$V Zmhr. H$maU gr_m§V n`m© Vm

Xa H$YrM pñWa ZgVmo.

AmH¥$Vr 2:24 _Ü o XmI{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ Ama§^ q~Xÿbm A§VJm}b gwÜXm ZgVmV. H$maU gr_m§V

n`m©`Vm Xa dmT>V OmUmam H$YrM ZgVmo.

3) g_d¥Îmr dH«$ H$Yrhr EH$_oH$m§Zm N>oXV ZmhrV qH$dm EH$_oH$m§Zm ñne© H$arV ZmhrV. ho AmH¥$Vr 2:25

d 2:26 Zwgma A{YH$ ñnï> H$aVm `oB©b.

` dñVy

V

Z

_ ^

A~

~ H$ S

> V1>

j A

j dñVy

`

` dñVy

V

A

Z ~

H$

^

_

V1

S>

A A j dñVy

` V

` dñVy

A

~

H$

S>

V1

Z

_

^

j dñVy j

`

j

55

AmH¥$Vr 2.25, 2.26

AmH¥$Vr 2:25 d 2:26 _Ü`o Xe©{dë`mà_mUo g_d¥Îmr dH«$ ZgVmV. H$maU VV Am{U VV1 `m

EH$_oH$m§Zm N>oXUmè`m d ñne© H$aUmè`m g_d¥Îmr dH«$mdarb A, ~, d, ~1 q~Xÿ g_mZ Xe©{dVmV Ogo

A=~, A=~ Ë`m_wio ~=~1 Agm nañna {damoYr d A§VH©$g§JV {ZîH$f© {ZKVmo. àË`jmV ~

q~XÿnEjm ~1 q~Xÿda Cn^moŠË`mbm OmñV g_mYmZ hmoV AgVo. H$maU ~1 q~Xÿda Ë`mbm “~”

q~XÿÀ`m VwbZoV OmñV „ ‟ dñVy àmßV hmoV AgVmV.

4) g_d¥Îmr dH«$ ‘j’ qH$dm ‘`’ Ajmbm ñne© H$arV ZgVmV:

g_d¥Îmr dH«$ Zoh_r XmoZ dñVy§Mm g§`moJ Xe©{dVmo. g_d¥Îmr dH«$ „j‟ qH$dm „ ‟ Ajmbm ñne©

H$arV Agob Va Vmo {ÛdñVy à{V_mZmEodOr EH$ dñVy à{V_mZ ~Zob ho AmH¥$Vr 2:27 d 2:28 déZ

ñnï> H$aVm `oB©b. AmH¥$Vr 2.27, 2.28

A ~

j dñVy j dñVy

` dñVy ` dñVy

A

V

`

A

V

A ~1

~

V

A ~1

~

j

V V

V1

j

`

V V

` dñVy

A

V1

`

j

` dñVy

j dñVy j A

V

V

_ j dñVy

`

56

AmH¥$Vr A:27 _Ü`o Xe©{dë`mà_mZo VV1 g_d¥Îmr dH«$ „ ‟ Ajmbm „Z‟ q~XÿV ñne© H$aVmo.

Ë`mMm AW© Agm hmoVmo H$s, Cn^moŠË`mbm `m dñVyMo „AZ‟ EdT>o ZJ Va „j‟ dñVyMo eyÝ` ZJ àmßV

hmoVmV.

AmH¥$Vr 2:28 _Ü`o VV1 g_d¥Îmr dH«$ „ ‟ Ajmb „_‟ q~XÿÀ`m {R>H$mUr ñne© H$aVmo.

Ë`mMm AW© Agm H$s, Cn^moŠË`mbm j dñVyMo A` EdT>o Va ` dñVyMo ewÝ` ZJ àmßV hmoVmV. åhUyZM

g_d¥Îmr dH«$ darb XmoÝhr AmH¥$VrV Xe©{dë`mà_mUo ZgVmV.

5) COdrH$S>Mm g_d¥Îmr dH«$ g_mYmZmMr CÀM nmVir Xe©{dVmo:

COì`m ~mOybm AgUmam g_d¥Îmr dH«$ S>mì`m ~mOybm AgUmè`m g_d¥Îmr dH«$mnojm g_mYmZmMr A{YH$

CÀM nmVir XmI{dVmo. nwT>rb AmH«$Vr_Ü o daÀ`m ~mOyMm g_d¥Îmr dH«$ dmT>bm. CËnÝZm~amo~a

g_mYZmMr A{YH$ CÀM nmVir Xe©{dVmV.

AmH¥$Vr 2.29

AmH¥$Vr 2:29 _Ü o V1 darb „A‟ q~Xÿnojm V2 darb d S> q~Xÿ g_mYmZmMr CÀM nmVir Xe©{dVmV.

Va V3 darb „H$‟ q~Xÿ g_mYmZmMr A{YH$ CÀM nmVir Xe©{dVmo.

6) g_d¥Îmr dH«$ EH$_oH$m§Zm g_m§Va AgVmVM Ago Zmhr:

g_d¥Îmr dH«$ EH$_oH$m§Zm Zoh_rM g_m§Va AgV ZmhrV. Ë`m§À`mVrb A§Va H$_r OmñV Agy

eH$Vo. H$maU g_d¥Îmr nÌH$mV AmT>iyZ oZmam gr_mÝV n`m©`Vm EH$gmaIm AgVmo Ago Zmhr.

7) g_d¥Îmr dH«$mMo H«$_m§H$Z ho A§XmOmZo Ho$bo OmVo.

g_d¥Îmr dH«$mMo H«$_m§H$Z A§XmOmZo Ho$bobo AgVo. H$maU àË`jmV XmoZ g_d¥Îmr dH«$m§_Ü o

AZoH$ g_d¥Îmr dH«$ Agy eH$VmV ho AmH¥$Vr 2:20 déZ ñnï> H$aVm `oB©b.

j dñVy

H$

j dñVy

S>

V1

V3

V2

~

j

`

A

A

57

AmH¥$Vr 2.30

AmH«$Vr 2:30 _Ü`o VV d VV1 `m XmoZ g_d¥Îmr dH«$mÀ`m Xaå`mZ AZoH$ g_d¥Îmr dH«$ Agy

eH$VmV. åhUyZ VV d V1 V1 Ago H«$_m§H$Z H$mQ>oH$moa ZgVmo.

8) nyU©V… nyaH$ dñVy~m~V g_d¥Îmr dH«$ H$mQ>H$moZmÀ`m ñdénmV amhÿ eH$VmV:

nyU©V… nyaH$ dñVy§~m~V g_d¥Îmr dH«$ H$mQ>H$moZmÀ`m ñdénmV amhÿ eH$VmV ho AmH«$Vr 2:31

_Ü`o Xe©{dbo Amho.

AmH¥$Vr 2.31

AmH¥$Vr 2:31 _Ü`o Xe©{dë`mà_mUo nyU©V… nyaH$ dñVy§~m~V g_d¥Îmr dH«$ V, V1, V2 `m

à_mUo H$mQ>H$moZm§À`m ñdénmV qH$dm AmH$mamMo AmT>iVmV.

V2

j j dñVy

j

`

` dñVy

V1

V

V

V1

j dñVy

A

` dñVy

V

j

V1

`

58

9) {d^mÁ` dñVy§~m~V g_d¥Îmr dH«$ nm`è`m§gmaIo amhÿ eH$VmV:

dñVy nyU©nUoo {d^mÁ` AgVrb VaM g_d¥Îmr dH«$ gnmQ>, JwiJwirV d H$moZ a{hV AgVmV.

na§Vy Oa dñVy A{d^mÁ` AgVrb Ogo Q>r.ìhr., ao{S>Amo, H$ma, àmUr H$m°åß`wQ>a, H$mMoÀ`m dñVy BË`mXr

g_d¥Îmr dH«$ AmH¥$Vr 2:32 _Ü`o Xe©{dë`mà_mUo nm`è`m§gmaIo amhÿ eH$VmV.

AmH¥$Vr 2.32

10) g_d¥Îmr dH«$ _Ü oM Ama§^ q~Xÿbm A§VJm}b ZgVmV.

g_d¥Îmr dH«$ ho àma§ r Ama§^ q~Xÿbm ~{hJm}b Aem AmH$mamMo ZgVmV ho AmH«$Vr 2:33 _Ü o

Xe©{dbo Amho.

AmH¥$Vr 2.33

Cn^moŠË`mMm g_Vmob : (Consumer Equilibrium)

g_-gr_mÝV Cn`mo{JVm {díbofUmZwgma Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoÊ`mgmR>r àË`oH$ dñVy§Mr

qH$_V Am{U {VMr gr_mÝV Cn`mo{JVm `m§Mo JwUmoÎma g_mZ ìhmd`mg hdo.

` dñVy

j dñVy

V

V

j A

j dñVy

V

V

` dñVy

V j

`

`

59

CXm.

„A‟ Mr Cn`mo{JVm = „~‟ Mr Cn`mo{JVm „A‟ Mr qH$_V = „~‟ Mr qH$_V

na§Vy Cn`mo{JVoMo g§»`mË_H$ _moO_mn H$aUo H$R>rU Agë`mZo g_d¥Îmr dH«$ {deofUmMm

{dH$mg H$aÊ`mV Ambm. g_d¥Îmr dH«$ {díbofUmZwgma Á`m q~XÿV g_d¥Îmr dH«$ qH$_V aofobm ñne©

H$aVmo Ë`m ñne© q~XÿV Cn^moŠË`mMr g_Vmob hmoVmo.

Cn^moŠË`mMm g_Vmob:

g_d¥Îmr dH«$ {díbofUmZwgma Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoÊ`mgmR>r qH$_V aofm g_d¥Îmr dH«$mbm

Aem q~XÿV ñne© H$éZ Omdr H$s Á`m q~XÿV g_d¥Îmr dH«$ ~{h©dH«$ Amho. AmH¥$Vr 2:34 _Ü o

Cn^moŠË`mMm g_Vmob H$gm hmoVmo ho Xe©{dbo Amho.

AmH¥$Vr2.34

AmH¥$Vr 2:34 _Ü o „Aj‟ Ajmda „j‟ dñVy Am{U A` Ajmda „ ‟ dñVy Xe©{dbr Amho.

Vd1, Vd2, Vd3, Vd4 Am{U Vd5 ho g_d¥Îmr dH«$ AmhoV. `m§Zm {_iyZM g_d¥Îmr dH«$mMm ZH$em Ago

åhUVmV. H$H$1 hr qH$_V aofm Amho. hr qH$_V aofm „g‟ q~XÿV g_d¥Îmr dH«$ Vd3 bm ñne© H$éZ

OmVo. åhUyZ Cn^moŠË`mMm „g‟ q~XÿV g_Vmob hmoVmo. Voìhm qH$_V aofm Am{U g_d¥Îmr dH«$ `m§Mm

CVma „g‟ q~XÿV g_mZ hmoVmo. g_d¥Îmr dH«$mMm CVma gr_mÝV n`m©{`Vm Xa Xe©{dVmo Va qH$_V aofoMm

` dñVy

j dñVy

g

V1

V2

V3 V4

~1

Z

n

a

A j

~1

60

CVma „j‟ Am{U „ ‟ dñVy§À`m qH$_VrMo à_mU Xe©{dVmo. Ë`m_wio „g‟ `m g_Vmob q~XÿV nwT>rb

g_mZVm {Z_m©U hmoVmo.

gr_mÝV n`m©{`Vm Xa = „j‟ Mr qH$_V „ ‟ Mr qH$_V

Aem àH$mao gr_mÝV Cn`mo{JVm {díbofUmZwgma Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoÊ`mgmR>r dñVyMr gr_mÝV

Cn`mo{JVm Am{U {VMr qH$_V `m§Mo à_mU àË`oH$ dñVyÀ`m ~m~V g_mZ ìhmdo bmJVo. Va VQ>ñWVm AH«$

{díbofUmV XmoZ dñVy§À`m qH$_VrMo à_mUmA{U {g_mÝV n`m©{`Vm Xa g_mZ ìhmdo bmJVmV. „g‟ `m

g_Vmob q~XÿV Cn^moŠVm „j‟ dñVyMo AZ Am{U „ ‟ dñVyMo Ad ZJ IaoXr H$aVmo.

AmH¥$VrVrb nwT>rb q~XÿV Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoV Zmhr.

1) g_d¥Îmr dH«$-1(Vd1) darb („a‟ Am{U „h‟ q~Xÿ dJiVm) q~XÿV Cn^moŠË`mMo gd© CËnÝZ IM©

hmoV Zmhr. H$maU ho q~Xÿ qH$_V aofoÀ`m AmVë`m ^mJmV AmhoV. Ë`m_wio `m q~XÿV Cn^moŠË`mMm

g_Vmob hmoV Zmhr. CXm. ~ Am{U ~1 q~Xÿ

2) g_d¥Îmr dH«$-4 (Vd4) Am{U 5 (Vd5) darb H$moUË`mhr q~XÿV Cn^moŠË`mMm g_Vmob hmoUma

Zmhr. H$maU ho g_d¥Îmr dH«$ qH$_V aofoÀ`m COì`m ~mOybm Agë`mZo `m dH«$mer H$moZVmhr g§`moJ

IaoXr H$aUo Amnë`m CËnÝZmÀ`m gmhmæ`mZo Cn^moŠË`mbm eŠ` hmoUma Zmhr.

3) Cn^moŠË`mMm g_Vmob „d‟ „n‟ „H$‟ Am{U „h‟ `m q~XÿVhr hmoV Zmhr. H$maU ho ñne© q~Xÿ

ZmhrV Va N>oXZ q~Xÿ Amho.

4) Aem àH$mao g_d¥Îmr dH«$ {díbofUmZwgma Cn^moŠË`mMm g_Vmob „g‟ `m q~XÿV hmoVmo H$maU `m

q~XÿV qH$_V aofm g_d¥Îmr dH«$ ñne© H$éZ OmVo.

J¥hrVo :

1) AënH$mimV dñVy§À`m qH$_Vr pñWa AmhoV.

2) Cn^moŠVm gd© dñVy§da CËnÝZ IM© H$aVmo.

3) Cn^moº$m {ddoH$s Amho.

4) _hÎm_ g_mYmZ {_i{dUo hmM Cn^moŠË`mMm hoVy Amho.

5) dñVyMo gd© ZJ EH${OZgr AmhoV.

6) Cn^moº$m EH$ {d{eï> ng§VrH«$_ AgVmo.

61

2.3 _mJUrMm nyd©A§XmO Am{U A§XmO : (Demand Forecasting and Estimation)

3.1 _mJUrÀ`m A§XmOmMm AW© d C{Ôï>`o : (Meaning and Objectives of Demand Estimation)

1) _mJUrMm A§XmO (Demand Forecasting) : H$moUVrhr CÚmoJg§ñWm {d{dY dñVy d godm§Mo CËnmXZ

H$aVmZm CËnmXZm{df`r YmoaU AmIV AgVmV ho YmoaU AmIVmZm Amnë`m dñVy§Zm ^{dî`H$mimV

H$m` _mJUr Agob `mMm A§XmO H$arV AgVo. _mJUrg§~§Yr ^{dî`H$mbrZ Ho$boë`m A§XmOmbmM

_mJUrMm A§XmO Ago åhUVmV.

_mJUrÀ`m A§XmOmMr C{Ôï>`o : (Objectives of Demand Estimatin)

1) CËnmXZ YmoaU R>a{dUo : CËnmXZ dmOdrnojm OmñV hmoUma Zmhr d H$_rhr hmoUma Zmhr åhUyZ

Amde`H$ VodT>o CËnmXZ hmoÊ`mgmR>r _mJUrMm A§XmO Ho$bm OmVmo. ^{dî`H$mimV OodT>r _mJUr

dmT>Uma Amho. VodT>oM CËnmXZ Ho$bo OmVo. åhUOoM _mJUrÀ`m A§XmOmdéZ CËnmXZmMo YmoaU

R>a{dbo OmVo.

2) qH$_V {ZpíMV R>a{dUo : `mo½` qH$_V YmoaU AmIÊ`mgmR>r CÚmoJ g§ñWobm _mJUrMm A§XmO

Cn`moJr R>aVmo. CÚmoJg§ñWoÀ`m X¥ï>rZo _hÎdmMo C{Ôï> AgVo.

3) dñVy d {dVaU : CÚmoJg§ñWm d _mJUrMm A§XmO KoD$Z CËnm{XV H$arV AgVmV. CËnm{XV

Ho$boë`m dñVy J«mhH$mn`ªV ì`dpñWV [aË`m {dV[aV Pmë`m nm{hOoV. J«mhH$m§À`m _mJUrMm A§XmO

{dMmamV KoD$ZM dñVy {dVaUmMr gmo` `mo½` àH$mao Pmbr nm{hOo. ho _mJUrÀ`m A§XmOmMo

_hÎdmMo C{Ôï> Amho.

4) {dÎm nwadÊ`mMr ì`dñWm : CÚmoJ g§ñWoÀ`m dmT>rgmR>r AënH$mbrZ ^m§S>dbmMr C^maUr H$er

H$amdr? AZmdí`H$ ^m§S>db C^maUr H$er Q>mimdr `mg _mJUrMm A§XmO Cn`wŠV R>aVmo.

åhUOoM _mJUrÀ`m A§XmOm_wio {dÎm nwadÊ`mMr `mo½` àH$mao ì`dñWm H$aVm `oVo.

2:3:2 _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMm AW© d C{Ôï>`o : (Meaning and objectives of Demand Forecasting)

ì`m»`m : “_mJUrMm nyd© A§XmO åhUOo Amnë`m dñVybm ^{dî`H$mimV {H$Vr _mJUr `oD$ eHo$b `mMr

CËnmXH$mZo qH$dm Vkm§Zr dV©H$mimVM Ho$bobm A§XmO hmo`”.

_mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMr C{Ôï>`o : (Objectives of Demand Forecasting)

_mJUrÀ`m nyd© A§XmOmÀ`m C{Ôï>`o AënH$mbrZ C{Ôï> o Am{U XrK©H$mbrZ C{Ôï>`o Ago dJuH$aU Ho$bo OmVo.

62

AënH$mbrZ C{ÔîQ>`o : (Short Term Objectives)

_mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMr AënH$mbrZ C{Ôï>`o nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) AënH$mbrZ H$mbI§S>mgmR>r CËnmXZ{df`H$ YmoaU AmIUo : CËnmXZ IynM OmñV Pmbo Va {dH«$s

Z hmoVm ~aoM CËnmXZ nSy>Z amhVo. VgoM CËnmXZ IynM H$_r Pmbo Va Q>§MmB© {Z_m©U hmoVo.

XmoÝhrhr n[apñWVrV CËnmXZ g§ñWoMr EHy$U àmßVr H$_r hmoVo åhUyZ _mJUrMm nyd© A§XmO H$éZ

CËnmXZ H$aUo `mo½` R>aVo.

2) qH$_V {ZpíMVr : dñVyMr `mo½` qH$_V {ZpíMVr hmoÊ`mgmR>r Aem dñVybm ^{dî`H$mbmV {H$Vr

_mJUr `oB©b `mMm nyd© A§XmO H$aUo Amdí`H$ R>aVo.

3) {dH«$s{df`H$ YmoaU R>a{dUo : _mJUrMm nyd© A§XmOmMm hoVy dñVyÀ`m {dH«$s{df`r YmoaU AmJmD$

R>a{dUo hmhr AgVmo. CËnmXZmÀ`m {dH«$sgmR>r ñdV§ÌnUo Am{U H$m`©j_ {dH«$s §ÌZm AJmoXaM

C^r H$amdr bmJVo.

4) IMm©V H$mQ>H$ga H$aUo : _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMm hoVy CËnmXZ IM©, gmR>dUyH$, IM©, {dH«$s

IM© BË`mXrV H$mQ>H$ga H$aUo hm AgVmo. _mJUrnojm CËnmXZ OmñV Pmbo Va _mbmÀ`m

gmR>dUyH$sda _moR>çm à_mUmV IM© H$amdm bmJVmo.

5) ^m§S>db C^maUr : CËnmXZmMr à{H«$`m Mmby amhÊ`mgmR>r CËnmXZ gåñWoV H$m`©H$mar qH$dm

AënH$mbrZ ^m§S>db C^maUr H$aUo Amdí`H$ AgVo. _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMm hoVy {H$Vr ^m§S>db

C^maUr H$amdr bmJVo. `mMm nyd© A§XmO H$aUo hmhr AgVmo.

Aem àH$mao _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMo {d{dY àH$maMo AënH$mbrZ hoVy AgVmV.

XrK©H$mbrZ hoVy : (Long Term Objectives)

_mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMo XrK©H$mbrZ hoVy nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) CËnmXZ g§ñWm {dñVa `moOZm : CËnmXZ g§ñWoMr CËnmXZ j_Vm, ñdV§Ì B_maV BË`mXrMm

{dñVma H$aÊ`mgmR>r _mJUrMm nyd© A§XmO H$aUo Amdí`H$ AgVo.

2) XrK©H$mbrZ ^m§S>db C^maUr : CËnmXZ g§ñWoÀ`m {dñVmamgmR>r XrK©H$mbrZ ^m§S>db C^maUr

H$amdr bmJVo. Aer ^m§S>db C^maUr {H$Vr H$amdr bmJob `mMm nyd© A§XmO H$aÊ`mgmR>r

_mJUrMm nyd© A§XmO H$aUo Amdí`H$ R>aVo.

3) l_eº$sMo {Z`moOZ : {H$Vr H$m_Jma H$m_mda ¿`mdo bmJVrb. VgoM à{ejU Am{U ~T>Vr

`m§À`m `moOZm V`ma H$aÊ`mgmR>r _mJUrMm nyd© A§XmO H$aUo Amdí`H$ AgVo.

63

4) BVa hoVy : ZdrZ H$maImZm C^m H$aUo, Om{hamV{df`H$ YmoaU ~Z{dUo, {dH«$s ì`dñWm {ZpíMVr

BË`mXr.

5) _mJUrÀ`m XrK©H$mbrZ nyd© A§XmO gmYmaUnUo 10 df} Vo A{YH$ H$mbmdYrgmR>r Ho$bm OmVmo.

2.3.3 _mJUrÀ`m A§XmOmÀ`m nÜXVr-dUm©Ë_H$ : Methods of Demand Estimation Description

Analysis 1) àË`j nÜXVr Direct Methods

I. Cn^moŠË`mMr nmhmUr : Consumer Survey

`m nÜXVrV Cn^moŠË`m§Zm ^oQy>Z Ë`m§Mo _mJUr~m~V _V AmO_mdÊ`mÀ`m hoVybm Cn^moŠË`mMr

nmhmUr Ago åhUVmV. `m nÜXVrV Cn^moŠË`m§Zm oQy>Z d Ë`m§À`m dg©^amV IaoXr Ho$boë`m dñVy§Mr _mJUr

d IaoXr H$aÊ`mMm hoVy {dMmabm OmVmo. J«mhH$m§À`m `moOZm§déZ EImÚm {d{eï> dñVybm {H$Vr _mJUr oB©b

`mMm A§XmO Ho$bm OmVmo. Ooìhm Cn^moŠË`m§Mo g§»`m \$ma _moR>r AgVo. Voìhm gd}jUmgmR>r Z_wZm {ZdS>rMm

Adb§~ Ho$bm OmVmo. Z_wZm {ZdS> H$éZ àíZmdbrMm gmhmæ`mZo _m{hVr _mJ{dbr OmVo. Cn^moŠË`mZo

{Xboë`m _m{hVrÀ`m AmYmao {díbofU g§»`memór` d g§^mì`Vm {díbofU nÜXVr `m§Mm dmna H$éZ Ho$bo

OmVo. Ago {díbofU H$aÊ`mgmR>r {deof Vkm§Mo _mJ©Xe©Zhr KoVbo OmVo.

`m nÜXVrV ZdrZ dñVy§Mo Z_wZo J«mhH$m§Zm _mo\$V dmQy>Z Z§Va dñVy§Mr d¡{eï> o Am{U AmdS>

`m{df`r _m{hVr {dMmabr OmVo. AZwHy$b _VàXe©ZmdéZ ZdrZ dñVy§Mr _mJUr dmT>ob Agm A§XmO Ho$bm

OmVmo. `mCbQ> à{VHy$b _V àXe©ZmdéZ _mJUr KQ>ob Agm A§XmO Ho$bm OmVmo. `m nÜXVrMm Cn^moJ

ZdrZ dñVy_Ü`o gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r hmoVmo.

II. Vkm§Mo _V Experts Opinion: _mJUrÀ`m A§XmOmMr EH$ n`m©`r nÜXV åhUOo Vkm§Mo _V

AmO_mdUo hmo . Á`m§Zm ~mOmanoR>o{df`r nyU© kmZ Amho Aem Vkm§Mm X¥ï>rH$moZ OmUyZ KoUo _hÎdmMo

AgVo. Ago Vk Ë`m Ë`m joÌmVrb {deof Vk AgVmV. Aem Vkm§À`m _Vm§Mm A§XmO KoD$Z

_mJUr~m~V `mo½` Vmo A§XmO H$aVm `oVmo. CXm. Ðmjmbm ^{dî`H$mimV B§½b§S>À`m ~mOmanoR>oV {H$Vr

_mJUr `oB©b `m~m~V Vkm§Mo _V _mJ©Xe©H$ R>ady eH$Vo. H$maU Vk g{_VrZo Ho$bobo _mJUr~m~VMo

emóewÜX {díbofU A§XmO H$éZ Ho$bobo Agë`m_wio Vo A{YH$m{YH$ Cn`wŠV AgVo.

III. AZwén ~mOma pñWVr Simulating Market Situation: `m nÜXVrbm J«mhH$ {M{H$Ëgmb` nÜXVr

Agohr åhUVmV. `m nÜXVrV J«mhH$m§À`m ÍVZmMo {ZarjU Ho$bo OmVo. _mJUrMm A§XmO H$aÊ`mgmR>r

H¥${Ì_ ~mOma n[apñWVr {Z_m©Z H$éZ J«mhH$ {ZdS>bo OmVmV. Aem J«mhH$m§Zm doJdoJù`m XþH$mZmV

R>am{dH$ n¡go XoD$Z dñVy IaoXr H$aÊ`mgmR>r nmR>{dbo OmVo. Aem XþH$mZm§_Ü`o dñVy§À`m qH$_Vr

64

doJdoJù`m AgVmV. n`m©`r dñVy CnbãY AgVmV. VgoM H$mhr dñVy§À`m IaoXrda gdbVrhr {Xë`m

OmVmV Ago J«mhH$m§À`m ~m~VrV {ZarjU Ho$bo OmVo. _mJUrMm à{VgmX {dMmamV KoD$Z _mJUrV

dmT> KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r Cnm` `moObo OmVmV. CXm. dñVyÀ`m JwUdÎmoV ~Xb, qH$_VrV hmoUmao

~Xb BË`mXr.

IV. {Z`§{ÌV ~mOma à`moJ Correlation Market Experiments : `m nÜXVrV dñVyÀ`m _mJUrda

n[aZm_ H$aUmè`m {d{dY KQ>H$m§n¡H$s BVa KQ>H$ pñWa R>odyZ EH$m KQ>H$mV ~Xb Ho$bm AgVm Ë`mÀ`m

dñVyÀ`m _mJUrda H$moUVm n[aUm_ hmoVmo `mMm Aä`mg Ho$bm OmVmo. CXm. dñVyÀ`m _mJUrda

n[aUm_ H$aUmao BVa KQ>H$ pñWa AmhoV Ago J¥hrV _mZyZ Cn^moŠË`mÀ`m _mJUrda H$m` n[aUm_

hmoVmo `mMm Aä`mg Ho$bm OmVmo. BVa KQ>H$m§À`m ~m~VrVhr CXm. \°$eÝg, A{^éMr, BVa dñVy§À`m

qH$_Vr AgmM à`moJ H«$_mH«$_mZo Ho$bm OmVmo. .

2) AàË`j nÜXVr Indirect Method:

I. gmYm ghg§~§Y qH$_V gmhmM`© Simple Correlution: gmYm ghg§~§Y {díbofUmÀ`m gmhmæ`mZo

_mJUrMm A§XmO H$aVm `oVmo. Omo Mb Xþgè`mda Adb§~yZ AgVmo. Ë`mbm gdV§Ì Mb (Independent

Variable) Ago åhUVmV. `m CbQ> Omo Mb Xþgè`m Mbmda Adb§~yZ AgVmo. Ë`mbm namdb§~r Mb

(dependent Variable) åhUVmV.

gmhM`© {díbofUmÀ`m gmhmæ`mZo ñdV§Ì Mb CXm. CËnÝZ d namdb§~r Mb (_mJUr)

`m§Mm g§~§Y emoYyZ H$mT>Vm `oVmo. gmYm ghg§~§Y {díbofUmÀ`m gmømZo _mJUrVrb ~Xb KQ>H$mVrb

ghg§~§Y `mVrb H$m`©H$maU ^md emoYbm OmVmo. CXm. ^yVH$mimV AmH$S>odmar CËnÝZ Am{U

_mJUrVrb gmhM`© àñWm{nV H$aVm `oVo. yVH$mimVrb AmH$S>odmardéZ CËnÝZ Am{U _mJUr `mMm

ghg§~§Y JwUH$ emoYyZ H$mT>bm Va CËnÝZ dmT>rÀ`m A§XmOmdéZ CËnÝZ Am{U _mJUr `mVrb nyduMo

gmhM`© H$m`_ amhrb Ago _mZyZ _mJUr {H$Vr à_mUmV dmT>ob `m{df`r A§XmO dV©{dVm `oVmo. `m

nÜXVrV dñVyÀ`m _mJUr{df`rMo A§XmO Iao R>aVmV.

II. àjonU àd¥Îmr Trend Projections:

`m nÜXVrV EImÚm MbmÀ`m ^yVH$mimVrb à^mdmdéZ ^{dî`H$mimVrb à^mdmMm A§XmO

Ho$bm OmVmo. åhUOoM ^yVH$mimVrb AmH$S>odmardéZ ^{dî`H$mimV A§XmO Ho$bm OmVmo. CXm. JVdfu

CËnÝZ XþßnQ> Pmë`mZo EImÚm dñVyMr _mJUr XþßnQ> Pmbr Agm AZw d Agob Va Mmby dfu CËnÝZ

XþßnQ> Pmë`mg Ë`m dñVyMr _mJUr gwÜXm XþßnQ> hmoB©b Agm A§XmO ì`ŠV Ho$bm OmVmo. àd¥Îmr

àjonUmgmR>r {\$aVr gamgar hr nÜXVrhr dmnabr OmVo åhUOo X¡Z§{XZ {dH«$sdéZ _m{gH$ gamgar,

65

_m{gH$ gamgardéZ VrZ _{hÝ`m§Mr gamgar H$mT>br OmVo. H$mbH«$_mZwgma MbmÀ`m qH$_VrV hmoUmao

~Xb H$mT>Ê`mgmR>r H$mb-_m{gH$m-{díbofU nÜXVrMm dmna Ho$bm OmVmo.

na§Vy `m nÜXVrZwgma MH«$s` ~Xbm§Mm A§XmO H$aVm `oV Zmhr. VgoM VoOr _§XrMo MH«$

Ho$ìhm gwé hmoB©b Am{U Ë`mMr Vrd«Vm H$m` ho gm§JVm `oV Zmhr.

na§Vy `m nÜXVrZwgma MH«$s` ~Xbm§Mm A§XmO H$aVm `oV Zmhr. VgoM VoOr _§XrMo MH«$

Ho$ìhm gwé hmoB©b Am{U Ë`mMr Vrd«Vm H$m` Agob ho gm§JVm oV Zmhr.

3.4 _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmÀ`m nÜXVr: dUm©ZmË_H$ {díbofU (Methods of Demand Forecasting

Discriptive Analysis):

ì`dgm` CÚmoJg§ñWoV AmË_H$mbrZ A§XmOmà_mUo XrK©H$mbrZ _mJUrMm nyd© A§XmO H$adm

bmJVmo. CÚmoJ g§ñWoÀ`m {dñVmamgmR>r {Za{Zamù`m `moOZm am~dmd`mÀ`m AgVmV. Ë`mH$arVm \$ma

_moR>çm H$mbmdYrMm {dMma H$amdm bmJVmo. _mÌ XrK©H$mbrZ _mJUrMm nyd© A§XmO H$aUo AdKS> AgVo.

H$maU XrK©H$mimV _mJUrda n[aUm_ H$aUmè`m KQ>H$mV ~Xb hmoD$ eH$Vmo. Ë`m_wio _mJUr ~m~V

A§XmO H$aUo H$R>rU hmoVo. XrK©H$mbrZ _mJUrMm nyd© A§XmO H$aÊ`mgmR>r Á`m nÜXVrMm Adb§~ Ho$bm

OmVmo. Ë`m nÜXVr nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) àjonU àd¥Îmr qH$dm ~{hd}eZ Trend Projection or Trend Extrapol ation:

`m nÜXVrZwgma ^yVH$mimVrb _mJUrMm AmH¥$Vr~§Y ^{dî` H$mimV d nwT>o VgmM Mmby

amhrb Ago J¥hrV Yabo OmVo. hr nÜXVr AënH$mbrZ A§XmOm~amo~a XrK©H$mbrZ A§XmO

H$aÊ`mgmR>r dmnabr OmVo. `m nÜXVrV ^yVH$mimVrb {dH«$sÀ`m ~m~VrV àd¥Îmr bjmV KoD$Z

^{dî`H$mimVrb _mJUrMm nyd© A§XmO Ho$bm OmVmo. ^yVH$mimVrb àd¥Îmr `m ^{dî`H$mimV {XgyZ

`oVrb. `m AmYmao ^mdr _mJUrMm A§XmO dV©{dbm OmVmo.

2) AJ«Ur {ZX}eH$ nÜXVr Leading Indicator Method

`m nÜXVrZo _mJUrMm A§XmO H$aVmZm AJ«Ur {ZX}eZ Am{U {d{eï> dñVyMr _mJUr

`m_Ü o g§~§Y {dMmamV KoVbo OmVmV. AJ«Ur {ZX}eH$m§Vrb ~XbmìXmao ^mdr _mJUrg§~§Yr A§XmO

Ho$bo OmVmV. `m nÜXVr_Ü`o XmoZ doJdoJù`m H$mb lrUr_Ü`o OdiMm ghg§~§Y AgVmo. XmoZ H$mb

loUrVrb ghg§~§Y VrZ àH$mao {XgyZ `oVmV.

1) AJ«Ur loUr Leading Series

2) EH$ g§nmVr loUr Coincident Series

3) njm``m loUr Logging Service

66

n{hë`m nÜXVrV Xþgè`m d loUrVrb ~Xb hm n{hë`m loUrVrb ~XbmÀ`m AmYr hmoVmo åhUyZ

Xþgar loUr hr n{hë`m loUrMr AJ«Ur AgVo. Va Xþgè`m nÜXVrVrb n{hë`m Am{U Xþgè`m d

loUrVrb ~Xb EH$mM doir g_mZ nÜXVrMo hmoVmV. VgoM {Vgè`m nÜXVrV loUrVrb ~Xb

n{hë`m loUrVrb ~XbmÀ`m Z§Va hmoVmV. åhUyZ Xþgè`m loUrVrb ~Xbmbm n{hë`m loUrVrb

~Xbmg nüm`m` loUr Ago åhQ>bo OmVo.

à^mdr {ZX}eH$mÀ`m ~XbmÀ`m A^mdr ^mdr _mJUrg§~§Yr A§XmO ì`ŠV H$aVm `oVmV. CXm.

~±H$m§Zr J¥hH$Om©gmR>r _§Oya Ho$boë`m H$Om©déZ J¥h joÌmVrb A§XmO H$aVm oB©b.

gamdmgmR>r àíZ :

à. 1 Imbrb àíZm§Mr 20 íãXmV CÎmao {bhm.

1) _mJUr åhUOo H$m`?

2) _mJUrMr bd{MH$Vm åhUOo H$m`?

3) ~ Cn`mo{JVm åhUOo H$m`?

4) _mJUrMm A§XmO åhUOo H$m`?

5) _mJUrMm nyd© A§XmO åhUOo H$m`?

6) g_d¥Îmr dH«$ åhUOo H$m`?

à.H«$. 2 am Imbrb àíZm§Mr 50 eãXm§V CÎma {bhm.

1) Cn^moŠË`mMm g_Vmob ñnï> H$am.

2) _mJUrÀ`m A§XmOmMr C{Ôï>`o gm§Jm

3) g_d¥Îmr dH«$mMm ZH$mem gm§Jm

à. 3 am Imbrb àíZm§Mr 150 íìXm§V CÎmao {bhm.

1) qH$_V bd{MH$VoMo àH$ma gm§Jm.

2) _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmMr C{Ôï> o ñnï> H$am.

3) _mJUrMm nyd© A§XmO H$aÊ`mÀ`m dUm©Ë_H$ nÜXVr ñnï> H$am.

à. 4 Wm Imbrb àíZm§Mr 300 Vo 500 eãXm§V CÎma {bhm.

1) _mJUrMr bd{MH$Vm åhUOo H$m`? _mJUrÀ`m bd{MH$VoMo àH$ma ñnï> H$am.

2) g_d¥Îmr dH«$ åhUOo H$m`? g_d¥Îmr dH«$mMr d¡{eï> o ñnï> H$am.

3) _mJUrÀ`m nyd© A§XmOmÀ`m nÜXVr g{dñVa ñnï> H$am.

67

àH$aU {Vgao

CËnmXZ Am{U IM© {díbofU (Production and Cost Analysis)

3.1 CËnmXZ \$bZ : AW© (Production Function : Meaning)

3.2 ~XbË`m à_mUmMm {Z`_ : VrZ AdñWm (The Law of Variable Proportions-The Three Stages)

3.3 n[aUm_ àË`m` {Z`_/à{V\$b {Z`_ (Law of Returns to Scale-The three Stages)

3.4 CËnmXZ_mZmÀ`m A§VJ©V d ~mø {_Vì``Vm Am{U A{_Vì``Vm (Economics and Diseconomics of

Scale-Internal and External)

A§VJ©V d ~mø ~MVr/{_Vì``Vm

A§VJ©V d ~mø A~MVr/A{_Vì``Vm

3.5 IM© {díbofU (Cost Analysis)

IM© àH$ma (Type of Cost)

IM© dH«$m§Mo dV©Z (Behaviour of Cost Courves)

68

àmñVm{dH$ :

_mZdr JaOm nyU© H$aÊ`mgmR>r CËnmXZ à{H«$`m _hÎdmMr AgVo. CËnmXZ åhUOo dñVy d godm§Mr

{Z{_©Vr hmo . ì`dgm` g§ñWoMm Aä`mg H$aVmZm Zâ`mMo _mnZ H$aÊ`mgmR>r CËnmXZ d IM© {df`H$

g§H$ënZm§Mm Aä`mg H$aUo _hÎdmMo R>aVo. åhUyZ `m àH$aUmV CËnmXZmMo à{V\$b d IM© g§H$ënZm§Mm

{dMma Ho$bobm Amho. CËnmXZmMo H$m`© gwairV Mmbw R>odÊ`mgmR>r H$amdm bmJUmam IM© {H$Vr Amho. d

Ë`mnmgyZ {_iUmao à{V\$b {H$Vr d H$go àmßV hmoVo `mMm {dMma gd©M CËnmXH$m§Zm H$aUo H«$_àmßV R>aVo.

CËnmXZ d IM© {df`H$ {díbofUmV CËnmXZ \$bZ, AënH$mbrZ d {XK©H$mbrZ CËnmXZ \$bmMo {Z`_,

IM© {df`H$ g§H$ënZm, AënH$mbrZ d {XK©H$mbrZ IM© dH«$ `m§Mm àm_w»`mZo Aä`mg Ho$bm OmVmo.

3.1 CËnmXZ \$bZ : AW© (Production Function : Meaning)

CËnmXZmÀ`m gZmVZ {gÜXm§VmV CËnmXZmgmR>r Or gmYZo dmnabr OmVmV Ë`m§Zm CËnmXZmMo

KQ>H$ Ago åhUVmV. CËnmXZ KQ>H$m§ZmM „AmXmZ‟ (inputs) Ago åhUVmV. CËnmXZ KQ>H$m§_Ü o

àm_w»`mZo ^y_r, l_, ^m§S>db, g§`moOH$, H$ÀMm_mb, §Ìgm_wJ«r `mMm g_mdoehmoVmo.

Va CËnmXZ KQ>H$m§À`m gmhmæ`mZo åhUOo AmXmZmìXmao Á`m dñVy d godm {Z_m©U hmoVmV Ë`mg

àXmZ (output) Ago åhUVmV. CËnmXZ d IM© {díbofZmV CËnmXZ \$bZ hr g§H$ënZm _hÎdmMr R>aVo.

CËnmXZ \$bZmÀ`m ì`m»`m:

1) “AmXmZ d àXmZmVrb H$m`m©Ë_H$ qH$dm \$bZmË_H$ g§~§Ymbm CËnmXZ \$bZ Ago åhUVmV”.

2) àm. {bAm°ÝQ>rH$ “{d{eï> CËnmXZ à{H«$`oV dmnabr OmUmar AmXmZo d Ë`mVyZ {Z_m©U hmoUmar

àXmZo `m§À`mVrb n[aUm_mË_H$ g§~§Y åhUOoM CËnmXZ \$bZ hmo ”.

3) àm. nm°b g°å`wAbgZ “ApñVËdmV Agboë`m Vm§{ÌH$ kmZmMm {dMma H$aVm CËnmXZmÀ`m

doJdoJù`m g§MmnmgyZ Á`m CËnmXZ g§ñWog CËnmXZ H$aUo eŠ` AgVo Ë`m g§~§Ymg CËnmXZ

\$bZ åhUVmV.”

4) àm. {bßgo „CËnmXZ à{H«$`oV Á`m godm AmXmZ ñdénmV dmnaë`m OmVmV Am{U Ë`m_wio CËnmXZ

ñdénmV Á`m dñVy {_iVmV. Ë`m Xmohm|Vrb nañna g§~§YmMm CëboI CËnmXZ \$bZ Agm Ho$bm

OmVmo.‟

69

CËnmXZ \$bmMr d¡{eï>`o:

1) CËnmXZ \$bZ ho CËnmXZmÀ`m ^m¡{VH$ _mÌm Am{U CËnmXZ KQ>H$m§À`m ^m¡{VH$ _mÌm `m§Mm g§~§Y

Xe©{dVo.

2) CËnmXZ \$bZ CËnmXZ A{^`m§{ÌH$sMm {df` Amho. Var XoIrb hm _hÎdmMm KQ>H$ Amho.

CËnmXZmMo _yë` {H$Vr Agmdo Am{U Ë`mdéZ {H$Vr Z\$m {_iy eHo$b `mMr H$ënZm CËnmXZ

\$bZmdéZ `oV AgVo.

3) CËnmXZ \$bZ ì`ŠV H$aVmZm doioMm {dMma KoUo Amdí`H$ R>aVo.

4) CËnmXZ \$bZ ho Vm§{ÌH$ kmZmZwgma ~XbV AgVo.

5) CËnmXZ \$bZ _m{hVr H$aÊ`mgmR>r CËnmXH$ KQ>H$mg§~§Yr nwaoer _m{hVr AgUo Amdí`H$ Amho.

CËnmXZ \$bZMr J¥{hVo:

1) CËnmXZ \$bZ {d{eï> H$mimVrb AmXmZo d àXmZo `mVrb g§~§Y Xe©{dVo.

2) CËnmXZ \$bZmMo ñnï>rH$aU H$aVmZm Vm§{ÌH$ kmZmMr n[apñWVr pñWa _mZbr OmVo.

3) CÚmoJg§ñWm CnbãY V§Ìmn¡H$s gdm©{YH$ Mm§Jbo V§ÌkmZmMm dmna H$aVo.

4) CËnmXZ KQ>H$ bhmZ bhmZ ^mJmV {d^mJVm `oVmV.

J{UVr ^mfoV CËnmXZ \$bZ :

p = f (a,b, c, d ----- n)

p = CËnmXZ, f \$bZmË_H$ g§~§Y

a,b, c, d = doJdoJù`m CËnmXZ KQ>H$m§À`m _mÌm

WmoS>Š`mV CËnmXZ ho CËnmXZ KQ>H$mMo \$brV Amho. CËnmXZ ho CËnmXZ KQ>H$mda Adb§~yZ

Amho. _mÌ CËnmXZ KQ>H$ CËnmXZmda Adb§~yZ ZmhrV `mMm AW© CËnmXZ hm KQ>H$ namdb§~r

Amho Va CËnmXZ KQ>H$ ñdV§Ì KQ>H$ Amho.

d - f (p)

d = _mJUr, f = \$bZ g§~§Y, p = qH$_V

_mJUr ho qH$_VrMo \$brV Amho. qH$_V hm ñdV§Ì KQ>H$ Amho Va _mJUr hm naV§Ì KQ>H$ Amho.

3.2 ~XbË`m à_mUmMm {Z`_ : VrZ AdñWm (Law of Variable Proportion)

~XbË`m à_mUmMm {Z`_ ho AënH$brZ CËnmXZ \$bZ Amho. AënH$imV CËnmXZmMo

H$mhr KQ>H$ pñWa R>odyZ ~XbË`m KQ>H$mV gma»`m à_mUmV dmT> Ho$ë`mg pñWa KQ>H$ Am{U ~XbVm

KQ>H$ `mVrb AmngmVrb àm_mU ~XbVo åhUyZ Ë`mg ~XbË`m à_mUmMm {Z`_ åhUVmV.

70

KQ>H$mVrb AmngmVrb à_mU ~XbË`m_wio {_iUmao à{V\$b XoIrb ~XbV OmVo. ~XbVm KQ>H$

H«$_mH«$_mZo dmT>dV Joë`mg gwédmVrg dmT>Vo \$b àmßV hmoVo. Ë`mZ§Va pñWa \$b àmßV hmoVo Am{U

eodQ>r F$U \$bmMm {Z`_ bmJy hmoVmo.

ì`m»`m:

1) H$m°O© ñQ>oJba : “BVa CËnmXZ KQ>H$ pñWa R>odyZ Oa EH$m CËnmXZ KQ>H$mÀ`m _mÌoV gma»`mM

à_mUmV dmT> Ho$br Va EH$m {d{eï> _`m©XoZ§Va CËnmXZmV hmoUmè`m dmT>rMo à_mU KQ>V OmVo

åhUOoM gr_m§V CËnmXZ KQ>V OmVo”.

2) àmo. Oo. Eg. ~oZ : “CËnmXZmMr Vm§{ÌH$ pñWVr pñWa AgVmZm Agm EH$ q~Xÿ {XgyZ `oVmo H$s,

Ë`m q~XÿZ§Va pñWa KQ>H$m§À`m ~amo~a Agboë`m ~XbË`m KQ>H$mÀ`m _mÌoV gmaImM à_mUmV dmT>

Ho$br AgVm ~XbË`m KQ>H$mÀ`m àË oH$ _mÌoÀ`m CËnmXH$VoMm èhmg hmoVmo”.

3) àm. ~moëS>tJ : “BVa CËnmXZ KQ>H$m§Mr ZJg§»`m pñWa R>odyZ EH$m CËnmXZ KQ>H$mMr ZJg§»`m

dmT>{dë`mg Ë`m ~XbË`m KQ>H$mMr gr_m§V dmñVd CËnmXH$Vm KQ>V OmVo”.

4) àm. ~oZh°_ : “CËnmXZ KQ>H$m§À`m g§`moJmVrb H$moUË`mhr EH$m CËnmXZ KQ>H$mMo à_mU dmT>{dbo

Va EH$m {d{eï> q~XÿZ§Va Ë`m KQ>H$mMo àW_ gr_m§V CËnmXZ Am{U Z§Va gamgar CËnmXZ KQ>V

OmVo”.

~XbË`m à_mUmÀ`m {Z`_mMr J¥{hVo :

1) Vm§{ÌH$ pñWVrV ~Xb hmoV ZmhrV.

2) CËnmXZmMo H$mhr KQ>H$ H$m`_ R>odÊ`mV Ambo AgyZ EH$mM KQ>H$mV ~Xb Ho$bm OmV Amho.

3) ~XbË`m KQ>H$mV g_mZ ^mJm§Zr H«$_e… dmT> hmoV OmVo.

4) CËnmXZ KQ>H$ {d^m{OV H$aVm `oVmV.

5) H$m`©j_ V§ÌmMr {ZdS> Ho$br Amho.

6) {d{eï> H$mb J¥hrV Yabm Amho.

{Z`_mMo ñnQ>rH$aU : CËnmXZmVrb H$mhr KQ>H$ pñWa R>odyZ ~XbË`m KQ>H$mV gmVË`mZo dmT> H$aV

Joë`m_wio gwédmVrÀ`m H$mimV ~XbË`m CËnmXZ KQ>H$m§À`m à_mUmV hmoUmè`m dmT>rnojm CËnmXZmV

hmoUmè`m dmT>rMo à_mU OmñV AgVo. Ë`mZ§Va _Ì CËnmXZmV hmoUmar dmT> CËnmXZ KQ>H$mV hmoUmè`m

dmT>rÀ`m à_mUmnojm H$_r amhVo d CËnmXZ KQ>Ë`m à_mUmV dmT>V AgVo.

71

`m {Z`_mMo ñnîQ>rH$aU CXmhaUmÀ`m ghmæ`mZo A{YH$ Mm§Jë`m nÜXVrZo ñnï> H$aVm `oVo. g_Om

EH$m eoVH$è`mH$S>o 10 EH$a O{_Z Amho d 10,000 én`o ^m§S>db Amho. ho XmoÝhr KQ>H$ Aën H$mimV

pñWa AmhoV _mÌ l_ `m KQ>H$mV H«$_mH«$_mZo dmT> H$aV Joë`mg KQ>H$m§Mo AmngmVrb à_mU ~XbVo d

{_iUmao à{V\$b XoIrb ~XbV OmVo Vo nwT>rb VŠË`mV Xe©{dbo Amho.

^y_rMr _mÌm

(EH$a)

^m§S>db (én`o)

l_mMr g§»`m

EHy$U CËnmXZ ({¹§$Q>b)

gamgar CËnmXZ ({¹§$Q>b)

{g_m§V CËnmXZ ({¹§$Q>b)

CËnmXZ \$bZ

10 10000 1 5 4 4

dmT>Vo \$b 10 10000 2 10 5 6 10 10000 3 18 6 8

10 10000 4 24 6 6 10 10000 5 28 5.6 4

KQ>Vo \$b 10 10000 6 31 5.1 3 10 10000 7 31 4.4 0

10 10000 8 28 3.5 -3 F$U \$b

10 10000 9 24 2.6 -4

AmH¥$Vr

darb AmH¥$VrV Aj Ajmda ~XbVm KQ>H$ Xe©{dbm Amho Va A` Ajmda CËnmXZ Xe©{dbo

Amho. ~XbË`m KQ>H$mV H«$_mH«$_mZo dmT> H$aV Joë`mg EHy$U CËnmXZ, gamgar CËnmXZ d {g_m§V

CËnmXZmV hmoUmam ~Xb Xe©{dbm Amho.

n{hbr AdñWm dmT>Vo \$b

Vrgar AdñWm F$U \$b

Xþgar AdñWm KQ>>Vo \$b

EHy$U CËnmXZ dH«$

CËnmXZ

gamgar CËnmXZ dH«$

A

` n1

n

M

Z

_ _1

j

72

1) n{hbr AdñWm : `m n{hë`m AdñWoV EHy$U CËnmXZ dmT>Ë`m XamZo dmT>V Amho. Ë`m_wio EHy$U

CËnmXZ dH«$ M q~Xÿ n`ªV dmT>Vm Xa Xe©{dVmo. M q~XÿZ§Va gr_m§V CËnmXZ KQ>Ê`mg gwédmV

hmoVo `mM AdñWoV gamgar CËnmXZ _mÌ dmT>V OmVo Ooìhm gr_m§V CËnmXZ dH«$mg gamgar

CËnmXZ dH«$ N>oXVmo åhUOo Z q~XÿÀ`m {R>H$mUr gr_m§V CËnmXZ d gamgar CËnmXZ g_mZ hmoVo.

`oWo n{hbr AdñWm g§nVo. `m AdñWoV dmT>Ë`m \$bmMm {Z`_ bmJy hmoVmo. pñWa KQ>H$ A{d^mÁ`

AgVmV. Ë`m_wio ~XbVo KQ>H$ dmT>{dÊ`g pñWa KQ>H$mMr H$m`©j_Vm dmT>Vo. ~XbË`m KQ>H$mV

dmT> Pmë`m_wio l_{d^mJUr d {deofrH$aU H$aUo eŠ` hmoVo. Ë`m_wio KQ>H$m§Mr CËnmXZ j_Vm

dmTy>Z n{hë`m AdñWoV dmT>Ë`m \$bmMm {Z`_ bmJy hmoVmo. A_ `m nmVirn`ªV ~XbVm KQ>H$

dmT>{dÊ`mg dmT>Ë`m \$bmMm {Z`_ {XgyZ `oVmo.

2) Xþgar AdñWm : __1 `m ~XbË`m KQ>H$mÀ`m nmVirg ~XbË`m à_mUmÀ`m {Z`_mMr Xþgar

AdñWm {XgyZ `oVo. `m AdñWoV EHy$U CËnmXZ dmT>V Amho. nZ dmT>rMm Xa H$_r H$_r hmoV

Amho. Va gamgar CËnmXZ Am{U gr_m§V CËnmXZ `mV KQ> hmoV Amho. Á`m {R>H$mUr gr_m§V

CËnmXZ eyÝ` d EHy$U CËnmXZ gdm©V OmñV hmoVo VoWo Xþgar AdñWm g§nVo `m AdñWoV

CËnmXZmV hmoUmar dmT> KQ>Ë`m XamZo hmoVo åhUyZ `mg KQ>Ë`m \$bmMm {Z`_ Ago åhUVmV.

3) {Vgar AdñWm : `m AdñWoV gr_m§V CËnmXZ dH«$ Aj AjmÀ`m Imbr CVé bmJVmo `mMm AW©

gr_m§V CËnmXZ F$U hmoVo. Ë`mM ~amo~a EHy$U CËnmXZ d gamgar CËnmXZ ho XoIrb KQ>V OmVo

åhUyZ `mbm F$U \$bmMr AdñWm åhUVmV. pñWa KQ>H$mÀ`m _mZmZo ~XbË`m KQ>H$mMr g§»`m

A{VarŠV hmoD$Z CËnmXZ KQ>H$m§À`m H$m`m©V AS>Wim {Z_m©U hmoVmo. KQ>H$m§Mr H$m`©j_Vm H$_r

hmoVo. EHy$U CËnmXZ dmT>Ê`mEodOr H$_r hmoVo. gr_m§V CËnmXZ F$U hmoVo åhUyZ `mbm F$U

\$bmMm {Z`_ {XgyZ `oVmo.

3.3 n[aUm_ àË`m` {Z`_/à{V\$b {Z`_ (Law of Returns to Scale)

{XK©H$mimV CËnmXZmMo gd©M KQ>H$ ~XbVo AgVmV. O_rZ, `§Ìgm_wJ«r `m pñWa KQ>H$mV

{XK©H$mimV dmT> qH$dm KQ> H$aVm `oVo. {XK©H$mimV pñWa KQ>H$ hr g§km bmJy nS>V Zmhr.

{XK©H$mimV CËnmXZmÀ`m gd© KQ>H$mV Ë`m§Mo AmngmVrb à_mU H$m`_ R>odyZ gd©M KQ>H$mV gma»`m

à_mUmV ~Xb Ho$ë`mg CËnmXZmV hmoUmè`m ~XbmMo ñnï>rH$aU hm {Z`_ XoVmo. {XK©H$mimV

CËnmXZmÀ`m gd©M KQ>H$mV gma»`m à_mUmV dmT> Ho$ë`mg gwédmVrbm gr_m§V CËnmXZ dmT>V OmVo.

Z§Va gr_m§V CËnmXZ pñWa amhVo d eodQ>r gr_m§V CËnmXZ KQ>Vo. WmoS>Š`mV EImÚm CÚmoJg§ñWoZo

73

CËnmXZmÀ`m gd©M KQ>H$mV gma»`m à_mUmV dmT> Ho$ë`mg {_iUmè`m CËnmXZ \$bZmg à{V\$b

{Z`_ Ago åhUVmV.

{Z`_mMo {dYmZ :

“BVa n[apñWVr H$m`_ AgVmZm {XK©H$mimV CÚmoJg§ñWoZo CËnmXZmgmR>r dmnaë`m

OmUmè`m gd©M KQ>H$mV g_mZ à_mUmV dmT> Ho$ë`mg gwédmVrg gr_m§V CËnmXZ dmT>Vo Z§Va pñWa

amhVo d Z§Va KQ>V OmVo.”

n[aUm_ àË`` {Z`_m§Mo nÌH$

^y_rMr _mÌm+l_mMr _mÌm

EHy$U CËnmXZ ({Šd§Q>b)

gr_m§V CËnmXZ ({Šd§Q>b)

CËnmXZ \$bmMr AdñWm

1 EH$a +1 l{_H$ 3 3

dmT>Vo \$b 2 EH$a +2 l{_H$ 7 4 3 EH$a +3 l{_H$ 12 5

4 EH$a +4 l{_H$ 18 6

pñWa \$b 5 EH$a +5 l{_H$ 24 6 6 EH$a +6 l{_H$ 30 6

7 EH$a +7 l{_H$ 35 5

KQ>Vo \$b 8 EH$a +8 l{_H$ 39 4 9 EH$a +9 l{_H$ 42 3

AmH¥$Vr

KQ>H$ g§ moJ

d[ab AmH¥$VrVo Aj Ajmda KQ>H$ g§`moJ Xe©{dbo AmhoV. Va A` Ajmda gr_m§V CËnmXZ

Xe©{dbo Amho. AS> hm dH«$ CËnmXZmMo à{V\$b Xe©{dV Amho.

gr_m§V CËnmXZ

dmT>Vo \$b

pñWV \$b

KQ>Vo \$b

~ H$

`

A j

A

S>

74

AdñWm§Mo ñnï>rH$aU :

1) dmT>Ë`m \$bmMm {Z`_ : CËnmXZmÀ`m gd© KQ>H$mV g_ à_mUmV dmT> Ho$br OmVo. Voìhm EHy$U

CËnmXZ KQ>H$m§À`m dmT>rnojm A{YH$ à_UmV dmT>Vo. Voìhm CËnmXZmMo dmT>Vo \$b AZw^dmg `oVo.

WmoS>Š`mV CËnmXZ KQ>H$ XþßnQ> Ho$bo Agë`mg CËnmXZ XþnQ>rnojm OmñV àmßV hmoVo. hr AdñWm

A~ `m nmVirg {XgyZ oVo. pñWa KQ>H$m§Mr A{d^mÁ`Vm, ^«_ {d^mJUr, {deofrH$aU `m_wio

dmT>Ë`m \$bmMm {Z`_ {XgyZ `oVmo.

2) pñWa \$bmMm {Z`_ : CËnmXZ KQ>H$ Á`m à_mUmV dmT>{dbo OmVmV Ë`m KQ>H$mÀ`m dmT>rÀ`m

à_mUmV EHy$U CËnmXZmV dmT> hmoVo na§Vw gr_m§V CËnmXZ pñWa amhVo Voìhm pñWa CËnmXZ \$b

àmá hmoVo hr AdñWm ~H$ `m nmVirg {XgyZ `oVo.

3) KQ>Ë`m \$bmMm {Z`_ : gd© CËnmXZ KQ>H$m§V Á`m à_mUmV dmT> Ho$br OmVo Ë`mnojm EHy$U

CËnmXZ H$_r à_mUmV dmT>Vo d gr_m§V CËnmXZ KQ>V OmVo Voìhm KQ>Ë`m \$bmMm {Z`_ {XgyZ

`oVmo hr AdñWm ~S> `m nmVirg {XgyZ `oVo. ì`dñWmnH$s` AS>Wio, KQ>H$m§Mm Anì`` `m_wio

KQ>Ë`m \$bmMm {Z`_ {XgyZ `oVmo.

3.4 _moR>çm à_mUmdarb CËnmXZmÀ`m A§VJ©V d ~mø ~MVr d A~MVr (Economics and

Diseconomics of Scale Internal and External)

CÚmoJ g§ñWm§Mo AmH$ma_mZ dmT>V AgVmZm Ë`mnmgyZ \$m`Xo {Z_m©U hmoVmV. CÚmoJ g§ñWoMo

AmH$ma_mZ dmT>ë`m_wio _moR>çm à_mUmda CËnmXZ Ho$bo OmVo. _moR>çm à_mUmda CËnmXZ Ho$ë`m_wio

H$mhr CËnmXZ IMm©V H$mQ>H$ga hmoVo. _moR>çm à_mUmda CËnmXZ Ho$ë`m_wio A§VJ©V d ~mø ~MVr

{Z_m©U hmoVmV Va H$mhr A~MVr XoIrb {Z_m©U hmoVmV. `m XmoÝhr KQ>H$m§Mm {dMma g{dñVa nUo

nwT>o ñnï> Ho$bm Amho.

A§VJ©V ~MVr (Internal Economics)

1) S>m°. _me©b : Ooìhm EImÚm CËnmXZ g§ñWoZo Amnbo CËnmXZ à_mU dmT>{dÊ`m_wio H$mhr CËnmXZ

KQ>H$m§À`m A{d^mÁ`Vo_wio Am{U {deofrH$aUm_wio CËnmXZ IM© H$_r amhVmo Voìhm Ë`mbm A§VJ©V

~MVr Ago åhUVmV. CÚmoJ g§ñWoMm {dñVma dmT>ë`mZo CËnmXZmMo à_mU dmT>bo. Ë`m_wio {Z_m©U

hmoUmè`m ~MVr CÚmoJ g§ñWobm àmßV hmoVmV. Aem A§VJ©V ~MVr nwT>rb à_mUo AmhoV.

1) Vm§{ÌH$ ~MVr : CÚmoJ g§ñWoMo AmH$ma_mZ dmT>ë`m_wio Vm§{ÌH$ ~MVr {Z_m©U hmoVmV. _moR>çm

CÚmoJmV _moR>çm d AmYw{ZH$ `§Ì gm_wJ«rMm dmna H$aUo eŠ` hmoVo. VgoM l_ {d^mJUr d

75

{deofrH$aU H$aVm `oVo. g§emoYZ H$aVm `oVo. `m_wio CËnmXZ IM© H$_r hmoD$Z Vm§{ÌH$ ~MV

{Z_m©U hmoVo.

2) ì`dñWmnH$s` ~MVr : ì`dgm` g§ñWoMm AmH$ma dmT>ë`m_wio AmYw{ZH$ V§ÌmMm dmna Ho$bm OmVmo.

ì`dñWmnZ H$m`© Mm§Jbo hmoÊ`mgmR>r Vk d AZw^dr bmoH$m§Mr Zo_UyH$ H$aVm `oVo. doJdoJù`m

{d^mJmgmR>r ñdV§Ì ì`dñWmnH$mMr Zo_UyH$ H$aVm `oVo. Ë`m_wio ì`dñWmnZ gwYmaUm hmoD$Z

ì`dñWmnZmMr H$m ©j_Vm dmT>Vo. CËnmXZ IM© H$_r hmoD$Z ~MV {Z_m©U hmoVo.

3) {dnUZ {df`H$ ~MVr : ì`dgm` g§ñWoMo AmH$ma_mZ dmT>ë`m_wio H$ÀÀ`m _mbmMr KmD$H$ ^mdmZo

IaoXr H$aUo eŠ` hmoVo. ñdV…Mr dmhVyH$ gmYZo dmnéZ {dZm {db§~ d H$_r IMm©V _mbmMr

dmhVyH$ H$aVm `oVo. VgoM {dH«$s ì`dñWoV gwYmaUm H$aVm `oVo. `m_wio IMm©V ~MV {Z_m©U

hmoD$Z ì`dñWmnH$s` ~MVr {Z_m©U hmoVmV.

4) {dÎmr` ~MVr : _moR>çm CÚmoJmbm ^m§S>db C^maUr H$aUo ghO eŠ` hmoVo. H$maU ~mOmamV

Ë`m§Mr nV AgVo. OZVo_Ü o Ë`m§À`m~Ôb {dídmg AgVmo. Ë`m§Zm H$O©amoIo qH$dm ^mJ {dH«$s H$éZ

ghOnUo ^m§S>db C o H$aVm `oVo. Ë`m§Zm Xoer d naXoer ~±H$mH$Sy>Z _moR>çm à_mUmV H$O© {_iVo

Aem àH$maÀ`m {dÎmr` ~MVr {Z_m©U hmoVmV.

5) YmoH$m nËH$aÊ`mVrb ~MVr : Am{W©H$ _§Xr, bmoH$m§À`m AmdS>r-{ZdS>r _Yrb ~Xb, ñnYm© BË`mXr

H$maUm§Zr CÚmoJm§Zm YmoH$m ñdrH$mamdm bmJVmo. na§Vy _moR>çm CÚmoJm§Zm Ago YmoHo$ H$_r ñdrH$mamdo

bmJVmV. _moR>çm CÚmoJ g§ñWog YmoŠ`mMr {d^mJUr H$aVm `oVo. EH$m dñVyÀ`m CËnmXZmV VmoQ>m

Pmë`mg Vmo VmoQ>m Xþgè`m dñVyÀ`m {dH«$sVyZ ^éZ H$mT>Vm oVmo.

A§VJ©V A~MVr (Internal Diseconomics) :

1) ì`dñWmnZ H$m`m©V AS>Wim {Z_m©U hmoUo : CÚmoJg§ñWoMo CËnmXZ àM§S> à_mUmV dmT>Vo Voìhm

ì`dñWmnZ d {Z §ÌUmÀ`m ~m~VrV AS>MUr {Z_m©U hmoVmV. CËnmXZmg§~§Yr {ZU© KoVmZm

CËnmXZ H$m`m©er àË`j g§~§Y ahmV Zmhr. {Za{Zamù`m {d^mJm§Mo nañnam§er gwgyÌrH$aZ H$aUo

AdKS> OmVo. CËnmXZ IMm©V dmT> hmoVo.

2) l_mMm Anì``m : l_ {d^mJUr_wio EHy$U CËnmXZ à_mU dmT>Vo. H$m_Jma `§Ìmà_mUo H$m_ H$é

bmJVmV. H$m_Jmam§Mo AmngmVrb g§~§Y Zï> hmoVmV. l{_H$ g§KQ>Zm {Z_m©U hmoVmV. Ë`m A{YH$

doVZmMr Anojm H$aVmV. Am¡Úmo{JH$ H$bh {Z_m©U hmoVmV. H$maImÝ`m {df`r AmnwbH$s ahmV

Zmhr. `m_wio l_mMm Anì`` hmoVmo.

76

3) {dÎmr` VmoQ>m {Z_m©U hmoVmo : _moR>çm ì`dgm` g§ñWobm _moR>çm à_mUmda ^m§S>dbmMr JaO {Z_m©U

hmoVo. ì`dgm` g§ñWoMo AmH$ma_mZ dmT>ë`m_wio A§VJ©V Anì`` dmT>V OmVmV. Ë`m_wio CËnmXZ

IM© dmT>V OmVmo. `mVyZ nwT>o H$O} dmT>V OmÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. `m_wio {dÎmr` VmoQ>o {Z_m©Z

hmoVmV.

4) Vm§{ÌH$ VmoQ>o : àË`oH$ §ÌmMr H$m`©j_Vm R>abobr AgVo. §ÌmMm _`m©Xonojm OmñV CËnmXZ Ho$ë`mg

Ë`m `§ÌmV dma§dma {~KmS> hmoVmV. Ë`m_wio CËnmXZ à{H«$`oV AS>Wio {Z_m©U hmoD$Z CËnmXZmV

I§S> nS>Vmo.

5) H$m`m©V {db§~ hmoVmo : CËnmXZmMm ì`mn dmT>bm H$s H$m`m©V {db§~ hmoD$ bmJVmo. H$m_o doioV nyU©

hmoV ZmhrV. H$m_Jma Am{U àemgZ `mV Xþamdm {Z_m©U hmoVmo. Ë`m_wio CËnmXZ à{H«$`oMm doJ

_§XmdVmo.

6) àemgZ H$m`m©V AS>Wio : CÚmoJmMm {dñVma dmT>bm H$s, àemgZmMr O~m~Xmar Z{dZ ì`º$s¨da

Q>mH$br OmVo. Ago Z{dZ A{YH$mar Amnbr O~m~Xmar H$m`©j_nUo nyU© YmSy> eH$V ZmhrV.

Ë`m_wio àemgH$s` AS>Wio {Z_m©U hmoD$Z CÚmoJmbm VmoQ>m ghZ H$amdm bmJVmo.

~mø ~MVr : External Economics

EH$mM àH$maÀ`m dñVy§Mo CËnmXZ H$aUmè`m AZoH$ CÚmoJ g§ñWm§À`m AmH$ma_mZmV dmT> hmoVo Voìhm

Ë`mVyZ Oo \$m`Xo {Z_m©U hmoVmV Ë`m§Zm ~mø ~MVr åhUVmV. AZoH$ CÚmoJg§ñWm EH$mM {R>H$mZr H|$ÐrV

Pmë`m_wio Oo \$m`Xo àmßV hmoVmV Ë`m ~mø ~MVr hmo`.

ì`m»`m :

1) E. Ho$. Ho$Z©H«$m°g : ~mø ~MVr H$moUË`mhr EH$m CÚmoJ g§ñWobm àmßV hmoV ZgyZ Ë`mMm bm^

CÚmoJmVrb gd© CÚmoJg§ñWm§Zm hmoVmo.

2) S>m°. _me©b : “~mø ~MVr Ë`m AgVmV Á`m CÚmoJmÀ`m gm_mÝ` {dH$mgmda Adb§~yZ AgVmV.”

~mø ~MVr :

1) H|$ÐrH$aUm_wio {Z_m©U hmoUmè`m ~MVr : AZoH$ CÚmoJ g§ñWm§Mo EH$mM {R>H$mUr H|$ÐrH$aU Pmë`mZo

{d{dY bm^ CXm. ~±H$m, {d_m H§$nÝ`m, Hw$eb H$m_Jma, g§emoYZmMr gmo`, AZw^dm§Mr XodmU-

KodmU, nm`m^yV gw{dYm§Mm {dH$mg Aem AZoH$ ~m~r AmnmoAmn d ñdñVmV {Z_m©U hmoVmV.

2) _m{hVr{df`H$ ~MVr : CÚmoJg§ñWm§Mr ñWmZ {ZpíMVr EH$mM {R>H$mUr Pmë`mg {d{dY àH$maMr

_m{hVr CnbãY hmoVo. Am¡Úmo{JH$ _m{gHo$, dV©_mZ nÌo, gaH$mar YmoaU, dñVyMm _mJUr-nwadR>m,

_m{hVr nÌHo$ BË`mXrVyZ _m{hVr {_iVo hm \$m`Xm gdm©§ZmM hmoVmo.

77

3) {deofrH$aUmÀ`m ~MVr : EH$mM àH$maÀ`m dñVy§Mo CËnmXZ H$aUmè`m AZoH$ CÚmoJ g§ñWm EH$mM

{R>H$mUr {Z_m©U Pmë`m H$s, {deofrH$aU hmoVo. dm`m OmUmè`m nXmWm©nmgyZ Xþæ`_ dñVy ~ZdVm

`oVmV, Hw$eb H$m_Jma {_iVmV. CÚmoJmgmR>r bmJUmar `§Ì, gwQ>o mJ, XþéñVr H$aUmao Ë`m

{R>H$mUr CnbãY hmoVmV. àXþfU {damoYr Cnm` EH${ÌV H$aVm `oVmV.

4) {dKQ>ZmVrb bm^ : AZoH$ CÚmoJg§ñWm EH${ÌV Amë`m H$s, H$mhr CËnmXZ à{H«$`m ñdV§Ì

g§ñWoH$Sy>Z H$éZ KoVm `oVmV. CXm. _moQ>a H$ma V`ma H$aUmam CÚmoJ, H$mM gm{hË`, a~a

gm{hË`, B§{OZmMo gwQ>o ^mJ BVa g§ñWmH$Sy>Z IaoXr H$aVmV. Ë`m_wio Ago gwQ>o ^mJ ñdñVmV {_iyZ

\$m`Xm hmoVmo.

~mø ~MVr : (External Diseconomics)

1) dmhVyH$s~m~VÀ`m AS>MUr : EImÚm ^mJmV CÚmoJm§Mo A{VarŠV H|$ÐrH$aU Pmë`mg Ë`mMm

dmhVyH$ ì`dñWoda n[aUm_ hmoVmo. dmhVyH$ ì`dñWoda VmU `oD$Z H$ÀMm d nŠŠ`m _mbmMr

{dZm{db§~ dmhVyH$ eŠ` hmoV Zmhr. H$ÀMm _mb doioV Z CnbãY Pmë`mZo Am{U V`ma _mb

doioV ~mOmanoR>oV CnbãY Z Pmë`mZo ì`dgm` g§ñWoV ZwH$gmZ hmoVo.

2) OmJoÀ`m ^mS>çmV d qH$_VrV dmT> : EImÚm ^mJmV CÚmoJm§Mr g§ñWm dmT>br H$s VoWrb OmJoÀ`m

^mS>çmV dmT> hmoVo. ì`dgm` g§ñWoMm AmH$ma dmT>Vmo Voìhm A{YH$ OmJoMr JaO {Z_m©U hmoVo. _mÌ

OmJoÀ`m _mJUrV dmT> Pmë`mZo OmJoÀ`m ^mS>çmV d qH$_VrV dmT> hmoD$Z ì`dgm` g§ñWoMm VmoQ>m

hmoVmo.

3) H$_r XOm©À`m l{_H$m§Zm A{YH$ doVZ : _moR>çm à_mUmdarb CËnmXZm_wio l_mÀ`m _mJUrV dmT>

hmoVo. Ë`m_wio doVZmV dmT> hmoVo. ì`dgm` g§ñWog H$_r XOm©À`m l{_H$m§Zm H$m_mda ¿`mdo bmJVo.

_mÌ Ë`m§Zm OmñV doVZ Úmdo bmJVo. Ë`m_wio ì`dgm` g§ñWog ZwH$gmZ hmoVo.

4) ~±H$m§da VmU `oVmo : CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m EImÚm {R>H$mUr dmT>ë`mZo Ë`m {R>H$mUr AgUmè`m

~°§H$m§H$S>o H$Om©Mr _mJUr H$aVmV. na§Vy `m gd© CÚmoJg§ñWm§Mr ^m§S>dbmMr JaO ~±H$m nyU© H$é

eH$V ZmhrV. AZoH$Xm H$Om©gmR>r OmXm ì`mOXa Úmdm bmJVmo. Ë`m_wio CÚmoJg§ñWm§Mm VmoQ>m hmoD$

eH$Vmo.

5) godm, gw{dYm darb VmU : nmUrnwadR>m, Amamo½`{df`H$ gw{dYm, {ejU {df`H$ gw{dYm,

XiUdiU {df`H$ gw{dYm, BVa ZmJar gw{dYm `mda àM§S> _moR>m VmU {Z_m©U hmoVmo. `m gw{dYm

CÚmoJg§ñWm§Zm nwaoem d `mo½` à_mUmV CnbãY Z Pmë`m_wio ì`dgm` g§ñWoMo ZwH$gmZ hmoVo.

78

3.5 IM© {díbofU (Cost Analysis):

Ooìhm AmnU _mJUrÀ`m ~mOyZo {dMma H$aVmo Voìhm qH$_V _hÎdmMr AgVo. Am{U Ooìhm

AmnU nwadR>çmMm {dMma H$aVmo Voìhm IM© _hÎdmMm AgVmo. IM© hm CËnmXH$mÀ`m X¥ï>rZo AË`§V

_hÎdmMm KQ>H$ Amho. H$maU CËnmXH$mÀ`m AZoH$ C{Ôï>m§n¡H$s EH$ _hÎdmMo C{Ôï> åhUOo OmñVrV

OmñV Z\$m {_i{dUo hmo`. ho C{Ôï> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r IMm©À`m {d{dY g§H$ënZm CÚmoOH$mÀ`m

X¥ï>rZo Aä`mgUo Amdí`H$ AgVo. dñVyÀ`m CËnmXZmgmR>r CÚmoJg§ñWobm {d{dY ~m~tda Omo IM©

H$amdm bmJVmo. Ë`mbm CËnmXZ IM© Ago åhUVmV.

IM© àH$ma (Types of Cost):

1) EHy$U IM© (Total Cost) : dñVyMo CËnmXZ H$aÊ`mgmR>r Or AmXmZo dmnabr OmVmV Ë`mgmR>r

CËnmXH$mbm Omo IM© H$amdm bmJVmo Ë`m IMm©bm EHy$Z IM© Ago åhUVmV. WmoS>Š`mV KQ>H§$À`m

dmnamnmgyZ dñVy {Z_m©U hmoB©n`ªVÀ`m {d{dY à{H«$ oda Ho$bobm IM© åhUOo EHy$U IM© hmo`.

EHy$U IMm©V pñWa IM© d ~XbË`m IMm©Mm g_mdoe hmoVmo.

2) gamgar IM© (Average Cost) : gamgar IM© åhUOo dñVwMm EH$ ZJ {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r

`oUmam IM© hmo`. dñVyÀ`m EHy$U CËnmXZ IMm©bm dñVy§À`m EHy$U ZJg§» oZo ^mJbo AgVm

`oUmè`m IMm©bm gamgar IM© Ago åhUVmV.

gamgar IM© = EHy$U CËnmXZ IM© EHy$U CËnmXrV ZJg§»`m

3) gr_m§V IM© (Marginal Cost) :

dñVyÀ`m CËnmXZmV EH$m ZJmZo dmT> Ho$ë`mg EHy$U CËnmXZ IMm©V hmoUmar {Zìdi dmT> åhUOo

gr_m§V IM© hmo`. dñVyÀ`m eodQ>À`m ZJmÀ`m {Z{_©Vr_wio EHy$U IMm©V nS>Umar {Zìdi ^a qH$dm

dmT> åhUOo gr_m§V IM© hmo`.

EHy$U CËnmXZ IMm©V hmoUmè`m ~Xbmbm dñVyÀ`m ZJg§»`oVrb ~XbmZo ^mJë`mg oUmam IM©

åhUOo gr_m§V IM© AgVmo.

gr_m§V IM© = EHy$U IMm©Vrb ~Xb dñVyÀ`m ZJg§»`oVrb ~Xb

79

gamgar IM© d gr_m§V IM© `m XmoÝhrVrb g§~§Y :

XmoÝhr IMm©Mo ñdén gmaIoM {XgV Agbo Var `m XmoZ IMm©_Ü`o _wb^yV \$aH$ Amho.

1) Ooìhm gamgar IM© KVVmo, Voìhm gr_m§V IM©hr KVVmo, na§Vy gr_m§V IM© gamgar IMm©nojm

OmñV à_mUmV KVVmo.

2) gamgar IM© dmT>Vmo Voìhm gr_m§V IM©hr dmT>Vmo. gamgar IMm©Vrb dmT>rnojm gr_m§V IMm©V

hmoUmar dmT> OmñV doJmZo hmoVo.

AmH¥$Vr

CËnmXZ ZJg§»`m

gamgar IMm©V Ooìhm KQ> hmoVo Voìhm gr_m§V IMm©V hmoUmar KV OmñV AgVo. Ë`m_wio Zoh_r

gr_m§V IM© gamgarÀ`m ImbÀ`m ~mOyg AgVmo. _1^ Ooìhm gamgar IMm©V dmT> hmoVo Voìhm gr_m§V IM©hr

dmT>Vmo nU hr dmT> OmñV AgVo. Voìhm gr_m§V IM© gamgar IMm©À`m daÀ`m nmVirg amhVmo.

4) g§Yr Ë`mJ qH$dm d¡H$ënrH$ IM© (Opportunity Cost):

g§YrË`mJ IMm©Mm {dMma H$aUo AW©emómÀ`m X¥ï>rZo _hÎdmMo AgVo. H$maU KQ>H$m§Mm dmna

n`m©á hmoVmo qH$dm Zmhr `mMr nmhUr H$aÊ`mgmR>r g§Yr Ë`mJ IM© {H$Vr Amho ho nmhUo _hÎdmMo

AgVo. EImXr dñVy {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r EImÚm KQ>H$mMm dmna Ho$bm AgVm Ë`mnmgyZ BVa n`m©`r

dñVy§Mm Omo Ë`mJ Ho$bm OmVmo Ë`m Ë`mJmbm g§YrË`mJ IM© åhUVmV.

lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§À`m _Vo {d{eï> CËnmXZmMm KQ>H$ EImÚm {d{eï> Cn`moJmV qH$dm

ì`dgm`mV {Q>Hy$Z R>odÊ`mgmR>r Úmdr bmJUmar {H$_mZ qH$_V åhUOo g§YrË`mJ IM© hmo`. CXm. g_Om

EImÚm O{_ZrV Jhÿ, Ádmar, H$mnyg, D$g Aer nrHo$ KoVbr OmVmV. Ádmar nojm Jhÿ, Jìhnojm

H$mnyg d H$mngmnojm D$g {nH${dUo A{YH$ Mm§Jbo g_Obo OmVo. `m_Ü o Oa D$gmMo CËnmXZ Ho$bo Va

OdiMm n`m©` åhUyZ H$mnyg CËnmXZmMm g§YrË`mJ IMm©À`m X¥ï>rZo {dMma H$aUo Amdí`H$ AgVo.

A j

`$

IM©

gr_m§V IM© dH«$ gamgar IM© dH«$

80

WmoS>Š`mV OdiÀ`m n`m©`r CËnmXZmnojm àË`jmV CËnmXZ A{YH$ Agmdo. g_Om EH$ EH$a O{_ZrV

H$mnyg CËnmXZ KoVë`mg 10,000 én`o CËnÝZ {_iVo d D$g CËnmXZ KoVë`mg 15,000 én o

CËnÝZ {_iVo Va BWo D$gmMm g§YrË`mJ IM© 10,000 én`o Agob.

g§YrË`mJ IMm©Mo _hÎd :

1) {H$\$m`VeranUmMo _moO_mn: \$m`Xm {H$Vr {_iVmo ho emoYyZ H$mT>Ê`mgmR>r g§YrË`mJ IMm©Mr

g§H$ënZm _hÎdmMr AgVo. `m IMm©À`m VwbZodéZ `m IMm©nojm àË`j Á`m dñVyMo CËnmXZ Ho$bo

OmVo Ë`mV A{YH$ CËnÝZ hmoV Agob Va Z\$m àmßV hmoVmo. AÝ`Wm Z\$m àmßV hmoÊ`mEodOr VmoQ>m

hmoÊ`mMr eH$`Vm AgVo. åhUyZ {H$\$m`Vera CËnmXZ àmßV H$aÊ`mÀ`m X¥ï>rZo `m IMm©g _hÎd

Amho.

2) {XK©H$mbrZ _hÎdmMo {ZU©` : H$moUVmhr {XK©H$mbrZ {ZU© KoÊ`mH$arVm g§YrË`mJ IM© _hÎdmMm

R>aVmo. CXm. nXdr {_i{dë`mZ§Va ñdV§Ì ì`dgm` H$amdm {H$ ZmoH$ar H$amdr `m n`m©`mVyZ {ZdS>

H$aVmZm ZmoH$arVyZ {_iUmam nJma hm g§YrË`mJ IM© _mZyZ ì`dgm`mVrb bm^mMm {dMma H$amdm

bmJVmo. `mCbQ> ì`dgm` Ho$ë`mZ§Va {H$Vr CËnÝZ {_iy eHo$b. `mdéZ ZmoH$arVrb nJmamMr

{H$_mZ Anojm R>a{dVmo oVo. åhUyZ Ago {XK©H$mbrZ _hÎdmMo {ZU©` KoÊ`mgmR>r g§YrË`mJ IM©

_hÎdmMm Amho.

3) ^m§S>dbr A§XmOnÌH$mVrb _hÎd : CÚmoJg§ñWobm Amnbo ^m§S>dbr A§XmOnÌH$ V`ma H$aVmZm g§Yr

Ë`mJ IMm©Mm Cn^moJ hmoVmo. CXm. ehamVrb _Ü`dVu ^mJmV XþH$mZ gwé H$aÊ`mgmR>r XþH$mZmg 1

bmI én`o {S>nm°{PQ> Úmdo bmJV Agob Va Ë`m {S>nm°PrQ>Mm dmna H$éZ Xþgè`m {R>H$mUr XþH$mZ

Mmb{dVm `oVo. åhUyZ Xþgè`m {R>H$mUÀ`m XþH$mZmnmgyZ {_iUmao CËnÝZ Ë`m {S>nm°PrQ>Mm g§Yr

Ë`mJ IM© _mZyZ _Ü`dVu {R>H$mUÀ`m XþH$mZmMo A§XmOo CËnÝZ bjmV ¿`mdo bmJVo.

4) CnbãY n`m©` : EH$mM CËnmXZ KQ>H$mMm AZoH$ CËnmXZmV dmna H$aVm `oVmo. na§Vy `m KQ>H$m§Mm

H$moUË`m CËnmXZmgmR>r dmna Ho$bm AgVm Z\$m A{YH$ àmßV hmoB©b ho nmhUo g§YrË`mJ IMm©_wio

eŠ` hmoVo. WmoS>Š`mV `mo½` n`m©` {ZdS>Ê`mV hm IM© Cn wŠV R>aVmo.

IM© dH«$m§Mr àd¥Îmr (Behavior of Cost Curves) :

CËnmXZ IMm©À`m g§X^m©V AënH$mi d {XK©H$mi Agm \$aH$ H$amdm bmJVmo. AënH$mimV H$mhr KQ>H$ pñWa

Va H$mhr KQ>H$ ~XbVo AgVmV. _mÌ {XK©H$mimV gd©M KQ>H$ ~XbVo AgVmV. Ë`m_wio IM© dH«$m§Mr

àd¥Îmr g_OyZ KoÊ`mgmR>r AënH$mi d {XK©H$mi Agm ^oX H$aUo Amdí`H$ Amho.

81

1) AënH$mbrZ IM© dH«$ (Short run cost curve):

AënH$mi åhUOo Agm H$mbI§S> H$s, Á`mV _mJUrà_mUo nwadR>çmV ghOmghOr ~Xb

H$aVm `oV Zmhr _mÌ Aën H$mimV H$mhr KQ>H$ pñWa AgVmV Va H$mhr KQ>H$ ~XbVo AgVmV.

Ë`m_wio AënH$mimV pñWa IM© d ~XbVm IM© {_iyZ EHy$U IM© V`ma hmoVmo. nwT>rb nÌH$mìXmao

AënH$mbrZ IM© dH«$ V`ma H$aVm `oVmV.

IM© nÌH$ (IM© én`mV)

CËnmXZ ZJg§»`m

EHy$U pñWa IM©

EHy$U ~XbVm IM©

EHy$U IM© gamgar pñWa IM©

gamgar ~XbVm IM©

gamgar EHy$U IM©

gr_m§V IM©

0 20 0 20 0 - - -

1 20 10 30 20 10 30 30 2 20 20 40 10 10 20 10

3 20 25.5 42.5 6.66 8.5 14.26 12.5 4 20 30 50 5 7.5 12.5 7.5

5 20 40 60 4 8.0 12 10 6 20 51 71 3.33 7.5 11.83 11

darb VŠË`mdéZ AënH$mbrZ IM© dH«$ H$mT>bo Va Vo nwT>rb à_mZo oVrb.

AmH¥$Vr

CËnmXZ ZJg§»`m

darb AmH¥$VrV gamgar pñWa IM© gVV Imbr CVaV OmUma Amho. H$maU CËnmXZmMr _mÌm

OgOer dmT>V OmVo Vgm pñWa IM© pñWa Agë`m_wio gamgar pñWa IM© H$_r H$_r hmoV OmVmo. gr_m§V

IM© dH«$ gwadmVrg OmñV Amho. Z§Va Ë`mV KQ> hmoVo d EH$m {d{eï> nmVirZ§Va Ë`mV nwÝhm dmT> hmoVo.

A j

`$

CËnmXZ IM©

gr_m§V IM© dH«$

gamgar EHy$U IM© dH«$

gamgar ~XbV IM© dH«$

gamgar pñWa IM© dH«$

82

gamgar ~XbVm IM© dH«$ gwédmVrg H$_r hmoV OmVmo Am{U Z§Va Vmo nwÝhm dmT>V OmVmo. Ë`m_wio

AënH$mimV Ë`mMm AmH$ma B§J«Or U AjamgmaIm AgVmo. gamgar ~XbVm IM© EHy$U IMm©V g_m{dï> hmoV

Agë`m_wio gamgar EHy$U IM© daÀ`m nmVirg amhVmo nU Ë`mMm AmH$ma gamgar ~XbË`m IMm©gmaIm

B§J«Or U AjamgmaImM AgVmo.

{XK©H$mbrZ IM© dH«$ : (Long run-cost Curve)

{XK©H$mi åhUOo Agm H$mbI§S> H$s Á`mV _mJUrà_mUo nwadR>çmV ~Xb H$aÊ`mg nwaogm H$mbmdYr

AgVmo. {XK©H$mimV gd©M KQ>H$ ~XbVo AgVmV. Ë`m_wio {XK©H$mimV pñWa IM© d ~XbVm IM© Ago

àH$ma hmoV ZmhrV{XK©H$mbmV CËnmXZ g`§ÌmV ~Xb H$aVm `oUo eŠ` AgVo. {XK©H$mimV {Z_m©U hmoUmam

gamgar IM© dH«$ hm AënH$mbrZ gamgar IM© dH«$m§Mm {_iyZ ~Zbobm AgVmo. H$maU {XK©H$mimV dñVyÀ`m

CËnmXZ dmT>rZwgma {Za{Zamir g§`§Ìo dmnabr OmVmV. Ë`m_wio AZoH$ AënH$mi {_iyZ {XK©H$mi V`ma

hmoVmo. {XK©H$mbrZ gamgar IM© dH«$ AënH$mimnojm A{YH$ MnQ>m (Flat) ñdénmMm AgVmo.

AmH¥$Vr

{XK©H$mbrZ gamgar IM© dH«$ AZoH$ AënH$mbrZ gamgar IM© dH«$mÀ`m Ý`yÝ`V_ nmVirbm ñne©

H$éZ Jobm Amho. AmH¥$VrV Vo q~Xÿ A ~ H$ S> Ago AmhoV. {XK©H$mbrZ IM© dH«$mV XoIrb gwadmVrg KV

hmoVo d Z§Va Ë`mV dmT> hmoVo na§Vy KQ> d dmT> hmoÊ`mMo à_mU A{Ve` Aën AgVo Ë`m_wio {XK©H$mbrZ

gamgar IM© dH«$mMm AmH$ma MnQ>m (Flat) ñdénmMm AgVmo.

A j

A.g. IM© 1

`$

CËnmXZ IM©$

A$ ~$ H$

S>$

A.g. IM© 2 A.g. IM© 3 A.g. IM© 4

CËnmXZ ZJg§»`m

{X.g.I. dH«$

83

gamdmgmR>r àíZ

à. 1 Imbrb àíZm§Mr 20 eãXmV CÎmao {bhm

1) g§YrË`mJ IM© åhUOo H$m`?

2) gr_m§V IMm©Mr ì`m»`m Úm

3) CËnmXZ \$bZ åhUOo H$m`?

4) n[a_mZ àË`j {Z`_ gm§Jm

5) A§VJ©V ~MVr åhUOo H$m`?

6) ~mø ~MVr åhUOo H$m`?

7) CËnmXZ IM© åhUOo H$m`?

8) EHy$Z IM© åhUOo H$m`?

à. 2 Imbrb àíZm§Mr 50 eãXmV CÎmao {bhm.

1) ~mø ~MVrMo VmoQ>o gm§Jm

2) A§VJ©V ~MVr H$moUË`m?

3) IMm©Mo {d{dY àH$ma

4) CËnmXZmMm à{V\$b {Z`_

5) g§Yr Ë`mJ IMm©Mo _hÎd

à. 3 Imbrb àíZm§Mr 150 eãXmV CÎmao {bhm

1) _moR>çm à_mUmdarb CËnmXZmÀ`m A§VJ©V d ~mø ~MVr

2) CËnmXZ \$bZmMr g§H$ënZm ñnîQ> H$am

3) IMm©Mo àH$ma ñnï> H$am

4) n[a_mZ àË`j {Z`_ ñnï> H$am

5) {XK©H$mbrZ gamgar IM© dH«$

à. 4 Imbrb àíZm§Mr 300 Vo 500 eãXmV CÎmao {bhm

1) ~XbË`m à_mUmMm {Z`_ g{dñVa ñnï> H$am

2) _moR>çm à_mUmdarb CËnmXZmÀ`m A§VJ©V d ~mø ~MVr

3) _moR>çm à_mUmdarb CËnmXZmÀ`m A§VJ©V d ~mø A~MVr

4) CËnmXZ_mZmÀ`m à{V\$bmMo ñnï>rH$aU H$am.

5) AënH$mbrZ IM© dH«$ AmH¥$Vrgh ñnï> H$am.

84

Business Economics (Micro)

Topic No. 4 Revenue Concepts

ì`mnmar AW©emó (gyú_)

àH$aU 4 àmßVrÀ`m g§H$ënZm

CËnmXZg§ñWoMm _w»` CXXo²e OmñVrV OmñV Z\$m {_idUo hm AgVmo. Z\$m hm EH$m ~mOyZo

CËnmXZg§ñWoÀ`m IMm©da Va Xþgè`m ~mOyZo CËnmXZ g§ñWobm {_iUmè`m àmßVrda R>aV AgVmo. IM© Am{U

àmßVr _Yrb \$aH$mdamoZ Z\$m R>aV AgVmo. åhUwZ àmßVrÀ`m {d{dY g§H$ënZm Aä`mgUo Amdí`H$ R>aVo.

àmßVr åhUOo {d{eï> qH$_Vrbm CËnmXZ Ho$bobr ZJg§»`m {dHy$Z {_idbobo CËnÝZ hmo`.

àmßVrÀ`m g§H$ënZm§Mo _hËd:

ì`dgm`g§ñWoÀ`m qH$dm CËnmXZg§ñWoÀ`m Am{W©H$ {díbofUmV IMm©À`m g§H$ënZm§BVHo$M _hËd

àmßVrÀ`m g§H$ënZm§Zm AgVo. ho _hËd nwT>rb _wÚm§À`m AmYmao ñnï> H$aVm `oB©b.

1) CËnmXZ {df`H$ {ZU©` KoÊ`mgmR>r:

Am{W©H$ {díbofUmV EHy$U àmßVr, gamgar àmßVr Am{U gr_m§V àmßVr. `m àmVrÀ`m g§H$ënZm

CËnmXZ {df`H$ {ZU©` KoVmZm _hËdmÀ`m R>aVmV. H$maU Ë`mdéZ CËnmXZg§ñWobm H$_mb Z\$m,

gd©gmYmaU Z\$m qH$dm VmoQ>m hmoV Amho ho g_Oy eH$Vo. Ë`mZwgma CËnmXZ Mmby R>odm`Mo H$s, Zmhr hm

{ZU©` CËnmXH$ KoD$ eH$Vmo.

2) CËnmXZ j_VoMm dmna:

ì`dgm`g§ñWoMo CËnmXZ nyU© j_VoZwgma hmoV Amho qH$dm Zmhr ho àmßVrÀ`m g§H$ënZm§À`m AmYmao

g_Oy eH$Vo. CXm. gamgar IM© dH«$mÀ`m {H$_mZ q~XÿVyZ gamgar àmßVr dH«$ OmV Agob Va CËnmXZg§ñWm

H$m`©j_ Amho. Vr gmYZgm_wJ«rMm n`m©ßV dmna H$arV Amho ho ñnï> hmoVo.

3) g_Vmob {ZpíMVr:

ì`dgm`g§ñWoMm g_Vmob {ZpíMV H$aVm§Zm àmßVrdH«$m§Mm AmYma KoVbm OmVmo. gr_m§V IM© Am{U

gr_m§V àmßVr Á`m CËnmXZ à_mUmnmer g_mZ hmoVmV Am{U gr_m§V àmßVr dH«$ gr_m§V IM© dH«$mbm

ImbwZ da N>oXÿZ OmVmo VoWo ì`dgm`g§ñWoMm g_Vmob hmoVmo.

CËnmXZ KQ>H$m§Mr qH$_V {ZpíMVr:

CËnmXZ KQ>H$m§À`m qH$_Vr R>a{dÊ`mgmR>r gamgar d gr_måV àmßVrMm g§~§Y _hÎdmMm R>aVmo.

85

àmßVrÀ`m {d{dY g§H$ënZm:

I. EHy$U àmßVr:

Cn^moŠVm dñVy IaoXr H$aV AgVm§Zm Ë`m dñVyMr qH$_V AXm H$aV AgVmo hr qH$_V åhUOoM

CËnmXH$m§Mo CËnÝZ AgVo.

ì`m»`m:

EHy$U CËnmXZmn¡H$s OodT>o ZJ {dH$bo AgVm {_iUmao EHy$U CËnÝZ åhUOo EHy$U àmßVr hmo`.

dñVyMr {dH«$s Ho$ë`mZ§Va {dH«o$Ë`mbm qH$dm CËnmXH$mbm {_iUmao EHy$U CËnÝZ åhUOo EHy$U àmßVr hmo`.

EHy$U àmßVr H$mT>Ê`mMo gyÌ:

EHy$U àmßVr=dñVyMr qH$_V×dñVyMr {dH«$s ZJ g§»`m

CXm. dñVyMr qH$_V Xa ZJmbm 20 é. AgVm§Zm 10 ZJ {dH$bo Va EHy$U àmßVr 20 é.× 10

ZJ=200 é. BVH$s amhrb. gwédmVrg OodT>çm à_mUmV CËnmXZ {dH$bo OmB©b VodT>çm à_mUmV EHy$U

àmßVrV dmT> hmoV OmB©b. åhUyZ àmßVrdH«$ YmZmË_H$ ñdénmV amhVmo åhUOoM S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o da

MT>V OmVo. nU {d{eï> CËnmXZ à_mUmZ§Va EHy$U àmßVr H$_r H$_r hmoV OmVo. åhUyZ EHy$U àmßVrdH«$hr

COdrH$S>o Imbr CVabm OmVmo åhUOoM àmßVrdH«$ F$UmË_H$ ñdénmMm amhVmo.

EHy$U àmßVr dH«$

dñVyMr {dH«$s ZJg§»`m

EHy$U àmßVr dH«$

EHy$U àmßVr

A j

`

86

II. gamgar àmßVr :

ì`m»`m:

gamgar àmßVr åhUOo CËnmXZmMm àË`oH$ ZJ {dH$ë`mZ§Va {_iUmao CËnÝZ hmo`. gamgar àmßVr

åhUOo Xa ZJmMr àmßVr hmo` Am{U Vr Xa ZJmÀ`m qH$_VrdéZ g_OVo åhUyZ CËnmXZg§ñWoMr gamgar

àmßVr åhUOoM dñVyMr qH$_V AgVo.

EHy$U àmßVrbm {dH«$s ZJg§» oZo ^Jbo AgVm gamgar àmßVr g_OVo.

gamgar àmßVr H$mT>Ê`mMo gwÌ:

gamgar àmßVr=EHy$U àmßVr EHy$U {dH«$s ZJg§»`m

CXm. 50 ZJ {dH$bo AgVm EHy$U àmßVr 200 é. Agob Va

gamgar àmßVr = 200 50 = 4 é. am{hb.

CËnmXH$m§À`m gamgar àmßVrMm dH«$ hmM Cn^moŠVmMm _mJUr dH«$ AgVmo. H$maU _mJUr

dH«$mdéZ dñVwMr doJdoJir qH$_V AgVm§Zm Cn^moŠVm {H$Vr ZJ IaoXr H$aVmo ho g_OVo. VgoM doJdoJù`m

qH$_VtZm CËnmXH$ {H$Vr ZJ {dH$Vmo ho hr g_OVo. Cn^moŠVm Á`m qH$_Vrbm dñVy IaoXr H$aVmo Vr qH$_V

åhUOo CËnmXH$mMr gamgar àmßVr Agë`m_wio _mJUrdH«$ hmM gamgar àmßVrMm dH«$ AgVmo.

III. gr_m§V àmßVr:

EH$m OmXm ZJmÀ`m {dH«$s_wio EHy$U àmßVr_Ü`o nS>Umar {Zìdi ^a åhUOo gr_m§V àmßVr hmo`.

gr_m§V ZJ åhUOo eodQ>Mm ZJ. `m eodQ>À`m ZJmÀ`m {dH«$s_wio EHy$U àmßVrV Or {Zìdi ^a nS>Vo

Ë`mdéZ gr_m§V àmßVr g_Oy eH$Vo.

gr_m§V àmßVr H$mT>Ê`mMo gwÌ:

XmoZ ZOrH$À`m EHy$U àmßË`m§_Yrb \$aH$ åhUOo gr_m§V àmßVr

qH$dm

gr.àm. = dñVyÀ`m EHy$U àmßVr_Ü o hmoUma ~Xb

dñVyÀ`m {dH«$s n[aUm_mV hmoUmam ~Xb

darb CXmhaUmà_mUo 50 ZJ {dH$bo AgVm 200 é. EHy$U àmßVr {_iVo EH$ OmXm åhUOo 51

dm ZJ {dH$bm AgVm 210 é. EHy$U àmßVr {_iVo Va

gr_m§V àmßVr = 110-100= 10 é. BVH$s am{hb.

87

qH$dm

EHy$U àmßVrVrb ~Xb = 10 = 10 é. gr.àm.

{dH$s n[aUm_mVrb ~Xb 1

gamgar àmßVr Am{U gr_m§V àmßVr `mVrb g§~§Y qH$dm XmoÝhrVrb \$aH$ :

(Relationship between AR and MR) 1. gamgar àmßVr åhUOo Xa ZJmMr àmßVr hmo`. Va gr_m§V àmßVr åhUOo eodQ>À`m ZJmMr {Zìdi

àmßVr hmo`.

2. gamgar àmßVr Xa ZJmÀ`m qH$_VrdéZ g_Oy eH$Vo. Va XmoZ Z{OH$À`m EHy$U àmßVm§_Yrb

\$aH$mdéZ gr_m§V àmßVr g_OVo.

3. gamgar àmßVr KQ>Vo Voìhm gr_m§V àmßVr hr KQ>Vo nU gr_m§V àmßVr A{YH$ doJmZo KQ>Vo.

4. gamgar àmßVr Am{U gr_m§V àmßVr gai aofmË_H$ Agob Va gr_m§V àmßVr dH«$ hm „ ‟ Aj

Am{U gamgar àmßVr dH«$mMo „ ‟ AjmnmgyZMo A§Va `m§À`m ~amo~a _Ü o N>oXþZ OmVmo. åhUOo

Ë`m§Mm g_pìX^mOH$ AgVmo.

5. gamgar àmßVrdH«$ Am{U gr_m§VàmßVr dH«$ Ama§^ q~Xÿer ~{hd©H«$ AgVrb Va gr_m§V àmßVr dH«$

gamgar àmßVrdH«$mÀ`m „ ‟ Ajmdarb b§~m§Vambm Ë`m b§~mVamÀ`m _Ü`q~XþÀ`m „ ‟ AjmH$S>rb

~mOyg N>oXVmo.

{dH«$s ZJg§»`m

àmßVr

`

H

$

g a

gr.àm. g.àm.

A j

88

{dH«$s ZJg§»`m

6. gamgar àmßVrdH«$ Am{U gr_§V àmár dH«$ Ama§ q~Xÿb A§Vd©H$ AgVrb Va gr_m§V àmárdH«$

gamgar àmár dH«$mÀ`m “`” Ajmdarb b§~maVmÀ`m _Ü`{~Xÿ§À`m gamgar àmár dH«$mH$S>rb ^mJmV

N>oXVmo.

A j

H$

`

àmßVr

A

a

`

H$ g

j

àmßVr

{dH«$s ZJg§»`m

89

7. nwU©ñnY}Vrb gamgar Am{U gr_m§V àmárdH«$:$

nwU©ñnY}À`m Ag§»` J«mhH$ Am{U Ag§»` {dH«o$Vo, ~mOmamMo nyU©kmZ, EH$ {OZgr

CËnmXZ BË`mXr. d¡{eîQ>çm§_wio dñVyMr qH$_V EH$M amhVo. qH$_V EH$M Agù`m_wio EH$m OmXm

ZJmÀ`m åhUOoM gr_m§V ZJmÀ`m {dH«$s_wio EHw$U àmár_Ü`o nS>Umar {Zìdi ^a åhUOoM gr_m§V

àmár qH$_Vr BVH$sM amhVo Am{U qH$_V åhUOoM gamgar àmár Agë`mZo g.àm.= gr.àm. amhVo

gamgar àmár Am{U gr_m§ÝV àmár nyU©gY}V g_mZ amhVmV. åhUyZ EH$mM dH«$mÀ`m ghmæ`mZo Ë`m

Xe©{dVm oVmV Am{U Vmo dH«$ „Aj‟ Ajmg g_m§V AgVmo.

nwU©ñnY}Vrb gamgar Am{U gr_mÝV àmár (é.)

{dH«$sZJg§»`m gamgar àmár EHy$U àmár gr_m§V àmár

1 16 16 16 2 16 32 16

3 16 48 16 4 16 64 16

5 16 80 16

nwU©ñnY}Vrb gamgar Am{U gr_mÝV àmár dH«$

8. _ºo$XmarVrb gamgar Am{U gr_m§V àmár dH«$:

_ºo$XmarV CËnmXH$mMo dñVyÀ`m nwadR>çmda Am{U qH$_Vrda nyU© {Z`§ÌU AgVo.

~mOmamVrb Amnë`m dñVwÀ`m _mJUrÀ`m bd{MH$VoZwga doJdoJù`m qH$_Vr Vmo R>oD$ eH$Vmo.

Ë`m_wio g.àm. Am{U gr.àm EH$M amhV ZmhrV. _H$VoXmambm Amnbr {dH«$s dmT>dm`Mr Agob Va

A

`

gamgar=gr_m§V àmßVr dH«$

j

àmßVr

ZJg§»`m

H$

90

qH$_V H$_r H$amdr bmJob. Ë`m_wio g.àm. KQ>V OmB©b Am{U gr.àm. A{YH$ doJmZo KQ>V OmB©b.

XmoÝhr àmßË`m_Ü`o A§Va {Z_m©U hmoB©b Am{U A{YH$m{YH$ ZJg§» oÀ`m {dH«$s~amo~a Vo dmT>V

OmB©b. CXmhaU:

{dH«$s ZJg§»`m EHw$U àmár gamgar àmár gr_m§V àmár

1 10 10 10

2 18 9 8

3 24 8 6

4 28 7 4

5 30 6 2

_ºo$XmarVrb gamgar Am{U gr_m§V àmár dH«$

darb AmH¥$VrV gamgar Am{U gr_mÝV àmár dH«$ ñdV§Ì AmhoV Am{U Vo doJmZo S>mdrH$Sy>Z

COdrH$S>o Imbr CVaV Jobo AmhoV gr_m§ÝV ~Xb hm àmárVrb {Zìdi ~Xb Agë`mZo gr_m§V àmár A{YH$

doJmZo KQ>br Amho. åhUyZ gr_m§ÝV àmár dH«$ gamgar àmár dH«$mÀ`m Imbr Amho.

Aä`mgmVrb àíZ

1) EHy$U àmár, gamgar àmár d gr_m§ÝV àmár `m g§H$ënZm ñnï> H$am.

2) nyU© ñnY}Vrb àmárdH«$ ñnï> H$am.

3) _ºo$XmarVrb àmárdH«$ ñnîQ> H$am.

A

àmßVr

j

gr.àm.

g.àm.

`

H$

91

àH$aU 5 do

{d{dY ~mOma pñWVrVrb qH$_V {ZpíMVr

5.1 nyU© ñnYm©

5.2 _ŠVoXmar

5.3 _ŠVoXmar wŠV ñnYm©

5.4 Aën{dH«o$Vm{YH$mamMr d¡{eï> o

92

5.1 nyU© ñnYm© (Pure Competition and Perfect Competition):

ewÜX ñnYm© d nyU© ñnYm© AW©emómÀ`m X¥ï>rZo XmoZ doJdoJù`m ñnYm© AmhoV. nyU© ñnY}Mr

ì`mßVr hr ewÜX ñnY}nojm ì`mnH$ Amho. àm. M|~abrZ `m§À`m _Vo, _ºo$XmarMm A§e Zgbobr ñnYm©

åhUOo ewÜX ñnYm© hmo`. nwT>rb AQ>r nyU© hmoV AgVrb Ë`mdoir ewÜX ñnYm© d nyU© ñnY}VM ewÜX

ñnY}Mm g_mdoe hmoVmo. nwU© ñnY}Mr d¡{eîQ>ço:

1) Ag§»` J«mhH$ d {dH«o$Vo (Large Number of Buyers and Sellers): ewÜX ñnY}V J«mhH$ d {dH«o$Ë`m§Mr

g§»`m _moR>çm à_mUmV AgVo. åhUyZ EImXm d¡ {º$H$ J«mhH$ qH$dm {dH«o$Vm g§nyU© ~mOmanoR>oÀ`m _mJUr

d nwadR>çmda n[aUm_ H$é eH$V Zmhr. d¡`{º$H$ {dH«o$Ë`mMr pñWVr g_wÐmVrb EH$m W|~mgmaIr AgVo.

dñVyMr qH$_V EHy$U _mJUr d EHy$U nwadR>m `m§À`m g§VwbZmZo R>aV AgVo. d¡A`{º$H$ J«mhH$ d {dH«o$Vm

EHy$U _mJUr d EHy$U nwadR>çmda n[aUm_ H$é eH$V Zmhr. Ë`m_wio qH$_V R>ady eH$V ZmhrV. ewÜX

ñnY}V àË`oH$ {dH«o$Vm d J«mhH$ qH$_V KoUmam (Price taker) AgVmo na§Vw qH$_V R>a{dUmam (Price

Maker) ZgVmo.

2) EH${OZgr dñVy (Homogeneous Products): ewÜX ñnY}V àË oH$ CËnmXOmH$S>rb åhUOoM

{dH«o$Ë`mH$S>rb dñVy EH$gmaIr AgUo Amdí`H$ Amho. a§J, J§Y, AmH$ma d JwUdÎmoÀ`m X¥ï>rZo EH$gmaIr

AgUo Amdí`H$. àË oH$ {dH«o$Ë`mH$S>rb dñVy à_m{UV (Standsrlised) AgZo Amdí`H$ Amho. åhUOoM

`m ~mOmamVrb dñVy EH$_oH$m§Zm nyU© n`m©` AgVmV. åhUOoM Ë`m dñVyMr N>oXH$ bd{MH$Vm AZ§V

AgVo. `m AQ>r_wio H$moUË`mhr d¡`{º$H$ CËnmXH$mbm ~mOmamVrb qH$_Vrnojm OmñV qH$_V AmH$maVm `oV

Zmhr åhUOoM ~mOmamV EH$M EH$ qH$_V àñWm{nV hmoVo. ñnYm© ewÜX amhÊ`mgmR>r àË oH$ d¡`{º$H$

J«mhH$mbm CËnmXOmÀ`m dñVy_Ü`o EH$gmaIonUm {Xgbm nm{hOo. oX^md H$aVm H$m_m Z o. darb XmoZ

AVt_wio CÚmoJg§ñWm àmßVr dH«$ Ajmbm g_m§Va hmoVmo. H$maU Ag§»` CËnmXH$_wio d¡`{º$H$ CËnmXH$mbm

qH$_Vrda n[aUm_ H$aVm oV Zmhr Am{U dñVy EH${OZgr Agë`mZo EH$M qH$_V R>aVo.

3) A{Z~ªY àdoe d {ZJ©_Z (Freedom of Entry and Exit): CÚmoJjoÌmV CÚmoJg§ñWoMm _wŠV àdoe d

_wŠV {ZJ©_Z hr ewÜX ñnY}Mr {Vgar AQ> Amho. ñnYm© ewÜX amhÊ`mgmR>r CÚmoJg§ñWobm CÚmoJY§X`mV

àdoe H$aÊ`mMo qH$dm ~mhoa OmÊ`mMo nyU© ñdmV§Í` Agbo nm{hOo. H$moUË`mhr àH$maMo AS>Wio qH$dm

{Z~ªY AgVm H$m_m Z o. àdoe {Z~ªYm_wio _ºo$XmarMm A§e {eaVmo d ~mOmamMr ewÜXVm Zmhrer hmoVo.

VgoM CÚmoJg§ñWmÀ`m A{Z~ªY àdoem_wio Ë`m§Mr g§»`m _moR>r amhÊ`mMr emídVr {_iVo.

4) ~mOmamMo nyU© kmZ (Perfect Knowledge of the Market): nyU© ñnY}À`m ~mOmamV àË oH$ J«mhH$ d

{dH«o$Ë`mbm EH${OZgr CËnmXZ d Ë`mdéZ R>aUmar EH$M EH$ qH$_V `m§Mo kmZ AgUo Amdí`H$ Amho.

93

Ago nyU© kmZ Agob Va H$moUVmhr {dH«o$Vm àñWm{nV qH$_Vrnojm OmñV qH$_V AmH$maUma Zmhr d

J«mhH$hr àñWm{nV qH$_Vrnojm OmñV qH$_V X`m`bm V`ma hmoUma Zmhr. Ë`m_wioM EH$M EH$ qH$_V

àñWm{nV hmoB©b.

5) dmhVyH$ IMm©Mm A^md (Absence of Transport Cost): àË`jmV CËnmXZjoÌ d ~mOmajoÌ `mV A§Va

Agë`mZo oUmam dmhVyH$ IM© qH$_VrV g_m{dï> Ho$bm OmVmo. Ë`m_wio qH$_V {^ÝZVm {Z_m©U hmoVo. na§Vw

nyU© ñnY}V ^m¡Jmo{bH$X¥ï>`m CËnmXZ joÌ d ~mOmajoÌ nañnam§À`m Odi AgZo qH$dm dmhVyH$ IM© Z

nS>Uo Amdí`H$ Amho. VaM EH$M EH$ qH$_V àñWm{nV hmoVo d ñnYm© amhÊ`mg _XV hmoVo.

6) CËnmXZ KQ>H$m§Mr nyU© J{VerbVm (Perfect Mobility of Factors of Production): `mMm AW© Agm H$s

àË oH$ KQ>H$ EH$m {R>H$mUmhÿZ Xþgè`m {R>H$mUr, EH$m ì`dgm`mVyZ Xþgè`m ì`dgm`mV ghOnUo J{Verb

Agbm nm{hOo. Ë`m_wio CÚmoJg§ñWobm _mJUrà_mUo nwadR>m OwidyZ KoUo ghO eŠ` hmoVo àË`jmV gd©

KQ>H$ nyU©nUo J{Verb ZmhrV. Var nyU© ñnYm© ApñVËdmV `oÊ`mgmR>r CËnmXZ KQ>H$m§Mr nyU© J{VerbVm

J¥hrV _mZmdr bmJVo. `m J¥{hVm_wio CÚmoJmMm d CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob ñnï> hmoVmo. darb ghm AQ>r

nyU© ñnY}gmR>r Amdí`H$ AmhoV.

nyU© ñnY}Vrb CÚmoJ d CÚmoJg§ñWm `m§Mm g_Vmob qH$dm nyU© ñnY}Vrb CËnmXZ d qH$_V {ZpíMVr

(Equilibrium of the firm and Industry under perfect competition OR Output and Price and

Determination under perfect competition):

H$moUË`mhr ñnY}V CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob hmoÊ`mgR>r XmoZ AQ>r nyU© Amdí`H$ Amho. øm

àH$aUmÀ`m gwédmVrÀ`m ^mJmV AmnU g_VmobmÀ`m AQ>tMm {dMma Ho$bobm Amho. EH$ åhUOo gr_m§V

àmßVr=gr_m§V IM© d Xþgar AQ> åhUOo gr_m§V IM© dH«$ gr_m§V àmßVrdH«$mbm ImbyZ da N>oXbm nm{hOo.

n{hbr AQ> g_VmobmgmR>r Amdí`H$ Amho Va Xþgar nwaoer Amho. `m AQ>tMm dmna H$éZ AmnUmg

nwT>rbà_mZo g_VmobmMr pñWVr ~KVm `oB©b.

A) CÚmoJ d CÚmoJg§ñWm `m§Mm AënH$mbrZ g_Vmob (Short run equilibrium of the firm and the

Industry): àË oH$ CÚmoJg§ñWoMo Z\$m {_i{dUo ho C{Ôï>

AgVo. Z\$m {_i{dÊ`mÀ`m X¥ï>rZo ~XbVo KQ>H$ ~XbVm `oVmV. na§Vw pñWa KQ>H$ H$m`_ amhVmV. Aem

AënH$mimV CÚmoJ d CÚmoJg§ñWm `m§Mm g_Vmob nwT>rb VrZ àH$maÀ`m n[apñWVrV hmoVmo.

1) gd© KQ>H$ g_mZ AgVrb Va CÚmoJg§ñWoMo IM© dH«$XoIrb gmaIo AgVrb. Aem pñWVrV hmoUmam

g_Vmob.

94

2) CÚmoOH$m{edm` BVa gd© KQ>H$ g_mZ AgVrb na§Vw CÚmoOH$mÀ`m H$_r-A{YH$ H$m ©j_Voà_mUo

IM©dH«$ {^ÝZ AgVrb Va Aem pñWVrV hmoUmam g_Vmob.

3) gd©M KQ>H$ {^ÝZ AgVrb AVa CÚmoJg§ñWm§À`m IM© dH«$mV \$aH$ Agob Aem pñWVrV hmoUmam

g_Vmob

1) gd© KQ>H$ g_mZ AgVm§Zm : nyU© ñnY}V gd© KQ>H$ g_mZ AgVmZm åhUOo EH${OZgr AgVrb Va

CÚmoJg§ñWoMo IM©dH«$ g_mZ amhVrb. H$maU KQ>H$ ñ_mZm Agë`mZo Vo CÚmoJg§ñWobm gmaImM

qH$_Vrbm CnbãY hmoVrb. g_mZ IMm©À`m pñWVrV CÚmoJmMo d CÚmoJg§ñWoMo g§VwbZ H$go hmoVo Vo

nwT>rb AmH«$VrìXmao ñnï> H$aVm `oB©b.

AmH¥$Vr 5.16

(A) CÚmoJ (~) CÚmoJg§ñWm

darb AmH¥$VrV- AmH¥$Vr (a) _Ü`o EHy$U _mJUr d EHy$U nwadR>çmÀ`m ghmæ`mZo hmoUmam

CÚmoJmMm g_Vmob XmI{dbm Amho d Ë`mdéZ g_moarb y Ajmda b§~ Q>mHy$Z CÚmoJg§ñWoMo gamgar

àmßVr d gr_m§V àmßVr dH«$ XmI{dbo AmhoV. XmoÝhr AmH¥$VrMo y Ajmdarb à_mU EH$M Amho. na§Vw

x Ajmdarb à_mUo doJdoJir AmhoV. H$maU CÚmoJg§ñWoMm CËnmXZmÀ`m _mZmZo CÚmoJmMo CËnmXZ

{H$VrVar nQ>rZo OmñV AgVo.

darb AmH¥$Vr (a) _Ü o CÚmoJmÀ`m g_VmobmgmR>r SS hm EH$ nwadR>m dH«$ d D, D1,D2 ho

VrZ _mJUrdH«$ XmI{dbo AmhoV. _mJUr-nwadR>çmMo g§VwbZ AZwH«$_o E,E1,E2 øm VrZ q~XÿMr

XmI{dbo Amho d ME, M1E1 M2E2 øm ~mOma qH$_Vr AmhoV. CÚmoOH$mÀ`m _mJUr nwadR>çmÀ`m

qH$_V

CËnmXZ _mJUr d nwadR>m

g.àm.=gràm.

g.àm.=gràm.

g.àm.=gràm.

qH$_V

grI gI

95

g_Vmob q~XÿdéZ g_moarb AmH¥$Vr (b) À`m Y Ajmda b§~ Q>mHy$Z Vo nwT>o dmT>{dë`mZ§Va

CÚmoJg§ñWoMo gamgar àmßVr (g.àm.) d gr_m§V àmßVr (gr.àm.) dH«$ H$mT>bo AmhoV.

AmH¥$Vr (b) _Ü o CÚmoJg§ñWoMm AënH$mbrZ g_Vmob g. àm. dH«$ VgoM gamgar IM©

(g.I.) d gr_m§V IM© (gr.I.) dH«$mZo Xe©{dbm Amho. oWo gd© KQ>H$ g_mZ qH$dm EH${OZgr

Agë`mZo CÚmoJg§ñWmMo IM©dH«$ g_mZ AmhoV. `oWo AënH$mimVrb VrZ eŠ`Vm XmI{dë`m AmhoV.

darb AmH¥$Vr (b) _Ü o qH$_V OP AgVm§Zm g.àm.=gr.àm. hm àmßVr dH«$ Amho. g.I.

dH«$ hm àmßVrdH«$mÀ`m daÀ`m ~mOyg Amho. na§Vw gr.I. dH«$ gr. àm. dH«$mbm M2 q~XÿV N>oXÿZ

OmVmo. VoWo CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob hmoVmo. Ë`mdoir OK hr CËnmXZnmVir g_Vmob CËnmXZ nmVir

`oVo. g.I.dH«$ daVr Agë`mZo KM hr aofm g.I. dH«$mbm {_ion`ªV dmT>{dë`mg P q~Xÿ {_iVmo d

P q~XÿVyZ Y Ajmda b§~ Q>mH$ë`mg S q~Xÿ {_iVmo. åhUOo `oWo gamgar àmßVr ON BVH$s Amho.

Vr qH$_Vr~amo~a AgVo d gamgar IM© OS EdT>m Amho. (åhUyZ EHy$U àmßVr OK×ON=□ONMK

d EHy$U IM© OK×OS=□OSPK oWo àmßVrnojm IM© OmñV Agë`mZo CÚmoJg§ñWobm □NSPM

EdT>m EHy$U VmoQ>m hmoVmo. `oWo gr.I.=gr.àm.hr g_VmobmMr AQ nyU© hmoVo. åhUyZ AënH$mimV

CÚmoJg§ñWm g_VmobmdñWoV amhVo. na§Vw VmoQ>m hmoV Agë`mZo H$mhr CÚmoJg§ñWm CÚmoJ gmoSy>Z

OmVmV. åhUyZ CÚmoJ g_VmobmdñWoV amhV Zmhr.

qH$_V ON1 AgVm§Zm g.àm.1-gr. àm.1 hm àmßVr dH«$ {XgVmo. g.I. dH«$ øm àmßVr

dH«$mbm L q~XÿV ñne© H$aVmo d gr. I. dH«$ L q~XÿVyZM àmßVr dH«$mbm N>oXÿZ OmVmo. `mdoir OK1

hm g_Vmob nwadR>m qH$dm CËnmXZ R>aVo. `m pñWVrbm àmßVr d gd© EH$_oH$m§~amo~a AmhoV.

(g.àm.=gr.àm.=gr.I.=g.I.) `oWo AënH$mimV CÚmoJg§ñWobm g_VmobmdñWoV gd©gmYmaZ Z\$m

àmßV hmoB©b. H$maU E.àm. d E.I. EH$_oH$m~amo~a AmhoV. `oWo Zì`mZo CÚmoJg§ñWm àdoehr H$aZma

ZmhrV qH$dm AmhoV Ë`m gmoSy>Zhr OmUma Zmhr åhUyZ CÚmoJg§ñWoà_mZo CÚmoJhr g_VmobmdñWoV

amhrb. åhUOoM ‘nyU© g_VmobmMr’ hr pñWVr Amho. AënH$mbrZ g_VmobmMr hr Xþgar eŠ`Vm

hmo`.

qH$_V ON2 AgVm§Zm g.àm.2 AgVmZm g.àm2=gr.àm.2 hm àmßVrdH«$ {XgVmo. g.I. dH«$

hm àmßVrdH«$mÀ`m ImbÀ`m ~mOybm Amho d gr.I. dH«$ R q~XÿV àmßVrdH«$mbm N>oXVmo VoWo g_Vmob

hmoVmo. Ë`mdéZ OK2 hr g_Vmob CËnmXZnmVir g_OVo. K2R hr aofm g.I. dH«$mbm T q~XÿV

N>oXVo. T q~XÿVyZ Y Ajmda b§~ Q>mH$bm. OS EdT>m g.I.{_iVmo. `oWo IMm©nojm àmßVr OmñV

96

Agë`mZo CÚmoJg§ñWoMm AënH$mimV g_VmobmdñWoV □SN2RT BVH$m AgmYmaU Z\$m {_iVmo hr

{Vgar eŠ`Vm. `oWo CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob gmYbm OmVmo. na§Vw CÚmoJ g_VmobmdñWoV amhV Zmhr.

H$maU Zâ`mMr pñWVr Agë`mZo CÚmoJmV Zì`m CÚmoJg§ñWoÀ`m àdoe Mmby amhVmo. åhUyZ CÚmoJmMm

g_Vmob hmoV Zmhr.

Aem àH$mao gd© KQ>H$ g_mZ AgVm§Zm AënH$mimV qH$_V {H$_mZ gamgar IMm©BVH$s

Agob d CÚmoJg§ñWm gd©gmYmaU Z\$m {_i{dV AgVrb Va CÚmoJg§ñWm d CÚmoJ `m§Mm g_Vmob

hmoVmo. na§Vw hr eŠ`Vm H$_r à_mUmV {XgVo na§Vw VmoQ>m d AgmYmaU Z\$m `m XmoÝhr n[apñWVrV

CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob hmoB©b na§Vw CÚmoJ g_VmobmdñWoV oUma Zmhr.

2) CÚmoOH$ Ag_mZ d BVa KQ>H$ g_mZ AgVrb Va : BVa KQ>H$ g_mZ Agë`m_wio Ë`m§Zm gma»`mM

qH$_Vr Úmì`m bmJV Agë`m Var CÚmoOH$ Ag_mZ åhUOo H$_r-A{YH$ H$m`©j_VoMo Agë`mZo

CËnmXZIM© doJdoJim oB©b. A{YH$ H$m`©j_ g§`moOH$ H$_r IMm©V CËnmXZ H$arb Va H$Yr H$m`©j_

g§`moOH$ A{YH$ IMm©V CËnmXZ H$arb. åhUOo àË`oH$ CÚmoJg§ñWoMo IM©dH«$ `m n[apñWVrV AënH$mimV

{^ÝZ amhVrb. åhUyZ CÚmoJg§ñWobm H$Yr AgmYmaU Z\$m, H$Yr VmoVm, H$Yr gd©gmYmaU Z\$m Va H$Yr

CËnmXZM ~§X H$amdo bmJob. ho Imbrb AmH¥$Ë`mdéZ XmI{dVm `oB©b.

I.

97

ñnîQ>rH$aU : CÚmoJg§ñWm AmH¥$Vr (a) Zwgma hr gdm©V H$m`©j_ Agë`mZo aoIm§{H$V ^mJmZo

XmI{dë`mà_mUo □NPP1N1 EdT>m AgmYmaU Z\$m {_iob. AmH¥$Vr (b) Zwgma CÚmoJg§ñWm hr H$_r

H$m`©j_ Agë`mZo gd©gmYmaU Z\$m {_i{dV. CÚmoJg§ñWm AmH¥$Vr (C) Zwgma hr AmUIr H$_r

H$m`©j_ Agë`mZo {Vbm aoIm§{H$V ^mJmZo XmI{dë`mà_mUo □N1PP1N EdT>m VmoQ>m hmoB©b. na§Vw

gamgar ~XbVm IM© (g~I) ^éZ {ZKV Agë`mZo AënH$mimV CËnmXZ Mmby R>odob. na§Vw (d)

hr gdm©V H$_r H$m`©j_ CÚmoOH$ AgUmar CÚmoJg§ñWm Amho. {VMm ~XbVm IM© XoIrb AënH$mimV

^éZ {ZKV Zmhr åhUyZ Vr ì`dgm`g§ñWm ~§X H$aUo `mo½` hmoB©b. `m n[apñWVrV CÚmoJg§ñWm

AënH$mimV g_VmoH$ àmßV H$é eH$Vrb. na§Vw CÚmoJ _mÌ nyU© g_VmobdñWoV AgUo AeŠ` Amho.

3) gd© KQ>H$ Ag_mZ AgVrb Va : øm n[apñWVrV CÚmoOH$ Ag_mZ AgVmV. Voìhm nojmhr

IMm©Vrb \$aH$ OmñV Agob. _mJrb AmH¥$$Vr (a), (b), (c), (d), _Ü`o XmI{dë`mà_mUo H$Yr

AgmYmaU Z\$m, Va H$Yr VmoQ>m, da H$_r gd©gmYmaU Z\$m Va H$Yr ~XbVm IM© ^éZ {ZKV

Zgob Va ì`dgm` ~§X H$aÊ`mMr pñWVr {Z_m©U hmoVo. `oWo AënH$mimV CÚmoJg§ñWm g_Vmob gmYy

eH$VmV. na§Vw AënH$mimV CÚmoJ g_VmobmdñWoV oUma Zmhr.

àmßVr d IM©

98

5.2 _ŠVoXmarMm:

ZOrH$Mo n`m© Zgboë`m dñVyMr EH$mM CËnmXZg§ñWoìXmao Ooìhm ~mOmamV {dH«$s Ho$br OmVo Voìhm

Ë`m ~mOmapñWVrbm EH$m{YH$ma/_ŠVoXmar åhUVmV.

àm. M|~a{bZÀ`m _Vo : _ŠVoXmar åhUOo EH$ CÚmoJg§ñWm {OMo nwadR>çmda nyU© {Z §ÌU AgyZ

{VÀ`m dñVybm AJXr OdiMo n`m©` ZgVmV.

àm. bZ©a `m§À`m _Vo: _ŠVoXmar åhUOo Agm {dH«o$Vm hmo` H$s, Á`mÀ`m CËnmXZmMm _mJUr dH«$

Imbr `oUmam AgVmo.

_ŠVoXmarÀ`m Aä`mg H$arV AgVm§Zm gwédmVrbm ewÜX Am{U nyU© _ŠVoXmar hr g§H$ënZm bjmV

¿`mdr bmJVo. na§Vw hr g§H$ënZm \$ŠV g¡ÜXm§{VH$X¥ï>`m _hÎdmMr _mZbr Amho. Aer _ŠVoXmar àË`jmV

AgUo eŠ` Zmhr. na§Vw ~mOmamÀ`m Aä`mgmÀ`m X¥ï>rZo Cn`wŠV Aer _ŠVoXmarMr g§H$ënZm åhUOo AnyU©

qH$dm _`m©{XV _ŠVoXmar hmo`. hr g§H$ënZm dmñVdmÀ`m OdiMr d g¡ÜXm§{VH$X¥ï>`m VH©$g§JV Agob Va Vr

g§H$ënZm A{YH$ lo ñH$a R>aob. {VMm CëboI „gmYr _ŠVoXmar‟ åhUyZhr Ho$bm OmVmo.

CÚmoJmMm nwadR>m EH$M CÚmoJg§ñWm H$arV Agë`mZo ewÜX _ŠVoXmarà_mUoM `oWohr CÚmoJ d

CÚmoJg§ñWm ho XmoÝhr EH$M AgVmV. Aem _`m©{XV qH$dm gmYr _ŠVoXmarÀ`m AQ>r nwT>rbà_mUo:

_ŠVoXmarMr d¡{eï>`o qH$dm AQ>r:

1) EH$M CËnmXH$ : _ŠVoXmar ApñVËdmV `oÊ`mgmR>r EH$M CËnmXH$ qH$dm {dH«o$Vm AgUo Amdí`H$

Amho d EH$ CËnmXH$ EH$ ì`ŠVr Agob. ^mJrXmar g§ñWm Agob g§`wŠV ^m§S>dbr gåñWm Agob

qH$dm gaH$mar _hm_§S>i Agob åhUyZ _ŠVoXmarV CÚmoJ d CÚmoJg§ñWm EH$M AgVmV.

2) ZOrH$Mo n`m©` ZgUo : _ŠVoXmarV _ŠVoXmamÀ`m dñVybm OdiMm n`m©` ZgVmo. åhUOoM

_ŠVoXmambm à{VñnYu AgVm H$m_m Z o. CXm. EH$m ZmdmMm gm~U V`ma H$aUmar H§$nZr EH$M

Agbr Var doJdoJù`m ZmdmMo AZoH$ gm~U CnbãY Agë`mZo OdiMo n`m© AmhoV. åhUyZ

gm~UmMm ~mOma _ŠVoXmar `m gXamV `oUma Zmhr. na§Vw drO_§S>imbm _mÌ _ŠVoXmar Amho.

H$maU {dOoMm n`m©` AmhoV na§Vw Vo OdiMo n`m©` ZmhrV åhUyZ drO_§S>imbm _ŠVoXmar Amho.

3) nwadR>çmda {Z`§ÌU : _ŠVoXmarV CËnmXZ H$aUmam EH$M CËnmXH$ AgVmo. Ë`m_wio Ë`mÀ`m

BÀN>oà_mZo CËnmXZ dmT>dyZ ~mOmanoR>oV nwadR>m dmT>dy eH$Vmo d CËnmXZ H$_r H$éZ nwadR>m

XoIrb H$_r H$é eH$Vmo. nyU©nUo nwadR>çmda _ŠVoXma {Z`§ÌU R>ody eH$Vmo.

99

4) qH$_Vrdahr {Z`§ÌU : _ŠVoXma Ë`mÀ`m dñVyMm EH$_od CËnmXH$ Agë`mZo d Ë`mÀ`m dñVybm

OdiMo n`m©` Zgë`mZo Vmo nwadR>çmda {Z §ÌU R>ody eH$Vmo. Ë`m_wio _ŠV oXmamMo dñVyÀ`m

qH$_Vrdahr {Z`§ÌU amhVo. Vmo Amnë`m _Zmà_mZo hdr Vr qH$_V AmH$mé eH$Vmo.

5) _hÎm_ Z\$m : gd©gmYmaU Zâ`mnojm OmñV Z\$m {_i{dUo qH$dm H$_mb H$aUo ho _ŠVoXmamMo

C{Ôï> AgVo. _ŠVoXma EH$M CËnmXH$ Agë`mZo nwadR>çmda {Z`§ÌU R>odyZ OmñV qH$_Vr AmH$méZ

OmñV Z\$m {_i{dbm OmVmo. \$ŠV AënH$mimVM Zmhr Va {XK©H$mimVhr AgmYmaU Z\$m {_iV

amhVmo.

6) àdoemda nyU©nUo ~§Xr : _ŠVoXmarV CÚmoJg§ñWm d CÚmoJ EH$M Agë`mZo ZdrZ CÚmoJg§ñWmÀ`m

àdoemda ~§Xr AgVo. åhUyZ dñVyMm EH$M CËnmXH$ AgVmo.

7) Om{hamV IM© Zmhr : _ŠVoXmarMr dñVy OdiMo n`m©` Zgbobr dñVy Agë`_wio J«mhH$m§Zm

~mOmamV Ë`m dñVy{edm` n`m© ZgVmo. H$moZË`mhr àH$maMr Om{hamV Z H$aVm Vr dñVy ghOnUo

{dH$br OmVo. åhUOoM _ŠVoXmarV Om{hamV IM© eyÝ` AgVmo.

8) _yë` oX : _ŠVoXma Amnbr dñVy {dH$VmZm EH$M CËnmXH$ Agë`mZo doJdoJù`m qH$_Vr AmH$mamV

AgVmo `mbmM _yë`^oX åhUVmV Ë`mVyZ Z\$m dmT>{dÊ`mMm à`ËZ H$arV AgVmo. Aem àH$mao

_ŠVoXmarMr d¡{eï>`o/AQ>r gm§JVm `oVrb.

_ŠVoXmarVrb qH$_V d CËnmXZ {ZpíMVr (price and Output Determination under Monopoly):

H$moUË`mhr ñnY}Vrb CÚmoJg§ñWoMo C{Ôï> „_hÎm_ Z\$m‟ ho AgVo. ho C{Ôï> _mZë`m{edm`

CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob ñnï> H$aVm `oV Zmhr. _ŠVoXmarÀ`m n[apñWVrV CÚmoJ g§ñWoMm g_Vmob Zoh_rà_mUo

gr.àm.=gr.I. `m AQ>rZo R>aVmo. VgoM gr.I. dH«$ gr. àm. dH«$mbm ImbyZ da N>oXVmo hr nwaoer AQ>XoIrb

nyU© ìhmdr bmJVo. Vm§{ÌH$ n[apñWVr gd©Ì gmaIrM Agë`mZo nyU© ñnY}Vrb ì`dgm`g§ñWm Agmo qH$dm

_ŠVoXmar Agmo AënH$mbrZ IM©-dH«$mMm AmH$ma gmaImM AgVmo. \$ŠV _mJUr-dH«$m§À`m ~m~VrV \$aH$

AgVmo. nyU© ñnY}Vrb ì`dgm`g§ñWoMr _mJUr nyU© bd{MH$ AgVo Va _ŠVoXmarMm _mJUrdH«$ COdrH$S>o

CVaVm AgVmo.

_ŠVoXmar EH$M EH$ CÚmoJg§ñWm Agë`mZo `oWo CÚmoJ d CÚmoJg§ñWm EH$M AgVmV. åhUyZ

CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob d CÚmoJmMm g_Vmob Agm doJim {dMma H$aÊ`mMr JaO Zmhr.

100

AënH$mbrZ g_Vmob (Short Period Equilibrium):

AënH$mi hm A{Ve` WmoS>m H$mbmdYr Agë`mZo g`§Ìmbm AmH$ma ~XbVm oV Zmhr. pñWa KQ>H$

AënH$mimV pñWaM AgVmV. åhUyZ _mJUrà_mUo nyU©nUo nwadR>m OwidyZ KoUo AënH$mimV eŠ` ZgVo.

_ŠVoXmar CÚmoJg§ñWmhr AënH$mimV AënH$mbrZ gamgar IM©dH«$mÀ`m AZwamoYmZo CËnmXZ H$arV AgVo.

AënH$mbrZ g_VmobmgmR>r gr.àm.=gr.I. hr AQ> Amdí`H$ Amho. _mÌ AënH$mimV nwadR>çm_Ü o

\o$a\$ma Ho$ë`mda nS>Umè`m _`m©Xm_wio AënH$mimV gamgar àmßVr gamgar IMm©hÿZ OmñV gamgar

IMm©EdT>r qH$dm gamgar IMm©hÿZ H$_r AgUo eH$` AgVo. `m_wio AënH$mimV AgmYmaU Z\$m,

gd©gmYmaU Z\$m qH$dm VmoQ>m hmoUo eŠ` AgVo. nwT>rb AmH¥$VrìXmao Vo A{YH$ ñnîQ> hmoB©b.

AmH¥$Vr

101

ñnï>rH$aU : AmH¥$Vr (a) _Ü o OM øm CËnmXZnmVirbm g_Vmob àñWm{nV hmoVmo. g.àm. d gr.àm. ho

AZwH«$_o AënH$mbrZ gamgar àmßVr d gr_m§V àmßVr dH«$ AmhoV. VgoM A.g.I. d A.gr.I. ho AZwH«$_o

AënH$mbrZ gamgar IM© d AënH$mbrZ gr_m§V IM© dH«$ AmhoV. ON hr qH$_V qH$dm gamgar àmßVr

Amho. ON1 hr gamgar IM© Amho. gamgar àmßVr hr gamgar IMm©nojm OmñV Agë`mZo AënH$mimV

CÚmoJg§ñWobm aoIm§{H$V ^mJmZo XmI{dë`mà_mUo □NPP1N1 BVH$m AgmYmaZ Z\$m hmoVmo.

AmH¥$Vr (b) _Ü o ON øm CËnmXZnmVirbm g_Vmob hmoVmo. AënH$mbrZ gamgar IM© gamgar

àmßVr dH«$mbm ñne© H$Vm}. åhUyZ ON hr qH$_V qH$dm gamgar àmßVr Amho. VgoM ON hrM gamgar IM©

Amho. åhUyZ `oWo AënH$mimV Zm Z\$m Zm VmoQ>m qH$dm gd©gmYmaU Z\$m {_iVmo.

AmH¥$Vr (C) _Ü`o ON øm CËnmXZnmVirbm g_Vmob hmoVmo. `oWo ON hr qH$_V qH$dm gamgar

àmßVr Va ON1 hm gamgar IM© Amho. oWo IM© hm àmßVrnojm OmñV Agë`mZo AënH$mimV aoIm§{H$V

^mJmZo XmI{dë`mà_mUo □N1PP1N BVH$m VmoQ>m hmoVmo. VmoQ>m hmoV AgVm§Zm XoIrb CÚmoJg§ñWm

g_VmobmdñWoV amhVo. H$maU gamgar ~XbVm IM© hm ^éZ {ZKVmo. AmH¥$VrV XmI{dë`mà_mUo g~I dH«$

g.àm. dH«$mbm N q~XÿV ñne© H$aVmo.

AemàH$mao AënH$mimV _ŠVoXmar CÚmoJg§ñWoMm EH$ Va AgmYmaZ Z\$m, gd©gmYmaU Z\$m qH$dm

VmoQ>m øm VrZ eŠ`Vm àmßV hmoVmV.

_yë` oX (Price Discrimination):

_ŠVoXma hm EH$M CËnmXH$ Agë`mZo Ë`mMo nwadR>çmda {Z`§ÌU AgVo. Ë`mMà_mUo qH$_Vrda

XoIrb {Z`§ÌU AgVo. gmÜ`m _ŠVoXmarV Vmo EH$M qH$_V AmH$maVmo ho AmnU Aä`mgbo na§Vw oWo

qH$_Vrda {Z`§ÌU Agë`mZo doJdoJù`m qH$_Vr AmH$méZ Vmo Amnbm Z\$m {_i{dV AgVmo. AemàH$mao -

“EH$mM àH$maÀ`m dñVygmR>r qH$dm godogmR>r J«mhH$m§H$Sy>Z doJdoJir qH$_V KoVbr OmVo Voìhm Ë`mbm

_yë`^oX Ago åhUVmV d _ŠVoXmarbm {d^oXmË_H$ _ŠVoXmar Ago åhUVmV”.

_yë` oXmMo àH$ma (Types of Price Discrimination):

1) ì`ŠVrZwgma _yë`^oX : _ŠVoXma Á`m J«mhH$mMr dñVy d godm IaoXr H$aÊ`mMr j_Vm d BÀN>m Vrd«

Agob. Ë`m§À`mH$Sy>Z dñVyMr OmñV qH$_V KoVmo Am{U Á`m§Mr BÀN>m Vrd« ZgVo. qH$dm Am{W©H$ Hw$dV

\$ma ZgVo. Ë`m§À`mH$Sy>Z qH$_V H$_r KoVmo Agm àH$ma Ho$bm Va Ë`mbm ì`ŠVrZwgma _yë`^oX Ago

åhUVmV. CXm. S>m°ŠQ>aMr godm, S>m°µŠQ>a XoIrb Jar~ d lr_§V noe§Q>H$XÿZ doJdoJù`m \$s AmH$maVmo.

102

2) ñWmZmZwgma _yë`^oX : EH$mM àmH$aÀ`m dñVyMr qH$_V doJdoJù`m {R>H$mUr doJdoJir AmH$mabr Va

Ë`mbm ñWmZmZwgma _yëV^oX åhUVmV. CXm. Zm{eH$_Ü o _hm~ioída _Ü`o ñQ´>m°~arMo A{YH$ CËnmXZ

hmoVo åhUyZ ñQ´>m°~arMr qH$_V H$_r Va _hm~ioída nmgyZ XÿF$m {R>H$mUr ñQ´>m°~arMr {dH«$s A{YH$

qH$_Vrbm hmoVo åhUyZ Agm ñWmZ^oX _ŠVoXmambm H$aVm `oVmo.

3) Cn`moJmZwgma _yë`^oX : Á`mdoir EImÚm dñVyMo qH$dm godoMo Cn`moJmZwgma doJdoJio Xa AmH$mabo

OmVmV. Voìhm Ë`mbm Cn`moJ^oX Ago åhUVmV. CXm. KaJwVr dmnamgmR>r AgUmar drO d

H$maImÝ`mÀ`m dmnamgmR>r AgUmar drO `m§À`m XamV {^ÝZVm AgVo. {dOoMo KaJwVr dmnamgmR>r Xa

OmñV AgVmV Va H$maImÝ`mV _moR>çm à_mUmda dmnabr OmV Agë`mZo Vo Xa H$_r AgVmV. VgoM

H$maImÝ`mV Agm {dOoMm Xa H$_r nS>Vmo Ë`mnojmhr eoVrgmR>r dmnamgmR>r Agbobm {dOoMm Xa H$_r

AgVmo åhUOoM Cn`moJmZwgma _yë`^oX Ho$bm OmVmo.

4) doioZwgma _yë`^oX : Ooìhm EImÚm dñVyMo qH$dm godoMo doJdoJù`m doir doJdoJio Xa AmH$mabo OmVmV

Voìhm Ë`mbm doioZwgma _yë` oX Ago åhUVmV. CXm. XÿaXe©ZÀ`m EH$mM Om{hamVrbm doJdoJù`m doir

Oo doJdoJio Xa `oVo Ë`mbmM doioZwgma _yë` oX Ago åhUVmV. _yë`^oXmZo àH$ma ñnï> H$aVm `oVrb.

_yë` oX Ho$ìhm eŠ` AgVmo:

_yë`^oX eŠ` hmoÊ`mgmR>r ~mOmamV _ŠVoXmar AgZo Amdí`H$ AgVo. _ŠVoXmambm _yë`^oX eŠ`

H$aÊ`mgmR>r Imbrb H$mhr AVr Amdí`H$ AmhoV.

1) ~mOmamVrb AnyU©Vm : Oa ~mOmamV H$moUË`m Zm H$moZË`m àH$maMr AnyU©Vm {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r

Imbrb H$maUo H$maUr^yV R>aVrb.

(i) J«mhH$mMo ~mOmanoR>o{df`r AkmZ : ~è`mMdoim J«mhH$mMo ~mOmam{df`r AkmZ AgVo. `m

AkmZmMm \$m`Xm _ŠVoXmambm hmoVmo d Ë`mbm EH$mM dñVybm doJdoJù`m {R>H$mUr doJdoJù`m

qH$_Vr AmH$maZo eŠ` hmoVo.

(ii) gmamgma {ddoH$~wÜXr A^md : AW©emómVrb àË`oH$ Cn^moŠVm gmamgma {ddoH$~wÜXr dmJUmam

J¥hrV _mZbm Amho. na§Vw àË`jmV J«mhH$m§À`m _ZmV dñVyÀ`m XOm©{df`r doJdoJio J¡ag_O

AgVmV. qH$_V OmñV Agboë`m dñVy Mm§Jë`m XOm©À`m AgVmV Aer g_OyV Pmbr Va

_ŠVoXmambm _yë`^oX H$aUo eŠ` AgVo.

(iii) _ŠVoXmar : _yë`^oXmMr Amdí`H$ AQ> åhUOo _ŠVoXmar nyU© ñnY}V ho eŠ` Zmhr. nwadR>m d

qH$_Vrda {Z`§ÌU Agë`mZo Ë`mbm ghOnUo doJdoJù`m qH$_Vr AmH$maUo eH$` hmoVo.

103

2) ^m¡Jmo{bH$ qH$dm H¥${Ì_[aVrZo ~mOmamMr {d^mJUr : H¥${Ì_[aVrZo ~mOmamMr {d^mJUr Ho$ë`mZ§VaM

„ñdñV dñVy‟ „_hmJ‟ ~mOmamV AmUyZ {dH$Uo eŠ` ZgVo. Oa ~mOmamMr {d^mJUr Ho$br Zmhr Va

J«mhH$ OoWo ñdñV dñVy {_iVo VoWoM IaoXr H$aVrb d _yë`^oX eŠ` hmoUma Zmhr. åhUyZ ~mOmamMr

{d^mJUr H$aUo Amdí`H$ ^m¡Jmo{bH$X¥ï>`m Oa CËnmXZjoÌ d ~mOmanoR> `m§Mo A§Va OmñV Agob Va

dmhVyH$ IM© qH$_VrVrb \$aH$mhÿZ OmñV AgVmo d ñdñV ~mOmamVyZ _hmJ ~mOmamV dñVy AmUUo

AeŠ` hmoVo åhUyZ _yë` oX eŠ` hmoVmo.

3) _mJUrMr {^ÝZ bd{MH$Vm : _mJUrMr bd{MH$Vm XmoZ doJdoJù`m ~mOmamV g_mZ Agob Va

_yë`^oX eŠ` hmoV Zmhr. na§Vw `mM XmoZ ~mOmamV _mJUrMr bd{MH$Vm {^ÝZ Agob Va _yë`^oX

eŠ` hmoVmo. EH$m ~mOmamV _mJUr Abd{MH$ Agob d Xþgè`m ~mOmamV bd{MH$ Agob Va AZwH«$_o

OmñV qH$_V d H$_r qH$_V `m XmoÝhr ~mOmamV AmH$méZ _yë`^oX eŠ` hmoVmo.

4) dñVyMo ñdén : dñVyÀ`m ñdénm_wio _yë` oX eŠ` hmoVmo. CXm. ehamnmgyZ Xÿada Agboë`m ^mJmV

EImÚmMo hm°Q>ob Amho d Xþgao Ë`mMoM ehamÀ`m _Ü`dVu ^mJmV hm°Q>ob Amho Va ehamnmgyZ Xÿada

Agboë`m hm°Q>obmV Mhm d ImÚnXmWm©Mo Xa OmñV amhVrb. H$maU Vo Ja_ amhUo _hËdMo AgVo d

`oWo ñnYm© ZgVo d ~mhoéZ _mJ{dUo AeŠ` AgVo. VgoM S>m°ŠQ>aZo Ho$bobr VnmgUr, d{H$bmZo

{Xbobm gëbm `m godm§À`m ~~VrV _yë` oX eŠ` AgVmo. AemàH$mao _yë`^oX eŠ` hmoÊ`mgmR>r darb

Jmoï>r ~mOmamV AgUo Amdí`H$ Amho.

5.3 _ŠVoXmar`wŠV ñnYm© (Monoplistic Competition):

_ŠVoXmar`wŠV ñnYm© hm XoIrb _ŠVoXmargmaImM AnyU© ñnY}Mm àH$ma hmo`. {dH«o$Ë`mMr

_moR>r g§»`m EH${OZgr dñVy CËnmXZ ~mOmamMo nyU© kmZ øm AQ>r ~mOmamÀ`m nyU©ËdmMm X¥ï>rZo

_hÎdmÀ`m AgVmV. øm _wb^yV AQ>r nyU© hmoV ZgVrb Va ~mOmamV AnyU©Ëd oVo d VmoM AnyU©

ñnY}Mm ~mOma åhUyZ JZbm OmVmo. Ë`mV _ŠVoXmar, _ŠVoXmar wŠV ñnYm© AënOZm{YH$ma d

pìX{dH«o$Vm{YH$ma øm àH$mam§Mm g_mdoe hmoVmo. AmVm n`ªV nyU© ñnYm© d _ŠVoXmar øm XmoZ

AË`§{VH$ àH$mamMm Aä`mg Ho$bm. g¡ÜXm§{VH$X¥ï>`m ho XmoÝhr àH$ma _hÎdmMo Agbo Var àË`j

ì`mdhm[aH$ OrdZmV nyU© ñnYm© d _ŠVoXmar AmT>iV Zmhr. `m XmoÝhr ~mOmanoR>m§_Yrb ~mOmamMr

pñWVr AmT>iVo Ë`mbmM _ŠVoXmar`wŠV ñnYm© Ago åhUVmV.

_ŠVoXmar wŠV nÜXVrZo Aä`mg A_o[aH$Z AW©emók ES>dS>© M|~abrZ Am{U {~«Q>re AW©emók

lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§Zr Ho$bm. àm. M|~abrZ `m§Zr `m ~mOmambm „_ŠVoXmar`wŠV ñnY}Mr ~mOmanoR>‟

Ago åhVbo Va lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§Zr `m~mOmamV „AnyU© ñnY}Mr ~mOmanoR>‟ Ago åhQ>bo Amho.

104

_ŠVoXmar`wŠV ñnY}Mm ~mOmanoR>oMm AW©:

àm. M|~abrZ `m§À`m _Vo, _ŠVoXmar wŠV ñnYm© åhUOo Agm ~mOma hmo` H$s, Á`m ~mOmamV

AJXr OdiMm n`m© Agboë`m na§Vw nyU© n`m©` Zgboë`m dñVyÀ`m _moR>çm g§»`oVrb {dH«o$Ë`m_Ü o ñnYm©

AgVo. `m ì`m»`odéZ Ago åhUVm `oB©b H$s, _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V Ag§»` {dH«o$Vo AgVmV. Ë`m§À`m

dñVybm AJXr OdiMm n`m© CnbãY AgVmo. åhUyZM bd{MH$ _mJUr AgVo. AmVm AmnU

_ŠVoXmar wŠV ñnY}Mr d¡{eï>`o qH$dm AQ>r {dMmamV KoD$.

_ŠVoXmar`wŠV ñnY}Mr d¡{eï>`o/AQ>r:

1) Ag§»` {dH«o$Vo qH$dm Ag§»` CÚmoJg§ñWm : `m ~mOmamV Ag§»` {dH«o$Vo qH$dm CÚmoJg§ñWm AgUo

ñnY}gmR>r Amdí`H$ _mZbo Jobo Amho. _ŠVoXmarV EH$M CÚmoJg§ñWm AgVo Ë`mnojm OmñV na§Vw nyU©

ñnY}nojm H$_r Aer CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m _ŠVoXmar wŠV ñnY}V AgVo. _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V bhmZ

AmH$ma_mZmÀ`m Ag§»` CÚmoJg§ñWm AgVmV. Ë`m§Mm nwadR>m EHy$U nwadR>çmnojm ~amM H$_r AgVmo.

g§»`m _moR>r Agë`mZo EH$m CÚmoJg§ñWoÀ`m {ZU©`mM BVa CÚmoJg§ñWm§da n[aUm_ hmoV Zmhr. CËnmXZ

_moR>çm à_mUmda Ho$bo OmV Zgë`mZo _moÏ`m à_mUmdarb CËnmXZmMo \$m`Xo {_iV ZmhrV. VgoM

^m§S>dbhr \$mago bmJV Zmhr. Aemdoir _ŠVoXmar wŠV ñnYm© ApñVËdmV `oVo.

2) dñVy^oX : _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Mo Xþga o d¡{eï>` åhUOo dñVy oX (Product Differentiation) ho hmo`.

nyU© ñnY}V EH${OZgr dñVy AgVo. _ŠVoXmar Ë`mÀ`m dñVybm OdiMo n`m©` ZgVmV. na§Vw

_ŠVoXmar wŠV ñnY}V dñVybm OdiMo n`m©` CnbãY AgVmV. àË oH$ CÚmoJg§ñWm Amnbr dñVy BVa

CÚmoJg§ñWmnojm H$er doJir amhrb. `mMm à`ËZ H$arV AgVo. _ybV… dñVy EH$M Agbr Var àË oH$

CËnmXH$ Amnbr dñVy BVam§nojm doJir XmI{dÊ`mMm à`ËZ H$arV AgVmo. Ë`m_wio OdiÀ`m n`m©`r

dñVy_Ü o ñnYm© AgVo. na§Vw àË`oH$ dñVwnwaVr _`m©{XV _ºo$Xmar AgVo. CXm. Qy>WnoñQ>, \o$g nmdS>a,

hoAa Am°B©b BË`mXr dñVyMm ~mOma `m àH$maMm AgVmo. oWo ñnYm© AgVo. na§Vw {d{eï> N>mnmnwaVr

Ë`mMr _ŠVoXmar AgVo. Aem[aVrZo _ŠVoXmar`wŠV ñnYm© ApñVËdmV oVo.

dñVy^oX hm JwUmË_H$X¥ï>`m qH$dm Aä`mgmË_H$X¥ï>`m VgoM {dH«$s~amo~a BVa gmo`r gdbVr

XoD$Zhr H$aVm oVmo. dñVyMm XOm©, Hw$ebVm, {Q>H$mD$nUm `mV doJionUm H$éZ dñVy oX Ho$bm OmVmo.

VgoM Om{hamV d àMma _mÜ`_mìXmao Ë`m dñVyV Zgbobo JwU XmIdyZ qH$dm Amä`mgmË_H$ ~Xb H$éZ

dñVy^oX Ho$bm OmVmo. VgoM dñVyÀ`m {dH«$s~amo~a J«mhH$m§Zm gmo`r gdbVr {Xë`m OmVmV. CXm. _mo\$V

dñVy XoUo, _mo\$V XþéñVrMr h_r XoUo, KanmoM godm nwa{dUo BË`mXrìXmao {dH«o$Vm J«mhH$mÀ`m _Zmda

doJionU R>gdy eH$Vmo. AemàH$mao dñVy^oX Ho$bm OmVmo.

105

3) _wŠVàdoe d _wŠV{ZJ©_Z : nyU© ñnY}à_mUoM _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V _wŠV àdoe d _wŠV {Zh©_Z ho

d¡{eï>` AmT>bVo. CÚmoJg§ñWm bhmZ à_mUmda CËnmXZ H$arV Agë`mZo ^m§S>db XoIrb H$_r à_mUmV

bmJVo. åhUyZ CÚmoJg§ñWm CÚmoJY§X`mV àdoe H$aVmV. VgoM Ë`m§À`m {ZJ©_Zmda H$moZË`mhr àH$maMo

~§YZ ZgVo. ì`dgm`g§ñWm§Mr g§»`m OmñV Agë`mZo Zì`m ì`dgm`g§ñWoÀ`m àdoemMm qH$dm ~mhoa

nS>Ê`mMm EHy$U ì`dgm`mda H$mhrM n[aUm_ hmoV Zmhr.

4) Om{hamV IM© : Amnë`m dñVyMr {dH«$s dmT>mdr åhUyZ _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V CËnmXH$mbm Amnë`m

dñVyMr àM§S> à_mUmV Om{hamV H$amdr bmJVo. åhUOoM Ë`mbm {dH«$s IM© H$amdm bmJVmo.

_ŠVoXmarÀ`m dñVybm OdiMo n`m©` Zgë`mZo Om{hamV IM© H$aÊ`mMr JaO ZgVo. VgoM nyU© ñnY}V

EH${OZgr dñVy Agë`mZo Om{hamV H$aÊ`mMr JaO ZgVo. na§Vw _ŠVoXmar wŠV ñnY}V OdiÀ`m n`m©`r

dñVy Agë`mZo Amnbr dñVy OmñV {dH$Ê`mgmR>r d J«mhH$ AmH${f©V H$aÊ`mgmR>r Om{hamV H$amdr

bmA½Vo. åhUyZ {dH«$s IM© H$amdm bmJVmo.

5) qH$_V {^ÝZVm : nyU© ñnY}V EH${OZgr dñVy CËnmXZm_wio EH$M EH$ qH$_V AmH$mabr OmVo Va

_ŠVoXmaXoIrb Amnë`m CËnmXZmMr qH$_V R>adrV AgVmo. na§Vw _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V dñVy^oX Ho$bm

OmVmo. åhUyZ CËnmXZmMr Om{hamV H$amdr bmJVo. àË oH$ CËnmXH$ Amnë`m dñVynwaVo qH$_V

R>a{dÊ`mMo ñdmV§Í` EH$m _`m©Xon`ªV Cn^mo{JV AgVmo. àË oH$ CËnmXH$mMo ñdV…Mo Ago EH$

qH$_V{df`H$ YmoaU AgVo. Ë`m_wio _ŠVoXmar wŠV ñnY}V qH$_V {^ÝZVm {XgyZ `oVo.

6) bd{MH$ _mJUr : _ŠVoXmar wŠV ñnY}Vrb CÚmoJg§ñWoMm àmßVrdH«$ nyU© ñnY}Vrb àmßVrdH«$mgmaIm

Ajmbm g_m§Va ZgVmo qH$dm _ŠVoXmargmaIm Vrd« CVmamMm ZgVmo. _ŠVoXmar wŠV ñnY}V OdiMo

n`m©` CnbãY Agë`mZo d dñVy^oX Ho$bm OmV Agë`mZo bd{MH$ _mJUr AgVo. åhUyZM `m ñnY}Vrb

gamgar àmßVrdH«$ CYi AmH$mamMm AgVmo. åhUOoM bd{MH$ _mJUr XmI{dVmo. Ë`m_wio BVa

CÚmoJg§ñWoÀ`m qH$AVr pñWa AgVm§Zm EH$m CÚmoJg§ñWoZo qH$_V WmoS>r Oar H$_r Ho$br Var dñVyMr

_mJUr ~è`mM _moR>çm à_mUmV dmT>Vo.

darb d¡{eï>`m§ wŠV _ŠVoXmar wŠV ñnYm© V`ma hmoVo. `m ~mOmamV H$mhr _ŠVoXmarMo d H$mhr

nyU© ñnY}Mo A§e {_gibobo AgVmV. `m ñnY}V Qy>W noñQ>, gm~U, Q>r. ìhr. goQ> BË`mXr Cn^mo½`

dñVy§Mo CËnmXZ _ŠVoXmar`wŠV ñnY}À`m n[apñWVrV Ho$bo OmVo.

106

_ŠVoXmar`wŠV ñnY}V qH$_V d CËnmXZ {ZpíMVr (Price and Output determination under

Monopolistiv Competition):

~mOmaaMZoVrb BVa ñnYm©à_mUoM _ŠVoXmar wŠV ñnY}VXoIrb gr.àm.=gr.I. d gr.I. dH«$

gr.àm. dH«$mbm ImbyZ da N>oXUo øm XmoZ AQ>r nyU© hmoUo Amdí`H$ Amho.

H$moZË`mhr CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob H$gm hmoVmo `mdéZ AmnU CËnmXZmMr nmVir d qH$_Vr

{ZpíMV H$arV AgVmo. VgoM g_VmobmgmR>r _hÎm_ Z\$m qH$dm {H$_mZ VmoQ>m hmoVmo {ZH$g bmdbm

OmVmo. _ŠVoXmar wŠV ñnY}Mm g_VmobmgmR>r qH$_V CËnmXZ d Z\$m øm VrZ Jmoï>r ~KUo Amdí`H$

AgVo.

CÚmoJg§ñWoMm AënH$mbrZ g_Vmob (Short rn equilibrium of the firm):

AënH$mimV nyU© ñnY}Mm ~mOmamV AgmYmaU Z\$m, gd©gmYmaU Z\$m d VmoQ>m øm VrZ

eŠ`Vm CËnmXH$mbm àmßV hmoVmV. VgoM _ŠVoXmar`wŠV XoIrb H$mbmdYr Aën Agë`mZo darb VrZ

eŠ`Vm àmßV hmoVmV. _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Mm ~mOmamV AënH$mimV Oa ZdrZ emoY bmJë`m_wio H$_r

IMm©V CËnmXZ hmoV Agob Va AgmYmaU Z\$m {_iUo eŠ` AgVo. hm AgmYmaU Z\$m \$ŠV

AënH$mimVM {Q>Hy$ eH$Vmo. XrK©H$mbmV _mÌ emoYmdo Zm{dÝ` amhV Zmhr d gmV` Zgob Va

AgmYmaU Z\$m hmoV Zmhr. AZoH$ ñnY©H$ CÚmoJg§ñWm Amnbr dñVy Hw$Ur loð> ho J«mhH$m§Zm nQ>{dÊ`mMm

à`ËZ H$aVmV. XrK©H$mimV dñVybm OdiMm n`m©` {Z_m©U hmoÊ`mMr eŠ`Vm ZmH$maVm `oV Zmhr

åhUyZ XrK©H$mimV gamgar àmßVr d gamgar IMm©~amo~a `oVo d CÚmoJg§ñWobm nyU© ñnY}à_mUoM

gd©gmYmaU Zâ`mMr eŠ`Vm {Z_m©U hmoVo qH$dm gd©gmYmaU Z\$m {_iVmo. AënH$mimV _mÌ OdiMm

n`m©` CnbãY hmoV Zgë`mZo d Zì`mZo CÚmoJg§ñWm CÚmoJmV `oD$ eH$V Zgë`mZo AgmYmaU Zâ`mMr

eŠ`Vm {Q>Hy$Z amhVo.

Á`m CÚmoJg§ñWm AënH$mimV OmñV qH§$AV AmH$marV AgVrb Ë`m§Zm AgmYmaZ Zâ`mMr

eŠ`Vm àmßV hmoB©b. àË`oH$ CÚmoJg§ñWoMo IM© dH«$ doJdoJio Agë`mZo qH$_Vr doJdoJù`m AmH$maë`m

OmV AgVmV. Ë`m_wio H$mhr CÚmoJg§ñWm§Zm AënH$mimV gd©gmYmaU Z\$m qH$dm VmoQ>m hmoÊ`mMr XoIrb

eŠ`Vm ZmH$maVm `oV Zmhr.

AënH$mimV EH$m CÚmoJg§ñWobm AgmYmaU Z\$m {_iob åhUOo gd©M CÚmoJg§ñWmZm Vmo

{_iobM Ago åhUVm `oUma Zmhr. OwÝ`m àñWm{nV CÚmoJg§ñWmZm AënH$mimV AgmYmaU Z\$m {_iob

na§Vw Zì`m CÚmoJg§ñWm§Zm Ho$di gd©gmYmaU Z\$m qH$dm VmoQ>m hmoÊ`mMrhr eŠ`Vm Amho. VgoM

107

AënH$mimV gamgar ~XbVm IM© ^éZ {ZKV Zgob Va CÚmoJg§ñWm CËnmXZ ~§X H$arb. darb VrZ

eŠ`Vm AgmYmaU Z\$m, gd©gmYmaU Z\$m d VmoQ>m Imbrb AmH¥$VrdéZ A{YH$ ñnï> hmoVrb.

AmH¥$Vr 5.30

darb (a), (b), (c) AmH¥$Ë`m§_Ü o AZwH«$_o AgmYmaU Z\$m d VmoQ>m XmI{dbm Amho.

AmH¥$Ë`m§_Ü`o g àm d gr àm AZwH«$_o gamgar àmßVr d gr_m§V àmßVr dH«$ AmhoV. VgoM AgI d

AmgrI ho AZwH«$_o AënH$mbrZ gamgar IM© dH«$ d AënH$mbrZ gr_m§V IM© dH«$ AmhoV. g, ~, I

hm gamgar ~XbVm IM© dH«$ Amho. (AmH¥$Vr (C) _Ü`o

AmH¥$Vr (a) _Ü`o IM© àmßVrnojm H$_r Amho d E øm g_Vmob q~XÿMo {ZYm©arV Ho$bobr

g_Vmob CËnmXZ nmVir OM BVH$s Amho. ON hr qH$_V Amho Va ON1 hm g.I. Amho. åhUyZ

AënH$mimV CÚmoJg§ñWobm □NPP1N1 AgmYmaU Z\$m hmoVmo.

108

AmH¥$Vr (b) _Ü`o E hm g_Vmob q~Xÿ Amho. OM hr g_Vmob CËnmXZnmVir Amho. ON hr

g_Vmob qH$_VnmVir Amho. A.g.I. dH«$ g. àm. dH«$mbm P q~XÿV ñne© H$aVmo. åhUOoM OodT>r

àmßVr Amho VodT>mM IM© Amho. åhUyZ CÚmoJg§ñWobm AënH$mimV Zm Z\$m Zm VmoQ>m qH$dm gd©gmYmaU

Z\$m hmoUo eŠ` Amho.

AmH¥$Vr (C) _Ü o E g_Vmob q~Xÿ Amho. OM hr g_Vmob CËnmXZnmVir Amho. ON hr

qH$_V qH$dm g. àm. Amho. na§Vw AgI dH«$ g.àm. dH«$mÀ`m daÀ`m ~mOybm Amho. åhUOoM `oWo

àmßVrnojm IM© OmñV Amho. åhUyZ VmoQ>m hmoVmo. na§Vw gamgar ~XbVm IM© ^éZ {ZKV Agë`mZo hm

VmoQ>m {H$_mZ Amho. CÚmoJg§ñWm g_VmobmdñWoV AgVo.

AënH$mimV CÚmoJg§ñWmMm d¡`{º$H$[aË`m g_Vmob gmYV Agbm Var Ë`m gd© CÚmoJg§ñWm

{_iyZ Vmo g_yh hmoVmo. Ë`m g_yhmMm g_Vmob AënH$mimV AeŠ` Amho. H$maU g_yhmVrb

CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m gmaIr ~XbVr AgVo Vr pñWa ZgVo.

CÚmoJg§ñWoMm XrK©H$mbrZ g_Vmob (Long Run Equilibrium of the Firm):

AënH$mimV d¡`{º$H$ CÚmoJg§ñWmMm g_Vmob hmoVmo. na§Vw g_yhmMm g_Vmob gmYbm OmV

Zmhr. XrK©H$mbrZ _mÌ d¡`{º$H$ CÚmoJg§ñWm à_mUoM g_yhmMm XoIrb g_Vmob gmYbm OmVmo.

AënH$mimà_mUoM XrK©H$mimVhr g_VmobmMr AQ> gr.àm.=gr.I. hrM Amho. nyU© ñnY}à_mZoM `oWohr

CÚmoJg§ñWmZm CÚmoJmV àdoe d {ZJ©_ZmMo ñdmV§Í` Agë`mZo AënH$mimV nyU© g_Vmob gmYbm OmV

Zmhr Vmo XrK©H$mimV gmYbm OmVmo.

nyU© g_VmobmgmR>r XmoZ AQ>r nyU© hmoUo Amdí`H$ Amho.

i) ~mOmamVrb qH$_Vrbm gd© CÚmoJg§ñWm§Zr {_iyZ Ho$bobo CËnmXZ {dH$bo OmV Agbo nm{hOo.

ii) g_yhmVrb CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m pñWamdbr nm{hOo.

nyU© ñnY}V XrK©H$mimV nyU© g_VmobmMr pñWVr {XgVo. CÚmoJg§ñWoÀ`m g_Vmobm~amo~a

CÚmoJmMm XoIrb g_Vmob hmoVmo. H$maU Vo _mJUr nwadR>çmÀ`m g_Vmobmer {_iVo OwiVo Amho. VgoM

EH${OZgr CËnmXZm_wio EH$M EH$ qH$_V àñWm{nV hmoVo. na§Vw _ŠVoXmar wŠV ñnY}V n`m©`r dñVy

{Z_m©Z Ho$ë`m OmV Agë`mZo àË oH$ CÚmoJg§ñWoMr qH$_V {^ÝZ AgVo. na§Vw qH$_VrMr nmVir _mÌ

gmaIrM AgVo VgoM g.àm. dH«$mMrhr EH$ gd©gm_mÝ` nmVir AgVo. àË`oH$ CÚmoJg§ñWm Amnbo

qH$_V{df`H$ d CËnmXZ{df`H$ YmoaU R>adVo BVa CÚmoJg§ñWm§da Ë`mMm n[aUm_ hmoV Zmhr. d¡`{º$H$

CÚmoJg§ñWm§À`m CËnmXZmMr ~oarO Ho$ë`mg CÚmoJmMm nwadR>m g_OVmo. CÚmoJmMm nwadR>m CÚmoJmÀ`m

109

_mJUrEdT>m Agob. VoWo CÚmoJ g_VmobmdñWoV åhUOoM àË oH$ CÚmoJg§ñWoMm g_Vmob Ooìhm

gr.àm.=gr.I hr AQ> nyU© hmoB©b d CÚmoJmMm g_Vmob EHy$U _mJUr=EHy$U nwadR>m hmoB©b VoWo hmoB©b.

XrK©H$mbrZ nyU© g_VmobmgmR>r Xþgar AV åhUOo CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m pñWamdUo. AënH$mimV

CÚmoJg§ñWm§Zm AgmYmaU Z\$m hmoV Agob Va Zì`m CÚmoJg§ñWm Ë`mH$S>o AmH¥$ï> hmoVrb. EHy$U

CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m dmT>ob. Ë`m_wio EHy$U nwadR>mXoIrb dmT>ob. nwadR>m dmT>ë`mZo EH§$XarV qH$_VrMr

nmVir Imbr `oB©b. VgoM CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m dmT>ë`mZo CËnmXZ KQ>H$m§Mr _mJUr dmT>ob Ë`m_wio

Ë`m§Mo _mo~Xbo dmT>Vrb åhUOoM gamgar IM© dmT>ob. g.àmßVr H$_r gamgar IM© OmñV dmT>bm Va

AgmYmaU Z\$m Zm{hgm hmoB©b. XrK©H$mimV _mÌ VmoQ>m H$moZË`mhr CÚmoJg§ñWobm hmoUma Zmhr. Oa

XrK©H$mimV VmoVm Pmbm Va CÚmoJg§ñWm CÚmoJ gmoSy>Z {ZKyZ OmB©b. åhUOoM _ŠVoXmar wŠV ñnY}À`m

pñWVrV XrK©H$mimV àË oH$ CÚmoJg§ñWobm \$ŠV gd©gmYmaU Z\$m {_iob.

AmH¥$Vr 5.31

XrK©H$mimVrb gd©gmYmaU Z\$m XmI{dUmar AmH¥$Vr nwT>rbà_mUo darb AmH¥$Vr Xrgàm d

Xrgràm AZwH«$_o XrK©H$mbrZ gamgar àmßVr d {XK©H$mbrZ gr_m§V àmßVr dH«$ AmhoV. _ŠVoXmarnojm ho

dH«$ A{YH$ CWi AmhoV. H$maU _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Vrb _mJUr bd{MH$ Amho. VgoM XrgI d

XrgrI ho AZwH«$_o {XK©H$mbrZ gamgar IM© d XrK©H$mbrZ gr_m§V IM© dH«$ AmhoV. E hm

gr.àm.=gr.I XmI{dUmam g_Vmob q~Xÿ Amho.

Ë`mdéZ R>aUmar g_Vmob CËnmXZ nmVir OM EdT>r Amho d ON hr g_Vmob qH$_V Amho

VrM gamgar àmßVr Amho. ON EdT>mM gamgar IM© Amho. àmßVr EdT>mM IM© Agë`mZo Ë`m

CÚmoJg§ñWobm gd©gmYmaU Z\$m {_iVmo. _ŠVoXmar wŠV ñnY}V XoIrb XrK©H$mimV gd©gmYmaZ Z\$m

drgrI

dr.g.àm.

drgrI

dr.gr.àm.

àmßVr IM©

CËnmXZ

110

hmoVmo. Ë`mMà_mZo nyU© ñnY}V XoIrb XrK©H$mimV gd©gmYmaU Z\$m hmoVmo d Vmo nyU© ñnY}nojm doJim

Amho.

1) nyU© ñnY}V EH${OZgr CËnmXZ d Ag§»` J«mhH$ {dH«o$Vo Agë`mZo g.àm. dH«$ Ajmbm g_m§Va

Agë`mZo g.I. dH«$ g.àm. dH«$mbm Ë`mÀ`m {H$_mZ q~XÿV ñne© H$aVmo. `mCbQ> _ŠVoXmar`wŠV

ñnY}V g.àm. dH«$ CVaVm Agë`mZo d g.I. dH«$ B§J«Or „ y‟ AmH$mamMm Agë`mZo Ë`mÀ`m

{H$_mZ g.àm. dH«$mbm ñne© Z H$aVm Ë`mnyduM ñne© H$aVmo. Ë`m_wio _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Vrb

CËnmXZ ho nyU© ñnY}nojm H$_r AgVo.

2) nyU© ñnY}V XrK©H$mimV gamgar IMm©à_mUoM gr_m§V IM© hr qH$_Vr~amo~a AgVmo. nU

_ŠVoXmar wŠV ñnY}V gr_m§V IM© qH$_VrhÿZ H$_r AgVmo. AemàH$mao _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Mm

AënH$mbrZ d XrK©H$mbrZ g_Vmob ~KVm oB©b.

AmH¥$Vr 5.38 d 5.39

OM CËnmXZ nmVirbm {XK©H$mbrZ gamgar IM© dH«$ {H$§_VnmVirbm nmohMbobm Amho. OM

CËnmXZ nmVirbm g_VmobmMr qH$_V-gr_m§V IM©=gamgar IM© hr Xþhoar AQ> nyU© hmoVo. `mdéZ ho ñnï>

hmoVo H$s, nyU© ñnY}V gm_m{OH$ X¥ï>rH$moZmVyZ AmXe© CËnmXZnmVir JmR>br OmVo. Xþgè`m ~mOybm AmH¥$Vr

(a) _Ü`o _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Vrb CÚmoJg§ñWoMr XrK©H$mbrZ g_Vmob pñWVr Xe©{dbr Amho. `oWo CÚmoJg§ñWm

OM CËnmXZ nmVirbm g_VmobmdñWoV Ambr Amho. OM CËnmXZ nmVirbm CÚmoJg§ñWoMr gr_m§V àmßVr

gr_m§V IMm©~amo~a Pmbr Amho Am{U qH$_V gamgar IMm©BVH$s Amho. (gamgar àmßVr hm gamgar IM©

111

„P‟ q~XÿOdi ñne© H$aVmo. Ë`mZwgma OM CËnmXZnmVir {ZpíMV hmoVo) `oWo `m {R>H$mUr> ghOnUo {XgyZ

`oVo Vr åhUOo OM CËnmXZ nmVirbm gamgar IMm©_Ü`o KQ>Ê`mMr àd¥Îmr Amho. Ë`mMm AW© OM1 CËnmXZ

nmVirn`ªV CËnmXZ dmT>{dë`mg {XK©H$mbrZ gr_m§V IM© {H$_mZ nmVirbm nmohMbo. åhUyZ {XK©H$mimV

OM1 ho AmXe© CËnmXZ AmhoV. åhUyZ CÚmoJg§ñWm {VÀ`m AmXe© CËnmXZ nmVirnojm MM1 BVŠ`m

CËnmXZmZo ImbÀ`m nmVirbm CËnmXZ H$aVo. åhUyZ _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V MM1 BVH$s A{V[aŠV j_Vm

Excess Capacity) {Z_m©U hmoVo.

A{V[aŠV CËnmXZj_Vm hr \$ŠV XrK©H$mimVM eŠ` AgVo. AënH$mimV gd© àH$maÀ`m

~mOmanoR>m§_Ü`o CÚmoJg§ñWobm AmXe© CËnmXZnmVirnmgyZ Xÿa ZoUmao AZoH$ KQ>H$ AgVmV. Xþgar EH$ bjmV

KoÊ`mgmaIr ~m~ åhZOo _ŠVoXmar`wŠV ñnY}Vrb _mJUr dH«$ qH$dm gamgar àmßVr dH«$ Imbr `oUmam

Agë`mZo A{V[aŠV CËnmXZ j_Vm ApñVËdmV `oVo. Imbr `oUmam dH«$ „U‟ AmH$mamÀ`m dH«$mbm Aem

{R>H$mUr ñne© H$aob H$s, Ë`mZ§Vahr „U‟ dH«$mV KQ>Ê`mMr àd¥Îmr Agob. {jVrO g_m§Va _mJUr dH«$ qH$dm

gamgar àmßV dH«$M „U‟ gamgar dH«$mbm {H$_mZ q~XÿOdi ñne© H$aob. Agm _mJUr dH«$ nyU© ñnY}VM

AgVmo. `mdéZ EH$ Jmoï> ñnï> hmoVo H$s, AnyU© ñnY}Vrb _mJUr dH«$mMr bd{MH$Vm {OVH$s A{YH$ AgVo

{VVH$s A{V[aŠV CËnmXZ j_Vm H$_r AgVo Am{U {Oìhm _mJUr dH«$ nyU© bd{MH$ Agob Voìhm A{V[aŠV

j_Vm Eo~mV Zgob. åhUyZ nyU© ñnY}V A{V[aŠV j_Vm ZgVo.

5.4 Aën{dH«o$Vm{YH$ma (Oligopoly):

AnyU© ñnY}Mm Xþgam àH$ma „Aën{dH«o$Vm{YH$ma‟ qH$Àdm „AënOZm{YH$ma‟ qH$dm H$mhr

OZm§_Yrb ñnYm© hmo`. nyU© ñnY}V Ag§»` {dH«o$Vo AgVmV. _ŠVoXmarV EH$M {dH«o$Vm AgVmo.

_ŠVoXmar wŠV ñnY}V Ag§»` {dH«o$Vo AgVmV. na§Vw AënOZm{YH$mamV H$mhr qH$dm _`m©{XV {dH«o$Vo qH$dm

CËnmXH$ AgVmV. Aën{dH«o$Vm{YH$ma `m eãXmbm B§J«OrV „Oligopoly‟ Ago åhUVmV. `oWo „Oligoi‟

åhUOo Aëng§»` Am{U „Pollein‟ åhUOo {dH«o$Vo Agm AW© hmoVmo. åhUOoM darb XmoZ J«rH$ eãXmdéZ

Vmo V`ma Pmbm Amho. Aën{dH«o$Vm{YH$ma hm Ag§»` {dH«o$Ë`m§Mm ~mOmanoR>oda Agbobm A{YH$ma ñnï>

H$aVmo. `m Aëng§»` {dH«o$Ë`mV ñnYm© AmT>iVo. {db`_ \o$bZa `m§Zr Aën{YH$mambm „Aëng§»`mH$mbrZ

ñnYm©‟ åhQ>bo Amho.

112

Aën{dH«o$V{YH$ma-AW© d ì`m»`m:

EImÚm dñVy d godoÀ`m CËnmXZmMr à{H«$`m d Ë`m_wio {VMm ~mOmamVrb nwadR>m Oa g§»`oZo Aën

AgUmè`m CÚmoJg§ñWm§À`m hmVmV ~hþVm§er qH$dm nyUm©emZo H|$ÐrV Pmbm Agob Va Ë`m pñWVrbm {dH«o$Ë`m§Mm

AënOZm{YH$a Ago åhUVmV. A_o[aH$Z AW©emók Om°O© ñQ>r½ba `m§À`m _Vo, “AënOZm{YH$ma åhUOo

Aer n[apñWVr AgVo H$s, Á`mV EImXr CÚmoJg§ñWm Amnbr ~mOma{ZVr H$mhr OdiÀ`m à{VñnYm©À`m

àË`j ì`dhmamda ñWmnZ H$aVo.

AënOZm{YH$mamMr d¡{eï>`o:

1) {dH«o$Ë`m§Mr Aëng§»`m : Aën{dH«o$Vm{YH$mamMo gdm©V _yb^wV d¡{eîQ>ç åhUOo {dH«o$Ë`m§Mr Aëng§»`m

AmnU Zoh_r ì`dhmamV „_moR>o VrZ CËnmXH$‟ „_moR>o ghm CËnmXH$‟ Ago eãXà`moJ dmnaVmo `mMm AW©

~mOmamVrb ~aoMgo CËnmXZ Ë`m§À`m {Z §ÌUmImbr AgVo åhUOoM EImÚm dñVyÀ`m ~mOmamV H$mhr

{ZdS>H$ ì`dgm` g§ñWm§Mo àm~ë` AgVo. Voìhm AënOZm{YH$ma ApñVËdmV `oVmo. Cabobo CËnmXZ H$mhr

bhmZ CÚmoJg§ñWm H$arV AgVmV. Vohr AënOZm{YH$mamÀ`m n[apñWVrV JUbo OmVo.

2) nañnamdb§~Z : _ŠVoXmarV EH$M {dH«o$Vm Agë`mZo Ë`mMo ñdV…Mo Ago CËnmXZ d qH$_V{df`H$

YmoaU AgVo nyU© ñnY}V d _ŠVoXmar`wŠV ñnY}V AZoH$ CÚmoJg§ñWm CËnmXZ H$arV Agë`mZo EH$m

CÚmoJg§ñWoMm H¥$Vr d YmoaUmMm n[aUm_ BVam§da hmoV Zmhr. d nañnamdb§{~Ëd ZgVo na§Vw

AënOZm{YH$mamV A{Ve` _moOŠ`m CÚmoJg§ñWm CËnmXZ H$arV Agë`mZo EH$m CÚmoJg§ñWoÀ`m H¥$Vr d

YmoaUmMm n[aUm_ BVam§da hmoV AgVmo. åhUOoM nyU© nañnamdb§{~Ëd AgVo. àË oH$ CÚmoJg§ñWobm

`mMr OmUrd AgVo H$s Amnë`m H¥$VrMm n[aUm_ BVamda hmoD$Z àË`wÎma XoÊ`mMr eH$`Vm Amho.

åhUyZ nañnamdb§{~Ëd ho XoIrb AënOZm{YH$mamMo d¡{eï>` Amho.

3) dñVy^oXmMr eŠ`meŠ`Vm : AënOZm{YH$mamÀ`m n[apñWVrV dñVy^oX eŠ` AgVmo na§Vw dñVy oX Ho$bm

OmVmoM Ago Zmhr. ñWybm_mZmZo Oo CÚmoJ H$ÀMm _mb d AY©dQ> V`ma _mb `m§Mo CËnmXZ H$aVmV VoWo

dñVy^oX Ho$bm OmV Zmhr. gd© CÚmoJg§ñWm§Mr CËnmXZo OdiOdi gmaIrM AgVmV. CXm. {g_|Q>,

bmoI§S>, Vm§~o, nmobmX BË`mXr CËnmXZmV H$mhr _moR>çm bmoH$m§MoM dM©ñd AgyZ CËnmXZo gmaIrM

AgVmV. na§Vw Cn^mo½` dñVyMo CËnmXZ H$aUmè`m dñVyÀ`m AënOZm{YH$mamÀ`m ~mOmamV dñVy^oX

AmT>iVmo. CXm. Q>r.ìhr. _moQ>maJmS>r, XþMmH$s _moQ>ma `m§gma»`m dñVyMo CËnmXZ ^maVmV

AënOZm{YH$mamÀ`m n[apñWVrV Ho$bo OmVo d `m dñVy~m~V dñVy^oX H$éZ ~mOmanoR>m H$m~rO H$aÊ`mV

à`ËZ Ho$bm OmVmo.

113

4) qH$_V d ~XbÊ`mMo YmoaU : AënOZm{YH$mamÀ`m n[apñWVrV àË`oH$ CÚmoJg§ñWobm qH$_V R>a{dÊ`mMo

ñdmV§Í` AgVo. na§Vw øm ñdmV§Í`mda CÚmoJg§ñWm§À`m nañnamdb§{~ËdmMr _`m©Xm `oVo. EImÚm

CÚmoJg§ñWoZo Amnë`m CËnmXZmMr qH$_V H$_r Ho$br Va BVa CÚmoJg§ñWm§Mo J«mhH$ Ë`m§À`mH$S>o AmH${f©V

hmoVrb. na§Vw Xþgar CÚmoJg§ñWm Ë`mbm àË wÎma åhUyZ Ë`mÀ`m dñVyMr qH$_V AmUIr H$_r H$éZ

J«mhH$ AmH${f©V H$aoZ Ago J«mhH$ AmoT>Ê`mMr ñnYm© qH$dm MT>mAmoT> åhUOoM „qH$_V `wÜX‟ gwé hmoB©b.

`mVyZ gd©M CÚmoJg§ñWm§Mo ZwH$gmZ hmoB©b. `mCbQ> EImÚm CÚmoJg§ñWoZo qH$_V dmT>{dÊ`mMo YmoaU

R>a{dbo Va Ë`mMo J«mhH$ BVam§H$S>o diVrb åhUOoM AënOZm{YH$mamÀ`m n[apñWVrV CÚmoJg§ñWobm

qH$_V R>a{dÊ`mMo ñdmV§Í` Agbo Var eŠ`Vmo EH$Xm R>a{dbobr qH$_V H$m`_ R>odÊ`mH$S>o H$b AgVmo.

darb àH$maMo qH$_V wÜXmgmaIo YmoHo$ Q>mbÊ`mgmR>r CÚmoJg§ñWm§Zr boIr qH$dm Vm|S>r H$amamZo EH$Ì

`oD$Z qH$_V{df`H$ YmoaU R>a{dbo nm{hOo. Ë`m§Mr g§»`m H$_r Agë`mZo H$ama H$aUo ghO eŠ` Amho.

Ago EH$M qH$_V{df`H$ YmoaU Agob Va Ë`m CÚmoJg§ñWm§Mm g_yh _ŠVoXmarà_mUoM qH$_Vrda

{Z`§ÌU àñWm{nV H$é eH$Vmo. åhUOoM qH$_V nm{hOo Voìhm dmT>dy eH$Vmo qH$dm H$_r H$é eH$Vmo.

5) ~mOmanoR> àdoe {_iUo H$R>rU : nyU© ñnY}V d _ŠVoXmar wŠV ñnY}V CÚmoJg§ñWm§Zm CÚmoJmV _wŠV

àdoe d _wŠV {ZJ©_Z AgVo. _ŠVoXmarV Zì`m CÚmoJg§ñWm§Zm àdoe ZgVmo. AënOZm{YH$mamV _mÌ

Zì`m CÚmoJg§ñWm§Zm àdoe H$aUo H$R>rU AgVo. na§Vw AeŠ` ZgVo. AënOZm{YH$mamÀ`m n[apñWVrV

Zì`m CÚmoJg§ñWm§Zm àdoe H$aUo H$R>rU AgVo. Ë`mMo H$maU åhUOo CÚmoJg§ñWm§Zm {_imbobr noQ>§Vr

_mbH$s VgoM H$ÀMm _mbmÀ`m nwadR>çmda AgUmao {Z`§ÌU hmo`. VgoM AZoH$doim CËnmXZmMo V§ÌM

Ago AgVo H$s CËnmXZmMr gwédmVM _moR>çm à_mUmda H$amdr bmJVo Vo bhmZ CÚmoJg§ñWm§Zm eŠ`

ZgVo. {edm` ApñVËdmV Agbobm CÚmoJg§ñWm Mm§Jë`m àñWm{nV Pmbo`m AgVmV. Ë`m§Mm Zmdbm¡{H$H$

Pmbobm AgVmo VgoM {dVaUì`dñWm R>abobr AgVo øm gd© Jmoï>r Zì`m CÚmoJg§ñWobm àdoe KoVm§Zm

{dMmamV ¿`mì`m bmJVmV. åhUyZ AënOZm{YH$mamV Zì`m CÚmoJg§ñWobm àdoe {_iUo H$R>rU AgVo.

6) Om{hamV~mOr : AënOZm{YH$mamMm ~mOmamV Om{hamV d {dH«$s IM© `mbm A{Ve` _hÎdmMo ñWmZ

Amho. `mda ~amM IM© Ho$bm OmVmo. Om{hamVrMo ñdén d Om{hamVrdarb IM© `m Jmoï>r dñVy^oX Ho$bm

OmVmo qH$dm Zmhr `mda Adb§~yZ AgVo. Ë`m CËnmXZmV dñVy^oX Ho$bm OmV Agob Ë`m CËnmX_mMr

_moR>çm à_mUmda Om{hamV H$éZ Amnbr dñVy BVam§nojm H$er doJir Amho ho XmI{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm

OmVmo. àË`oH$ CÚmoJg§ñWm Aer ñnYm©Ë_H$ Om{hamV H$arV AgVo. AZoH$ Cn^mo½` dñVyÀ`m ~m~VrV

Aer Om{hamV Ho$bo OmVo. CXm. Qy>WnoñQ>, gm¢X© àgmYZo, Vob BË`mXr Om{hamVr `mCbQ> gma»`mM

qH$dm EH$mM àH$maÀ`m dñVy {Z_m©U H$aUmè`m CÚmoJg§ñWm \$ŠV Amnbo Zmd bmoH$m§g_moa amhmdo BVnV

114

ñWyb Om{hamV H$aVmV. CXm. bmoI§S> d nmobmX {g_|Q> `m H§$nÝ`mÀ`m Om{hamVr `mdéZ Á`m CËnmXZmV

dñVy^oX Ho$bm OmV Agob VoWo Om{hamVrda OmñV IM© Ho$bm OmVmo ho AënOZm{YH$mamV {XgyZ `oVo.

AemàH$mao AënOZm{YH$mamMr d¡{eï> o AmnUm§g gm§JVm oVrb.

Aä`mgmVrb àíZ :

1) nwU© ñnY}Mr d¡{eï> o ñnï> H$am.

2) nwU© ñnY}À`m ~mOmamV qH$_V d CËnmXZ {ZpíMVr H$er hmoVo Vo ñnï> H$am.

3) CËnmXZ g_VmobmÀ`m AQ>r ñnï> H$am.

4) _ŠVoXmarMr d¡{eï>`o ñnï> H$am.

5) _ŠVoXmararb CËnmXZ d qH$_V {ZpíMVr ñnï> H$am.

6) _wë`^oX åhUOo H$m`? _wë`^oXmMo àH$ma ñnï> H$am.

7) _ŠVoXmar wŠV ñnY}Mr d¡{eï>`o ñnï> H$am.

8) _ŠVoXmarVrb A{VarŠV j_Vm g§H$ënZm ñnï> H$am.

9) Aën{YH$mamMr d¡{eï>`o gm§Jm

10) Q>rnm Úm : 1) _wë` oX 2) dñVw^oX 3) A{d^ŠV CËnmXZ j_Vm

115

àH$aU ghm

KQ>H$m§Mr qH$_V {ZpíMVr

6.1 {d^mOZmMm {g_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§V

6.2 I§S>

6.2.1 [aH$mS>m}Mm I§S> {gÜXm§V

6.2.2 AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§V

6.3 doVZ/_Owar

6.3.1 l_mMm _mJo PwH$Umam nwadR>m dH«$

6.3.2 gm_m{OH$ gm¡Xm Am{U H$m_Jma g§KQ>Zm

6.4 ì`mO

6.4.1 ì`mOmMm H$Om©D$ aH$_m§Mm {gYm§V

6.4.2 ì`mOmMm amoIVm ng§Vr {gÜXm§V

6.5 Z\$m

6.5.1 Zâ`mMm JVr_mZ {gÜXm§V

6.5.2 Zâ`mMm ZdmoÝ_of {gÜXm§V

6.5.3 Zâ`mMm YmoH$m Am{U A{ZpíMVVm dhZ {gÜXm§V

116

6.1 {d^mOZmMm qH$dm dmQ>UrMm gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§V (Mrginal Productivity Theory of

Distribution):

CËnmXZmÀ`m à{H«$ oV l_, y_r, ^m§S>db Am{U g§`moOH$ ho Mma KQ>H$ gh^mJr hmoVmV. Ë`m§À`m

gh^mJm~Ôb Ë`m§Zm KQ>H$ _mo~Xbo X`mdo bmJVmV. ho _mo~Xbo H$moZË`m VÎdmZwgma X`m`Mo hm _yb^wV àíZ

Amho. amï>r` CËnÝZmMo dmQ>n H$m`m©Zwgma Pmbo nm{hOo. “BËnmXZmÀ`m àË`oH$ KQ>H$mbm Ë`mÀ`m gr_m§V

CËnmXH$Vo EdT>m _mo~Xbm X`mdm”. ho {d^mOZmMo _yi VÎd Amho. `m VÎdmda hm {gÜXm§V AmYmabobm

Amho. åhUyZ `m {gÜXm§Vmbm “{d^mOZmMm gd©gmYmaU {gÜXm§V qH$dm {d^mOZmMm gr_m§V CËnmXH$Vm

{gÜXm§V Ago åhUVmV”.

gwédmVrbm hm {gÜXm§V ga ES>dS>© doñQ> Am{U S>oìhrS> [aH$mS>m} `m§Zr _m§S>bm. `m {gÜXm§VmMm

{dH$mg OoìhmÝg, {dH$pñQ>S>, S>m°. _me©b, Oo.~r. ŠbmH©$, Oo. Ama. {hŠg, dm°bag BË`mXtZr Ho$bobm

Amho. lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§Zr `m {gÜXm§VmMm {dñVma Ho$bm.

{gÜXm§VmMo {dYmZ :

“CËnmXZmÀ`m {d{eï> n[apñWVrV àË oH$ CËnmXZ KQ>H$mMm _mo~Xbm hm Ë`m Ë`m KQ>H$mÀ`m

gr_m§V CËnmXH$Vo~amo~a AgVmo”.

gr_m§V CËnmXH$VoMm AW©:

“BVa KQ>H$ pñWa R>odyZ EH$m KQ>H$mÀ`m n[a_mUmV EH$m _mÌoZo dmT> Ho$br AgVm EHy$U

CËnmXZmV Or ewÜX ^a nXVo {Vbm Ë`m KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm Ago åhUVmV.”

CXmhaUmW© : 1 _Oya 7 ZJm§Mo CËnmXZ H$aVmo. Xþgam _Oya H$m_mda KoVë`mg 12 ZJm§Mo CËnmXZ

hmoVo. `m CXmhaUmV _Oyag§» oV 1 _mÌoZo dmT> Ho$ë`mg EHy$U CËnmXZmV 5 ZJm§Zr dmT> hmoVo. Xþgè`m

_OyamMr gr_m§V CËnmXH$Vm 5 ZJ `oVo.

gr_m§V CËnmXH$VoMo àH$ma :

gr_m§V CËnmXH$VoMo XmoZ àH$ma nS>VmV.

1) gr_m§V dmñVd CËnmXH$Vm (Marginal Physical Productivity)

2) gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vm (Marginal Revenue Productivity)

1) gr_m§V dmñVd CËnmXH$Vm : CËnmXZ KQ>H$mÀ`m eodQ>À`m _mÌo_wio dñVyÀ`m ñdénmV EHy$U CËnmXZmV

hmoUmar {Zìdi dmT> åhUOo gr_m§V dmñVd CËnmXH$Vm hmo`. CXm. 1 l{_H$ 7 _rQ>a H$mnS> CËnmXZ

117

H$aVmo. Xþgam l{_H$ H$m_mda Zo_ë`mg 12 _rQ>a H$mnS>mMo CËnmXZ hmoVo. `mdéZ åhUVm `oVo H$s,

Xþgè`m l{_H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm 5 _rQ>a H$mnS> BVH$s Amho.

2) gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vm: CËnmXZ KQ>H$mÀ`m eodVÀ`m _mÌo_wio EHy$U àmßVrV hmoUmar {Zìdi dmT>

åhUOo gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vm hmo`. g§`moOH$mÀ`m X¥ï>rZo dmñVd gr_m§V CËnmXH$Vonojm gr_m§V

àmßVr CËnmXH$Vm OmñV _hÎdmMr AgVo.

gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vm _mnZmMo gyÌ:

gr_m§V àmár CËnmXH$Vm=KQ>H$m§Mr gr_m§V dmñVd CËnmXH$Vm×dñVyMr qH$_V

CXmhaUmW© : EH$ _rQ>a H$mnS>mMr qH$_V 20 é. àVr _rQ>a Amho. n{hbm l{_H$ 7 _rQ>a H$mnS>mMr

{Z{_©Vr H$aVmo Ë`m_wio EHy$U àmßVr 140 én o hmoB©b. (7 _r H$mnS>×20 én`o) Xþgam l{_H$ H$m_mda

KoVë`mg H$mnS>mÀ`m EHy$U CËnmXZmV 5 _rQ>aZo dmT> hmoVo åhUOo H$mnS>mMo EHy$U CËnmXZ 12 _rQ>a hmoVo.

Ë`m_wio EHy$U àmár 240 én`o (12 _rQ>a ×20 én`o) hmoVo d gr_m§V àmár CËnmXH$Vm 5 _rQ>a ×20

én`o= 100 én`o hmoVo. qH$dm 240 én`o-140 én`o=100 én`o hmoB©b.

g§`moOH$ l_, y_r, ^m§S>db `m 3 KQ>H$m§Zm EH$Ì H$éZ æËnmXZ H$aVmo. CËnmXZm_mJrb _w»`

CÔoe _hÎm_ Z\$m {_i{dUo hm AgVmo. Ë`m_wio g§`moOH$ CËnmXZ KQ>H$m§Zm H$m_mda KoVmZm Ë`m CËnmXZ

KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm d Ë`m CËnmXZ KQ>H$mbm {Xbm OmUmam _mo~Xbm `m§Mr VwbZm H$aVmo.

Ë`mH$arVm g§`moOH$ CËnmXZ KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm d KQ>H$mbm Úmdm bmJUmam _mo~Xbm g_mZ

hmoB©b EdT>oM KQ>H$ H$m_mda KoVmo. g_Om CËnmXZ KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm OmñV d CËnmXZ KQ>H$mbm

{Xbm OmUmam _mo~Xbm H$_r Amho. Voìhm g§`moOH$mg Z\$m hmoVmo. d g§`moOH$ CËnmXZ KQ>H$m§Mr _mJUr

dmT>{dVmo. CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m dmT>ë`mg gr_m§V CËnmXH$VoV KQ> hmoVo. OoWo CËnmXZ KQ>H$mMr gr_m§V

CËnmXH$Vm= KQ>H$ _mo~Xbm hmoVmo VoWo g§`moOH$ Ë`m CËnmXZ KQ>H$mMr _mJUr Wm§~{dVmo. Ë`mnwT>o CËnmXZ

KQ>H$ H$m_mda KoVë`mg KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm H$_r d CËnmXZ KQ>H$mbm {Xbm OmUma _mo~Xbm

OmñV hmoB©b. Ë`m_wio g§`moOH$mbm VmoQ>m hmoB©b.

gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmMr J¥hrVo:

1) dñVyy ~mOma d KQ>H$ ~mOmamV nyU© ñnYm© Amho.

2) AW©ì`dñWm ñW¡{VH$ Amho.

3) AW©ì`dñWoV nyU© amoOJma àñWm{nV Pmbobm Amho.

4) ~mOmanoR>oV qH$_V {ZpíMVrV gaH$maMm hñVjon Zmhr.

5) gr_m§V CËnmXH$VoMo _mnZ H$aVm `oVo.

118

6) CËnmXZmMo gd© KQ>H$ EH${OZgr AmhoV.

7) CËnmXZ KQ>H$ nyU©nUo J{Verb AmhoV.

8) CËnmXZ KQ>H$ {d{dY Cn`moJr Amho.

9) CËnmXZ KQ>H$ EH$_oH$m§Zm n`m© r dmnaVm oVmV.

10) CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m dmT>ë`mg gr_m§V CËnmXH$Vm KQ>Vo.

11) l{_H$ d g§`moOH$ `m§Mr gm¡Xmeº$s g_mZ Amho.

12) CËnmXZ V§Ì d KQ>H$m§Mr H$m`©j_Vm pñWa Amho.

13) `m {gÜXm§VmMo {ddoMZ XrK©H$mimV bmJy nS>Vo.

14) g§`moOH$mMm _w»` CÔoe Z\$m {_idUo hm AgVmo.

15) EH$m KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm _moOÊ`mgmR>r BVa KQ>H$ pñWV AmhoV d EH$m KQ>H$mMo n[aUm_

dmT>{dVm oVo Ago J¥hrV _mZÊ`mV Ambo Amho.

CXmhaUmÀ`m ghmæ`Zo ñnï>rH$aU:

gr_m§V CËnmXº$m {gÜXm§V nwT>rb CXmhaUmÛmao ñnï> H$aVm `oVmo.

CËnmXZ KQ>H$m§À`m _mÌm (l{_H$)

EHy$U CËnmXZ (én`o) gr_m§V CËnmXZ (én`o)

_mo~Xbm (én o)

1 12 12 8

2 22 10 8 3 30 8 8

4 36 6 8 5 40 4 8 6 42 2 8

(H$moïH$> H«$ 6.1)

darb H$moï>H$mV Xe©{dë`mà_mUo CËnmXZ KQ>H$mMr n{hbr _mÌm Cn`moJmV AmUë`mZ§Va EHy$U

CËnmXZ 12 é. VgoM gr_m§V CËnmXZgwÜXm 12 é. Amho. na§Vw KQ>H$mMm _mo~Xbm _mÌ H$_r åhUOo 8 é.

Amho. Ë`m_wio g§`moOH$ CËnmXZ KQ>H$mMr Xþgar _mÌm Cn`moJmV AmZVmo. Xþgè`m _mÌo_wio EHy$U CËnmXZmV

10 é. Mr {Vgè`m _mÌo_wio 8 é. Mr Mm¡Ï`m _mÌo_wio 6 é. Mr nmMì`m _mÌo_wio 4 é. d ghmì`m

_mÌo_wio 2 é. Mr ^a nS>Vo. `oWo g§`moOH$ Ho$di 3 l{_H$ _mÌm§Mr _mJUr H$aob H$maU CËnmXZmÀ`m

{Vgè`m l{_H$ _mÌoÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vm d KQ>H$ _mo~Xbm XmoÝhr 8 é. åhUOo g_mZ Amho. g§`moOH$mZo

Mm¡Wr, nmMdr d ghmdr _mÌm Cn`moJmV AmUbr Va g§`moOH$mbm AZwH«$_o 2 é, 4 é, d 6 é. VmoQ>m hmoVmo.

åhUyZ g§`moOH$ \$º$ VrZ l{_H$ _mÌm§MrM _mJUr H$aVmo.

119

{Z`_m§Mo AmH¥$VrÛmao ñnï>rH$aU

AmH¥$Vr 6.1

AmH¥$Vr H«$_m§H$ 6.1 _Ü`o X Ajmda CËnmXZ KQ>H$m§À`m _mÌm Am{U Y Ajmda CËnmXZ KQ>H$m§Mm

_mo~Xbm Am{U gr_m§V CËnmXH$Vm én`m§_Ü`o Xe©{dbr Amho. grD$ (MP) hm gr_m§V CËnmXH$VoMm dH«$

Amho. Vmo F$UmË_H$ AmH$mamMm n{hë`m CËnmXZ KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm 22 é. Amho. Xþgè`m CËnmXZ

KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm 10 é. Amho. {Vgè`m CËnmXZ KQ>H$m§Mr gr_m§V CËnmXH$Vm 8 é. Amho.

Mm¡Ï`m, nmMì`m d ghmì`m _mÌoMr gr_m§V CËnmXH$Vm AZwH«$_o 6 é, 4 é,d 2 é Amho.

gr_m§V CËnmXH$Vm d _mo~Xbm Á`m {R>H$mUr g_mZ hmoB©b VodT>çmM _mÌoMr _mJUr g§`moOH$ H$aVmo. gr_m§V

CËnmXH$Vm dH«$mdarb C q~XÿÀ`m {R>H$mUr gr_m§V CËnmXH$Vm d KQ>H$mMm _mo~Xbm 8 é. EdT>m g_mZ

Pmbobm Amho. Ë`m_wio g§`moOH$ CËnmXZ KQ>H$mÀ`m VrZ _mÌm Cn`moJmV AmUVmo. VrZnojm OmñV _mÌm

Cn`moJmV AmUë`mg g§`moOH$mbm VmoQ>m hmoVmo. VgoM VrZnojm H$_r _mÌm Cn`moJmV AmUë`mg g§`moOH$mbm

_hÎm_ Z\$m àá hmoV Zmhr. AemàH$mao g§`moOH$ CËnmXZ KQ>H$m§Zm Ë`mÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vo EdT>mM

_mo~Xbm XoV AgVmo. gr. D$. (MP) dH«$mdarb a, b, c, d, e d f ho q~Xÿ AZwH«$_o 22 é., 10 é,. 8 é.,

6 é., 4 é., d 2 é. gr_m§V CËnmXH$Vm d CËnmXZ KQ>H$mÀ`m 1 Vo 6 _mÌm Xe©{dVmV.

gr_m§V CËnmXH$Vm qgÜXm§Vmdarb Q>rH$m:

gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§V AZoH$ J¥hrVmda AmYmarV Agë`m_wio `m {gÜXm§Vmda AZoH$

AW©emókm§Zr Q>rH$m Ho$boë`m AmhoV. `mVrb H$mhr à_wI Q>rH$m nwT>rbà_mUo AmhoV.

2) nyU© ñnYm© : hm {gÜXm§V nyU© ñnY}À`m J¥hrVmda AmYmabobm Amho. nU ho J¥hrV dñVypñWVrer

{dg§JV R>aVo. AmO OJmV H$moUË`mhr amï´>mV nyU©ñnY}Mr ~mOmanoR> {XgyZ `oV Zmhr. _mÌ AnyU©

CËnmXZ KQ>H$mÀ`m _mÌm (l{_H$)

CËnmXZ KQ>H$mÀ`m _mÌm (l{_H$)

CËnmXZ KQ>H _mo~Xbm/ gr_m§V CËnmXH$Vm (é.)

120

ñnY}À`m n[apñWVrV CËnmXZ KQ>H$m§À`m qH$_Vr H$em R>aVmV. `mMo {ddoMZ XoÊ`mg hm {gÜXm§V

Ag_W© Amho.

3) pñWVrerb AW©ì`dñWm : `m {gÜXm§VmV AW©ì`dñWoV H$moUVohr ~Xb hmoV Zmhr. Ago MwH$sMo

J¥hrV _mÝ` Ho$bobo Amho. àË`jmV AW©ì`dñWm J{Verb AgVo. `m ~m~tMm {dMma {gÜXm§VmV

Pmbobm Zmhr.

4) nyU© amoOJma : `m {gÜXm§VmMm {Vgam Xmog Agm H$s hm {gÜXm§V AW©ì`dñWoV nyU© amoOJma AgVmo

Ago J¥hrV YaVmo. àË`jmV H$moUË`mhr XoemV AmO nyU© amoOJma {XgyZ oV Zmhr. `mCbQ> àË`oH$

AW©ì`dñWoV ~oH$marMm àíZ J§ ra hmoV Amho. Aem ~oH$marÀ`m AW©ì`dñWoV `m {gÜXm§VmMm àË``

`oV Zmhr.

3) gr_m§V CËnmXH$VoMo _mnZ : CËnmXZ KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm _moOVm oVo, hm `m

{gÜXm§VmMm AmYma Amho. OoWo bhmZ à_mUmda CËnmXZ Ho$bo OmVo. VoWo Vr _moOUo eŠ` Amho nU

Á`m CÚmoJmV hmOmamo H$m_Jma H$m_ H$aVmV VoWo EImÚm _OyamMr gr_m§V CËnmXH$Vm _moOUo

H$R>rU AgVo. Q>m°qgJ d S>oìhZ nmoV `m AW©emókm§À`m _Vo, g§`wŠV CËnmXZ nÜXVrV H$moUË`m

EH$m KQ>H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm _moOUo Odinmg AeŠ`M Amho.

4) EH${OZgr KQ>H$ : CËnmXZ KQ>H$ EH${OZgr AgVmV ho `m {gÜXm§VmMo J¥hrV ~amo~a Zmhr. ^y_r

gw{nH$VoÀ`m ~m~VrV {^ÝZ AgVo. l{_H$m_Ü`o H$m`©j_VoÀ` ~m~VrV {^ÝZVm AgVo.

g§`moOH$mÀ`m MmVw`m©_Ü`o {^ÝZVm AmT>iVo. H$mbmdYrZwgma ^m§S>dbXmam§Zm {Xbm OmUmam ì`mOXa

{^ÝZ AgVmo. na§Vw `m {gÜXm§VmV ho gd© KQ>H$ EH${OZgr AgVmV Ago åhUUo Amho.

5) CËnmXZ KQ>H$m§Mr J{VerbVm : gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmZwgma AW©ì`dñWoV CËnmXZ KQ>H$

g§nyU© J{Verb AgVmV. nU dñVyñWmoVr _mÌ doJir Amho CËnmXZ KQ>H$m§Mr J{VerbVm Ë`mbm

{_iUmè`m _mo~Xë`mda Oer Adb§~yZ AgVo. VgoM Vr ^mfm, MmbrarVr, éT>r na§nam `m gma»`m

gm_m{OH$ KQ>H$mdahr Adb§~yZ AgVo. Ë`m_wio CËnmXZ KQ>H$ g§nyU© J{Verb AgVmV `m

åhUÊ`mV gË`Vm Zmhr.

6) CËnmXZ KQ>H$m§Mr {d^mÁ`H$Vm : l{_H$, g§nyU© `§Ì, B_maV BË`mXr KQ>H$ A{d^mÁ` AgVmZm

{gÜXm§VmV KQ>H$ nyU©V… {d^mÁ` _mZÊ`mMr MyH$ Pmbobr Amho. CËnmXH$mbm CËnmXZmV

CËnmXZmÀ`m KQ>H$mMo nm{hOo Ë`m à_mUmV {d^mOZ H$aVm `oV Zmhr.

121

7) CËnmXZ KQ>H$m§Mr n`m©`Vm : l_mEodOr ^m§S>dbmMm Cn`moJ H$mhr _`m©Xon ªVM H$aVm `oVmo. na§Vw

l_mbm ^m§S>db n[anyU© n`m©` Zmhr. `m {gÜXm§VmZo CËnmXZ KQ>H$ EH$_oH$m§Zm nyU©nUo n`m©`r

AgVmV Ago J¥hrV _mZÊ`mV MyH$ Ho$bobr Amho.

8) pñWa CËnmXZ V§Ì : gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmZwgma XrK©H$mimV CËnmXZ V§Ì pñWa AgVo.

àË`jmV CËnmXH$ Amnë`m CËnmXZ V§ÌmV ~Xb H$éZ OmñVrV OmñV Z\$m H$gm {_iob `mMm

{dMma H$aVmo. Ë`m_wio CËnmXZ V§Ì pñWa AgVo Ago åhUUo A`mo½` dmQ>Vo.

9) AënH$mi : hm {gÜXm§V XrK©H$mimda AmYm[aV Amho. XrK©H$mimV CËnmXZ KQ>H$m§Mo _mo~Xbo H$go

R>aVmV `mMm {dMma hm {gÜXm§V H$aVmo. AmYw{ZH$ AW©emókm§À`m _Vo, AW©emómVrb {gÜXm§V ho

AënH$mimMm {dMma H$aUmao qH$dm AënH$mimV bmJy nS>Umao AgmdoV. H$maU _mZdr àíZ ho

AënH$mbrZ AgVmV. XrK©H$mbrZ ZgVmV. Ë`m_wio XrK©H$mimnojm AënH$mimMoM _hÎd OrdZmV

OmñV AgVo. H$maU Ho$ÝgÀ`m _Vo. XrK©H$mimV AmnU gd©M _¥V Pmbobo AgVmo.

10) Z\$m hm _w»` CÔoe : Z\$m {_i{dÊ`mgmR>r g§KQ>H$ CËnmXZ KQ>H$m§À`m A{YH$ _mÌm bmdVmo Ago

åhUUo `mo½` Zmhr. g§KQ>H$ ~mOmamVrb dñVyMr _mJUr OmñV Agbr Va CËnmXZmV dmT> H$aVmo.

Vmo Z\$m ho C{Ôï> S>moù`mg_moa R>odyZ CËnmXZ H$arV Zmhr.

11) EH$m§Jr {gÜXm§V : gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmZo \$ŠV CËnmXZ KQ>H$m§À`m _mJUrMm {dMma

Ho$bobm Amho, na§Vw CËnmXZ KQ>H$m§À`m nwadR>çmH$S> o nyU©V… Xþb©j Ho$bo Amho. CËnmXZ KQ>H$m§Mm

_mo~Xbm \$ŠV _mJUrdéZ R>aV ZgyZ Vmo _mJUr nwadR>çmÀ`m g§VwbZmZo R>aV AgVmo. åhUyZ hm

{gÜXm§V EH$m§Jr Amho Aer Q>rH$m H$aÊ`mV `oVo.

12) KQ>H$ _mo~Xbm d gr_m§V CËnmXH$Vm nañnag§~§Y : `m {gÜXm§VmV gr_m§V CËnmXH$VoMm KQ>H$mÀ`m

_mo~Xë`mV à^md nS>Vmo Agm EH$m§Jr {dMma Ho$bobm Amho. KQ>H$ _mo~Xë`mMmhr gr_m§V

CËnmXH$Voda à^md nS>Vmo. `mMm {dMma `m {gÜXm§VmZo Ho$bobm Zmhr. CXm. l_mMm _mo~Xbm Oa

OmñV Agob Va l{_H$m§Mo amhUr_mZ C§MmdVo, Ë`m§Mr H$m`©j_Vm dmT>Vo d Ë`m_wio gr_m§V

CËnmXH$Vmhr dmT>Vo.

`m {gÜXm§da darb àH$maÀ`m Q>rH$m Ho$ë`m OmV Agë`mVhr hm {gÜXm§V nyU©nUo Q>mH$mD$

Zmhr. `m {gÜXm§VmV KQ>H$m§À`m _mJUrMr ~mOy AË`§V Mm§Jë`m àH$mao _m§S>bobr Amho. CËnmXZ

KQ>H$m§Mo _mo~Xbo Á`m KQ>H$mda Adb§~yZ AgVmV Ë`m{nH$s gr_m§V CËnmXH$Vm hm EH$ _hÎdmMm

KQ>H$ AgVmo ho `m {gÜXm§VmZo ñnñV Ho$bo. CËnmXZ g§ñWoÀ`m X¥ï>rZo hm {gÜXm§V Cn`wŠV R>aVmo.

àË oH$ CËnmXZ g§ñWoMo OmñVrV OmñV Z\$m {_i{dÊ`mgmR>r àË oH$ CËnmXZ KQ>H$mMr ~mOmamVrb

122

qH$_V Am{U Ë`m CËnmXZ KQ>H$mÀ`m gr_m§V CËnmXH$VoMo _yë` `m Xmohm|_Ü`o g_mZVm àñWm{nV

H$aUo Amdí`H$ R>aVo.

6.2 I§S>-g§H$ënZm (Rent Concept)

ì`dhmamV I§S> hm eãXm ^mXH$ qH$dm ^mS>o `m AWm©Zo dmnaVm OmVmo. I§S> åhUOo Hw$imZo

O{_ZrÀ`m _mbH$mg O{_ZrMm dmna H$é {Xë`m~Ôb {Xbm OmUmam _mo~Xbm hmo`. ^mS>oH$éZo Ka_mbH$mg

{Xbobo Ka^mS>o åhUOo ^mQ>H$ qH$d AI§S> hmo`. CXm. KamMo ^mS>o, ImUrMo ^mS>o d OmJoMo ^mS>o AW©emómV

_mÌ I§S> hr g§H$ënZm doJdoJù`m AWm©Zo dmnabr OmVo. CËnmXZ H$m`m©V _XV Ho$ë`m~Ôb \$ŠV ^y_rbm

{_iUmam _mo~Xbm åhUOo I§S> hmo`. ^y_r `mMm AW© {ZgJ©XÎm g§nÎmr hmo . {ZgJm©Zo _mo\$V {Xboë`m

XoU½`mMr _mbH$s Á`m§À`mH$S>o Amho Ë`m§Zm I§S> hm _mo~Xbm {_iVmo. H$maU Ë`m XoU½`m CËnmXZ H$m`m©V

gh^mJo hmoD$Z CËnmXZ KQ>H$ åhUyZ H$m © H$aVmV.

I§S>mÀ`m ì`m»`m :

S>opìhS> [aH$mS>m} `m§À`m _Vo, “O{_ZrÀ`m A§Jr Agboë`m _wb^yV Am{U A{dZmer JwUY_m©Mm dmna

H$é {Xë`m~Ôb O_rZ _mbH$mbm {Xbm OmUma H¥$fr CËnmXZmVrb dmQ>m åhUOo I§S> hmo`”.

S>m°. _me©bÀ`m _Vo, „ y_r qH$dm {ZgJm©H$Sy>Z {dZm_yë` {_imboë`m XoUJr~Ôb y_rÀ`m _mbH$mbm

{_iUmao CËnÝZ åhUOo I§S> hmo .”

6.2.1 [aH$mS>m}Mm I§S> {gÜXm§V (Ricardian Theory of Rent):

gw{d»`mV gZmVZdmXr AW©emók S>oìhrS> [aH$mS>m} `m§Zr „Principles of Political Economy‟ `m

gwà{gÜX J«§WmVyZ 19 ì`m eVH$mV gd©àW_ {dñV¥VnUo I§S> {df`H$ {gÜXm§V _m§S>bm. [aH$mS>m}À`m I§S>

{df`H$ {gÜXm§Vmbm na§namJV gZmVZdmXr {gÜXm§V åhQ>bo OmVo. 18 ì`m eVH$mV B§½b§S>_Ü`o AÝZYmÝ`mÀ`m

qH$_Vr gVV dmT>V hmoË`m. I§S> dmT>bm åhUyZ AÝZYmÝ`mÀ`m qH$_Vr dmT>V Amho Ago ñnï>rH$aU Ë`mdoir

XoÊ`mV Ambo. [aH$mS>m}bm ho ñnï>rH$aU _mÝ` ZìhVo. [aH$mS>m} _Vo, I§S> dmT>bm åhUyZ AÝZYmÝ`mÀ`m qH$_Vr

dmT>ë`m ZmhrV Va AÝZYmÝ` _hmJ Pmë`mZo I§S> {Z_m©U Pmbm. CÀM àVrÀ`m O{_Zrbm OmñV I§S> Am{Z

_Ü`_àVrÀ`m O{_Zrbm H$_r I§S> H$m {_iVmo `mMr g§JVr bmdÊ`mÀ`m à`ËZmVyZ [aH$mS>m}Mm I§S> {gÜXm§V

CX`mbm Ambm. [aH$mS>m}Zo Amnë`m {gÜXm§VmVyZ I§S>mMr {Z{_©Vr H$er hmoVo. I§S> d qH$_V `m§Mm

nañnag§~§Y H$m` Amho ho gm§JÊ`mMm à`ËZ Ho$bobm Amho.

[aH$mS>m}À`m _Vo, “^y_r hr Z¡g{J©H$ XoUJr Agë`m_wio ^y_rbm CËnmXZ ì`` Zmhr åhUyZM I§S>

CËnmXZ ì``mV g_m{dï> H$aVm `oV Zmhr. ^y_rVrb JwU{^ÝZVo_wio OmñV gwnrH$ O{_Zrbm H$_r gwnrH$

123

O{_Zrnojm {_iUmao A{YŠ` åhUOo I§S> hmo`.” [aH$mS>m}À`m _Vo, gd© O_rZ gmaIrM gwnrH$ ZgVo.

Ë`m_wio g_mZ CËnmXZ IM© CÀM àVrÀ`m d _Ü`_ àVrÀ`m O{_ZrV Ho$ë`mg _Ü`_ àVrÀ`m O{_ZrÀ`m

VwbZoV CÀM àVrÀ`m O{_ZrVyZ OmñV CËnmXZ hmoVo. Ë`m_wio _Ü`_ àVrÀ`m O_rZ_mbH$mbm CÀM

àVrMr O_rZ H$gÊ`mgmR>r nm{hOo Agë`mg I§S> Úmdm bmJob. hm I§S> O{_ZrÀ`m gwnrH$VoVrb \$aH$m_wio

X`mdm bmJVmo. åhUyZ `m I§S>mg „JwU oXOÝ` dmT>mdm‟ Ago åhUVmV.

I§S>mMr ì`m»`m :

[aH$mS>m}À`m _Vo, “O{_ZrÀ`m CËnmXZmVyZ O{_ZrÀ`m _mbH$mbm O{_ZrÀ`m CnOV, _yb wV

Am{U A{dZmer JwUY_m©Mm dmna H$é {Xë`m~Ôb {Xbm OmUmam _mo~Xbm åhUOo I§S> hmo`”.

darb ì`m»`odéZ I§S> \$ŠV ^y_rbmM {_iVmo. I§S> hm Am{YŠ` `m ñdénmMm AgVmo. ^ y_rVrb

A{dZmer d _yb^wV Ðì`m_wio I§S>mMr {Z{_©Vr hmoVo ho ñnîQ> hmoVo.

[aH$mS>m}À`m I§S> {df`H$ {gÜXm§VmMr J¥hrVo:

1) ^y_rMm nwadR>m _`m©{XV Amho.

2) O_rZ hr {ZgJ©{Z{_©V XoUJr Amho. Ë`m_wio I§S²>A \$ŠV ^y_rbmM {_iVmo.

3) O{_ZrV _yb^wV d A{dZmer JwUY_© AmAhoV.

4) O{_ZrÀ`m gwnrH$VoV \$aH$ AgVmo.

5) gwnrH$VoVrb \$aH$mZwgma H«$_mH«$_mZo O_rZ bmJdS>r Imbr `oVo.

6) O{_ZrMm dmna \$ŠV AÝZYmÝ`m§À`m {nH$mgmR>r Ho$bm OmVmo.

7) gr_m§V O{_Zrbm I§S> {_iV Zmhr.

8) nyU©ñnY}Mo ApñVËd Amho.

9) nyU© amoOJmamMr n[apñWVr Amho.

10) CËnmXZ V§Ì pñWa Amho.

11) hm {gÜXm§V XrK©H$mimda AmYmabobm Amho.

12) O{_ZrV KQ>Ë`m CËnmXZ \$bmMm {Z`_ H$m ©dmhrV AgVmo.

{gÜXm§VmMo ñnï>rH$aU:

[aH$mS>m}À`m _Vo eoVr XmoZ nÜXVrZo Ho$br OmVo.

A) {dñV¥V bmJdS> nÜXVr (Extensive Cultivation)

~) àH${f©V bmJdS> nÜXVr (Intensive Cultivation)

124

[aH$mS>m}À`m _Vo, {dñV¥V Am{U àH${f©V (gImob) Aem XmoÝhr bmJdS> nÜXVrV I§S>mMr {Z{_©Vr hmoVo.

A) {dñV¥V bmJdS> nÜXVr Am{U I§S>mMr {Z{_©Vr : [aH$mS>m}À`m _Vo, _mZdmZo gdm©V àW_ {dñV¥V bmJdS>

nÜXVrZo eoVr Ho$br. {dñV¥V bmJdS> nÜXVrV l_ d ^m§S>dbmMo à_mU H$m`_ R>odyZ O{_ZrÀ`m _mÌoV

gma»`m à_mUmV dmT> Ho$br OmVo. 18 ì`m eVH$mV bmoH$g§»`m {dai hmoVr. O{_ZrMo à_mU _w~bH$

hmoVo. AÝZYmÝ`mMr JaO ^mJ{dÊ`mH$[aVm _mZdmZo àW_ ZXrH$mR>Mr gwnrH$ O_rZ H$gm`bm gwadmV

Ho$br. gwédmVrbm O_rZ _w~bH$ CnbãY Agë`mZo I§S> XoÊ`mMm àíZ ZìhVm. bmoH$g§»`m dmT>ë`mZo hr

O_rZ nyU©nUo bmJdS>rImbr Ambr. AÝZYmÝ`mMr _JUr dmT>ë`mZo _Ü`_ àVrMr O_rZ bmJdS>rImbr

AmZÊ`mV Ambr. bmoH$g§»`m nwÝhm dmT>ë`mZo _Ü`_ àVrMr O_rZgwÜXm nwaonya dmnabr Jobr. bmoH$g§»`m

dmT> AÝZYmÝ`mMr _mJUr dmT> `m_wio _Ü`_ àVrÀ`m O{_ZrZ§Va H${Zð> àVrÀ`m O{_Zrda bmJdS>

H$aÊ`mV Ambr.

gwnrH$ qH$dm CÀM àVrÀ`m O{_ZrV 1000 én`o IM© Ho$bm Va 10 {Šd§Q>b YmÝ` CËnm{XV

hmoVo. VodT>çmM AmH$ma_mZmÀ`m _Ü`_ àVrÀ`m O{_Zrda 1000 én o IM© Ho$ë`mg 8 {Šd§Q>b YmÝ`

CËnm{XV hmoVo. Ooìhm CÀM d _Ü`_ àVrMr O_rZ bmJdS>rImbr Ambr Voìhm _Ü`_ àVrMr O_rZ

H$gÊ`mgmR>r _m{JVbr OmUma Zmhr. _Ü`_ àVrMr O_rZ oWo gr_m§V O_rZ AgyZ _Ü`_ àVrÀ`m

O_rZ _mbH$mg Oa CÀM àVrMr O_rZ H$gÊ`mgmR>r nm{hOo Agë`mg CÀM àVrÀ`m O_rZ _mbH$mg

_Ü`_ àVrÀ`m O_rZ _mbH$mbm XmoÝhr O{_ZrÀ`m CËnmXZmVrb \$aH$mEdT>m I§S> X`mdm bmJob.

Ë`m_wio CÀM àVrMr O_rZ _Ü`_ àVrÀ`m O_rZ _mbH$mg H$gÊ`mgmR>r nm{hOo Agë`mg (10

{Šd§Q>b - 8 {Šd§Q>b= 2 {Šd§Q>b) CÀM àVrÀ`m O_rZ _mbH$mbm 2 {Šd§Q>b EdT>m I§S> {_iob.

bmoH$g§»`m dmT> d AÝZYmÝ` _mJUrdmT> `m_wbo H${Zï> àVrMr O_rZ bmJdS>r dmnamV AmUbr OmVo.

H${Zï> àVrÀ`m O{_ZrV 1000 én`o IM© Ho$ë`mg 6 {Šd§Q>b åhUOo CËnmXZ IMm©EdT>o CËnmXZ hmoV

Agë`mg H${Zï> àVrÀ`m O{_Zrg „gr_m§V O_rZ qH$dm I§S>{dahrV O_rZ‟ Ago g§~moYbo OmVo.

H${Zï> àVrMr O_rZ bmJdS>rImbr Amë`mZo _Ü`_ àVrÀ`m O_rZ_mbH$mbm I§S> {_iob d Vmo _Ü`_

àVrÀ`m O{_ZrVrb CËnmXZ d H${Zï> àVrÀ`m O{_ZrVrb CËnmXZmVrb \$aH$m EdT>m (8 {Šd§Q>b-6

{Šd§Q>b=2 {Šd§Q>b) åhUOo 2 {Šd§Q>b {_iob. H${Zï> àVrMr O_rZ bmJdS>rImbr Agë`mZo Oa

H${Zï> àVrÀ`m O_rZ_mbH$mbm CÀM àVrMr O_rZ H$gÊ`mgmR>r nm{hOo Agë`mg CÀM àVrÀ`m

O_rZ _mbH$mbm 4 {Šd§Q>b EdT>m I§S> X`mdm bmJob. `m {R>H$mUr gr_m§Vnyd© O{_Zrbm I§S> àmßV

hmoVmo. gr_m§V O{_Zrbm I§S> {_iV Zmhr.

125

CXmhaUmÀ`m ghmæ`mZo ñnï>rH$aU :

O{_ZrMm àH$ma bmJdS> IM© (én`o) CËnmXZ ({Šd§Q>b) I§S> ({Šd§Q>b) CÀM àV 1000 10 4

_Ü`_ àV 1000 8 2 H${Zï> àV 1000 6 0

darb H$moï>H$mdéZ {dñV¥V bmJdS> nÜXVrV I§S> H$gm {_iVmo ho Xe©{dbo Amho. H${Zï> àVrMr

O_rZ hr {g_m§V O_rZ Amho. `m O{_Zrda 1000 én o IM© Ho$ë`mg CËnmXZ IM© d CËnmXZmMo _yë`

_mnZ hmoVo. bmJdS> IMm©darb A{YŠ` åhUOo I§S> Agë`mZo H${Zï> àVrÀ`m O{_Zrbm I§S> {_iV Zmhr.

1000 é.-1000 é.=0 é. _Ü`_ àVrÀ`m O{_Zrbm 8 {Šd§Q>b -6 {Šd§Q>b= 2 {Šd§Q>b Va CÀM àVrÀ`m

O{_Zrbm 10 {Šd§Q>b-6 {Šd§Q>b=4 {Šd§Q>b I§S> {_iVmo. [aH$mS>m}À`m _Vo, H${Zï> àVrMr O_rZ ApñVËdmV

Amho åhUyZ _Ü`_ d CÀM àVrÀ`m O{_Zrbm I§S> {_iVmo.

H${Zï> àVrMr O_rZ ApñVËdmV Zgob Va _Ü`_ àVrÀ`m O{_Zrbm I§S> {_iUma Zmhr.

O{_ZrÀ`m JwU{^ÝZVo_wio Am{U pñWVrX¥ï>`m {^ÝZVo_wio I§X {Z_m©Z hmoVmo. darb CXmhaUmV CÀM àVrMr

d _Ü`_ àVrÀ`m O{_Zr gr_m§V nyd© AmhoV. gr_m§V O_rZ ApñVËdmV Amë`mZo gr_m§Vnyd© O{_Zrbm I§S>

{_iVmo.

O_rZrMo àH$ma

AmH¥$VrV X Ajmda g_mZ AmH$ma_mZmÀ`m gwnrH$VoVrb \$aH$mZwgma CÀM, _Ü`_ d H${Zï>

àVrÀ`m O{_ZrMo 3 VwH$S>o Xe©{dbo AmhoV. Y Ajmda EHy$U CËnmXZ {Šd§Q>b_Ü o Xe©{dbo Amho.

AmH¥$VrVrb aoIm§{H$V ^mJmZo I§S> Xe©{dbm Amho. Ë`mn¡H$s Cä`m aofm§Zr Xe©{dbobm Xe©H$ ^mJ (2 {Šd§Q>b)

hm _Ü`_ àVrÀ`m O{_Zrbm {_iUmam I§S> Amho. Va gai AmS>ì`m aofm§Zr Xe©{dbobm Xe©H$ ^mJ (4

gr_m§V O{_Z qH$dm

I§S>{dahrV O_rZ

H${Zð> àV

_Ü`_ àV

CÀM àV

EHy$U CËnmXZ (qŠd.)

126

{Šd§Q>b) hm CÀM àVrÀ`m O{_Zrbm {_iUmam I§S> Amh o. H${Zï> àVrÀ`m O{_Zrbm H$moUVmhr I§S> {_iV

Zmhr. Ë`m_wio H${Zï> àVrMr O_rZ gr_m§V O_rZ qH$dm I§S>{dahrV O_rZ Amho.

~) àH${f©V qH$dm gImob bmJdS>nÜXVr Am{U I§S>mMr {Z{_©Vr : ^y_rMm qH$dm O{_ZrMm nwadR>m _`m©{XV

AgVmo. Ë`m_wio eoVH$ar àH${f©V bmJdS> nÜXVrMm Adb§~ H$aVmV. àH${f©V bmJdS> nÜXVrV O{_ZrMo

à_mZ pñWa R>odyZ l_ d ^m§S>db `m§À`m _mÌoV gma»`m à_mUmV dmT> Ho$br OmVo.

{d{eï> n[apñWVrV, O{_ZrMo {d{eï> joÌ\$i H$m`_ R>odyZ l_ d ^m§S>dbmÀ`m _mÌogma»`m

à_mUmV dmT> Ho$ë`mg eoVr_Ü o KQ>Ë`m CËnmXZ \$bmMm {Z`_ bmJy hmoV Agë`mg gr_m§V CËnmXZ KQ>V

OmVo. Á`m gr_m§V CËnÎmrbm bmJdS> IM© g_mZ hmoVmo. Vr gr_m§V _mÌm amhÿZ VoWo I§S> eyÝ` {_iVmo.

gr_m§Vnyd© _mÌm§Zm _mÌ A{YŠ` ñdénmV I§S> àmßV hmoVmo. àH${f©V bmJdS> nÜXVrV I§S>mMr ì`m»`m

nwT>rbà_mUo Ho$br OmVo.

“EH$mM àH$maÀ`m O{_Zrda l_ d ^m§S>dbmÀ`m _mÌoV gma»`m à_mUmV dmT> Ho$ë`mg gr_m§V

_mÌonojm gr_m§Vnyd© _mÌonmgyZ {_iUmao A{YŠ` ñdénmMo CËnÝZ åhUOo I§S> hmo`”.

l_ ^m§S>dbmÀ`m _mÌm bmJdS> IM© én`o CËnmXZ ({Šd§Q>b) I§S> ({Šd§Q>b) n{hbr _mÌm 1000 10 4

Xþgar _mÌm 1000 8 2 {Vgar _mÌm 1000 6 0

darb H$moï>H$mV àH${f©V bmJdS> nÜXVrV {_iUmam I§S> Xe©{dbobm Amho. CXm. 2 EH$a O{_ZrV

gwadmVrbm 1000 é. IM© Ho$ë`mg 10 {Šd§Q>b YmÝ` CËnm{XV hmoVo. Z§Va Ë`mM O{_Zrda nwÝhm 1000 é.

IM© Ho$ë`mg 8 {Šd§Q>b YmÝ` CËnmXrV hmoVo. Ë`m_wio n{hë`m 1000 én o IM© Ho$boë`m l_ ^m§S>dbmÀ`m

_mÌobm 2 {Šd§Q>b I§X {_bob. nwÝhm Ë`mM O{_ZrV l_ ^m§S>dbmÀ`m _mÌoda 1000 é. IM© Ho$ë`mg 6

{Šd§Q>b YmÝ` CËnm{XV hmoVo. 6 {Šd§Q>b YmÝ`mMo _yë` 1000 é. åhUOo CËnmXZ IMm©EdT>o hmoVo Va l_

^m§S>dbmMr {Vgar _mÌm hr gr_m§V _mÌm Agob. Ë`m_wbo l_ ^m§S>dbmÀ`m Xþgè`m _mÌog 8 {Šd§Q>b-6

{Šd§Q>b=2 {Šd§Q>b àmßV hmoB©b. l_ d ^m§S>dbmÀ`m n{hë`m _mÌog 10 {Šd§Q>b-6 {Šd§Q>b=4 {Šd§Q>b I§X

àmßV hmoB©b.

127

darb AmH¥$VrV X Ajmda l_^m§S>dbmÀ`m _mÌm Xe©{dë`m AgyZ Y Ajmda EHy$U CËnmXZ

{Šd§Q>b_Ü`o Xe©{dbo Amho. l_ Am{U ^m§S>dbmÀ`m {Vgè`m _mÌobm bmJdS> IM© Am{U gr_m§V CËnÎmrMo

_yë` g_mZ hmoVo Ë`m_wio l_ ^m§S>dbmÀ`m {Vgè`m _mÌobm A{YŠ` qH$dm I§S>énr CËnÝZ {_iV Zmhr.

åhUyZ l_^m§S>dbmÀ`m {Vgè`m _mÌobm gr_m§V _mÌm Ago g§~moYVmV. gr_m§V nyd© n{hë`m d Xþgè`m _mÌoAm

_mÌ A{YŠ` qH$dm I§S> ñdénmMo CËnÝZ àmßV hmoVo. l_ ^m§S>dbmÀ`m Xþgè`m _mÌobm 2 {Šd§Q>b I§S> àmßV

hmoVmo. AmH¥$VrV Vmo gai Cä`m aofm§Zr Xe©{dbm Amho Va l_ ^m§S>dbmÀ`m n{hë`m _mÌobm 4 {Šd§Q>b

àH${f©V I§S> àmßV hmoVmo. AmH¥$VrV Vmo gai AmS>ì`m aofm§Zr Xe©{dbobm Amho.

[aH$mS>m}À`m I§S> {gÜXm§VmMr _wb^yV d¡{eï> o :

1) I§S> \$ŠV ^y_rbmM {_iVmo.

2) gwnrH$VoVrb {^ÝZVo_wio I§X àmßV hmoVmo : [aH$mS>m}À`m _Vo, ^y_r hr gwnrH$VoÀ`m X¥ï>rZo {^ÝZ AgVo

åhUyZ ^y_rbm {_iUmam I§S> hm JwU^oXOÝ` dmT>mdm AgVmo.

3) CËnÝZmMo CËnmXZ IMm©darb A{YŠ` åhUOo I§S> : [aH$mS>m}À`m _Vo CËnÝZmMo CËnmXZ IMm©darb

A{YŠ` åhUOo I§S> hmo`.

4) I§S> ho AZ{O©V A{YŠ` Amho : y_r hr {ZgJ©{Z{_©V XoUJr Amho. ^y_r_Ü o JwU{^ÝZVm AmT>iyZ

`oVo. [aH$mS>m}À`m _Vo, O{_ZrMm _mbH$ Amnbm _mbH$s hŠH$ XmIdyZ H$moUVohr H$ï> Z H$aVm

I§S>énr CËnÝZ {_i{dVmo. åhUyZ I§S> ho AZ{O©V CËnÝZ Amho.

5) I§S>mÀ`m qH$_VrV g_mdoôg hmoV Zmhr : [aH$mS>m}À`m _Vo, ^y_r hr {ZgJm©Zo _mZdmbm {Xbobr

_mo\$V XoUJr Amho. Ë`m_wio ^y_rMm CËnmXZIM© eyÝ` AgVmo. åhUyZM y_rV {_iUmam I§S>

CËnmXZ IMm©V g_m{dï> hmoV Zmhr. Ë`m_wio I§S> dmT>bm åhUyZ AÝZYmÝ`m§À`m qH$_Vr H$YrM dmT>V

n{hbr _mÌm

gr_m§V _mÌm

Xþgar _mÌm {Vgar _mÌm

EHy$U CËnmXZ qŠd.

128

ZgVmV, Va AÝZYmÝ` _hmJ Pmë`mZo I§S> {Xbm OmVmo. I§S> qH$_VrdéZ R>aVmo. qH$_V I§S>mdéZ

R>aV Zmhr. Ë`m_wio I§S>mMm qH$_VrV g_mdoe hmoV Zmhr.

[aH$mS>m}À`m I§S> {gÜXm§darb Q>rH$m :

AmYw{ZH$ AW©emókm§Zr [aH$mS>m}À`m I§S> {gÜXm§Vmda ~arM Q>rH$m Ho$bobr Amho. Ë`mVrb à_wI VrH$m

nwT>rbà_mUo :

1) O{_ZrMr _wb^yV d A{dZmer eŠVr : O{_ZrV Agboë`m _wb^yV Am{U A{dZmer JwUY_m©_wio

I§S> {Z_m©U hmoVmo. `m [aH$mS>m}À`m _Vmda Q>rH$mH$mam§Zr hëbm MT>{dbm Amho. O{_ZrÀ`m A§Jr

AgUmè`m gd© eŠVr _wb^yV ñdénmÀ`m ZgVmV. H$maU H$moUVrhr y_r Z¡g{J©H$ AdñWoV dmnaUo

eŠ` ZgVo. Ë`mgmR>r _mZdr à`ËZmZo AZoH$ à{H«$`m H$amì`m bmJVmV. Ë`m_wbo H$moUVr eŠVr

Z¡g{J©H$ d H$moUVr _mZd {Z{_©V {ZpíMVnUo AmoiIVm `oV Zmhr. VgoM O{_ZrMr eŠVr hr

A{dZmer AgVo. ho åhUUo ~amo~a Zmhr. H$maU O_rZ gVV bmJdS>rImbr AmUë`m_wbo O{_ZrMr

CËnmXH$Vm {Xdg|{Xdg H$_r hmoVo. D$Z, dmam, nmD$g `m§Mm hr O{_ZrÀ`m gwnrH$Voda n[aUm_

hmoVmo hr ~m~ `m {gÜXm§VmZo {dMmamV KoVbobr Zmhr.

3) gwnrH$VoMm _`m©{XV AW© : [aH$mS>m}À`m _Vo, gwnrH$Vm åhUOo Z¡g{J©H$ eŠVr hmo . àË`jmV _mÌ

O{_ZrMr gwnrH$Vm hr bmJdS>r nÜXVr, {nH$m§Mm àH$ma, H¥$grV§Ì, amgm`{ZH$ IVo, {H$Q>H$ZmeHo$

BË`mXr KQ>H$mda Adb§~yZ AgVo. `m ~m~tMm {dMma {gÜXm§VmV H$aÊ`mV Ambobm Zmhr.

4) bmJdS>rMm H«$_ : [aH$mS>m}Zo Eo{Vhm{gH$X¥ï>`m O{_ZrMm Omo H«$_ bmdbm Vmo MwH$sMm Amho.

[aH$mS>m}À`m _Vo, àW_ gwnrH$ qH$dm CÀM àVrMr Z§Va _Ü`_ àVrMr d eodQ>r H${Zï> àVrMr

O_rZ bmJdS>rImbr oVo. na§Vw A_o[aHo$V gwadmVrb Or dgmhV Pmbr Voìhm àW_ IS>H$mi d

S>m|Jami åhUOo H${Zï> àVrMr O_rZ bmJdS>rImbr AmUbr Jobr d Z§Va gdm©V Mm§Jbr O_rZ

bmJdS>rImbr AmUbr Jobr.

5) eoV O{_ZrMm dmna : [aH$mS>m}À`m _Vo, eoVO{_ZrMm dmna \$ŠV AÝZYmÝ`mÀ`m {nH$m§gmR>r Ho$bm

OmVmo. Am¡Úmo{JH$ H«$m§VrZ§Va _mÌ O{_ZrMm dmna H$maImZXma, Ka~m§YUr, IoimMr _¡XmZo, añVo,

{d_mZVio BË`mXr AZoH$ H$maUmgmR>r Ho$bm Jobm.

6) gr_m§V O_rZ qH$dm I§S> {da{hV O_rZ : [aH$mS>m}À`m _Vo, gr_m§V O{_Zrg I§S> {_iV Zmhr.

na§Vw AmO gd©M àH$maÀ`m O{_ZtZm I§S> {_iV Agë`mZo gr_m§V O{_Zrbm I§S> {_iV Zmhr ho

[aH$mS>m}Mo åhUUo MwH$sMo R>abo.

129

7) I§S> JwU^oXmOÝ` dmT>mdm : [aH$mS>m}À`m _Vo, O{_Zrbm gwnrH$VoVrb A§Vam_wio åhUOoM

JwU oXOÝ`Vo_wio I§S> {_iVmo. na§Vw Q>rH$mH$mam§À`m _Vo, “gwnrH$VrV Agë`m_wio I§S> {_iV Zmhr

Va I§S> {_iÊ`mMo Iao H$maU Xþ{_©iVm ho Amho”.

8) KQ>Ë`m CËnmXZ \$bmMm {Z`_ : [aH$mS>m}À`m _Vo, eoVr joÌmV KQ>Ë`m CËnmXZ \$bmMm {Z`_

H$m`©dmhrV AgVmo. O{_ZrV l_ d ^m§S>dbmÀ`m à_mUmV dmT> Ho$ë`mg eoVr CËnmXZ KQ>Ë`m

XamZo dmT>Vo. ^maVm_Ü o 1960 À`m XeH$mV Or h[aVH«$m§Vr Pmbr Ë`m_Ü o CËnmXZdY©H$

{~`mÊ`m§À`m dmnam§_wio eoVrjoÌmV dmT>Ë`m CËnmXZ \$bmMm {Z`_ XrK©H$mimn`ªV {Q>H${dVm `oVmo

ho {gÜX Pmbo. Ë`m_wio KQ>Ë`m CËnmXZ \$bmMo J¥hrV MwH$sMo R>aVo.

9) I§S> \$ŠV ^y_rbmM {_iVmo : [aH$mS>m}À`m _Vo, I§S> \$ŠV ^y_rbmM {_iVmo. Q>rH$mH$mam§À`m _Vo,

O{_Zrbm Ogo {VÀ`m Xþ{_©iVo_wio I§S> {_iVmoVgmM l_, ^m§S>db, g§`moOH$ `m CËnmXZmÀ`m BVa

KQ>H$m§Zm gwÜXm O{_Zrà_mUoM Ë`m§À`m Xþ{_©iVo_wio I§S> ñdénmV CËnÝZ àmßV hmoVo. Ë`m_wio I§S>

hr EH$Q>çm y_rMr {_amgXmar Zmhr.

10) AënH$mb Am{U I§S> : [aH$mS>m}À`m _Vo, I§S> Ho$di XrK©H$miM àmßV hmoVmo. S>m°. _me©b `m§À`m

_Vo, AënH$mimV _mJUrÀ`m VwbZoV H$moUË`mhr CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m H$_r nS>ë`mg Ë`m

KQ>H$mMr qH$_V dmTy>Z Ë`m KQ>H$_mbH$mbm OmñVrMo CËnÝZ {_iVo. `m CËnÝZmbmM Am^mg I§S>

Ago åhUVmV. XrK©H$mimV hm I§S> Zmhrgm hmoVmo.

11) I§S> ho AZ{O©V CËnÝZ : [aH$mS>m}À`m _Vo, O_rZ `m Z¡g{J©H$ XoUJrMm dmna H$é {Xë`m~Ôb

O_rZ _mbH$mbm Hw$R>bohr H$ï> Z H$aVm CËnÝZ qH$dm I§S> àmßV hmoVmo. na§Vw O_rZ _mbH$mZo

O{_Zrda {dhra ImoXUo, O_rZ g_Vi H$aUo, Hw§$nU bmdZo BË`mXr gwYmaUm Ho$ë`m_wbo I§S>énr

CËnÝZ {_iV AgVo. åhUyZM I§S> ho AZ{O©V CËnÝZ ZgyZ A{O©V CËnÝZ Amho.

12) I§S> Am{U qH$_V : [aH$mS>m}À`m _Vo, I§S>mMm qH$_Vrda à^md nS>V Zmhr. na§Vw Q>rH$mH$mam§À`m

_Vo, y_r EH$ CËnmXZ KQ>H$ Amho. I§S> hm ^y_r `m CËnmXZ KQ>H$mMm _mo~Xbm Amho. Ë`m_wio

I§S> CËnmXZ IMm©Mm EH$ ^mJ Amho. Ë`m_wio I§S>mMm AÝZYmÝ`mÀ`m qH$_Vrda à^md nS>Vmo.

13) nyU© ñnYm© ApñVËdmV ZgVo. : [aH$mS>m}Mm {gÜXm§V hm nyU© ñnY}À`m J¥hrVmda AmYmabobr Amho.

na§Vw àË`jmV eoVrjoÌmV nyU© ñnYm© ApñVËdmV ZgVo. àË`jmV _mÌ AnyU© ñnYm© {XgyZ `oVo.

AnyU© ñnY}À`m n[apñWVrV I§S>mMr {Z{_©Vr H$er hmoVo `mMo ñnï>rH$aU H$aÊ`mg hm {gÜXm§V

Ag_W© Amho.

130

darb Q>rH$m [aH$mS>m}À`m I§S> {gÜXm§Vmda Ho$ë`m OmV Agë`mVar hm {gÜXm§V AmO hr

nyU©nUo ZmH$mabm OmV Zmhr. H$maU `m {gÜXm§VmZo I§S>mMr {Z{_©Vr H$m d H$er hmoVo `mMo

ñnï>rH$aU X`m`Mm n{hbm à`ËZ Ho$bobm Amho. nwadR>çmÀ`m _`m©{XVo_wio I§S>mMr {Z{_©Vr hmoVo. ho

[aH$mS>m}Mo _V AmYw{ZH$ AW©emók gwÜXm _mÝ` H$aVmV. Ë`m_wio `m {gÜXm§VmMo AW©emómÀ`m

Aä`mgmV _hÎdnyU© ñWmZ Amho.

6.2.2 AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§V (Modern Theory of Rent):

[aH$mS>m}À`m I§S>{df`H$ {gÜXm§VmV AZoH$ ÌwQ>r AmhoV. [aH$mS>m}À`m _Vo, I§S> \$ŠV y_rbmM

{_iVmo Am{U Vmo O{_ZrÀ`m gwnrH$VoVrb {^ÝZVo_wio {_iVmo. AmYw{ZH$ {gÜXm§VmZwgma I§S> hm ^y_r {d{eï>

ZgyZ ^y_rà_mUoM BVa CËnmXZ KQ>H$m§Zmhr Ë`mMm nwadR>m _mJUrnojm H$_r nS>ë`mg I§S> {_im`bm

gwadmV hmoVo. AmYw{ZH$ {gÜXmVm§Zwgma y_rbm {VÀ`m JwU{^ÝZVo_wio I§S> {_iV ZgyZ {VMm nwadR>m gr{_V

Pmë`m_wio I§S> {_iVmo. `m gr{_VVoÀ`m VÎdmbm AmYw{ZH$ AW©emókm§Zr ^y_rVÎd Ago Zmd {Xbo Amho.

Ë`m§À`m _Vo, y{_VÎd l_, ^m§S>db d gmhg `m gd© CËnmXZ gmYZm§V Agë`m_wbo Ë`m§Zm XoIrb I§S>

{_iy eH$Vmo. AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmV I§S>mMm qH$_Vrda à^md nS>Vmo. I§S> hr O_rZ CËnmXZ

KQ>H$godrMr qH$_V Amho åhUOoM CËnmXZ IMm©Mm ^mJ Amho. åhUyZ I§S>mMm O{_ZrÀ`m qH$_Vrda à^md

nS>Vmo. AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmV I§S>mMm A{YH$ ì`mnH$ {dMma Ho$bm åhUyZ AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§Vmbm

I§S>mMm gm_mÝ` {gÜXm§V Ago åhUVmV.

AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§V gwadmVrbm S>m°. _me©b `m§Zr _m§S²>Abm. ìhmZ {dOa àm. Ho$. ~moëS>tJ `m§Zr

`m {gÜXm§VmV _mobmMr ^a KmVbr. lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§Zr AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmMo `mo½` d `WmW©

ñnï>rH$aU Ho$bo.

Am{W©H$ I§S>mMr {Z{_©Vr :

Am{W©H$ I§S>mMr {Z{_©Vr H$er hmoVo ho ñnï> H$aÊ`mgmR>r lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§Mr ~Xbr

CËnÝZmMr (Transfer Eearning) g§H$ënZm _m§S>bobr Amho.

~Xbr CËnÝZ (Transfer Eearning):

lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZÀ`m _Vo, “EImX`m CËnmXZ KQ>H$ EImÚm {d{eï> Cn`moJmV qH$dm

CÚmoJmV amhmdm åhUyZ Ë`mbm Or {H$_mZ qH$_V Úmdr bmJVo Ë`m qH$_Vrbm ~Xbr CËnÝZ Ago

åhUVmV.”

EImXm CËnmXZ KQ>H$ {d{eï> joÌmV H$m`©aV Amho. Vmo `m joÌmV Á`m àH$maMo H$m_ H$aVmo.

VemM àH$maMo H$m_ BVa joÌmV CnbãY Amho. VoM H$m_ BVaÌ Ho$ë`mg CËnmXZ KQ>H$ _mbH$mbm OodT>m

131

I§S>=àË`j doVZ-~Xbr CËnÝZ

_mo~Xbm {_iVmo VodT>mM _mo~Xbm Vmo gÜ`m Á`m joÌmV H$m_ H$aVmo Ë`m {R>H$mUr {_imbm nm{hOo. `m

_mo~Xë`mM ~Xbr CËnÝZ Ago åhUVmV. WmoS>Š`mV ~Xbr CËnÝZ åhUOo EImÚm {d{eï> joÌmV H$m_

H$aÊ`mgmR>r CËnmXZ KQ>H$ _mbH$mg {Xbr OmUmar H$_rV H$_r qH$_V hmo . `m _mo~Xë`mnojm H$_r qH$_V

Ë`m CËnmXZKQ>H$ _mbH$mbm {Xë`mg Vmo CËnmXZKQ>H$ _mbH$ OoWo H$m_ H$aVmo Ë`m joÌmVyZ Amnbr ~Xbr

H$arV qH$dm Xþgè`m joÌmV H$m_ H$aUo ng§V H$aob.

CXm. EImXr ì`ŠVr Xa_hm 5000 én`o doVZmda H$aVmo. Ë`m ì`ŠVrbm H$m_mgmR>r Xþgè`m

{R>H$mUr ~mobdbo Va Vr ì`ŠVr Xþgè`m {R>H$mUMr ZmoH$ar ñdrH$maÊ`mgmR>r {H$_mZ Ë`mbm n{hë`m {R>H$mUr

doVZmEdT>o Xa_hm 5000 én o Xþgè`m {R>H$mU doVZ {_imbo nm{hOo. VoìhmM Vmo H$m_Jma ~±Ho$V ZmoH$ar

pñdH$mam`bm V`ma hmoB©b. åhUOoM Xa_hm 5000 én o ho Ë`m H$m_JmamMo ~Xbr CËnÝZ Pmbo. Xþgè`m

ZmoH$argmR>r Ë`m ì`ŠVrbm Xa_hm 5500 én`o doVZ XoD$ Ho$ë`mg Ë`m H$m_Jmambm Xa_hm 500 én o I§S>

ñdén CËnÝZ {_iob. Mmbw CËnÝZmMo ~Xbr CËnÝZmdarb A{YŠ` åhUOo I§S> hmo`. darb CXmhaUmV

Mmbw àËæj CËnÝZ 5500 é. ~Xbr CËnÝZ 5000 é.=I§S> 500 é. amhrb.

AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmZwgma CËnmXZ KQ>H$m§Mm nwadR>m Abd{MH$ Pmë`mg Am{U CËnmXZ

KQ>H$m§À`m {d{dY Cn`moJm_wio AWdm JwU{^ÝZVo_wio I§S>mMr-{Z{_©Vr hmoVo.

AmH¥$Ë`mìXmao AmYw{ZH$ I§S> {Z{_©VrMo ñnï>rH$aU nwT>rb à_mUo H$aVm `oB©b :

CËnmXZ KQ>H$mÀ`m nwadR>çmMr bd{MH$Vm Am{U I§S>mMr {Z{_©Vr:

1) nyU©nUo bd{MH$ nwadR>m : Á`m CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m nwU©nUo bd{MH$ AgVmo. Aem CËnmXZ

KQ>H$mbm I§S> ñdén CËnÝZ {_iV Zmhr. Ë`m CËnmXZ KQ>H$mbm {_iUmam _mo~Xbm Ho$di ~Xbr

CËnÝZmÀ`m ñdénmMm AgVmo.

AmH¥$Vr 6.5

132

darb AmH¥$VrV X Ajmda l{_H$m§Mr g§»`m Xe©{dbr Amho. Y Ajmda l{_H$m§Zm {_iUmam KQ>H$

_mo~Xbm (doVZ) XmI{dbo Amho. DD hm l_mÀ`m _mJUrMm dH«$ AgyZ NS hm l_mMm nwadR>m dH«$ Amho.

hm nwadR>m dH«$ X Ajmbm g_m§Va Amho. åhUOoM l_mMm nwadR>m nyU©nUo bd{MH$ Amho. ON doVZmV

l_mMm {H$Vrhr nwadR>m hmoD$ eH$Vmo. NS l_mMm nwadR>m dH«$ d DD l_mMm _mJUr dH«$ P q~XÿV N>oXVmo.

doVZ ON R>aVo. l{_H$m§Mr g§»`m OM R>aVo. EHy$U doVZ □OMPM R>aVo. □ OMPM ho l{_H$m§Zm

{_iUmao EHy$U doVZ gdmªÀ`m gd© ~Xbr CËnÝZ Amho. `mV I§S>ñdén CËnÝZ {_iV Zmhr.

2) Abd{MH$ nwadR>m : CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m Abd{MH$ Pmë`mg CËnmXZ KQ>H$_mbH$mbm I§S> ñdénmV

CËnÝZ {_im`bm gwadmV hmoVo. OmXm l{_H$ {_idÊ`mgmR>r OmXm doVZ X`mdo bmJVo. CËnmXZ KQ>H$mMm

nwadR>m Abd{MH$ Pmë`mg gr_m§V _Oyam§Zm OmXm doVZ {_iUma Zmhr. na§Vw gr_m§V nyd© _Oyam§Zm OmXm

doVZ {_iob. Ë`m§À`m doVZmV I§S>mMm A§e amhrb.

AmH¥$Vr 6.6

darb AmH¥$VrV X Ajmda l{_H$m§Mr g§»`m Xe©{dbr Amho. Y Ajmda doVZ Xe©{dVo DD hm

l_mMm _mJUr dH«$ d SS hm l_mMm nwadR>m dH«$ Amho. OS hr ~Xbr qH$_V (ì``) Amho. H$maU OS

nojm H$_r _mo~Xë`mg CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m eyÝ` hmoVmo. Ë`mZ§Va _mJUrV hmoUmè`m dmT>r~amo~a

nwadR>çmV dmT> hmoD$Z P q~Xÿbm _mJUr d nwadR>m g_mZ hmoVmo. l{_H$mMm doVZ Xa OM R>aVmo. Aem

àH$mao dmñVd doVZXa OM d OS ~Xbr Xa AgVmo. Ë`m_wio

I§S >= dmñVd doVZ Xa-~Xbr CËnÝZ

~Xbr CËnÝZ

133

NS = ON-OS

EHy$U I§S> = EHy$U _mo~Xbm-EHy$U ~Xbr CËnÝZ

SNP = ONEQ-OSPM

Aem [aVrZo CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m Abd{MH$ Pmë`mg Oo EHy$U doVZ {_iVo Ë`m EHy$U

doVZmV H$mhr ^mJ I§S>mMm d H$mhr ^mJ ~Xbr CËnÝZmMm AgVmo. darb AmH¥$VrV Xpíd©ë`mà_mUo EHy$U

doVZ □OWEQ AgyZ Ë`mn¡H$s SWE I§S> AgyZ □OSEQ ~Xbr CËnÝZ Amho.

3) nyU©nUo Abd{MH$ nwadR>m : CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m nyU©nUo Abd{MH$ Pmë`mg Ë`m CËnmXZ

KQ>H$mbm H$moUVrM nwadR>m qH$_V ZgVo. `m n[apñWVrV l{_H$m§Zm {_iUmao gd©À`m gd© CËnÝZ

I§S> `m ñdénmMo AgVo. l_ `m KQ>H$mbm {_iUmè`m _mo~Xë`mV ~Xbr CËnÝZmMm A§e ZgVmo.

AmH¥$Vr 6.7

darb AmH¥$VrV X Ajmda l{_H$m§Mr g§»`m Xe©{dbr Amho. Y Ajmda doVZ Xe©{dbo Amho. MS

hm l_mMm nwadR>m dH«$ Amho. Vmo Y Ajmbm g_§Va Agë`mZo l_mMm nwadR>m nyU©nUo Abd{MH$ Amho.

`mMmM AW© doVZmV {H$Vrhr dmT> AWdm KQ> Pmë`mg l_mMm nwadR>m OM amhrb. DD hm l_mMm _mJUr

dH«$ Amho. P q~XÿV l_mMm _mJUr dH«$ d nwadR>m dH«$ nañnam§Zm N>oXVmV. doVZ Xa ON R>aVmo Va l{_H$

g§»`m OM R>aVo. Ë`m_wio EHy$U doVZ □ONPQ R>aVo. □ONPQ ho EHy$U doVZ gd©À`m gd© I§S> Amho.

AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmZwgma l_ `m CËnmXZ KQ>H$mÀ`m ~m~VrV AgUmao {ddoMZ BVa CËnmXZ

KQ>H$mZmhr bmJy nS>Vo.

134

AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmMo {ZîH$f©:

1) AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmZwgma I§S> hm ^y_r {d{eï> ZgyZ H$moUË`mhr CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m

_`m©{XV Pmbm H$s Ë`m CËnmXZ KQ>H$mÀ`m _mbH$mbm I§S> {_im`bm gwadmV hmoVo.

2) AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmZwgma H$moUË`mhr CËnmXZ KQ>H$mg Ë`m CËnmXZ KQ>H$mÀ`m ~Xbr

CËnÝZmnojm {_iUmao Á`mXm CËnÝZ åhUOo I§S> hmo`.

3) I§S> hm Am{W©H$ dmT>mdm Amho.

4) Ooìhm H$moUË`mhr CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m nyU©nUo bd{MH$ AgVmo. Voìhm Ë`m CËnmXZ KQ>H$mbm

{_iUmè`m _mo~Xë`mV I§S>mMm A§e ZgVmo. Ooìhm H$moUË`mhr CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m H$_r

bd{MH$ AgVmo Voìhm Ë`m CËnmXZ KQ>H$mbm {_iUmè`m CËnÝZmV I§S>mMm A§e AgVmo. Ooìhm

H$moUË`mhr CËnmXZ KQ>H$mMm nwadR>m nyU©nUo Abd{MH$ AgVmo Voìhm Ë`mbm {_iUmao gd© CËnÝZ

I§S> ñdén AgVo.

5) g_mOmÀ`m X¥ï>rH$moZmVyZ y_rMm nwadR>m pñWa AgVmo. Ë`m_wio ^y_rbm {_iUmao gd©M CËnÝZ ho

I§S> AgyZ ^y_rMo ~Xbr CËnÝZ eyÝ` AgVo.

6) AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmZwgma IåS>mMm qH$_Vrda à^md nS>Vmo.

7) AmYw{ZH$ I§S> {gÜXm§VmZwgma I§S>mMo {d{dY àH$ma nS>VmV. O{_Zrbm {_iUmam I§S> „Xþ{_©iVm

I§S>‟ Amho. {d{eï> àH$maÀ`m l_mbm {_iUmam OmXm _mo~Xbm hm „ mo½`Vm I§S>‟ Amho.

`§Ìgm_wJ«rgma»`m ^m§S>dbr dñVybm {_iUmam OmXm _mo~Xbm „Am^mg I§S> Amho. g§`moOH$ `m

CËnmXZ KQ>H$mbm {_iUmam OmXm _mo~Xbm „Hw$ebVm I§S>‟ Amho.

6.3.1 l_mMm _mJo PwH$Umam nwadR>m dH«$ (Backward-Slopping Supply Curve of Labour):

doVZ {ZpíMVrÀ`m X¥ï>rZo l_mMm nwadR>m `m g§H$ënZobm _hÎd AgVo. l_mMm nwadR>m åhUOo

XoemV CnbãY AgUmar l{_H$m§Mr EHy$U g§»`m Agm AW© A{^àoV Zmhr.

l_mÀ`m nwadR>çmMr ì`m»`m:

“doVZmMo Xa {^ÝZ AgVmZm {d{eï> doir l{_H$, {d{eï> àH$maÀ`m l_mMm {H$Vr Vmg AWdm

{H$Vr {Xdg nwadR>m H$aVmV Ë`m Vmgm§Mr AWdm {Xdgm§Mr EHy$U g§»`m åhUOo l_mMm nwadR>m hmo ”.

l_mMm nwadR>m XoemVrb bmoH$g§»`oMo AmH$ma_mZ d aMZm, l{_H$m§Mr J{VerbVm, doVZ,

H$m`©j_Vm, éT>r na§nam, ór l{_H$mH$S>o nmhÊ`mMm X¥ï>rH$moZ `m gm_m{OH$ d {ejU àgma, gm§ñH¥${VH$

_yë` `mgma»`m gm§ñH¥${VH$ KQ>H$mda Adb§~yZ AgVmo. l_mÀ`m nwadR>çmda l{_H$mÀ`m H$m_ Am{U Amam_

135

`m {df`rMm X¥ï>rH$moZ `m KQ>H$mMm à^md nS>Vmo. H$m_ d Amam_ `m~m~VMm X¥ï>rH$moZ `m KQ>H$m_wioM

l_mMm nwadR>m MH«$ gwadmVrbm dñVyÀ`m nwadR>m dH«$mà_mUoM S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o ImD$Z da gaH$V OmVmo

d EH$m {d{eï> _`m©XoZ§Va _OyarXa dmT>r~amo~a l_mMm nwadR>m KQ>Vmo. d Aemdoir l_mMm nwadR>m dH«$

_mJo diyZ COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>o daÀ`m {XeoZo gaH$V OmVmo. `mbmM l_mMm nmR>r_mJo PwH$Umam nwadR>m

dH«$ qH$dm l_mMm _mJo {\$éZ MT>V OmUmam nwadR>m dH«$ Ago åhUVmV.

gm_mÝ`V… gwadmVrb l_mMm nwadR>m dH«$ AÝ` nwadR>m dH«$mà_mUoM S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o da`m

{XeoZo gaH$V OmVmo. gwadmVrbm Ooìhm H$m_JmamMo doVZ d CËnÝZ H$_r AgVo Voìhm H$m_Jma Amnë`m

OmñV JaOm§Mr nyVu ìhmdr åhUyZ \w$agVrMm doi Cn^moJÊ`mEodOr Á`mXm Vmg H$m_ H$aÊ`mMm X¥ï>rH$moZ

ñdrH$maVmo. doVZXamV hmoUmè`m dmT>r_wio H$m_Jmam§Zm nydunojm A{YH$ Vmg H$m_ H$aÊ`mMr BÀN>m hmoVo.

VgoM H$_r doVZ Agë`m_wio Oo H$m_Jma H$m_ H$aÊ`mg V`ma ZìhVo qH$dm Ë`m§Mr BÀN>m ZìhVr Vo AmVm

H$m_ H$aÊ`mg V`ma hmoVmV. `m XmoZ H$maUm_wio H$m_Jma H$_r Amam_ d Á`mXm H$m_ H$aÊ`mMm X¥ï>rH$moZ

ñdrH$maVmV. `m _OyarXa dmT>rÀ`m n[aUm_mg n`m© Vm n[aUm_ Ago åhUVmV. darb XmoZ H$maUm_wio

gwadmVrbm doVZ Xa dmT>r~amo~a l_mMm nwadR>m dmT>Vmo d AÝ` nwadR>m dH«$ S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o daÀ`m

{XeoZo gaH$Vmo.

CËnÝZ nmVirMr EH$ {d{eï> _`m©Xm JmR>ë`mZ§Va _mÌ l{_H$mÀ`m X¥ï>rH$moZmV ~Xb hmoVmo.

doVZXa dmT>r_wio H$m_Jmam§Zm nwaogo CËnÝZ àmßV hmoVo. Ë`m_wio H$m_Jmam§À`m X¥ï>rH$moZmV ~Xb hmoVmo.

{_imbr VodT>r _Oyar nyao, Ë`mhÿZ A{YH$ ZH$mo, Ë`mnojm AmnU OmñV Amam_ H$amdm, Agm X¥ï>rH$moZ

l{_H$ ñdrH$maVmV `mbmM _OyarXa dmT>rMm CËnÝZ n[aUm_ Ago åhUVmV. `m {R>H$mUr _OyarXa dmT>rÀ`m

n`m©`Vm n[aUm_mnojm _Oyar Xa dmT>rMm CËnÝZ n[aUm_ OmñV à^mdr hmoVmo. Ë`m_wio OgOgo doVZ dmT>V

OmVo, VgVgm l_mMm nwadR>m H$_r hmoVmo. d l_mMm nwadR>m H$_r Pmë`mZo l_mMm nwadR>m dH«$ COdrH$Sy>Z

S>mdrH$S>o daÀ`m {XeoZo gaH$V OmVmo. `mbmM nmR>r_mJo PwH$Umam l_mMm nwadR>m dH«$ qH$dm l_mMm _mJo

{\$éZ MT>V OmUmam nwadR>m dH«$ Ago åhUVmV. Aem àH$mao dmT>Ë`m doVZmMm H$m_JmamÀ`m nwadR>çmda

hmoUmam n[aUm_ AË §V Jw§VmJw§VrMm Amho. gd©gmYmaUnZo Ago åhQ>bo OmVo H$s, {d{eï> _`m©Xon ªV l_mMm

nwadR>m dH«$ hm YZ AgVmo qH$dm daÀ`m {XeoZo gaH$Umam AgVmo. Ë`mZ§Va _mÌ Vmo _mJo gaH$Vmo.

CXmhaUmÀ`m gmhmæ`mZo ñnï>rH$aU

136

doVZXa (Xa Vmgr) (én`o) l_mMm nwadR>m (Vmg)

4 5 5 6

6 5 7 4.5

8 4

darb CXmhaUmV gwadmVrbm doVZXa Vmgmbm 4 é. AgVmZm l{_H$ 5 Vmg H$m_ H$aVmo. doVZXa

dmTy>Z XaVmgr 5 é. Pmë`mg l{_H$ 6 Vmg H$m_ H$aVmo. `m {R>H$mUr Xa Vmgmbm {_iUmèVm doVZmV

OgOer dmT> hmoVo VgVgm l_mMm nwadR>m dmT>V OmVmo. na§Vw Ë`m Z§Va _Oyar AWdm doVZ OgOgo dmT>V

OmVo åhUOoM XaVmer doVZ 6 amo. hmoVmM l_mMm nwadR>m 5 Vmg hmoVmo. 7 é. hmoVmM l_mMm nwadR>m 4.5

Vmg hmoVmo. 8 é. hmoVmM 4 Vmg hmoVmo. XaVmôgr doVZ 5 é. déZ 6 é. 7 é. 8 é. Ago dmT>V JoŠ`mg

l_mMm Xa {XdgmMm nwadR>m AZwH«$_o 5 Vmg, 4.5 Vmg, 4 Vmg Agm KQ>V OmVmo. `m n[apñWVrV l{_H$

A{YH$ doi H$m_ H$éZ OmXm doVZ {_i{dÊ`mEodOr OmXm Amam_ H$aUo ng§V H$aVmo. åhUyZM Aemdoir

l_mMm nwadR>m Xpíd©Umam dH«$ _mJo {\$éZ S>mdrH$S>o daÀ`m ~mOybm MT>V OmVmo. åhUyZ `m l_mÀ`m nwadR>m

dH«$mbm l_mMm nmR>r_mJo PwH$Umam nwadR>m dH«$ qH$dm l_mMm _mJo {\$éZ MT>V OmUmam nwadR>m dH«$ Ago

åhUVmV.

l_mMm nwadR>m dH«$mMo AmµH«$VrÀ`m gmhmæ`mZo ñnîQ>rH$aU :

AmH¥$Vr 6.8

darb AmH¥$VrV X Ajmda l_mMm nwadR>m Vmgm_Ü`o d Y Ajmda Xa Vmgmbm doVZ Xa

én`m_Ü`o Xe©{dbm Amho. SS1 l_mMm nwadR>m Xe©{dbm Amho. doVZ Xa XaVmgr 4 é., 5 é. dmT>V

AgVmZm l_mMm XaamoOMm nwadR>m AZwH«$_o 5 Vmg d 6 Vmg Agm dmT>Vmo Ë`m_wio S q~Xÿ nmgyZ E

q~Xÿn ªV l_mMm nwadR>m doVZ dmT>r~amo~a dmT>V OmVmo d l_mMm nwadR>m dH«$ YZ AgVmo. _mÌ doVZ Xa

l_mMm nmR>r_mJo PwH$Umam nwadR>m dH«$

Xa Vmgmbm doVZ (én o)

XaamoO l_mMm nwadR>m (Vmg)

137

Vmgr 6 é., 7 é., 8 é. Agm dmT>V Joë`mg l_mMm nwadR>m AZwH«$_o 5,4,5,4 Vmg Agm KQ>V OmVmo.

åhUOo nydunojm l_mMm nwadR>m H$_r hmoVmo. Aem n[apñWVrV l_mMm nwadR>m dH«$ E q~XÿnmgyZ S1

q~Xÿn ªV _mJo gaH$Vmo d COdrH$Sy>Z S>mdrH$S>o _mJo diyZ daÀ`m {XeoZo MT>V OmVmo. åhUyZ `m l_mMm

nwadR>m dH«$mbm „nmR>r_mJo PwH$Umam nwadR>m dH«‟$ qH$dm „l_mMm _mJo {\$éZ MT>V OmUmam nwadR>m dH«$‟

Ago åhUVmV.

l{_H$m§Mo emofU/{nidUyH$ (Exploitation of Labour):

l_ ~mOmamV AnyU© ñnY}Mr n[apñWVr ApñVËdmV Agob Va l{_H$m§Zr CËnm{XV Ho$boë`m

_yë`mnojm Ë`m§Zm H$_r _Owar {_iVo d l{_H$m§Mo emofU hmoVo. àm. E.gr.qnJy `m§À`m _Vo, “nyU© ñnY}Vrb

_OwarXa Am{U AnyU© ñnY}Vrb _Owar Xa `m§À`mVrb V\$mdV åhUOo l{_H$m§Mo emofU hmo`”. àm. qnJy

`m§À`m _Vo, l{_H$mbm Ë`m§À`m gr_m§V ^m¡{VH$ CËnÎmrÀ`m _yë`mnojm H$_r _Owar {_iV Agob Va Ë`m

pñWVrV l{_H$m§Mo emofU hmoVo.

lr_Vr OmoZ am°{~ÝgZ `m§À`m _Vo, “Ooìhm _Oyam§Zm Ë`m§À`m gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vonojm H$_r

_Owar l_ ~mOmamV AnyU©Vm Agë`m_wio {_iVo Voìhm Ë`m pñWVrbm l{_H$m§Mo emofU Ago åhVbo OmVo”.

emofUmÀ`m gå~§YmV _m§S>boë`m àm. {nJy Am{U lr_Vr am°{~ÝgZ `m§À`m H$ënZm doJdoJù`m

AmhoV. àm. {nJy `m§Zr g§H$ënZm lr_Vr am°{~ÝgZ `m§À`m g§H$ënZonojm ì`mnH$ Amho. àm. {nJy `m§Zr

emofUmMr g§H$ënZm _m§S>VmZm dñVy ~mOma d l_ ~mOmamV Agbobr AnyU© ñnYm© {dMmamV KoVbobr Amho.

gmoß`m ^mfoV Ooìhm H$m_Jmambm {_iUmao doVZ Ë`m§À`m gr_m§V àmßVr CËnmXH$VoÀ`m _yë`mnojm

H$_r Agob Va `m XmohmoVrb V\$mdVrbm l{_H$m§Mo emofU Ago åhUVmV.

CXmhaUmW© EH$m l{_H$mZo 11 dñVy§Mr {Z{_©Vr Ho$br. àË oH$ dñVyMr qH$_V 2 é. Amho. åhUOo

l{_H$m§Mr gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vm 22 é. Amho d l{_H$mbm {Xbo OmUmao doVZ 17 é. Amho Va `m

{WH$mUr l{_H$mMo emofU 5 é. hmoB©b.

l{_H$mÀ`m emofUmÀ`m _mnZmMo gyÌ:

l{_H$m§Mo emofU = 11 dñVy ×2 é. -17 é.

l{_H$m§Mo emofU = 5 é.

l{_H$m§Mo emofU = l{_H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm×dñVyMr qH$_V-doVZXa

138

A) l{_H$m§À`m emofUmMo àH$ma: l{_H$m§À`m emofUmMo XmoZ àH$ma nS>VmV.

1) ghoVyH$ emofU : Ooìhm ^m§S>dbXma OmUrdnyd©H$ Amnbm Z\$m dmT>{dÊ`mgmR>r l{_H$mbm Ë`m§À`m

gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vonojm H$_r _mo~Xbm XoVmo Voìhm l{_H$mÀ`m hmoUmè`m emofUmbm ghoVyH$

emofU Ago åhUVmV.

2) {Zh}VyH$ emofU : Ooìhm H$m_Jmam§Mo emofU hoVy nwañH$ma Ho$bo OmV Zmhr. Voìhm Ë`m emofUmbm

{Zh}VyH$ emofU Ago åhUVmV. Ooìhm l{_H$mMr gr_m§V CËnmXH$Vm d l{_H$mbm {Xbo OmUmao

doVZ `mVrb \$aH$ emoYVm `oV Zmhr Vmo \$aH$ H$_r H$aUo ^m§S>dbXmambm eŠ` ZgVo Am{U Ooìhm

l_mÀ`m nwF$mdR>çmMr bd{MH$Vm 1 nojm H$_r AgVo Voìhm l{_H$mMo {Zh}VyH$ emofU hmoV AgVo.

^m§S>dbemhr AW©ì`dñWoV H$m_JmamMr gm¡XmeŠVr Xþ~©b Agë`mZo ^m§S>dbXma H$m_Jmam§Zm Iyn

H$_r doVZ XoVmo Va H$mhr doim _mZ{gH$ qH$dm emar[aH$ N>i BË`mXr ^md{ZH$ AWm©Zo l{_H$m§Mo

emofU Ho$bo OmVo.

~) BVa H$maUm_wio hmoUmao emofU

~) BVa H$maUm_wio hmoUmao emofU : ~mOmanoR>oVrb AnyU©Vo ~amo~aM l{_H$m§Mo emofU Imbrb BVa

H$maUm§Zr gwÜXm hmoVo.

1) l{_H$m§Mr H$_r gm¡XmeŠVr : l{_H$m§Mr gm¡XmeŠVr hr g§KQ>H$m§À`m gm¡XmeŠVrnojm H$_r AgVo.

Ë`m_wio g§KQ>H$ Or _Owar XoB©b VrM l{_H$m§Zm ñdrH$mamdr bmJVo. l{_H$m§Mr gm¡XmeŠVr g§KQ>H$m§À`m

VwbZoV Imbrb H$maUm§_wio H$_r AmT>iVo.

i) l{_H$ Aën{e{jV dm A{e{jV AgVmV Va g§KQ>H$ _mÌ CÀM{e{jV AgVmV.

ii) l{_H$ ho {dIwabobo d Ag§K{Q>V AgVmV Va _mbH$dJ© _mÌ gwg§K{Q>V AgVmo.

iii) l{_H$ hm {ZY©Z d Jar~ AgVmo, `mCbQ> g§KQ>H$ hm gYZ d lr_§V AgVmo.

iv) l{_H$m§Zm l_ {dH$Ê`m{edm` Xþgam n`m© ZgVmo. Oa l{_H$m§Zo {_iob Ë`m _Owarda

l_mMr {dH«$s Ho$br Zmhr Va l{_H$mda d Ë`mÀ`m Hw$Qy>§~mdam¡nmg_marMr nmir `oD$ eH$Vo.

v) l_ ho Zmed§V AgVmV. l_eŠVrMm gmR>m H$aVm `oV Zmhr. l_eŠVrMm dmna Z Ho$ë`mg

Vo dm`m OmVmV. Ë`m_wio _OwarMm Xa H$_r Pmbm Varhr l{_H$m§Zm l_mMr {dH«$s

H$aÊ`m{edm` n`m©` ZgVmo.

vi) l_mMm nwadR>m Abd{MH$ AgVmo. _OwarÀ`m XamV KQ> Pmbr Var l_mMm nwadR>m H$_r

H$aVm `oV Zmhr. l{_H$m§Zm l_mMm nwadR>m {Z §{ÌV H$éZ _Owar Xa dmT>{dUo eŠ` ZgVo.

Ë`m_wio l{_H$m§Mo emofU hmoV AgVo.

139

2) l{_H$m§Mo Cn^moŠVm åhUyZ hmoUmao emofU : l{_H$ l_ hr KQ>H$ god Am¡ËnmXZ H$m`m©V nwadVmo.

{_iUmè`m doVZmVyZ Ë`mZo CËnm{XV Ho$boë`m dñVy§Mm Cn^moJ hr KoVmo. Oa dñVy~mOmamV EH$m{YH$ma

Agob Va CÚmoJg§ñWm A{V[aŠV Z\$m {_idÊ`mgmR>r dñVyMr A{YH$m{YH$ qH$_V AmH$maVo. l{_H$mbm

Cn^moŠVm åhUyZ OmñV qH$_Vrbm dñVy IaoXr H$amdr bmJVo.

3) l{_H$m§_Ü`o Agbobr JwU{^ÝZVm : l{_H$m§_Ü o Agboë`m JwU{^ÝZVo_wio gwÜXm l{_H$m§Mo emofU hmoVo.

l{_H$m§À`m H$m`©j_VoV \$aH$ Agë`mZo H$mhr l{_H$ A{YH$ H$m`©j_ Va H$mhr l{_H$ H$_r H$m`©j_

AgVmV. nU g§`moOH$ gd© l{_H$m§Zm Ë`m§À`m gr_m§V CËnmXH$Vo BVH$sM _Owar XoVmo. Ë`m_wio A{YH$

H$m`©j_ l{_H$m§Zm Ë`mÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vonojm H$_r _Owar {_iVo d Ë`m§Mo emofU hmoVo.

l{_H$m§Mo emofU Wm§~{dÊ`mgmR>r Cnm``moOZm:

_OwarXamV dmT> H$éZ l{_H$m§Mo emofU Wm§~{dVm `oVo. `mgmR>r nwT>rb Cnm``moOZm H$aUo Amdí`H$ Amho.

1) _OwarXamV dmT> H$aÊ`mgmR>r l{_H$ g§KQ>Zm _O~yV Agbr nm{hOo. l{_H$ g§KQ>Zm _O~yV d

à~i hmoÊ`mgmR>r l{_H$ g§KQ>ZmOdi nwaogm g§n{ZYr nm{hOo; l{_H$ g§KmMo ZoV¥Ëd {Zñn¥h d

H$m`©j_ Agbo nm{hOo. l{_H$m_Ü`o \w$Q>ra d¥Îmr Zgmdr.

2) gaH$maZo l{_H$ g§KQ>Zm§Zm H$m`ÚmZo _mÝ`Vm Úmdr.

3) H$m`ÚmZo Ý`yZV_ _OwarXa {ZpíMV H$amdm d doimodoir Vmo dmT>dmdm.

4) gaH$maZo Cn^moŠ V åhUyZ l{_H$m§Mo emofU Wm§~{dÊ`mgmR>r CÚmoJmVrb EH$m{YH$a Zmhrgm

H$amdm.

5) l{_H$m§Mr _mJUr dmT>{dÊ`mgmR>r gaH$maZo amoOJmamÀ`m gmo`rV qH$dm g§YrV dmT> H$amdr.

gm_w{hH$ gm¡Xm Am{U l{_H$ H$_mJma g§KQ>Zm (Collective Bargaining and Trade Union):

^m§S>dbemhr AW©ì`dñWoV Am¡Úmo{JH$ H«$m§Vr Z§VaÀ`m H$mimV _mbH$ Am{U H$m_Jma Ago XmoZ dJ©

{Z_m©U Pmbo. _mbH$ Am{W©H$X¥îQ>çm g~i g§» oZo H$_r Va _OwadJ© Am{W©H$X¥îQ>çm H$_Hw$dV g§»`oZo OmñV

hmoVo H$m_ {_i{dÊ`mgmR>r l{_H$mV ñnYm© hmoVr. l_mMr {dH«$s H$aUo hoM l{_H$m§À`m CËnÝZmMo gmYZ

hmoVo. _mbH$m§Zr `m n[apñWVrMm \$m`Xm KoVmV. l{_H$m§Zm H$_r doVZ X`m`Mo d Ë`m§À`mH$Sy>Z OmñV H$m_

H$éZ KoVbo OmV hmoVo. Ë`m_wio l{_H$m§Mo _moR>çm à_mUmV emofU hmoV Ago. ì`{º$JV nmVirda

H$m_Jmambm _mbH$mer KmQ>mKmQ>r H$aUo eŠ` ZìhVo. EImÚm H$m_JmamZo Vgm à`ËZ Ho$ë`mg „VH«$ma

H$aUmam H$m_Jma‟ åhUyZ Ë`mg H$m_mdéZ H$mT>bo OmV Ago. _mbH$mghr àË oH$ H$m_Jmam§er ì`{º$e…

dmQ>mKmQ>r H$aUo eŠ` ZìhVo. H$m_Jmam§Zr Amnë`mda hmoUmam AÝ`mV Xÿa H$aÊ`mgmR>r d gm_wXmB©H$

140

gm¡XmeŠVr dmT>{dÊ`mgmR>r H$m_Jma g§KQ>Zm ñWmnZ Ho$ë`m. H$m_Jma g§KQ>ZmÀ`m {Z{_©VrVyZ gm_wXmB©H$

gm¡X`mMm CX` Pmbm.

gm_w{hH$ gm¡X`mÀ`m ì`m»`m :

“_mbH$ Am{U H$m_Jma `m§À`m_Ü o doVZ, H$m_mMr pñWVr Am{U H$m_mÀ`m {R>H$mUr AgUmao

nañnag§~§Y `m~m~V AgUmao _V^oX Amn-AmngmV ghH$m`m©Zo {_Q>{dÊ`mMo gmYZ åhUOo gm_w{hH$ gm¡Xm

hmo`”.

gm_w{hH$ gm¡X`mMr d¡{eï>`o:

darb ì`m»`m§déZ gm_w{hH$ gm¡X`mMr nwT>rb d¡{eï>`o ñnï> H$aVm `oVrb.

1) gm_w{hH gm¡Xm hr bd{MH$ d J{V_mZ à{H«$`m Amho. gm_wXmB©H$ gm¡Xm_Ü`o H$moUË`mhr njmZo H$R>moa d

Q>moH$mMr ^y{_H$m ñdrH$méZ MmbV Zmhr.

2) gm_w{hH gm¡Xm hr EH$ gm_wXmB©H$ àŠŒ`m AgyZ `m à{H«$`oV _mbH$ d H$m_Jmam§Mo à{V{ZYr g_m{dï>

hmoVmV.

3) gm_w{hH gm¡Xm hr pìXnjr` à{H«$`m AgyZ `m à{H«$`oV H$m_Jma d _mbH$mMo à{V{ZYr g_moamg_moa

~gyZ dmQ>mKmQ>r H$aVmV.

4) gm_w{hH gm¡Xm hr gmVË`nyU© MmbUmar à{H«$`m AgyZ `m à{H«$`oìXmao H$m_Jma g§KQ>ZmAm{U ì`dñWmnZ

`m§À`mV pñWa d {Z`{_V g§~§Y àñWm{nV hmoÊ`mg _XV hmoVo.

5) EH$ V§Ì åhUyZ gm_wXmB©H$ gm¡Xm `m à{H«$`oV nyd©V`mar H$aUo, _V^oXmMo _wÔo _m§S>Uo, Amdí`H$ _m{hVr

g§H${bV H$aUo, Xþgè`m njmMo _V g_OyZ KoUo, `mo½` {ZU©` KoUo BË`mXr _hÎdnyU© Q>ßno AgVmV.

6) gm_w{hH gm¡Xm hm Am¡Úmo{JH$ bmoH$emhr àñWm{nV H$aÊ`mMm EH$ ì`dhm`© _mJ© Amho.

7) gm_w{hH gm¡X`m_wio l{_H$m§Mr emofUmnmgyZ _wŠVVm hmoVo.

8) gm_w{hH gm¡X`m_wio Am¡Úmo{JH$ aMZoV ñd`§egZ d bmoH$emhr gmÜ` hmoVo.

gm_w{hH$ gm¡X`mÀ`m `eñdrVVogmR>r nyd© AQ>r:

gm_w{hH gm¡Xm àm_w»`mZo Ho$boë`m H$amam~Ôb Am{U Xþgè`m njm~Ôb AmXa, g_m`moOZ àd¥Îmr,

bd{MH$ X¥ï>rH$moZ `mgma»`m _wb^yV Jmoï>rda Adb§~yZ Amho. H$moUË`mhr CÚmoJg§ñWoV AWdm CÚmoJmV

gm_w{hH gm¡Xm `eñdr hmoÊ`mgmR>r nwT>rb nyd© AQ>tMr nyV©Vm hmoUo Amdí`H$ Amho.

1) à~i H$m_Jma g§KQ>Zm : gm_w{hH gm¡Xmà{H«$ oV H$m_Jmam§À`m dVrZo _mbH$mer dmQ>mKmQ>r H$aUmar

g§KQ>Zm A{YH¥$V Agbr nm{hOo. VgoM Am{W©H$X¥ï>`m Vr à~i Agbr nm{hOo.

141

2) {dídmg : gm_w{hH gm¡Xm H$aVmZm _mbH$ d H$m_Jma `m XmoKm§Zr EH$_oH$mda {dídmg R>odbm

nm{hOo.

3) g_monMma qH$dm VS>OmoS>rMr àd¥Îmr : gm_w{hH gm¡Xm à{H«$ oV _mbH$ d H$m_Jma `m XmoÝhr njmV

H$mhr XoÊ`mMr d H$mhr KoÊ`mMr d¥Îmr Agbr nm{hOo.

4) {ZVr_Îmm : dmQ>mKmQ>r `eñdr Pmë`mZ§Va eÌyËdmMr ^mdZm g§nyZ {_ÌËdmMo g§~§Y àñWm{nV

ìhm`bm nm{hOo.

5) VS>OmoS>rMo nmbZ : _mbH$ d H$m_Jma `m§À`mV g_PmoVm Pmë`mg Vmo eodQ>n`ªV nmiÊ`mMr V`mar

_mbH$ d H$m_Jma `m§Mo_Ü o Agbr nm{hOo.

6) ñdrH$m`©Vm : gm_w{hH gm¡Xm hm _mbH$ d H$m_Jma g§KQ>Zm `m XmoKm§Zrhr ñdrH$abm nm{hOo.

7) n[aUm_H$maH$ A§_b~OmdUr : dmQ>rKmQ>rMr à{H«$`m nyU© Pmë`mda KoÊ`mV Amboë`m {ZU© m§Zm

H$amamMo ñdén Úmdo d H$amamMr A§_b~OmdUr H$aÊ`mgmR>r nyU© ghH$m`© H$am`bm nm{hOo.

darb AQ>tMr nyV©Vm Pmbr VaM gm_w{hH gm¡Xm `eñdr hmoVmo.

8) {ZpíMVVm : Á`m joÌmV H$m`Xoera[aË`m gm_w{hH gm¡Xm H$am`Mm Amho Ë`m joÌm{df`r {ZpíMVVm

nm{hOo.

H$m_Jma g§KQ>Zm/l{_H$ g§K (Trade Union):

H$m_Jma g§KQ>Zm Am{W©H$, gm_m{OH$ d amOH$s` Aer {d{dY H$m © H$arV Agë`mZo H$m_Jma

g§KQ>ZoMr gd©_mÝ` R>aob Aer ì`m»`m H$aUo H$R>rU Amho. gd©gmYmaUnUo Am¡Úmo{JH$ H$m_Jmam§Zr ñdV…Mo

{hVg§~§Y gwa{jV R>odÊ`mgmR>r ñWmnZ Ho$boë`m g§KQ>Zobm H$m_Jma g§KQ>Zm Ago åhUVmV.

Or.S>r. EM H$mobÀ`m _Vo, “H$m_Jma g§K hr EH$ qH$dm OmñV Y§Úm_Ü`o H$m_ H$aUmè`m

H$m_Jmam§Zr ñWmnZ Ho$bobr g§KQ>Zm hmo`. H$m_Jmam§À`m amoOÀ`m H$m_mÀ`m g§X^m©V g^mgXm§À`m Am{W©H$

{hVg§~§YmMo g§ajU d g§dY©Z H$aUo ho H$m_Jma g§KmMo à_wI H$m`© AgVo”.

H$m_Jma g§KQ>ZoMr d¡{eï>`o:

darb ì`m»`mdéZ H$m_Jma g§KQ>ZoMr nwT>rb d¡{eï> o gm§JVm `oVrb.

1) H$m_Jma g§KQ>Zm hr \$ŠV l{_H$m§er g§~§{YV AgVo.

2) H$m_Jma g§KQ>Zm hr EopÀN>H$ ñdénmMo g§KQ>Zm AgVo.

3) H$m_Jma g§KQ>Zm hr EH$ VËH$m{bH$ ñdénmMr g§KQ>Zm ZgVo. gmVË` ho `m g§KQ>ZoÀ`m OrdZmMo d

H$ma^mamMo ì`dÀN>oXH$ bjU AgVo.

142

4) H$m_Jma Á`m n[apñWVr_Ü o H$m_ H$aVmV Vr n[apñWVr g_mYmZH$maH$ Agë`mg Vr {Q>H$dyZ

R>odUo d Vr n[apñWVr g_mYmZH$maH$ Zgë`mg Ë`m n[apñWVrV gwYmaUm KS>dyZ AmUUo ho

H$m_Jma g§KQ>ZoMo H$m`© AgVo.

5) H$m_Jma g§KQ>ZoÀ`m ì`m»`oV H$m_Jma g§KQ>ZoZo àm_w»`mZo H$moUVr H$m`© H$amdrV `mMm CëboI

AmT>iVmo.

6) EH$m CÚmoJmV EH$ qH$dm EH$mnojm OmñV H$m_Jma g§KQ>Zm H$m`©aV AgVmV.

7) H$m_Jma g§KQ>Zm aMZmË_H$ H$m`m©EodOr g§Kfm©Ë_H$ H$m`m©bm OmñV _hÎd XoVmV.

gm_w{hH$ gm¡Xm Am{U H$m_Jma g§KQ>Zm :

H$m_Jmam§Mo doVZ dmT>{dÊ`mÀ`m X¥ï>rZo VgoM H$m_Jmam§Mo amhUr_mZ gwYmaÊ`mÀ`m X¥ï>rZo H$m_Jma

g§KQ>Zm H$mhrM H$é eH$V Zmhr Am{U Ë`m g§X^m©V gm_w{hH gm¡Xm nÜXVrMm H$mhr Cn`moJ hmoV Zmhr

Aer YmaUm nyduÀ`m H$mir hmoVr. Ë`m_wio gm_w{hH gm¡Xm-nÜXVr Am{U H$m_Jma g§K hr gmYZo n[aUm_

hrZ Am{U AZmdí`H$ AmhoV Aer {dMmaYmam gZmVZdmXr AW©emókm§Mr hmoVr. 19 ì`m eVH$mVrb

_Owar{df`H$ {gÜXm§VmV gm_w{hH gm¡Xm Am{U H$m_Jma g§KQ>Zm `m§Mm {dMma H$aÊ`mV Ambm Zmhr. _Owar

XamÀ`m {Zdm©h doVZ {gÜXm§VmZwgma _OwarXa {Zdm©h nmVir BVHo$ amhVmV. OV l{_H$m§Zm Ë`mÀ`m

{Zdm©hnmVirnojm OmñV doVZ {Xbo Va l{_H$m§Mo amhUr_mZ gwYmaVo. Hw$Qy>§~mVrb gXñ` g§»`m dmTy>Z

H$m_Jmam§Mm nwadR>m dmT>Vmo Am{U n[aUm_r H$m_Jmam§Mo doVZ KQy>Z Vo {Zdm©h nmVirBVHo$ hmoVo. `mCbQ> Oa

H$m_Jmam§Mo doVZ {Zdm©hnmVirnojm H$_r Agob Va l{_H$m§Mr Cnmg_ma hmoD$Z bmoH$g§»`m KQ>Vo Am{U

l{_H$m§Mm nwadR>m KQy>Z doVZ Xa _yiÀ`m {Zdm©h doVZnmVirn`ªV dmT>Vmo.

AmH¥$Vr 6.10

l{_H$ g§»`m

doVZ Xa

143

AmH¥$VrV X Ajmda l{_H$ g§»`m d Y Ajmda doVZ Xa Xe©{dbm AgyZ DD d D1D1 ho

l_mÀ`m _mJUrMo dH«$ AgyZ LS hm l_mÀ`m nwadR>çmMm dH«$ Amho. `m {R>H$mUr l_mMm XrK©H$mbrZ

nwadR>m dH«$ (Ls) {Zdm©h doVZ Xamer nyU©nZo bd{MH$ Amho. Ë`m_wio H$m_Jma g§KQ>Zm§Zr gm_wXmB©H$

gm¡XmìXmao doVZXa dmT>{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Var doVZXa OW `m _yi doVZ nmVirda oVmo. H$maU {Zdm©h

doVZmnojm OmñV doVZ {Xbo Va bmoH$g§»`m dmTy>Z l{_H$m§Mm nwadR>m dmT>Vmo. n[aUm_r doVZXa _yi

{Zdm©hnmVirda `oVmV. VgoM XrK©H$mimV l{_H$mH$[aVm _mJUr dmT>br qH$dm l{_H$m§Mr CËnmXH$Vm

dmT>br Var hr l{_H$m§Zm {Zdm©h doVZnmVirnojm CÀM doVZXa {_iV Zmhr. d[ab AmH¥$VrìXmao

XmI{dë`mà_mUo l_mMm _mJUr dH«$ DD COì`m ~mOybm gaH$bm d _mJUrV dmT> Pmbr. D1D1 hm ZdrZ

_mJUrdH«$ AmT>iyZ Ambm Var XrK©H$brZ doVZXa OW hm doVZ Xa H$m`_M amhVmo.

doVZ{ZYr {gÜXm§VmZwgma H$m_Jma g§KQ>Zm qH$dm gm_wXmB©H$ gm¡XmnÜXVr_wio doVZXa dmT>Uo eŠ`

Zmhr. `m {gÜXm§VmZwgma _OwarXa XmoZ Jmoï>rda Adb§~yZ AgVmo. EH$ åhUOo l{_H$m§Zm H$m_mda KoÊ`mgmR>r

qH$dm Ë`mMr godm IaoXr H$aÊ`mgmR>r ~mOybm H$mTy>Z R>odbobm doVZ{ZYr Am{U Xþgam KQ>H$ åhUOo H$m_ H$é

BpÀN>Umè`m l{_H$m§Mr g§»`m doVZXa dmT>dm`MoM AgVrb Va doVZ{ZYr dmT>bm nm{hOo qH$dm H$m_Jmam§Mr

g§»`m H$_r Ho$br nm{hOo. VWm{n, `m {gÜXm§VmV doVZ{ZYr pñWa AgVmo Ago J¥hrV _mZbobo Amho. Ë`m_wio

l{_H$m§Mr g§»`m H$_r Pmbr VaM _Owar Xa dmTy> eH$Vmo. H$m_Jma g§KQ>Zm§À`m à`ËZmVyZ _Owar Xa

dmT>{dVm `oVrb. Ago `m {gÜXm§VmZo gm§{JVbo Zmhr. g_Om EImÚm CÚmoJmVrb doVZ Xa H$m_Jma

g§KQ>Zm§Zr dmT>{dbo Va BVa H$moUË`m Var CÚmoJmVrb doVZ Xa H$_r hmoVrb. H$maU doVZ{ZYr pñWa Amho.

_OwarÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmZwgma nyU© ñnY}V H$m_JmamMm nwadR>m H$m`_ AgVmo. `m

{gÜXm§VmZwgma g§`moOH$mH$Sy>Z l{_H$mH$[aVm AgUmam _mJUr dH«$ hmM gr_m§V àmßVr CËnmXH$Vm dH«$

AgVmo. AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo ñnï>rH$aU :

AmH¥$Vr 6.11

gr.àm.D$.

l{_H$ g§»`m

doVZXa

144

AmH¥$VrV X Ajmda l{_H$ g§»`m Xe©{dbr AgyZ Y Ajmda _Owar Am{U gr_m§V CËnmXH$Vm

Xe©{dbr Amho. gràmD$ (MRP) hm l{_H$m§À`m gr_m§V àmßVr CËnmXH$VoMm dH«$ Amho. l{_H$mMm nwadR>m

OM1 AgVmZm g_Vmob doVZXa OW amhrb. g_Om H$m_Jma g§KQ>Zm§À`m à`ËZm_wio doVZXa OW1 n ªV

dmT>{dbm Jobm Va OM EdT>oM l{_H$ H$m_mda KoVbo OmVrb. `mMm AW© H$m_Jma g§KQ>ZoÀ`m à`ËZm_wio

doVZXa OW déZ OW1 BVH$m dmT>Vmo na§Vw `m doVZdmT>r_wio MM1 BVHo$ l{_H$ ~oH$ma hmoVrb. ho ~oH$ma

l{_H$ l_ ~mOmamV ñnYm© H$éZ amoOJma {_i{dÊ`mMm à`ËZ H$aVrb Ë`m_wio _OwarXa nwÝhm OW øm

ImbÀ`m nmVirda pñWamdVmo WmoS>Š`mV, _OwarÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmZwgma ~oamoOJma {Z_m©U Z

H$aVm _Owar XamV dmT> H$aÊ`mMo H$m_Jma g§KQ>Zm§Mo à`ËZ `eñdr hmoV Zmhr.

Aem [aVrZo 20 ì`m eVH$mV gwadmVrn`ªV H$m_Jma g§KQ>Zm§À`mà`ËZm§Mr _Owar Xa dmTy> eH$V

Zmhr. åhUyZ _Owar {gÜXm§VmV H$m_Jma g§KQ>Zm d gm_wXmB©H$ gm¡XmnÜXVr `m§Zm ñWmZ {Xbo Jobo Zmhr.

_OwarXamMo gZmVZ {gÜXm§V nyU© ñnY}À`m J¥hrVmda AmYmarV hmoVo. àË`j ì`dhmamV AnyU© ñnYm© Agë`mZo

AnyU© ñnY}À`m n[apñWVrV AmYw{ZH$ H$mimV H$m_Jmam§Mo doVZ Xa {ZpíMVr_Ü`o H$m_Jma g§KQ>Zm§Mo à`ËZ

d gm_w{hH$ gm¡Xm nÜXVrbm _hÎdmMo ñWmZ XoÊ`mV `oVo. AmYw{ZH$ H$mimV AnyU© ñnY}À`m n[apñWVrV

gr_m§V CËnmXH$Vm {gÜXm§VmV gm_w{hH$ gm¡Xm nÜXVrbm ~amM dmd XoÊ`mV Ambm.

ZdrZ {dMmagaUrZwgma gr_m§V CËnmXH$Vm dH«$ hm CÚmoJg§ñWoÀ`m _mbH$mMm _mJUr dH«$ AgVmo

ho _mÝ` H$aÊ`mV Ambo; Oa H$m_Jma g§KQ>Zm§Zr _Owar Xa dmT>{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Va ~oamoOJma {Z_m©U

hmoB©b hohr _mÝ` H$aÊ`mV Ambo. VWm{n, gm_wXmB©H$ gm¡XmnÜXVrMm Adb§~ H$éZ _OwarXa dmT>{dbo Jobo Va

OwZm gr_m§V CËnmXH$Vm dH«$ ~Xbob, H$maU l{_H$m§Mo doVZ dmT>ë`m_wio l{_H$m§Mr H$m`©j_Vm Am{U

CËnmXH$Vm dmT>ob; åhUOoM _OwarXa dmT>{dbo Joë`mg ZdrZ gr_m§V CËnmXH$Vm dH«$ {_iob. Aem

n[apñWVrV _OwarXa dmT>ë`m_wio ~oH$mar {Z_m©U hmoUma Zmhr. nU _mo~Xbm KoVbobm Amho. Ë`m _mo~Xë`mMm

g_mdoe 16 én`mV Amho åhUyZ Ë`mbm {_l ì`mO Ago åhUVmV. {_l ì`mO hr ì`mnH$ g§H$ënZm Amho.

{_l ì`mOmV ewÜX ì`mO g_m{dï> AgVo ewÜX ì`mÁ`mì`{VarŠV nwT>rb KQ>H$ {_l ì`mOmV g_m{dï>

AgVmV.

145

{_l ì`mOmMo gyÌ :

{Zìdi qH$dm ewÜX ì`mO (Net Interest):

^m§S>dbmÀ`m Cn`moJm~Ôb {Xbm OmUmam _mo~Xbm åhUOo ewÜX ì`mO hmo`. gmYmaUV… ewÜX

ì`mOmMm Xa gd© ~mOmamV EH$m {d{eï> H$mimV g_mZ AgVmo. ^m§S>dbmÀ`m {Zìdi CËnmXºo$H$[aVm ewÜX

ì`mO {Xbo OmVo.

ewÜX ì`mOmMo gyÌ:

{_l ì`mO hr g§H$ënZm ewÜX ì`mO `m g§H$ënZonojm ì`mnH$ Amho. {_l ì`mOmV ewÜX ì`mOm{edm` nwT>rb

VrZ KQ>H$m§Mm g_mdoe hmoVmo.

1) OmoI_rMm {d_m: Amnë`mOdirb ^m§S>db H$Om©D$ XoVmZm gmdH$mambm OmoIr_ pñdH$mamdr bmJVo. hr

OmoIr_ XmoZ àH$maMr AgVo. A) d¡`{º$H$ OmoIr_ d ~) ì`mdgm`rH$ OmoIr_ H$O© KoUmar ì`º$s

Aàm_m{UH$ Agë`mg H$O© ~wSy>Z gmdH$mamMo ZwH$gmZ hmoVo. `mbm d¡`{º$H$ OmoIr_ åhUVmV. Á`m

ì`mdgm`mH$[aVm H$O© {Xbo Vmo ì`dgm` VmoQ>çmV Ambm Va gmdH$mamMo ~aoM _moR>o ZwH$gmZ hmoVo `m

OmoI_rbm ì`m`gm{`H$ OmoIr_ Ago åhUVmV. hr OmoIr_ OodT>r OmñV Agob VodT>m {_l ì`mOmMm Xa

OmñV amhrb.

2) ì`dñWmnZ IM© : gmdH$mambm H$O©XmamÀ`m H$Om©Mm {heo~ R>odmdm bmJVmo. {heo~ R>odÊ`mgmR>r {heo~

nwñVH$m§Mr IaoXr H$amdr bmJVo. H$mhr H$_©Mmar R>odmdo bmJVmV. àg§Jr Ý`m`mb`mV Omdo bmJVo.

gmdH$mabm H$O©XmamnmgyZ Oo CËnÝZ {_iVo Ë`mV ì`dñWmnZ IMm©Mm XoIrb g_mdoe AgVmo.

3) J¡agmo`rMm _mo~Xbm : YZH$mo F$UH$mobm {d{eï> H$mbmdYrgmR>r H$Om©D$ aŠH$_ XoVmo. Ë`m H$mbmdYrV

YZH$mobm n¡emMr JaO Agbr Var Vr aŠH$_ naV {_iV Zmhr. Aemdoir YZH$moMr Or J¡agmo` hmoVo.

Ë`m J¡agmo`rMm _mo~Xbm {_l ì`mOmV g_m{dï> Ho$bm OmVmo. H$Om©Mr _wXV OodT>r OmñV VodT>r J¡agmo`

OmñV åhUyZ J¡agmo`rMm _mo~Xbm åhUOo OmñV ì`mOXa AmH$mabm OmVmo. `mCbQ> H$Om©Mr _wXV

{OVH$s H$_r VodT>m J¡agmo rMm _mo~Xbm åhUOo ì`mOXa H$_r AmH$mabm OmVmo. WmoS>Š`mV {_l

ì`mOmVyZ OmoIr_ nËH$aÊ`mMm _mo~Xbm, H$Om©D$ aH$_oMm {heo~ R>odÊçmAMm _mo~Xbm Am{U J¡agmo`

nËH$aÊ`mMm _mo~Xbm dOm Ho$ë`mg YZH$mobm ewÜX ì`mO {_iVo.

{_l ì`mO = ewÜX ì`mO + J¡agmo`rMm _mo~Xbm + Omo{I_oMm _mo~Xbm + ì`dñWmnZ IM©

ewÜX ì`mO={_l ì`mO-(Omo{I_oMm _mo~Xbm+ì`dñWmnZ IM©+J¡agmo`rMm _mo~Xbm)

146

6.4.1 ì`mOmMm F$U`mo½` {ZYr qH$dm H$Om©D$ aH$_m {ZYr {gÜXm§V (Loanable Funds Theory):

ì`mOmMm F$U`mo½` {ZYr {gÜXm§V gd© àW_ pñdS>re AW©emók ZQ> {dH$gob `m§Zr _m§S>Vm. nwT>o

hm {gÜXm§V {~«Q>re AW©emók am°~Q>©gZ, Amoh{bZ, {_aS>mb, OoH$~ dm`Za `m AW©emókm§Zr {dH${gV

Ho$bm. hm {gÜXm§V na§namJV ì`mO Xa {gÜXm§Vm§Mo {dH${gV én Amho. Zd gZmVZdmXr AW©emókm§Zr

ì`mOXamÀ`m na§namJV {gÜXm§VmVrb Xmof Xÿa H$éZ gwYmarV ñdénmV hm {gÜXm§V _m§S>bm åhUyZ `m

{gÜXm§Vmbm ì`mOXamMm Zd gZmVZ {gÜXm§V Ago åhUVmV.

na§namJV ì`mOXa {gÜXm§VmV ì`mO Xa R>a{dVmZm n¡erMm nwadR>m `m KQ>H$m§Mm {dMma H$aVmZm

Jw§VdUyH$ Am{U ~MV `m XmoZ KQ>H$m§ZmM _hÎd {Xbobo hmoVo. ZdgZmVZdmXr AW©emókm§Zr `m {gÜXm§VmV

dmñVd d MbZr KQ>H$m§Mm EH${ÌV {dMma H$éZ n¡emMr _mJUr d n¡emMm nwadR>m `m§Mm {dñV¥V Agm

{dMma Ho$bobm Amho. dmñVd KQ>H$m_Ü`o à{Vjm, H$mbàmYmÝ`, ^m§S>dbmMr CËnmXH$Vm `m KQ>H$m§Mm {dMma

Ho$bobm Amho. MbZr (_m¡{ÐH$) KQ>H$m_Ü`o n¡emMr gmR>dUyH$ (g§J«hU), nVn¡gm `m KQ>H$m§Mm {dMma

Ho$bobm Amho.

`m {gÜXm§VmZwgma H$Om©D$ XoÊ`mV `oUmè`m aH$_oÀ`m Cn`moJmMr qH$_V åhUOo ì`mO hmo . `m

{gÜXm§Vm§Zwgma ì`mOmMm Xa F$U`mo½` aH$_mMr _mJUr Am{U F$U `mo½` aH$_m§Mm nwadR>m `m§À`m g§VwbZmZo

R>aVmo. Á`m Xambm F$U`mo½` aH$_mMr _mJUr Am{U F$U`mo½` aH$_m§Mm nwadR>m g_mZ hmoVmo Ë`m Xambm

ì`mO Xa åhUVmV. ì`mOmÀ`m F$U`mo½` {ZYr {gÜXm§VmZwgma ì`mOmMm Xa H$g R>Vm} ho g_OÊ`mgmR>r

H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr Am{U H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m `m XmoZ ~mOy§Mm {dMma H$aUo Amdí`H$ Amho.

H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr (Demand for labour Funds):

H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr nwT>rb KQ>H$mda Adb§~yZ AgVo.

1) Jw§VdUyH$ (Investment) : Jw§VdUyH$ åhUOo ^m§S>dbr dñVy IaoXr H$aUo. `§Ìgm_J«r, H$ÀMm _mb,

H$maImÝ`mgmR>r OmJm IaoXr H$aUo, H$maImÝ`mMr B_maV C^maUo BË`mXr CËnmXH$ ^m§S>dbmgmR>r \$ma

_moR>çm à_mUmV ^m§S>db Amdí`H$ AgVo. Ooìhm CËnmXH$ ñdV…À`m CËnÝZmVyZ hm ^m§S>dbr IM©

^mJdy eH$V Zmhr Voìhm CËnmXH$ H$O© KoVmo d Jw§VdUyH$ H$aVmo. Jw§VdUyH$sgmR>r Ho$br OmUmar H$Om©D$

aH$_oMr _mJUr ^m§S>dbmMr gr_m§V bm^ j_Vm Am{U ì`mOmMm Xa `m§À`mda Adb§~yZ AgVo.

^m§S>dbmMr gr_m§V bm^ j_Vm OmñV d ì`mOmMm Xa H$_r Agob Va Jw§VdUyH$sgmR>r H$Om©D$ aH$_oMr

_mJUr OmñV AgVo. `mCbQ> ì`mOmMm Xa OmñV d ^m§S>dbmMr gr_m§V bm^ j_Vm H$_r Agob

Jw§VdUyH$sgmR>r H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr H$_r hmoVo. WmoS>Š`mV, ì`mOmMm Xa OmñV Agob H$Om©D$

147

aH$_oMr Jw§VdUyH$sgmR>r _mJUr H$_r hmoVo. ì`mOmMm Xa H$_r Agob Va Jw§VdUyH$sgmR>r H$Om©D$

aH$_oMr _mJUr OmñV amhVo.

2) Cn^moJ (Consumption) : g_mOmVrb Cn^moŠË`m§Zm Amnë`m X¡Z§{XZ Cn^moJm~amo~a amhÊ`mgmR>r

Ka, _moQ>ma, _moQ>ma gm`H$b, {\«$O, dm°qeJ _erZ, a§{JV XÿaXe©Z g§M BË`mXr {Q>H$mD$ dñVy IaoXr

H$am`À`m AgVmV. Ooìhm Cn^moŠË`mbm Amnë`m Mmby CËnÝZmVyZ Aem {Q>H$mD$ d qH$_Vr dñVy IaoXr

H$aUo eŠ` ZgVo. Aem dñVy IaoXr H$aÊ`mgmR>r Cn^moŠVo H$Om©D$ aH$_m§Mr _mJUr H$aVmV. ì`mOmMm

Xa H$_r Agë`mg Cn^moJ H$Om©À`m _mJUrV dmT> hmoVo Am{U ì`mOmMm Xa OmñV Agë`mg Cn^moJ

H$Om©gmR>r H$Om©D$ aH$_m§Mr _mJUr KVVo. ì`mOmMm Xa Am{U Cn^moJmgmR>r H$Om©D$ aH$_m§Mr _mJUr

`mVrb g§~§Y ì`ñV AgVmo.

3) g§J«hU qH$dm n¡em§Mr gmR>dUyH$ (Hoarding) : g§J«hU åhUOo ñdV…Odi amoI ñdénmV aŠH$_

~miJUo hmo . Amnë`m Odirb aŠH$_ ^mJ, H$O©amoIo `m_Ü`o Jw§Vdë`mg JaO Agob Ooìhm n¡go naV

{_i{dVm `oV Zmhr. {edm` ^mJm_Ü`o n¡gm ^{dî`H$mbrZ g§H$Q>mda _mV H$aÊ`mgmR>r d

^{dî`H$mimV H$mhr Ano{jV Jmoï>r gmÜ` H$aÊ`mgmR>r amoI ñdénmV aŠH$_ Odi ~miJbr OmVo.

ì`mO Xa A{YH$ Agob Va ñdV…Odi H$_r amoI aŠH$_ R>odbr OmVo d H$O© XoÊ`mgmR>r OmñVrV OmñV

amoI aŠH$_ dmnabr OmVo. `mCbQ> ì`mOmMm Xa H$_r Agbm Va amoI aŠH$_ H$Om©D$ XoÊ`mnojm Odi

~miJUo ng§V Ho$bo OmVo. WmoS>Š`mV g§J«hUmgmR>r Ho$br OmUmar H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr d ì`mOmMm

Xa `m Xmohm|_Ü o nañna ì`ñV g§~§Y AmT>iVmo.

4) gaH$maMr _mJUr (Government Demand) : gaH$mabm {d{dY H$ë`mUH$mar `moOZm (añVo,

nmUrnwadR>m, {ejU, Amamo½`) am~{dÊ`mgmR>r gmd©O{ZH$ IM© H$amdm bmJVmo. hm IM© ^mJ{dÊ`mgmR>r

gaH$m$a {d{dY _mJmªZr H$O© C^maVo. `mbmM gaH$maMr H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr Ago åhUVmV.

ì`mOmÀ`m XamV dmT> Pmë`mg gaH$maÀ`m H$Om©D$ aH$_oÀ`m _mJUrV KQ> hmoVo Am{U ì`mOmÀ`m XamV

KQ> Pmë`mg gaH$maÀ`m H$Om©D$ aH$_oÀ`m _mJUrV dmT> hmoVo.

WmoS>Š`mV Jw§VdUyH$, Cn^moJ, g§J«hU Am{U gmd©O{ZH$ IMm©Mr nyV©Vm H$aÊ`mgmR>r Ho$bobr H$Om©D$

aH$_oMr _mJUr åhUOoM AW©ì`dñWoVrb EHy$U H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr hmo`. H$Om©D$ aH$_oÀ`m _mJUrV

dmT> d ì`mOmMm Xa dmT>ë`mg H$Om©D$ aH$_oÀ`m _mJUrV KQ> hmoVo. ì`mOmMm Xa d H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr

`m Xmohmo_Ü o ì`ñV nañnag§~§Y AgVmo. H$Om©D$ aH$_oÀ`m _mJUrMm dH«$ déZ Imbr S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o

CVaUmam AgVmo.

148

H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m (Supply of Lonable Funds) :

H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m nwT>rb KQ>H$mda Adb§~yZ AgVmo.

1) ~MV (Savings): ~MV hm H$Om©D$ aH$_oÀ`m nwadR>`mMm _hÎdmMm KQ>H$ Amho. ~MV åhUOo

CËnÝZmVyZ IM© dOm OmVm {eëbH$ amhUmar aŠH$_ hmo . ~MV hr ì`{º$JV d g§ñWmË_H$

nmVirda Ho$br OmVo. ì`mOmMm Xa OmñV Agob Va dmT>Ë`m ì`AOXmamÀ`m \$m`Xm KoÊ`mgmR>r

OmñV ~MV Ho$br OmVo Am{U ì`mOmMm Xa H$_r Agob Va ~MVrMo à_mU KQ>Vo. ~MVrVyZ

{Z_m©U hmoUmè`m H$Om©D$ aH$_oÀ`m nwadR`mMm dH«$ YZmË_H$ CVmamMm AgVmo.

2) A-g§J«hU qH$dm Ang§J«hU (Dishoarding) : yVH$mimV ñdV…Odi g§J«h H$éZ R>odbobm n¡gm

H$O© XoÊ`mgmR>r CnbãY H$éZ XoUo åhZOo Ang§J«hU hmo`. n¡emMr gmR>dZyH$ Ho$ë`mg Vmo n¡gm

{ZpîH«$` ñdénmV nSy>Z amhVmo. Oa ~mOmamV ì`mOXamV dmT> Pmbr Va g_mOmVrb ì`ŠVr dmT>rd

ì`mOXamMm bm^ KoÊ`mgmR>r gmR>dUyH$sVyZ n¡gm ~mhoa H$mT>VmV. Ë`m_wio H$Om©D$ aH$_oÀ`m

nwadR>`mV dmT> hmoVo. ì`mOXamV KQ> Pmë`mg g§J«hU dmTy>Z H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m H$_r hmoVmo.

Ë`m_wio Ang§J«hUmMm dH«$ gwÜXm YZmË_H$ AmH$mamMm AgVmo.

3) A{YH$mof àË`` (Bank Credit) : ~±H$m Amnë`m R>odrVyZ H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m H$aVmV.

ì`mOXa OmñV Agob Va ~±H$mìXmao OmñV à_mUmV àË``mMm nwadR>m Ho$bm OmB©b. `mCbQ>

ì`mOmMm Xa H$_r Agob Va ~±H$mìXmao hmoUmam àË`m`mMm nwadR>m H$_r amhrb. `m_wbo ~±H$mÀ`m

àË``mìXmao Ho$ë`m OmZmè`m H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m dH«$ hm YmZmË_H$ AmH$mamMm AgVmo.

4) AnJw§VdUyH$ qH$dm {ZJwªVdUyH$ (Disinvestment) : Ooìhm ^m§S>dbmMr gr_m§V CËnmXH$Vm ì`mO

Xamnojm H$_r AgVo Voìhm CÚmoJg§ñWm§Zm Jw§VdUyH$sV VmoQ>m `oVmo. hm VmoQ>m Q>miÊ`mgmR>r

CÚmoJg§ñWm§ pñWa d Mmby ^m§S>db CÚmoJg§ñWoVyZ AWdm CÚmoJmVyZ H$mTy>Z KoVmV. `mbmM

„AnJw§VdUyH‟ Ago åhUVmV. ì`mOXa OmñV Agë`mg CÚmoOH$ AnJw§VdUyH H$éZ H$Om©D$

aH$_oMm nwadR>m dmT>{dVmV. ^m§S>dbmMr gr_m§V bm^j_Vm H$_r Pmë`mg CÚmoOH$ Kgmam {ZYrMr

aŠH$_ ZdrZ `§ÌmÀ`m IaoXrgmR>r Z dmnaVm H$Om©D$ XoVmV Ë`m_wio H$Om©D$ aH$_mMm nwadR>m

dmT>Vmo. Oa ì`mOXa H$_r Agob Va _mÌ Jw§VdUyH$sV dmT> hmoVo d AnJw§VdUyH$ KQ> hmoVo. Ë`m_wio

H$Om©D$ aH$_m§Mm nwadR>m gwÜXm KQ>Vmo. åhUyZM AnJw§VdUyH$sMm dH«$ YZmË_H$ AmH$mamMm

AmT>iVmo.

149

5) gaH$mar AZwXmZo Am{U dm{f©H$ ghmæ` (Government Grants and Subsidies) : gaH$mabm H$a,

X§S>, XoU½`m, gaH$mar CÚmoJmVrb Z\$m `m _mJm©Zo CËnÝZ àmßV hmoVo `m CËnÝZmMm H$mhr ^mJ

gaH$ma CÚmoJjoÌmbm ZwH$gmZ ^éZ H$mT>Ê`mgmR>r AZwXmZo, Am{W©H$ ghmæ` `m _mJ©Zo _XV H$aVo.

ì`mOmÀ`m Xa CÀM AgVmZm AmOmar CÚmoJ _moR>çm à_mUmV Am{W©H$ ghmæ`mMr _mJUr H$aVmV.

Ë`m_wio AZwXmZo d Am{W©H$ ghmæ`mV dmT> hmoD$Z H$Om©D$ aH$_mMm nwadR>m dmT>Vmo. `mCbV ì`mO

Xa H$_r AgVmZm AmOmar CÚmoJ H$O© KoÊ`mMo YmoaU pñdH$maVmV. Ë`m_wio AZwXmZo d Am{W©H$

ghmæ` KQy>Z H$Om©D$ aH$_oÀ`m nwadR>çmV KV hmoVo. AZwXmZo Am{U Am{W©H$ ghmæ`mVyZ hmoUmam

H$Om©D$ aH$_m§Mm nwadR>m dH«$ YmZmË_H$ AmH$mamMm AgVmo.

WmoS>Š`mV ~MV, Ang§J«hU, A{YH$mof àË``, AnJw§VdUyH$, gaH$mar AZwXmZo d Am{W©H$

ghmæ` `mgmR>r Ho$bobm H$Om©D$ aH$_m§Mm nwadR>m åhUOoM AW©ì`dñWoVrb EHy$U H$Om©D$ aH$_m§Mm

nwadR>m hmo . `m H$Om©D$ aH$_oÀ`m nwadR>`mMm ìH«$ YZmË_H$ AmH$mamMm AgVmo. ì`mOmÀ`m XamV

dmT> Pmë`mg H$Om©D$ aH$_oÀ`m nwadR>`mV dmT> hmoVo. ì`mOmÀ`m XamV KV Pmë`mg H$Om©D$

aH$_oÀ`m nwadR>`mV hr KQ> hmoVo. åhUOoM ì`mOmMm Xa Am{U H$Om©D$ aH$_m§Mm nwadR>m `

Xmohm|_Ü o àË`j qH$dm g_à_mU g§~§Y AgVmo. H$Om©D$ aH$_oÀ`m nwadR>`mMm dH«$ S>mdrH$Sy>Z

COdrH$S>o daÀ`m {XeoZo gaH$Umam AgVmo.

H$Om©D$ aH$_oÀ`m _mJUr nwadR> mMo g§VwbZ d ì`mOXma {ZpíMVr :

H$Om©D$ aH$_oH$aVm AgUmar _mJUr Am{U H$Om©D$ aH$_oMm hmoUmam nwadR>m `m§À`m g§VwbZmZo

ì`mOmMm Xa {ZpíMV hmoVmo. AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZo ñnï>rH$aU:

AmH¥$Vr 6.16

150

darb AmH¥$Vr H«$. 6.16 _Ü o X Ajmda H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr d nwadR>m Xe©{dbm Amho. Va Y

Ajmda ì`mOXa Xe©{dbm Amho. II Jw§VdUyH$sH$aVm AgUmar _mJUr Xe©{dUmam dH«$ AgyZ CC, HH, GG ho

_mJUr dH«$ AZwH«$_o Cn^moJmH$[aVm, g§J«hUmH$[aVm, gaH$mar _mJUrH$aVm H$Om©D$ aH$_oMr EHy$U _mJUr

Xe©{dUmam DD hm dH«$ Amho. DD hm H$Om©D$ aH$_oMm _mJUr dH«$ F$UmË_H$ AmH$mamMm dH«$ Amho. `m

dH«$mdéZ Ago ñnï> hmoVo H$s ì`mOmMm Xa Am{U H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr `m§Mm ì`ñV g§~§Y AgVmo.

S1S1 hm ~MV nwadR>m dH«$ Va D1D1, I1I1, G1G1 Am{U M1M1 AZwH«$_o Ang§J«hU, AnJw§VdUyH$,

gaH$mar AZwXmZo Am{U AW©ghmæ` d A{YH$mof àË`` `mìXmao H$Om©D$ aH$_oMm hmoUmam nwadR>m Xe©{dUmam

dH«$ hmo`. AmH¥$Vr_Ü o SS hm H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m Xe©{dUmam dH«$ YZmË_H$ AmH$mamMm Amho. `m

dH«$mdéZ Ago ñnï> hmoVo H$s ì`mOmMm Xa Am{U H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m `m§Mm g_ dm àË`j ñdénmMm

g§~§Y Amho. H$Om©D$ aH$_oMm EHy$U _mJUr dH«$ DD Am{U H$Om©D$ aH$_oMm EHy$U nwadR>m dH«$ SS `m§Mo

g§VwbZ E q~XÿV hmoD$Z ì`mOmMm Xa OR hm {ZYm©[aV hmoVmo. `oWo H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr d H$Om©D$

aH$_oMm nwadR>m ho XmoÝhr OM EdT>o g_mZ Pmbobo Amho.

ì`mOXa {ZpíMVr_Ü o H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr d H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m `m XmoÝhr ~mOy§Mo _hÎd

`m {gÜXm§VmZo ñnï> Ho$bo. Ë`m_wio ì`mOXamÀ`m na§namJV {gÜXm§Vmnojm hm {gÜXm§V ì`mnH$ d gag Amho

Var nU `m {gÜXm§VmV {d{dY Xmof AmT>iyZ oVmV.

{gÜXm§Vmdarb Q>rH$m qH$dm Amjon:

1) dmñV{dH$ d _m¡{ÐH$ KQ>H$m§Mo EH${ÌH$aU {dg§JV : H$Om©D$ aH$_m{ZYr {gÜXm§VmV dmñV{dH$ d

_mo{ÐH$ KQ>H$m§Mo EH${ÌH$aU Ho$bobo Amho. na§Vw Ago EH${ÌH$aU {dg§JV dmQ>Vo H$maU ~MV d

Jw§VdUyH$ ho àdmhr KQ>H$ AmhoV Va g§J«hU d àË`` _wÐm ho „gmR>m‟ ñdénmMo KQ>H$ Amho. àdmgr

d gmR>m ñdénmÀ`m KQ>H$m§Mo EH${ÌH$aU åhUOo {dg§JV {_lU Amho. {Q>H$mH$mamÀ`m _Vo, dmñVd d

MbZr KQ>H$m§Mm nañnam§er g§~§Y OmoS>Uo A`mo½` Amho.

2) amîQ´>r` CËnÝZmMr pñWa nmVir : `m {gÜXm§VmV amîQ´>r` CËnÝZmMr nmVir pñWa Amho. Ago J¥hrV

_mZÊ`mV Ambo Amho. na§Vw àË`jmV Jw§VdUyH$ nmVirV ~Xb Pmë`mg amîQ>r` CËnÝZmÀ`m nmVirV

~Xb hmoVmo hr ~m~ `m {gÜXm§VmZo {dMmamV KoVbobr Zmhr.

3) g§J«hUmMr ^«m_H$ H$ënZm : Oo.E_. Ho$ÝgÀ`m _Vo, g§J«hU hr ^«m_H$ H$ënZm Amho. EH$m ì`º$sMo

g§J«hU åhUOo Xþgè`m ì`ŠVrMo {dg§J«hU AgVo. Ë`m_wio g§J«hU d {dg§J«hUm_wio n¡emÀ`m

nwAadR>çmV ~Xb hmoD$ eH$V Zmhr.

151

4) ~MV Am{U ì`mO Xa : `m {gÜXm§VmZwgma ~MV ì`mOXamda Adb§~yZ AgVo. na§Vw ~MVrH$aVm

ì`mOXam{edm` Hw$Qw>§~m{df`rMo ào_, O~m~XmarMr OmUrd, ^{dî`H$mbrZ g§H$Q>mMr Mmhÿb BË`mXr

BVa H$maUo AgVmV. na§Vw `m ~m~tMm {dMma {gÜXm§VmV H$aÊ`mV Ambm Zmhr.

5) AdmñVd J¥hrVo : nyU© ñnYm©, nyU© amoOJma BË`mXr Jmoï>r hm {gÜXm§V J¥hrV YaVmo. na§Vw àË`jmV

AnyU© ñnYm© Am{U AnyU© amoOJma ApñVËdmV AgVmo. AnyU© ñnY}À`m Am{U AnyU© amoOJmarÀ`m

n[apñWVrV ì`mOmMm Xa H$gm {ZYm©aoV hmoVmo `mMo {ddoMZ XoÊ`mg hm {gÜXm§V Ag_W© Amho.

6) MH«$mnÎmrMm Xmof : `m {gÜXm§VmV ì`mOmMm Xa H$Om©D$ aH$_m {ZYrda Adb§~yZ AgVmo. H$Om©D$

aH$_m{ZYr ~MVrda Adb§~yZ AgVmo. ~MV CËnÝZ nmVirda Adb§~yZ AgVo. CËnÝZ nmVir

Jw§VdUyH$sda Adb§~yZ AgVo. Jw§VdUyH$ nmVir ì`mO Xamda Adb§~yZ AgVo d ì`mOXa H$Om©D$

aH$_m {ZYrda Adb§~yZ AgVmo.

7) ì`mOXa Am{U Jw§VdUyH$ : ì`mOXamÀ`m na§namJV {gÜXm§Vmà_mUo H$Om©D$ aH$_m {ZYr {gÜXm§VmZwgma

Jw§VdUyH$ hr ì`mO Xamer F$U AgVo. ì`mOXamVrb ~Xbm§À`m {déÜX {XeoZo Jw§VdUyH$ ~XbVo.

Q>rH$mH$mam§À`m _Vo, Jw§VdUyH$ ì`mOXamda Adb§~yZ ZgVo Va Vr ^m§S>dbmÀ`m gr_m§V bm^j_Voda

Adb§~yZ AgVo. H$maU ì`mO ho ^m§S>dbmÀ`m dmnam~Ôb {Xbm OmUmam _mo~Xbm Amho.

^m§S>dbmnmgyZ {_iUmam bm^ dmT>bm Agob Va ì`mO Xa dmT>V AgVmZm gwÜXm ^m§S>dbmMr _mJUr

dmT>Vo.

8) ApñWaVm : `m {gÜXm§VmZwgma H$Om©D$ aH$_m§Mr _mJUr d nwadR>m g_mZ hmoD$Z ì`mOXa R>aVmo.

àË`jmV H$Om©D$ aH$_oMr _mJUr R>a{dUmar KQ>H$ ho H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m R>a{dUmè`m KVH$m

BVHo$M AgVrbM Ago åhUVm `oV Zmhr Ogo ~MV ~amo~a Jw§VdUyH$ ZgVmZmhr H$Om©D$ aH$_oMr

_mJUr d H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m g_mZ hmoD$ eº$mo. na§Vw ~MV Jw§VdUyH$sÀ`m Ag_mZVoVyZ ApñWa

n[apñWVr {Z_m©U hmoD$ eH$Vo. `m ~m~tMm {dMma {gÜXm§VmZo Ho$bobm Zmhr.

9) OwÝ`m g§H$ënZoMm ZdrZ AdVma : `m {gÜXm§Vm_Ü`o „Mmby ~MV‟ `m OwÝ`m eãXmEodOr „H$Om©D$‟

aH$_m {ZYr hm ZodrZ eãXà`moJ dmnabobm Amho. Ë`m_wio `m {gÜXm§VmV ZdrZ Ago H$mhrhr

Zm{dÝ` Zmhr. Ë`m_wio „Old wine in new bottle‟ Aer Q>rH$m `m {gÜXm§Vm§da Ho$br OmVo. hm {gÜXm§V

OwÝ`m na§namJV {gÜXm§VmMrM nwZamd¥Îmr Amho.

10) A{ZYm©arV {gÜXm§V : àm. h°ÝgZ `m§À`m _Vo, na§namJV ì`mOXa {gÜXm§Vmà_mUoM H$Om©D$

aH$_m{ZYr {gÜXm§V A{ZYm©arV Amho. H$Om©D$ aH$_oMm nwadR>m CËnÝZ nmVirda Adb§~yZ AgVmo. Omo

152

n`ªV CËnÝZ nmVir {H$Vr Amho ho _m{hV ZgVo Vmon`ªV ì`mOXamV {ZYm©aU H$aVm `oV Zmhr.

CËnÝZ nmVirMo ñnï>rH$aU {gÜXm§VmV Ho$bobo Zmhr.

`m {gÜXm§Vm§da darb Q>rH$m Ho$ë`m OmV Agë`mVar ì`mOXamMm H$Om©D$ aH$_m {ZYr {gÜXm§V

ì`mOXamÀ`m na§namJV {gÜXm§Vmnojm loð> Amho. `m {gÜXm§VmZo ì`mOXamMm na§namJV {gÜXm§V d Ho$ÝgMm

amoIVm A{^bmfm {gÜXm§V `m§Mm g_Ýd` gmYÝ`mMm à`ËZ Ho$bobm Amho. VgoM `m {gÜXm§VmZo ì`mOXa

{ZYm©aU H$aVmZm MbZr d dmñVd KQ>H$m§Mm EH${ÌV {dMma Ho$bobm Amho hr `m {gÜXm§VmMr O_oMr ~mOy

Amho. hm {gÜXm§V ì`mO XamMm ì`mnH$ {gÜXm§V åhUyZ AmoiIbm OmVmo.

6.4.2 ì`mOmMm amoIVm A{^bmfm qH$dm amoH$S> g§nÎmr (VabVm A{Y_mZ) {gÜXm§V (Liquidity preference

theory of Interest)

bm°S>© Oo. E_. Ho$Ýg `m§Zr 1936 gmbr àH$m{eV Ho$boë`m ‘amoOJmar ì`mO Am{U _wÔb `m~m~VMm

gd©gm_mÝ` {gÜXm§V’ (General Theory of Employment, Interest and Money) `m J«§WmV ì`mOXamMm

amoIVm ng§Vr {gÜXm§V _m§S>bm.Ho$ÝgÀ`m _Vo, ì`mO hr nyU©nUo _m¡ÐrH$$ KQ>Zm Amho. ì`mO n¡emgmR>r {Xbo

OmVo d n¡emV {Xbo OmVo Ago à{VnmXZ Ho$ÝgZo ì`mOmÀ`m g§X^m©V Ho$bo åhUyZ Ho$ÝgÀ`m ì`mOXamÀ`m `m

{gÜXm§Vmbm _m¡{ÐH$ {gÜXm§V åhQ>bo OmVo.

g_mOmVrb àË`oH$ ì`º$sbm amoI n¡em{df`r Z¡g{J©H$ AmH$f©U AgVo. _wÐm hr Aer amoI g§nÎmr

Amho H$s {OMm Cn`moJ H$éZ H$moUVrhr hdr Vr JaOoMr dñVy VmËH$mi {_i{dVm `oVo. Ë`m_wio g_mOmVrb

bmoH$ amoI ñdénmV g§nÎmr d _wÐm Odi ~miJVmV `mbmM amoIVoMr ng§Vr Ago åhUVmV. WmoS>Š`mV amoI

aŠH$_ Odi ~miJÊ`mMr Vrd« BÀN>m åhUOo amoIVm A{^bmfm hmo`. amoI aH$_oMo Z¡g{J©H$ AmH$f©U H$_r

H$aÊ`mgmR>r {Xbr OmUmar qH$_V åhUOo ì`mO hmo`. bm°S>© Ho$ÝgÀ`m _Vo, “{d{eï> H$mbmdYrgmR>r amoIVoMm

Ë`mJ H$aÊ`m~Ôb XoÊ`mV `oUmao ~{jg qH$dm _mo~Xbm åhUOo ì`mO hmo .” (Interest is the reward or

payment for parting with liquidity for a specified period) Ho$ÝgZo Amnbm ì`mOXa {df`H$ {gÜXm§V

_m§S>VmZm n¡í`mÀ`m _yë`g§J«hU H$m`m©bm {deof _hÎd {Xbobo Amho.

Ho$ÝgÀ`m _Vo, ì`mOmMm Xa amoIVm àmYmÝ`H$aVm AgUmar n¡emMr _mJUr Am{U amoIVm

àmYmÝ`H$aVm hmoZmam n¡emMm nwadR>m `m§À`m AZwamoYmZo RaVmo. Á`m Xambm amoIVm àmYmÝ`H$aVm AgUmar

n¡emMr _mJUr Am{U amoIVm àmYmÝ`H$aVm hmoUmam n¡emMm nwadR>m g_mZ hmoVmo. Ë`m Xambm ~mOmamVrb

pñWa ì`mO Xa Ago åhUVmV. g_mOmVrb bmoH$m§Mr amoIVm A{^bmfm OodT>r OmñV VodT>m ì`mOmMm Xa

153

OmñV AgVmo Am{U g_mOmVrb bmoH$m§Mr amoIVm ng§Vr àd¥Îmr OodT>r H$_r VodT>m ì`mOmMm Xa H$_r {Xbm

OmVmo.

Ho$ÝgÀ`m ì`mOXa {gÜXm§VmMm {dMma H$aVmZm amoIVoH$[aVm AgUmar n¡emMr _mJUr Am{Z

amoIVoH$[aVm hmoUmam n¡emMm nwadR>m `m g§H$ënZm g_OyZ KoUo _hÎdmMo R>aVo.

amoIVoH$[aVm AgUmar _mJUr (Demand for Liquidity Prefernce):

n¡em_Ü`o 100% amoIVm ho JwUd¡{eï>` Agë`mZo g_mOmVrb bmoH$ Amnë`mOdi amoI aŠH$_

YmaU H$aUo ng§V H$aVmV. Ho$ÝgÀ`m _Vo nwT>rb VrZ hoVy_wio amoIVm àmYmÝ`H$aVm n¡emMr _mJUr {Z_m©U

hmoVo. 1) X¡Z§{XZ ì`dhma hoVy 2) VaVyXrMm qH$dm I~aXmar hoVy 3) n[aH$ënZ qH$dm gÅ>o~mOr hoVy

1) {d{Z_` hoVy (Transaction Motive) : g_mOmVrb àË oH$ ì`ŠVrbm d CËnmXZ g§ñWobm X¡Z§{XZ

ì`dhmam§Mr nyV©Vm H$aÊ`mgmR>r amoI aH$_oMr JaO AgVo. ì`ŠVrbm Cn^moŠVm åhUyZ {d{dY àH$maÀ`m

dñVy IaoXr H$amì`m bmJVmV. CXm. ^mOrnmbm, \$io, àdmgIM©, døm, nwñVHo$, noZ BË`mXrdarb

IM©, CËnmXH$mbm gwÜXm ì`dgm` Mmb{dVmZm X¡Z§{XZ IM© H$amdm bmJVmo. CXm. H$ÀMm _mb IaoXr,

_moH$am§Mo nJma, dmhVyH$ IM©, drO, B§YZmdarb IM© BË`mXr. Aem àH$maMo X¡Z§{XZ ì`dhma ghO

nma nmS>Vm `mdo `mgmR>r Cn^moŠVo d CËnmXH$ Amnë`m CËnÝZmVrb H$mhr {hñgm amoI ñdénmV Odi

~mJiVmV. Aem amoI n¡embm Ho$ÝgZo X¡Z§{XZ ì`dhmamÀ`m nyV©VogmR>r Agbobr n¡emMr _mJUr Ago

åhVbobo Amho. ì`º$sMr amoI aH$_oMr _mJUr hr ì`º$sÀ`m CËnÝZmda Adb§~yZ AgVo. CAËßÝZ OmñV

Agë`mg amoIVoH$[aVm amoI n¡emMr _mJUr OmñV amhrb. `mCbQ> CËnÝZ H$_r Agë`mg amoIVoH$[aVm

amoI n¡emMr _mJUr H$_r amhrb. CËnmXZ g§ñWm§Mr amoI aH$_oMr _mJUr Ë`m§À`m ì`dgm`mÀ`m

AmH$mamda Adb@~yZ AgVo. ì`dgm` OodT>m _moR>m VodT>r Ë`m§Mr amoI aH$_oH$[aVm AgUmar _mJUr

OmñV; ì`dgm`mMo AmH$ma_mZ bhmZ Agob Va amoI aH$_oH$[aVm AgUmar n¡emMr _mJUr H$_r

amhrb. AemàH$mao X¡Z§{XZ ì`dhma hoVyH$[aVm AgUmar amoIVoH$[aVm _mJUr hr (A) CËnÝZ hoVy d

(~) ì`dgm` hoVyda Adb§~yZ AgVo.

2) VaVyXrMm qH$dm I~aXmarMm hoVy (XjVm hoVy) (Precautionary Motive) : ^{dî`H$mi hm

A{ZpíMV AgVmo. ^{dî`H$mimV EImXr AZno{jV KQ>Zm KS>ë`mg AWdm g§H$Q> H$mogië`mg

(AmOmanU, AnKmV, An§JËd, d¥ÜXËd, An_¥Ë`y) `m g§H$Q>mda _mV H$aÊ`mgmR>r amoI aH$_oMr _mJUr

Ho$br OmVo. VgoM ^{dî`H$mimV H$mhr Ano{jV Jmoï>r gmÜ` H$aÊ`mgmR>r (_wbm_wbtMo {ejU,

b¾H$m`©, Ka~m§YUr) amoI AH$_oMr _mJUr Ho$br OmVo. CÚmoJg§ñWm§Zm AnKmV, AmJ, Mmoar BË`mXr

g§H$Q>m§Zm gm_moao OmÊ`mgmR>r dV©_mZH$mimV amoI aH$_oMr VaVyX H$amdr bmJVo. ^{dî`H$mbrZ

154

g§H$Q>mMr eŠ`Vm OodT>r OmñV VodT>r VaVyXrÀ`m hoVygmR>r hmoUmar _wÐoMr _mJUr OmñV AgVo.

VaVyXrÀ`m hoVygmR>r hmoUmar _wÐoMr _mJUr hr àm_w»`mZo CËnÝZ nmVirda Adb§~yZ AgVo. X¡Z§{XZ

ì`dhma hoVy d VaVyXrÀ`m hoVyH$[aVm AgUmar amoI aH$_oMr _mJUr hr AënH$mimV gm_mÝ`V… pñWa

AgVo d `m _mJUrda ì`mOXamMm \$magm n[aUm_ hmoV Zmhr.

3) n[aH$ënZ qH$dm gÅ>o~mOrMm hoVy (Speculative Motive) : Ho$ÝgÀ`m _Vo, amoIVoÀ`m _mJUrMm gdm©V

_hÎdmMm hoVy åhUOo n[aH$ënZ hoVy hmo . H$O©amoIo qH$dm à{V^yVrÀ`m qH$_VrV hmoUmè`m MT>CVmamMm

\$m`Xm KoÊ`mgmR>r amoI aH$_oMr Ho$br OmUmar _mJUr åhUOo n[aH$ënZ hmo`. Ho$ÝgÀ`m _Vo, ì`mOmÀ`m

XamVrb ~XbmMm H$O©amoIo qH$dm à{V yVrÀ`m qH$_Vrer {ZpíMV g§~§Y Amho. Ooìhm ì`mOmMm Xa

OmñV AgVmo, Voìhm amo»`m§À`m qH$_Vr H$_r AgVmV d Aemdoir bmoH$ amo»`m§Mr IaoXr H$aVmV.

åhUyZ bmoH$m§Mr n[aH$ënZ hoVygmR>r amoI aH$_oMr _mJUr dmT>Vo. Ooìhm ì`mOXa H$_r hmoVmo Voìhm

amo»`m§À`m qH$_Vr dmT>VmV. bmoH$ Amnë`mOdirb amoIo {dHy$Z amoI aŠH$_ Odi ~miJVmV. Aemdoir

amoIVoMr A{^bmfm dmT>Vo. ñdñV qH$_Vrbm amoIo IaoXr H$aUo d amo»`m§À`m qH$_VrV dmT> Pmë`mg

amo»`m§Mr {dH«$s H$éZ ^a_gmR> Z\$m {_i{dUo d n[aH$ënZm_mJo hoVy AgVmo. n[aH$ënZ hoVygmR>r

AgUmar _wÐoMr _mJUr ì`mOXamda Adb§~yZ AgVo. ì`mOXa OmñV Agob Va n[aH$ënZ hoVygmR>r

hmoUmar _wÐoMr _mJUr H$_r AgVo. `mCbQ> ì`mOmMm Xa H$_r Agob Va n[aH$ënZ hoVygmR>r _wÐoMr

_mJUr OmñV AgVo.

Ho$ÝgÀ`m _Vo, darb hoVyH$[aVm amoI aH$_oMr _mJUr Ho$br OmVo. na§Vw `m VrZ hoVyn¡H$s

n[aH$ënZmMm hoVy ì`mOXamda à^md Q>mH$Ê`mÀ`m X¥ï>rZo AË §V _hÎdmMm Amho. H$maU X¡Z§{XZ ì`dhma

hoVy d VaVyX hoVy ho XmoÝhr gmYmaUV… pñWa AgVmV. na§Vw n[aH$ënZmMm hoVy H$O© XoUmè`mÀ`m

_mZgemómda Adb§~yZ Agë`mZo Vmo AË`§V A{ZpíMV AgVmo.

ì`mOXamMo {ZYm©aU : Ho$ÝgÀ`m _Vo, amoIVoH$[aVm AgUmar n¡í`mMr _mJUr Am{U amoIVoH$[aVm hmoUmam

n¡í`mMm EHy$U nwadR>m `m§À`m g§VwbZmZo ì`mOXa {ZpíMV hmoVo. AënH$mimV n¡í`mMm nwadR>m pñWa Agë`mZo

ì`mO Xa R>a{dÊ`mV _wÐoÀ`m _mJUrMr ^y{_H$m OmñV _hÎdmMr AgVo. ì`mOXamda amoIVoH$[aVm hmoUmè`m

n¡í`mMm _mJUrMm à^md nS>Vmo. ì`mOmMm Xa Am{U n¡í`mMr _mJUr Xmohmo_Ü o nañna{déÜX g§~§Y AgVmo.

ì`mOmÀ`m XamV dmT> Pmë`mg amoIVm àmYmÝ`H$[aVm AgUmè`m n¡emÀ`m _mJUrV KQ> hmoVo Am{U ì`mOmÀ`m

XamV KQ> Pmë`mg amoIVm àmYmÝ`H$[aVm n¡emMr _mJUr dmT>Vo.

155

AmH¥$$VrÀ`m ghmæ`mZo ñnï>rH$aU : AmH¥$Vr 6.17

AmH¥$Vr X Ajmda n¡í`mMr _mJUr H$moQ>r é. _Ü`o Xe©{dbr AgyZ Y Ajmda ì`mOmMm Xa

Q>ŠHo$dmarV Xe©{dbm Amho. ì`mOmMm Xa 4% AgVmZm g_mOmVrb bmoH$ 50 H$moQ>r é. _wÐoMr _mJUr

H$aVmV. ì`mO Xa dmTy>Z 5% Pmë`mg g_mOmVrb bmoH$ 30 H$moQ>r é. n¡í`mMr _mJUr H$aVmV. åhUOoM

ì`mOmMm Xa d amoIVm àmYmÝ`H$[aVm _wÐoMr _mJUr `m§À`mV ì`ñV g§~§Y AgVmo. ì`mOmÀ`m XamV dmT>

Pmë`mg amoIVm àmYmÝ`H$[aVm n¡emMr _mJUr KQ>Vo. Am{U ì`OmÀ`m XamV KQ> Pmë`mg amoIVm

àmYmÝ`H$[aVm _wÐoMr _mJUr dmT>Vo. AmH¥$VrV LP hm amoIVm A{^bmfm dH«$ AgyZ Vmo déZ Imbr

S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o CVaUmam Amho. ì`mO Xa 2% AgVmZm _wÐoÀ`m _mJUrMm dH«$ X Ajmbm g_m§Va

hmoVmo. ì`mOXamMr {H$_mZ nmVir JmR>ë`mZ§Va g_mOmVrb bmoH$ gd© CËnÝZ amoI ñdénmV Odi

~miJVmV `mbmM amoIVm gmnim Ago åhUVmV.

Zâ`mMo {gÜXm§V (Theories of Profit)

Zâ`mMm J{V_mZVm (Dynamic Theory of Profit):

à{gÜX A_o[aH$Z AW©emók àm. Oo. ~r. ŠbmH©$ `m§Zr Zâ`mMm J{V_mZVm {gÜXm§V _m§S>bm. àm.

ŠbmH©$ `m§Zr `m {gÜXm§Vm§V Zâ`mMr ì`m»`m nwT>rbà_mUo Ho$bobr Amho. “Z\$m åhUOo dñVyÀ`m qH$_VrMo

dñVyÀ`m CËnmXZ IMm©darb A{YŠ` hmo`”. Profit is the excess of the price of goods over their costs

ŠbmH©$ `m§À`m _Vo, CËnmXZ ì``mda qH$_VrMo Agbobo A{YŠ` AW©ì`dñWoÀ`m J{V_mZ pñWVrnX {Z_m©U

hmoVo. Ë`m_wio AW©ì`dñWoVrb J{V_mZ ~Xbm_wioM Z\$m {Z_m©U hmoVmo. pñWVrerb AW©ì`dñWoV dñVyMr

qH$_V d CËnmXZ ì`` `mV A§Va nS>V Zmhr. åhUOoM dñVyMr qH$_V d gamgar IM© g_mZ AgVmo.

åhUyZ pñWVrerb AW©ì`dñWoV Z\$m {Z_m©U hmoV Zmhr.

àm. Oo.~r. ŠbmH©$ `m§Zr Zâ`mÀ`m J{V_mZVm {gÜXm§VmMo ñnï>rH$aU H$aÊ`mgmR>r AW©ì`dñWoMo XmoZ

àH$mamV dJuH$aU Ho$bobo Amho.

amoIVm A{^bmfm dH«$

amoIVm gmnim

n¡í`mMr _mJUr (H$moQ>r é.)

ì`mOXa (%)

156

1) pñWVrerb qH$dm ñW¡{VH$ AW©ì`dñWm (Static Economy)

2) J{Verb qH$dm J{V_mZ AW©ì`dñWm (Dynamic Economy)

1) pñWVrerb AW©ì`dñWm (Static Economy): “Á`m AW©ì`dñWoV H$moUË`mM àH$maMo ~Xb KSy>Z `oV

ZmhrV Am{U H$gbrhr A{ZpíMVVm ZgVo. Aem Aem AW©ì`dñWobm pñWVrerb AW©ì`dñWm Ago

åhUVmV”. pñWVrerb AW©ì`dñWoV EHy$U _mJUr= EHy$U nwadR>m AgVmo. EHy$U _mJUr d EHy$U

nwadR>çmV ~Xb hmoV Zmhr Am{U PmboM Va Vo {ZpíMV ñdénmMo AgVmV. Ë`m_wio qH$_VrV ~Xb

hmoV Zmhr qH$_V pñWa amhVo d Zâ`mMr {Z{_©Vr hmoV Zmhr.

pñWVrerb AW©ì`dñWoV _mJUr pñWa AgVo. _mJUrda n[aUm_ H$aUmè`m bmoH$g§»`m, bmoH$m§Mo

CËnÝZ, n`m©`r dñVy§À`m qH$_Vr, bmoH$m§À`m AmdS>r{ZdS>r, \°$eZ BË`mXr KQ>H$m_Ü o ~Xb hmoV Zmhr.

_mJUrà_mUoM pñWVrerb AW©ì`dñWoV nwadR>m pñWa AgVmo. nwadR>çmda n[aUm_ H$aUmè`m

CÚmoJg§ñWm§Mr g§»`m, CËnmXZ nÜXVr, CËnmXZ V§Ì, H$ÀMm _mbmMm gmR>m BË`mXr KQ>H$m_Ü`o ~Xb

hmoV Zmhr. AW©ì`dñWoV _mJUr d nwadR>m pñWa Agë`mZo qH$_V nmVir pñWa amhVo. pñWVrerb

AW©ì`dñWoV nyU© ñnYm© Agë`mZo XmK©H$mimV dñVyMr qH$_V d dñVyMm gamgar CËnmXZ IM© g_mZ

amhVmo. d Z\$m {Z_m©U hmoV Zmhr. ñW¡{VH$ AW©ì`dñWm hr EH$ H$mën{ZH$ pñWVr AgyZ OJmV

Hw$R>brhr AW©ì`dñWm pñWVrerb Zmhr.

2) J{Verb qH$dm J{V_mZ AW©ì`dñWm (Dynamic Economy) : pñWVrerb AW©ì`dñWoÀ`m {déÜX

Q>moH$mMr AW©ì`dñWm åhUOo J{Verb AW©ì`dñWm hmo`. Á`m AW©ì`dñWoV gVV _mJUr nwadR>çmV

~Xb hmoD$Z qH$_VrV ~Xb hmoV AgVmV. Aem AW©ì`dñWobm J{Verb AW©ì`dñWm Ago åhUVmV.

J{Verb AW©ì`dñWoV Z\$m {Z{_©VrMo à_wI H$maU J{V_mZVm ho Amho. J{Verb AW©ì`dñWoV _mJUr

d nwadR>çmda n[aUm_ H$aUmè`m KQ>H$mV gVV ~Xb hmoVmV `m ~Xbm_wio Oa _mJUr OmñV Pmbr

Va nwadR>m H$_r nS>bm Va dñVyÀ`m qH$_VrV dmT> hmoD$Z Zâ`mMr {Z{_©Vr hmoVo. `mCbQ> nwadR>m OmñV

hmoD$Z _mJUr H$_r nS>ë`mg dñVyMr qH$_V KQy>Z Z\$m F$U hmoD$ eH$Vmo. Aem [aVrZo J{V_mZVo_wio

hmoUmè`m ~XbmZo A{ZpíMVVm {Z_m©Z hmoVo d Zâ`mMr {Z{_©Vr hmoVo, hm Z\$m XrK©imH$ {Q>H$V Zmhr.

J{Verb AW©ì`dñWoV _mJUr nwadR>çmV nwT>rb H$maUm_wio ~Xb KSy>Z `oVmV.

1) bmoH$g§»`m dmT> : bmoH$g§»`oV dmT> Pmë`mg dñVyÀ`m _mJUrV dmT> hmoVo. dñVyÀ`m _mJUrVrb

dmT>r_wio dñVyMr qH$_V dmTy>Z Zâ`V dmT> hmoVo.

157

2) CËnÝZmVrb ~Xb : Cn^moŠË`m§À`m CËnÝZmV dmT> Pmë`mg _mJUrV dmT> hmoD$Z dñVyÀ`m qH$_VrV

dmT> hmoD$Z Zâ`mV dmT> hmoVo. `mCbQ> CËnÝZmV KQ> Pmë`mg _mJUrV KQ> hmoD$Z dñVyÀ`m qH$_VrV

KQ> hmoVo d Z\$m KVVmo.

3) ^m§S>dbmVrb dmT> : ^m§S>dbmV dmT> Pmë`m_wbo CËnmXZmV dmT> hmoVo d CËnmXZ IMm©V KQ> hmoVo d

Z\$m àmßV hmoVmo.

4) CËnmXZ nÜXVrV ~Xb : CËnmXZmÀ`m gwYmarV nÜXVrMm Adb§~ Ho$ë`m_wio CËnmXZ IMm©V KQ>

hmoD$Z Z\$m àmßV hmoVmo.

5) Cn^moŠË`m§Mm AmdS>r{ZdS>rV ~Xb : Cn^moŠË`m§À`m AmdS>r{ZdS>rV ~Xb Pmë`mg dñVyÀ`m _mJUrV

Am{U qH$_VrV ~Xb hmoD$Z Zâ`mV ~Xb hmoVmo. \°$eZ _Yrb ~Xbmdm d amhUr_mZmVrb ~XbmMm

hr dñVyÀ`m _mJUrda n[aUm_ hmoD$Z qH$_VrV ~Xb hmoVmo d `m ~XbmMm Zâ`mda n[aUm_ hmoVmo.

6) g§KQ>Z nÜXVrV ~Xb : A{YH$ H$m`©j_ g§KQ>Z Adb§~m_wio CËnmXZmV dmT> hmoVo CËnmXZ IMm©V

H$nV hmoVo d Z\$m àmßV hmoVmo.

7) BVa ~Xb : `wÜX, MbZdmT> `m_wbo dñVyÀ`m qH$_VrV dmT> hmoD$Z Z\$m dmT>Vmo. ZdrZ V§ÌmMm dmna

Ho$ë`m_wio ñdñV H$ÀMm _mb dmnamV AmUë`m_wio, dmhVwH$sV gwYmaUm Pmë`m_wbo CËnmXZ IM© KQ>Vmo.

nwadR>çmV dmT> hmoVo d Ë`mMm Zâ`mda n[aUm_ hmoVmo.

darb àH$maÀ`m ~Xbm_wio CËnmXZ IM© d {dH«$s qH$_V `mV V\$mdV {Z_m©U hmoD$Z g§KQ>H$mbm Z\$m

àmßV hmoVmo. J{V_mZ AW©ì`dñWoV gVV ~Xb hmoV Agë`mZo `m Zâ`mV gmVË` amhVo.

J{Verb AW©ì`dñWoV hmoUmao ~Xb XmoZ àH$maMo AgVmV.

A) gd©gm_mÝ` J{V_mZ ~Xb (General Dynamic changes)

~) {deof ñdénmMo J{V_mZ ~Xb (Specific Dynamic changes)

A)gd©gm_mÝ` J{V_mZ ~Xb (General Dynamic changes) : gd©gm_mÝ` J{V_mZ ~Xb ho gm_w{hH$

ñdénmMo AgVmV. XoemÀ`m nmVirda EImXm ~Xb Pmë`mg Ë`m ~XbmMm bm^ XoemVrb Ë`m CÚmoJmV

H$m`©aV Agboë`m gd© CÚmoJ g§ñWm§Zm gmaImM hmoVmo. CXm. VoOrÀ`m H$mimV gmIaoÀ`m qH$_VrV dmT>

Pmë`mg gd©M gmIa H$maImÝ`m§Zm gmIaoÀ`m dmT>rd qH$_VrMm \$m`Xm hmoB©b. `wÜX, MbZdmT>, bmoH$m§À`m

AmdS>r{ZdS>rVrb ~Xb ho gd©gm_mÝ` ñdénmMo ~Xb AmhoV. gd©gm_mÝ` ~Xbmda d Ë`m ~Xbm_wio

hmoUmè`m Zâ`mVmoQ>çmda g§KQ>H$mMo {Z`§ÌU ZgVo. H$moUË`mhr EH$m g§`moOH$mMo qH$dm CÚmoJg§ñWoMo `m

~Xbmda {Z`§ÌU ZgVo.

158

~) {deof ñdénmMo J{V_mZ ~Xb (Specific Dynamic changes) : g§`moOH$mH$Sy>Z OmUrdnyd©H$ qH$dm hoVy

nwañH$a KS>dyZ AmUë`m OmUmè`m ~Xbm§Zm {d{eï> ñdénmMo J{V_mZ ~Xb Ago åhUVmV. `m ~Xbm_Ü o

ZdrZ `§ÌmMm qH$dm V§ÌmMm emoY, CËnmXZmMr ZdrZ nÜXVr, {dH«$s d Om{hamVrMo AmH$f©H$ V§Ì BË`mXrMm

g_mdoe hmoVmo. Aem ~Xbm_wio g§`moOH$mÀ`m ì`{º$JV H$V¥©Ëdmbm d H$m¡eë`mbm dmd {_iVmo. YmS>gr

g§`moOH$ ^{dî`H$mim{df`r A§XmO KoD$Z Ago ~Xb H$aVmo. Ë`m_wio Ë`m g§`moOH$mbm Z\$m àmßV hmoVmo.

Aem [aVrZo J{V_mZVo_wio Z\$m {Z_m©U hmoVmo. Zâ`mMm pñWVrerbVoer g§~§Y ZgVmo. J{V_mZVo_wio dñVyMr

qH$_V d CËnmXZ IMm©V V\$mdV {Z_m©U hmoD$Z Zâ`mMr {Z{_©Vr hmoVo hm Z\$m g§`moOH$mbm àmßV hmoVmo.

AW©ì`dñWoVrb J{V_mZVm hoM Z\$m {Z{_©VrMo à_wI H$maU Amho Ago àm. ŠbmH©$ `m§Zr Zâ`mÀ`m

J{V_mZVm {gÜXm§VmV ñnï> Ho$bo.

{gÜXm§Vmdarb Q>rH$m :Zâ`mÀ`m J{V_mZVm {gÜXm§Vmda AZoH$ Q>rH$m H$aÊ`mV Amë`m. Ë`m Q>rH$m

nwT>rbà_mUo AmhoV.

1) Ano{jV d AZno{jV ~Xb : `m {gÜXm§VmZwgma J{V_mZVo_wio qH$dm ~Xbm_wio Z\$m {Z_m©U

hmoVmo. àm. ZmB©Q> `m§À`m _Vo, ~Xb XmoZ àH$maMo AgVmV. A) Ano{jV ~Xb ~) AZno{jV ~Xb

Ano{jV ~Xbm{df`r AJmD$ A§XmO H$aVm `oVmo. `mCbQ> AZno{jV ~Xbm{df`r A§XmO ~m§YVm

`oV Zmhr. ho ~Xb A{ZpíMV ñdénmMo AgVmV. Ë`m_wio Z\$m \$ŠV AZno{jV ~Xbm_wio hmoVmo.

2) OmoIr_ pñdH$maÊ`mMm _mo~Xbm : Z\$m hm OmoIr_ pñdH$maÊ`mMm _mo~Xbm Amho `mMm Zâ`mÀ`m

J{V_mZVm {gÜXm§VmV {dMma H$aÊ`mV Ambm Zmhr. àm. ŠbmH©$ `m§À`m _Vo, OmoIr_ g§`moOH$

Zmhr Va ^m§S>dbXma pñdH$maVmo. AJmD$ A§XmO Z H$aVm `oÊ`mOmo½`m ~XbmÀ`m ~m~VrV OmoIr_

g§`moOH$M pñdH$maVmo hr ~m~m {dMmamV KoÊ`mV Ambr Zmhr.

3) pñWa AW©ì`dñWm Am{U Z\$m : àm. ŠbmH©$ `m§À`m _Vo, pñWa AW©ì`dñWoV Z\$m àmßV hmoV Zmhr.

na§Vw Q>rH$mH$mamÀ`m _Vo, pñWa AW©ì`dñWoV qH$_V=gamgar IM© PmAë`mg CÚmoJg§ñWobm

gd©gmYmaU Z\$m àmßV hmoVmo.

4) {dg§JV {gÜXm§V : AW©ì`dñWoV Zoh_rM ~Xb hmoVmV åhUyZ g§`moOH$mbm Zoh_rM Z\$m {_imbm

nm{hOo. na§Vw àË`jmV _mÌ ~Xb H$éZhr g§`moOH$m§Zm AZoH$ doim VmoQ>m hmoVmo hr {dg§JVr H$m

{Z_m©Z hmoVo `mMo ñnï>rH$aU hm {gÜXm§V XoD$ eH$V Zmhr.

5) g§YrMr CnbãYVm d Z\$m : J{V_mZVo_wio Z\$m {_i{dÊ`mMr g§Yr AgVo. `m g§YrMm g§`moOH$mZo

`mo½` Cn`moJ Ho$bm VaM Z\$m {_iVmo. Ë`m_wbo Ho$di J{V_mZVo_wio Z\$m àmßV hmoV Zmhr.

159

6) J{V_mZVm ho Z\$m {_i{dÊ`mMo EH$ H$maU Amho EH$_od H$maU Zmhr : `m {gÜXm§VmV Ho$di

J{V_mZVo_wio Z\$m {Z_m©U hmoVmo na§Vw Z\$m {Z{_©VrMo J{V_mZVm ho AZoH$ H$maUmn¡H$s EH$ H$maU

Amho EH$_od H$maU Zmhr. `m {gÜXm§VmV ZdàdV©Z H$aUo, YmoH$m nËH$aUo d A{ZpíMVVm

ñdrH$maUo `m g§`moOH$mÀ`m _hÎdmÀ`m H$m`m©H$S>o nyU©V… Xþb©j H$aÊ`mV Ambobo Amho. darb Q>rH$m

`m {gÜXm§Vmda Ho$ë`m OmV Agë`m Var hm {gÜXm§V nyU©nUo Q>mH$mD$ Zmhr. J{V_mZVm ho Z\$m

{Z{_©VrMo EH$ _hÎdmMo H$maU `m {gÜXm§VmZo ñnï> Ho$bobo Amho.

7) n[apñWVrV ~Xb Z hmoVm Z\$m : n[apñWVrV H$moUVmhr ~Xb Pmbobm ZgVmZm gwÜXm ~Xb Z

H$aUmè`m CÚmoJg§ñWobm ewÜX Z\$m àmßV hmoVmo. hm Z\$m H$m àmßV hmoVmo `mMo ñnï>rH$aU hm

{gÜXm§V XoÊ`mg Ag_W© Amho.

8) Z\$m Ho$di g§`moOH$m_wioM àmßV hmoV Zmhr : Z\$m hm d¡`{º$H$ CÚmoJg§ñWm qH$dm g§`moOH$mer

{ZJS>rV ZgyZ g§~§Y Am{W©H$ g_mOOrdZmer Z\$m {ZJS>rV Amho. Zâ`mMm g§~§Y Ho$di {d{eï>

H$m`m©er OmoSy>Z MmbUma Zmhr. g§`wŠV ^m§S>dbr g§ñWm, ^mJYmaH$ {d{eï> àH$maMm YmoH$m d

A{ZpíMVVm nËH$aVmV Ë`m§Mm CËnmXZH$m`m©er àË`j g§~§Y ZgVmo.

9) `m§{ÌH$ g§H$ënZm : Zâ`mÀ`m J{V_mZVm {gÜXm§VmV J{V_mZVm hr g§H$ënZm pñVVrerbVoMr

_moOnÅ>r dmnéZ gm§JÊ`mV Ambobr Amho. Ë`m_wio J{V_mZVm `m g§H$ënZobm `m§{ÌH$ ñdén àmßV

Pmbobo Amho.

Zâ`mÀ`m ZdmoÝ_of {gÜXm§V (Innovation Theory of Profit) : à{gÜX O_©Z AW©emók àm. Oo.E.

ewånrQ>a `m§Zr Ë`m§À`m “Theory of Economic Development” øm J«§WmV Zâ`mMm ZdàdV©Z {gÜXm§V

_m§S>bm. àm. Oo.E. ewånrQ>a ho àm. Oo.nr. ŠbmH©$ `m§À`m Zâ`mÀ`m J{V_mZVm {gÜXm§Vmer gh_V AmhoV.

J{V_mZVo_wio Z\$m {_iVmo ho ewånrQ>a `m§Zm _mÝ` Amho. ewånrQ>aÀ`m _Vo, Z\$m CËnmXZ nÜXVrV hmoUmè`m

ZdàdV©Zm_wio {Z_m©U hmoVmo, Z\$m ho ZdàdV©ZmMo nm[aVmo{fH$ hmo`. AW©ì`dñWoV ZdàdV©Z KS>dyZ AmUUo

ho g§`moOH$mMo H$V©ì` AgVo d Ë`m§À`m H$m`m©Mm _mo~Xbm åhUyZ g§`moOH$mg Z\$m {_iVmo.

ZdmoÝ_of AW© (Meaning of Innovation) :

CËnmXZ ì`` H$_r H$aÊ`mÀ`m X¥ï>rZo CËnmXZ à{H«$`oV Oo ~Xb H$aÊ`mV `oVmV Ë`m§Zm ZdmoÝ_of

åhUVmV. ZdmoÝ_of åhUOo ZdrZ emoY qH$dm ZdrZ H$ënZm Zmhr Va ZdmoÝ_of åhUOo ZdrZ H$ënZm§Zm

qH$dm ZdrZ emoYmMm ì`mdhm[aH$X¥ï>`m àË`j dmna H$aUo hmo`. AmOÀ`m ñnYm©Ë_H$ `wJmV g§emoYH$

doJdoJio emoY bmdVmV. CXm. ZdrZ `§ÌmMm emoY, ZdrZ CËnmXZ à{H«$`oMm emoY. Ë`m emoYm_wio ZdrZ

dñVy qH$dm dñVyMm AmH¥$Vr~§Y CX`mbm `oVmo. g§emoYH$H$S>o ì`mnmar X¥ï>rH$moZ d Am{W©H$ nmR>~i ZgVo.

160

Ë`m_wio g§emoYH$ Amnbm emoY qH$dm emoY dmnaÊ`mMm hŠH$ g§`moOH$m§Zm {dH$VmV. g§`moOH$ ì`mnmar d¥ÎmrZo

d n¡emÀ`m nmR>~imZo àË`j ì`dhmamV `m emoYmMm Cn`moJ H$aVmV. `m_wio ZdmoÝ_of KSy>Z `oVo. ZdmoÝ_of

g§`moOH$mbm Z\$m àmßV hmoVmo. AW©ì`dñWoV ZdmoÝ_of dmnamV AmUbr OmV Zmhr. åhUyZ pñWVrerb

AW©ì`dñWoV Z\$m {Z_m©U hmoV Zmhr. WmoS>Š`mV ZdmoÝ_of åhUOo Ago H$mhrhr H$s Á`m_wio dñVyMm CËnmXZ

IM© H$_r hmoVmo Am{U dñVyMr {dH«$s dmT>Vo. n[aUm_V… CËnmXZ ì`` Am{U dñVyMr {dH«$s qH$_V `mVrb

A§Va dmTy>Z Z\$m {Z_m©U hmoVmo.

ZdmoÝ_of àH$ma qH$dm _mJ© : ewånrQ>aÀ`m _Vo, ZdmoÝ_of hr nmM àH$maMr AgVmV.

1) ZdrZ dñVyMr {Z{_©Vr : ewånrQ>aÀ`m _Vo, AW©ì`dñWoV ZdrZ emoY bmJV AgVmV. Ë`mVyZ Agm

EImXm emoY bmJVmo H$s, Ë`m_wio ZdrZ dñVy CX`mbm oVo. CXm. emoYmVyZM XÿaXe©Z, XÿaÜdZr,

gob \$moZ, dm°qe§J _{eZ, YwbmB© §Ì BË`mXr AZoH$ dñVy CX`mbm Amë`m. Aem àH$maMr EImXr

dñVy Ooìhm g§`moOH$ ~mOmamV AmUVmo Voìhm {VÀ`m Zm{dÝ`nyU© Ë`m ZdrZ dñVybm _moR>r _mJUr

{Z_m©U hmoVo Ë`m_wio Ë`m dñVyÀ`m qH$_VrV dmT> hmoD$Z g§`moOH$mbm ^anya Z\$m {_iVmo.

2) ZdrZ CËnmXZ V§Ì : g§`moOH$mZo CËnmXZmMo ZdrZ V§Ì qH$dm CËnmXZmÀ`m ZdrZ nÜXVrMm dmna

Ho$ë`mg CËnmXZ IMm©V KQ> hmoD$Z g§`moOH$mbm Z\$m àmßV hmoVmo.

3) ZdrZ H$ÀMm _mbmMm emoY : g§`moOH$mZo àM{bV H$ÀMm _mbmEodOr ZdrZ àH$maÀ`m H$ÀMm

_mbmMm dmna Ho$ë`mg H$ÀÀ`m _mbmdarb IMm©V H$nmV hmoVo d CËnmXZ IMm©V KQ> hmoD$Z

g§`moOH$mÀ`m Zâ`mV dmT> hmoVo. CXm. H$mnS> CËnmXZmV H$mngm~amo~a H¥${Ì_ Ym½`mMm dmna

_moR>çm à_mUmV Ho$bm OmVmo.

4) ZdrZ ~mOmanoR>oMm emoY : AmH$f©H$ n°qH$J, Om{hamVrMo ZdrZ V§Ì dmnéZ CËnmXH$ dñVyMr

{dH«$s A§VJ©V Am{U Am§Vaamï´>r` ~mOmanoR>oV H$éZ Amnbm Z\$m dmT>{dVmo.

5) ì`dñWmnZmVrb emoY : CÚmoJg§ñWmÀ`m dmT>Ë`m AmH$ma_mZm_wio ì`dñWmnZMo _hÎd dmTV >

Amho. g§`moOH$mMo ZdrZ ì`dñWmnZ V§ÌmMm dmna Ho$ë`mg CËnmXZ IMm©V KQ> hmoD$ eH$Vo.

Ë`m_wio g§`moOH$mbm Z\$m àmßV hmoVmo. Aem[aVrZo ewånrQ>a `m§Zr ZdmoÝ_of `m g§H$ënZoMm Cn`moJ

ì`mnH$ AWm©Zo Ho$bm. ZdmoÝ_of o AW©ì`dñWoV ~Xb KSy>Z `oVmV. Am{U qH$_V d CËnmXZ

IMm©Vrb V\$mdV dmTy>Z Zâ`mMr {Z{_©Vr hmoVo.

ZdmoÝ_of g§`moOH$mbm àmá hmoUmam Z\$m ñWm`r ñdénmMm ZgVmo Va Vmo VmËnwaËmm qH$dm AñWm`r

AgVmo. XrK©H$mimV hm Z\$m Zï> hmoVmo. ZdàdV©Z hr gmVË` AgUmar à{H«$`m Amho Ë`m_wio

ZdmoÝ_of Z\$m {Z_m©U hmoVmo. ZdmoÝ_of JwßVVm g§në`mg Z\$m Zm{hgm hmoVmo d nwZ©àdV©Zm_wio

161

Zâ`mMr nwZ©{Z{_©Vr hmoVo. EImÚm g§`moOH$mZo ZdrZ emoYmMm àË`j ì`dgm`mV dmna H$éZ ZdrZ

dñVy ~mOmamV {dH$m`bm AmUbr Va Ë`m dñVyMr _mJUr EH$X_ dmT>Vo. Ë`m dñVyÀ`m qH$_VrV

dmT> hmoD$Z ZdrZ dñVyMo CËnmXZ H$aZmè`m g§`moOH$mbm Z\$m {_im`bm gwadmV hmoVo. gwadmVrbm

\$ŠV `m g§`moOH$mbmM Agm Z\$m {_iVmo d Ë`m dñVyÀ`m {Z{_©Vr~m~V Ë`m g§`moOH$mMr

_ŠVoXmar {Z_m©Z hmoVo. ñnYm©Ë_H$ `wJmV BVa g§`moOH$ n{hë`m g§`moOH$mMo AZwH$aU H$aÊ`mMm

à`ËZ H$aVmV d VemM àH$maMr dñVy {Z_m©Z H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. Ë`m à`ËZmV Oa BVa

g§`moOH$ `eñdr Pmbo Va ZdmoÝ_ofVrb JwßVVm ZñV hmoVo d BVa g§`moOH$m§Zmhr Z\$m {_iy

bmJVmo. n{hë`m g§`moOH$mbm {_iUmam Z\$m H$_r hmoVmo. H$mbm§VaZo Vmo Zï> hmoVmo. nwÝhm g§emoYH$

ZdrZ emoY bmdVmV. g§`moOH$ `m ZdrZ emoYm§Mm ì`mnmar X¥ï>rH$moZmVyZ àË`j dmna H$aVmV.

ZdmoÝ_of H$aUmè`m g§`moOH$mbm nwÝhm Z\$m àmßV hmoVmo d Zâ`mMm àdmh gVmV gwé amhVmo.

`mVyZM XoemMr Am{W©H$ àJVr hmoVo. OwÝ`m dñVy B{Vhmg O_m hmoD$Z ZdrZ dñVy CX`mbm `oVmV.

hr à{H«$`m gVVm Mmby amhVo. WmoS>Š`mV, ewånrQ>aÀ`m _Vo, ZdmoÝ_of H$aUmè`m g§`moOH$mbmM

AW©ì`dñWoV Z\$m àmßV hmoVmo. hm Z\$m ^m§S>dbm_wio àmßV hmoV Zmhr Va g§`moOH$m§À`m H¥$Vr_wio

àmßV hmoVmo.

Zâ`mÀ`m àoaUoZo g§`moOH$ ZdmoÝ_of H$aVmo åhUOoM ZdàdV©ZmgmR>r Zâ`mMr àoaUm

Amdí`H$ AgVo. Ë`m_wio Z\$m ho ZdmoÝ_ofmMo CJ_ñWmZ Amho d ZdmoÝ_ofm_wio g§`moOH$mbm Z\$m

àmßV hmoVmo. åhUOoM Z\$m hm ZdàdV©ZmMm n[aUm_ Amho. ZdàdV©Z \$ŠV g§`moOH$M H$aVmo.

ZdmoÝ_of Ho$ë`m~Ôb g§`moOH$mbm Z\$m hm _mo~Xbm {_iVmo.

{gÜXm§Vmdarb Q>rH$m qH$dm Amjon :

`m {gÜXm§Vmda Q>rH$mH$mam§Zr nwT>rb Q>rH$m Ho$boë`m AmhoV.

1) A{ZpíMVoH$S>o Xþb©j : àm. E\$. EM. ZmB©Q> `m§À`m _Vo, A{ZpíMVVm hm Z\$m {_idyZ XoUmam

J{V_mZ KQ>H$ Amho. Á`m Omo{I_m§Mm {d_m CVa{dVm `oV Zmhr Aem OmoIr_ A{ZpíMVVm {Z_m©U

H$aVmV. A{ZpíMVVm ñdrH$maë`m~Ôb g§`moOH$mbm Z\$m hm _mo~Xbm àmßV hmoVmo. na§Vw ewånrQ>aZo

Amnë`m {gÜXm§VmV A{ZpíMVVoMm {dMma Ho$bobm Zmhr.

2) OmoI_rMm _mo~Xbm : ewånrQ>aÀ`m _Vo, OmoIr_ ñdrH$maUo ho ^m§S>dbXmamMo H$m`© Amho. hm°bo `m§Mr

_Vo, Z\$m åhUOo OmoIr_ nËH$aë`m~Ôb {Xbm OmUmam _mo~Xbm hmo . OmoIr_ nËH$aUo ho

g§KQ>H$mMo _w»` H$m`© Amho. ewånrQ>a `m§Zr g§KQ>H$mÀ`m OmoIr_ nËH$aÊ`mÀ`m H$m`m©H$S>o Xþb©j

Ho$bobo Amho.

162

3) g§KQ>H$m§Mr BVa H$m`} : ewånrQa `m§Zr g§`moOH$mÀ`m CËnmXZ nÜXVrV ~Xb KS>dyZ AmUUo

åhUOoM ZdàdV©Z H$aUo `m EH$mM H$m`m©da ^a {Xbobm Amho. na§Vw g§`moOH$ ZdàdV©Z ho EH$_od

H$m`© nma nmS>V Zmhr Va CËnmXZ KQ>mA§Mr OwidmOwid H$aUo. g§KQ>Z H$aUo, ì`dñWmnZ H$aUo

BË`mXr AZoH$ H$m`© nma nmS>Vmo.

4) BVa KQ>H$mH$S>o Xþb©j : Z\$m hm Ho$di ZdàdV©ZmMm n[aUm_ Zmhr Va Z\$m AZoH$ H$maUm_wbo

{Z_m©U hmoVmo. Ogo AW©ì`dñWoMr J{V_mZVm, g§KQ>H$mMo H$m¡eë` d MmVw`© `m KQ>H$m§Mm {dMma

ewånrQ>aZo Amnë`m {gÜXm§VmV Ho$bobm Zmhr.

5) VmoQ>m : ewånrQ>a Zâ`mÀ`m ZdmoÝ_of {gÜXm§VmV AgmYmaU d gmYmaU Z\$m H$m {_iVmo `mMo

{ddoMZ H$aVmV nU ZdmoÝ_of H$éZhr H$mhr CÚmoJg§ñWmZm VmoQ>m H$m ghZ H$amdm bmJVmo `mMo

ñnï>rH$aU XoV Zmhr.

6) ZdmoÝ_of H$aVm Z\$m : `m {gÜXm§VmZwgma ZdmoÝ_of Ho$bo VaM g§`moOH$mbm Z\$m {_iVmo. na§Vw ho

_V MyH$sMo AgyZ H$mhr doim CÚmoJg§ñWm CËnmXZ nÜXVr d g§KQ>Z nÜXVrV ~Xb Z H$aVm

dfm©Zwdf} Z\$m {_iV amhVmo.

7) _ŠVoXmar Z\$m : Oa gaH$maZo qH$dm H$m`ÚmZwgma EImXm g§`moOH$mZo EImÚm dñVyÀ`m {Z{_©VrMo

noQ>§Q> àmßV Ho$bo Va Ë`m dñVyÀ`m {Z{_©Vr_wio àmßV hmoUmam Z\$m ZdàdV©Z Z\$m amhUma Zmhr Va

_ŠVoXmarV Z\$m amhrb.

8) g§`moOH$mMr Hw$ebVm qH$dm nmÌVm : \$ŠV ZdmoÝ_of Ho$bo åhUOo Z\$m {_iVmo Ago Zmhr Va

g§`moOH$mbm CËnmXZ KQ>H$m§Mo EH${ÌH$aU H$aUo, CËnmXZm{df`r {ZU©` KoUo BË`mXr H$m`© H$amdr

bmJVmV. hr H$m`} nma nmS>Ê`mgmR>r g§`moOH$mOdi EH$ {d{eï> àH$maMr nmÌVm AgUo Amdí`H$

AgVo. hr ~m~ ewånrQ>aZo Amnë`m {gÜXm§VmV {dMmamV KoVbobr Zmhr.

àm. ewånrQ>aÀ`m {gÜXm§Vmda darb à_mZo Q>rH$m Pmbr Agbr Var ewÜX Z\$m {Z{_©VrMo ZdàdV©Z

ho EH$ _hÎdmMo H$maU Amho hr à_wI ~m~ `m {gÜXm§VmZo ñnï> Ho$bobr Amho.

Zâ`mMm OmoIr_/YmoH$m Am{U A{ZpíMVVm dhZ {gÜXm§V (Risk and Unecertainty Bearing Theory of

Profits):

à{gÜX A_o[aH$Z AW©emók àm. E\$.~r. hm°bo `m§Zr 1907 gmbr “Enterprise and Productive

Process” `m gwà{gÜX J«§WmVyZ Zâ`mMm OmoIr_ qH$dm YmoH$m nËH$aÊ`mMm {gÜXm§V _m§S>bm. CÚmoJmV

OmoIr_ nËH$aUo hoM g§`moOH$mMo _w»` H$m`© AgVo. `m~Ôb g§`moOH$mbm Zâ`mÀ`m ñdénV CËnÝZ àmßV

hmoVo. hm°bo `m§À`m _Vo, CËnmXZmÀ`m à{H«$ oV ^y_r, l_ d ^m§S>db ho KQ>H$ {Zìdi _XVZrg AgVmV Va

163

g§`moOH$mbm CËnmXZmV _hÎdmMr ^y{_H$m nma nmS>mdr bmJVo. àm. hm°bo `m§À`m _Vo, Z\$m ho g§`moOH$mbm

BVa CËnmXZ KQ>H$mMo _mo~Xbo {Xë`mZ§Va {eëbH$ amhUmao CËnÝZ hmo d hm OmoIr_ nËH$aÊ`mMm _mo~Xbm

AgVmo. Z\$m hm ì`dñWmnZmMm _mo~Xbm ZgyZ YmoH$m nËH$aë`m~Ôb qH$dm OmoIr_ ñdrH$maë`m~Ôb

{_iUmam _mo~Xbm AgVmo. g§`moOH$ OmoIr_ pñdH$méZ CËnmXZ KVH$m§Zm Ë`m§Mo _mo~Xbo XoD$Z OmñVrV

OmñV CËnÝZ H$go {eëbH$ amhrb `mgmR>r à`ËZ H$aVmo. Z\$m hm J{VerbVoVyZ AWdm ~Xbm_wio {Z_m©U

hmoV ZgyZ ~Xbm§_wio CËnmXZ H$m`m©V Omo YmoH$m {Z_m©U hmoVmo Vmo g§`moOH$ nËH$aVmo Ë`m~Ôb g§`moOH$mbm

Z\$m hm _mo~Xbm {_iVmo.

CËnmXZmMo {H$Vrhr `eñdrnUo {Z`moOZ Ho$bo Var CËnmXZmÀ`m `em~Ôb g§nyU© ImÌr XoVm `oV

Zmhr. åhUOo g§`moOH$ EH$ àH$mao OwJmaM IoiVmo. AmYw{ZH$ `wJmV g§`moOH$ ^{dî`H$mbrZ _mJUrMm

AmJmD$ A§XmO H$éZ dñVyMo CËnmXZ H$aVmo. g§`moOH$mMo _mJUr, CËnmXZ, ì`` Am{U qH$_V `m~m~VMo

AmJmD$ A§XmO ~amo~a R>aë`mg Ë`mbm Z\$m àmßV hmoVmo. Ë`mMo AmJmD$ A§XmO MwH$ë`mg ^{dî`H$mimV

CËnm{XV dñVy {dH$ë`m OmUma Zmhr d Ë`mbm ZwH$gmZ ghZ H$amdo bmJob. AemàH$mao H$moUË`mhr dñVyÀ`m

CËnmXZ H$m`m©bm OmoIr_ AgVo. hr OmoIr_ g§`moOH$ nËH$aVmo d CËnmXZ H$aÊ`mMm {ZU©` KoVmo. åhUyZM

OmoIr_ nËH$aUo ho g§`moOH$mMo EH$ {deof H$m © Amho. hr OmoIr_ nËH$aë`m~Ôb g§`moOH$mbm {_iUmam

_mo~Xbm åhUOo Z\$m hmo`. àË`oH$ g§`moOH$mb H$mhr A§er H$_r OmñV à_mUmV YmoH$m ñdrH$mamdm bmJVmo.

CËnmXZ H$arV AgVmZm {Z_m©U hmoUmè`m {d{eï> n[apñWVrV Vo YmoHo$ pñdH$maÊ`mMr d VËg§~§Yr {ZU©

KoÊ`mMr O~m~Xmar g§`moOH$mda nS>Vo. g§`moOH$ Ho$di CËnmXZ KQ>H$ EH${ÌV H$aUo, ì`dñWmnZ H$aUo,

XoIaoI H$aUo EdT>rM _`m©{XV O~m~Xmar KoV Zmhr Va CËnmXZ H$m`m©V AZoH$ YmoHo$ AgVmV Ë`m YmoŠ`m§Zm

gm_moao OmÊ`mMo H$R>rU H$m`© g§`moOH$ H$aVmo. CËnmXZ H$m`m©Vrb YmoHo$ nËH$aUo ho g§`moOH$mMo _hÎdmMo

H$m`© Amho. `m d¡{eï>`nyU© H$m`m©Mm _mo~Xbm åhUyZ g§`moOH$mbm àmßV hmoUmao CËnÝZ åhUOo Z\$m hmo`.

nwT>rb nmM H$maUm_wio g§`moOH$mbm YmoH$m nËH$amdm bmJVmo.

1) bmoH$m§À`m AmdS>r{ZdS>rV ~Xb : CËnm{XV Ho$boë`m dñVy~m~V bmoH$m§Mr AmdS>{ZdS>, \°$eZ_Ü o

~Xb Pmbm d Ë`m_wio CËnm{XV dñVyMr _mJUr hmoUmè`m ZwH$gmZrMr OmoIr_ g§`moOH$

pñdH$maVmo.

2) dmhVyH$s{df`r AS>MU : dmhVyH$sVrb AS>MUr_wio CËnm{XV _mb J«mhH$mn ªV nmohMbm Zmhr Va

hmoUmao ZwH$gmZ g§`moOH$mbm ghZ H$amdo bmJVo.

3) {dH«$s` {df`H$ OmoIr_ : OodT>o CËnmXZ Ho$bo VodT>çm dñVyMr {dH«$s Pmbr Zmhr Va {H$Vr

ZwH$gmZ hmoB©b ho {dMmamV KoD$Z g§`moOH$ YmoH$m nËH$aVmo.

164

4) `§Ìgm_J«m {~KmS> : CËnmXZmMr à{H«$`m Mmby AgVmZm `§ÌmV {~KmS> Pmbm AWdm §Ì {Zén`moJr

Pmbo Va CËnmXZmV I§S> nSy>Z g§`moOH$mbm ZwH$gmZ ghZ H$amdo bmJVo. {PO Pmboë`m `§ÌmÀ`m

à{VñWmnZmMr VaVyX H$amdr bmJVo.

5) CËnmXZ V§Ì d nÜXVrV ~Xb : Oa CËnmXZ V§ÌmV AWdm CËnmXZ nÜXVrV g§`moOH$mZo ~Xb

Ho$bm Va `§Ìgm_J«rV nydu Ho$bobr Jw§VdUyH$ dm`m OmVo Vo §Ì {Zén`moJr R>aVo. Ë`m_wio

g§`moOH$mbm ZwH$gmZ ghZ H$amdo bmJVo.

darb nmMhr àH$maMo YmoHo$ A{à` d ÌmgXm`H$ AgVmV. Vo YmoHo$ Q>miÊ`mg qH$dm V`

YmoŠ`mMo AmìhmZ ñdrH$maÊ`mg g§`moOH$mbm H$mhr Var _mo~Xbm {_imbm nm{hOo AÝ`Wm Ago

A{à` YmoHo$ g§`moOH$ nËH$am`bm V`ma hmoUa Zmhr. åhUOo g§`moOH$mbm YmoHo$ nËH$aë`m~Ôb

_mo~Xbm {_imbm nm{hOo. àm. hm°bo `m§À`m _Vo, Ago YmoH$m nËH$aÊ`mMm _mo~Xbm åhUOoM Z\$m

hmo`. g§`moOH$ YmoH$m nËH$aVmo åhUyZ Ë`mbm Z\$m {_iVmo. Ë`mbm Z\$m {_imbm Zmhr Va

g§`moOH$ YmoH$m nËH$aUma Zmhr. Ë`m_wio YmoH$m nËH$aÊ`mgmR>r g§`moOH$mZo V`ma ìhmdo åhUyZ

Zâ`mMr àoaUm Amdí`H$ AgVo.

CÚmoJY§ÚmV YmoŠ`m§Mo à_mU H$_r OmñV AgVo. Ë`m_wio gd© g§`moOH$m§Zm {_iUmam Z\$m

gwÜXm gmaIm ZgVmo. Á`m CÚmoJmV OmoI_rMo à_mU OmñV AgVo Ë`m CÚmoJmV Zâ`mMo à_mU

gwÜXm OmñV AgVo. `mCbQ> OmoI_rMo à_mU OodT>o AŠ_r VodT>o Zâ`mMo à_mUhr H$_r AgVo.

CËnmXZ H$m`m©V _moR>r OmoIr_ Agob Va Aem CÚmoJmV àdoe H$aÊ`mMo YmS>g \$maM WmoS>o

g§`moOH$ H$aVmV. Ë`m_wio Aem CÚmoJmV g§`moOH$m§Mr g§»`m H$_r amhÿZ Ë`m§Zm Zâ`mMm _moR>m

{hñgm àmßV hmoVmo. Aem [aVrZo Zâ`mMm g§~§Y OmoI_rÀ`m à_mUmer {ZJS>rV Amho. S>m°. _me©b

`m§Zr `m {gÜXm§VmMo g_W©Z Ho$bo Ë`m_wio `m {gÜXm§VmMr bmoH${à`Vm dmT>br.

{gÜXm§Vmdarb Q>rH$m qH$dm Amjon :

Zâ`mÀ`m BVa {gÜXm§Vmà_mZo àm. hm°bo `m§À`m Zâ`mÀ`m {gÜXm§Vmda nwT>rbà_mUo Q>rH$m H$aÊ`mV

Amë`m AmhoV.

1) OmoI_rMm AW© ñnï> Ho$bm Zmhr. àm. E\$.EM. ZmB©Q> `m§À`m _Vo, OmoI_rMo XmoZ àH$ma nS>VmV.

1) {d_m`mo½` OmoIr_ qH$dm Ano{jV OmoIr_

2) {d_m Z H$mT>Vm oUmar OmoIr_ qH$dm Ano{jV OmoIr_ ZmB©Q> `m§À`m _Vo, {d_m`mo½` OmoIr_

{d_m H$mYyZ Q>miVm oVo. na§Vw {d_m Z H$mT>Vm `oZmè`m OmoI_tMm _mo~Xbm åhUOo Z\$m hmo`.

165

ZmB©Q> `m§À`m _Vo, Z\$m hm YmoH$m nËH$aÊ`mM _mo~Xbm ZgyZ A{ZpíMVVm ñdrH$maÊ`mMm _mo~Xbm

Amho.

2) OmoIr_ Q>miÊ`mMm _mo~Xbm : àm. H$mìh©a `m§À`m _Vo, Z\$m hm OmoIr_ ñdrH$maÊ`m~ÔbMm _mo~Xbm

ZgyZ OmoIr_ Q>miÊ`mMm _mo~Xbm Amho. Omo g§`moOH$ OmoIr_ ñdrH$maVmo nU Q>miy eH$V Zmhr

Ë`mbm VmoQ>m hmoVmo. àm. H$mìh©aÀ` _Vo, OmoIr_ ñdrH$maÊ`m~Ôb Z\$m {_iV Zmhr Va OmoIr_

Q>mië`m~Ôb Z\$m hm _mo~Xbm {_iVmo.

3) g§`moOH$mMr BVa H$m`} : `m {gÜXm§VmV OmoIr_ ñdrH$maUo `m g§`moOH$mÀ`m EH$mM H$m`m©da bj

H|$ÐrV Ho$bobo AgyZ BVa H$m`m©H$S>o Xþb©j Ho$bobo Amho. CXm. KQ>H$m§Mr OwidmOwid H$aUo, g§KQ>Z,

{dH«$sMo ì`dñWmnZ, CËnmXZ nÜXVrV ~Xb H$aUo.

4) Zâ`mMo _mnZ : CËnmXZmÀ`m à{H«$`oV l_, y_r, ^m§S>db, ì`dñWmnH$, dmhVyH$ IM©, H$ÀMm _mb,

BË`mXr KQ>H$m§Mm _mo~Xbm qH$_V `m ñdénmMm AgVmo. na§Vw A_yH$ YmoŠ`m_wio Zo_H$m {H$Vr Z\$m

Pmbm `mMo _mnZ H$aVm `oV Zmhr.

5) ZdmoÝ_of Am{U Z\$m : àm. Oo. E. ewånrQ>a `m§À`m _Vo, Z\$m hm AW©ì`dñWoV Or ZdàdV©Zo hmoV

AgVmV. Ë`mVyZ CX² dVmo. H$maU Aem ZdàdV©ZmVyZ CËnmXZ IM© H$_r hmoVmo d g§`moOH$mbm

OmñVrMo CËnÝZ {_iyZ Z\$m àmßV hmoVmo. ZdàdV©Z ho Zâ`mÀ`m {Z{_©VrMo _hÎdmMo H$maU AgyZ

Ë`m H$maUmMm gmYm CëboI hr `m {gÜXm§VmV AmT>iV Zmhr.

6) g§`moOH$mMr H$V©~Jmar : Zâ`mÀ`m ^mQ>H$ {gÜXm§VmZwgma g§`moOH$m_Ü o H$V©~JmarÀ`m X¥ï>rZo {^ÝZVm

AgVo. OmñV H$V©~Jma g§`moOH$mbm OmñV Z\$m Va H$_r H$V©~Jma g§`moOH$mbmH$_r Z\$m àmßV

hmoVmo. `mMm AW© hm g§`moOH$mÀ`m H$V©~Jmar {^ÝZVo_wio {_iVmo. Ë`m_wio g§`moOH$ OmoIr_ ñdrH$aVmo

åhUyZ Zâ`mMr {Z{_©Vr hmoV Zmhr. $

7) AnwU© {gÜXm§V:

àm. hm°b `m§Mm OmoIr_ {gÕm§V AnyU© Amho. H$maU `m {gÕm§VmV Zâ`mÀ`m \$ŠV EH$mM KQ>H$mMm

{dMma Ho$bm OmVmo. BVa KQ>H$m_wio gwÕm Z\$m {_iVmo. Ë`m KQ>H$mH$S>o {gÕm§VmV nyU©V: Xwb©jH$aÊ`mV

Ambo Amho.

Zâ`mMm A{ZpíMVVm dhZ {gÕm§V:

à{gÕ A_o[aH$Z AW©emók Eâ.EÀ.ZmB©Q> `m§Zr 1921 _Ü`o Amnë`m `m gwà{gÕ J«m§WmVyZ Z\$mMm

A{ZpíMVVm dhZ {gÜXm§V àm. hm°b `m§À`m OmoIr_ {gÜXm§VmVrb Xmof Q>miyZ _m§S>bm àm. ZmB©Q> `m§À`m

_Vo àm. hm°b `m§Mm Zâ`mMm YmoH$m {df`H$ {gÜXm§V Zâ`mMo nyU©nUo ñnï>rH$aU XoD$ eH$V Zmhr àm. ZmB©Q>

166

`m§À`m _Vo, YmoH$m nËH$aUo ho g§`moOH$mMo _w»` H$m © Amho. A{ZpíMVVm ñdrH$maÊ`m~ÔbMm _mo~Xbm åhUOo

Z\$m hmo`. àm. hm°bÀ`m {gÜXm§Vmdarb „YmoH$m‟ `m _Ü`dVu H$ënZodaM àm. ZmB©Q> `m§Mm Zâ`mMm {gÜXm§V

AmYmabobm Amho.

àm. ZmB©Q> `m§À`m _Vo. CËnmXZmVrb gd© àH$maÀ`m Omo{I_m§ZmYmoŠ`m§Zm g§KQ>H$ gm§^miV Zmho Va

Vmo \$º$ A{ZpíMV OmoIr_ g§^miVmo. hr A{ZpíMV OmoIr_ ñdrH$maÊ`m~Ôb g§`moOH$mbm Z\$m àmá hmoVmo.

àm. ZmB©Q> `m§À`m _Vo, Omo{I_rMo qH$dm YmoŠ`mMo XmoZ àH$ma nS>VmV.

1) Ano{jV OmoIr_ qH$dm {d_m`mo½` OmoIrb

2) AZno{jV OmoIr_ qH$dm {d_m`mo½` ZgUmar OmoIr_ ({dZm {d_m `mo½` OmoIr_/YmoH$m)

1) Ano{jV OmoIr_ qH$dm {d_m`mo½` OmoIrb:

Á`m OmoI_r{df`r AmJmD$ A§XmO ~m§YVm oVmo VgoM Á`m OmoI_rMo g§»`mË_H$ _mnZ H$aVm

`oVo. Aem OmoIbtZm {d_m`mo½` OmoIr_ Ago åhUVmV. Aem OmoI_rnmgyZ qH$dm YmoŠ`mnmgyZ

g§KQ>H$mbm ñdV:Mo d CÚmoJY§ÚmMo g§ajU H$aVm `oVo. {d_m`mo½` OmoIr_rMo XmoZ àH$ma nS>VmV.

A) {ZgJ©{Z{_©V OmoIr_:

^yH§$n, _hmnya, AmJ, dmXi Am{U AnKmV BË`mXr Z¡g{J©H$ AmnÎmr_wio CÚmoJmMo ~aoM ZwH$gmZ

hmoVo. ho ZwH$gmZ hmoD$ Z`o `mgmR>r g§`moOH$ {ZgJ©{Z{_©V OmIr_m§Mm {d_m H$mT>Vmo d hr OmoIr_

{d_m H§$nÝ`mda T>H$bVmo.

~) _mZd{Z{_©V OmoIr_:

byQ>_ma, Mmoar, _wQ>_ma, XamoS>m, A\$amV\$a, Ominmoi `m§ga»`m {dKmVH$ d {dÜdg§H$

H$madm`m_wio g§`moOH$mbm ZwH$gmZ ghZ H$amdo bmJVo. na§Vw _mZd{Z{_©V OmoIr_tMm {d_m

CVadyZ g§ moOH$ hmoUmao ZwH$gmZ Q>miy eH$Vmo.

Aem àH$mao {d_m`mo½` OmoI_r_wio H$moUË`mhr àH$maMr A{ZpíMVVm {Z_m©U hmoV Zmhr. åhUyZ

{d_m`mo½` OmoI_r_wio Z\$m àmá hmoV Zmhr Ago àm. ZmB©Q> `m§Mo _V Amho.

2) AZno{jV qH$dm {d_m`mo½` ZgUmar OmoIr_:

AmOÀ`m J{V_mZ `wJmV ^{dî`H$mimV hmoUmao ~Xb AZmH$bZr` AgVmV. `m ~XbmMo

AmJmD$ A§XmO H$aVm `oV Zmhr. `m ~Xbm_wio hmoUmè`m OmoI_rMo g§»`mË_H$ _mnZ H$aVm `oV Zmhr.

`m OmoI_rMr nyd© H$ënZm ZgVo d `m OmoI_r§Mm {d_m hr CVa{dVm `oV Zmhr. åhUyZ `m OmoI_r§Zm

{d_m`mo½` ZgUmar OmoI_rAgo åhUVmV. AZno{jV OmoI_r ñdrH$maUo åhUOo A{ZpíMV hmo` Am{U

167

Aer A{ZpíMVVm pñdH$maë`m~Ôb g§`moOH$mbm {_iUmam _mo~Xbm åhUOo Z\$m hmo`. AZno{jV

OmoI_rMo nwT>rb àH$ma nS>VmV.

A) _mJUrVrb ~Xbm_wio {Z_m©U hmoUmar OmoIr_: bmoH$g§»`oVrb ~Xb, bmoH$m§À`m AmdS>r{ZdS>rVrb

~Xb, éT>r na§nam Am{U \°$eZ dXb `m_wio Oa dñVyÀ`m _mJUrV KQ> Pmbr Va Ë`m_wio hmoUmè`m

ZwH$gmZrMm {d_m CVa{dVm `oV Zmhr.

~) Vm§{ÌH$ OmoIr_: H$mhr CÚmoJg§ñWm ZdrZ CËnmXZ V§ÌmMm Adb§~ H$aVmV Ë`m_wio Ë`m§Mm

CËnmXZ IM© KQ>Vmo Oa BVa CÚmoJg§ñWmZm ho ZdrZ CËnmXZ V§Ì dmnaVm Ambo Zmhr Va Ë`m§À`m

dñVyMr _mJUr H$_r hmoD$Z Ë`m§Mo ZwH$gmZ hmoVo.

H$) ì`mnmaMH«$ {df`H$ OmoIr_: XoemV _§XrMr bmQ> Amë`mg bmoH$m§À`m H«$`eº$sV KQ> hmoVo. Cn^moJ

KQ>Vmo d Ë`m_wio dñVy§Mr _mJUrV KQ> hmoD$Z g§`moOH$mMo ZwH$gmZ hmoVo.

S) ñnY}_wio {Z_m©U hmoUmar OmoIr_: ~mOÌnoR>oV ñnY©H$m§Zm nam^yV H$aÊ`mgmR>r ñdñV qH$_Vrbm ZdrZ

CÚmoJg§ñWmZr dñVyMr {dH«$s Ho$br Va {dÚm_mZ CÚmoJ g§ñWmÀ`m dñVyMr _mJUr H$_r hmoVo d

Ë`m§Zm ZwH$gmZ ghZ H$amdo bmJVo. `m OmoI_rMm {d_m H$mT>Vm `oV Zmhr. hr OmoIr_ g§`moOH$M

ñdrH$maVmo.

B) gaH$sa hñVjonm_wio {Z_m©U hmoUmar `wÕm_wio {Z_m©U hmoUmar OmoIr_: gaH$maZo H$a{df`H$

YmoaUmÕmao dñVy§À`m qH$_VrV dmT> Ho$br AWdm H$mhr dñVy§Mr qH$_V R>adyZ {Xë`mg CÚmoJg§ñWmÀ`m

Z\$m H$_r hmoVmo Ë`m_wio hmoUè`m ZwH$gmZrMm {d_m CVa{dVm oV Zmhr.

B©) `wÕm_wio {Z_m©U hmoUmar OmoIr_:

`wÕ {Z_m©U hmoUmar OmoIr_: `wÕm_wio {Z`m©V ~§X Pmë`mg AWdm H$ÀÀ`m _mbmMr Am`mV

~§X Pmë`mg CÚmoJg§ñWmMo CËnÝZ KQy>Z ZwH$gmZ hmoVo `m ZwH$gmZrMm hr {d_m CVa{dVm oV Zmhr.

darb gd© AZno{jV OmoI_r§Zm àm. ZmB©Q> `m§Zr A{ZpíMVVm Ago åhQ>bo Amho. Aem

OmoI_tMm H$moUVrhr {d_m H§$nZr {d_m CVé eH$V Zmhr. darb àH$maÀ`m OmoI_r_wio hmoUmè`m

ZwH$gmZrMo AmH$S>oemómÀ`m AmYmao AMyH$ _mnZ hr H$aVm `oV Zmhr. `m AZno{jV OmoI_r

g§`moOH$mbm ñdrH$mamì`m bmJVmV. g§`moOH$ Aem AZno{jV OmoI_tZm qH$dm A{ZpíMVVobm Vm|S> XoV

AgVmo. åhUyZ g§`moOH$mbm Z\$m hm _mo~Xbm {_iVmo. hr A{ZpíMVVm OodT>r OmñV VodT>m OmñV

Z\$m CÚmoJY§ÚmV hmoV AgVmo. AemàH$mao Z\$m hm OmoI_rMm _mo~Xbm ZgyZ CÚmoJmV `oUmè`m

A{ZpíMVVoMm _mo~Xbm Amho.

168

WmoS>Š`mV, Zâ`mM g§~ §Y Ano{jV OmoI_rer ZgyZ AZno{jV OmoI_rer Amho. AZno{jV

OmoIr_ åhUOoM àm. ZmB©Q> `måÀ`m _Vo, A{ZpíMVVm hmo` Am{U Aer A{ZpíMVVm \$ŠV g§`moOH$M

ñdrH$maVmo. A{ZpíMVV ñdrH$maë`m~Ôb g§`moOH$mbm Z\$m hm _mo~Xbm àmá hmoVmo. hm {gÕm§V

dmñVdmer AgyZ OoWo hm°boMm {gÕm§V g§nVmo VoWyZ nwT>o ZmB©Q>À`m {gÕm§VmMr gwadmV hmoVo.

{gÕm§Vmdarb Q>rH$m qH$dm Amjon:

àm. ZmB©Q> `m§À`m Zâ`mÀ`m A{ZpíMVVm {gÕm§Vmda AZoH$ AW©emókm§Zr Q>rH$ Ho$boë`m AmhoV.

Ë`mVrb H$mhr Q>rH$ nwT>rbà_mU AmhoV.

1) A{ZpíMVVoMm _mo~Xbm åhUOo Z\$m: Z\$m hm A{ZpíMVVoVyZ CX²>^dVmo Ago åhUUo ~amo~a Zmhr.

H$maU Z\$m hm EH$m KQ>H$mMo \$b ZgyZ {d{dY KQ>H$m§Mm Vmo n[aUm_ Amho. g§`moOH$ Ho$di

A{ZpíMVVm ñdrH$maÊ`mMo H$m_ H$aVmo Ago Zmhr. CËnmXZmMo YmoaU AmIUo, CËnmXZ KQ>H$m§Mo

EH${ÌH$aU H$aUo g§KQ>Z H$aUo, dñVy§Mr {dH«$s H$aUo BË`mXr AZoH$ H$m_o g§`moOH$mbm H$amdr bmJVmV.

Ë`m_wio Z\$m Ho$di A{ZpíMVVoMm _mo~Xbm AgVmo Ago åhUZo ~amo~a Zmhr.

2) A{ZpíMVVm CËnmXZmMm ñdV§Ì KQ>H$: Z\$m hm A{ZpíMVVoMm _mo~Xbm _mZbm Va A{ZpíMVVm hm

l_, ^m§S>db, y_r `mà_mUo CËnmXZmMm EH$ ñdV§Ì KQ>H$ _mZmdm bmJob. Q>rH$mH$mam§À`m _Vo,

A{ZpíMVVm hm CËnmXZmMm ñdV§Ì KQ>H$ hmoD$ eH$V Zmhr.

3) ^m§S>dbXma Am{U ^mJYmaH$: g§`wº$ ^m§S>dbr g§ñWoV CÚmoJg§ñWmZm ^mJYmaH$ ^m§S>db nwa{dVmV.

g§`moOH$ ì`dñWmnZmMo H$m`© H$aVmo. ^mJYmaH$m§Zm Oa ^m§S>db nwa{dVmZm ZwH$gmZ hmoV Agob Va

^m§S>dbmMm nwadR>m H$aUma Zmhr. Ë`m_wio g§`moOH$mnojm CÚmoJg§ñWobm ^m§S>db nwa{dUmao ^m§S>dbXma

qH$dm ^mJmYmaH$ ho gwÕm EH$ àH$maMr A{ZpíMVVm ñdrH$maV AgVmV. hr ~m~ {gÕm§VmV {dMmamV

KoVbobr Zmhr.

4) ZdàdV©Z Am{U Z\$m: àm. ZmB©Q>À`m {gÕm§Vmda Q>rH$m H$aVmZm àm.Oo.E.ewånrQ>a Ago åhUVmV H$s,

CÚmoJmV A{ZpíMVVm AgVo åhUyZ Z\$m {_iV Zmhr Va ZdàdV©ZmVyZ g§`moOH$mbm Z\$m hmoVmo.

5) EH$m{YH$mar Z\$m: `m {gÕm§VmV EH$m{YH$mar Zâ`mMo ñnï>rH$aU XoÊ`mV Ambobo Zmhr. Oa EImÚm

CÚmoJg§ñWoMr _ºo$Xmar àñWm{nV Pmbr Va A{ZpíMVVm H$_r hmoVo. d EH$m{YH$mar noT>rbm ñnYm©Ë_H$

noT>rnojm OmñV Z\$m àmá hmoVmo. `mM ñnï>rH$aU hm {gÕm§V XoD$ eH$V Zmhr

6) Z\$m ho eof CËnÝZ: CËnmXZmMo l_, y_r, ^m§S>db d g§`moOH$ ho Mma KQ>H$ AmhoV. l_, y_r,

^m§S>db `m VrZ KQ>H$m§Zm _Oyar, I§S>, ì`mO ho KQ>H$ _mo~Xbo {Xë`mZ§Va {dH«$s`mo½` CËnÝZmMm

169

{eëbH$ amhUma ^mJ hm Z\$m AgVmo. åhUOoM Z\$m ho eof CËnÝZ AgVo. hr ~m~ `m {gÕm§VmZo

{dMmamV KoVbobr Zmhr.

7) A{ZpíMVVm Am{U VmoQ>m: g§`moOH$ A{ZpíMVVm ñdrH$marV Agë`m_wio Ë`mbm Zoh_rM Z\$m {_imbm

nm{hOo. na§Vw A{ZpíMVVm ñdrH$méZ gwÕm H$mhr doiobm g§`moOH$mbm VmoQ>m hmoD$ eH$Vmo. VmoQ>m H$m

hmoVmo `mMr H$maU{__m§g hm {gÕm§V XoV Zmhr.

8) Zâ`mMo _mnZ: `m {gÕm§VmV A{ZpíMVVm ñdrH$maë`m~Ôb g§`moOH$mbm {_iUmam _mo~Xbm åhUOo

Z\$m hmo`. na§Vw A{ZpíMVVoMo H$moUË`mhr ^m¡{VH$ ñdénmV _mnZ H$aVm `oV Zmhr. VgoM A{ZpíMVVm

ñdrH$maë`m~Ôb {H$Vr Z\$m àmá hmoB©b ho {Z{eVnUo g_Oy eH$V Zmhr. Ano{jV Zâ`mMm A§XmO

H$éZM g§`moOH$ Jw§VdUyH$sMm {ZU©` KoVmo. `m Jmoï>rH$S>o {gÕm§VmV Xwb©j H$aÊ`mV Ambo Amho.

9) Zâ`mMm Xa: `m {gÕm§VmZo Z\$m H$m {Z_m©U hmoVmo `mMr H$maU_r_m§g {Xbobr Amho. na§Vw Zâ`mÀ`m

Xam{df`r H$mhrhr gm§{JVbo Zmhr.

10) Zâ`mÀ`m BVa H$maUmH$S>o Xwb©j: Any©U ñnYm©, ZdrZ CÚmoJg§ñWm§À`m àdoembm ~§Xr, AmH$pñ_V bm^

BË`mXr AZoH$ H$maUo Z\$m {Z_m©U H$aVmV Ë`m_wio A{ZpíMVVm ho Z\$m {Z{_©VmMo EH$ H$maU Amho

EH$_od H$maU Zmhr.

àm. ZmB©Q> `m§À`m Zâ`mÀ`m A{ZpíMVVm {gÕm§Vmda darb Q>rH$m H$aÊ`mV `oV Agbr Var `m

{gÕm§VmV Xmof H$_r d JwU OmñV Amho. hm {gÕm§V Zâ`mMo g_mYmZH$maH$ ñnï>rH$aU XoVmo. Ë`m_wioM

Z\$m{df`H$ {gÕm§VmV `m {gÕm§VmMo _hËd AZÝ`gmYmaU Amho. Zâ`mÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vm

{gÕm§Vmnojm Am{U Zâ`mÀ`m J{V_mZVm {gÕm§Vmnojm hm {gÕm§V OmñV dmñV{dH$ Amho.

Aä`mgmW© àíZ

{XKm}Îmar àíZ

1) {d^mOZmÀ`m gr_m§V CËnmXH$Vm {gÕm§VmMo Q>rH$mË_H$ narjU H$am.

2) I§S>mMr ì`m»`m Úm. [aH$mS>m}À`m I§S> {gÕm§VmMo Q>rH$mË_H$ narjU H$am.

3) I§S>{df`H$ AmYw{ZH$ {gÕm§V gm§Jm d ñnï> H$am.

4) ì`mOmMm F$U`mo½` {ZYr {gÕm§V gm§Jm d ñnï> H$am.

5) ì`mOmMm amoIVm ng§Vr {gÕm§V gm§Jm d ñnï> H$am.

6) Zâ`mÀ`m YmoH$m Am{U A{ZpíMVVm {gÕm§VmMo Q>rH$mË_H$ narjU H$am.

bKwÎmar àíZ

1) ~Xbr CËnÝZmMr g§H$ënZm ñnîQ> H$am.

170

2) dmñV{dH$ _Owar Am{U MbZr _Owar `m g§H$ënZm ñnîQ> H$am.

3) l{_H$m§Mo emofU hr g§H$ënZm ñnï> H$am.

4) l_mMr d¡{eîQ>`o ñnï> H$am.

5) l_mMm _mJo {\$éZ MT>V OmUmam nwadR>m dH«$ ñnï> H$am.

6) ì`mO åhUOo H$m`? gH$b d ewÕ ì`mOmMr g§H$ënZm ñnï> H$a.

7) H$Om©D$ {ZYrMr _mJUr {ZYm©[aV H$aUmao KQ>H$ H$moUVo?

8) H$Om©D$ {ZYrMr _mJUr {ZYm©[aV H$aUmao KQ>H$ H$moUVo?

9) H$Om©D$ {ZYrMr nwadR>m {ZYm©[aV H$aUmao KQ>H$ H$moUVo?

10) amoIVm ng§Vro à_wI VrZ hoVy ñnï> H$am.

Q>rnm {bhm

A) gr_m§V CËnmXH$Vm ~) ~Xbr CËnÝZ

H$) Am^mgI§S> S>) gm_w{hH$ gm¡Xmeº$s

B) l_mMm nwadR>m \$) amoIVm ng§Vr

_) Zâ`mM J{V_mZVm {gÕm§V

O) Zâ`mMm ZdmoÝ_of (Zd{Z{_©Vr {gÕm§V) P) Zâ`mMm OmoIr_ Am{U A{ZpíMVVm {gÕm§V

g§X^© J«§W

ì`mdgm{`H$ AW©emó (2004) boIH$, àm. Omdio, àm. Cera àm. nmQ>rb, goR> àH$meZ.

ì`mdgm{`H$ AW©emó (2013) boIH$, S>m°. amO|Ð agmi, gŠgog àH$meZ.