صراط مستقیمنقد مبانی مکتب تفکیک

بر اساس تقریر والمسلمین سیدانحجةاالسالم

حاج شیخ محمدحسن وکیلی

فهرست مطالب1.........................................................................مقدمه

1....مقدمۀ' استاد مکرم آیت الله حاج شیخ علی رضائی طهرانی.مقدمۀ' استاد مکرم حجةاإلسالم و المسلمین شیخ مهدی زمانی

1113...........................................................مقدمۀ' مؤلف

19...................................................فصل اول: جایگاه نقل19.........................مقدمۀ' اول: عدم حجیت ظنون در عقائد

21........................................................تذکر سه نکته24................................مقدمۀ' دوم: اقسام اصول اعتقادی

...مقدمۀ' سوم: روش های عملی علماء شیعه در اصول اعتقادی26

فرمایش مرحوم آیت الله شعرانی دربارۀ' شرح صدرالمتألهین28......................................................بر اصول کافی

30.................................................پاسخ به یک سؤال:33......مقدمۀ' چهارم: لزوم طی مراحل اجتهاد در اصول عقائد

36........مقدمۀ' پنجم: لزوم گشودن باب تأویل در اصول عقائد38.............................عوامل لزوم تأویل در اصول عقائد

52..............................................سه نکته دربارۀ' تأویل63....................مقدمۀ' ششم: وضع الفاظ برای معانی عامه

مقدمۀ' هفتم: ال بش__رطیت موض__وع ل__ه الف__اظ نس__بت ب__ه م__ادۀ'64..................................................................فلسفی

68..........مقدمه هشتم: قلت اعتماد بر ضبط روات در معارف75.مقدمۀ' نهم: از دست رفتن حجمی از روایات عمیق معارفی

80...............مقدمه دهم: انسداد باب علم در تفاصیل معارف86........مقدمۀ' یازدهم: لزوم رجوع به مدارک نقلی در معارف

مقدمۀ' دوازدهم: غرض از بررسی مدارک نقل در مبحث صراط91

94..............فصل دوم: بررسی آیات و روایات در مسأله صراط95...................................... _ صراط دنیا و صراط آخرت1101........................................ _ صراط آخرت کجاست؟2104..... _ حقیقت صراط به نفس امام معصوم گره می خورد3113.......................... _ آیا صراط هم اکنون موجود است؟4121........................... _ آیا راه بهشت و جهنم یکی است؟5129............................................. _ صراط تاریک است6132................... _ سرعت حرکت کنندگان بر روی صراط:7134............................... _ پهنای صراط چه مقدار است؟8139........................................ _ وحدت در کثرت صراط9

145.................................................. _ عقبات صراط10151.....................................جمع بندی و نکاتی از روایات:

154...............فصل سوم: تقریر فرمایش مرحوم صدرالمتألهین154...............................................................چند نکته

154...................................نکته أول: غرض از این فصل156.........نکته دوم: دقت و عمق فرمایشات صدرالمتألهین159...........نکته سوم: عبارت برخی از قدما در باب صراط

166...................فرمایش صدرالمتألهین رحمه الله در اسفار:177...............شرح و تقریر فرمایش صدرالمتألهین رحمه الله

177............................... دو گونه حرکت انسان در دنیا1178........................................ صراط مستقیم در دنیا2 . صراط مستقیم مو باریک تر اس__ت و هم از شمش__یر ت__یزتر3

179................................................................است182................................ اتحاد صراط با سالک صراط4183.......... صراط مستقیم کوتاه ترین مسیر به سوی خدا5184................................. وحدت در کثرت صراط دنیا6

185................ اختالف صور حقایق در اثر اختالف نشآت7185.................................... اتحاد صراط دنیا و آخرت8187........... اختالف صراط و عبورکنندگان بر حسب عمل9

188................................ کفار صراط مستقیم ندارند10189............................ وحدت در کثرت صراط آخرت11189............................. صراط هم اکنون موجود است12

192........................................................تکمیل و تتمیم196...................فصل چهارم: نقل و نقد عبارات کتاب »معاد«

196.........................................نقل عبارات کتاب »معاد«205.....................................تقریری از مطالب کتاب معاد

207............................................نکاتی در نقد کتاب معاد207.......نکته اول: صدرالمتألهین منکر صراط حسی نیستند

208نکته دوم: علل اشتباه فهمیدن فرمایشات صدرالمتألهین213.........................نکته سوم: خلط بدن اخروی با نفس

نکته چهارم: آیات قرآن صراحت و ظهوری در ص__راط معه__ود219.................................................................ندارد

224.................نکته پنجم: اعتقاد به صراط اجماعی نیستنکته ششم: خلط خیال و مادۀ' فلسفی با خیال و مادۀ' عرفی

226234.........نکته هفتم: همۀ' حقایق اخروی درون نفس نیست

237............................................پاسخ به برخی اشکاالت237........................................................اشکال اول:240.......................................................اشکال دوم:

241......................................................اشکال سوم:243.....................................................خاتمه: جایگاه عقل

244.................علت اجتناب حکمت دانان از بحث با تفکیکیان246.........استدالل تفکیکیان به اختالف آراء در رد روش عقلی

249......................................................نقد این استدالل249......... نقض به اصول عقاید و مبانی کالمی اجتهاد2و 1250.............................................. نقض به علم فقه3252. تفاوت قطع و اطمینان، فقه را از فلسفه جدا نمی کند4253............... راه احتیاط برای فقهای احتیاطی باز است5254................................... پاسخ حلی مغالطۀ' مذکور6 . مقایسۀ' اختالفات حکمت متعالی__ه ب__ا مش__اء خالف انص__اف7

260................................................................است262........... حرکت از مسیر نقل نیز موجب اختالف است8263............ این استدالل اختالفی است پس باطل است.9

263......................................روایاتی دربارۀ' اصول حکمت266........ضمیمه: مکتب تفکیک روش فقهای امامیه یا أخباریان؟

اصول چهارگانۀ' مکتب تفکیک در تقری__ر حجة االسالم و المس__لمین267..................................................................سیدان

267........................................... نگاه ایشان به عقل1270........................................... _ نگاه ایشان به نقل2

بررسی اصل اول: تقس_یم عق_ل ب_ه بین و غ_یربین و بی ارزش_ی272......................................عقل غیربین به علت اختالف

274.......نکته اول: مغالطۀ' اشتراک لفظی در کلمۀ' »عقل«276...............نکته دوم: اصول عقلی اثبات دین بین نیست

..نکته سوم: مغالطۀ' اشتراک لفظی در کلمۀ' »فلسفه« .277281....نکته چهارم: خلط شناخت ماهیات و احکام کلیه وجود

نکته پنجم: نظر تفکیک مط__ابق یکی از تقریره__ای اس__ترآبادی282................................................................است

...نکته ششم: مال محمد أمین از تفکیکیان موفق تر بوده است282

283.............بررسی اصل دوم: »تقدیم نقل بر عقل غیر بین«

283................................الف( صحت یا فساد این اصل:286.........ب( آیا این اصل، جزء روش فقهای امامیه است؟

بررسی اصل سوم: »لزوم رجوع به آیات و روای__ات در تفاص__یل286.................................................................عقاید«

.فقهای امامیه پیش از صدرالمتألهین چنین روشی نداشته اند .286

288................صدرالمتألهین لوادار رجوع به مدارک عقلی288بررسی اصل چهارم: »انفتاح باب علم در روایات معارفی«

292...............................روش صحیح بحث در اصول عقائد309................................................فهرست منابع و مصادر

310...................................................................ملحقات310.........................................._ مکتب تفکیک چیست؟1312...................................._ آشنایی حکما با علوم نقلی2315................................................._ تفسیر روایت ...3318........................................_ تقریرهای معاد جسمانی4321....................................................._ فیض کاشانی5323.............._ میرزا مهدی اصفهانی؛ مؤسس مکتب تفکیک6

323 ه.ق(1365 _ 1303زیست نامه میرزا مهدی اصفهانی )326...................................سلوک میرزا مهدی اصفهانی

329...............................میرزا مهدی اصفهانی در مشهد330................میرزا مهدی اصفهانی پس از دورۀ' رضاخان

332......میرزا مهدی اصفهانی و مخالفت با حکمت و عرفان.....ناآشنایی میرزا مهدی اصفهانی با فلسفه و عرفان نظری

334336................................میرزا مهدی و معرفت شناسی

ماجرای بیم__اری و بازگش__ت م__یرزا مه__دی اص__فهانی از زب__ان337.....................................................عالمه طهرانی

9صفحۀ' صراط مستقیم

مقدمه مقدمۀ2 اس//تاد مک//رم آیت الل//ه ح//اج ش//یخ علی

رضائی طهرانی

جیم یطان الر أعوذ بالله من الش حیم حمن الر بسم الله الر

و صلى الله على سیدنا محمد و ءاله الطیبین الطاهرینو لعنة الله على أعدآئهم أجمعین من اآلن إلى قیام یوم الدین

و ال حول و ال قوة إال بالله العلى العظیم مخالفت با فلسفه و منطق پیشینه ای طوالنی در جهان اس__الم دارد تا آن جا که بعضی گفته اند: من تمنطق فقد تزن__دق »ه__ر کس منط__ق پیش__ه کن__د بی دین می ش__ود« و ب__رخی نوش__تند:

»فیلس__وفان1.«فالس//فة اإلس//الم ه//ادمون لإلس//الم»تخریب گران اسالم اند«.

این مخالفتها در هر دو فرقه ب__زرگ اس__المی یع__نی ش__یعیان و سنیان دیده می شود، گرچه در اهل سنت بیش__تر و بیش__تر ب__ه

چشم می خورد. منشأ این مخالفتها توهماتی است ک__ه بررس__ی تفص__یلی هم__ه آنها نوشتاری مستقل می طلبد و ما در اینجا به ذک__ر ب__رخی از

آن با پاسخی اجمالی بسنده می کنیم: . فلسفه پیشینه ای غیراسالمی دارد و از دانش ه__ای وارداتی1

به جهان اسالم است. : أوال: مگر پیشینه داشتن یک دانش قب__ل از اس__الم، آنپاسخ

را ضد ارزشی می کند. مگر فیزیک، شیمی، حقوق، اخالق و...سابقه قبل از اسالم نداشته اند.

ثانیا: فلسفه اسالمی در محیط مسلمین، بومی س__ازی ش__ده و اسالمی گردیده است، و این مسأله بر اهل اطالع کامال روشن

است. . فلسفه با الحاد و بی دینی گره خورده است و فیلس__وفان2 (101. میرزا مهدی اصفهانی )نقد و برسی نظریه تفکیک، ص 1

10صفحۀ' صراط مستقیمبه زندقه و الحاد مشتهر بوده اند.

پاس__خ: فلس__فه تفک__ر آزاد درب__ارۀ' هس__تی اس__ت و فیلس__وف ممکن است در این تفکر آزاد، _ به حق _ ب_ه توحی_د و ی__ا ___ ب__ه باطل _ به إلحاد برسد. فیلسوفان هم به دو دس__ته فیلس__وفان موحد و ملحد تقسیم می شوند. پس نه فلس__فه ب__ا الح__اد گ_ره

خورده است و نه فیلسوفان همه ملحدند. الم . فلسفه به منظور بس__تن درب خان__ه اهل بیت 3 درعلیهم الس__

__اس از خ__ارج جه__ان اس__الم ب__ه جه__ان زمان زمام__داری بنی عباسالم وارد شد.

پاسخ: : نادرست ب__ودن ه__دف، غل__ط ب__ودن ک__ار را نتیج__هاوالنمی دهد و حسن و قبح فاعلی و فعلی مالزمه ای ندارند.

: این ادعا از نظر تاریخی ثابت نیست. معلوم نیست فقهثانیا و عقائد ش__یعی در عص__ر بنی عب__اس ___ در زم__ان ترجم__ه ___ در ساحت های علمی از اشتهار زی_ادی برخ_وردار ب_وده باش_د ک_ه

نیاز به ایجاد چنین رقیبی پیدا کنند. . در روای____ات ف____راوانی از فلس____فه و فالس____فه ب____دگوئی4

شده است. پاسخ: در روای__ات از کالم هم ف__راوان م__ذمت شده اس__ت، ولیاوال

این دسته روایات مورد توجه مخالفان قرار نمی گیرد؛ زیرا ب__هکالم اعتقاد دارند.

: چند روایت مذمت کننده فلسفه ض__عف س__ندی و داللیثانیادارند. : این روایات اخبار آحادند که در غ__یر ف__روع فقهی__ه حجتثالثا

نیستند، مگر شواهد اطمین__ان بخش ضمیمۀ' ش__ان گ__ردد و اینشواهد در مورد بحث ما مفقودند.

: این روایات ب__ه ص__ورت قض__یه خارجی__ه گفت__ه ش__ده اند.رابعا یعنی فلسفه یونانی پیش از ب__ومی ش__دن در جه__ان اس__الم ب__ا توج___ه ب___ه پ___اره ای آموزه ه___ای منفی، م___ورد ذم اه___ل بیت

الم قرار می گیرند و هرگ__ز مقص__ود روای__ات ه__ر آنچ__هعلیهم الس__ فلسفه نامیده شود _ گرچه مبتنی بر صدها آیه و ح_دیث باش_د

11صفحۀ' صراط مستقیم نبوده است. –

: چ__ه ش__د ک__ه اسالم شناس__ان ب__اریک بینی همچ__ونخامس//ا ابن سینا، خواجه طوسی، عالمه حلی، نراقیین، میرداماد، شیخ به_____ایی، خوانس_____اریین، ص_____درالمتألهین، فیض کاش_____انی، جهانگیرخان قشقائی، آخوند کاشی، اصطهباناتی، شیخ محم__د حسین اص__فهانی )کمپ__انی(، عالم__ه طباطب__ائی، خمی__نی کب__یر، شهید مطهری و... ک__ه عم__ری را در بررس__ی آی__ات و روای__ات گذرانده اند، به این روایات ذم فلسفه عمل نکرده اند. آیا این__ان غافل بودند، یا جاهل، یا فاسق؟ بی شک اینان عالم__انی عام__ل

بودند و اشکال را از بن بی ریشه می دیدند. . فلس__فه، دانش بی فائ__ده ای اس__ت؛ زی__را اگ__ر مقص__ود از5

فلسفه خوانی تمرین ذهنی است، این فائده ب__ا ریاض__یات به__تر__ات هس__تی اس__ت، به دست می آید. و اگ__ر منظ__ور درک واقعی این فائ__ده ب__ا وحی یع__نی ت__دبر در کت__اب و س__نت بس__یار به__تر حاصل می شود. و اگر مقصود دفاع عقالنی از آموزه های دینی

است، این فائده وظیفه علم کالم است، و نه فلسفه. پاسخ: : فلسفه دانشی است که جایگزین ندارد. سخن از بای__د واوال

نباید در اخالق مطرح است و سخن از است و نیست در علم،و سخن از هست و نیست در فلسفه.

هر گاه بشر درباره بود و نبود چیزی )کون تام، لیس تام__ه( ب__ا تفکر عقالنی )برهان منطقی( بیندیشد، به اندیش__یدن فلس__فی

. پس مقصود از فلسفه دانی، تمرین ذه__نی1دست یازیده استنیست که گفته شود: ریاضی بهتر ذهن را تمرین می دهد.

: راه درک واقعی__ات منحص__ر در ت__دبر در وحی نیس__ت وثانی//ا حتی خود وحی بر تفکر عقالنی منطقی پای فشرده اس__ت. در سیص__د آی__ه و ه__زاران روایت ب__ر عقل گ__رائی بش__ر )و ن__ه مسلمانان( تأکید شده و بارها خداوند در قرآن کفار را دع__وت به تفکر کرده است. معنای این دعوت این نیست که ای کف__ار بیائید مسلمان شوید و س__پس در ق__رآن و س__نت ت__دبر کنی__د!؛

، مقاله اول.1. ر ک. اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ ج 1

12صفحۀ' صراط مستقیمبلکه

ثالث__ا: گرچ__ه دف__اع عقالنی از آموزه ه__ای دی__نی وظیف__ۀ' کالم و متکلم است، ولی فیلسوفی که با بره__ان ص__رف ب__ه حق__انیت آموزه ه__ای کالن دین می رس__د و آنه__ا را از همین راه اثب__ات می کند، بهترین خدمت را به دین کرده است. او ن__ه تنه__ا متهم به تفکر کانالیزه نمی شود که می توان__د بی دین__ان و ش__کاکان و

علم زدگان را هم به ساحت دین رهنمون گردد. مقصود این است ک__ه ب__ا عق__ل خ__دادادی و ب__ا تفک__ری آزاد در حقائق جهان هستی _ که از آن جمله اس__ت وج__ود خ__دای رب

العالمین و ضرورت وحی بیندیشید. آری، بس__ی تف__اوت اس__ت بین نظ__ری ک__ه می گوی__د: فلس__فۀ' مسلمین همان کالم اس__ت و فلس__فه اس__المی بی معناس__ت، و بین نظریه ای که می گوی_د: فلس_فه نمی توان_د دف_اع عقالنی از

دین داشته باشد. . بسیاری از کسانی که به فراگ__یری فلس__فه پرداخته ان__د، در6

پایان عمر خویش ک_ه پخت__ه ش__ده اند از این ک__ار توب__ه ک__رده واظهار پشیمانی نموده اند.

پاسخ: : کسانی که از فلسفه خوانی و فلسفه دانی توبه کرده ان__د،اوال

هیچک__دام معص__وم نبوده ان__د و قه__را کارش__ان حجت ش__رعینیست و برای کسی الزام نمی آورد.

: فراوانن__د کس__انی ک__ه در پای__ان عم__ر از فقه خ__وانی،ثانی//ا ادب دانی، کالم آموزی، و بلکه علم آموزی توبه کرده اند. آیا این

امور می تواند دلیل بد بودن فقه و ادب و کالم و علم باشد. : مقصود غالب این بزرگان این بوده ک__ه چ__را در فلس__فهثالثا

ماندم و ب__ه عرف__ان و ب__ویژه عرف__ان عملی ن__پرداختم؟ س__خن آنان این است که ای کاش از عقل به شهود پر کشیده ب__ودم،

نه اینکه از عقل به نقل فرو می افتادم. و مقصود بعضی دیگر این بوده که »به هر آنچ__ه ح__ق اس__ت و بر پیامبر فرو آمده است إجم__اال معتق__دیم و از فلس__فه ای ک__ه مخالف با شریعت باشد توبه می کنیم«. و این امری است ک__ه

13صفحۀ' صراط مستقیم ه__ر مس__لمانی بای__د همیش__ه ب__دان معتق__د باش__د، ولی اعتق__اد اجمالی به »م_ا ج_اء ب_ه الرس_ول« مناف_اتی ب_ا بحث و تحلی_ل

تفصیلی عقلی در موضوعات گوناگون ندارد. باری، امروزه فلسفه زیربنای هم__ه نظام ه__ای مهم اقتص__ادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است و چقدر دور از حقیقت ان__د کس__انی ک__ه در ص__ددند س__رمایه عظیم فلس__فه اس__المی را از جهان اسالم بگیرن_د و از چه_رۀ' اس_الم دی_نی خردگری_ز، ارائ_ه کنند. به گم__ان من، خط__ری را ک__ه أخب__اریت در گذش__ته ب__رای شیعه و تفکر ش__یعی ب_ه ارمغ_ان می آورد، هرگ_ز نمی ت_وان ب_ا تفکر »تفکیکی« برابر دانست، که ب__ه تعب__یر آن آیت الل__ه ح__اج

:دام ظله العالیسید عزالدین زنجانی »اگر أخباری در فروع فقهی اخباری بود، تفکیکی در اص__ول

دین أخباری است«. حدود هفت__اد س__ال قب__ل ع__المی بزرگ__وار از نج__ف اش__رف ب__ه

الم مشهد الرضا هج__رت ک__رد. این ع__الم ک__ه ب__ه م__یرزاعلیه الس__ 1مهدی اصفهانی مشهور شد، مکتبی فک__ری ___ علمی پی افکند

که بعدها با پیشنهاد اس__تاد محمدرض__ا حکیمی ب__ه ن__ام »مکتبتفکیک« شهره گشت.

این مکتب فک__ری ک__ه بن__ایش ب__ر فلس__فه و عرف__ان س__تیزی و اعتنای به روایات در مقام کشف حقائق هس__تی اس__ت، در آن زمان شخصیت های علمی حوزۀ' خراسان را مقهور خود ک__رد؛ شخصیت هائی همانند آیات: ش_یخ محم_د حل__بی، ش__یخ مجت_بی قزوینی، شیخ هاشم قزوی__نی، م__یرزا ج__واد ته__رانی، کج__وری، نوغانی و مروارید. با پیوستن ب__رخی از خطب__ای ن__امی ب__ه این طرز تفکر، اعتقادات این گروه نقل مجالس و محافل ش__د ب__ه گونه ای که در سال های بعد _ و تا به امروز _ این اعتق__ادات در میان عوام مشهد هم مط__رح اس__ت و گ__اه ب__ا ش__دت و ح__دت

بسیار ارائه می گردد. . رهبر معظم انقالب حضرت آیت الله خامنه ای این مکتب را نیمه کالمی نیمه عرف__انی1

می دانند )ر ک: گزارشی از سابقه ت__اریخی و اوض__اع کن__ونی ح__وزه علمی__ه مش__هد، ص27)

14صفحۀ' صراط مستقیم تفکیک، در سیر تط__ور خ__ود از قرائت ه__ای مختلفی برخ__وردار شد و به تدریج تلطیف گش__ت. بنیان گ_ذار این مکتب می گفت: »فلس___فه خوانی مای___ه ه___دم اس___الم و فیلس___وفان مخرب___ان اسالم اند« ولی نوتفکیکیان امروز همچون استاد حکیمی تا ب__ه اینجا پیش رفتند که »فلسفه خواندن الزم است و ب__ه فلس__فه

معتقد گشتن ناروا«. ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟! اخیرا نوتفکیکیان مجبور شده اند در مس__ائل فلس__فی همچ__ون قاعده الواحد، سنخیت می__ان علت و معل__ول، رب__ط ح__ادث ب__ه قدیم، اصالت و تشکیک وجود و... وارد شوند و ب__ه فلس__فیدن

صدیق شفیق حجة اإلسالم والمسلمین اس__تادبپردازند. به گفتۀ' : سید یدالله یزدان پناه

»این قوت و صالبت و سعۀ' فلسفه است که همه مخالف__ان خ__ود را آرام ب__ه س__مت خ__ود می کش__د و در خ__ود هض__م

می کند.«و به تعبیر ارسطو:

»اگر بخواهی فیلس__وف باش__ی بای__د فلس__فه بخ__وانی و اگ__ربخواهی فیلسوف نباشی باز هم باید فلسفه بدانی«.

بزرگ__ان م__ا از دیرب__از راه دس__ت یابی ب__ه واق__ع را س__ه راه می دانس__تند: وحی و عق__ل و ش__هود. و معتق__د بودن__د تفک__ر عقالنی اگر برهانی و منطقی باشد و شهود اگر صحیح باشد و فهم از وحی اگر درست باش__د، ه__ر س__ه مص__یب ب__ه واقع ان__د. روشن است که این ادعا درج__ائی اس__ت ک__ه ه__ر س__ه ک__اربرد دارند؛ زیرا هر سه در همه زمینه ه_ا ک_اربرد ندارن_د؛ مثال عق_ل در مس__ائل ج__زئی ___ همانن__د تع__داد دره__ای بهش__ت و جهنم _ کاربرد ندارد. ام__ا آنج__ا ک__ه ه__ر س__ه، ک__اربرد دارن__د، بی ش__ک مفادشان یکی بیش نیست و نمی تواند باشد؛ زیرا ک__ه نس__بیت حقائق باطل و تأثیرپذیری واقع از ادراک مدرکان بی معناست. نیز نمی توان توقع داشت که فیلس__وفان، عارف__ان و فقیه__ان و متکلمان خطا نکنند. فلسفه، عرفان و فهم از وحی که فق__ه و کالم نقلی نام دارد علوم بش__ری اند و س__یری تک__املی دارن__د و

15صفحۀ' صراط مستقیم وظیفه هر کس که در این س__احت ها تالش دارد، پیراس_تن ه_ر چه بیشتر ساحت فع__الیت خ__ود از اوه__ام و اغالط اس__ت. ام__ا کجا دیده اید که یک فهم صحیح از وحی ب__ا ی__ک بره__ان ق__دیم و

یک کشف متین ناهماهنگ باشد؟! نیز می دانیم که همان گون__ه ک__ه فهم جمی__ع از وحی را م__یزانی است که علوم درایه و رجال و اصول و فق__ه الح__دیث متکف__ل آن است، برهان صحیح و کشف صحیح هم دارای میزان است که علوم منطق و عرفان نظری متکفل بررسی و تبیین دقی__ق

این میزان اند. یکی از مباحث مورد بررس__ی بش_ر از گذش_ته ت_اکنون مس_أله سرنوشت آدمی است. مباحث مربوط به معاد بمانند مس__ائل مربوط به مب__دأ همیش__ه م__ورد کنک__اش ذه__نی انس__ان ب__وده و می باش__د. وحی و عق__ل و ش__هود در این زمین__ه حرفه__ا دارن__د.

بعضی بیشتر و برخی کمتر. ف بس__یار بای__د گفت ک__ه در این مس__أله ___ بحث مع__اد _ با تأس__ وحی به طور جدی مورد بازخوانی ق__رار نگرفت__ه اس__ت و ه__ر کس بخواهد در این زمینه تحقیق کن__د راهی پ__ر پیچ و خم ف__را

روی دارد. تفکیکیان _ و به ویژه جناب سیدان _ معتقدن__د ک__ه فالس__فه ___ و به ویژه صدرمتألهان _ در این زمینه فلسفیده اند و چون فلسفه راه نامطمئنی است به خطا رفته اند؛ غافل از اینک__ه ص__درا در این بحث بیشتر متکلم است ت__ا فیلس__وف و در ص__در کس__انی است که ب__ه وحی در این زمین__ه به__ا داده اس__ت و ب__ه تب__یین و بررسی روایات وارده پرداخته است. این ادعا در کتاب حاض__ر

به خوبی اثبات شده است. در این کتاب که بحثی است درب__اره ص__راط ب__ه عن__وان نمون__ه فهم یکی از اهل تفکیک از عبارات فیلس__وفان ط__رح و س__پس

نقد شده است و بخوبی روشن گشته است که: أوال: چقدر مدعیان فلسفه ستیزی از فهم ظاهر عبارات حکما عاجزند، در حدی که گاه از عبارت، نقیض مقصود نویسنده را

می فهمند.

16صفحۀ' صراط مستقیم : دغدغ_ه حکیم_انی همچ_ون ص_درا ش__رح روای_ات عمی__قثانیا

معارفی است. کاری ک__ه هیچ فلس__فه س__تیزی ب__دان نپرداخت__هاست و صدرا در این ساحت جلودار و لوا دار است.

الم : لس__ان روای__ات اه__ل بیت ثالث//ا در س__احت هایعلیهم الس___ گوناگون و با مخاطب__ان مختل__ف، مختل__ف اس__ت و ی__ک س__طح انگاش__تن روای__ات از نظ__ر ژرف__ای مض__مون، س__طحی نگری و

ساده اندیشی است. : بزرگانی همچون صدرالمتألهین نه فهمش__ان از وحی ازرابعا

اصحاب تفکیک ضعیفتر اس__ت و ن__ه دلسوزیش__ان ب__رای دین و مکتب تشیع از آنان کم__تر اس__ت و ن__ه تالشش__ان ب__رای ت__رویج

مذهب از آنها کمرنگتر. این جانب بیش از بیست و پنج سال است که در ح__وزه علمی__ه به تدریس مشغولم و صدها طلبه در بحث ه__ای مختل__ف حق__یر ش__رکت داش__ته اند، ام__ا ب__ه ج__رأت می ت__وانم ادع__ا کنم ک__ه در ت__یزفهمی و ژرفنگ__ری کم__تر طلبه ای را بمانن__د حجة اإلس__الم و المسلمین حاج شیخ محمد حسن وکیلی دی__ده ام و ح__دس این حق__یر این اس__ت ___ و ح__دس االلمعی یقین ___ ک__ه اگ__ر جن__ابش چون__ان گذش__ته فق__ط ب__ه اش__تغاالت علمی و س__لوک عملی بپردازن__د در آین__ده ای ن__ه چن__دان دور از چهره ه__ای مان__دگار و

درخشان حوزه های علمیه خواهد شد. بحث و کنک__اش در مس__ائل علمی مای__ه رش__د علم و ب__روز و

ظهور حقیقت است. ب و ب__ر مح__ور ح__ق طل__بی و بحث علمی اگر پیراسته از تعص__ حقیقت جوئی شکل گیرد، منافع فراوانی ب__رای جامع__ه بش__ری به ارمغان می آورد. بی جهت نیست که در بهترین ش__ب س__ال یعنی شب قدر که بهتر از هزار ماه است مذاکره علم برترین

عبادت دانسته شده است. این نوشتار که نقد و بررسی آراء یکی از تفکیکیان اس__ت ___ و البته به عنوان نمونه ارائ__ه ش__ده اس__ت ___ در ن__وع خ__ود اولین است، ولی می تواند آخرین نباشد، و انش__اءالله نخواه__د ب__ود و من همین ج__ا از ش__خص م__ورد انتق__اد و ی__ا دوس__تان و هم

17صفحۀ' صراط مستقیم اعتقادان ایشان به صراحت می خواهم که حتما ب__ه نق__د علمی این نوشتار بپردازند. و به این وسیله تنور بحث را گرم کنن__د و از حیثیت علمی خویش دفاع کنند که از گذشته گفته اند: حی__اة

المالعلم بنت البحث و أم__یر بی__ان علی بن أبی ط__الب علیه الس_____د من__ه فرم__وده اس__ت: »اض__ربوا بعض ال__رأی ب__البعض یتول

الصواب«. چه بحثی مهمتر، شیرینتر، حیاتیتر و دقیقتر از معاد و ص__راط.

بحثی که هم مقصد را تبین می کند و هم راه را. بارالها! به حق دلیالن راهت که خود صراط اقوم ان__د، م__ا را از

هرگونه لغزش علمی و عملی محافظت بفرما. شب بیست و سوم ماه مبارک

رمضان ، شیخ علی رضایی1428لیلة القدر

طهرانی

18صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 استاد مکرم حجةاإلسالم و المس//لمین

شیخ مهدی زمانی

حیم حمن الر بسم الله الرالحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد

وآله الطاهرین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین من اآلن إلیقیام یوم الدین

و ال حول و ال قوة إال بالله العلی العظیم.قال الله تعالی الحکیم:

__دوها و أن__ابوا إلى الل__ه لهم __وا الطاغوت أن یعب ذین اجتنب ]و النه بع__ون أحس__ تمعون الق__ول فیت ذین یس__ ر عب__اد ال البشری فبش

ذین هداهم الله و أولئک هم أولوا األلباب.[ أولئک الالمو قال أمیرالمؤمنین معتموه: »علیه الس__ __ر إذا س__ اعقلوا الخب

عقل رعایة ال عقل روایة فإن رواة العلم کثیر و رعاته قلیل«.و قال أیضا: »علیکم بالدرایات ال بالروایات«

یکی از مهمترین وظائف حوزه های علمیه ت__بین مع__ارف دی__نی است که در روایات فوق از آن تعبیر به درایه ش__ده، و روش__ن است که درایت آیات و روایات که حاوی أس__رار مب__دأ و مع__اد است و مشتمل بر غوامض و جواهر عل__وم الهی اس__ت ب__دون استمداد از مق__دمات ص__حیح ک_ه مط_ابق عق_ل و ش_رع باش__د

إمکان پذیر نیست. اگر چه اصل لزوم درای__ه م__ورد اختالف نیس__ت ولی در کیفیت آن دو طری__ق وج__ود دارد: اول روش کس__انی ک__ه معتقدن__د معارف دینی بدون استمداد از مقدمات فلسفی و تنها ب__ا اتک__ا به عقل فط__ری بای__د فهمی__ده ش__ود، و دوم م__رام اف__رادی ک__ه ب__دون بهره گ__یری از مق__دمات فلس__فی این ام__ر را غ__یر ممکن می دانند. اینک در ص__دد ج__رح و تع__دیل این دی__دگاه ها نیس__تیم؛ ولی ه__ر دو دی__دگاه از ق__دیم األی_ام می__ان علم__اء أعالم دارج و

رائج بوده است. رساله حاضر در برگیرن__ده همین دو منظ__ر در یکی از مع__ارف

19صفحۀ' صراط مستقیم دینی که مبحث بسیار عمیق و دقیق صراط اس__ت، می باش__د. فاض__ل ارجمن__د جن__اب مس__تطاب حجة اإلس__الم ح__اج ش__یخ

ب___ا حض___ور در درس ب___رخی ازدام توفیق___ه محمدحس___ن وکیلی طرف__داران نظری__ه تفکی__ک این مبحث را گ__ردآوری نم__وده و سپس به نقد و بررسی اصل مبنای تفکیک و خصوص__ا دی__دگاه آن در مس___أله ص___راط پرداخته ان___د. در این رس___اله انس___ان می تواند تفاوت روشن میان این دو روش را مالحظه نماید. به دور از هرگونه جانبداری می توان گفت: رسالۀ' حاضر از عهدۀ' این مهم ب__ه خ_وبی برآمده اس__ت. زحم_اتی ک__ه ایش__ان چ__ه در جمع آوری و موضوع بندی روایات و چه در تحلیل و بررسی آنها نموده اند، شایان تقدیر اس__ت. و از جهت دیگ__ر اینک__ه اینگون__ه بحث در روایات صراط س__ابقه نداش__ته و ب__دیع و جدی__د اس__ت

مزید بر ارزش این رساله گردیده است. امید است که این اثر مورد قبول بارگاه حضرت اح__دیت ق__رارگرفته و موجب بهره مندی مطالعه کنندگان گرامی قرار گیرد.

والسالم علینا و علی عباداللهالصالحین

و ءاخر دعوانا أن الحمد لله ربالعالمین

هجریه1428 شعبان المعظم 26قمریه

شیخ مهدی زمانی

20صفحۀ' صراط مستقیم 

جیم یطان الر أعوذ بالله من الش حیم حمن الر بسم الله الر

و صلى الله على سیدنا محمد و ءاله الطیبین الطاهرینو لعنة الله على أعدآئهم أجمعین من اآلن إلى قیام یوم الدین

و ال حول و ال قوة إال بالله العلى العظیم

مقدمۀ2 مؤلف

از سال های آغازین اشتغال به علوم حوزوی، شنیده ب__ودم ک__ه م__دعیمکتب تفکیکگ__روهی هس__تند ک__ه در ق__الب و ن__ام

داشتن نظراتی نو و معارفی ناب و خ__الص می باش__ند و مکتب حکماء و عرفا را باطل می دانند. و همیشه در انتظار بودم ک__ه دروس مقدماتی را فراگیرم تا توان مطالع__ه آراء بزرگ__ان این

مکتب را بدست آورم. بحمدالل__ه پس از م__دتی توفی__ق ی__افتم ت__ا در درس »بدای__ة الحکم__ة« ش__رکت نم__ایم. از هم__ان آغ__از، روش خ__ویش را مطالعه حکمت هم__راه ب__ا آراء مکتب تفکی__ک ق__رار داده و بن__ا گذاشتم قدم به قدم نقدهای بزرگان تفکیک را مطالعه کنم ت__ا ب__ا ه__ر دو نظ__ر آش__نا باش__م و از اته__ام فلس__فه زدگی ن__یز دور بمانم. ولی با مراجع_ه ب_ه کت_بی چ_ون »ع_ارف و ص_وفی چ_ه می گویند؟« و »تنبیهات حول المبدأ و المع__اد« می دی__دم آنچ__ه اس__اتید م__ا از فلس__فه تقری__ر می کنن__د ب__ا آنچ__ه بزرگ__ان مکتب تفکی__ک برداش__ت کرده ان__د، بس__یار متف__اوت اس__ت و نق__دهای ایشان فقط به آنچ__ه خ__ود برداش__ت نموده ان__د وارد اس__ت ن__ه

آنچه در حکمت متعالیه آمده و اساتید فن تقریر می کنند. در طول تحصیل حکمت نیز، س__عی می ک__ردم کماک__ان ب__ا آث__ار بزرگان تفکی__ک م__أنوس باش__م، ش__اید آن__ان نکته ای از روای__ات استفاده کرده باشند که از دید حکماء دور مانده باشد. در این می____ان در محاف____ل مک____ررا ن____ام خطیب توان____ا جن____اب حجة اإلسالم و المسلمین حاج سید جعف__ر س__یدان را می ش__نیدم

21صفحۀ' صراط مستقیم ک___ه در مج___الس مختل___ف م___دعی بطالن مس___یر حکمت و عرفان اند و گفته می شد تألیفاتی هم در این زمینه دارن__د ولی

اثری از ایشان در دست نبود. حدود دو سال پیش در بازار کتابی دیدم به نام »معاد: سلسله دروس استاد معظم حاج سید جعفر سیدان«. آن را خری__دم و مطالعه کردم، ولی آن را همچون کتابه__ای س__ابق، از مط__الب حکمی دور یافتم. ب__ا خ__ود گفتم ش__اید نقص از مق__رر مح__ترم کت__اب اس__ت زی__را خ__ود در آغ__از می گوین__د: مط__الب کت__اب برداشت های من از درس های معظم له می باش__د. ت__ا اینک__ه در

، فرص__تی ف__راهم ش__د و م__دتی1425_26پایان سال تحصیلی کوتاه در درس معظم له ش__رکت ک__ردم. متوج__ه ش__دم فض__ای درس با فضای کتاب یکسان است و کت__اب م__ورد تأیی__د اس__تاد محترم است. تعدای از آن گاهی در کنار میز ایشان بود و بعد از درس ه__ر کس می خواس__ت از طری__ق یکی از ارادتمن__دان

تهیه می کرد. موض_وع بحث »بررس__ی عقائ_د اختالفی مح_ل ابتالء« ب_ود. در این راستا به نقد نظریه مالصدرا در »مسأله صراط« و اثب__ات تنافی کامل نظر ایشان ب__ا م__دارک وحی__انی مش__غول بودن__د و هم__ان مط__الب کت__اب »مع__اد« را ت__دریس می کردن__د، ولی متأسفانه آنچه به مالصدرا نسبت داده می شد کامال بی ارتب__اط ب__ا رأی ایش__ان ب__ود و غ__الب حاض__رین در مجلس درس ن__یز

آشنائی چندانی با حکمت نداشتند. از طرفی در میان درس نیز هر وقت مناس__بتی پیش می آم__د، اس__تاد مح__ترم عب__ارتی از جن__اب »مح__یی ال__دین«، »حکیم س__بزواری«، »عالم__ه آیت الل__ه طباطب__ائی«، »عالم__ه آیت الل__ه حسینی طه__رانی«، »آیت الل__ه حس__ن زاده آملی« و » آیت الل__ه ج__وادی آملی« در أب__واب مختل__ف می خواندن__د و ب__ه ش__کل نادرس__تی تفس__یر می کردن__د ت__ا ب__ه حاض__رین اثب__ات کنن__د آراءف حکماء و عرفا منافی شریعت است. و گاهی _ با کمال تأس__ _ استهزاء می شد و صدای خنده هم مجلس را فرا می گرفت. ب__ه تق__دیر الهی زم__ان حض__ور حق__یر در مجلس درس ایش__ان،

22صفحۀ' صراط مستقیم مق__ارن ب__ود ب__ا حض__ور دو تن از فض__الی فلس__فه خوان__ده ک__ه اشکاالت متعددی بر ایش__ان می کردن__د و بحث ه__ر روز از این سو به آن سو می شد تا اینکه ایشان بن__ا ب__ر این گذاش__تند ک__ه دیگر در درس به اشکال کسی جواب ندهن__د. حق__یر از ایش__ان تقاضا کردم ک_ه بع_د از درس فرص_تی دهن__د ت_ا تقری_ر ص_حیح فرم__ایش ص__در المت__ألهین را ع__رض کنم و اش__کاالت تقری__ر ایشان روشن شود و م__وافقت نمودن__د. ف__ردا پس از درس در حضور شاگردان ایشان مق_داری از مق_دمات تقری_ر فرم_ایش ص__درالمتألهین را ع__رض ک__ردم و در هم__ان جلس__ه ب__رخی از اشکاالت برای خود ایشان روش__ن ش__د، ولی ع__ذر آوردن__د ک__ه چون قرار دارند بحث فردا ادامه یابد. من هم تقاضا کردم ک__ه

فرصت فردا به اندازه کافی باشد تا بحث تمام شود. فانه در میان__ه بحث در روز بعد بحث را پی گرفتیم، ولی متأس__ گفتند: »ادامه بحث در محضر عموم صالح نیست!« و هر چ__ه خواهش کردم که بحث را ادامه دهند قبول نکردند و از حق__یر

دعوت کردند که برای بحث خصوصی به منزل ایشان بروم. حقیر نیز به دو علت این کار را نپذیرفتم:

___ این نس__بت ناص__حیح ب__ه پاس___دار ب__زرگ مکتب تش__یع1 »صدرالمتألهین«؛ در نزد همین جمع داده شده ب__ود؛ ل__ذا دف__ع

آن نیز باید در همان جمع صورت می گرفت. _ ایشان با وجود ناآشنائی شدید با حکمت، خ__ود را ع__الم ب__ه2

حکمت می دانستند و مجالی برای تفسیر و توض__یح چن__د نکت__ه دقیق بحث نمی گذاش__تند. ه__ر چ__ه حق__یر ب__رای حف__ظ اح__ترام سیادت و کهولت ایشان ___ ک__ه در حکم ج__د حق__یر هس__تند ___ و رعایت آداب بحث، تالش می نمودم، معظم له نسبت ب__ه بن__ده اینط__ور نبودن__د و اج__ازه تم__ام ک__ردن جمالت را نمی دادن__د، فرم__ایش خ__ود را تک___رار نم___وده و گ___اه ب___ا جمالتی تحق___یر

می نمودند. در خالل مدت کوتاهی که در درس شرکت کردم، مجم__وعه ای از روایات مبحث »ص__راط« را ن__یز جمع آوری نم__ودم و پس از انصراف ایشان از بحث، با یادداشت هائی درب__اره اص__ل بحث،

23صفحۀ' صراط مستقیمهمه را نگهداری کردم.

بع__دها مک__ررا از ط__رف ارداتمن__دان ایش__ان ش__نیده ش__د ک__ه می گویند: »اگر مدعیان حکمت چ__یزی داش__تند می آمدن__د و ب__ا معظم له بحث می کردن__د، لیکن هم__ه از بحث گریزانن__د چ__ون

می ترسند مغلوب شوند و... «. و از ط__رفی معظم ل__ه ن__یز از تبلی__غ و ت__رویج نظ__رات خ__ویش دست بر نداشته و با تالش هر چه بیشتر در مقابل__ه و منازع__ه با حکمت و عرفان می کوشند. و چه بسا این امر سبب مشتبه شدن حق در نگاه حقیقت جویان _ مخصوصا جوانان پ__اک و بی

اطالع _ می گردد. ایش__ان ن__ه تنه__ا آراء بلن__د »ص__درالمتألهین«؛ را خط__ا و باط__ل می شمرند بلکه در من__ابر و نوش__تجات خ__ود اص__رار دارن__د ک__ه نظرات حکمت متعالیه مخالف نصوص و ض__روریات دین و ب__ه اصطالح فقهی کفر مسلم است. ب__ا وج__ود اینک__ه این نظ__رات مورد تأیید عده ای از بزرگترین علمای شیعه در سده های أخیر همچ__ون مرح__وم » آیت الل__ه ش__یخ محمد حس__ین اص__فهانی کمپانی« و »عالمه آیت الل__ه طباطب__ائی« و ره__بر فقی__د انقالب

ب__وده اس__ت وقدس س__رهم »حض__رت آیت الله العظمی خمی__نی« نسبت دادن کفر به اعتقادات مس_لم این اس__طوانه های جه_ان

تشیع نابخشودنی است. طالب م__وجب ش__د ک__ه بن__ده احس__اس وظیف__همجموعه این م

نمایم و کتاب حاضر را در نقد مبانی فک__ری مکتب تفکی__ک ب__هنگارش درآورم.

مکتب تفکیک به تقریر مدرس محترم کتاب »معاد« آمیخته ایاز خطا و اشتباه در چهار زمینه است:

_ عدم شناخت صحیح نسبت به جایگ__اه نق__ل و ناآش__نائی ب__ا1 تاریخ تدوین حدیث شیعه و اموری که برای استفاده از نقل به

آن محتاجیم _ کوتاهی و قصور در بررسی مدارک نقلی2 _ نگرشی ناصحیح به جایگاه عقل در کشف واقع ب__ه اعتق__اد3

به ناکارآمدی آن

24صفحۀ' صراط مستقیم _ کوتاهی و قصور در فهم کلمات حکماء و براهین عقلی 4

در غ__الب نق__دهای نوش__ته ش__ده ب__ر مکتب تفکی__ک، عم__دتا ب__ه بحش سوم و چهارم پرداخت__ه ش__ده اس__ت، ولی در این کت__اب سعی شده به اشتباهات این مکتب _ بر اساس تقری_ر م_درس محترم کتاب »معاد« _ در هر چهار زمینه پرداخته ش__ود، و ب__ر

همین اساس کتاب در پنج فصل تنظیم شده است: فصل اول پیرامون مقدمات و نکاتی است ک__ه در اس__تفاده از م__دارک نقلی در اص__ول عقائ__د ___ و خصوص__ا مبحث ص__راط _ مورد توجه ق__رار گ__یرد، و در خالل آن ارزش م__دارک نقلی در اعتق__ادات اجم__اال تب__یین می ش__ود. این فص__ل در حکم مقدم__ه

برای فصل دوم است. فصل دوم به بررس__ی قس__متی از روای__ات جمع آوری ش__ده در مبحث صراط و ارائه یک نمونه عینی از بررسی م__دارک نقلی

در اعتقادات می پردازد. در فصل سوم فرمایش صدرالمتألهین در مسأله صراط تقریر و شرح شده و تالش شده است که ظرائف آن، روشن گردد. در فص___ل چه___ارم عب___ارات کت___اب »مع___اد« در نق___د نظ___ر صدرالمتألهین، و اثبات تغایر آن با مکتب وحی نق__ل گردی__د، و

با توجه به مطالب فصل دوم و سوم نقد گردیده است. خاتمه کتاب به بررسی و نقد جایگ_اه عق_ل از دی_دگاه م_درس

محترم کتاب »معاد« می پردازد. پس از ت___دوین کت___اب دو تن از اس___اتید بزرگ___وار ک___ه دروس حکمت را غالبا خدمت ایشان خوانده ام )جن__اب آیت الل__ه ح__اج ش__یخ علی رض__ائی و جن__اب حجة اإلس__الم و المس__لمین ش__یخ مهدی زمانی(، منت نهادند و کتاب را مالحظه نم__وده و نک__اتی را تذکر فرمودن__د و در ض__من ب__ا تقری__ظ خ__ود کت__اب را م__زین نمودن__د ک__ه در اینج__ا م__راتب تش__کر و امتن__ان خ__ود را اب__راز

می نمایم. امید است این تالش گامی باشد برای رویاروئی آراء علمی و نظ___رات دی___نی در فض___ائی دور از ع___وام زدگی و ش___تاب و برطرف کنندۀ' غبارهای اختالف و تشتت در میان موالیان أه__ل

25صفحۀ' صراط مستقیم. علیهم السالمبیت

مشهد مقدس رضوی

علی شاهدها آالف التحیة و الثناء1427ذی القعدة الحرام

شیخ محمد حسن وکیلی

 

26صفحۀ' صراط مستقیم

فصل اول: جایگاه نقل ب__رای بررس__ی آی__ات و روای__ات ش__ریفه در اص__ول عقائ__د و استفاده از آنها در معارف توج__ه ب__ه مق__دماتی الزم اس__ت ک__ه

غفلت از آنها موجب برداشتهای نادرستی خواهد شد. : 1در این فصل اشارهای إجمالی به این مقدمات می شود مقدمۀ2 اول: عدم حجیت ظنون در عقائد

مشهور قریب به اتفاق در بین مجتهدین از علماء ش__یعه ع__دم حجیت ظنون و عدم جواز اعتماد بر ظواهر کتاب و أخبار آحاد در مسائل اعتقادی است به طوری که این مسأله از خصائص

.مجتهدین در مقابل أخباریین و محدثین محسوب می شود__ات«، ذی__ل ن__ام »مال محم__د أمین تا جایی که در »روضات الجن

استرآبادی« در بیان وجوه فرق أخباریین و أصولیین گوید: »یح: إنهم ال یجوزون أخذ العقائد من القرآن و أخب__ار اآلح__اد بخالف األحک___ام الفرعی___ة، و األخب___اریون یقول___ون بعکس

2ذلک«.

»]تفاوت[ پ__انزدهم: أص__ولیین گ__رفتن عقای__د را ___ ب__ه خالف آنچ__ه در احک__ام فقهی قائلند___ از ق__رآن و خ__بر واح__د ج__ایزآنه__ا چ__نین عملی را ج__ایز �نمی شمارند اما اخباریان برعکس

می دانند« س__ید مرتض__ی ج__واز اعتب__ار خ_بر واح_د در اص__ول اعتق__ادی را ام__ری خالف عق__ل و ع__دم آن را از مس__لمات علم__ای امامی__ه

و ش__یخ طوس__ی ق__ول ب__ه حجیت را ب__ه غ__افالن.3ش__مرده اندأصحاب الحدیث نسبت داده و در این باره می فرمایند:

ال یمکن إسناد ذلک إلی قوم علماء متمیزین و إن ق__ال ذل__ک بعض غفل__ة أص__حاب الح__دیث ف__ذلک ال یلتفت إلی__ه علی م__ا

. غرض در اینجا طرح کلی بحث و ارائه برخی از سرنخ های آن است وگرن__ه ب__رخی از1این مقدمات خود محتاج رساله ای مستقل و بحثی مفصل است.

138، ص 1. »روضات الجنات«، ج 2.51 و50، ص 1. »السرائر« ج 3

27صفحۀ' صراط مستقیمبیناه.

»إسناد دادن عم_ل ب_ه خ_بر واح_د در عقائ__د ب_ه گ_روهی از علم__اء ممکن نیس__ت، و اگ__ر بعض__ی از غ__افالن از مح__دثین

1چنین بگویند به کالم ایشان نباید توجه نمود«

بر همین اساس در کتب اعتقادی ش__یعه، ب__ا نظ__ائر این جمل__ه هذا خبر واحد الیفید علما و الفراوان رو به رو می شویم: »

«.عمال و بر همین مبنا است که بزرگان شیعه اعتماد به ظ__اهر ق__رآن ک__ریم در مع__ارف را فق__ط در ج__ائی ص__حیح می دانن__د ک__ه از 2مجموع ظواهر _ به ضمیمه سائر قرائن _ قط__ع حاص__ل ش__ود

.3و : به اعتقاد بزرگان در مق__ام مراجع__ه ب__ه م__دارکحاصل اینکه

نقلی در »اصول اعتق__ادی« ب__ه دنب__ال کش__ف حکم ظ__اهری و یافتن حجت و تعبد شرعی نیستیم بلکه غرض این است که از البالی مدارک نقلی راهی به واقع بیایم و حقیقت را به مق__دار

4ممکن کشف کنیم. در این مسأله بزرگان تفکیک آراء مختلفی دارند. برخی ظاهرا

و برخی یا مض__طربند و ی__ا ب__ه5با جمهور علماء شیعه موافقند حجیت ظن__ون بیش__تر متمایل ان__د. مثال م__درس مح__ترم کت__اب

ولی6»معاد« به لزوم علم در مع__ارف اعتق__ادی تص__ریح دارند در ب__رخی دیگ__ر از بیان_ات خ_ود ب__ر حجیت ظ__واهر در مس_ائل

و همچ__نین جن__اب حکیمی ب__ر حجیت7اعتقادی تأکید می ورزند ظواهر در معارف إصرار می ورزند و مستند ایشان صرفا بن__اء

.557 _ 556، ص 1؛ و رک: »فرائد االصول« ج 131، ص 1. »العدة« ج 1 558، ص 1. »فرائد االصول« ج 2 . در بین متأخرین مرحوم آیت الله خوئی نظری مخالف دارند که در»مصباح االص__ول«3

آمده است و نق__دهای وارد ب__ر آن را می توانی__د در رس__ائل و حواش__ی آن238 ص 2ج و در »ارشاد العقول«162 و »وسیلة الوسائل«ص 236همچون »اوثق الوسائل« ص

ببینید.317 ص 3ج . تفصیل این مطلب در علم اصول آمده است.4.185 _ 182. رجوع کنید به »علم و عقل از دیدگاه مکتب تفکیک« ص 5.8 »الفوائد النبویة« ص 6.281. »نگاهی به مکتب تفکیک« ص 7

28صفحۀ' صراط مستقیمفانه ب__ا برداش__ت های1عقالء و س__یره ایش__ان است و متأس__

ناص__حیح همین مطلب را ب__ه ع__ده ای از بزرگ__ان ن__یز نس__بتمی دهند.

تذکر سه نکتهدر اینجا تذکر سه نکته ضروری می نماید:

: حجیت به معن__ای مع__ذریت و منج__زیت در مس__ائلنکتۀ2 اول علمی تص__ور ن__دارد چ__ون تع__ذیر و تنج__یز مختص ب__ه أفع__ال

نیز گرچ__ه ب__ه نظ__ر ب__رخی فع__لعقد قلبیاختیاری است و ارادی اس__ت ولی موض__وع آن علم و یقین اس__ت و دلیلی ب__ر حجیت غیر آن وجود ندارد. و حجیت ب__ه معن__ای م__ورد بحث در ب__اب حجج و ام__ارات ن__یز همین ط__ور می باش__د و حجیت ب__ه

از خص___ائص قط___ع اس___ت و ظن___ون2معن___ای کاش___فیت تامهغیرقطعی می باشند.

سیرۀ' عقالء بر عم__ل ب__ه ظ__واهر و خ__بر واح__د درنکتۀ2 دوم: و اص__ول عقائ__د از3اغراض تشریعیه است نه أغ__راض تکوینیه

اغراض تکوینی_ه می باش_د. عق_د قل_بی ن_یز گرچ_ه در مح__دودۀ' اغراض تشریعیه است ولی سیرۀ' عقالء درب__ارۀ' آن ب__ر حجیت

ظن نیست. آیا بزرگان شیعه که اتفاق بر ع__دم ج__واز رج__وع ب__ه ظن__ون در

اعتقادات کرده اند از عقالء نبوده اند؟!! مس__تند ب__رخی ظن__ون معت__بره همچ__ون »أص__الة نکتۀ2 سوم:

الظه__ور« و »أص__الة ک__ون المتکلم فی مق__ام بی__ان م__راده الجدی« و »أصالة الضابطیة«، منحص__ر در بن_اء عق_ل اس_ت و چون مشهور علمای امامیه _ که همه ازعقالء می باشند _ قائل ب__ه ع__دم حجیت ظن__ون در اعتق__ادات می باش__ند، پس بن__ائیعقالئی بر حجیت این اصول در مسائل اعتقادی وجود ندارد.

اما درباره حجیت برخی ظنون چون خبر واحد، عده ای معتق__د33 تا 30. همان کتاب، ص 1 18، ص 3. که گاهی حجیت ذاتی قطع به آن تفسیر می شود؛ رک: »نهایة الدرایة« ج 2

23 _ 19، ص 2؛ و »اصول الفقه« ج 23 و 22 وص 19و 396 و ص 251 و 250، ص 4. رک: »بحوث فی علم االصول« ج 3

29صفحۀ' صراط مستقیم به وجود دلیل و مستند شرعی می باشند؛ و لذا گمان می ش_ود

__ه حجیت خ__بر ش__امل این مس__ائل ن__یز1که اطالق برخی از ادل می باشد و بر لزوم عقد قلبی بر مف__اد نق__ل ب__ه م__یزان درج__ه

2حصول فعلی اعتقاد، داللت می کند.این کالم نیز از جهاتی مورد تأمل به نظر می رسد؛ زیرا:

__ه حجیت خ__بر در مق__ام بی__ان ص__غرای »ثق__ه« بی__انأوال : ادل شده است و کبری را قاعده ای عقالئی تلقی می کند. و ظ__اهرا خبری که در مقام جعل کبری مس__تقال باش__د و ب__ه إطالق آن _

زائد بر دائره بناء عقالء _ بتوان تمسک کرد وجود ندارد. : أدله مطلقه عمدة درب__اره ثق__ه )ب__ه معن__ای لغ__وی( و درثانیا

موارد اطمینان عرفی وارد شده است، نه مطلق خبر ثقه )به معن__ای مص__طلح رج__الی( ک__ه ش__امل ظن غیراطمین__انی ن__یز

می شود. : انکار شدید علمای شیعه نسبت به حجیت أخبار آحاد درثالثا

عقائد، به قدری قوی است که ب__ه نظ_ر می رس__د اگ_ر م_وجب انصراف این ادله )بر فرض وجود( نباش__د، م__وجب إجم__ال آن

نسبت به موارد عدم قطع یا اطمینان خواهد بود. : شمول أدله حجیت نسبت ب__ه ی__ک دلی__ل، مس__تلزم ظنرابعا

فعلی به مضمون آن نیست. و اگر چه مغایرت عقد قلبی _ ب__ه عنوان یک فعل اختی__اری ___ ب__ا علم و ظن، قاب__ل قب__ول اس__ت، لیکن إمکان آن در فرض شک و وهم مشکل به نظر می رسد؛ لذا بر فرض وجود چنین ادله ای باید آنها بر حص__ول ظن فعلی

معلق نمود.

. همچون صحیحه عبدالعزیز بن مهتدی درباره معالم دین1 _26، ص 82، زمس__تان 6. به عنوان نمون__ه رک: مجل__ه پژوهش های اص__ولی، ش__ماره 2

، نقش روایات در امور اعتقادی، حجة اإلسالم و المسلمین سند.51

30صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 دوم: اقسام اصول اعتقادی

__ق ب__ه اصول اعتقادی به طور کلی )و در ضمن آن، ام__ور متعلآخرت و حوادث پس از مرگ( به دو قسم تقسیم می شوند:

آنچه که اعتقاد و ت__دین ب__ه آن ب__ر ه__ر مس__لمانی واجبالف( است و جزء لوازم ایمان ب__ه ش__مار می آی__د و تحص__یل علم ب__ه آنها شرط واجب است نه ش__رط وج__وب؛ همچ__ون اعتق__اد ب__ه

صلی الله علیه و آله و سلموجود خداوند و نبوت حضرت ختمی مرتبت . صلوات الله علیهم أجمعینو امامت أئمه معصومین الم روایاتی که از معص__ومین در این ب__اره رس__یده، اینعلیهم الس__

قسم را در امور متعلق به آخرت منحصر در اعتق__اد ب__ه اص__ل وجود صراط و میزان و حساب و جنت و نار و... نموده و علم

، و بزرگ__ان ن__یز1به جزئیات آن را بر عهده مکلفین ندانسته اند ب__ه عن__وان نمون__هدر کتب کالمی خ__ود بیش از این نگفته ان__د.

خواجه طوسی قدس سره در »تجرید« می فرماید: »و س__ائر الس__معیات من الم__یزان و الص__راط و الحس__اب و تطایر الکتب ممکنة دل السمع علی ثبوته__ا فیجب التص__دیق

2بها«؟؟؟؟؟؟

آنچه که اعتقاد و تدین به آن واجب نیست و جزء تکالیفب( شرعی به شمار نمی رود مگر برای کسانی که از راهی ب__ه آن علم و یقین پیدا کنند. اعتقاد ب__ه تفاص__یل و جزئی__ات ص__راط و

. 3میزان و... از این باب است

.11، ح 10، وص 1، ح 2، ص 69؛ و ج 395 و ص 263، ص 68 ج بحار األنوار. 1 ، »شرح باب ح__ادی575 و همچنین رک: »کشف المراد« ص 308. تجریداالعتقاد ص 2

؛ »فرائد األصول«530؛ »الذخیره« ص 64؛ »حقائق االیمان« ص 54 و 53عشر« ص .567، ص 1ج

؛ و نیز سائر کتب اص__ولیین مت__أخر، ذی__ل569 _ 559، ص 1. رک: »فرائد االصول« ج 3دلیل انسداد، مبحث حجیت ظن در اصول دین.

31صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 سوم: روش های عملی علماء شیعه در

اصول اعتقادی رفت__ار عملی علم__اء ش__یعه در ط__ول ت__اریخ در قس__م دوم از اصول اعتقادی )مط__البی ک__ه ش__ناخت و اعتق__اد ب__ه آن واجب

نیست( در مجموع به سه نوع قابل تقسیم است: روش برخی از محدثین و اخباریین و برخی از مجتهدینالف(

که مذاق أخباری دارند. در این روش ظواهر بدئی اخب__ار آح__اد بدون هیچ گونه تعمق و تدبر در حکم امور قطعی تلقی شده و در کتب اعتق__ادی ص__رفا ب__ه نق__ل و ترجم__ه همین أخب__ار آح__اد بسنده می شود و آن را ب__ه عن__وان اص__ول اعتق__ادی ش__یعه ب__ه عامه مردم معرفی می نماین__د، و می کوش__ند از ظ__واهر ب__دئی أحادیث فراتر نرون__د. از این قبی__ل در ق__دماء می ت__وان رس__الۀ'

مرحوم ش__یخ ص__دوق را ن__ام ب__رد ک__ه مرح__وم ش__یخاعتقادات را درتص__حیح اعتقادات اإلمامیةکتاب ارزشمند قدس سرهما مفید

تصحیح و رفع اشکاالت آن نگاشته اند. روش عم__ده متکلمین ش__یعه؛ چ__ون س__ید مرتض__ی، ش__یخب(

رحمهم اللهطوسی، محقق حلی، عالمه حلی، فاضل مقداد و... این بزرگان چون معتقد به عدم حجیت أخبار آحاد و ظواهرند، نقل و ترجم__ه ص__رف این أخب__ار را ب__ه عن__وان مع__رفی مکتب تشیع ج__ائز نمی دانن__د، و ب__رای أدل__ه ظنی ارزش زی__ادی قائ__ل نیستند. و چون اعتقاد به این ام__ور را ن__یز واجب نمی ش__مرند، نسبت به تحقیق و بررسی روایات فراوان مب__دأ و مع__اد همت__ه و ی__ا نگماش__ته و ب__ه رف__ع تعارض__ات ب__دئی و جم__ع داللی أدل ترجیح در موارد تعارض اهمیت چندانی نمی دهن__د و ص__رفا ب__ه بیان احتماالت مختلف درباره ام__وری چ__ون ص__راط و م__یزان، بدون مراجعه تفصیلی ب__ه مت__ون دی__نی پرداخت__ه و از قض__اوت سکوت می کنند. لذا این گونه مباحث در غ__الب کتب کالمی در

. 1هاله ای از ابهام باقی مانده است روش مدققین از متأخرین شیعه: در این روش به تفاص__یلج:

. إن ش__اءالله در مب__احث آین__ده نمونه ه__ایی از آراء این بزرگ__ان را در مس__ألۀ' ص__راط1خواهیم دید.

32صفحۀ' صراط مستقیم مبدأ و معاد پرداخته ش__ده و ب__رای بدس__ت آوردن نظ__ر نه__ائی مت___ون دی___نی، از البالی م___دارک ب___ه ظ___اهر متع___ارض تالش

می گردد. بزرگ_انی ک_ه ب__دین روش عم_ل نموده ان__د از ط__رفی معتقدن__د تمسک به ظواهر و اخبار آحاد _ که طریقه اشاعره و مح__دثین شیعه است ___ ب__ه دالئلی ک__ه اش__اره ش__د ص__حیح نیس__ت، و از طرفی معتقدند که تفاصیل مسائل مبدأ و معاد نیز جزء تعالیمل أئم__ه دین آسمانی و مع__ارف وحی__انی اس__ت و بیان__ات مفص__

در این زمینه ها خود شاهد بر لزوم ت__دبر وصلوات الله علیهم أجمعین تفکر و تعمق در این مس__ائل اس__ت و نبای__د این حجم انب__وه از روایات را بدون بررسی و تحقیق یله و رها گذاشت، بلکه باید ت__ا ح__د ت__وان م__راد ج__دی آنه__ا را کش__ف ک__رده و نظ__ر نه__ائی

شریعت مقدسه را به دست آورد. __ه، احیاء کنندۀ' این طریقه در بررسی معارف إلهی، حکیم متأل

__ه پس ازقدس س__ره مرح__وم ص__درالمتألهین هس__تند و الحم__د لل ایشان، باب بحث و تحقیق در روایات مع__ارف گش__وده ش__د و پیروان مکتب حکمت متعالیه کتب بسیار ارزشمندی را در این

. ک__ه از جمل__ه ایش__انلله درهم و علیه أج__رهمابواب تألیف نموده اند. می توان به آثار مرحوم محقق فیض کاشانی، حکیم سبزواری،س، عالم__ه طباطب__ائی، عالم__ه رفیعی آق__ا علی حکیم مؤس__

و آیت الل__ه حس__ن زادهقدس الله أس__رارهم قزوینی، عالمه طهرانی درم__د ظلهم آملی و آیت الل__ه ج__وادی آملی و آیت الل__ه ش__جاعی

باب معاد اشاره نمود. صدرالمتألهین نه فقط از نظ__ر زم__انی در رأس نهض__ت ش__رح نویسی بر روایات معارفی اهل بیت علیهم السالم قرار دارن__د، بلکه از جهت عمق و دقت نیز پیشگام این وادی اند، به طوری که شارحان بعدی همه وامدار ایشان می باش__ند. ت__ا ج__ائی ک__ه ایشان شرح اص__ول ک__افی را نوش__ته اند عالم__ه مجلس__ی و مال محمدصالح و محقق فیض تحقیقات ایشان را نقل نموده، و از آن استفاده می نمایند و از جائی که شرح ایشان تمام می شود

شروح بعدی نیز از مطالب دقیق و عمیق خالی می شود.

33صفحۀ' صراط مستقیم فرمایش مرحوم آیت الله شعرانی دربارۀ' شرح صدرالمتألهین ب__ر اص__ول

کافی در حاشیه شرح کافیرحمه الله مرحوم آیت الله محقق شعرانی

مرحوم مال محمدص__الح مازن__درانی در آغ__از ب__اب: »أن األئم__ة که نقطه پای__ان ش__رح1والة أمر الله و خزنة علمه«علیهم السالم

ص__درالمتألهین اس__ت کالمی بس__یار زیب__ا دارن__د ک__ه ب__ا وج__ود ط__والنی ب__ودن آن، ب__ه خ__اطر نک__ات ف__راوانش هم__ه آن را

می آوریم: هذا الحدیث آخر م__ا وف__ق لش__رحه ص__درالمتألهین الشیرازى_ قدس سره_ من أصول الکافى و قد أبدع فى ه__ذا الش__رح و بین أن ما ورد فى کالم االئم__ة علیهم الس__الم من التوحی__د و مس__ائل االص__ول مب__احث برهانی__ة ال أدل__ة خطابی__ة اقناعی__ة

للعوام کما یختلج فى أذهان کثیر من الناس. ! الن الطباع تجعل البره__ان و العق__ل ف__وقو نعم ما فعل

الخطابة و بتوهم کون االدلة المنقولة خطابیة تض__عف تق__دیر العقالء لمقدار االح__ادیث و تجعله__ا دون تحقیق__ات االوائ__ل و یظن أن خدمة الفالسفة االلهیین لمعرف__ة الل__ه تع__الى ف__وق جه__د األنبی__اء باس__تحکام االدل__ة و وثاق__ة ال__براهین و لکن صدرالمتألهین لجمع__ه بین الط__ریقین و ت__دبره و تعمق__ه فى العقلیات و تمهره و بصیرته فى النقلیات ت__بین ل__ه أن ه__ذا و هم باطل و أن ما فى الروایات و االحادیث أیضا برهانی__ات و ان خلت عن االص___طالحات الغریب___ة و االلف___اظ الوحش___یة البعیدة عن متداول أذهان االکثرین و هذا فضل و رجحان لها على کالم الفالسفة لتقریبها الى عقول الناس فان األنبی__اء و

االئمة یکلمون الناس على قدر عقولهم. و للصدر فضل على من جاء بعده من الشراح فکل م__ا أت__وا به مأخوذ من__ه ام__ا لفظ__ا و مع__نى و ام__ا مع__نى فق__ط و ام__ا اقتباس__ا و تنبه__ا من مطالع__ة م__ا ش__رحه لم__ا یق__رب منه__ا و__ذی انتهى إلی__ه ش__رح لم یتفق الحد منهم بعد هذا الح__دیث ال تحقیقى نظیر م__ا س__بق منهم فى ش__رح االح__ادیث الس__ابقة اللهم اال ذکر وقائع تاریخیة او تفاسیر لفظی__ة أو نق__ل ش__یء

.201 ص 5. شرح الکافی، مال محمد صالح مازندرانی ج 1

34صفحۀ' صراط مستقیمبالمناسبة.

و ان اتفق لبعضهم کصاحب الوافى فهو أیضا مأخوذ منه فى موض_ع آخ_ر إلحاطت_ه بکتب ص__درالمتألهین و ض__بط مطالب__ه

فى م__رآةرحمه الل__ه أکثر من غیره، و قد نقل عنه المجلس__ى العق___ول و البح___ار کث___یرا بعن___وان بعض المحققین و بعض االفاضل و ربما نق__ل و لم ینس__به إلی__ه لتغی__یره بعض ألفاظ__ه کما سبق انموذج منه و نق__ل عن__ه الش__ارح فى ه__ذا الکت__اب کثیرا معتمدا، و حکى قوله الشیخ االنصارى_ قدس سره___ فى النی___ة فى کت___اب الطه___ارة بعن___وان المحق___ق ص___درالدین

الشیرازى، و قال السید فى علم الرجال المنظوم: ثم ابن ابراهیم صدرا االجل فى س__فر الحج مریض__ا

[1050ارتحل] ق__دوة أه__ل العلم و الص__فاء ی__روى عن ال__داماد و

البهائى و أخذوا علیه مآخ__ذ ال تق__دح فى فض__له و عدالت__ه و ص__فائه منها نقله کثیرا عن الشیخ ابن عربى مع کونه سنیا متعصبا و لیس هذا قادحا الن جمیع العلماء حتى ص__احب البح__ار نقل__وا عن علماء العام_ة معتم__دا ک_ابن االث__یر فى ج__امع االص__ول و النهایة و قد ذکر صاحب مجالس المؤمنین ان ابن عربى کان شیعیا فکان تشیعه قابال للش__بهة و االختالف فى تش__یع بعض الرجال و االشتباه فی__ه غ__یر عزی__ز و ق__د ذهب بعض العلم__اء

امامى اثنا عشرى. دعائم االسالمالى أن صاحب و مما نقموا علیه سهوه فى قراءة بعض کلمات االح__ادیث و

منها نقل أقوال جماعة من غیر أن ینسبها إلیهم. و منها استعمال اصطالحات خاصة یذهب منه ذهب غیر أهل االصطالح الى امور یخالف ظاهر الشریعة بحیث یحت__اج الى

التأویل نظیر قول هشام بن الحکم بأن الله جسم. و لو کان مثل هذه االمور قد ح__الم یس__لم من__ه أح__د و رأیت رجال ینکر على العالمة الحلى قوله باستحالة اعادة المع__دوم النه یوجب نفى المعاد فى ظنه و کیف یمکن التعب__یر بعب__ارة ال یذهب ذهن أحد منها الى غیر مراد المتکلم و لم یخ__ل عن__ه الکتاب الکریم حیث ذهب جماع__ه الى الج__بر و االحب__اط من

آیات کثیرة.

35صفحۀ' صراط مستقیم***

شایان توجه است که روش های ذکر شده به تعبیری مقول ب__ه تشکیک است، و ل__ذا چ__ه بس__ا ب__رخی راه می__انه ای را انتخ__اب نمایند. شاید بتوان گفت روش مرح__وم ش__یخ مفی__د بین روشط بین دوم و س__وم، و روش مرح__وم عالم__ه مجلس__ی متوس__

روش اول و سوم است. پاسخ به یک سؤال:

گاهی گفته می شود بررس__ی روای__ات مع__ارفی حس__نی ن__دارد؛ کافی است چرا مابما هو الواقعچون وقتی اعتقاد اجمالی

خود را به دردسر بیاندازیم و در این مسائل تحقیق و بررس__ی کنیم. عالوه بر این اعتقاد اجمالی احوط و مصونتر نیز هست. چه بسا در اثر تحقیق انسان دچار خط__ا ش__ود. و گ__اهی عالوه بر حسن، جواز بررس__ی این روای__ات ن__یز زی__ر س__ؤال می رود.

صدرالمتألهین در دیباچه »شرح کافی« می فرماید: لقد ابتلینا بجماعة یرون التعمق فی االمور الربانی__ة بدع__ة، و الت__دبر فی اآلی__ات اإللهی__ة خدع__ة، ک__أنهم الحنابل__ة من کتب الح___دیث، المتش___ابهة علیهم الح___ق و الخل___ق و الق___دیم و الح__دیث. لم یتع__د ط__ورهم عن ط__ور األجس__ام، و لم یرت__ق نظرهم عن الهیاکل و األجرام، فأعرضوا عن العل__وم اإللهی__ة و األسرار العظیمة الربانیة التی ج_اءت ب__ه األنبی__اء، و ن_زلت بها إلیهم الکتب من السماء، مما مدح الله علیها و اثنی علی شاملیها فی مواضع عدیدة من کتابه المجید، الذی هو تنزیل

1من عزیز حمید.

در پاسخ عرض می شود: : تمام أدله تشویق کننده به طلب علم مطلق__ا و علم دینأوال

و تفقه در آن به خصوص، و ادله ترغیب کننده ب__ه معرفت الل__ه به اطالق و عمومش شامل این بحثها می شود؛ بلکه در برخی موارد قدر م__تیقن آن این عل__وم اس__ت. بل__ه درروای__ات گ__اهی حدأقلی را ب__رای این مط_الب تع_یین فرموده ان__د ک_ه از آن ب_ه

.3. دیباچه »شرح کافی« ص 1

36صفحۀ' صراط مستقیم . خود همین تعبیر ح__اکی از آن2 تعبیر می شودأدنی المعرفة

است که معرفت لله که برای آن فض__ائلی گفت__ه ش__ده م__راتبباالتری را نیز شامل می شود.

مؤید این روش است.علیهم السالم : سیره عملی خود أئمه ثانیا اگر واقعا اعتقاد اجمالی ک__افی ب__ود و بیش از آن هیچ حس__نی

الم نداش__ت، پس چ__را اه__ل بیت این حجم عظیم ازعلیهم الس___ فرمایش___ات خ___ود درب___اره مس___ائل مب___دأ و مع___اد را ای___راد فرموده اند. اگر از مواردی که در پاسخ سؤال راویان فرم__وده شده بگذریم، می بینیم حجم زی__ادی از خطب و کلم__ات وج__ود دارد که معص__ومین، ابت__داء انش_اء فرموده ان_د و مس_لما ب_رای تعلیم و تفهیم ب__ه ش__یعیان بوده اس__ت و اگ__ر علم ب__ه جزئی__ات مطلوب نباشد همه این کلمات درربار لغو می گ__ردد. ب__ا اینک__ه

می دانیم اهل بیت از لغو هم معصوم هستند. بای__د دانس__ت چ__ون دین مجم__وع م__رکب از عقائ__د و أحک__ام و اخالق است، تا کسی تفقه در هر سه پیدا نکند مصداق کام__ل

متفقه در دین و فقیه نخواهد شد.

. رک: الکافی، کتاب التوحید، باب أدنی المعرفة.2

37صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 چه//ارم: ل//زوم طی مراح//ل اجته//اد در

اصول عقائد یکی از نکاتی که در بررسی روایات معارف بای__د م__ورد توج__ه قرار گیرد، این است که هم__انطور ک__ه در ف__روع فقهی ب__دون بحث و فحص از مخصصات و مقی_دات و س__ائر ق__رائن و دقت در داللت هر یک از أدله، نمی توان قض__اوت نم__ود، در مع__ارف إلهی نیز بدون بررسی جمیع روایات و قرائن نمی توان اظه__ار نظر نمود؛ و به بیان دیگر جز ب_ه طی جمی__ع مراح_ل اجته_اد و

، بلک__ه اجته__اد در1استنباط هر گونه اظهار نظری باط__ل است معارف سختتر و دشوارتر از فروع فقهی است. مرحوم ش__یخ

در این باره می فرمایند:قدس سره انصاری لکن اإلنصاف عمن جانب االعتساف، یقتضی اإلذع__ان بع__دم التمکن من ذلک ]أی العلم بالمعارف علی وجه التفصیل[ إال لألوحدی من الناس؛ ألن المعرفة المذکورة ال یحصل إال بع__د تحصیل ق__وة اس__تنباط المط__الب من األخب__ار و ق__وة نظری__ة أخری؛ لئال یأخذ باألخبار المخالفة لل__براهین العقلی__ة، و مث__ل

. 2هذا الشخص مجتهد فی الفروع قطعا فیحرم علیه التقلید »کسی که اهل انص__اف باش__د تص__دیق می کن_د ک_ه ش__ناخت تفص__یلی مع__ارف فق__ط ب__رای اف__راد بس__یار کمی حاص__ل می شود؛ زیرا تحصیل این شناخت متوقف بر دو امر اس__ت:

_ تحصیل ق__وه2_ تحصیل قوه استنباط و اجتهاد در روایات 1 عقلی و فکری تا به اشتباه به روایات مخالف ب__راهین عقلی تمسک نکند. و این چنین شخصی قطعا در فروع دین مجتهد

است و تقلید بر او حرام می باشد.« قدس الله نفس____هدر همین راس___تا حض___رت عالم___ه طباطب___ائی

. البت_ه چ_ون بن_ا ب_ر رأی مش__هور، در مع__ارف موض__وع حجیت و مع__ذریت و منج_زیت1 منتفی است و صرفا به دنبال واقع می گردیم؛ لذا اجراء قواعد اصولی نیز تغییر خواه__د

نمود و نظیر قواعد اصولی باب انسداد خواهد شد. به تعبیر دیگر فقیه در فقه به دنبال تعبد به صدور و داللت حرکت می کند و اگر سند ی__ا داللتی مشمول ادله حجیت بود، باید بر طبق آن عمل نماید گرچه شک یا ظن به خالف داشته باشد. ولی در معارف و اصول عقائد تعبدی در کار نیس__ت و معی__ار فق__ط علم و

ظن شخصی مجتهد است..560، ص 1. فرائد االصول، ج 2

38صفحۀ' صراط مستقیممی فرمایند:

»گاهی انسان با دیدن یک ی_ا دو روایت می گوی__د ک__ه ح__دیث این چنین فرموده اند.علیهم السالم چنین می گوید، یا اهل بیت

نیز با برخورد با یک یا دو آیه قرآن می گوید ک__ه ق__رآن چ__نین می گوید و منطق قرآن چنین است، در ح__الی ک__ه این روش اشتباه است؛ زیرا در آغاز باید همه احادیثی که در یک زمینه وارد شده است، جمع بن__دی و آم__ارگیری ش__ود؛ س__پس هم__ه مطلق ها با مقی__دها تب__یین ش__ود و عامه__ا ب__ا خاص__ های خ__ود تخصیص خورد و منسوخ ها با ناسخ ها نس__خ ش__ود و روای__ات متشابه با ارجاع به مبین__ات تب__یین گ__ردد؛ آن گ__اه قرینه ه__ای منفصل و متصل و عقلی و نقلی جم_ع ش_ود ت_ا بت_وان گفت که حدیث این چنین می گوید. نیز آیات متشابه قرآن به آیات محکم آن ارج__اع ش__ود ت__ا بت__وان گفت ک__ه ق__رآن این چ__نین

. 1می گوید« این نکته از نکات بسیار مهمی است که بعضا در کتب بزرگان مکتب تفکیک و به خصوص در کتاب »معاد« مورد غفلت بوده__ع در م__دارک و هست. ایشان بجای تعمق و تدبر و فحص و تتب نقلی، تنها به نقل أدله ای می پردازند که بهانه ای ب__رای رد آراء عرفا و حکمای إلهی باشد تا بتوانند مهر باط__ل ت__أویل گرائی و

مخالفت با شریعت را بر ایشان بزنند. « در سرتاسر این کتاب ک__ه ب__امعاداگر مدرس محترم کتاب »

الم نام درس های مع__ارف اه__ل بیت منتش__ر می ش__ود،علیهم الس__ الاقل در داللت یک حدیث ب__ه مق__دار تالش مرح__وم مظف__ر در

در بررس___ی داللت أح___ادیث استص___حاب، تالشاص___ول الفقه در جمع داللیشرح لمعهمی کردند و یا در حد بحثهای إجمالی

أحادیث می کوش_یدند، و ان_دکی ب_ه قص_د فهم ص_حیح مع_ارف__ع وحیانی _ و نه به نیت کوبیدن اهل حکمت و عرفان ___ ب__ه تتب جامع در أدله می پرداختند؛ به وضوح روشن می ش__د ک__ه آنچ__ه

نس__بتص__لوات الله علیهم أجمعین که به اهل بیت عصمت و طهارت داده شده همه قضاوت های از پیش آم__اده ش__ده ای اس__ت ک__ه

131. »مهر استاد« ص 1

39صفحۀ' صراط مستقیم تتبع و تعمق در أحادیث نه فقط آن را بر نمی تابد، بلکه هر چه بیشتر تأمل شود، شواهد و قرائن بیش__تری ب__ر بطالن آن پی__دا

می شود.

40صفحۀ' صراط مستقیم مقدم//ۀ2 پنجم: ل//زوم گش//ودن ب//اب تأوی//ل در

اصول عقائد کسانی که از اهل دقت و تعمق بوده ان__د و در آی__ات و روای__ات بحث معاد وارد شده اند، ب__ه اینج__ا رس__یده اند ک__ه حم__ل جمی__ع آنچه در باب معاد وارد شده ب__ر ظ__واهر آنه__ا ص__حیح نیس__ت و باید باب تأویل _ به معنای حمل بر مع_انی مج_ازی __ را در این أدله گشود؛ و لذا بسیاری از مطالب وارده در أدله را ب__ه نح__و خاصی بر خالف ظواهر تفسیر نموده اند که ب__ه م__ذاق ع__ده ای از مح__دثین و اخب__اریین خوش__ایند نب__وده اس__ت، و ی__ا الأق__ل از__ه ب__ر ظ__واهر ب__ه ش__دت اجتن__اب ورزی__ده و آنه__ا را حم__ل أدل

غیر قطعی و مجمل دانسته اند. نگاهی گذرا به آثار شیخ مفید و سید مرتضی و ش__یخ طوس__ی

و1و خواجه نصیرالدین طوس__ی، و محق__ق حلی و عالم__ه حلیامثال این بزرگان، شاهد صدقی است بر این مدعا.

این سیره و روش متین بزرگان اصحاب، نه ناش__ی از غفلت و بی دقتی و ن__ه نتیج__ۀ' اثرپ__ذیری از عرف__ای س__نی م__ذهب و ن__ه محصول انس با حکمت و علوم عقلی، بلکه حاصل دقت نظر

و تتبع تام و نگاه همه جانبه به مدارک نقلی است. گرچه ناآشنایان با سیرۀ' بزرگ__ان ش__یعه چ__نین می پندارن__د ک__ه تأویل گرائی از مختصات صدرالمتألهین و اتباع ایش__ان اس__ت و فقط ثمرۀ' فلسفه زدگی و پیروی از اهل عرفان می باش__د و از بین جمیع بزرگان شیعه چماق تأویل گرائی را بر سر این گروه

می کوبند. این اتهامات در حالی مطرح می شود ک__ه ص__درالمتألهین خ__ود رساله ای با نام »متشابهات القرآن« ت__ألیف نم__وده و از روش اکثر معتزله و جمهور علماء امامیه ک__ه در بس__یاری از ظ__واهر قائل به تأویل یا تشبیه شده اند، مفصال انتقاد کرده اس__ت و ب__ه

تصحیح. به عنوان نمونه مراجعه کنید به کلمات مرحوم شیخ مفید رضوان الله علیه در 1 درباره احادیث باریک بودن ص__راط ب__رای کف__ار وعقب__ات محش__ر و م__وازیناالعتقادات

تجریداعمال. و به کلمات خواجه نصیر و عالمه حلی قدس سرهما در فصل »معاد« از و...؛ و إن ش__اءالله576 و 569 و 565 و 563 و 544، ص کش__ف الم__راد و االعتق__اد

نمونه هائی از عبارات این بزرگان در فصل های آینده کتاب خواهدآمد.

41صفحۀ' صراط مستقیم لزوم إبقاء بسیاری از این ظواهر برحال خ__ود حکم می کن__د و

.1در »مفاتیح الغیب« نیز به تفصیل به این موضوع پرداخته اند و از طرف دیگ_ر کس_ی چ_ون فقی__ه عالی ق_در ش__یعه، محق_ق

حلی در آغاز کتاب خود »المسلک« صریحا می فرمایند: »بهترین طریق در مباحث کالمی روش متأخرین از معتزل__ه

2است و من همان روش را پی می گیرم« ک__ه–و همچ__ون ق__دماء أص__حاب ب__ه تأوی__ل بس__یاری از ام__ور

ص___درالمتألهین ب___ر ابق___اء آنه___ا ب___ر ظ___واهرش تأکی___د دارد _. 3می کوشند

اگ__ر غ__رض بزرگ__ان مکتب تفکی__ک و م__درس مح__ترم کت__اب »معاد«، پیراس__تن و تنقیح مع_ارف وحی__انی اس__ت، چ_را تم__ام هجمه ه__ا و تکفیره__ا و اس__تهزاءها ب__ر ص__درالمتألهین و حکم__اء

فرود می آی__د. در ح__الیقدس سرهما متأله چون عالمه طباطبائی که این بزرگان _ همانطور که از جای جای آثارشان هویداس__ت

_ پیشگامان حفظ ظواهر أدله شرعی و مدارک نقلی اند. روشن است که اگر اعتراف کنند ک__ه روش و طریق__ه ایش__ان هم__ان طریق__ه اش__اعره و ب__رخی از أخب__اریین ش__یعه اس__ت و مخالف با مرام جمهور امامیه، دیگر راهی برای ترویج و تبلی__غ این آراء و افکار باقی نمی مان__د. ل__ذا ن__وک پیک__ان را فق__ط ب__ه سوی بزرگانی می گیرند که تس_لط عمی_ق ایش__ان ب_ر مع_ارف إلهی، بر جنب__ه فقهی و ح__دیثی ایش__ان س__ایه افکن__ده و ع__وام

ایشان را خارج از دائره فقهاء و متشرعین می شمارند. عوامل لزوم تأویل در اصول عقائد

باری، شاید برخی از عواملی که سبب شده بزرگان شیعه نیز همچون ب__رخی از معتزل_ه، تأوی__ل را ام__ری ض__روری و مس__لم

. 98 _ 73. مفاتیح الغیب، ص 1.33. المسلک فی اصول الدین، ص 2 . قاب__ل توج___ه اس___ت ک___ه روح ت___أویل گرائی در بین أص___حاب امامی___ه آن ق___در رواج3

داشته است که به حوزه احکام فرعی و روایات فقهی که مص__ب حجیت ظ__واهر اس__ت نیز به وفور کشیده شده و تا عصر مجدد وحید بهبهانی، در مجتهدین ادامه داشته است.

(235 تا ص233)رک: »الفوائد الحائریة«، ص

42صفحۀ' صراط مستقیمشمرند عبارت باشد از:

عامل اول: تعارض عقل و نقل بدیهی است که نمی شود در آن واحد نسبت به دو امر متضاد، به یکی قط__ع و دیگ__ری ظن داش__ت، بلک__ه ب__ه ص__رف حص__ول قطع، ظن در ط__رف مقاب__ل از بین می رود. و می دانیم ارزش ظنون یا از باب ظن شخصی است همچ__ون ب_اب مع_ارف ک_ه حجیت در آن منتفی اس__ت و ی__ا از ب__اب حجیت ظن ن__وعی در

فروع فقهی. و در هر دو صورت ب__ا حص__ول قط__ع ب__ه خالف، ظن بی ارزش می ش__ود؛ زی__را در ص__ورت اول ظن شخص__ی وج__دانا منتفی می ش___ود و در ص___ورت دوم ظن ن___وعی از حجیت س___اقط

می گردد؛ چون شرط حجیت احتمال مطابقت با واقع است. از ط__رفی ب__ه اتف__اق هم__ه عقال، انس__ان ب__ا ت__رتیب و چی__دن قیاس__ات م__رکب از م__واد ص__ادقه، می توان__د یقین و قط__ع ب__ه نت__ائجی پی__دا کن__د و ب__ر اس__اس همین روش ___ ک__ه آن را فک__ر می نامیم _ وجود و صفات خداوند متعال و نبوت حضرت خ__اتم

المو امامت أئمه معصومین صلی الله علیه وآله وسلم األنبیاء علیهم الس___ اثبات می شود و پدید آمدن تمام کتب کالمی بر اس__اس همین پیش فرض بوده که راهی برای شناخت واقع و یقین ب__ه آن از

طریق استدالالت عقلی وجود دارد. در این مسأله عده ای از ظ__اهریین اه__ل س__نت مخالفن__د و راه هرگونه شناخت را جز از طریق شرع مقدس بر انسان بس__ته می دانند و معلوم است که این طرز تفکر، موجب عدم حجیت ش__رع خواه__د ب__ود؛ چ__ون دیگ__ر راهی ب__رای اثب__ات حق__انیت

شریعت باقی نمی ماند. ولی بحمدالل__ه دامن ش__یعه امامی__ه از این تفک__ر پ__اک اس__ت و شیعه همیشه به عنوان گروهی متفکر و اهل بحث و اس__تدالل عقلی ش__ناخته ش__ده بودن__د ک__ه این هم از برک__ات وج__ودات

الم مقدسه معصومین است ک__ه ش__اگردان خ__ود را ب__هعلیهم الس__این روش تربیت نمودند.

فق__ط دو گ__روه در ش__یعه مش__هور ب__ه مخ__الفت ب__ا این ام__ر

43صفحۀ' صراط مستقیمبدیهی اند:

_ گروهی از أخباریین تندرو که حجیت عقل را در اصول دین1. 1نیز همچون فروع، منکرند

_ برخی از معتقدین به مکتب تفکیک. 2 البته این گروه از گ__روه أول متأثرن__د؛ پ__در این مکتب مرح__وم آیت الله میرزا مهدی اصفهانی در نامه ای که در پاس__خ ب__رخی،

در بیان وجه اعجاز قرآن نگاشته اند صریحا می گویند: »در غیر فطریات و وجدانیات، طریق منحصر ب_ه بی_ان إلهی و متابعت انبیاء علیهم السالم اس__ت ...پس عل__وم بش__ری در حقیقت علم و معارف نیست ...در مسائل فلسفی، بره__انی که نتیجه یقین به واقع باشد وجود ن__دارد و ش__اهد یقی__نی ب__ر

. 2این بیان اختالف بزرگان بشر در مسائل فلسفی است« و جالب است که این استدالل غل_ط ک_ه در عب_ارت اخ_یر آم_د دقیق__ا مض__مون کالم پ__در مکتب اخب__اری گری مال محم__د امین

استرآبادی است که می گوید: »لوکانت یقینیة لما أدت إلی اختالف أق__والهم فی فن الکالم

و فی أصول الفقه و فی المسائل الفقهیة«. ب__اری، تفک__ری ک__ه هرگون__ه علم حص__ولی و اکتس__ابی را عین ضاللت می شمارد قابلیت نقد کردن ندارد؛ چون ب__دیهی اس__ت که هر نقدی از س__نخ عل__وم حص__ولی و اکتس__ابی و م__رکب از

3قیاساتی منطقی است.

این دو گروه بر خالف اجماع شیعه امامیه معتقدند در اص__ول دین، راه منحصر در رجوع به مدارک نقلی است و عقل راهی

برای تحصیل یقین در معارف مبدأ و معاد ندارد. بطالن این رأی روشن است و بزرگان و علماء شیعه هیچ ی__ک

؛ و رجوع کنید به »الشواهد المکیة« در ذیل آن،183 _ ص 181. الفوائد المدنیة« ص 1که به نقد پرداخته است.

67 _ 66، ص 1. معارف القرآن، ج 2 نق__د. برای توضیح و تفصیل بیشتر درباره رأی این مکتب رک: محمد رضا ارش__ادی نیا، 3

علم و فصل اول: ش__ناخت شناس__ی؛ س__ید عب__اس مرتض__وی، و بررسی نظریه تفکیک، ، فص__ل س__وم و آئین و اندیشه ؛ س__ید محم__د موس__ویعق__ل از دی__دگاه مکتب تفکیک

چهارم.

44صفحۀ' صراط مستقیم ب__دین س__خن لب نگش__وده، بلک__ه پاس__خ آن ط__را ب__ه تفص__یل گفته اند و منشأ قول برخی از اخباریان و عالم__ان تفکیکی ن__یز مبانی علمی نبوده، بلک__ه روحی__ه تق_دس دور از تعق__ل عمی_ق،

. 1ایشان را به این افکار کشانده است و خالصه کالم اینکه: تقدم براهین عقلی بر ظنون نقلی، امری

است مسلم و غیرقابل شک و تردید. از طرفی می دانیم بسیاری از ظواهر شرعی ___ ک__ه سندش__ان قطعی است _ مخالف مسلمات عقل اس__ت. پس بای__د مل__تزم شویم که بسیاری از ظواهر در معنای ظاهر خود به کار نرفته و شارع مقدس آن را از باب تشبیه و مجاز استعمال نموده اند و حاصل اینکه چاره ای جز اعتقاد به ب__از ب__ودن ب__اب تأوی__ل در

مدارک نقلی نمی باشد. در این زمینه کالمی نغزشوارق اإللهاممحقق الهیجی صاحب

ک__ه گفته اس__ت ک__همقاصددارن__د. ایش__ان در نق__د کالم ش__ارح معتزله اولین فرقه ای هستند که از مسیر حق خارج شدند و با

ظواهر سنت مخالفت نمودند، می فرماید: ه__و ]أی کالم__ه[ ص__ریح فی أن مخالف__ة المعتزل__ة م__ع أه__ل السنة المسمین باالشاعرة، انما هو فی ظواهر السنة؛ و قد صرح فی کالمه األول أن المعتبر فی ما یتعلق باالعتقادی__ات انما هو الیقین دون الظن، و ال ش__ک فی أن الظ__اهر ال یفی__د

إال الظن، فمخالفته للیقین التکون بدعة بل صوابا. فتسمیتهم إیاهم اهل البدع و األهواء خطأ و غفلة عن الدین، بل جمودهم علی الظواهر المخالف__ة للمعل__وم فی کث__یر من المس__ائل االعتقادی__ة بدع__ة؛ و ه__و ألن المعل__وم من ال__دین _ بحیث ال یشک فیه أحد _ تأویل کث_یر من الظ_واهر لمخالفته_الما فی العقول فیکون منعه مخالفا لما هو ثابت فی الدین. بل هذا أفحش من البدعة؛ ألن البدعة هو القول بما ال یکون فی الدین ال هو و ال نقیضه، و هذا قول بخالف م__ا ه__و ث__ابت

فی الدین. و ظه___ر أیض___ا من کالم___ه، أن خل___ط الکالم بالفلس___فة من المعتزلة انما هو الستمدادهم من الفلس__فة فی مط__البهم، و

. در خاتمه کتاب به اشکاالت این نظر نقد و بررسی شده است.1

45صفحۀ' صراط مستقیم خلط االشاعرة انما هو البطال قواعد الفلسفة؛ و هذا صریح فی أن ع_داوة الفلس_فة انم_ا ش_اعت فی اه_ل اإلس_الم من

األشاعرة ال من المعتزلة فضال عن اإلمامیة. کی___ف و اک___ثر االص___ول الثابت___ة عن___د االمامی___ة عن أئمتهم

مطابق لما هو الث__ابت منصلوات الله علیهم أجمعین المعصومین اساطین الفلسفة و متقدمیهم، و مبنی علی قواعد الفلسفة

. 1الحقة کما الیخفی علی المحققین »سخن او صریح اس__ت در اینک__ه مخ__الفت معتزل__ه ب__ا اه__ل سنت _ که أشاعره نامیده می شوند _ فقط در ظواهر س__نت می باش__د؛ و در کالم اول خ__ود تص__ریح ک__رده اس__ت ک__ه در__ق ب__ه اعتق__ادات فق__ط یقین معت__بر اس__ت، و مس__ائل متعل می دانیم ظواهر یقین آور نیست. پس مخالفت با ظواهر ب__ه خاطر یقین به غلط بودن آن، ب__دعت نب__وده و ک__ار ص__حیحی

است. بنابراین، اینکه اشاعره معتزله را به نام اهل ب__دعت و ه__وی نام نهاده اند خطاس__ت، بلک__ه در حقیقت جم__ود أش__اعره ب__ر ظواهری که یقین به بطالن آن داریم بدعت می باش__د؛ زی__را یکی از امور قطعی در دین، این اس__ت ک__ه بای__د بس__یاری از ظواهر را به خاطر مخالفت با حکم عق__ل تأوی__ل نم__ود، پس مخالفت با تأویل ظواهر، مخالفت با امری است ک__ه در این

مسلم است. بلکه روش اشاعره از ب__دعت ن__یز ب__دتر اس__ت؛ زی__را ب__دعت عبارت است از اعتقاد به چیزی که نه خودش و نه نقیض__ش جزء دین نمی باشد، ولی این روش اعتق__اد ب__ه چ__یزی اس__ت

که مخالف آن در دین ثابت می باشد. و همچ__نین از کالم ش__ارح مقاص__د روش__ن ش__د ک__ه آمیختن معتزله فلسفه را با کالم فقط برای کمک گرفتن از فلس__فه در مقاصدشان بوده است، و آمیختن اش_اعره فلس_فه را ب__ا کالم ب__رای ابط__ال و رد قواع__د فلس__فه ب__وده اس__ت. و این س__خن ص__ریح در این اس__ت ک__ه دش__منی ب__ا فلس__فه در بین مسلمانان از اشاعره آغاز شده است، نه از معتزل__ه ت__ا چ__ه

رسد به امامیه.

5. شوارق اإللهام، ص 1

46صفحۀ' صراط مستقیم و چگونه ممکن است امامیه ب__ا فلس__فه مخ__الفت ورزن__د در ح__الی ک__ه غ__الب اص__ول و قواع__دی ک__ه از ائم__ه معص__ومین

ثابت ش_ده اس_ت ب__ا آنچ__ه از بزرگ__انص__لوات الله علیهم أجمعین فلسفه و پیشینیان ایشان رسیده مطابق ب__وده و ب__ر قواع__د فلس__فی مبت__نی می باش__د؛ چنانک__ه ب__ر محققین پوش__یده

نیست.«عامل دوم: اختالف سطح فهم مخاطبین

الم روایت ش__ریفه ای اس__ت از حض__رت ام__ام ص__ادق ازعلیه الس__ ک__ه تأم__ل در آن درصلی الله علیه وآله وس__لم حض__رت رس__ول الل__ه

معارف بسیار راهگشا ست. العب//اد بکن//هصلی الله علیه وآله وس__لم م//ا کلم رس//ول الله

إن//ا: صلی الله علیه وآله وس__لم قال رسول الله... عقله قط معاش//ر األنبی//اء أمرن//ا أن نکلم الن//اس علی ق//در

1.عقولهم هیچ گاه ب__ا م__ردم ب__ا کن__هصلی الله علیه وآله وسلم »رسول خدا

عقل خود و حقیقت و واقعیت ادراکات خود تکلم ننموده اند. فرموده است: به درس__تیصلی الله علیه وآله وسلمو رسول خدا

که ما جم__اعت پی__امبران م__أموریم ک__ه ب__ا م__ردم ب__ه م__یزانعقل ها و ادراکات خودشان سخن گوئیم«.

از این حدیث شریف دو نکته مهم استفاده می شود: : معارفی وجود دارد که عقل عامه مردم به آن نمی رس__داوال

و توان فهم و إدراک آن را ندارند. : أنبیاء الهی _ و به تبع ایشان اوصیای گرامیشان _ ب__ا ه__رثانیا

کس__ی ب__ه ق__در ظ__رف و س__عه إدراکی او س__خن می گوین__د و رعایت حد فهم مخاطبین را می نمایند، و لذا به ه__ر کس__ی آن مق__دار از واقعیت را می گوین__د ک__ه ت__اب و تحم__ل فهم آن را

داشته باشد. الم این مسأله از مختصات معصومین نیست، بلک__ه درعلیهم الس__

بین اصحاب ایشان ن_یز ب_رخی ت_وان فهم إدراک_ات دیگ_ران را ؛ ب_رای268 ص 8 از »کت_اب العق_ل و الجه_ل« و ج 15 حدیث 23، ص 1 ج الکافی._ 1

.421 و420، ص 9 ج معادشناسیتوضیح بیشتر رک:

47صفحۀ' صراط مستقیم ندارن__د و ب__ه همین جهت باره__ا در ت__اریخ ح__دیث می بی__نیم ک__ه ض__عفای مؤم__نین از فهم کلم__ات بزرگ__ان ایش__ان عاجزن__د و ایشان را به غلو و کفر و حتی گاهی به لعن و یا ولدالزنا بودن

نیز به خواص اصحاب خ__ودعلیهم السالم منتسب می کنند! و أئمه سفارش می نمودند که با دیگ__ران در ح_د عق__ل ایش__ان س__خن

بگوئید. در حاالت فقیه و متکلم بزرگ شیعه، ی__ونس بن عب__دالرحمن _

محس__وبرض__وان الله علیهما که در روایات عدیل جناب »سلمان« نمونه ه___ائی از این اختالف س___طوح فهم و____ش___ده اس___ت

سفارشات معصومین را می بینیم که در مقاب__ل کج فهمی ه__ای شیعیان از گفته ه__ای او در مس__ائل اعتق__ادی، او را وص__یت ب__ه

صبر و مدارای با ضعفا می فرمایند. به وی فرمودند:علیه السالمچنانچه امام رضا

یا یونس حدث الناس بما یعرفون، و اترکهم مما ال یعرفون، کأنک ترید أن تکذب علی الله فی عرشه. »ای یونس! برای ما م__ردم آنچ__ه را ک__ه می شناس__ند روایت کن و ایشان را نسبت به مطالبی ک__ه نمی شناس__ند ره__ا کن در غیر این صورت تو ]در نزد ایشان[ مانن__د کس__ی خ__واهی

بود که بر خداوند در عرش دروغ می بندد. به او سفارش نمودند:علیه السالمهمچنین امام کاظم

»یا یونس ارفق بهم فإن کالمک یدق علیهم.« »ای یونس! با ایشان با رفق و نرمی برخورد کن؛ زیرا کالم

تو به خاطر ظرافتش بر ایشان سنگین است«. و در روایت دیگر آم__ده اس__ت أب__و جعف__ر بص__ری می گوی__د: ب__ا

المی__ونس بن عب__دالرحمن ب__ر ام__ام رض__ا وارد ش__دم.علیه الس__ ی__ونس از نارواه__ا و س__رزنش هائی ک__ه از اص__حاب دی__ده ب__ود

شکوه کرد، حضرت فرمودند: . 1دارهم فإن عقولهم ال تبلغ

؛ و رج__وع کنی__د ب__ه رقم929 و 928 و 924، رقم 488 _ 487. »رج__ال کش__ی« ص 1. 954 و 950 و 949 و 919 و 917

48صفحۀ' صراط مستقیم »ب__ا ایش__ان م__دار کن؛ زی__را عق__ل ایش__ان ب__ه این ام__ور

نمی رسد«. ب__اری هم__ان ط__ور ک__ه ش__ارحین از ح__دیث ش__ریف اس__تفاده

الم، بسیاری از مواق__ع حض__رات معص__ومین 1نموده اند علیهم الس__ حق__ائقی بلن__د را در ق__الب تمثی__ل و تش__بیه، ب__رای عام__ه بی__ان می نموده اند به حدی ک__ه هم گوش__ه ای از واقعیت گفت__ه ش__دهباشد و هم آن شخص به مقدار قابلیت خود بهره برده باشد.

از اینج__ا ب__ه خ__وبی روش__ن می ش__ود ک__ه اگ__ر کس__ی در می__ان أحادیث به دنبال واقعیت بگردد _ نه ب__ه دنب__ال اثب__ات عقائ__د از پیش تعیین شده خود _ نمی تواند به ص__رف دی__دن ی__ک ی__ا چن__د حدیث که مخاطب آن برخی از افراد ع__ادی )از جهت مس__ائلمعارفی( می باشند، حکم کند که واقعیت همین است و بس.

ف__رض کنی__د نظری__ه »وح__دت وج__ود« ی__ا »مع__اد« در حکمت کسی را می یابند که به اوعلیه السالممتعالیه حق باشد، آیا امام

این حقائق را برسانند و بر فرض به کسی منتقل کنن__د آی__ا ب__هاو اجازه نقل برای دیگران را می دهند؟!

مسائلی که فق__ط بزرگ__ان و أع_اظم ت__وان تص__ور آن را دارن__د )چ__ه رس__د ب__ه تص__دیق آن( چگون__ه قاب__ل بی__ان ب__رای اص__حاب

متوسط و حتی فقهای أصحاب است؟! ان شاءالله در آینده در همین رس__اله خ__واهیم دی__د ک__ه ب__رخی بزرگان تفکیک در تفسیر اصطالحات ابت__دائی مع__اد در حکمت متعالی__ه ک__ه ج__زء الفب__ای فلس__فه محس__وب می ش__ود ب__ه چ__ه خطاهای فاحشی دچار شده اند. آیا در این شرائط توقع اس__ت

دقائق معاد یا توحید را ص__ریحا ب__رایعلیه السالمکه امام صادق همه أصحاب خود بیان کنند؟ طبیعی است که اگ_ر حض__رت در مأل عام به این س__خنان لب می گش__ودند، ایش__ان را ن__یز چ__ون جابر و مفضل و محمد بن سنان و یونس و دیگر خ__واص رمی نظیر همین مسأله را در مورد سائر اصحاب از خواص می ت__وان دی__د، ب__ه عن__وان مث__ال

أرقام: به کنید درباره587 و 583،_ 592،_ 340،_ 338،_ 699،_ 468،_ 40،_ 33رجوع . جناب سلمان، جمیل بن دراج، جابربن یزید جعفی، مفضل بن عمر.

؛ و »ش__رح ک__افی« مالمحم__د ص__الح105. »شرح اص__ول ک__افی« ص__درالمتألهین، ص 1.381 _ 378، ص 1مازندرانی، ج

49صفحۀ' صراط مستقیمعاف أص__حاب از س__فره به کفر و زندقه می نمودن__د و خ__ود ض__

وجود آن حضرت محروم می گشتند. می فرماید: وافی در مقدمه رحمه اللهمحقق فیض

مش__یرا إلىعلیه الس__الم ق__ال أمیرالمؤم__نین و إم__ام المتقین إن هاهنا لعلما جم//ا ل//و وج//دت ل//هصدره المبارک: »

«حملة لو علم أبوذر ما: »علیه السالمو قال سید العابدین و زینهم

و لق//د آخى و فی روایة لکفره فی قلب سلمان لقتله«بینهماصلی الله علیه وآله وسلم رسول الله

علیه السالم:و قال

إنی ألکتم من علمیج_______________________واهره و قد تق__دم فی ه__ذا أب__و

حسن و رب ج____وهر علم ل____وأب________________________وح به و الس______تحل رج______المس______________لمون دمی

کیال ی__رى الح__ق ذو جه__لفیفتتنا

إلى الحس____ین و وص____یقبل__________ه الحس__________نا لقی__ل لی أنت ممن یعب__د

الوثنا ی___رون أقبح م___ا یأتون___هحس____________________________نا

علیه السالم: »و قال أبو جعفر الباقر ما زال العلم مکتوم//ا«على نبیا و علیه السالم منذ بعث الله نوحا

خالطوا الناس بم//ا»علیه السالم: و قال أبوعبدالله الصادق یعرفون و دع//وهم مم//ا ینک/رون و ال تحتمل//وا على أنفس//کم و علین//ا. إن أمرن//ا ص//عب مستص//عب ال یحتمل//ه إال مل//ک مق//رب أو ن//بی مرس//ل أو م//ؤمن

1.«امتحن الله قلبه لإلیمان

الم البته باید توجه نمود أئم__ه یعلیهم الس__ أص__حاب س__ر و خواص__ هم داشته اند که مصداق: »م__ؤمن امتحن الل__ه قلب__ه لإلیم__ان« بوده اند و از این گونه أسرار، مطلع می ش__دند و آنه__ا را فق__ط ب__ه أف__راد الئ__ق و قاب__ل می رس__اندند و از نش__ر و پخش آنه__ا

.379 _ 376؛ رک: روح مجرد، ص 11، ص 1. الوافی ج 1

50صفحۀ' صراط مستقیمخودداری می نمودند

آری مش___کل اینجاس___ت ک___ه ب___رخی مع___ارف إلهی را چ___ون می ش__مارند ک__هه__زار و ی__ک شب و کلیل__ه و دمنهقص__ه های

همگان توان فهم آن را دارند و لذا از تصریح نش__دن ب__ه آن درچند روایت ابتدائی نتیجه می گیرند که چنین چیزی نیست.

همانطور که در اصول می گویند »عدم التقیید« وق__تی کاش__ف از اطالق اس__ت ک__ه م__وال متمکن از تقیی__د باش__د و قی__د ن__زده باشد، در اصول معارف نیز وقتی از نبودن و نگفتن چ__یزی در چند حدیث عادی و یا از گفتن مط__البی ب__ه ظ__اهر مخ__الف آن، می توان اثبات کرد که چنین چیزی نیست که گفتن آن چیز ب__ه

حسب مقام و مخاطب مقدور باشد. وح__دت وج__ود بیش از ده تقری__ر دارد ک__ه فهم تف__اوت آنه__ا و تش__خیص ص__حیح از غل__ط، ج__ز ب__رای مؤم__نین واقعی و نواب__غ علمای حکمت خوانده مقدور نیس__ت و ب__ه تعب__یر ام__ام س__جاد

الم فهم آن مختص ب__ه متعمقین اس__ت. ب__ا وج__ود اینعلیه الس___الم چگونه توقع می توان داشت ک__ه أئم__ه ص__ریحا و درعلیهم الس__

مأل عام آن را بیان فرمایند. در ک__افی ب__ا س__ند ص__حیح روایت می کن__د ک__ه از ام__ام س__جاد

درباره توحید سؤال شد، آن حضرت فرمودند: علیه السالمم//ان »إن الله عز و جل علم أنه یک//ون فی آخ//ر الز

قون فأنزل الل//ه تع//الى ]ق//ل ه//و الل//هأقوام متعمورة الحدی//د إلى قول//ه أحد[ ]و ه//و و اآلیات من س//

دور[ دعلیم ب///ذات الص/// فمن رام وراء ذل///ک فق/// 1هلک.«

می دانست ک__ه در آخ__ر الزم__ان گروه ه__اییعزوجل »خداوند ]ق_ل ه_ومتعمق و ژرف اندیش خواهند ب__ود، ب__ه همین جهت

__ذاتو هو] و آی__ات آغ__از س__وره حدی__د ت__ا الله أحد[ علیم ب را ن__ازل فرم__ود. پس ه__ر کس ورای آن را بطلب__د،الصدور[

هالک شده است.« ؛ که از جمل__ه همین آی__ات ش__ریفه231، ص5؛ »نور الثقلین«، ج 91، ص1. الكافی، ج1

( و ]هو معکم أینم__ا کنتم[3:__ 57است: ]هو األول و اآلخر و الظاهر و الباطن[ )الحدید (4: 57)الحدید

51صفحۀ' صراط مستقیم و از شواهد همین مسأله روای__ات متع__ددی اس__ت ک__ه از أئم__ه

سؤاالتی شده و ایشان به حسب ظرفیت مق__ام درعلیهم السالم هر مورد پاس__خی داده ان_د ک__ه ب__ا دقت عقلی معل__وم می ش__ود

. 1برخی از پاسخ ها دقیقتر و عمیقتر از برخی دیگر استو شاید بتوان از این روایت شریفه نیز همین استفاده را نمود:

« إن فی أخبارنا محکما کمحکم الق//رآن و متش//ابها کمتشابه القرآن، فردوا متش//ابهها إلی محکمه//ا و

2.«ال تتبعوا متشابهها دون محکمها فتضلوا »در روایات م__ا ن__یز همچ__ون ق__رآن محکم و متش__ابه وج__ود دارد، پس متش___ابه آن را ب___ه محکم آن ب___از گردانی___د و از متشابهات آن به تنهائی پیروی نکنید که گمراه خواهید ش__د.

»

باری از مجموع آنچه عرض شد دو نکته روشن می شود: _ جمود بر ظواهر أخبار آحاد ___ ک__ه مخ__اطبین آنه__ا از ع__وام1

مردم اند __ و بس_تن ب_اب تأوی_ل در آنه_ا در مع_ارف، ناش__ی ازاست. علیهم السالم ناآشنائی با أحادیث أهل بیت

_ در مباحث معارف باید نخست به سراغ قرآن ک__ریم ___ ک__ه2 مخاطب آن هم_ه مس_لمانانند __ رفت، و در مرتب__ه بع_د ادعی_ه

الم أئمه ک__ه خ__ود آن حض__رات در مناج__ات ب__ا خداون__دعلیهم الس__ قراءت می فرمودند؛ و پس از آن، خطبه ه__ائی ک__ه ب__ه ص__ورت عام ایراد شده و مخ__اطب آن فق_ط حاض_رین نبوده ان_د، بلک__ه شامل »من بلغ« هم می شود؛ و همچنین أحادیثی که مخاطب آنها شخصی واحد است، ولی یا از بزرگان متکلمین أصحاب و

یا از حکما و عالمان غیر شیعه یا غیر مسلمان می باشد. از همین جا یکی از اسرار این مسأله روشن می شود که چ__را مدارک نقلی ای که مناس__ب اس__تدالل حکم__ا و عرف__ا می باش__د غالبا از سنخ آیات قرآن یا خطب و أدعیه و یا کلم__ات أئم__ه در

_11. رک: بیانات آیت الله جوادی مد ظله در »بحثی پیرامون مسأله ای از مع__اد« ص 113

.290 ص 1. »عیون أخبار الرضا علیه السالم«، ج 2

52صفحۀ' صراط مستقیم مناظره ب__ا حکم__ای س__ائر مل__ل اس__ت؛ و م__دارک نقلی ای ک__ه مخالفین به آن استدالل می کنند و ب__ه نقض مط__الب حکمت و عرفان می کوشند، در میان أخبار آح__ادی اس__ت ک__ه مخ__اطبین

آن از عامه مؤمنین می باشند »و کل یستدل بما یناسبه« و البته این مسأله سر دیگری ن__یز

دارد که إن شاءالله به آن اشاره خواهد شد. هره___بر عظیم الش___أن انقالب دروس ش___رح در قدس الله نفس____

می فرمایند:منظومه »اگر این گفتههاى ما درست تعقل شود، بسیارى از روایات

خلق الله المشیة بنفسها ثم خل//قحل مىشود مانند: » و همچنین روایت شریفى که در کافى1«األشیاء بالمشیة

است که مشیت خدا را عبارت از این وجودات ق__رار داده و و اینک___ه2لکن علم را در مرتب___ه ذات اخ___ذ نم___وده اس___ت.

حض__رت از علم در مرتب__ه ذات، علم اجم__الى و از مش__یت، وجود خارجى فعلى را اراده کرده است، براى یک نکته بوده است و آن نکته این است که سائل و مخ__اطب نمىتوانس__ت علم و اراده را در خارج عین ذات تصور کند و اگ__ر حض__رت آنها را در مرتب__ه ذات اخ__ذ مىک__رد، س__ائل تج__دد مىفهمی__د و نمىتوانست ادراک کند که مستلزم تجدد نیست؛ لذا حض__رت

بین اوصاف تفکیک کرد. باید باب معارف را از ادعیه فهمید، نمىتوان باب مع__ارف را از اخبارى ک__ه م__ورد خط__اب، مردم__ان علم ندی__ده و حکمت

ندیده بوده فهمید. باید معارف را از ادعیه آنها آموخت، چون طرف خط__اب در ادعی__ه ح_ق س_بحانه اس_ت؛ ل_ذا مىبی__نى جمالت فص_وص در

علیه الس__الممعنى با ادعیه موافق است منته__ا حض__رت ام__یر متأدب بوده و توانس__ته ح__ق بی__ان را ادا نمای__د ولى ص__احب

فصوص متأدب نبوده و نتوانسته حق را ایفا کند. در اداى باب معارف در ص__ورتى ک__هعلیه السالم حضرت باقر

طرف خطاب یک جمال بوده است چه کند؟ باید حضرت احکام طهارت و نجاست را به او بفرمای__د و در

.19، حدیث 147؛ توحید صدوق، ص 4، حدیث 110، ص 1. الكافى، ج 1.1، حدیث 107، ص 1. الکافى، ج 2

53صفحۀ' صراط مستقیم عالم؛ أی لیسم__ورد مع__ارف ک__ه آم__د ب__ه او بفرمای__د: »

زیرا او نمىتوانس__ت اتح__اد علم ب__ا ذات را تص__ور1«؛بجاهل کند. لذا حضرت اقل محذور را مالحظه مىفرم__ود و اگ__ر ب__ه این نح__و نمىفرم__ود، جم__ال از ع__الم بیش از »ذات ثبت ل__ه العلم« نمىفهمید و این معنى مستلزم ت__رکیب در ذات ب__وده و ترکیب مستلزم امکان مىباشد. پس حض__رت چارهاى ج__ز

أن///ه ق///ادر؛ أی لیساینک___ه در این مق___ام بفرمای___د: »3 نداشت.«2«بعاجز

و همچ__نین پس از ش__رح کالم مرح__وم ح__اجی س__بزواری در اخ__ذعلیهم الس__الم حدوث اسمی و اینک__ه این مطلب از اهل بیت

شده است می فرمایند: »بنابراین سخنى که زبانزد بعضى اس__ت ک__ه این فلس__فه از یون__ان اخ__ذ ش__ده، غل__ط اس__ت، کى فالس__فه یون__ان از این حرفها س__ر درآورده و چ__ه کس__ى س__راغى از این حرفه__ا در کتب آنها دارد. این حرفها در کتب آنها نبوده و نخواه__د ب__ود. بهترین کتاب فلسفى آنها اثولوجیا است که داراى مختصرى از معارف بوده و بقیهاش طبیعیات است، بلى شفاى ش__یخ،

فلسفه یونانى است و در آن هم این حرفها نیست. و باز گمان نشود که حاجى و یا حکماى اسالمى این حرفه__ا را از خود درآورده باشند، بلکه این حرفها در ادعیه بیشتر از منظومه است و صحیفه سجادیه و نهج البالغه و ق__رآن منب__ع

4و سرچشمه و مادر این حرفهاست.«

عامل سوم: تعارض درونی نقل یکی دیگر از عواملی که سبب شده است ک__ه بزرگ__ان ش__یعه باب تأویل در روایات را بگشایند تأم__ل در مجم__وع روای__ات در هر بابی است )یعنی رعایت نکته ای ک__ه در مقدم__ه چه__ارم ب__ه

آن اشاره شد(. اگر انس__ان ب__ه ج__ای عجل__ه ک__ردن در اس__تدالل ب__ه اح__ادیث و

.7، حدیث 193 و ص 2، حدیث 188. توحید صدوق، ص 1.7، حدیث 193 و ص 2، حدیث 188. توحید صدوق، ص 2183، ص 2. تقریرات فلسفه امام خمینی، ج 388 _ 87، ص 1. تقریرات فلسفه امام خمینی ، ج 4

54صفحۀ' صراط مستقیم گلچین کردن روایاتی که ب__ا نظ__ر منتخب وی از قب__ل هماهن__گ است، به مجموع روایات یک باب نظر اندازد و هم__ه را ب__ا هم ببین__د، در می یاب__د ک__ه بای__د بس__یاری از روای__ات را از معن__ای حقیقی خ__ود خ__ارج س__ازد؛ زی__را تعارض__ات ظ__اهری روای__ات معارفی این قدر زیاد است که اگر باب تأویل گش__وده نش__ود، مجبور می شویم حجم فراوانی از روایات را کنار بگ__ذاریم؛ ب__ا اینک__ه ق__رائن بس__یاری، ح__اکی از ص__دور مق__دار زی__ادی از این

روایات است. و ب__ه بی__ان دیگ__ر، نظ__ر ک__ردن ب__ه مجم__وع روای__ات ب__ا هم، ب__ه ضمیمه قرائنی که دال بر ص__دور تع__داد زی__ادی از این روای__ات است، خود قرینه بر لزوم تصرف در ظاهر ع__ده ای از روای__ات

می شود که نمونه ای از آن در همین مبحث صراط می آید. همچ__نین یکی دیگ__ر از اس__باب تأوی__ل در ن__زد بزرگ__ان ش__یعه، مخ__الفت م__درک نقلی ب__ا اجم__اع اس__ت. ارزش و ص__حت این تأویالت وابسته به ارزش اجماع مزبور است که در ج__ای خ__ود

.1در اصول بحث شده است باری مس__أله تأوی__ل ظ__واهر ادل__ه در ب__اب مع__ارف، از ام__وری اس__ت ک__ه ج__زء نش__انه های ش__یعه ش__ناخته می ش__ده اس__ت و

در آیات قرآن نقل شدهعلیهم السالم تأویالت فراوانی که از أئمه است سبب شده که اش__اعره ___ ک__ه اک__ثریت اه__ل س__نت اند و مخالفین تأوی_ل محس__وب می ش__وند ___ همیش__ه ش__یعیان را ب_ه

باطنی گری و تأویل گرائی منسوب سازند. تأویل در این مباحث به معنای صرف لفظ از ظاهر و حمل بر خالف ظاهر است، ولی معانی دیگ__ری ن_یز ب__رای تأوی__ل گفت__ه

الم شده که بسیاری از آنچه در کلمات أئمه به عن__وانعلیهم الس__2تأویل آمده در واقع داخل در تأویل به معانی دیگر آن است

سه نکته دربارۀ' تأویل : غرض از این بحث، این نیست ک__ه ه__ر کس طب__قنکته أول

__ه نقلی را تأوی__ل و ذوق و سلیقه خ__ود، ظ__واهر ه__ر ی__ک از ادل570 ص کشف المراد. به عنوان نمونه رک: 1، از سوره »ءال عمران«7 ذیل آیه 2. رجوع شود به »المیزان« ج 2

55صفحۀ' صراط مستقیم تفسیر نماید، بلکه قطعا هر کس__ی ک__ه می خواه__د لفظی را از ظاهرش منصرف نموده و بر غیر آن حمل کن__د و ب_ه ش__ریعت مقدسه نسبت دهد، باید یا قرینه عقلی قطعی داش_ته باش_د و

یا از مجموع أدله نقلی شاهدی بر تأویل خود بیابد. : گر چه تأویل محتاج دلیل است، ولی احتمال دادننکته دوم

تأویل ممنوع نیس__ت؛ یع__نی اگ__ر ق__رائن داللت می ک__رد ک__ه در جمله ای معنای ظ__اهری قص__د نش__ده اس__ت ولی ق__رینه ای ب__ر تعیین معن__ای خالف ظ__اهر نداش__تیم، م__انعی وج__ود ن__دارد ک__ه احتماالت مختلف معنای خالف ظ__اهر آن بررس__ی ش__ود؛ زی__را گاهی از بررسی همین اختالفات با تجمیع و گ__ردآوری ق__رائن،در نهایت قطع حاصل شده و راهی به واقع گشوده می شود. بلکه با توجه به اصل عدم حجیت ظ__واهر در اص__ول دین، اگ__ر کسی ظن شخصی به ع__دم اراده ظ__اهر دلیلی پی__دا نم__ود ج__ا دارد ب__ه بررس__ی احتم__االت مختل__ف خالف ظ__اهر آن ب__پردازد؛ البت__ه ط__بیعی اس__ت ک__ه انتس__اب این ن__وع تأوی__ل، ب__ه دین و

شریعت جائز نمی باشد. بس__یاری از ت__أویالتی ک__ه در عب__ارات بزرگ__ان آم__ده در واق__ع بررسی احتم__االت ی__ک ح__دیث اس__ت )و ن__ه قض__اوت قطعی و جزمی نسبت ب__ه مف__اد آن( گ__ر چ__ه کس__انی ک__ه ب__ا زب__ان این بزرگان آشنائی ندارند آن را بر تأویل قطعی حمل نموده و ب__ه

آن اعتراض می نمایند. غرض از ذک__ر این مس__أله این ب__ود ک__ه م__درس مح__ترم کت__اب »معاد« در بسیاری از موارد به جای ابطال استدالالت بزرگان حکما، شروع به نقل برخی از تأویالت مذکور در سائر کلم__ات ایشان نموده و مفصال به استهزای ایشان می پردازند. با توجه ب__ه مق__دمات س__ابق، در غ__الب این م__وارد اص__ل تأوی__ل الزم و بررسی احتماالت آن نیز جائز است، و این تأویالت ب__ه عن__وان تالش__ی اس__ت ب__رای کش__ف م__راد حقیقی أئم__ه معص__ومین

، تالشی که دیگران از انجام آن غافل و ی__ا عاجزن__د.علیهم السالم عالوه بر اینکه بسیاری از این تأویالت ب__ه معن__ای بی__ان بط__ون آیات و روایات است نه اینکه ادعا شود معنای ظاهر آیه قص__د

56صفحۀ' صراط مستقیم نشده و مراد از آن خالف ظاهر است )به خصوص با توجه ب__ه ج__واز اس__تعمال لف__ظ در بیش از ی__ک معن__ا درکالم معص__وم

الم ( و لذا می بی_نیم فقی__ه عالی ق_در ش__هید ث_انی پس ازعلیه الس__اینکه می فرمایند:

»اشرف علوم علم تفسیر اس__ت و س__ائر عل__وم مقدم__ه آن می باشد و طالب علم باید در نه__ایت، همت خ__ود را متوج__ه

فهم أسرار آن نماید« می فرمایند:

»عالیترین مرتبه تفسیر رس_یدن ب__ه قع_ر آی_ات و بط_ون آناست«

و در بی__ان نم__ونه ای از آن ت__أویالت مال عب__دالرزاق کاش__انی رامعرفی نموده و می فرمایند:

»و منها ما یسلط علی تأویل الحقائق دون التفسیر الظ__اهر1کتأویل عبدالرزاق القاشی«

با اینکه می دانیم در تأویالت مرح__وم مال عب__دالرزاق کاش__انی )شارح فصوص( چه بسیار مطالبی آمده است که اه_ل ظ__اهر نه فقط ت_وان هض__م آن را ندارن__د، بلک__ه ب_ه اس__تهزای آن ن_یز

مبادرت می ورزند. آیت الل__ه ش__عرانی در این ب__اره کالم متی__نی دارن__د. در حاش__یه

در ذی___ل کالم مرح___وم فیض »ه___ذه کله___ا کنای___ة عنوافیتجردهم« می فرمایند:

لم یأت فی هذا الکالم بلفظ لع__ل و ک__أن و م__ا فی معناه__ا _ کما هو دأبه فی أمثال هذه البیانات _ و هو مقصوده قطعا، و ال ریب فی حسن تمثیل امور اآلخرة بأمور الدنیا لیقع البعی__د فی القلب موقع القریب و یس__تأنس بغ__یر الم__أنوس بس__بب األمر المأنوس؛ ف__إن الع__والم متطابق__ة، فک__ل م__ا فی ع__الم یوازیه شیء فی عالم ءاخر؛ و انما یأتی المصنف غالبا بلفظ کأن و لع__ل و مثلهم__ا لئال یت__وهم المبت__دی أن م__ا ی__ذکره من التشبیه و التمثیل، فإنما هو علی البت و القطع و االنحص__ار،

.234 و233. منیة المرید، ص 1

57صفحۀ' صراط مستقیم و لیس مما الیمکن تمثیله بوجه آخ__ر، و م__ا لیس فی__ه کلم__ة التردید فهی مرادة قطعا بقرینة س__ائر م__ا ذک__ره فی م__وارد

1عدیدة _ إلی ءاخر ما ذکره قدس سره.

: گاهی گفته می شود اگر در جائی احتیاج به تأویلنکته سومالم باش__د، حتم__ا خ__ود معص__ومین تأوی__ل آن را بی__انعلیهم الس__

کرده اند، و لذا دیگر جائی ب__اقی نمی مان__د ک__ه انس__ان از پیش خود تأویل کند یا احتمال تأویل بده_د »مگ_ر اینک_ه گفت__ه ش__ود

که در مقام هدایت و تعلیم بوده اند کلماتی لغزعلیهم السالم أئمه وار و معما گفته اند و ظ__اهر بلک__ه ص__ریح را اراده نکرده ان__د و اعتمادشان در این خالف ظ__اهر ب__ر بعض__ی از مق__دمات عقلی

. 2اختالفی بوده است؛ و هو کما تری« در پاسخ عرض می شود:

الم _ آنچ__ه ب__ا ب__ودن أئم__ه 1 در مق__ام ه__دایت و تعلیم،علیهم الس__ منافات دارد این است که مخاطب حضرت قابلیت رسیدن ب__ه مرتب___ه و درجه ای را داش___ته باش___د، ولی او را ب___ه آن درج___ه نرسانند و ی__ا حتی س__قوط دهن__د؛ یع__نی ح__رکت دادن ب__ه غ__یر مسیر حق از ه__ادی إلهی ق__بیح و ناش__دنی اس__ت، و تقص__یر و

کوتاهی در رساندن به مسیر حق نیز قبیح می باشد. اما اگر در جائی شخص مورد هدایت، قابلیت رسیدن به ح__دی را نداشت، و طبیعة هادی و راهنما نیز او را به آن حد نرساند، از ناحی__ه ه__ادی هیچ تقص__یری نب__وده و ل__ذا قبحی ن__یز در ک__ار

نخواهد بود. در روایات معارفی و درعلیهم السالم تصریح نفرمودن اهل بیت

پرده سخن گفتن ایشان، همه از این قسم است؛ یع__نی چ__ون مخاطب توان فهم بیش از آن را نداشته، از الفاظی اس__تفاده شده است که او در ح__د فهم خ__ود از آن به__ره بگ__یرد، گرچ__ه

با آن لفظ، قابل انتق__ال نباش__د وعلیه السالممراد جدی معصوم برای کشف آن محتاج تالشی دیگر باشیم.

مانن__د همین ش__بهه در علم اص__ول در روای__ات فقهی مط__رح.652، ص 25 ج حاشیه وافی. 1 )به نقل از مدرس محترم کتاب »معاد«(.22 ص بحثی پیرامون مسأله ای از معاد. 2

58صفحۀ' صراط مستقیم است. می گویند: می دانیم که بسیاری از احک__ام فقهی هس__ت که معصومی که آن را بیان فرموده اند، قیود و تخصیص__ات آن را ذکر نکرده اند و گاهی این قی__ود چن__دین ده__ه بع__د، در زب__ان معصوم دیگری آمده است؛ و از طرفی می دانیم که تم__ام این موارد، قابل حمل بر نسخ و ق__ول ب__ه تب__دل مص__الح و مفاس__د واقعی__ه نیس__ت. پس الزم می آی__د ک__ه معص__وم اول تف__ویت مصلحت ی_ا الق_اء در مفس_ده ک_رده باش_ند، و این از معص_وم

قبیح است. بهترین پاسخی که ب__رای این ش__بهه وج__ود دارد این اس__ت ک__ه الق__اء در مفس__ده ی__ا تف__ویت مص__لحت وق__تی ق__بیح اس__ت ک__ه تقص__یر از ج__انب ش__خص ه__ادی باش__د، ولی وق__تی ب__ه خ__اطر قصور مخ__اطبین از نظ__ر ادراکی و ی__ا ش__رائط تقی__ه و فض__ای اجتم__اعی باش__د مس__لما قبحی نداش__ته، بلک__ه تبلی__غ ت__دریجی

احکام عین خیر و صالح می باشد. : در بس__یاری از م__وارد، روای__اتی ک__هحاصل س//خن اینکهو

وارد شده، گرچه در مقام هدایت بوده، ولی ظ__اهر آنه__ا م__راد جدی نیست؛ مثال اگر روایاتی داریم که ظاهر آنها زمانی بودن »امور مجرده« است، بدان جهت اس__ت ک_ه مخ_اطب ق_ابلیت تصور امر غیرزمانی را نداشته، نه اینک__ه واقع__ا خ__ود حض__رت

نیز آن را زمانی می دانستند. نکته حائز اهمیت این است ک__ه مخ__اطبین روای__ات م__ا، گ__اهی منحصر در مشافهین نیس_ت؛ بلک__ه ح_تی گ_اهی غ_رض اص_لی

غیر مشافهین می باشند. همانطور که خداوند برخی آیات قرآن مجید را ب__رای متعمقین آخرالزم__ان ___ ن__ازل فرم__وده اس__ت، مس__لما بخش ه__ائی از خطبه های توحیدی نهج البالغة ن__یز ب__رای متعمقین آخرالزم__ان

است. المب__ا توج__ه ب__ه این نکت__ه، گ__اهی می ش__ود ک__ه ائم__ه علیهم الس__

مطالبی بفرمایند ک__ه ب__رای معاص__رین ایش__ان همچ__ون لغ__ز و معما باشد و این با مقام هدایت و تعلیم نیز ناس__ازگار نیس__ت. چون لغز گوئی نسبت به کس__ی ک__ه قص__د ه__دایت او را داریم

59صفحۀ' صراط مستقیم قبیح است، ولی مقصود به ه__دایت، در این م__وارد، معاص__رین نیس__تند، بلک__ه حض__رت ب__ا نگ__اه ملک__وتی خ__ود هم__ه تش__نگان مع_____ارف إلهی را ت_____ا قی_____ام حض_____رت ص_____احب األم_____ر

می بینن__د و هم__ه را ب__ا بی__ان خ__ود س__یرابعجل الله فرجه الش__ریف می کنند.

و لذا بسیاری از خطبه های توحیدی معصومین تا قبل از ش__رح اصول کافی صدرالمتألهین همچون معما بود، و عباراتی چون:

«، از اح__ادیثاألح//د ال بتأوی//ل ع//دد«، و »واحد ال بعدد» مش__کله محس__وب می ش__د ت__ا اینک__ه ف__اتح قله ه__ای مع__ارف، صدرالمتألهین گره از آن گشود و اعجاز علوی را در آن آشکار

. رحمة الله علیه رحمة واسعةفرمود. الم _ بر فرض معتقد شویم ممکن نیست که معصوم 2 علیه الس___

در بیان خود بر قرائن عقلی تکی__ه نماین__د، نتیج__ه این کالم این است که باید حدیث مخالف عق__ل را ___ ب__دون تأوی__ل نم__ودن _ بلکه بالمرة رها کرده و مدعی شد که از معصوم صادر نش__ده است )نه اینکه دلیل عقلی را کناری گذاشت و باز هم به خ__بر عمل کرد( زیرا حتی کسانی که به حجیت خبر در اصول عقائد معتقدن__د، ش__رط حجیت آن را امک__ان ص__دق می دانن__د؛ و ل__ذا مخالفت خبر با عقل را تعارض حجتین نمی دانند بلکه مخالفت

حجت و ال حجت می شمرند. پس جائی برای تمسک به ظاهر خبر نیست، ی__ا بای__د در داللت

آن تصرف و تأویل نمود و یا باید سند آن را طرح کرد. ام__ا این ت__وهم ک__ه اختالفی ب__ودن دلی__ل عقلی، س__بب قطعینبودن آن می شود، پاسخ آن در خاتمه به تفصیل خواهد آمد.

پس این ادعا که هر چه محت__اج تأوی_ل ب_وده، ت_أویلش در خ_ود البته گاهی بر این مدعادین آمده است، ادعائی بی دلیل است.

به استقراء استدالل می شود و می گویند ما همه موارد محت__اج تأویل را گشتیم و در همه آن موارد، تأویل در خود متون دینی ذکر شده بود. این استدالل مصادره ب__ه مطل__وب و دور اس__ت؛ چون محل نزاع در مقدار روایات محت__اج ب__ه تأوی__ل اس__ت ک__ه گوین__ده در این اس__تدالل از قب__ل خ__ود را ع__الم ب__ه آن ف__رض

60صفحۀ' صراط مستقیمکرده است.

افزون بر این، فحص در روایات خود، شاهدی است ب__ر خالف این ادع__ا؛ زی__را باره__ا می بی__نیم مطل__بی در روای__تی آم__ده و تأویلش در روایت دیگری از امامی دیگر نقل ش__ده اس__ت؛ ب__ا اینکه می دانیم در حالت عادی راوی اول به تأوی__ل دوم دس__ت

الم ، پس یا باید ملتزم شویم ک__ه ام__ام 1نمی یابد در ام__رعلیه الس__ هدایت کوتاهی کرده اند و هو کما تری و یا بگوئیم اراده خالف ظاهر _ به خ_اطر نقص_ان مخ__اطب و ی_ا عل__ل خ_ارجی دیگ_ر _ ممکن است، همانطور ک_ه در روای_ات فقهی می گ_وئیم و ه_ذا

هو المطلوب. در روایات فقهی، با این همه فحص و زحمت فقه__اء در ط__ول تاریخ، هنوز کسی ادعا نمی کن__د ک__ه اگ__ر خالف ظ__اهر از ع__ام

الم اراده ش__ده ب__ود حتم__ا ائم__ه فرم__وده بودن__د بلک__هعلیهم الس__ می گویند: اگر هم فرموده باشند، شاید به دس__ت م__ا نرس__یده باشد )و لذا تطابق مراد جدی با استعمالی را با اص__ل درس__ت می کنن__د( و در ش__بهات ناش__ی از فق__دان نص، ادع__ای علم ب__ه اباحه نکرده به اصل تمسک می کنند و این امر را با کمال دین

و هادی بودن اهل بیت منافی نمی دانند. با وجود این، جای بسی تعجب است که م__ا بگ__وئیم در اص__ول دین هر چه بوده حتما فرموده اند و حتما به دس__ت م__ا رس__یده است، و لذا جائی برای احتمال تأویل ___ ح__تی در م__واردی ک__ه

دلیل عقلی بر خالف آن قائم است _ وجود ندارد!! آری، ادعای مزبور دربارۀ' قرآن مجید شاید ممکن باشد. یعنی می توان گفت قرآن مجی__د در داللتش ب__ر مع__انی ع__الی خ__ود، محت__اج ق__رائن عقلی ی__ا ش__هودی ای ک__ه فق__ط ب__رخی آن را می فهمند نمی باشد، و هر ج__ا محت__اج تأوی__ل باش__د خ__ودش در درون خود، قرینه بر تأویل دارد؛ چرا ک__ه ق__رآن مجی__د خ__ود را کتاب هدایت و ن__ور و تبی__ان مع_رفی می نمای_د و حتی اح_ادیث

برای ارزیابی محتاج به قرآن هستند. . گاهی احتمال داده می ش__ود ک__ه در این م__وارد راوی روایت اول هم از تأوی__ل مطل__ع1

بوده، و یا امام علیه السالم تکیه بر قرائن حالیه کرده اند که درروایت نقل نشده اس__ت،(46 _ 43، ص 1ولی این احتمال در نهایت بعد است. )رک: نورالبراهین، ج

61صفحۀ' صراط مستقیم البته این بدان معنا نیست که ظهور هر آیه ای به تنه__ائی قاب__ل اعتماد است، بلکه آنچه از قرآن مجید پس از بررسی همه آن و ت__دبر در آن فهمی__ده می ش__ود، م__راد ج__دی ص__احب کت__اب )خداوند متعال( می باشد و برای کشف مراد ج__دی محت__اج ب__ه قرائن صارفه عقلی و یا عرف__انی نمی باش__یم، گرچ__ه ت__دبر درقرآن، مسلما محتاج تحصیل علوم عقلی و عرفانی می باشد. این روش بحث، پایه تفسیر قرآن به قرآن و سبک تدبر اس__ت

ب__ر آن اص__راررحمه الل__ه که مرح__وم حض__رت عالم__ه طباطب__ائی می ورزند و معتقدند که در کشف معارف قرآن نبای__د هیچ فهم کالمی یا فلسفی یا عرفانی ی__ا تج__ربی را داخ__ل ک__رد و ق__رآن

از آغ__از ت__اتفس__یر الم__یزانخود مفسر خ__ود می باش__د. روش پایان نیز چنین می باشد.

معلوم است که چنین ادع__ائی درب__ارۀ' روای__ات ممکن نیس__ت، چون دلیلی نداریم بر اینکه مجموعه روایات همه مبین یکدیگر باش__ند و هیچ روای__تی ب__دون قرین__ه وج__ود نداش__ته باش__د و ن__ه می توان ادعا کرد که تمامی روایات به دست ما رسیده اس__ت

1و تحریف به نقیصه در مجموعه آنها صورت نگرفته است.

حاش__یه در رحمه اللهب__اری مرح__وم عالم__ه آیت الل__ه ش__عرانی کالم متقنی در باب تأویل دارند که اگر چ__ه بحثاسرار الحکم

دربارۀ' تأویل به درازا کشید ولی بجاس__ت عین عب__ارت ایش__ان این بحث ذکر شود: فذلکۀ'به عنوان

»اه__ل ظ__اهر، تأوی__ل آی__ات ق__رآن را ج__ائز نمی ش__مارند و مقصود از تأویل حمل کالم است بر غ__یر آنچ__ه از ظ__اهر آن مفهوم می شود مانن__د: »)ال__رحمن علی الع__رش اس__توی«(،م پروردگ_ار می کن_د و »)ی__داه ک_ه در ظ__اهر داللت ب__ر تجس_ مبسوطتان«( که برای خدای تعالی اثبات دست کرده است و باطنیه در همه چیز دست تأویل گشاده حتی زکات و نم__از و روزه را تأویل کردند و مذهب قاطبه اهل اسالم ب__ر خالف

هر دو طریقه است: آنچه راجع به احکام عملی است و هنگام عمل رس__یده و از

، مق__دمات؛ و ب__ه1. برای توضیح بیشتر ر ک: تفسیر »المیزان« مقدمه؛ و»تسنیم« ج 1140 _ 131 و 75 _ 73 و 68 _ 64خصوص: ص

62صفحۀ' صراط مستقیم شرع تأویلی بر خالف ظاهر آن نیامده است، باید ب__ه هم__ان ظاهر عمل کرد و به نظر علمای شیعه ت__أخیر بی__ان از وقت حاجت جائز نیست؛ و اگر خداوند غیر ظ__اهر ق__رآن از م__ردم می خواست و مردم راهی به دری__افت آن نداش__تند ___ مثال از روزه رمضان غیر روزه می خواست ___ بای__د ت__ا هنگ__ام عم__ل بیان کند. اما پیش از وقت عمل، خطاب مجمل جائز اس__ت )خواه اص__ال مرب__وط ب__ه عم__ل نباش__د و خ__واه هنگ__ام عم__ل نیامده باشد( و تأویل همیشه در این امور است؛ مانند تأویل دست خ__دا ب__ه ق__درت او، و تأوی__ل ع__رش خ__دا ب__ه اس__تیال و

سلطنتش. و ش__رط ج__واز تأوی__ل آن اس__ت ک__ه لف__ظ را از ص__حت و فصاحت که الیق کالم پروردگ__ار اس__ت، خ__ارج نکن__د و اراده معنی تأویلی موافق مجاری کالم عرف فصیح باشد؛ چنانک__ه دست گفتن و از آن، قدرت خواستن از مجازات مش_هوره و

متداوله عرب است و اطالق گناه بر ترک اولی. همچنین آن که قرآن را بر معنی ت__أویلی حم__ل می کن__د الزم

است شاهدی از کالم عرب فصیح بر نظیر آن بیاورد. و دیگر آنکه قرینه عقلی یا نقلی بر خالف ظاهر باشد؛ مانند دلیلی عقلی بر آنکه خدای تعالی جسم نیست و دست ندارد و اجماع، که دلیل نقلی است بر اینکه زن زانیه را عقد توان

رککرد و بدان آیه کریمه زان أو مش__ انیة ال ینکحها إال ]و الزم ذلک على المؤمنین[ ]را[، حمل بر کراهت می کنیم. و حر

و اگ__ر در آی__تی از آی__ات ق__رآن دلیلی ب__ر اراده خالف ظ__اهر نداشته باشیم و راجع به عمل نباشد _ مانند میزان ___ توق__ف باید کرد و احتماالت ممکنه را پذیرفت؛ چنان ک_ه در روای__تی

الماز حضرت امام جعفر میزان را ب__ه أنبی__اء و ائم__هعلیه الس__ تأوی__ل ک__رده و این اطالق مج__ازی اس__ت و در کالم ع__رب

صحیح و فصیح است و گروهی چیز دیگر گفته اند. اگر کالم به یقین از آن حض__رت ب__ود، البت__ه قب__ول آن متعین بود. اما چون خبر ظنی است همه احتم__االت دیگ__ر را ت__وان پ__ذیرفت و ب__رای دری__افت حقیقت منتظ__ر کش__ف حق__ائق گشت؛ چون امثال این امور راجع به عمل نیست، توقف در آن ممکن و خطاب به مجمل در آن روا است و تأویل امثال

الم آن در احادیث أئمه بسیار اس__ت. جم__ود ب__ر ی__کعلیهم الس__

63صفحۀ' صراط مستقیم را رد نبای__دعلیهم السالم معنی نباید داشت و روایات اهل بیت

عب الک__رد؛ چنانک__ه فرمودن__د: عب مستص// ح//دیثنا ص//ل أو م//ؤمن ب أو نبی مرس// یحتمل//ه إال مل//ک مق//ر

. 2«1امتحن الله قلبه لإلیمان.

.3 ح 402 ص 1. الکافی ج1366 _ 365. »أسرار الحکم« ص 2

64صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 ششم: وضع الفاظ برای معانی عامه

ششمین نکته ای ک__ه در فهم روای__ات بای__د ب__ه آن توج__ه نم__ود، مسأله »وضع ألف__اظ ب__رای مع_انی عام__ه« اس__ت. این نظری__ه دارای تقریرها و بیان های مختلفی است ک__ه مح__ل بررس__ی و

1تفصیل هر یک از آنها علم اصول است. همه این تقریرات مختلف، در بیان یک حقیقت مش__ترکند و آن اینکه بس__یاری از الف__اظ مس__تعمل در لغت، گرچ__ه ب__ه حس__ب نظ__ر ابت__دائی فق__ط ب__ر مح__دوده خاص__ی از مص__ادیق ص__دق می کنند، ولی با تأم__ل معل_وم می ش_ود ک_ه دائ_ره معن_ای آنه_ا وسیعتر از آن می باشد و حصر مصادیقشان در أف__رادی خ__اص

ناشی از انس ذهن با آن افراد بوده است. بن__ابراین اس__تعمال این ألف__اظ در غ__یر مص__ادیق متع__ارفش حقیقت است و نمی توان با تمسک به »أص__الة الحقیق__ة« آنه__ا را صرفا بر افراد مأنوس حم__ل نم__ود و در حق__ائق محس__وس

منحصر کرد. __ه نقلی با توجه به این حقیقت، تفس__یر ص__حیح بس__یاری از أدل بدون تأویل هم ممکن است. فقط کافی اس__ت در ه__ر لفظی معنای دقی__ق آن را ___ ک__ه خ__الی از قی__ودات ناش__ی از انس ب__ا مصادیقی خاص است _ بیابیم تا بتوانیم بدون هیچ تص__رفی در »موض__وع ل__ه«، هم__ان معن__ای عمی__ق و دقی__ق م__ورد نظ__ر را بفهمیم و مصداق غیر محسوس آن را ب__ه دس__ت بی__اوریم؛ مثال لفظ »صراط« گرچه به ظاهر اولی ب__ه معن__ای پ__ل می باش__د،__ع در لغت ع__رب معل__وم می ش__ود معن__ای آن أعم از ولی با تتب محس__وس و غیر محس__وس اس__ت، بلک__ه ح__دود ن__ود درص__د استعماالت آن در قرآن به معنای دین و راه عملی اس__ت، ک__ه امری غیر محسوس است و لذا به صرف وجود لفظ »صراط« نمی توان ادعا کرد که در آخرت پلی وجود دارد دارای ص__ورت محسوسه که انسانها بر روی آن حرکت می کنن__د، بلک__ه ب__رای

مج_د البی_ان؛_ 34 _ 31، مقدمه چهارم، ص 1 ج تفسیر الصافی. به عنوان نمونه رک: 1 ؛523 _ 518 ص 2 ج شرح توحید الص__دوق؛__ 11 _ 9، ص 1 ج تفسیر المیزان؛__ 79ص

.89 و 71، ص 1 ج تحریرات األصول؛ 48 _ 45، ص 8 ج معاد شناسی

65صفحۀ' صراط مستقیماثبات این مدعا باید به قرائن دیگری تمسک کرد.

مقدمۀ2 هفتم: ال بشرطیت موضوع ل//ه الف//اظ

نسبت به مادۀ2 فلسفی بر فرض قائل شویم ب__اب ه__ر گون__ه ت__أویلی در روای__ات بس__ته است و وضع الف__اظ ب__رای مع_انی عام_ه را ن__یز نپ_ذیریم، بای_د توجه نمود ألفاظی ک__ه ب__رای محسوس__ات وض__ع ش__ده اس__ت

مسلما أعم از موجود مادی و موجود مثالی است. ف//رق بین موج//ود م//ادی و مث//الی درتوض__یح اینک__ه:

داشتن و نداش//تن م//اده و م//اده ب//ه معن//ای »حی//ثیت ، و وجود چنین حیثی__تی در موج__وداتقابلیت و قوه« است

خارجی این عالم، امری است که محتاج اثبات است و با حس و بدون استدالل عقلی درک نمی شود و صورت محسوسه ب__ه خودی خود ال بشرط از داش__تن »حی__ثیت ق__ابلیت« و ع__دم آن

می باشد. از طرفی می دانیم الفاظ به حسب صور محسوس__ه متص__وره در ذهن وضع شده اند؛ یعنی همیش__ه ص__ور ذه__نی م__ا واس__طه بین ما و خارج می باشد و م__ا لف_ظ را ب__ا لح__اظ معن__ای تص__ور شده وضع می کنیم. نتیج__ة الف__اظ ب__رای معن_ای »ال بش__رط از

مادیت و غیر مادیت« وضع شده اند. دربارۀ' موضوع له الف__اظ در علم اص__ول و در فلس__فه تحلیلی نظرات متعددی طرح شده است و اصولیان غالبا ی__ا معتقدن__د که موضوع ل_ه ط__بیعت معناس__ت ال بش__رط از وج__ود ذه__نی و خارجی و یا مفهوم است با لحاظ حکایت از مصادیق و در ه__ر صورت از بزرگان کسی معتقد به وضع الفاظ برای موجودات خارجی به طور مستقیم نیست؛ زیرا که این نظر با اش__کاالت

فراوانی مواجه است. متأسفانه پ__در مکتب تفکی__ک مرح__وم م__یرزا مه__دی اص__فهانی معتقد است که در علوم الهی _ بر خالف علوم بشری _ الفاظ برای خود حق__ائق خ__ارجی اوال و بال__ذات وض__ع ش__ده اند و این

66صفحۀ' صراط مستقیم نظ__ر را »ب__اب أب__واب اله__دی« و نظ__ر مش__هور را »أول ب__اب

الردی« نامیده اند!! آری، مکت__بی ک__ه ب__اب األب__واب آن چ__نین رأی ب__اطلی باش__د، نتیجه ای جز آنچه در این چند ده__ه دی__ده ایم نخواه__د داش__ت. و

الشجرة تنبئ عن الثمرة. به هر حال چون انسان همه ص__ور را در ظ__رف مث__ال و خی__ال خود درک می کند و مرآتیت و حکایت ص__ور ذه__نی از خ__ارج ب__ا نوعی از مسامحه و اعتبار همراه است، لذا حتی بنا ب__ر وض__ع الف__اظ ب__رای ص__ور ذه__نی ب__ا لح__اظ حک__ایت و م__رآتیت، تم__ام خصوصیات شیء خارجی به محدوده موضوع له لفظ س__رایت

1نمی کند.

فرض کنید کسی کلمه »سیب« را استعمال کند، چ__ه معن__ائی ب__ه ذهن خط__ور می کن__د؟ می__وه ای ک__ه دارای ش__کل و طعم و رنگی خاص باشد. اگر ما میوه ای را با این خصوصیات ببینیم _ هر چند در آن به دید فلس__فی حی__ثیت ق__ابلیت نباش__د ___ ب__دون تأمل بر آن اطالق سیب می نمائیم و این اس__تعمال از دی__د م__ا

حقیقی است. البته باید توجه نمود که صور مثالی ای که نفس ادراک می کن__د در وضوح و خفاء مختلفند و علقه وضعیه بین لفظ ب__ا ص__ورتی برقرار است که از نظر وض__وح ب__ه مثاب__ه ص__ور محسوس__ه از طریق ارتباط ب__ا ع__الم م__اده باش__د؛ ل__ذا گ__اهی ک__ه در خ__واب انسان صور مثالی ضعیف و مبهمی را مشاهده می کند، ش__اید

در اطالق لفظ بر آن به صورت حقیقی تردید بنماید. و خالص__ه اینک__ه گرچ__ه موض__وع ل__ه ألف__اظ نس__بت ب__ه »م__اده داشتن و نداشتن« ال بشرط است، ولی بعید نیست ک__ه گفت__ه شود نسبت به درجه وض__وح و خف__اء مش__روط اس__ت. و البت__ه صور مشاهد در عالم آخرت ب__ه م__راتب از وض__وح و ش__فافیت بیشتری نسبت به صور دنیویه برخوردار است؛ لذا فرموده اند:

.2«الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا» ؛ »اب__واب187 ___183؛ »بدائع األفکار« ص 81 _ 73. رک: »هدایة المسترشدین« ص 1

62 _ 61الهدی« ص .73، ص: 4. عوالی اللئالی، ج2

67صفحۀ' صراط مستقیمور بر همین اساس بعضی از عامه مردم، گاهی ک__ه ب__رخی ص__ مثالی را می بینند، ب__ه ط__ور ناخودآگ__اه از آن ب__ه همین ألف__اظ متعارف تعبیر می کنند و بلکه خود متوجه نمی ش__وند ک__ه آنچ__ه دیده اند موجودی مثالی ب__وده اس__ت؛ و می پندارن__د ک__ه یکی از

موجودات مادی واقعا در این مکان بوده است. مثال می بینن__د ک__ه م__رده ای از دنی__ا رفت__ه، در کن__ار او خ__وکی

نشسته است و یا ماری او را می گزد و یا... و از همین باب است مکاشفات فراوانی ک__ه ب__رای ع__ده ای از

به برکت ایشان اتفاق افتاده و آنه__ا راعلیهم السالم اصحاب أئمه . 1با همین ألفاظ متداول روایت نموده اند

بنابراین اگر در روایات آمده که مؤمن در آخرت در بهشتی با اوصاف چنین و چن__ان داخ_ل می گ_ردد ب_ه هیچ وج_ه نمی ت_وان گفت ظاهر روایات، وجود بهشت مادی است، بلک__ه ظ__اهر آن این است که بهش__تی می بی__نیم همانن__د ب__اغ ه__ائی ک__ه در دنی__ا

می دیدیم و با همین خصوصیات محسوسه و مدرکه در دنیا. أما آی__ا حیث »ق__وه و ق__ابلیت« در او وج__ود دارد ی__ا ن__ه؟ و آی__ا عالوه بر علت فاعلی به علت قابلی محتاج است یا ن__ه؟ اینه__ا اموری است که به طور کلی نسبت به ظواهر ألف_اظ بی رب_ط

. 2است و همچنین اگر در روایات سخنی از صراط به کار رفته است، و با قرائن معلوم شد صراط در آنها ب__ه معن__ای پ__ل می باش__د، ابقاء آنها بر ظواهرش بدین معناست که صورت محسوسه ای همچون صورت محسوسۀ' پلهای دنیا إدراک خواهد ش__د ک__ه از روی آن عبور می شود، أعم از آنک__ه م__ادی باش__د ی__ا غیر م_ادی )به اصطالح فلسفی( و أبدا در استعمال لفظ صراط قرینه ای

، ص3. به عنوان نمونه رجوع کنید به روایت عبدالله بن س__نان در »معادشناس__ی« ج 1 وا ز»اختص__اص« و »بص__ائر( و »مع__اد287، ص 6 )از »بح__ار األن__وار« ج 278 _ 276

، و س___ائر م___وارد در همین کت___اب227 ____222 و ص 191 _ 189، ص 2شناس___ی« ج شریف.

. ب__ه این مطلب آیت الل__ه ج__وادی مد ظل__ه در مواض__ع متع__ددی از »بح__ثی پ__یرامون2فانه م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« ب__ه مسأله ای از معاد« اشاره کرده ان__د، ولی متأس__ علت ناآشنائی با اصطالح »ماده« منظور ایشان را تا آخر متوجه نش__ده اند )ب__ه عن__وان

(.84، 76، 64، 53نمونه رجوع کنید: ص

68صفحۀ' صراط مستقیمبر مادی بودن و محتاج به علت قابلی بودن وجود ندارد.

69صفحۀ' صراط مستقیم مقدمه هشتم: قلت اعتماد بر ض//بط روات در

معارف یکی دیگر از نک__ات قاب__ل توج__ه این اس__ت ک_ه بن_ا ب_ر ش__واهد موج__ود، مس__لما حجم معتن__ابهی از أح__ادیث منق__ول از أئم__ه

الم منق__ول ب__ه لف__ظ نیس__ت، و روات ح__دیث آنچ__ه راعلیهم الس__می فهمیده اند، نقل می کرده اند.

__ق ب__ه مب__دأ و مع__اد بس__یار از طرفی فهم صحیح مس__ائل متعل مشکل است و ظرافت مسائل ب__ه ح__دی اس__ت ک__ه گ__اهی ب__ا

تقدیم و تأخیری کوچک، مطلب مهمی تغییر می کند. افزون بر این می دانیم عقائد عامیانه در ب__اب مب__دأ و مع__اد از طرفی و آراء باطله عامه از ط__رف دیگ__ر، در بین بس__یاری از راویان رواج داشته است و آنها را از مسلمات می ش__مرده اند، و بلک__ه ع__ده ای از آنه__ا ابت__داء س__نی ی__ا از خ__انواده س__نی ی__ا

غیرمسلمان بوده اند و سپس مستبصر و شیعه شده اند. و طبیعی است کسی که عقیده ای ب__ه چ__یزی دارد اگ__ر چ__یزی مخالف عقیده خود بشنود و مخالفت آن را به خاطر ظرافتش درک نکند، مطلب شنیده شده را بر همان عقیده س__ابق خ__ود

حمل می کند و به همان شکل نقل می نماید. شاید بهترین وسیله برای ارزیابی سطح معرفتی أصحاب أئمه

الم الم ، بررس__ی برخ__ورد أص__حاب ب__ا ائم__ه علیهم الس__ وعلیهم الس__ سؤاالتی است که از ایشان پرسیده اند. با نگ__اهی اجم__الی ب__ه أح__ادیث أب__واب توحی__د و ام__امت و مع__اد معل__وم می ش__ود ک__ه اص__حاب حتی در مهم__ترین مس__ائل اعتق__ادی همچ__ون تج__رد خداوند متعال از مکان و حرکت و انتقال و رؤیت بصری، و ی__ا

احاطه و علم امام معصوم تردید داشته اند. جالب توجه اینک__ه در این می__ان گ__اهی ب__ه ن__ام بزرگ__انی چ__ون

. فقی__ه خب__یر و حکیم ع__ارف1جناب زراره نیز برخورد می کنیممرحوم کبودراهنگی می فرماید:

. الزم به ذکر است3 ح 94 ص 7؛ و ج7 ح 90 ص 1، جالکافی. به عنوان نمونه رک: 1 که هر دو روایت از امام باقر علیه السالم است و چه بسا مربوط به اوائل تش__یع زراره

باشد.

70صفحۀ' صراط مستقیم__ع در اح__ادیث توحی__د »ک__افی« و »توحی__د« »اگ__ر کس__ی تتب ص__دوق نمای__د مش__خص او می ش__ود ک__ه اک__ثری از روات و أصحاب أئمه اطهار، سابق برآنکه به خدمت أئمه برسند ب__ر عقائد فاسده بوده اند؛ بعضی مجسمه، و بعض__ی مص__وره، و بعضی به رؤیت بصری، و بعضی مجبره، و بعض__ی مفوض__ه، و بعضی به بودن جزئی از خ__الق در مخل__وق معتق__د و مق__ر

المبوده اند و به برکت حضورخدمت با سعادت ام__ام علیه الس__ از آن مذاهب فاسده منحرف و مایل و معتقد به مذهب حق

.2شده اند« همچنین تجربه نشان می دهد که اگر بحثی تخصصی از مسائل اصول یا فقه یا حکمت در نزد عده ای از اف__راد ع__ادی مط__رح شود، پس از اتمام بحث هر کدام مط__الب را ب__ه ش__کلی نق__ل

می کنند و به گوینده، نظری خاص را نسبت می دهند. مجموع این امور، سبب می شود که اعتم_اد ک__ردن در مس__ائل عمیق معارف، بر روایات منقول به معنا، بسیار مش__کل ش__ود

و ضریب اطمینان به آنها پائین آید. این مسأله به حدی مهم است که چه بس__ا ب__ه حس__ب ق__رائن، گاهی بتوان حجم زیادی از روایات را به کن_ار نه_اد و ی_ا تأوی_ل نمود. فقیه کم نظیر و رجالی و حدیث ش__ناس ب__زرگ مت__أخر، مرحوم حضرت آیت الله العظمی بروجردی »قدس س__ره«، در پاس__خ ب__ه س__ؤال ب__رخی ___ از معن__ای أح__ادیث طینت ک__ه ج_زء مشکالت أحادیث است ___ در أولین وهل__ه احتم__ال داده ان__د ک__ه

تمام این أحادیث ناشی از نقل به معنی باشد، می فرمایند: »عن__دما تتبعن__ا فی ت__راجم ال__رواة عن األئم__ة المعص__ومین

الم عرفن__ا من ح__الهم أنهم کث__یرا م__ا الینقل__ون م__اعلیهم الس__ انما یروون المعانی حسب مایسمعون بعین ألفاظه، و

، و إن ک__انوا ق__دیتصورونها و یستفیدونها بتصوراتهمیخطئون فی ذلک.

و قد کان البحث عن الموضوع »طین__ة الم__ؤمن و الک__افر، و المطی__ع و العاص__ی« أم__را رائج__ا بین المس__لمین، و ک__ان

.پس از این سخن، مؤلف عب__اراتی را از مجلس__ی اول در83. رساله »اعتقادات« ص2شرح »من الیحضره الفقیه« به عنوان تأیید می آورند.

71صفحۀ' صراط مستقیمنة، و أن مخالفت__ه عامتهم یعتقدون أنه مقتضی االلتزام بالس__ هی البدعة، و قد رووا فی هذا المعنی روای__ات عن عم__ر بن

الخطاب، و أبی هریرة و آخرین من الرواة. و بما أن هذا المعتقد کان معروفا بین العامة من المسلمین، و کان بعض رواة الحدیث قد استبص__ر و تش__یع بع__د أن ک__ان من أهل العامة، و کانت أذهانهم مشحونة بتلک العقیدة، فإذا

فلیس من البعی//د أنهمس__معوا ش__یئا و نقل__وه ب__المعنی کانوا یعبرون بألفاظ توافق ما ترکز فی أذهانهم و

. 1«استأنست بهالم»چون درباره شرح حال راویان أئمه معصومین علیهم الس___

تتبع و جستجو نم__ودیم، فهمی__دیم ک__ه ایش__ان در بس__یاری از موارد، آنچه را که می شنوند با همان الف__اظ نق__ل نمی کنن__د، بلک__ه مع__انی و مف__اهیم آن را آنچنانک__ه تص__ور کرده ان__د و فهمیده اند روایت می نمایند، گرچه گاهی در فهم خ__ود دچ__ار

خطا نیز بگردند. و بحث از مسأله »طینت مؤمن و کافر و مطی__ع و عاص__ی« در بین مس__لمین ش__ایع ب__وده اس__ت، و عام__ه م__ردم گم__ان می کردن__د ک__ه اعتق__اد ب__ه این مس__أله ج__زء س__نت اس__ت و مخالفت با آن بدعت می باشد. و در این زمینه روایاتی را از

عمر بن خطاب أبوهریره و دیگران روایت کرده اند. و چون این مسأله بین عامه مسلمین معروف بوده اس__ت و بعضی از راویان ابتداء از عامه ب__وده و س__پس ش__یعه ش__ده بودند و افکار ایشان با این عقیده مأنوس بوده است، ب__دین جهت بعید نیست که وقتی حدیثی را می شنوند و می خواهند نقل به معنا کنند با ألفاظی مطابق همان اعتقاد سابق _ ک__ه

در ذهن و فکرشان جا گرفته است _ تعبیر کنند. « __ع در ت__راجم روات و س__یر ت__دوین ح__دیث ش__یعه، عالوه ب__ر تتب شاهد دیگری نیز بر تداول نقل به معنا وج__ود دارد و آن اینک__ه در ابواب مختلف فقه به احادیثی شبیه به هم از معصوم واحد

. پاسخ سؤال هفتم از رساله »األحادیث المقلوب__ة و جواباته__ا«، ض__من کت__اب »المنهج1 ؛ البته قابل توجه است که احادیث طینت، طب__ق مب__انی بلن__د270 _ 269الرجالی« ص

حکمت متعالیه دارای تفسیر صحیح است و محتاج تش_کیک در س_ند ی_ا داللت ی_ا ض_بط روات نیس____ت، و غ____رض از نق____ل این مطلب فق____ط این اس____ت ک____ه از جهت فن

حدیث شناسی، اعتماد زیادی به ضبط روات در مسائل معارفی نمی توان نمود.

72صفحۀ' صراط مستقیم بر می خوریم که با دو طری__ق نق__ل شده اس__ت. احتم__ال اینک__ه

در همه این موارد مطلب را مک__رر و ب__ا دوعلیه السالم معصوم لفظ فرموده باش_ند منتفی اس_ت. ب_ه خص_وص ک_ه در م_وارد متعددی، راوی ح_دیث ن__یز ی__ک نف__ر اس__ت و گ_اهی ح__دیث در پاسخ راوی ذکر ش__ده اس__ت و احتم__ال اینک__ه راوی دوب__ار این

سؤال را پرسیده باشد بسیار ضعیف است. ب__ر همین اس__اس، مرح__وم آیت الله العظمی بروج__ردی معتق__د بودن__د ک__ه در م__واردی ک__ه روای__اتی در مض__مون واح__دی وارد می ش__ود، فق__ط ب__ه ص__دور مض__مون مش__ترک آنه__ا، می ت__وان اطمین__ان پی__دا ک__رد و حکم ب__ر طب__ق خصوص__یات ه__ر ی__ک از

.1روایات مشکل است با تأمل در این مسأله روشن می شود که برای کش__ف حق__ائق مبدأ و معاد باید نخست بر سر سفره قرآن و س__پس روای__اتی نشست که منق__ول ب__ه لفظن__د مث__ل خطب و أدعی__ه أه__ل بیت

، که به علت اشتمال بر صناعات لفظیه، دواعی ب__رعلیهم السالم نقل آنها به لفظ بیشتر بوده، به خالف س__ائر روای__ات ک__ه بای__د

آنها را به دسته اول ارجاع داد. و از اینجا بار دیگر سر این مسأله رخ می نماید که چرا عموم__آ__ه نقلی مناس__ب ب__ا آراء حکم__اء مت__ألهین در می__ان آی__ات و أدل خطب و أدعیه وجود دارد، و أدله نقلی مؤی_د مخ__الفین حکمت متعالیه در بین أخبار منق__ول از آح__اد روات می باش__د ک__ه ب__اب نقل به معنا در آنه__ا ب__از اس__ت و ب__ه ط__ور ط__بیعی دس__تخوش

تغییر به سمت اعتقادات غیر دقیق روات شده است. به طور کلی باید توجه نمود که دست ما همیش__ه از »س__نت« کوتاه است و آنچه ما با آن مواجهیم »حاکی از س__نت« اس__ت و در تعامل با »حاکی س__نت« مش__کالت ف__راوانی وج__ود دارد. این مشکالت مختص به باب اعتقادات نیس__ت و ش__امل ف__روع فقهی ن__یز می گ__ردد، ولی درص__د مش__کل در ف__روع فقهی ب__ه مراتب پائین تر است؛ عالوه بر اینکه اص__ل ض__ابطیت راوی در آن جاری می باشد. محقق وحید بهبهانی، عبارتی دقیق در بیان

93، ص 1 رک: »دراسات فی المکاسب المحرمة« ج 1

73صفحۀ' صراط مستقیم احتماالت وارد در روایت ی_ک راوی دارن_د ک_ه گرچ_ه ن_اظر ب_ه فروع است ولی تأم__ل در آن در بحث م__ا ن__یز بس__یار راه گش__ا

است: »ق__د أش__رنا إلى أن طریق__ة مکالم__ات الش__ارع و تفهیم__ه طریقة أهل العرف، و أنه یبنی التفهیم على القرائن الحالی__ة أو المقالیة، و یحصل بسبب االطالع و عدمه الفهم و عدم__ه؛__ا کثیرام__ا نتکلم بکالم فی بل__د ب__ل فی مجلس فیفهم__ون فإن أه__ل ذل__ک المجلس معن__اه ب__اطالعهم على القرین__ة، ثم ل__و

سمعه خارج عن المجلس لم یفهمه بل یفهم خالفه. ب__ل ربم__ا ک__ان أه__ل مجلس واح__د بعض__هم یفهم بتفطن__ه بالقرینة، و بعض__هم یفهم خالف__ه بس__بب ع__دم التفطن، ف__إذا کان هذا حال کالم المجلس الواح__د بالنس__بة إلى أه__ل ذل__ک__ک باألخب__ار ال__واردة فی کتب الح__دیث المجلس، فم__ا ظن

بالنسبة إلى أمثال زماننا! فربما کان الراوی ما تفطن بالقرینة فخطأ فی الفهم، یرشد إلیه ما فی األخبار الکثیرة من تخطئتهم کثیرا من الرواة فی

، و2أین یذهب، و 1لیس مرادنا ما فهموهالفهم بأنه .3لیس حیث یذهب

الم و ینبه علیه م__ا ورد عن أمیر المؤم__نین فی الخ__برعلیه الس__ الوارد عنه فی بیان س__بب اختالف الروای__ات ب__أن من جمل__ة

.4أسبابه عدم حفظ الحدیث على وجهه و الوهم فیه و أیضا؛ ربم__ا ک__ان ال__راوی فهم المع__نى لکن ذهب من بال__ه حکایة القرینة حین روى ال__راوی عن__ه، أو فهم لکن لم یظه__ر__ه یفهم مث__ل م__ا فهم و م__ا ه__و __ل أن القرین__ة حین روى بتخی بخاطره و لم یکن األمر کذلک... و أمثال هذه المکالمات فی العرف کثیرة، أو باعتقاد أنه أیضا مطلع بالقرین__ة لکن أخط__أ

فی االعتقاد، و نظیره أیضا فی العرف موجود. و أیضا؛ ربما کان الراوی تسامح فی االتیان بلف__ظ الع__ام من دون اظهار المخصص، من جه__ة أن غرض__ه لیس بی__ان ح__ال

)نقل بالمعنى(.5 الحدیث 464/ 2 الكافی: 1.4540 حدیث 70 ص 4 جوسائل الشیعة؛ 1 حدیث 363 ص3 جالكافی. 2 )مع3 و2 حدیث 255 صمعانی األخبار؛_ 1153 حدیث 375 ص1 ج تهذیب األحكام._ 3

.21 در ضمن حدیث 80 ص 73 جبحاراألنوارتفاوت یسیر(؛ .1 حدیث 62 ص1 جالكافی. 4

74صفحۀ' صراط مستقیم الع__ام، و لم یکن متوجه__ا إلى اف__ادة حکم__ه، ب__ل أتى ب__ه فی کالمه ألجل معرفة شیء آخر و جعله وسیلة لبیان أمر آخ__ر، لکن ال__راوی عن ال__راوی م__ا تفطن بغرض__ه و مس__امحته؛ و

نظیر هذا أیضا فی العرف کثیر. و أیضا؛ ربما کان ذلک بسبب نقل الحدیث بالمعنى بتخیل أن الناس یفهمون المراد بسبب رسوخ المع__نى فی خ__اطره، و نحن کثیراما نعبر عن الشیء بعبارة و بخیالنا أن غیرن__ا یفهم مقصودنا کما هو بخیالنا، لکن نرى غیرنا الیفهمون کذلک، بل

یفهمون خالفه. و أیضا؛ ربما کان ذلک بس__بب تغ__یر اص__طالح زم__ان الش__ارع األول، أو أمر معهود فی ذلک الزمان عند صدور الح__دیث، أو بناء على إجماع أو ض__رورة من ال__دین أو الم__ذهب فی ذل__ک__ه فی زمانن__ا کثیرام__ا نفهم الم__راد بمعون__ة الزم__ان، کم__ا أن الض_رورة و االجم_اع، ب_ل غ_الب فهم األح__ادیث ک_ذلک، کم_ا الیخفى على من لیس بغاف___ل، ب___ل الع___وام أیض___ا کثیرام___ا

یفهمون کذلک. ...و اعلم؛ أن م__ا ذکرن__ا بالنس__بة إلى ال__راوی و ال__راوی عن الراوی، فهو جار بالنسبة إلى من بعدهما من سلسلة السند،

بل الجریان بالنسبة إلیهم أولى؛ لبعد المدة. على أن المحدثین و الفقه__اء قطع__وا األح__ادیث ال__واردة فی األصول، و جعلوا کل قطعة منها فی باب حین بوبوا الکت__اب

و عنونوا األبواب._ر المع_نى، و ک_ان لکن ذهلوا عن أن التقطیع ربما یوجب تغی بخیالهم أن المعنى لم یتغیر إم__ا لرس__وخه فی خ__واطرهم، أو__ا ن__رى أن ألن أصولهم کانت فی نظرهم ... أو غیر ذلک؛ فإن الفقهاء ربما یوردون الحدیث من الکتب األربعة بحذف قلیل من صدره أو ذیله، فنرى أن المقصود یتف__اوت بس__ببه، ف__إذا ک__ان مث__ل ه__ذا الح__ذف القلی__ل و التقطی__ع الس__هل ی__ورث

االختالف فما ظنک بما ارتکبوا!__ا و من جملة تلک األسباب سقط النس__خة و مغلوطیته__ا؛ فإن نرى الماهرون فی األحادیث من المح__دثین الفح__ول ی__روون الح__دیث من الکتب األربع__ة بنح__و و لیس ک__ذلک، و نج__د أن ذل__ک من غل__ط نس__خهم، ف__إذا ک__ان مث__ل ه__ؤالء الم__اهرین الفحول یرتکبون هذا بالنس__بة إلى مث__ل الکتب األربع__ة، فم__ا

75صفحۀ' صراط مستقیم1ظنک بالرواة بالنسبة إلى االصول!«

36 _ 28 و ص 23 _16 و نیز رک: 475 _ 472. الرسائل االصولیة، ص 1

76صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 نهم: از دست رفتن حجمی از روای//ات

عمیق معارفی به دست ما رسیده، همهعلیهم السالم آنچه از روایات معصومین

آنچه از آن بزرگواران ص__ادر ش__ده اس__ت نمی باش__د، بلک__ه در دورهای روایات أهل بیت گلچین و غربال شده و ب__رخی از آن نقل و برخی از دست رفته است و متأسفانه غرب__ال کنن__دگان

روایات، از روش صحیحی بهره نگرفته اند. محققین فن رج__ال معتق__د و معترفن__د ک__ه از راه ه__ای عم__ده حدیث شناس___ی و راوی شناس___ی در ن___زد ق___دماء أص___حاب و مح__دثین، متن شناس__ی ب__وده اس__ت. یع__نی ب__رای بررس__ی شخصیت روائی یک راوی، ی__ا اح__ادیث وی، بج__ای مراجع__ه ب__ه ت__اریخ و ترجم__ه أح__وال، ب__ه بررس__ی روای__ات منق__ول از او می پرداختن__د و اگ__ر آن روای__ات را مواف__ق معتق__دات خ__ود می یافتن___د حکم ب___ه وث___اقت وی می نمودن___د. و گرن___ه وی و

روایاتش را تضعیف می کردند. از ط__رفی می دانیم ک__ه مح__دثین از ق__دما از مب__انی اعتق__ادی عمی__ق و دقیقی برخ__وردار نبودن__د و بین ایش__ان ب__ا متکلمین

همان دوره کشمکش هائی وجود داشته است. نتیجه این دو امر این شده است که محدثین بزرگوار ما ___ ک__ه

–هستند علیهم السالم واسطه میان ما و معصومین بسیاری از بزرگان اصحاب را به جرم غل__و و تف__ویض واوال

برخی مدعی ان__د بس__یاری ازامثال آن تضعیف نمودند؛ چنانچه تض__عیفات ق__دما از این ب__اب اس__ت مرح__وم مال محم__دتقی

مجلسی می فرماید: »و الذی ظهر لنا من التتبع التام أن أکثر المج__روحین س__بب جرحهم علو حالهم کما یظه__ر من األخب__ار ال__تی وردت عنهم

ج//ال منا على ق//در، »علیهم الس__الم اعرف//وا من//ازل الر و الظاهر أن المراد بقدر الروای__ة، األخب__ار1«روایاتهم عنا

2العالیة التی ال یصل إلیها عقول أکثر الناس«

.5 ص 1 رجال کشی، 1.95 ص 1 ]طبع قدیم[ ج روضة المتقین 2

77صفحۀ' صراط مستقیم میراث حدیثی ایشان را برای ما نقل نکرده و ما را برایثانیا

همیشه از آن محروم نمودند و حجم قاب__ل ت__وجهی از ظرائ__ف 1معارف به بوته اختفا سپرده شد.

این قضیه به همین جا ختم نمی شود، بلکه بعضا روایاتی را که به راوی آنها نیز وثوق داشته اند، به خاطر س__وء ظن ب__ه مف__اد

آنها و یا احتمال سوء استفاده از آنها نقل نمی کردند. ک__هرض__وان الله علیه مثال شیخ نق__اد علم رج__ال مرح__وم ابن ولی__د

است و صدوق در عقائ__د مت__أثر ازقدس سره استاد شیخ صدوق را أولینصلی الله علیه وآله وسلم ایشان می باشد و نفی سهو از نبی

تم__ام آث__ار اس__تاد خ__ود محم__د بن حس__ن2درجه غلو می شمرد ک__ه3بصائر الدرجاتصفار را نقل می کند مگر کتاب ارزشمند

الم حاوی أحادیث عمیقی در فضائل اهل بیت اس__ت وعلیهم الس__بوی تفویض و غلو می دهد.

و همچ__نین خ__ود مرح__وم ش__یخ ص__دوق پس از اینک__ه أح__ادیث عالی و ذی قیم__تی را در ج__واز و إمک__ان لق__اء و رؤیت خداون__د متع__ال نق__ل می کنن__د ک_ه از آنه_ا یکی از اص__ول متقن عرف__ان

یعنی »لقاء الله« استفاده می شود، می فرمایند: _تی رویت فی ه__ذا المع_نی و أخرجه_ا مش_ایخنا »و األخبار ال

فی مص__نفاتهم عن__دی ص__حیحة، و إنم__ا ت__رکترض__ی الله عنهم إیراده__ا فی ه__ذا الب__اب خش__یة أن یقرأه__ا جاه__ل بمعانیه__ا

4 و هو الیعلم.«عزوجلفیکذب بها فیکفر بالله »و أخب__اری ک__ه در این م__ورد نق__ل ش__ده اس__ت و مش__ایخ و اساتید ما در تألیفات خود نقل نموده اند، در نزد من درس__ت و ص__حیح اس__ت؛ ولی من این روای__ات را در این ب__اب ذک__ر

مرح__وم وحی__د والفوائ__د الرجالیه در این ب__اره رج__وع کنی__د ب__ه فائ__دۀ' دوم و س__وم از 1همچنین تعلیقات منهاج المقال.

2« ؛ جالب اینجاست ک__ه ش__یخ ص__دوق رحمه الل__ه233، ص 1« ج من ال یحضره الفقیه منکرین سهو را در این عب__ارت از غالة مفوض__ه ش__مرده و لعنت می فرمای__د: إن الغالة من المفوضة لعنهم الل_ه ینک_رون س_هو الن_بی صلی الله علیه وآله وس_لم و مرح_وم ش_یخ

صلی الله علیه وآله وس__لم را در رد همین کالم ش__یخالن__بی س__هو ع__دممفی__د ن__یز رس__الۀ' (.10، ج سلسله مؤلفات شیخ مفیدصدوق نگاشته اند )

؛ البته به لطف الهی این کتاب گران سنگ از طریق دیگری354 ص نجاشی فهرست 3روایت شده است.

.119 ص التوحید 4

78صفحۀ' صراط مستقیم نکردم؛ زیرا می ترسیدم که کسی که معانی آن را نمی داند، آن را بخواند و انکار نموده و نسبت ب__ه دروغ ده__د، و ب__دون

اینکه خود بفهمد به خداوند عزوجل کافر گردد.« و جالب اینجاست که ب__رخی از این اح__ادیث ب__ه تص__ریح خ__ود

از طری__ق شخص__ی چ__ون أحم__د بن رض__وان الله علیهشیخ ص__دوق 1محمد بن عیسی نقل شده است.

الم باری ج__ائی ک__ه بی__ان فض__ائل أئم__ه غل__و و تف__ویضعلیهم الس__ است، سخن گفتن از حقائق توحیدی مسلما کفر محض است و توقعی نمی توان داشت که این دسته از بزرگان ب__رای م__ا از

از توحید خالص و لقاء الله و امثال اینها چیزیعلیهم السالم أئمه نقل کنند مگر اینکه خ__ود ب__رای آن ت__أویالتی متکلفان__ه از قب__ل

آماده کرده باشند. به هر حال شواهدی در ت__اریخ ت__دوین ح__دیث ش__یعه ب__ه چش__م می خ__ورد ک__ه حک__ایت از نرس__یدن قس__متی از روای__ات عمی__ق

به ما می نماید و راه تحقیق و تأمل راعلیهم السالم معارفی أئمه از دریچه روایات _ در باب معارف _ دش__وارتر می س__ازد؛ زی__را جز با دیدن جمیع روایات در یک موضوع نمی توان چیزی را ب__ه

ارائه داد. علیهم السالم عنوان معارف اهل بیت در کتبرض__وان الله علیهم و البته بای__د دانس__ت مص__نفین أص__حاب

حدیثی روش های متعددی داشته اند. گاهی همه آنچه را شنیده بودند و به ایشان رسیده بود می آوردن__د، و گ__اهی آنچ__ه را ک__ه یقینا باطل می دانستند و ی__ا ذک__رش را س__بب انح__راف ب__رخی می دانسته اند حذف می کردند و مابقی را می آوردند؛ مثل آنچه

شیخ صدوق؛ نقل شد و گاهی فقط آنچ__ه وث__وق ب__هالتوحیداز آن داشتند و آن را صحیح می دانستند )البته به صحت ق__دمائی یعنی مورد وثوق و اعتمادبودن( ذکر می کردن__د؛ هم__انطور ک__ه

می فرماید:من الیحضره الفقیهدر مقدمۀ' فین فی إیراد جمیع ما رووه بل »و لم أقصد فیه قصد المصن

همان؛ از سیاق عب_ارات مرح_وم ص_دوق رحمه الل_ه ب_ه دس_ت می آی_د ک_ه آنچ_ه نق_ل1 صریح تر ب__وده اس__ت و حتم__ا اگ__رلقاء اللهنفرموده اند از آنچه نقل کرده اند در جواز

نقل می کردند درهائی از مع__ارف الهی ک_ه درعلم عرف_ان مط__رح اس_ت ب_ر روی اه_لحدیث نیز گشوده می شد.

79صفحۀ' صراط مستقیمته« 2قصدت إلى إیراد ما أفتی به و أحکم بصح

و نظیر همین مطلب از مقدمه کافی نیز قابل استفاده است. از طرفی می دانیم که غلو و تخلیط در نزد امثال شیخ ص__دوق _ و بلکه مشایخ قمیین پیش از ایشان _ دائ__ره بس__یار وس__یعی داشته است؛ لذا طبیعی است که آنچه را که غل__و می ش__مارند از دو دسته دوم و سوم از تصنیفات حذف نموده باش__ند و ب__ه

دست ما نرسیده باشد. بلک__ه گ__اهی ق__دم فرات__ر نه__اده و ن__ه تنه__ا این اح__ادیث را در تألیفات خود ذکرنکرده اند، بلکه حتی تصنیفات متقدمین را نیز به صورت غرب__ال ش__ده روایت کرده ان__د و اج__ازه نق__ل ب__رخی قسمتها را به شاگردان خود نداده اند؛ مثال در ترجمه محمد بن سنان و محمد بن اورمة که ب_ه اعتق_اد ع_ده ای از مت_أخرین از خواص و أعاظم أص__حاب بوده ان__د و ی__ا محم__د بن جمه__ور ک__ه برخی او را ثق__ه می ش__مارند، در فهرس__ت ش__یخ ب__ا نظ__یر این

أخبرنا بجمیع کتبه إال ما کان عبارات مواجه می شویم: » «فیها من تخلیط و غلو...

و در همه این موارد رد پای شیخ صدوق و استادشان ابن ولید دیده می شود، و روشن اس__ت روای__ات متهم ب__هرضوان الله علیهما

غلو روایات معارفی است نه روایات فقهی. به هر حال اینکه یکی از اسباب عمده ضعف ح__دیث و مح__دث در نزد قدما و أصحاب، غلو بوده و قدماء از نق__ل این اح__ادیث بلکه از صرف ارتباط با شخص متهم به ضعف _ حتی المق__دور _ اجتناب می کرده اند، از مسلمات تاریخ حدیث شیعه محسوب میش__ود و ط__رح تفص__یلی ش__واهد آن موک__ول ب__ه علم رج__ال

است. و حال گرچه بر محروم ماندنمان از فرمایشات گرانق__در اه__ل

افسوس می خوریم، ولی بحمدالله ب__ا تعم__ق و علیهم السالم بیت تدبر در آیات قرآن کریم و همین مقدار از روایات موجود مغز و عصاره تمام معارف دقیق و بلند اسالم ___ ک__ه بزرگ__ان اه__لظاهر توان ادراک آن را نداشته اند _ قابل استخراج می باشد.

.3 ص1 جمن الیحضره الفقیه 2

80صفحۀ' صراط مستقیم

81صفحۀ' صراط مستقیم مقدم//ه دهم: انس//داد ب//اب علم در تفاص//یل

معارف از مجموع مطالب گذشته این حقیقت روشن می شود که آنان که می گویند »برای کشف حقائق مبدأ و مع__اد، فق__ط بای__د ب__هک آیات و روایات مراجعه نمود و ص__رفا ب__ه ظ__واهر آنه__ا تمس__ کرد و از هر گونه تأویل آنها مگر در موارد برهان بدیهی که در ماده و صورت، بداهت تصور و تصدیق داش__ته باش__د، اجتن__اب ورزید؛ و عقل هرگز راهی برای کشف واقعیات ن__دارد و هم__ه

چق__در ب__ه دور از1علوم اکتس__ابی ض__اللت اس__ت و گم__راهی«صواب سخن گفته اند؛ زیرا:

: اس__تداللها و ب__راهین عقلی م_رکب از مق__دمات نظ_ریأوال راجع به بدیهی، اگر حجت نباشد، اصل حجیت دین زیر س__ؤال می رود؛ چون أصل دین فقط با عقل قابل اثبات است )ن__ه ب__ا آی__ه و روایت( و اگ__ر حجت باش__د، در هم__ه ج__ا حجت اس__ت و فرقی بین قیاسهای شکل اول ک__ه حق__انیت توحی__د و نب__وت را می فهمان__د ب__ا قی__اس ش__کل أولی ک__ه أص_الة الوج__ود و وح_دة الوجود را ثابت می کند از جهت بداهت ماده و صورت، نیست.

: آنچه معصوم از خطا است و کاش__ف از حقیقت اس__ت،ثانیا و مراد ج__دیعلیهم السالم خود عترت طاهرین و أئمه معصومین

آنهاست نه همه آنچه که پس از قرن ها از ایشان به دست ما رسیده است. روایات معارف ما که از جهت سند، ظنی است و متأسفانه کار رجالی بر اسناد آنها کمتر شده است )چرا ک__ه عمده اهتمام بزرگان ما به روایت فقهی ب__وده اس__ت( و جهت صدور بسیاری از آنها مح__ل تأم__ل اس__ت ب__ه این معن__ا ک__ه: در بسیاری از آنها به میزان عقل مخاطب سخن گفته شده است و تمام واقع خالی از لباس تمثیل و کنایه بیان نشده و در نق__ل روات و صحت ضبط آنها تردید ج__دی وج__ود دارد و داللت آنه__ا پس از هم__ه اینه__ا عموم__ا ظنی و ظه__وری اس__ت ن__ه نص و

برای تفصیل بیشتر درباره عبارات بزرگان مکتب تفکیک رک: »علم وعقل از دی__دگاه1 مکتب تفکی__ک« و »نق__د و بررس__ی نظری__ه تفکی__ک« و»رؤی__ای خل__وص« و »آیین و

اندیشه«.

82صفحۀ' صراط مستقیمقطعی، و بعضی از آن نیز مفقود شده است.

آیا چنین روایاتی معصوم از خطا اس__ت؟! و ارزش معرف__تی وواقع نمائی آنها بیش از براهین قطعی عقل است؟!

ب__ه معن__ای م__راد ج__دی معص__ومینس//نتب__اری خل__ط بین ، از اشتباهات همیشگی بزرگ__انحاکی از سنتو علیهم السالم

. 1مکتب تفکیک است 2 خ__ودالفوائ__د النبویةمؤلف محترم کت__اب »مع__اد« در رس__الۀ'

پس از اعتراف به عدم حجیت ظنون در مع__ارف و احتی__اج ب__ه علم و قطع ب__رای اعتق__اد تفص__یلی و پس از تأکی__د ب__ر این ک_ه رج_وع ب_ه عق_ل ج_ائز نب_وده و بای_د فق_ط ب_ه آی_ات و روای_ات

مراجعه کرد، می گویند: »و إن زعم أح___د أن اآلی___ات و الروای___ات فی المع___ارف و العقائد لیست بحد تستفاد منها العقائد لع__دم وج__ود م__دارک قطعی__ة س__ندا أو دالل__ة اال قلیال الیفی__د ش__یئا فعلی اإلس__الم__ه الیبقی من اإلس__الم اال بعض المس__ائل الم حینئ__ذ، ألن الس__ الفرعیة القطعیة و المسائل الکثیرة الفرعیة الظنیة ال غ__یر،

و هذا مما الیرضی به مسلم بصیر. و لکن بحمدالله و له الحمد، المدارک الوحیانیة المعتبرة فی أک__ثر المس__ائل االعتقادی__ة موج__ودة م__ع ص__راحة الدالل__ة و

. 3الموافقة بعضها مع بعض« »و اگر کس__ی گم__ان کن__د ک__ه آی__ات و روای__ات در مع__ارف و عقائد به مقداری نیست که بتوان از آن عقائ__د را ب__ه دس__ت آورد، زیرا مدارکی ک__ه س__ند ی__ا داللتش قطعی باش__د وج__ود ن__دارد مگ__ر ب__ه ن__درت، پس در این ص__ورت بای__د ب__ا اس__الم خداحافظی نمود؛ زیرا از اسالم ج__ز ب__رخی مس__ائل ف__رعی قطعی و مس__ائل ف__رعی ف__راوانی ک__ه ظنی اس__ت ب__اقی

. در کتب مکتب تفکیک مکرر ادعا می شود که باید عقل را که خطا می کند ره__ا نم__ود1 و دست به دامان وحی زد که معصوم از خطاست و سپس تمسک به وحی معص__وم از

»عقل خود؛ 7خطا را به تمسک به روایات تفسیر می کنند! )رک: »الفوائد النبویة« ص (42 و 27ص بنیاد دینی« در »نگاهی به مکتب تفکیک«

و260 _ 256 و 242 و 241 و 187 _ 182. این رساله برگرفته ای است از صفحات 2 مال محمد أمین استرآبادی.الفوائد المدنیة از 478 _ 471 و 313

.9. الفوائد النبویة، ص 3

83صفحۀ' صراط مستقیم نمی ماند، و به این نظر هیچ مس_لمان آگ_اه و بین__ائی راض__ی

نمی شود. ولیکن بحمدالله _ و حمد بمخصوص اوست _ مدارک وحیانی معتبر در بیش__تر مس__ائل اعتق__ادی وج__ود دارد در ح__الی ک__ه داللتش__ان ص__ریح اس__ت و ب__ا یک__دیگر مواف__ق و هماهن__گ

می باشند. « و سپس در تعلیقه تأکید می کنند که چون خداوند دین را کامل نم__وده و از هیچ چ__یز فروگ__ذار نکرده اس__ت و آن را روش__ن و پاکیزه ق_رار داده اس_ت، پس ب_رای مع_ارف احتی_اجی ب_ه هیچ کس غ__یر از اه__ل عص__مت و طه__ارت و ب__ه هیچ علم بش__ری

.1)همچون حکمت( وجود ندارد در پاسخ گوئیم:

: رجوع به روایات در بس__یاری از مب__احث مع__ارف دوریاوال است آش__کارا؛ چ__ون اعتب__ار و قیمت روای__ات ب__ه ثب__وت وج__ود خداوند و وح__دت خداون__د و حکمت و علم و ق__درت خداون__د و

و ثب__وت اختی__ار و ق__درتصلی الله علیه وآله وس__لم بعثت رسول خدا بشر بر امتثال و... می باشد. پس معنا ندارد در این مباحث به روایات مراجعه شود مگر برای کسانی که پیش از اعتق__اد ب__ه

ب__ا دی__دن ی__ک خ__واب ی__اصلی الله علیه وآله وس__لم خدا و رسول خ__دا کرامت به والیت و عصمت اهل بیت پیامبر معتقد می شوند.

: ادعای انفت__اح ب__اب علم ___ از طری__ق نق__ل ___ در مع_ارفثانیا إلهی مجازفه ای است که برای کسی که چند صباحی با عل__وم دینی آشنا باشد محتاج توضیح نیست و مؤلف محترم نیز برای اثبات آن طبق عادت همیشگی فقط از چند جمل__ه خط__ابی ی__ا

المش__عری اس__تفاده کرده ان__د: » و« »فعلی االس/الم الس//«. هذا مما ال یرضی به مسلم بصیر

پیش از این دانس__تیم ک__ه دسترس__ی ب__ه م__راد ج__دی معص__وم در معارف اگر از روایات فقهی ب__ه م__راتب مش__کلترعلیه السالم

الفوائ__د وغ__یر آن از 216 _ 208 و ص 105 _ 75 تفصیل این استدالل را در صفحات 1 از زبان رئیس أخباریان می توانید بخوانید. المدنیة

84صفحۀ' صراط مستقیم، 1نباشد

الأقل در همان حد است و مسلما باب علم در تفاصیل أحک__ام فقهی بس__ته اس__ت گ__ر چ__ه ب__اب علمی ب__از اس__ت. پس بای__د اعتراف کرد که به نحو اولویت یا الاقل مساوات باب علوم در

معارف هم بسته است. انس__داد ب__ابدر اینجا بجاست کلمات چند نفر از بزرگان را در

با هم مرور کنیم: علم در فقه _ شیخ انصاری می فرماید: 1

»فهی بالنسبة إلی انسداد باب العلم فی األغلب غیر محتاجة إلی اإلثبات؛ ضرورة قلة ما یوجب العلم التفصیلی بالمسألة

.2علی وجه الیحتاج العمل فیها إلی إعمال أمارة غیر علمیة« _ آخوند خراسانی می فرماید: 2

»أما بالنسبة إلی العلم فهی بالنسبة إلی امث__ال زمانن__ا بین__ة وجدانی__ة، یع__رف االنس__داد ک__ل من تع__رض لالس__تنباط و

. 3االجتهاد« _ میرزای نائینی می فرماید: 3

»فهی بالنس__بة إلی انس__داد ب__اب العلم الوج__دانی مس__لمة الیمکن الخدشة فیها... و ذلک مما یصدقة کل مجتهد یخوض

.4فی االستنباط« آیت الله خوئی می فرماید: – 4

»فهی بالنسبة إلی انسداد باب العلم تامة، بل ضروریة لکل من تع__رض لالس__تنباط؛ ف__إن الض__روریات من األحک__ام، ب__ل

. عالوه بر آنچه گذشت در مباحث فقهی از فتوای قدمای اصحاب، دربس__یاری مواق__ع1 می توان نسبت به صحت و ضعف سند یا داللت و وجود قرائنی در هنگام صدور ح__دس زد؛ ولی از روایات معارف کس__ی س__خن نگفت__ه ت__ا فهم ق__دمای اص__حاب، ی__ا عملش__ان

کاشف از قرائن مفقوده باشد. . 386 ص 1 ج فرائد االصول. 2. 116 ص 2 ج کفایة االصول. 3 جنهایة األفکار؛ و نظیر همین کالم از محقق عراقی در 228 ص 3 ج فوائد االصول . 4 آمده است. 149 ص 3

85صفحۀ' صراط مستقیم القطعیات منها و لو لم تکن ضروریة، أحک__ام إجمالی__ة... و ال

.1علم لنا بتفاصیل تلک المجمالت« حاص__ل عب__ارات: »بس__ته ب__ودن راه تحص__یل علم نس__بت ب__ه جزئیات و تفاصیل أحکام فقهی در زمان ما، از ام__ور ب__دیهی و وجدانی است و احتیاج به اثبات کردن ن__دارد، و ه__ر کس وارد

استنباط و اجتهاد شده باشد این مسأله را می داند. « باری ادعای انفتاح باب علم در معارف و فقه از دس__تاوردهای جناب محدث استرآبادی است که جز با مبانی سس__ت ایش__ان

.2 به تفصیل آورده اند قابل توجیه نیستالفوائد المدنیةکه در : این کالم که دین خودش کامل است و شارع ت__دوین وثالثا

تعریف او را کامل نم__وده و ب__رای ش__ناخت آن محت__اج ب__ه هیچالم کس__ی غ__یر از اه__ل عص__مت و هیچ علم بش__ریعلیهم الس___

نیستیم، این کالم س__خن حقی اس__ت ک__ه از آن معن__ای ب__اطلیاراده شده است.

اگ__ر چ__نین ب__ود، بای__د علم اص__ول فق__ه ب__ا این حجم عظیم ول، هم__ه ی__اوه و بیه__وده باش__د و فهم روای__ات مب__احث مفص__ معصومین به این قواعد احتیاج نداشته باشد وگرنه خ__ود أئم__ه

الم بیان نموده و دوره ای از اص__ول را ب__ه ط__ور کام__لعلیهم الس__تدوین می فرمودند!!

کمال دین به معنای بستن باب تحقیق و فکر و ت__دقیق و ع__دم احتیاج به علوم بشری نیست )چنان ک_ه هم_ه اص_ولیین ب_ر آن اتف__اق نظ__ر دارن__د(. ام__ا اینک__ه معن__ای آن چیس__ت؟ نیازمن__د مق__دمات و توض__یحاتی اس__ت ک__ه از دامن__ه این مبحث خ__ارج

است. حاصل کالم اینکه کسی ک__ه در مع__ارف ب__ه دنب__ال فرمایش__ات

می آید راهی برای ادع__ای انفت__اح ب__ابعلیهم السالم اهل عصمت علم ندارد، بلکه یا باید مدعی حجیت ظنون خاصه در مع__ارف

226 ص 2 ج مصباح االصول . 1 وحی_د بهبه_انی درالفوائد الجدی__دة . بسیار مناسب است که در اینجا به فائده دهم از 2

الفوائ__دنق__د ادع__ای قط__ع و علم از أخب__اریین و زود ب__اوری ایش__ان، مراجع__ه بنمائی__د )(. 395، ص الحائریة

86صفحۀ' صراط مستقیم باش__د از طری__ق نق__ل )هم__انطور ک__ه ب__رخی تفکیکی__ان تمای__ل دارند( و یا اینکه بگوید گر چه ظن حجت نیس__ت ولی تحص__یل ظن از طری__ق نق__ل فی ح__د نفس__ه مطل__وب و مفی__د اس__ت؛ خصوص__ا ک__ه گ__اهی زمین__ه کش__ف ی__ک بره__ان عقلی قطعی می باشد )چنان که برخی تابعان مکتب مالصدرا بر این مش__ی

حرکت کرده اند(.

87صفحۀ' صراط مستقیم مقدمۀ2 یازدهم: لزوم رج//وع ب//ه م//دارک نقلی

در معارف با وجود همه مشکالتی که گذشت، غرض این نیست ک__ه مث__ل قدمای شیعه، بحث و بررسی روایات معارفی را ره__ا ک__رده و

صرفا به بیان احتماالت بپردازیم. بلکه تنها راه نجات و کش__ف حقیقت نشس__تن ب__ر س__ر س__فره همین روایات است و هر که غیر از این بپوی__د، ب__ه خط__ا رفت__ه

است. در انتق__اد از ق__دمای حکم__ا و علترحمه الل___ه ص__در المت__ألهین

العرش__یةنرس__یدن آنه__ا ب__ه حق__ائق مب__دأ و مع__اد، در مقدم__ه می فرمایند:

لم ی__أتوا ال__بیوت من أبوابه__ا فحرم__وا من ش__راب المعرف__ة بس__رابها، ب__ل ه__ذه ق__وابس مقتبس__ة من مش__کوة النب__وة و

1 الوالیة، مستخرجة من ینابیع الکتاب و السنة. »حکمای پیشین به خانه های علم و مع__رفت، از درهایش__ان

باشند( وارد نشدند، ب__دین جهت ازعلیهم السالم )که اهل بیت شراب معرفت محروم شدند و چیزی جز سراب نصیبش__ان نشد؛ بلکه این مع_ارف، از مش_کات نب__وت و والیت اقتب_اس شده است، و از چشمه های کتاب و س__نت اس__تخراج گش__ته

است. « باید از دو جاده افراط و تفریط بر حذر بود، نه با روایات ظنی معامله قطعی ک__رد و آنه__ا را حتی ب__ر بره__انی ک__ه بیش از دو

و ن__ه ب__اب بحث و تحقی__ق را در2مقدم__ه دارد مق__دم نم__ود،روایات بست.

__ععلیهم السالم باید به محضر روایات معصومین رفت، ولی ب_ا تتب کامل و سپس دقت و تدبر و تعمق و با توجه به ق__رائن عقلی موجود در کنار آن و نه__ایت تالش را ب__رای کش__ف واق__ع ___ ک__ه همان مراد جدی امام معص__وم اس__ت ___ نم__ود. اگ__ر ب__ه ام__ری

. 2، تعلیقه 283 ص معاد جسمانی در حکمت متعالیه؛ و رک: 5 ص العرشیة. 1. 41 ص عقل خود بنیاد دینی به نقل از 69 ص رؤیای خلوص. 2

88صفحۀ' صراط مستقیم یقینی دست ی_افتیم »فبه_ا و نعمت« و إال ظن ب__ه م__راد ج_دی إمام که از راه صحیح حاصل شده باشد نیز خود دارای ارزش و اهمیت است، و بسا وسیله ای باش__د ت__ا آین__دگان ب__ا فحص و

تحقیق بیشتر، راهی یقینی به واقع بیابند. آنچه از مکتب تفکی__ک در عم__ل مان__ده اس__ت فق__ط جم__ود ب__ر ظواهر و عم__دة بی دق__تی در روای__ات و کوت__اهی و تقص__یر در

است که ج__ز ه__دم اس__اس ش__ریعت و ب__ر ب__اد دادن هم__ه تتبعثمری ندارد. صلوات الله علیهم أجمعین زحمات معصومین

بزرگ__ان تفکی__ک معم__وال پس از نق__ل روای__ات ظنی الس__ند و الداللة می گویند: این روایت صریح و نص در اعتق__اد ماس__ت و ه__ر کس خالف آن بگوی__د ب__ر خالف معص__ومین س__خن گفت__ه

است. البته کار بدینجا ختم نمی شود که ظنیات را ب__ه ج__ای قطعی__ات می نشانند، بلکه گاهی بی دقتی ها سر از اینج__ا در می آورد ک__ه روای__تی را ب__رعکس معن__ا می کنن__د و ادع__ای وض__وح داللت

می نمایند. چنانکه مؤلف محترم کتاب »معاد« در آغاز کت__اب، بحث مع__اد

رحمه الل__هجسمانی را مطرح نموده و برای نق__د ص__درالمتألهینک می ورزن_د و باره_ا در مجم_وع ب_ه ده آی_ه و پنج روایت تمس__ه نص و ص_ریح اس__ت، در ح_الی ک_ه چن__د می گویند که این ادل مورد آن ک__امال بی رب__ط ب__ه بحث اس__ت و چن__د م__ورد دیگ__ر ی__ا مجمل و ی__ا ظ__اهر ب__ه ظه__ور ابت__دائی )ظه__ور قب__ل از فحص(

است و صراحتی در کار نیست. اینها همه نتیجه ناآشنائی با مدعای صدرالمتألهین و عدم ت__دبر و دقت در صدر و ذی__ل عب__ارات و اس__تفاده نک__ردن از ادبی__ات عرب است؛ با اینکه تعداد آیات دال ب__ر مب__انی ص__درالمتألهین

بیش از ده برابر این آی_ات اس__ت و از آنه_ا اس__می ب_هرحمه الله1میان نمی آید.

برای مثال روایتی است شریف در باب معاد جسمانی از امام . امید است فرصتی را خداوند روزی نماید تا ب__ه تفص__یل این مب__احث ب__ه نق__د کش__یده1

شود.

89صفحۀ' صراط مستقیمالمصادق در پاسخ به ع__الم زن__دیق ک__ه حض__رت در آنعلیه الس__

روایت تعبیر می فرمایند که بدن مادی منتقل می شود به جائی که روح است، نه اینکه روح به ع_الم م_اده برگ_ردد و ب_ه ب__دن

بپیوندد: »فیجتمع تراب کل قالب إلى قالبه فینتقل بإذن الل__ه الق__ادر

وح« 1إلى حیث الر

ع__ده ای از حکم__ای مت__ألهین بع__د از مالص__درا، ب__ا وج__ود اینک__ه اتفاق دارند که أبدا در آخرت روح به عالم ماده باز نمی گ__ردد،

و2فرمایش مالصدرا را در باب معاد محت__اج تکمی__ل می دانن__د، به این روایت استدالل می کنند که بدن است که در اثر حرکت

جوهری کمال یافته و به روح ملحق می شود. س در این استدالل اولین ب__ار از مرح__وم آق__ا علی حکیم مؤس__

آم__ده و س__پس بزرگ__انی چ__ون مرح__وم3سبیل الرش__ادرسالۀ' حاج شیخ محمد حسین اصفهانی )مشهور به کمپ__انی(، عالم__ه

این رأی راقدس الله أس__رارهم طباطبائی و عالمه رفیعی قزوی__نی پذیرفته و تأیید کرده اند.

باری این روایت در کتاب »معاد« دقیقا بر عکس تفسیر ش__ده اس__ت و در تب__یین آن گفته ان__د: »]خداون__د[ ق__ادر اس__ت ذرات متالشی شده انسان را با توجه به علم و قدرتی که دارد جم__ع کرده و انسان را به صورت اولش درس__ت کن__د و بع__د روح را

به آن ملحق کند«. جالب توجه اینکه آن را جزء ادله ای که نص بر معاد جس__مانی است به اعتقاد خودشان _ یع_نی رج__وع روح ب__ه ع_الم م__اده و

.350 ص2 ج اإلحتجاج للطبرسی. 1 . ب__ر خالف تص__ور ع__ده ای، این بزرگ__ان نظ__ر مالص__درا را در ب__اب مع__اد مث__الی غل__ط2

نمی دانند و شدیدا از قول رجوع روح به ب__دن م__ادی اجتن__اب می ورزن__د، بلک__ه معتقدن__د مالصدرا؛ پس از تالش فراوان یک دسته از روایات مع__اد را نتوانس__ته اند توجی__ه کنن__د و

لذا نظرشان احتیاج به ضمیمه دارد. جمجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرس طهرانی در ضمن سبیل الرشاد. 3 صفحه به تفصیل روایت را ش__رح می دهن__د. ن__یز رک ب__ه14؛ ایشان در حدود 94 ص 2

از همین کتاب. 31ص

90صفحۀ' صراط مستقیم. 1تعلق به بدن _ قرار داده اند

آری، بای__د ع__رض ک__رد حق__ا ج__ای تعجب دارد ک__ه درس__ی در حوزه های علمیه تشکیل شود و ن__ام آن را درس مع__ارف أه__ل بیت بگذارن__د و ع__ده ای در آن درس ش__رکت کنن__د، آن وقت روایتی از اهل بیت دقیقا بر عکس ترجمه شود و ت__ازه ادع__ای وض__وح و ص__راحت در آن ش__ود و کس__ی هم ب__ه این اس__تدالل

اشکال ننماید. و البته و صد البته که علت روش__ن اس__ت؛ چ__ون غ__رض فق__ط نشر معارف اه__ل بیت و تحقی__ق در آن نیس__ت، بلک__ه کوبی__دن آراء بلند حکمای الهی است؛ و ش__اگردان ن__یز کس__انی هس__تند که از روز اول ب__ا عن__اد ب__ا حکمت و عرف__ان ب__زرگ ش__ده اند و

بارها در گوش آنها گفته اند که: »هشیار باش ای خردمند ک//ه جمی//ع آنچ//ه فالس//فه معتقدند با جمیع آنچه در شریعت وارد ش//ده اس//ت

.2مناقض است« با این سخن دیگر جائی برای فکر کردن و اندیشیدن در اذهان این برادران بزرگوار باقی نمی ماند تا ب__ه نق__د بپردازن__د و رأی حقیقی شریعت را از انتسابات عجوالنه بزرگ__ان تفکی__ک تم__یز

. 3دهند

.26 و ص 23 ص »معاد«. 1 تقری__رات درس مرح__وم م_یرزا )ب_ه نق_ل از 101 ص نقد و بررس_ی نظری_ه تفکیک.__ 2

(. 180، ص مهدی اصفهانی . بارها در درس عقائد مؤلف مح__ترم »مع__اد« پیش می آی__د ک__ه عب__ارتی را از ب__زرگی3

می خوانند و تفسیری غلط از آن ارائه می دهند که اگر کس__ی همت داش__ته باش__د و ب__هاصل کتاب مراجعه کند، غلط بودن تفسیر را می فهمد ولی هیهات! هیهات!

91صفحۀ' صراط مستقیم مقدم//ۀ2 دوازدهم: غ//رض از بررس//ی م//دارک

نقل در مبحث صراط__ع و تحقی__ق روائی اس__ت در بحث حاضر صرفا نم__ونه ای از تتب یکی از معارف إلهی یع__نی مس__أله »ص__راط« و غ__رض از این

بحث، دو چیز است: ارائه یک نمونه عی__نی از روش ص__حیح بحث در مع__ارفالف(

إلهی بر اساس م__دارک نقلی، ب__ا توج__ه ب__ه آنچ__ه در مق__دمات گذشته عرض شد، البت__ه ب__ا اع__تراف ب__ه این حقیقت ک__ه بحث

فعلی بسیار ناقصتر از آن است که باید باشد. ف__اتح این روش ص__درالمتألهین اس__ت و اج__راء آن ب__ه ش__کل

ظه__ور و ب__روز بیش__تریکاش__انی عملی در کتب مرحوم فیض دارد؛ چنانکه ایشان در آثار خود، هم تالش برای تتبع کام__ل در

جمع روایات می نمایند و هم دقت در تفسیر و شرح آنها. آری این مسیر راهی است که بزرگان دین ج__ز ص__درالمتألهین

و پیروان ایشان قدمی در آنرحمهما الله و محقق فیض کاشانی ننهاده اند. و ای کاش بزرگان تفکیک نیز به جای س__ر و ص__دا و ادع___ا، کمی ب___ه تالش برمی خواس___تند و تأم___ل و تحقیقی در

روایات می نمودند. متأسفانه در این چن__د ده__ه ک__ه از عم__ر تفکی__ک می گ__ذرد ج__ز تکرار مکررات و تکف__یر و تفس__یق چ__یز دیگ__ری از ایش__ان ب__ر جای نمانده و جز چن__د کت__اب مختص__ر )همچ__ون آث__ار آیت الل__ه شیخ مجتبی قزوینی، آیت الله شیخ محمد باقر ملکی می__انجی، آیت الل__ه ش__یخ حس__ین رب__انی می__انجی( هیچ گون__ه تحقیقی در روای__ات مع__ارفی از ایش__ان در دس__ت نیس__ت و آنچ__ه هس__ت عمدة ترجمه است، افزون بر اینکه آن چند کتاب نیز بیشتر با هدف نقض حکمت متعالیه _ و نه تحقیق در روایات ___ نگاش__ته

شده است. نگارنده به آثاری که از تفکیکیان در باب معاد در دسترس بود، مراجعه کردم و در هیچ یک بحثی درب__اره ص__راط نی__افتم مگ__ر بحث های بسیار ضعیف کتاب »معاد« که در آن تنها به ترجم__ه

92صفحۀ' صراط مستقیمچند روایت اکتفا شده است!

در حالی که دیگر گروه مخالف حکمت متعالیه، یعنی ش__یخیه _ که همچون تفکیکیان بر ضرورت رجوع به روایات و اجتناب از تأثیرپذیری از حکمت و عرف__ان، تأکی__د می ورزن__د ___ ب__ه ادع__ای__ه ب__ه ت__دبر در روای__ات خود وفادار بوده و همچون حکمای متأل معارفی اهل بیت و بررسی آنها _ درحد فهم خود _ پرداخته ان__د و آثار فراوانی نیز به ج_ای گذاش__ته اند ه_ر چن_د مب__انی فک__ری ایشان در باب »مب__دأ« ب__ا اش__کاالت بنی__ادین و عمیقی مواج__ه

.1است باری طبیعی است که پیمودن راه طی نشده دشوار می باش__د و از این رو، شاید همین تحقیق بسیار ناقص پیش رو _ در ح__د خود _ مفید واقع شود و وسیله ای باشد تا دیگران راهی را ک__ه صدرالمتألهین در تتبع و تحقی__ق در مع__ارف گش__وده اند، ادام__ه دهن__د و هم__ان ط__ور ک__ه در مب__احث فقهی بحث ه__ای علمی و دقیق در بین اهل فن انجام می شود و هر روز درهای بسته ای

باز می شود، در معارف نیز این روش احیاء گردد. اگر همین تحقیق ناقص با دیده انصاف مالحظه گ_ردد، روش_ن می شود قضاوت عجوالنه ای که در کت__اب »مع__اد« ___ ب__ا دی__دن چند روایت _ صورت گرفته است، تمام نیس__ت و نمی توان__د ب__ه

عنوان معارف وحیانی ارائه شود. آش__کار ش__دن این حقیقت ک__ه فرم__ایش ص__درالمتألهین وب(

مرحوم فیض و حاج مال هادی س__بزواری و ره__بر فقی__د انقالب و مرح___وم آیت الل___ه عالم___ه رفیعی2آیت الله العظمی خمی___نی

قزوینی و مرحوم عالمه آیت الله حس__ینی طه__رانی و آیت الل__ه عالم__ه حس__ن زاده آملی و دیگ__ر بزرگ__ان در مس__أله ص__راط، دیدگاهی است برخاسته از روایات و حاصل تعمق و ت__دبر )ن__ه نتیج__ه فلس__فه زدگی و ت__أویل گرائی( و آنانک__ه ب__ه این بزرگ__ان تهمت ناآش__نائی ب__ا مع__ارف أه__ل بیت و بی به__رگی از ش__راب

الم خالص أح__ادیث اه__ل عص__مت می زنن__د، در حقیقتعلیهم الس__

.فهرست آثار مشایخ عظام. برای آشنائی با آثار ایشان ر ک: 1.284 _ 273، ص معاد از دیدگاه امام خمینی. 2

93صفحۀ' صراط مستقیمخود به این مشکل دچارند.

و قل للذی یدعی فی العلم فلسفة: »حفظت شیئا و غ__ابتعنک أشیاء«

»به آن کس ک_ه در وادی دانش م_دعی ش_ناخت و معرف_تی است بگو که مطل_بی را ب_ه خ_اطر س_پرده ای ولی از نک_ات

فراوانی غافل گشته ای. «

94صفحۀ' صراط مستقیم

فصل دوم: بررسی آیات و روای//ات در مس//ألهصراط

در ابتدا تذکر سه نکته الزم است: برای این بحث روائی، بیش از دوهزار م__ورد اس__تعماالت أوال:

صراط و نظائر آن در روایات مورد بررسی قرار گرفت. آنچ__ه در اینجا می آید گلچینی از این روایات است که می تواند نمائی

از فضای روایات معارفی را ترسیم کند. و ثانیا: گر چه بررسی سندی در اصول دین نیز موجب قوت و ضعف ظن می شود و همین مقدار فائده ن__یز، ک__افی اس__ت ت__ا در یک تحقیق کامل برای بررسی سندی تالش شود اما چون _ همانطور که گذشت _ بنا بر مشهور قریب به اتفاق ظن معتبر در اصول دین راهی ندارد، از بررس__ی س_ندی أح_ادیث ص_رف

نظر شد. همچنین برخی از آث__ار منس__وب ب__ه غیر معص__ومین ک__ه ق__رائن

صدق در آنها وجود داشت نیز مورد استفاده قرار گرفت. و ثالث__ا: این بحث مختص__ر فق__ط ن__اظر ب__ه اح__ادیث موض__وع صراط است بدون هر گون__ه اتخ__اذ مبن__ای اساس__ی در مس__أله معاد، و مسلما اگر بحث از ریشه آغاز شود و در مورد کیفیت معاد و حقیقت عالم قیامت مبنایی اتخاذ ش__ود، مبحث ص__راط

نیز به پیروی از آن چهره دیگری خواهد یافت.

95صفحۀ' صراط مستقیم / صراط دنیا و صراط آخرت1

کلمه صراط در متون دینی دو اطالق دارد: صراط دنیا که عبارت است از مسیر حرکت ارادی ه__رالف(

انسانی در دنیا که بر اساس اراده خود یا در مس__یر و راه دینگام بر می دارد و یا منحرف شده و به باطل می گراید.

صراط آخرت که پل یا راهی است بر فراز جهنم یا درونب(. 1آن، و در عالم آخرت بهشتیان از روی آن عبور می کنند

کلمه صراط در قرآن مجید _ به غیر از یک مورد _ یا به معن__ای صراط در دنیا استعمال شده و یا بعضا مجمل اس__ت، ولی در

. 2روایات مکررا به معنای صراط اخروی نیز آمده است وجود این دو اطالق در متون دینی جای تأمل ندارد و در برخی

روایات به این أمر تصریح شده است: الم_ مفضل بن عمر می گوید: از ام__ام ص__ادق 1 درب__ارهعلیه الس__

:صراط پرسیدم فرمودندراطان »هو الطری__ق إلى معرف__ة الل__ه ع__ز و ج__ل و هم__ا ص__ذی راط ال راط فی اآلخ__رة فأما الص__ راط فی ال__دنیا و ص__ ص__ فی الدنیا فهو اإلمام المفروض الطاعة من عرفه فی ال__دنیام فی ر جهن ذی ه__و جس__ راط ال و اقتدى بهداه م__ر على الص__راط ت قدم__ه عن الص__ اآلخرة و من لم یعرف__ه فی ال__دنیا زل

م.« 3 فی اآلخرة فتردى فی نار جهن

»صراط راه شناخت خداوند عزوجل اس__ت و آن دو ص__راط است: صراطی در دنی__ا و ص__راطی در آخ__رت، ص__راط دنی__ا همان امامی است که اط__اعت او واجب اس__ت، ه__ر کس او را بشناسد و از او پیروی کند بر روی صراطی که پ__ل جهنم در آخرت می باشد عب__ور می کن__د، و ه__ر کس او را نشناس__د

پای او به صراط آخرت بلغزد و در آتش جهنم فرو افتد.«فرمودند: علیه السالم_ امام حسن عسکری 2

. تفصیل بیشتر این مسأله در فصل سوم خواهد آمد.1. در این باره در فصل چهارم توضیحاتی عرض خواهد شد.2.11 ص 24 و ج 66 ص 8 ج بحار األنوار. 3

96صفحۀ' صراط مستقیمراط راط فی ال__دنیا و ص__ راطان ص__ تقیم ص__ »الصراط المس__ر فی اآلخرة؛ فأما الصراط المستقیم فی الدنیا فهو م__ا قص__تقام فلم یع__دل إلى یر و اس__ قص__ __و و ارتف__ع عن الت من الغلراط فی اآلخ__رة فه__و طری__ق یء من الباط__ل و أما الص__ ش__ة تقیم ال یع__دلون عن الجن ة الذی ه__و مس__ المؤمنین إلى الجن

ة.« ار سوى الجن ار و ال إلى غیر الن 1إلى الن

»ص__راط مس__تقیم دو ص__راط اس__ت: ص__راطی در دنی__ا و صراطی در آخرت؛ صراط مستقیم در دنیا، راهی است ک__ه از زی__ادی روی و کوت__اهی دور ب__وده و مس__تقیم باش__د و ب__ه س___وی هیچ بطلی منحرفنش___ود. و ص___راط در آخ___رت راه مؤم__نین اس__ت ب__ه س__وی بهش__ت ک__ه مس__تقیم می باش__د؛ مؤمنین در این راه از بهشت به سوی چیزی دیگ__ری ___ آتش

یا غیر آتش _ انحراف پیدا نمی کنند. نکته ای که از این روایات به دست می آید این است که صراط دنیا و صراط آخ__رت ی__ک چیزن__د و حقیقت ه__ر دو یکی اس__ت. چون حضرت پس از اینکه می فرمایند صراط به طور مطل__ق، طریق به معرفت خداس__ت، می فرماین__د: این ص__راط خ__ود دو

الصراط المس//تقیم و همچنین ظاهر تعبیر »2صراط است؛راط المستقیم[« در تفسیر آیه شریفه: صراطان ]اهدنا الص_

نیز نوعی اتحاد بین دو صراط است که البته این اتح__اد، طب__ق مب__انی حکمت متعالی__ه و ج__واز تحق__ق ی__ک ش__یء در نش__آت مختلف به أط__وار گون__اگون و حم__ل حقیقت و رقیقت، بس__یار روشن است و گرن__ه بای__د روای__ات را تأوی__ل نم__ود و ب__ر خالف

ظاهر حمل کرد. « اینالصراط المس//تقیم ص//راطانباید گفت: م__راد از »

کلم//ة الص//راط المس//تقیم تس//تعمل فیاس__ت ک__ه: ، که البته این تأوی__ل و توجی__ه در روایت أول مؤون__هصراطین

بیشتری را می طلبد؛ چون الزم می آی__د ض__میر »هم__ا« از ب__اب.252 ص89 و ج 69 ص 8 جبحار األنوار. 1 . اینکه در »هما صراطان« ضمیر تثنیه آمده بدان جهت اس_ت ک__ه ازنظ__ر أدبی ض__میر2

نمی تواند به خبر مفرد برگردد و ل__ذا مرج_ع آن هم__ان »ص__راط« متق_دم اس__ت ک_ه ب__ه »الطریق إلی معرفة الله« تفسیر شده است و طبق قاعده »اذا دار األمر بین المرجع

و الخبر فمراعاة الخبر أولی« تثنیه بودن راجح و أولی خواهدبود.

97صفحۀ' صراط مستقیم استخدام ب__ه لف__ظ ص__راط برگ__ردد ن__ه ب__ه معن__ای آن و در این

صورت، تثنیه بسته شدن آن نیز مشکل می شود. و به هر حال آنچه از حدیث شریف به دست می آید این اس__ت که صراط بین دو اطالق مشترک معنوی اس__ت و ن__ه مش__ترک لفظی و جامع بین دو فرد ص__رف طری__ق ب__ودن نیس__ت، بلک__ه طری__ق ب__ه معرف__ة الل__ه ب__ودن اس__ت و از همین ج__ا فهمی__ده می ش__ود ک__ه حقیقت بهش__ت »معرف_ة الل__ه« اس__ت؛ چ__را ک__ه

«الطریق إلی معرف//ة اللهصراط آخ__رت در عین اینک__ه »« می باشد. الطریق إلی الجنةاست »

آری می توان ب__ا حف__ظ اش__تراک معن__وی، عب__ارت را حم__ل ب__ر )همان ط__ورالصراط ینقسم قسمینتقسیم نمود؛ یعنی:

(، ولی چ__ون ص__در و ذی__لالعلم علمانک__ه گفت__ه می ش__ود: روایات حاکی از اتحاد دو ص__راط اس_ت، این احتم__ال تض__عیف

می شود. به هر حال آنچه محل اص__لی بحث این رس__اله اس__ت، ص__راط

اخروی است که از مواقف عالم آخرت محسوب می شود. روایات دیگری ن__یز وج__ود دارد ک__ه همین نح__وه اتح__اد را تأیی__د

می کند:: می فرمایندعلیه السالمامام صادق _ 1

تقیم[» الم ألم__یرالمؤمنین ]الص___راط المس__ راط علیه الس__ ]ص__ذین أنعمت علیهم غیر المغضوب علیهم[ اب ال ص__ ]و یعنی الن

ین[ صارى«ال الضال یعنی الیهود و النو در ادامه امام در وصف صراط می فرمایند:

1»ألف سنة صعود و ألف سنة هبوط و ألف سنة حدال.«

ظ__اهر ب__دئی ذی__ل ح__دیث ب__ه قرین__ه ص__عود و هب__وط، ص__راط اخروی است که از توض__یح آن در تفس__یر ص__راط مس__تقیم در س_وره حم_د، رب_ط ت_ام این دو ب_ه دس_ت می آی_د. البت_ه ص_در المتألهین دربارۀ' نظ__یر این ح__دیث احتم__ال داده ان__د ک__ه ش__اید

.52 ص 82جبحار األنوار . 1

98صفحۀ' صراط مستقیم. 1مراد از این صراط سه سفر از اسفار أربعه إلی الله باشد

چنینصلی الله علیه وآله وسلماز رسول خدا علیه السالمامام باقر _ 2نقل می نماید:

ف و یلج یح العاص__ راط ک__الر ه أن یج__وز على الص__ ر »من س__ة بغیر حساب فلیتول ولیی و وصیی و صاحبی و خلیفتی الجنه أن یلج ر على أهلی و أمتی علی بن أبی ط___الب و من س_____اب الل__ه الذی ه لب ی و جالله إن ة رب ار فلیترک والیته فو عز الن

ه الصراط المستقیم« 2الیؤتى إال منه و إن

_ه لب__اب الل__ه الخ« در مق_ام تعلی_ل با توجه به اینک__ه جمل_ه »إن است، حدیث مشعر به نوعی وح__دت بین ص__راط مس__تقیم ب__ا

صراط اخروی است.راط ___ امیرالمؤم__نین در تفس__یر آی__ه کریم__ه 3 ]اه__دنا الص__

می فرمایند:المستقیم[ه »فذلک الطریق الواضح من عمل فی الدنیا عمال صالحا فإن

ة« 3یسلک على الصراط إلى الجن گ__ره زدن ص__راط دنی__ا ب__ا عب__ور از ص__راط اخ__روی )ب__ا اینک__ه__ة می شد بفرمایند: یخفف حسابه یا یثقل میزانه یا ی__دخل الجن یا... ولی بر خصوص صراط تأکید شده( مؤید همین معناست. روایات دیگری نیز هست که داللت دارد حقیقت دین در نش__ئۀ'

دیگر به صورت صراط متمثل می گردد؛ مانند: فی منام__ه بنی أمی__ةصلی الله علیه وآله وس__لم»أری رسول الل__ه

راط اس عن الص___ ون الن ل ___ره من بع___ده یض___ عدون منب یص___4القهقرى«

و ظاهر این است ک__ه تعب__یر این خ__واب، برگردان__دن م__ردم از شریعت حقه باشد که در عالم خواب به صورت صراط متمثل

.286 ص 9 ج اسفار. 14 ح 288 مجلس چهل و هشتم ص أمالی الصدوق،. 2.260 ص 89جبحار األنوار . 3.157 ص2. من الیحضره الفقیه، ج 4

99صفحۀ' صراط مستقیم__ه على ش__ده اس__ت البت__ه این روایت ب__ه ص__ورت »ی__ردون أمت

1أدبارهم عن الصراط المستقیم« نیز نقل شده است.

أثری نیز در همین باب از ابن مسعود نقل شده است: __ا اس فقام إلیه رجل فقال یا أب »خرج ابن مسعود فوعظ النراط تقیم فق___ال الص___ راط المس___ حمن أین الص___ ___د ال___ر عب__د محمد و علی و __ه عن ة و ناحیت تقیم طرف__ه فی الجن المس__ حافتاه دعاة فمن استقامت له الج__ادة أتى محمدا و من زاغ

2عن الجادة تبع الدعاة.«

صراط با توصیف مستقیم، به طور متداول در صراط دنی__ا ب__هکار می رود.

.152 ص 33 ج بحار األنوار. 1.366 ص 35 ج بحار األنوار. 2

100صفحۀ' صراط مستقیم / صراط آخرت کجاست؟2

از مجموع روایات به دست می آید که صراط راهی اس__ت ک__ه و طرف دیگر آن موق__ف اس__ت و مانن__د1یک طرف آن بهشت

پلی بر باالی جهنم قرار دارد. هیچ ی__ک از] 2]إن منکم إال وارده__ا[گر چه ظ__اهر آی__ه ش__ریفه:

ک__ه تط__بیق ب__رشما نیست مگر اینکه در جهنم وارد می ش__ود[ عب__ور از ص__راط ش__ده، این اس__ت ک__ه ص__راط در درون جهنم

فرمودند:صلی الله علیه وآله وسلم رسول خدا است چنانکه 3»الورود الدخول ال یبقى بر و ال فاجر إال یدخلها.«

مراد از ورود، دخول است؛ هیچ نکوکاری و بدکاری نمی ماندمگر اینکه در جهنم داخل می شود.

ولی الم در روایت دیگری آمده است که امام ص__ادقأوال علیه الس__در تفسیر این آیه فرمودند:

أم__ا تس__مع الرج__ل یق__ول وردن__ا ب__نی فالن! فه__و ال__ورود و4لم یدخله؟«

آیا تو نشنیده ای که می گویند: »بر فالن قوم وارد شدیم« در ح__الی ک__ه ب__ه مح__ل س__کونت ایش__ان رس__یده اند و داخ__ل

نگشته اند؟«و تعبیر روایات باب صراط چنین است: ثانیا

؛ پلی بر روی آن نهاده می شود5«یوضع علیها صراط»6«مد الصراط علی متن جهنم»

پلی بر پشت جهنم کشیده می شودو آیات و روای__ات ف__راوانی در ب__ارۀ' اه__ل آتش تعب__یر ب__هثالثا

افکنده شدن و س__قوط و ی__ا لغ__زش و افت__ادن از روی ص__راط . این مطلب که راه رسیدن به بهشت، ص__راط اس__ت در روای__ات بس__یار زی__ادی آم__ده1

است. : مریم.19 از سورۀ' 71. آیۀ' 2 .132 ح 353 ص 3 ج نور الثقلین. 3.130 ح همان. 4.2 ح 65 ص 8 ج بحار األنوار. 5.12 ح331 ص 7 ج بحار األنوار. 6

101صفحۀ' صراط مستقیمم[می نماین___د: م[1 ]ألقی___ا فی جهن ]إذا ألق___وا2 ]فتلقی فی جهن

و موارد فراوان دیگ__ری در. 4 ]إذا ألقوا منها مکانا ضیقا[3فیها[آیات وروایات.

البته می توان بین این دو دسته ادله جمع ک__رد ب__ه اینک__ه گفت__ه شود پل بر باالی جهنم است، ولی به اعتب__اری هم__ان قس__مت باالی جهنم نیز جزء فضای جهنم است و می ش__ود کس__ی وارد جهنم بشود و از آن عب__ور بکن__د، ولی در آتش آن نیفت__د. مؤی__د این مطلب می تواند آیاتی باشد ک__ه ب__رای جهنم ف__وران، لهیب وش__هیق و أمث__ال آن بی__ان می کن__د، گوی__ا ب__ا زبان__ه کش__یدن می خواهد مجرم را ببلعد. پس فضای باالی آتش نیز به اعتب__ار

وارد شدن آتش در آن از جحیم محسوب می شود. این وجه جمع با س__ائر ادله ای ک__ه داللت می کنن__د جهنم ب__اطن دنیا است نیز کامال سازگاری دارد، چرا ک_ه هم__ه ق__دم در دنی__ا می نهن__د )پس وارد جهنم می ش__وند( ولی گ__روهی ب__ه آن دل می دهن___د و رک___ون و اعتم___اد می نماین___د )مبتال ب___ه آتش آن می شوند( و عده ای از آن عب__ور می کنن_د و آن__را پ_ل و قنط_ره

5آخرت خود قرار می دهند )و وارد بهشت می گردند(

برخی روایات دیگر نیز هست که مح__ل ص__راط را بین جنت و و آن را تطبیق بر اع__راف نم__وده اس__ت ک__ه ی__ا6نار بیان کرده

باید آن را پلی دیگر دانست و یا در صورت عدم امک__ان جم__ع، دسته اول از روایات را _ که تعدادشان بیش__تر اس__ت ___ مق__دم

نمود.

: ق.50، از سوره 24. آیه 1: اإلسرآء.17، از سوره 39. آیه 2: الملک67، از سوره 7. آیه 3 : الفرق__ان؛ و م__وارد ف__راوان دیگ__ری در آی__ات و روای__ات25، از س__وره 12. آی__ه 4

آمده است..27_23 ص8 ج معاد شناسی. رک: 5224، ص 39؛ و ج223 ص 6؛ و ج 335، ص 8 ج بحار األنوار. به عنوان نمونه: 6

102صفحۀ' صراط مستقیم / حقیقت صراط به نفس امام معصوم گ//ره3

می خورد روایات زیادی وارد شده است که صراط مستقیم در دنیا أئمه

و تع__ابیر ف__راوانی نظ__یر »نحن الص__راط1معصومین می باشند «، »انتم الص__راطالص__راط المس__تقیم علیالمس__تقیم« و »

. 2األقوم« وارد شده است از ط__رفی ظ__اهر روای__ات وح__دت بین ص__راط دنی__ا و ص__راط آخرت می باشد )به نح__و حقیقت و رقیقت( و در نتیج__ه ظ__اهر روای__ات ح__اکی از اتح__اد ص__راط اخ__روی ب__ا نفس مق__دس معص_____ومین و ب_____ه خص_____وص حض_____رت رس_____ول الل_____ه

می باشد.علیه السالمو حضرت أمیرالمؤمنین صلی الله علیه وآله وسلم البته باید توجه کرد که مراد اتحاد با نفس آن بزرگواران است نه بدن اخ__روی ایش__ان، هم__ان ط__ور ک__ه توض__یح آن در فص__ل

سوم می آید.به این حقیقت، روایاتی به طور مستقل نیز ناظر است:

می فرمایند: علیه السالم _ امیرالمؤمنین1 »أ تدرون ما سبیل الله و من سبیله و من صراط الله و من طریقه أنا صراط الله الذی من لم یسلکه بطاع__ة الل__ه فی__ه

ار.« 3هوی به إلى الن

»آیا می دانی__د راه خ__دا چیس__ت و کیس__ت؟ و ص__راط خ__دا و طریق او کیست؟ منم آن صراط خدا که هر کس با اطاعت

خداوند آن را بپیماید، آن صراط او را در آتش می افکند. « این روایت مؤید و حدت صراط دنیا و آخرت و اتحاد ه_ر دو ب__ا حضرت، می باشد؛ زیرا صدر آن ظهور در ص__راط دنی__ا و ذی__ل

آن ظهور در صراط آخرت دارد. ]ه__ذا در تفسیر آی__ه ش__ریفهعلیه السالم حضرت امام صادق _2

: می فرمایند 4مستقیم[ علی صراط. یکی از این روایات در قسمت اول همین فصل گذشت.1.374_ 363 ص 35؛ و ج 25 _ 9 ص 24 ج بحار األنوار. رک: 2.756، ص: 2؛ مصباح المتهجد ص ج117 ص 94 ج بحار األنوار. 3: الحجر.15 از سوره 41. آیه 4

103صفحۀ' صراط مستقیم ، هو و الله الصراط و المیزان. علیه السالمهو والله علی

الم»ص__راط مس__تقیم، ب__ه خ__دا قس__م، علی اس__ت.علیه الس__اوست، به خدا قسم، صراط و میزان.«

این حدیث هم مثل حدیث قبلی است؛ چون تق__ارن ص__راط ب__ا میزان و عدم توصیف ص__راط ب__ه مس__تقیم، ظه__ور ذی__ل را در صراط اخروی منعقد می کند، در حالی که صدر ح__دیث ظ__اهر

در صراط مستقیم در دنیا است. : می فرمایندعلیه السالم حضرت امام صادق _3

»إن الصورة اإلنسانیة هی أکبر حجة الل__ه علی خلق__ه و... و هی الطریق المستقیم إلی کل خیر و هی الصراط المم__دود

1بین الجنة و النار.«

»همانا ص__ورت انس__انی، بزرگ__ترین حجت خداون__د ب__ر خل__ق است و... و او راه مستقیم به سوی هر خیر و همان صراط

کشیده شده بین بهشت و جهنم است.« را ب__ه ص__احبالص//ورة االنس//انیةمرحوم سید حیدر آملی،

تفسیر نموده اند. علیه السالموالیت مطلقه یعنی امام معصوم : می فرمایند علیه السالم حضرت أمیرالمؤمنین _4

. 2»أنا الصراط الممدود بین الجنة و النار«»منم آن صراط کشیده شده بین بهشت و جهنم.«

مجموعه ای روایات است که جمع بندی آنها همین نتیج__ه را _5 تأیید می کند. توضیح اینکه درباره ارتباط حضرت أمیرالمؤمنین

با صراط، چند دسته روایت داریم: علیه السالم . روای__اتی ک__ه می گوی__د رس__ول الل__ه و أمیرالمؤم__نینالف

بر صراط ایستاده اند: صلوات الله علیهما و آلهما : می فرمایندصلی الله علیه وآله وسلم _ حضرت رسول الله 1

»إذا کان یوم القیامة أقف أنا و علی على الصراط و بید کلألناه عن __ق الل__ه إال س__ یف فال یم__ر أح__د من خل ا س__ واحد من

55، ص 1 و صافی ج 383 جامع األسرار ص 11179 ص 2 علم الیقین ج 2

104صفحۀ' صراط مستقیمربنا والیة علی فمن کان معه شیء منه__ا نج__ا و ف__از و إال ض__

ار.« 1عنقه و ألقیناه فی الن

»چ___ون روز قی___امت ف___را رس___د، من و علی ب___ر ص___راط می ایستیم و در دست هر کدام از ما شمش_یری اس_ت؛ هیچ یک از خلق خدا عبور نمی کند مگر اینکه از او درب__اره والیت علی س__ؤال می نم__ائیم؛ اگ__ر ب__ا خ__ود چ__یزی از والیت علی داشته باشد، نجات پیدا می کند و گرنه او را گ__ردن زده و در

آتش می افکنیم. « _ در روایت دیگر از ایشان آمده است:2

ار: خ__ذی »أنت أول من یقف معی على الصراط، فیق__ول للن 2هذا فهو لک«

»ای علی، ت__و اولین ک__ه می باش__ی ک__ه ب__ا من ب__ر ص__راط می ایس__تی ]و خوب__ان را از ب__دان ج__دا می ک__نی[ و ب__ه آتش دستور می دهی و می گوئی: این شخص را بگ__یر ک__ه از اه_ل

توست.« روایاتی که می گوید حضرت رس__ول الل__ه و أمیرالمؤم__نینب.

بر صراط می نشینند: صلوات الله علیهما و آلهما ___ حض__رت رس__ول الل__ه در وص__ف امیرالمؤم__نین چ__نین1

می فرمایند:ه أخی فی الدنیا و أخی فی اآلخرة و هو أمیر الم__ؤمنین »فإنة یجلسه الله یوم القیامة على الصراط فی__دخل أولی__اءه الجن

ار« . 3و أعداءه الن »او برادر من است در دنیا و برادر من است در آخرت و او أمیر مؤمنان است که خداوند در روز قیامت او را بر صراط می نشاند تا دوستانش را به بهشت وارد نمای_د و دش_منانش

را در جهنم. « _ و در کالمی دیگر می فرمایند:2

332 ص 7 ج بحار األنوار. 137 ص 40 ج بحار األنوار و 643 شیخ طوسی ص األمالی. 2.241 ص 22 ج بحار األنوار. 3

105صفحۀ' صراط مستقیم__ا و أنت و جبرئی__ل على »یا علی إذا کان یوم القیامة أقعد أن

1الصراط«.

»ای علی، چون روز قیامت فرا رسد، من و ت__و جبرئی__ل ب__رصراط می نشینیم. «

ج( آنچه داللت می کند که به جای حضرت، دو فرشته ب__ر رویصراط می نشینند:

فرمودند: صلی الله علیه وآله وسلم حضرت رسول الله راط »إذا کان یوم القیامة أمر الله ملکین یقع__دان على الص____راة أم__یرالمؤمنین علی بن أبی ط__الب فال یج__وز أح__د إال بب

ار.علیه السالم ه الله على منخره فی الن «2 و إال أکب »وق__تی روز قی__امت ش__ود، خداون__د ب__ه دو فرش__ته دس__تور می دهد تا بر صراط بنشینند. پس کسی عبور نمی کن__د مگ__ر با برات نجاتی از جانب أم__یر مؤمن__ان علی بن أبیط__الب، در

غیر این صورت، خداوند او را با رو به آتش می افکند.« د( روای__تی ک_ه داللت می کن__د ب__ر اینک__ه حض__رت ب__االی ک__وهی

مشرف به صراط می نشیند: فرمودند: صلی الله علیه وآله وسلم حضرت رسول الله

الم»إذا ک__ان ی__وم القیام__ة یقع__د علی بن أبی ط__الب علیه الس__ة و فوق__ه ع__رش على الفردوس و هو جبل قد عال على الجنق فی ة و تتف__ر فحه تنفج__ر أنه__ار الجن رب العالمین و من س____ور تج__ری بین یدی__ه ی من ن ة و ه__و ج__الس على کرس__ الجن__ه و والی__ة سنیم الیجوز أحد الصراط إال و معه براءة بوالیت التیه ة و مبغض__ ی__ه الجن ة فی__دخل محب أهل بیته یشرف على الجن

ار.« 3الن

الم»چون قیامت فرا رس__د، علی بن أبی ط__الب ب__رعلیه الس__ فردوس می نشیند؛ و فردوس کوهی است بر ب__االی بهش__ت و بالی آن عرش پروردگار عالمیان است و از دامنه این کوه روده__ای بهش__ت ج__اری گردی__ده و در بهش__ت ش__اخه ش__اخه

الممی گردن__د. و علی ب__ر ص__ندلی ای از ن_ور نشس_تهعلیه الس__.100 ص 23 ج بحار األنوار. 1.201 ص 39 ج بحار األنوار. 2.230 ص 39 ج بحار األنوار. 3

106صفحۀ' صراط مستقیم است و تسنیم در مقابل او جاری است. هیچ کس از صراط عب__ور نمی کن__د مگ__ر اینک__ه هم__راه او ب__راتی از والیت او و والیت اه__ل بیت او باش__د. علی بن أبی ط__الب ب__ر بهش__ت اشراف دارد و دوستداران خود را در بهشت و دشمنانش را

در آتش داخل می نماید. « ه( تعبیرات دیگری نظیر اینکه حضرت علم هدایت ب__ر ص__راط هستند و ه__ر کس حض__رت را نشناس__د خ__ود ب__ه آتش س__قوط

می کند )نه اینکه حضرت او را در آتش می افکنند(. _ه من اظرة... و علمه على الصراط فی بعث »هو عین الله الن

ار.« ة و من أنکره هوى إلى الن 1عرفه نجا إلى الجن

و یا اینکه: »المیزان میزانک و الصراط صراطک و الموق__ف موقف__ک و الحساب حسابک فمن رکن إلیک نج__ا و من خالف__ک ه__وى و

2هلک.«

»میزان میزان توست، و ص__راط ص__راط توس__ت؛ و موق__ف موقف توست؛ و حساب حساب توست؛ پس هر کس به ت__و تکی__ه کن__د نج__ات می یاب__د و ه__ر کس ب__ا ت__و مخ__الفت ورزد

سقوط کرده و هالک می شود. «در این روایت دو احتمال وجود دارد:

یع__نی ص__راط اخ__روی تجلی ص__راط دنی__وی ت__و یع__نیا.حقیقت صراط مستقیم است.

یعنی صراط ملک تو است و کس__ی دیگ__ر دس__تی ب__رایب.تصرف در آن ندارد.

جمع بین مجموعۀ' این روایات این اس__ت ک__ه غ__رض داللت ب__ر احاطه نفس مقدس حضرت بر صراط و تعلق و ارتباط وثی__ق آن با نفس آن حض__رت اس__ت و نمی ت__وان قض__اوت نم__ود ک__ه إلزاما حضرت با بدن اخروی خود بر نقطه ای خاص از ص__راط

.97 ص 40 ج بحار األنوار. 1.272 ص 24 و ج 148 ص 22 ج بحار األنوار. 2

107صفحۀ' صراط مستقیم نشسته باشند و به تعبیر دیگر خ__ود روای__ات قرین__ه هس__تند ب__ر

صرف آنها از ظاهرشان و حمل بر معنای جامع. برخی روایات دیگر نیز شاید این معن__ا را تأیی__د کن__د ک__ه داللت

بر روی صراط نیستند و در ج__ایعلیهم السالم می کند معصومین ؛ مانند روایاتی که داللت دارد بر اینکه اه__ل1دیگری قرار دارند

اولین کسانی می باشند که از صراط چون برقعلیهم السالم بیت و مانند این سخن2خاطف عبور می کنند و به بهشت می روند،

: صلی الله علیه وآله وسلمحضرت رسول اللهى أنتهی به إلى الصراط فأجده زحف__ا زلق__ا ال »فآخذ بیده حتاحب یثبت علیه أقدام الخاطئین فآخ__ذه بی__ده فیق__ول لی ص__مه الصراط: من هذا یا رسول الل__ه؟ ف__أقول: ه__ذا فالن باس__فاعتی و هری ابتغ__اء ش__ من أمتی کان قد صام فی ال__دنیا ش__

ه ابتغاء وعده فیجوز الصراط بعفو الله وج___لصام شهر رب عزة...« ى ینتهی إلى باب الجن 3حت

»... پس با دست خود او را می گ__یرم و ب__ا خ__ود می ب__رم ت__ا اینکه به صراط برسیم، می بینم ک__ه ص__راط لغ__زان اس__ت و ق___دم های گهنک___اران ب___ر آن نمی ایس___تد؛ پس دس___ت او را می گیرم. صاحب صراط به من می گوید: یا رسول الله، این شخص کیست؟ می گویم: این فالنی است _ و نام او را ذک__ر می کنم ____ و از امت من می باش___د، م___اه من را ب___ه امی___د شفاعتم روزه گرفته و ماه خدا را ن__یز ب__ه امی__د وع__ده الهی روزه گرفته اس__ت. پس این ش__خص ب__ا عف__و خداون__د ___ ع_ز

وجل _ از صراط عبور می کند تا به در بهشت می رسد...« که در وصف زائرین حس__ینیعلیه السالمو یا این کالم امام باقر

فرموده اند:__ه دون الح__وض و أم__یرالمؤمنین __اهى ل __ه الیتن ائر ل »إن الز

افحه و یروی__ه من الم__اء وعلیه السالم قائ_م على الحوض یص__رف ى ی__روی ثم ینص__ بقه أح__د إلى وروده الح__وض حت ما یس__

الم ش__ویم؛ چنانک__ه1 مگر اینکه قائل به تعدد ب__دن اخ__روی ب__رای معص__ومین علیهم الس__بعضی گفته اند

.345، ص 45؛ و ج 139، ص 27ج ؛ و 67، ص 8 ج بحار األنوار مانند: 2.83 ص 94 ج بحار األنوار. 3

108صفحۀ' صراط مستقیم___ل أم___یرالمؤمنین ة مع___ه مل___ک من قب ___ه من الجن إلى منزل

یبهعلیه السالم ار أن الیص__ __ه و ی__أمر الن یأمر الصراط أن یذل ل__ه ذی بعث وله ال ى یجوزه__ا و مع___ه رس__ یء، حت من لفحه__ا ش__

1.«علیه السالمأمیرالمؤمنین

هداء المهمان__ا راه زائ__ر سیدالش__ در قی__امت بس__تهعلیه الس__المنمی شود تا برسد ب__ه »ح__وض«، و أمیرالمؤم__نین علیه الس__

کنار ح__وض ایس__تاده اند و ب__ا او مص_افحه می کنن__د و او را از آب سیراب می نماین__د ___ در ح__الی ک__ه هیچ کس بیش از این شخص بر حوض وارد نگشته و سیراب نشده است _ س__پس به سوی منزل خود در بهشت می رود و فرش__ته ای از ج__انب

الم أمیرالمؤمنین هم__راه او می باش__د ک__ه ب_ه ص__راطعلیه الس__ دستور می دهد تا در مقابل این م__ؤمن رام باش__د و ب__ه آتش دستور می دهد که از سوز و حرارتش به این ش__خص نرس__د ت__ا اینک__ه از ص__راط ب__ه هم__راه فرس__تاده أمیرالمؤم__نین

عبور نماید.«علیه السالم و حاص_____ل اینک_____ه رس_____ول خ_____دا و أم_____یر مومن_____ان

بر سرتاس__ر ص__راط و هم__ه ام__ور آنصلوات الله و سالمه علیهما و آلهما احاطه دارند و تص__رف در ام__ور آن ب__ه دس__ت آن دو بزرگ__وار

است؛ گرچه مباشر امور، مالئکه باشند. که از غررعلیه السالم مؤید این معنا حدیثی است از امام صادق

روایات معارف است و می تواند شارح و حاکم روای__ات زی__ادیقرار گیرد.

ل بن عم__ر خ__دمت حض__رت س__ؤال می کن__د ک__ه جن__اب مفض__ محب و مبغض خود را داخل در بهشتعلیه السالم أمیرالمؤمنین

؟ رضوان و مالکو جهنم می فرمایند یا حضرت در پاسخ ابتداء سلسله طولی علل و معل__والت را بین

و أمیرالمؤم__نینصلی الله علیه وآله وس___لمخداون__د و رس__ول خ__دا و رضوان و مالک تبیین می نمایند و نهایة می فرمایند:علیه السالم

الم»فعلی بن أبی طالب ار عنعلیه الس___ ة و الن إذا قسیم الجنادرانصلی الله علیه وآله وس__لمرسول الله __ک ص__ و رضوان و مال

.78 ص 98 ج بحار األنوار. 1

109صفحۀ' صراط مستقیمه ل خ_ذ ه_ذا فإن عن أمره بأمر الله تبارک و تع_الى: ی_ا مفض_

1من مخزون العلم و مکنونه، ال تخرجه إال إلى أهله«

الم اس__ت ک__هبنابراین قسیم جنت و نار أمیرالمؤمنین علیه الس__ و رضوانصلی الله علیه وآله وسلم،از طرف حضرت رسول الله

و مالک از طرف آن حضرت این کار را انج__ام می دهن__د. ای مفضل! این سخن را پاس داشته باش که از عل_وم مخ_زونو اسرار بوده و مواظب باش آن را فقط به اهلش برسانى

؛ مرحوم فیض پس660، ص 25 همچنین رک: وافی ج 162، ص: 1 علل الشرائع، ج1از ذکر این روایت به ذکر شرح و توضیح صدرالمتألهین؛ در ذیل حدیث می پردازد.

110صفحۀ' صراط مستقیم / آیا صراط هم اکنون موجود است؟4

که بهش__ت و جهنم اآلن خل__ق ش__ده اند و1شیعه امامیه متفقند__ه هم همین را تأیی__د می کن__د، ولی اینک__ه آی__ا اه__ل ظ__واهر ادل بهش___ت و جهنم هم اکن___ون وارد آن ش___ده اند )گرچ___ه خ___ود بواسطه نقصان، إدراک نمی کنند( یا اینکه همه در موعدی ک__ه قیامت باشد ب__ا هم وارد خواهن__د ش__د مسأله ایس__ت ک__ه مح__ل

اختالف است. کسانی که معتقدند قیامت حادثه ای زم__انی اس__ت و بهش__ت و جهنم در همین ک__ره خ__اکی خواه__د ب__ود، طبیع__ة ب__ه ق__ول دوم قائلند، و ب__رخی از کس__انی ک__ه آخ__رت را در ط__ول ع__الم دنی__ا می دانند و سنخ حق__ائق اخ__روی را متف__اوت ب__ا حق__ائق دنی__وی می شمرند به قول اول قائل هس__تند؛ و ظ__واهر آی__ات ش__ریفه

نیز برای هر دو احتمال قابل استفاده است. توضیح اینکه: ق__رآن ک__ریم باره__ا از حق__ائق اخ__روی ب__ا جمالت اسمیه و مشتق خبر می دهد که ظاهر در تلبس در زمان ح__ال می باشد، و بلکه بعضا با تعبیر ماضی یاد می نماید و در مواضع متعددی درب__اره حق__ائق اخ_روی در قی__امت تعب__یر ب__ه ظه__ور و بروز و بدو می نماید _ یعنی این امور قبل از قی__امت هم وج__ود داشته ولی پنهان بوده _ و نسبت به انسان در روز جزاء تعب__یر به کشف غطاء و کنار رفتن پرده ها و تیزبین شدن می نمای__د و اصرار دارد ک__ه ج__زاء منحص__ر در خ__ود عم__ل اس__ت و انس__ان چیزی جز حقیقت عمل خود را نخواهد یافت، و یافتن است نه

ایجاد شدن. و از س__وئی در م__وارد بس__یار زی__ادی درب__اره آخ__رت، تعب__یرات مستقبل را به ک__ار می ب__رد ک__ه ظه__ور در این دارد ک__ه آخ__رت

حقیقتی است زمانی در عرض عالم دنیا. کسانی که به مس__لک دوم معتقدن__د، هم__ه آی__ات دس__ته اول را تأویل می کنند و در هر ک__دام ب__ه نح__وی مج__از ی__ا ح__ذف قائ__ل

البته به سید رضی و سید مرتضی قدس سرهما نسبت داده شده که ایشان منکرن__د.1 ت__ا554 و ص 424؛ و »اللوامع اإللهی__ة«، ص 79رجوع کنید: »اعتقادات االمامیة« ص

557ص

111صفحۀ' صراط مستقیممی شوند؛ و کسانی که به مسلک اول معتقدند بالعکس.

بهترین وجه جمع در این باب حمل دسته اول از أدله بر مق__ام ثبوت و حمل دسته دوم بر مق__ام إثب__ات اس__ت. إثب__ات ع__رفی بودن این وجه جمع محتاج مقدماتی چند است و بحث مفصلی

می طلبد. به هر حال در باب صراط نیز همین دو دسته أدله وجود دارد،

که نمونه هائی از دسته اول چنین است: :»سائق« _ تعبیر 1

لق__د کنت فی*]و جاءت ک__ل نفس معه_ا س__ائق و شهی___د و*غفلة من هذا فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدی_د

__دی عتی___د __ه ه__ذا م__ا ل م ک__ل کفار *ق__ال قرین ألقی__ا فی جهن1عنید[

و ه___ر کس___ى مىآی___د ]در ح___الى ک___ه[ ب___ا او س___وقدهنده و گواهىدهن__دهاى اس__ت. ]ب__ه او مىگوین__د:[ »واقع__ا ک__ه از این ]ح___ال[ س___خت در غفلت ب___ودى. و]لى[ م__ا پردهات را ]از جلوى چشمانت[ برداشتیم و دیدهات ام__روز ت__یز اس__ت.« و ]فرش__ته[ همنش__ین او مىگوی__د: »این اس__ت آنچ__ه پیش من آم__اده اس__ت ]و ثبت کردهام[.« ]ب__ه آن دو فرش__ته خط__اب

مىشود:[ »هر کافر سرسختى را در جهنم فروافکنید« ظاهر تعبیر »سائق« ناظر به عبور از صراط اس__ت؛ زی__را این ماده در قرآن کریم درب__اره پس از م__رگ چه__ار ب__ار اس__تعمال

شده است: م وردا [ 2]و نسوق المجرمین إلى جهن

و مجرمان را با حال تشنگى به سوى دوزخ مىرانیم.م زمرا[ 3]و سیق الذین کفروا إلى جهن

و کسانى که کافر شدهاند، گروه گروه به سوى جهنم راندهشوند.

ة زمرا[ هم إلى الجن قوا رب ذین ات 4]و سیق ال

: ق50 از سوره 24 تا 21. آیات 1: مریم.19، از سوره 86. آیه 2: الزمر.39، از سوره 71. آیه 3: الزمر.39، از سوره 73. آیه 4

112صفحۀ' صراط مستقیم و کسانى که از پروردگارشان پروا داشتهاند، گروه گروه ب__ه

سوى بهشت سوق داده شوندک یومئذ المساق[ 1]إلى رب

آن روز است که بسوى پروردگارت سوق دادن باشد. به قرینه این موارد، مراد از سوق در »سائق« در آی__ه گذش__ته نیز همین سوق به ط__رف بهش__ت ی__ا جهنم اس__ت و س__وق ب__ه

است؛ مؤید آن نیز تعبیر ذیل2مقتضای روایات از روی صراطم ک__ل کف__ار عنی__د[آیات است: ک__ه افکن__دن در ]ألقی__ا فی جهن

آتش نیز از روی صراط است. ]ه__ذا[و به حسب ظهور لفظی مشار إلیه اسم اش__اره م__ذکر

می تواند مفاد جمله سابق )مجیء و سوق...( باشد و می تواند مجموع مرگ و حرکت به سوی آخرت و ام_ور آخ_رت باش_د و به هر حال، به حسب ظاهر لفظ، شمول آیه نسبت ب__ه س__وق جای تردید نیست و داللت می کن__د ک__ه این س__وق و ح__رکت از قبل موجود و نفس از آن غافل ب__وده اس__ت و ام__روز پ__رده از چشم او برداشته شده و حقیقت آشکار و چشم وی بینا گشته

است. اشاره به »س__وق« ی__ا »مجیء«]هذا[ممکن است گفته شود

نمی تواند باشد چون آی__ه قب__ل داللت می کن__د ک__ه »مجیء« در همان زمان انجام گرفته است نه اینک__ه آن زم__ان دی__ده ش__ده است؛ ولی با استفاده از وجه جمع سابق و ج__دا ک__ردن مق__ام ثبوت از اثبات می توان این مش__کل را ح__ل نم__ود؛ مگ__ر اینک__ه گفته ش__ود م__راد از »مجیء« ح__رکت ب__ه س__وی ع__الم آخ__رت اس__ت ک__ه خ__ود ح__رکت در ظ__رف إدراک اس__ت و حقیقت آن همان کشف غطاء از عالم آخرت است و دیگ__ر کش__ف غط__اء

: القیمة.75، از سوره 30. آیه 1 آمده است: نهج البالغة 85 در خطبه 2

وقها ائق یس__ هید س__ یاقة إلى الورد المورود فكل نفس معها سائق و ش__ »و السإلى محشرها و شاهد یشهد علیها بعملها«

؟؟؟؟؟؟؟؟؟الوردعبارت »الورد المورود« بئس و ار الن ]فأوردهم شریفه: آیه به اشاره شاید

( باشد؛ و مراد از محشرها نیز بهشت یا جهنم باش__د ک__ه تعب__یر98:__ 11المورود[ )هود »حشر« در قرآن برای بهشت و جهنم بسیار به کار رفته است.

113صفحۀ' صراط مستقیم اشاره به جهنم ب__ه تأوی__ل]هذا[ازآن متصور نیست و بنابراین

ه//ذا األمرعذاب و یا اشاره به مجموع امور آخرت به تأوی__ل مثال خواهد بود.هذا الذی تراهیا _ نظ_یر مف_اد همین آی_ه ش_ریفه، در کالم حض_رت ص_دیقه2

در مخاصمه با مخالفین آمده است: سالم الله علیها طاهره ها ثقیال و غیها وبیال إذا کشف لکم الغطاء »لتجدن و الله محل

__ان و زاد ___ وی__ه کم م__ا لم1و ب __دا لکم من رب راط و ب ___ الص__2تکونوا تحتسبون.«

»به خدا قسم جایگ__اه آن را س__نگین و گم__راهیش را ش__دید خواهید یافت، در آن هنگام که پ__رده از پیش ش__ما برداش__ته شود و صارط نمایان شده و افزوده گ__ردد، و ب__رای ش__ما از

خداوند آنچه نمی پنداشتید آشکار شود.« _ مؤید دیگ__ر در همین زمین__ه روایت عب__دالرحمن بن س__مرة3

روزی در محض____ر حض____رت رس____ول الل____هاس____ت می گوید بودیم. حضرت فرمودند: من دیشت عج__ائبیصلی الله علیه وآله وسلم

مشاهده نمودم؛ عرض کردیم: ی__ا رس__ول الل__ه، چ__ه مش__اهده فرمودید؟ برای ما نیز بیان فرمائید! جان ما و اهل و فرزندان

ما فدای شما باد سپس حضرت پس از اینک__ه م__وارد ف__راوانی را از مش__اهدات خود درباره حوادث پس از مرگ برای امتش__ان، ذک__ر می کنن__د

می فرمایند: راط یرتع__د کم__ا یرتع__د ...و رأیت رجال من أمتی على الص__کن ه بالله فس__ عفة فی یوم ریح عاصف فجاءه حسن ظن السراط و رأیت رجال من أمتی على ى على الص__ __ه و مض__ رعدت_ه ق أحیان__ا فجاءت __و أحیان__ا و یتعل الصراط یزحف أحیان__ا و یحب

3صالته علی فأقامته على قدمیه و مضى على الصراط..«

. ویه: کلمۀ' اغراء و استحثاث است؛ و تعابیر »کشف الغطاء« »بان الص__راط« و»ب__دا1لکم الخ« جای دقت دارد.

، و در نس__خه ب__دل آورده »و ب__ان م__ا وراءه206. ص 2. من__اقب ابن ش__هر آش__وب ج 2الضراء«

232 _ 230، ص 1، ح 41 »أمالی صدوق« مجلس 3

114صفحۀ' صراط مستقیم و مردی از امتم را بر روی ص__راط دی__دم ک__ه همچ__ون ب__رگ خشک خرما در روز تند باد، می لرزید. ناگهان حس__ن ظن او به خداوند به نزدش آمد و لرزش و اضطراب او آرام ش__د و بر صراط حرکت کرده و عبور نمود. و م__ردی از امتم را ب__ر روی صراط دیدم که گاهی نشسته خود را می کشد و گاهی بر سینه می خیزد و گاهی ب__ه ص__راط آویخت__ه می ش__ود. پس صلوات و سالمی که بر من فرستاده بود به نزدش آمد و او را بلند نمود تا وی بر پاه__ایش ایس__تاد و ب__ر ص__راط ح__رکت

کرد و عبور نمود... « ظ__اهر روایت این اس__ت ک__ه حض__رت س__یر ع__ده ای ب__ر روی صراط را مشاهده فرموده اند و در روایت هیچ اسمی از اینکه

مشاهدات در عالم خواب باشد نیز نیامده است. باری تمام آیات و روایاتی ک_ه داللت می کنن__د ک_ه اآلن ع_ده ای در بهش__ت آرمیده ان__د و ی__ا در جهنم افتاده ان__د ___ ک__ه حجم این آیات و روایات بسیار زیاد اس__ت ___ ن__یز إش__عار دارد ب__ه وج__ود صراط در زمان حال، چرا که سقوط در نار یا دخ__ول در جنت

با عبور از صراط است. اما نمونه هائی از دسته دوم )یعنی روایاتی ک__ه داللت دارد ک__ه گرچ__ه بهش__ت و جهنم فعال موج__ود اس__ت ولی ص__راط را در

: 1قیامت بر روی آن می گذارند( چنین استفرمودند:صلی الله علیه وآله وسلم _ حضرت رسول الله 1

__رز ]خ ل __ه غ__یره إذا أب وح األمین أن الل__ه ال إل __رنی ال__ر »أخبم تق__اد وق__ف[ الخالئق و جم__ع األولین و اآلخ__رین أتی بجهن

، پس از نق__ل آی__ات و روای__ات334، ص 8 عالم__ه مجلس__ی قدس س__ره در بح__ار ج 1فراوانی دربارۀ' جنت و نار برای جمع بین این ادله چنین می فرمایند:

»در قی__امت دریاه__ای روی زمین تب__دیل ب__ه آتش می ش__ود و آس__مان ش__کافته می شود و بهش__ت را از آس__مان ها هم__راه ع__رش پ__ائین می آورن__د ت__ا ن__زدیکی زمین، س_پس ص_راط را بین زمین و بهش__ت نص_ب می کنن_د و س_قف بهش_ت عرش خواهد بود وأعراف درجات بین بهشت و جهنم و م__ردم از روی این پ__ل

)صراط( عبور می کنند و گناهکاران سقوط می نمایند«. __ه حجم زی__ادی و بر اساس این نظریه در معاد همه استبعادات را مرتفع می دانند، و البت

از ادله را نیز باید تأویل نمایند.

115صفحۀ' صراط مستقیمعر و أح__د بألف زمام ... ثم یوضع علیها صراط أدق من الش__

1من السیف ]خ ل أدق من حد السیف[ «

»روح األمین به من خبر داده است که خداوند _ ک__ه خ__دائی جز او نیست ___ هنگ__امی ک__ه اولین و آخ__رین را جم__ع نمای__د، جهنم را می آورد... سپس صراطی بر او نهاده می ش__ود ک__ه

از مو باریکتر و از شمشیر تیزتر است.« چ_نین روایتصلی الله علیه وآله وس__لم _ ابن عباس از رسول الل__ه 2

: می کندبع یران الس__ »إذا کان یوم القیامة أمر الله مالکا أن یسعر النمان و یقول یا میکائی__ل و یأمر رضوان أن یزخرف الجنان الثم و یقول یا جبرئیل انصب م__یزان مد الصراط على متن جهن

2العدل ...«

چون روز قیامت فرا رسد، خداوند به مالک ام__ر می فرمای__د تا آتش های هفتگانه را شعله ور نمای__د و ب__ه رض__وان دس__تور می دهد تا بهشت های هش__تگانه را آذین ببن__دد و می فرمای__د: ای میکائی__ل، ص__راط را ب__ر روی جهنم بکش و می گوی__د: ای

جبرائیل، میزان عدل را نصب نما.فرمودند: صلی الله علیه وآله وسلم _ حضرت رسول الله 3

م لم فیر جهن راط على ش__ »إذا کان یوم القیامة و نصب الص__3یجز علیه إال من معه کتاب والیة علی بن أبی طالب«

»هنگامی که روز قیامت شود و صراط ب__ر لب__ه جهنم نص__ب گردد، هیچ کس عبور نمی کند مگر اینک__ه ب__ا او ب__رات والیت

باشد. «علیه السالم علی بن أبی طالب ظهور این سه روایت در تأخر نصب صراط نس__بت ب__ه جهنم و

تعلق آن به آینده است. به هر حال، قضاوت در این مسأله محتاج تنقیح مباحث مبنائی معاد است که فراتر از حد این مختصر است ولی به ه_ر ح_ال

.312، ص: 8 الكافی )ط - اإلسالمیة(، ج1 در حدیث دیگری آمده: ق__ال258، ص57. همچنین در ج 331، ص: 7، جبحار األنوار 2

ب راط و ینص__ اء و یم__د الص__ ل القض__ النبی صلی الله علیه وآله وسلم: »یقام الخالئق لفص__المیزان«.

141، ص: 27، جبحار األنوار 3

116صفحۀ' صراط مستقیم باید توجه ک__رد ک__ه ق__ائلین ب__ه ه__ر دو ط__رف مت__أثر از آی__ات و

روایات می باشند. « اس__ت ک__ه درمدنکته ای که در اینجا جای تذکر دارد تعب__یر »

چند روایت آمده و در آینده در عبارات مرح__وم ص__درالمتألهینخواهیم دید که از آن استفاده کرده اند. رحمه الله

در »معجم المقاییس« گوید: »المد: أصل واحد یدل علی ج__ر ش__یء فی ط__ول و اتص__ال

شیء بشیء فی استطالة« و در »التحقیق« گوید:

»هو بسط من خارج فی جهة أو فی جمیع الجهات و به__ذین القی__دین تمت__از عن البس__ط ف__إن البس__ط امت__داد فی نفس

الشیء مع التسویة.« از این تعبیر استفاده می شود که صراط، پلی آم__اده و از پیش ساخته نیست که آن را بیاورند و بر روی جهنم بگذارن__د، بلک__ه حقیقتی است که از موقف آغاز می شود و تدریجا امتداد یافته و تا بهشت می رسد، البته ب__ر این ح__الت »وض__ع« و »نص__ب« نیز صدق می کند، لذا بین سه تعبیر منافاتی نیست، بلک__ه یکی أدق است و دو تعبیر دیگ__ر مط__ابقتر ب__ا تص__ور عام__ه از پ__ل و

صراط آخرت. احتمال اینکه کلمه »مد« از روات باشد بس__یار ض__عیف اس__ت ب__ه خالف »نص__ب« و »وض__ع« چ__ون اس__تعمال »م__د« در پ__ل متعارف نیست و تکرار آن هم مؤید ورودش از معصوم است.

.فتأمل فإنه دقیق

117صفحۀ' صراط مستقیم / آیا راه بهشت و جهنم یکی است؟5

اعتقاد مشهور نسبت به صراط _ هم_انطور ک_ه گذش__ت __ این است که فقط یک راه )به سوی بهشت( وج__ود دارد ک__ه هم__ه ب___ر روی آن ح___رکت می کنن___د و ع___ده ای در جهنم س___قوط می نمایند، ولی ظواهر بس__یاری از م__دارک نقلی ح__اکی از این است ک__ه راه بهش__ت غ__یر از راه جهنم اس__ت و ص__راط جنت

مختص به مؤمنین و صراط نار مختص به کفار است. ؟؟؟؟؟؟؟؟ _ 1

یق آلذین کف///روا إلی جهنم زم///را حتی إذا] و س///یق آلذین آتق//وا إلی جآءوه//ا فتحت أبوابه//ا... و س//

. 1[آلجنة زمرا حتی إذا جآءوها و فتحت أبوابها »و آنان که کافر شدند، گ__روه گ__روه ب__ه س__وی جهنم ران__ده می شوند تا اینکه چون به نزد جهنم رس__ند دره__ای جهنم ب__از می گردد... و آنانکه تقوی داشته گروه گروه به سوی بهشت س__وق داده می ش__وند ت__ا اینک__ه چ__ون ب__ه بهش__ت رس__ند و

درهایش باز شده باشد...« ظ__اهر آی__ه این اس__ت ک__ه ه__ر گ__روه ب__ه س__متی س__وق داده می شوند، نه اینکه هر دو در یک مسیر گ_ام بردارن_د و ع_ده ای سقوط کنن__د. عالوه ب_ر این، ظ__اهر آی__ه وج_ود درب ب_رای ه__ر کدام از بهشت و جهنم است، نه اینک__ه اف__راد از ب__اال در جهنم

. 2پرت شوندم تحشرون[و همچنین است تعابیری چون: ، ]یحشر3]إلی جهن

ار[ م[4أعداء الله إلی آلن و5، ]یحشرون علی وج__وههم إلی جهنم دعا[ __ار جهن ک__ه ظه__ور در ح__رکت ب__ه س__وی6]ی__دعون إلی ن

: الزمر.39، از سوره 73 و 71 آیات 1 البته مفاد برخی روایات این است که ابواب جهنم طبقات جهنم است، ولی این معن__ا2

با باز شدن ابواب چندان س_ازگار نیس__ت و ب_رای تفس__یر آنه_ا و جم__ع ادل_ه، احتم__االتیوجود دارد.

: األنفال.8، از سوره 36 آیه 3: فصلت.41، از سوره 19. آیه 4: الفرقان.25، از سوره 34. آیه 5: الطور.52، از سوره 13. آیه 6

118صفحۀ' صراط مستقیم جهنم و در مسیری که پایانش جهنم است دارند، ن__ه اینک__ه ب__ه

سوی بهشت بروند و در میان راه منحرف شوند. حمنو نظیر همین آیات اس__ت: قین إلی ال__ر ر المت ]ی__وم نحش__

م وردا[ . 1وفدا * و نسوق المجرمین إلی جهن؟؟؟؟؟؟؟؟ _ 2

2]فآهدوهم إلی صرط آلجحیم[

»ایشان را به سوی صراط جهنم هدایت کنید.« ]إن الذین کف___روا و ظلم___وا لم یکن الل___ه لیغف___ر لهم و الم[ 3لیهدیهم طریقا إال طریق جهن

»همانا کسانی که کافر شدند و ظلم نمودند، خداوند ایش_انرا نمی بخشد و به راهی هدایت نمی کند مگر به راه جهنم«. ظاهر اضافه در هر دو آیه مبارکه اختصاص است؛ یع__نی جهنم

برای خود راهی دارد و در ذیل آیه اول در روایت آمده: المعن أبی جعف__ر رط آلجحیم[: علیه الس__ ]فآه__دوهم إلی ص__

4یقول: »ادعوهم إلى طریق الجحیم.« _ روایات مختلفی که به نوعی داللت می کن__د ک__ه در آخ__رت3

هم صراط مستقیم و غیر مستقیم وج__ود دارد و فق__ط ع__ده ایبر صراط مستقیم حرکت و گذر می کنند:

ال___ف( در تلقین میت مش___هور ک___ه در کتب ح___دیث و فت___ویآمده است:

فإذا وضعته فی قبره فحل عقدته و ق__ل: »...و اه__دنا و إی__اهابت و هداک الل__ه تک الله بالقول الث إلى صراط مستقیم... ثب

5إلى صراط مستقیم.« »چ____ون او را در ق____بر نه____ادی گ____ره کفن او را بگش____ا و بگو: ....خداوندا ما و او را به صراط مستقیم ه__دایت نم__ا... خداوند ثابت بدارد تو را با گفت__ار ث__ابت )ک__ه توحی__د و والیت

است( و تو را به صراط مستقیم هدایت نماید.«: مریم.19، از سوره 86 و 85. آیات 1: الصافات.37، از سوره 23. آیه 2: النسآء.4، از سوره 168. آیه 3.222، ص 2 تفسیر قمی ج 4.23، ح 457، ص 1 تهذیب األحکام ج 5

119صفحۀ' صراط مستقیم دعای به هدایت به صراط مستقیم دال بر این است ک__ه هم__ه از صراط مس__تقیم نمی گذرن__د پس ص__راطی دیگ__ر ن__یز وج__ود دارد ب_ه خص_وص آنک_ه »ه_دی« ب_ا »إلی« آم_ده اس_ت ن_ه ب_ا »علی«؛ و عالوه بر اینها تنکیر صراط مستقیم ن__یز مش__عر ب__ه

تکثر و تعدد صراط است. ب( در تفسیر سوره فاتحه ___ از تفس__یر منس__وب ب__ه حض__رت

الم ام__ام حس__ن عس__کری ___ ک__ه در ذی__ل آن تص__ریحعلیه الس___ شده است که صراط در دنیا تقسیم به مستقیم و غیر مس__تقیم

می گردد: راطهم، و دوا إلى ص__ __أن ترش__ __دعوا ب __دبتم ]إلى[ أن ت »فما نذین أنعم راط ال دوا إلى ص__ م__ا أم__رتم بال__دعاء- ألن ترش__ إن

1]الله[ علیهم...«

در صدر آن می فرماید: راط فی ال__دنیا، و راطان: ص__ تقیم ه__و ص__ راط المس__ »الص__تقیم راط[ المس__ صراط فی اآلخرة. فأما الطری__ق ]خ ل الص__

ر عن __وفی الدنیا_ فهو ما قص__ قصیر___ والعل ، و ارتف__ع عن التاستقام فلم یعدل إلى شیء من الباطل.

ذی ه___و ة ال و الطری___ق اآلخ___ر: طری___ق الم___ؤمنین إلى الجنار ار، و ال إلى غ__یر الن ة إلى الن تقیم، الیع__دلون عن الجن مس__

ة« 2سوى الجن

فرمودند: ص__راط مس__تقیمعلیه السالم »امام حسن عسکری دو ص__راط اس__ت: ص__راطی در دنی__ا و ص__راطی در آخ__رت؛ ص__راط مس__تقیم در دنی__ا، راهی اس__ت ک__ه از زی__اده روی و کوتاهی دور بوده و مس__تقیم باش__د و ب__ه س__وی هیچ ب__اطلی منحرف نش__ود. و ص__راط در آخ__رت راه مؤم__نین اس__ت ب__ه سوی بهشت ک__ه مس__تقیم می باش__د؛ مؤم__نین در این راه از بهشت به سوی چیز دیگری ___ آتش ی__ا غ__یر آتش ___ انح__راف

پیدا نمی کنند.« ظاهر حدیث شریف وجود ص__راط مس__تقیم و غیر مس__تقیم در

.48 التفسیر المنسوب إلى اإلمام الحسن العسكری علیه السالم، ص: 1.44 التفسیر المنسوب إلى اإلمام الحسن العسكری علیه السالم، ص: 2

120صفحۀ' صراط مستقیم آخرت است؛ زیرا صراط آخ__رت را ن__یز توص__یف ب__ه مس__تقیم کرده اند که ظاهرش برای مقابله با صراط غیر مستقیم اس__ت )به خصوص به قرینه صراط مستقیم در دنیا( و هم__انطور ک__ه

یء مستقیم ب__ودن ص__راط دنی__ا را ب__ه: » فلم یعدل إلى ش// « تفسیر فرموده ان__د، ب__ه هم__ان س__یاق مس__تقیممن الباطل

الیع//دلون عن الجنة إلى ب__ودن ص__راط آخ__رت را ب__ه: » « تفسیر کرده ان__د والنار، و ال إلى غیر النار سوى الجنة

« است که اضافه، اشاره ب__هطریق المؤمنینفرموده اند: » ___ از اینیعدلون إلی غ//یر الجنةاین می کند که کفار _ ک__ه

صراط عبور نمی کنند. مقتضای اتحاد صراط آخرت با صراط مستقیم دنیا )که از این حدیث استفاده می شود( ن__یز همین اس__ت ک__ه کس__انی ک__ه در

دنیا بر صراط مستقیم نبوده اند، در آخرت نیز بر آن نباشند. می فرمایند:علیه السالم ج( أمیرالمؤمنین

راط ئیم، ال یج_____وز ]على[ الص_____ ة على الل مت الجن »ح_____ر1المستقیم، طعامه الضریع فی الجحیم...«

»:... بهشت بر انسان لئیم حرام شده اس__ت و او از ص__راطمستقیم عبور نمی نماید و طعام او در جهنم ضریع است...« د( ابن مسعود مردم را موعظه می نمود؛ مردی از او پرس__ید: ای أب__ا عب__دالرحمن، ص__راط مس__تقیم کجاس__ت؟ ابن مس__عود

چنین پاسخ داد:__د محمد و __ه عن ة و ناحیت »الصراط المستقیم طرفه فی الجن__ه الج__ادة أتى محمدا و علی و حافتاه دعاة فمن استقامت ل

2من زاغ عن الجادة تبع الدعاة«

»انتهای صراط مس_تقیم در بهش_ت اس_ت و آن ج__انبی ک_ه بای___د ب___ه س___ویش ح___رکت ک___نی، در ن___زد محم___د و علی

است و در کنارۀ' آن کس__انی می باش__ندصلوات الله علیهما و آلهما که مردم را به ناحق به خ__ود دع__وت می کنن__د، ه__ر کس ک__ه

522 تفسیر فرات الكوفی، ص: 1366، ص: 35 و بحار األنوار )ط - بیروت(، ج74، ص: 3 مناقب ابن شهرآشوب، ج2

121صفحۀ' صراط مستقیم مس__یر او مس__تقیم باش__د ب__ه ن__زد محم__د می رود و ه__ر کس

منحرف شود، دنباله رو داعیان ناحق خواهد شد. « اینها ظواهری بود که از آنها استفاده تعدد راه بهش__ت و جهنم می شد و روایات دیگ__ری نظ__یر آنه__ا در اب__واب جنت و ن__ار ب__ه__ه ف__راوانی ن_یز چ_نین چش__م می خ_ورد. از ط__رفی ظ__واهر ادل است که راه جهنم همان راه بهشت است و جهنمیان از همان راه س__قوط می کنن__د؛ و این ط__ور نیس__ت ک__ه ب__ه س__وی جهنم مستقیما برده شوند و تعابیر س__قوط از ص__راط و لغزی__دن ب__ر آن در اح__ادیث ف__راوانی آم__ده اس__ت ک__ه نمونه ه__ائی از آنه__ا

گذشت. جمع عرفی بین این دو دسته أدله بسیار مش_کل اس__ت. چ_ون تعداد هر دو دسته زیاد است و ظهورشان نیز قوی است و در نهایت یا باید یک دسته را تأوی__ل ک__رد و ی__ا اینک__ه ه__ر دو را ب__ه

معنای جامعی ارجاع داد. در مجموع، احتماالتی برای جمع داده می شود:

الف( بگوئیم: عده ای از کف__ار و معان__دین از موق__ف مس__تقیما وارد آتش می شوند و از ص__راط مختص ب__ه اه__ل ایم__ان عب__ور نمی کنند؛ یعنی آیات و روایات ناظر به ص__راط دوزخ، مرب__وط به این گروه باشد و أدله ای که می گوید از روی پل پرت ش__ده

و سقوط می کنند ناظر به مذنبین از مؤمنین باشد. این احتمال در روایتی که در اسفار از »ق__وت القل__وب« آم__ده ذکر شده، و همچنین مرحوم عالمه مجلسی؛ نیز ب__ه مناس__بتی این احتمال را ذکر کرده اند )که خواهد آم__د( و ب__رخی دیگ__ر از

ادله نیز آن را تأیید می کنند. ولی این وجه، ب__رخی روای__ات را نمی توان__د توجی__ه کن__د؛ چ__ون ظاهر برخی أخبار این است که کفار نیز از پل می گذرند، ولی

. 1سرانجام سقوط می کنند ب( بگوئیم: یک راه بیشتر وجود ندارد و آن همان صراط جنت اس__ت، ولی چ__ون کف__ار و گنهک__اران از همین ص__راط در آتش می افتن__د، این ص__راط نس__بت ب__ه ایش__ان »ص__راط الجحیم« و

.260، ص 60، ج بحار األنوار. به عنوان نمونه رک: 1

122صفحۀ' صراط مستقیم »طریق جهنم« می باشد و صراط غیر مستقیم به شمار می آید که در واقع، ص__راط مس__تقیمی اس__ت ک__ه ایش__ان ب__ر روی آن راهی غیر مستقیم می پیمایند، یا صراطی است که ب__رای کف__ار لغزنده است و ایش__ان را ب__ه مقص__ود نمی رس__اند و ل__ذا ب__ه او

1غیر مستقیم گفته می شود. به هر حال، این توجیه نیز ب__ا ظ__واهر آی__اتی ک_ه قبال گذش__ت و ظ__واهر ادله ای ک__ه داللت می کن__د ع__ده ای مس__تقیما داخ__ل در آتش می شوند، منافات دارد و باید سائر ادله را نیز ب__ه نح__وی

توجیه نمود. ج( بنا بر مبنای مرحوم ص__درالمتألهین؛ ک__ه حقیقت ص__راط را حقیقتی واحد در کثیر می دانند و ملتزم اند به اینک__ه ص__راط در عین داشتن حقیقتی واحده، دارای أفراد کثیره ای است که هر نفسی یکی از آن افراد را داراس__ت، ب__ر این اس__اس می ت__وان گفت که همه بر ص_راط مس__تقیم ق_دم می نهن__د، ولی ع_ده ای این مسیر را استمرار بخشیده و ب__ه جنت می رس__ند و ع_ده ای سقوط می کنند، لیکن سقوط ایش__ان این گون__ه نیس__ت ک__ه از کناره پل پرت شوند، بلکه پل در حق ایشان منقط__ع می ش__ود

و استمرار نمی یابد و نهایت او آتش خواهد بود. پس صراط کفار از حیث اینکه مسیر رسیدن به جنت اس__ت و می تواند موصل باشد، صراط الجنة و صراط مس__تقیم اس__ت، ولی از این حیث ک__ه ن__اقص اس__ت و بالفع__ل موص__ل نیس__ت »صراط الجحیم« و صراط غیر مستقیم محسوب می شود و با

م یحشرون[تعابیری همچون 3 نیز مناسبت دارد.2]إلی جهن طبق این توجیه، لغزی_دن از ص_راط و انح_راف از آن هم_ه ب_ه

. این توجی__ه از عب__ارات ب__اب ص__راط رس__اله »اإلنس__ان« حض__رت عالم__ه طباطب__ائی1 رحمه الله قابل استفاده است، و با حدیثی ک__ه پیش از این از ابن مس__عود گذش__ت ن__یز بسیار مناسب است؛ چرا که در عین اینکه مشعر به وج__ود ص__راط غیرمس__تقیم اس__ت__ع ولی آن را به سقوط از همان صراط مستقیم تطبیق می کند: »من زاغ عن الجادة تب

الدعاة«.: االنفال.8، از سوره 36 آیه 2 این توجیه برگرفته از عبارت »اس__رار الحکم« اس__ت ک__ه می فرمای__د: »أماجس__مانی،3

مشاهده خواهد شد راهی صوری بسوی جنت جسمانی و جسری ممدود ب__ر روی جهنم ک__ه درب__ارۀ' فج__ار پ__اره می ش__ود و در جهنم س__اقط می ش__وند و در ح__ق أب__رار آس__یبی

(.356نمی رسد« )ص

123صفحۀ' صراط مستقیم معن__ای ج__دا ش__دن از اص__ل واح__د و حقیقت ص__راط مس__تقیم خواهد بود که منجر به تمام شدن فرد صراط متعلق ب__ه ک__افر می گردد. البته این توجی__ه ن__یز ب__ه نح__وی ب__ا ظ__واهر ناس__ازگار

. 1است

احتماالت دیگری نیز شاید در این مجال بت__وان مط__رح ک__رد ک__ه از ب__اب اختص__ار ذک_ر1نشد.

124صفحۀ' صراط مستقیم / صراط تاریک است6

فیض کاش__انی در »علم الیقین« در وص__ف ص__راط از رس__ول نقل می کند: صلی الله علیه وآله وسلماکرم

»الص__راط أدق من الش__عر و أح__د من الس__یف و أظلم من. 1اللیل«

روایات زیادی همین معن__ا را تأیی__د ک__رده و داللت می کن__د ب__ر اینکه هر کسی در صراط به حس__ب عم__ل خ__ود، ب__ا خ__ود ن__ور

می آورد که تبرکا چند حدیث ذکر می گردد: می فرمایند:صلی الله علیه وآله وسلم _ حضرت رسول الله 1

راط رک یا محمد بما تجوز على الص__ أتانی جبرئیل فقال أبش__ورک و __ور الل__ه و یج__وز علی بن ق__ال قلت بلى ق__ال تج__وز بن__ور علی من __ور علی و ن __ک بن نورک من نور الله و تج__وز أمت

3«2]من لم یجعل الله له نورا فما له من نور[نورک و

به نزد من آمد و گفت: ای محمد، آیا ت__وعلیه السالم »جبرئیل را بشارت بدهم به چیزی که با آن از صراط عبور می ک__نی؟ گفتم: بله، گفت: تو با نور خدا عبور می ک__نی و علی ب__ا ن__ور تو _ و نور تو از نور خداست _ و امت ت__و ب__ا ن__ور علی عب__ور می کنند _ و نور علی از نور توست _ و ه__ر کس ک__ه خداون__د

برای او نوری قرار نداده است، نوری نخواهد داشت. «می فرمایند: _ همچنین ایشان2

__ر و __ور القب الة لتن ی عز و ج__ل و أمتی به__ذه الص__ »أمرنی ربور على الصراط« 4لیعطینی و أمتی الن

»پروردگارم مرا به این نماز امر ک__رده ت__ا ب__ا این نم__از ق__بر نورانی شود و به من و امت من ب__ر روی ص__راط ن__ور عط__ا

کند.« _ و در روایت دیگری می فرمایند: 3

؛ البته مصحح کتاب می گویند: لم أعثر علی نص الحدیث1181، ص: 2 علم الیقین، ج1: النور.24 از سورۀ' 40 آیۀ' 2.287 تفسیر فرات الكوفی، ص: 3.213، ص 1 من الیحضره الفقیه ج 4

125صفحۀ' صراط مستقیمراط »الصالة علی نور على الصراط و من کان له على الص__

ار« ور لم یکن من أهل الن 1من الن

»صلوات و سالم بر من، نوری بر ص__راط اس__ت و ه__ر کسبر روی صراط نوری داشته باشد، از اهل نار نخواهد بود. «

صلی الله علیه وآله وس__لم _ و این روایت نیز از حضرت رسول الله 4نقل شده است که:

__ه ی__وم القیام__ة »من صام سبعة عشر یوما من رجب وضع لى یم_ر على _ور حت باح من ن _ف مص_ بعون أل على الصراط س_

2الصراط بنور تلک المصابیح إلى الجنان«

»هر کس هفده روز از ماه رجب را روزه بگیرد ب__رای او در قیامت بر روی صراط هفت__اد ه_زار چ__راغ از ن_ور ق_رار داده می شود ت__ا ب_ا ن__ور آن چراغ ه_ا از ص__راط عب__ور ک_رده و ب_ه

بهشت ها برسد. « روایاتی با همین مضمون در »أسفار« نیز نقل شده است ک__ه

در فصل سوم خواهد آمد.

.335، ص 5 مستدرك الوسائل، ج 1.537 األمالی)للصدوق(، النص، ص: 2

126صفحۀ' صراط مستقیم / سرعت حرکت کنندگان بر روی صراط:7

سرعت حرکت افراد بر روی صراط متف__اوت اس__ت و ب__ه این حقیقت ن___یز در روای___ات متع___ددی اش___اره شده اس___ت ک___ه

نمونه هائی از آن چنین است: می فرمایند:علیه السالم _ امام صادق 1

راط أدق من ون على الصراط طبقات ___ و الص__ اس یمر »الن__رق و __ل الب یف ___ فمنهم من یم__ر مث عر و أح__د من الس__ الش__ منهم من یمر مثل عدو الفرس و منهم من یمر حبوا و منهم

ار منه شیئا و تترک شیئا.« قا قد تأخذ الن 1من یمر متعل

» م__ردم ب__ه گونه ه__ای مختل__ف ب__ر ص__راط عب__ور می کنن__د و صراط از مو و تیزی شمشیر باریکتر است. برخی از ایشان همچون برق عبور می کنند و برخی همچون دوی__دن اس__ب و ب__رخی می خزن__د و ب__رخی در ح__الی ک__ه از ص__راط آوی__زان ش___ده اند و گ___اهی آتش بدیش___ان اص___ابت می کن___د، عب___ور

می کنند.«: چنین می گویدعلیهم السالم _ ابن عباس در فضائل أهل بیت 2

__ل راط مث __ه زم__رة على الص__ »فیمضی أه__ل بیت محمد و آلیح ثم قوم مثل عدو الف__رس البرق الخاطف ثم قوم مثل الر__و ]خ ل الحب__و[ ثم یمضی قوم مثل المشی ثم قوم مثل الجث

حف« 2ثم قوم مثل الز

همچون ب__رقصلوات الله علیهم أجمعین »اهل بیت محمد و آل او همه با هم عبور می کنند، س__پس ع__ده ای مث__ل ب__اد و س__پس عده ای مثل دویدن اسب و سپس عده ای همچون پیاده روی و سپس گ__روهی ب__ر س_ر انگش_تان ]خ ل چه_ار دس_ت و پ__ا[

حرکت می کنند، و سپس گروهی بر سینه می خیزند. « ب__ر اس__اس آنچ__ه در روای__ات آم__ده کیفیت ح__رکت اف__راد ن__یز متفاوت است. برخی با مرکب می روند و برخی پرواز می کنند

و برخی به اشکال دیگر.

177 األمالی)للصدوق(، النص، ص: 1156 و 155، ص 2 مناقب ابن شهرآشوب ج2

127صفحۀ' صراط مستقیم / پهنای صراط چه مقدار است؟8

روایات در این باب دو دسته است: الف( روایاتی که داللت می کند که صراط مطلقا باریک اس__ت

و أصال پهنا ندارد: می فرمایند:علیه السالم _ امام صادق 1

عر و أحد من السیف« 1»الصراط أدق من الش

»صراط از مو باریکتر و از شمشیر تیز تر است. « نق__ل صلی الله علیه وآله وس___لم ___ در دع__ایی ک__ه پی__امبر اک__رم2

شده است چنین می خوانیم:ار بغ___رق الطوف___ان بع___دل ألک... ببع___د الن ی أس___ »اللهم إن

ة إبراهیم بفطرة اإلسالم...« 2المیزان بحد الصراط بمل

»... بح__ق ع__دالت م__یزان، ب__ه ت__یزی ص__راط، و ب__ه آئینابراهیم،... «

_ و در دعایی دیگر آمده است: 3عته و الم__یزان و ی و س__ »أسألک بالعرش و رفعته و الکرس____ه و راط و دقت وح و حملته و الص__ حدته و القلم و جریته و الل

3جبرئیل و أمانته و میکائیل و منزلته«

»از تو می خواهم به عرش و بلندیش، و کرسی و وسعتش، و م___یزان و ت___یزی اش، و قلم و ح___رکتش، و ل___وح و حم___ل کنندگانش، و صراط و باریکیاش، و جبرئیل و امین ب__ودنش،

و میکائیل و جایگاهش و... « ب( روای__اتی ک__ه داللت می کن__د ک__ه ص__راط ب__ه حس__ب أف__راد

مختلف و عمل و ایمان آنها باریکی و پهنا پیدا می کند: _ الصراط یدق و یتسع علی حسب منازل الموحدین، الدق__ة1

4للمذنبین و السعة للمتقین واألصل الواسع لألنبیاء و األولیاء.

؛ مض__مون بلک__ه الف__اظ روایت از رس__ول خ__دا ن__یز و در من__ابع177 امالی صدوق ص 1متعدد نقل شده است.

.366 البلد األمین، ص 2.369 البلد األمین، ص 3 ؟؟؟؟؟؟؟؟4

128صفحۀ' صراط مستقیم »صراط برای موح__دین ب__ه حس__ب م__نزلت و مق__ام ه__ر ی__ک، باریک و پهن می گ__ردد، ب__رای گنهک__اران باری__ک و ب__رای متقین وسیع است و پهنترین حالت آن برای انبیاء و اولی__اء می باش__د.

» _ فیض کاشانی در علم الیقین چنین روایت کند که:2

»الصراط یظهر یوم القیمة لألبص__ار علی ق__در ن__ور الم__ارین1علیه، فیکون دقیقا فی حق بعض و جلیال فی حق آخرین.«

»در روز قیامت صراط برای ه__ر ی__ک از عب__ور کنن__دگان، ب__ه مقدار نوری که دارد آشکار شده و ظاهر می گردد؛ به همین

جهت برای برخی باریک و برای برخی پهن خواهد بود.« _ شیخ مفید در تصحیح اعتقادات چنین نقل می کند: 3

یف على عرة و أح___د من الس___ راط أدق من الش___ »إن الص___2الکافر.«

»صراط برای کفار از مو باریکتر و از شمشیر تیزتر اس__ت.»

چ__نینصلی الله علیه وآله وس___لم ___ همچ__نین وی از رس__ول خ__دا 4روایت می کند:

ع ار و یوس__ __ه لهب الن ل میتا إال یتباعد عن »ما من مؤمن یغسى یوافی علیه الصراط بقدر ما یبلغ الصوت و یعطى نورا حت

ة« 3الجن

»هیچ مؤمنی مؤمن دیگری را غسل نمی دهد مگر آنکه آتش جهنم از او دور شده و خداوند صراط را بر او _ تا جائی ک__ه صدا می رسد _ پهن می نماید و به او نوری عطا می کند تا به

بهشت برسد.«می فرمایند:صلی الله علیه وآله وسلم _ رسول الله 5

1182، ص: 2 علم الیقین، ج1109 تصحیح اعتقادات اإلمامیة، ص: 2. 40 االختصاص، ص 3

129صفحۀ' صراط مستقیم مائة]قل ه__و الل__ه أح__د[»من قرأ فی دبر کل صالة مکتوبة

__ه ثمانی__ة أذرع و راط ی__وم القیام__ة و عن یمین ة، جاز الص__ مر1عن شماله ثمانیة أذرع...«

را]قل هو الله أح__د[»هر کس بعد از هر نماز واجب سوره صدبار بخواند، در قیامت از صراط عبور می کند در حالی که

از هر طرف او هشت ذراع فاصله است.« ___ از ابن عب__اس ___ در ض__من ح__دیثی در فض__ائل اه__ل بیت6

_ روایت شده است:علیهم السالم ___ه الل___ه على الم___ؤمنین عریض___ا و على الم___ذنبین »یجعل

2دقیقا....«

و خداوند ص__راط را ب_ر مؤم_نین پهن و ب_ر گهنک__اران باری_کمی نماید... «

برای جمع بین دو دسته روایات، احتماالتی وجود دارد: روایات دسته اول حمل بر صراط دنیوی شود و باریکیالف(

آن به معن__ای س__ختی پیم__ودن آن باش__د و روای__ات دس__ته دوم

105، ص: 5 مستدرك الوسائل، ج1156، ص 2 مناقب ابن شهرآشوب ج2

به طور کلی اعتقاد به تغییر صراط به حسب أعمال اش__خاص ج__زء اعتق__ادات مش__هوربین قدماء می باشد، و نمونه هائی از آن در فصل سوم خواهدآمد.

از نکات جالب توجه وجود چنین اعتق_ادی در بین ادی_ان دیگ_ر اس_ت. در کت__اب مق_دسزردتشتیان آمده است:

« از »ت__یره« ک__ه بلن__دترین قل__ه ال__برز اس__ت ت__ا آس__مان کش__یدهچینودپ__ل » می شود، روان آدمی س_ه روز پس از م_رگ ب_رای داوری ب_ه س_ر پ_ل چین_وت می رسد و در آنجا در دادگاهی که به داوری ایزد مهر ]= مهرداور[ و باحض__ور ایزدانی چون »سروش«، »رش__ن« و »اش__تاد« برگ__زار می ش__ود، ب__ه حس__اب

کارهای نیک و بد وی رسیدگی می شود ]این فرشته ها[ اعمال هر کس را در ترازوی ذره سنجی وزن می کنند. هر گ__اه طرف نیکی کردار او سنگینتر از طرف دیگر باشد، در حالی ک_ه آن »پ_ل« ب_ه

تیر فراخ شده، باسرعت از آن می گذرد، و ب__ه راهنم_ائی وج_دان27 نیزه و 9 یا اعمال نیکش که به شکل دختر زیبائی نم__ودار ش__ده ب__ه زودی در گروتم__ان ]=بهشت برین[ داخل خواهد ش__د. و اگ__ر اعم__ال زش__ت ول__و ب__ه ق__در ذره ای سنگینتر باشد؛ از آن پل مجاز نیست عبور کند، بلکه در حالی که اعمال زشت او به صورت پیرزن فرتوت بدصورتی جلوه نموده و پل چینود ب__رای او از لب__ۀ' تیغ باریکتر و تیزتر ش__ده، ب__ه داخ__ل نه__ر فل__ز گداخت__ه می افت__د، و از آنج__ا ب__ه همراهی آن زن زشت صورت داخل دوزخ خواه__د ش__د.« )رک: اوس__تا؛ یس__نا؛

(. 11و10 بندهای 46هات

130صفحۀ' صراط مستقیمحمل بر صراط اخروی گردد.

. 1این حمل بر خالف ظواهر روایات دسته اول است روایات هر دو دسته ناظر به ص__راط اخ__روی باش__د ولیب(

دس__ته اول کنای__ه از س__ختی عب__ور از آن و روای__ات دس__ته دوم بدون کنایه باشد )البته الزمه س_ختی پیم__ودن طری_ق اخ_روی، سختی صراط دنیوی نیز خواهد بود، چ__ون یکی ب__اطن دیگ__ری

است همان گونه که گذشت(. هر دو دسته ناظر به صراط اخروی و دس__ته دوم کنای__ه ازج(

راحتی باشد به این معنی که بگ__وئیم: ص__راط ب__ه حس__ب ذات باریک است و عب__ور از آن ص__عب و مش__کل )هم__ان ط__ور ک__ه عمل به حق مشکل و ظریف است( ولی برای کسی که بدان عمل نماید گ__وارا و ش__یرین می ش__ود و س__عه و گش__ایش پی__دا

می کند. پس صراط اخروی در عین اینکه ذاتا عب__ور از آن ___ ب__ه خ__اطرباریکی _ سخت است ولی برای عاملین به حق آسان است.

از باب حمل مطلق بر مقید روایات دسته اول را به کفار ود( چنانچ__ه از عب__ارت ش__یخ مفی__د این چ__نین 2مذنبین تقیی__د ک__نیم

فهمیده می شود که هم__ه روای__ات ب__اریکی ص__راط ب__ه س__ختی عب__ور از آن ن__اظر اس__ت و ص__راط ب__رای هیچ کس حتی کف__ار باریک نیست. این توجیه با ظ__اهر هم__ه روای__اتی ک__ه س__خن از لغزی__دن از روی ص__راط و س__قوط در آتش دارد ن__یز مناف__ات دارد، و رفع ید از ظاهر هم__ه این روای__ات مش__کل اس__ت؛ ل__ذا بای__د گفت ص__راط الأق__ل ب__رای ع__ده ای باری__ک اس__ت. عالم__ه مجلسی نیز بر ایشان اشکال نموده اند که وجهی ب__رای تأوی__ل

.3نیست و تا می شود باید روایات بر ظاهر ابقاء شود اگر هیچ یک از این وجوه تمام نباشد ظاهرا روایات دسته اول از نظ__ر س__ند قویترن__د گرچ__ه روای__ات دس__ته دوم ج__زء اخب__ار مشهور بین مسلمانان می باشند و در کتب کالمی ن__یز ب__ه آنه__ا

این وجه جمع یا وجه بعدی شاید از عبارت مرحوم خواجه نصیر در »آغ__ازو انج__ام« و1صدرالمتألهین رحمهما الله در »أسفار« قابل استفاده باشد.

404، ص 2 أبحاث األربعاء ج 271، ص 8. بحاراألنوار، ج 3

131صفحۀ' صراط مستقیم اشاره شده است. و شاید روایاتی که از حرکت ب__ا م__رکب ب__ر

روی صراط سخن گفته اند نیز مؤید این دسته باشند. قابل توجه است که تمام روایاتی ک_ه س_خن از وج_ود عقبه ه_ا وقنطره هائی بر روی صراط می گوید _ ک__ه پس از این خواه__د آمد _ حتی با باری__ک ب__ودن ص__راط ب__رای کف__ار تع__ارض دارد و

ظاهر آن چنین است که صراط برای همگان پهن باشد.

132صفحۀ' صراط مستقیم / وحدت در کثرت صراط9

ظواهر روایات وارده سخن از جنبه وحدت ص__راط می گوی__د و مستقیما اشاره به هیچ نحو تکثری در صراط نمی کن__د، ولی از

قرائنی نوعی تکثر در صراط را می توان حدس زد: سابقا گذشت که صراط اخ__روی ب__ا ص__راط دنی__ا متح__دالف(

است و تحقق صراط دنیا به تحق__ق نفوس__ی اس__ت ک__ه ب__ه آن عم__ل می نماین__د؛ و ب__ه همین جهت ص__راط مس__تقیم در دنی__ا تحققش به نحو واحد در کثیر است که این أمر اقتضاء می کند صراط اخروی نیز ___ ک__ه حقیقت هم__ان ص__راط دنی__ا در نش__أه دیگر است _ به نحو واحد در کثیر متحقق شود که توضیحی در

. 1این باره در مباحث آینده ان شاء الله خواهد آمد از برخی روای__ات اس__تفاده می ش__د ک__ه پهن__ای ص__راط ب__هب(

حسب افراد مختلف تفاوت دارد و از برخی ب__ه دس__ت می آی__دکه صراط همیشه باریک است و باریکتر از یک مو.

از سوئی از تعبیرات متعددی استفاده می شود ک__ه ح__رکت ب__ر صراط دسته جمعی اس__ت، ن__ه اینک__ه اف_راد ی__ک ب__ه ی__ک و ب__ه

صورت انفرادی وارد صراط شوند: قوا _ 1 ذین آت م زمرا... و سیق آل ذین کفروا إلی جهن ]و سیق آل

ة زمرا[ .2إلی الجن »و کسانی که کافر شدند، گروه گروه به سوی جهنم رانده می شوند... و کسانی که متقی بودند گروه گ__روه ب__ه س__وی

بهشت سوق داده می شوند... « از حض____رت رس____ول اللهعلیه الس_____الم _____ ام____ام ب____اقر 2

چنین روایت نموده اند:صلی الله علیه وآله وسلم

حم و األمانة ف__إن نج__وا فون الممر علیها فتحبسهم الر »فیکل منها حبستهم الصالة ف__إن نج__وا منه__ا ک__ان المنتهى إلى رب

شاید از برخی روایات استفاده شود که صراط اخروی تجلی عالی ترین درجه ص__راط1مستقیم در دنیا است، نه تمام مراتب و افراد آن.

: الزمر؛ و چنین اس_ت ظ_واهر أدل_ه زی_ادی ک_ه س_خن از39 از سوره 73 و 71 آیات 2ورود اهل جهنم در آتش می گوید.

133صفحۀ' صراط مستقیم__ارک و تع__الى: __ه تب کالع__المین ج__ل و ع__ز و ه__و قول ]إن رب

ق بید و تزول ق__دملبالمرصاد[ اس على الصراط؛ فمتعل و الن__ادون ی__ا حلیم اغف__ر و و یستمسک بقدم و المالئکة حوله__ا ینار اس یتهافتون فی الن م و الن م سل اصفح و عد بفضلک و سل

1کالفراش«

»... به مردم دستور داده می شوند که از صراط عبور کنند، پس رحم و امانت م__انع ایش__ان می گ__ردد، اگ__ر از آن نج__ات یافته عبور کردند نم__از ایش__ان را نگ__ه می دارد، و اگ__ر از آن نجات یافتند به ]عقبه عدالت[ پروردگار عالمیان _ جل و عز

ک لبالمرصاد[_ می رسند که بدان در آیه اشاره ش__ده]إن رب است. و آدمیان همگی بر صراطند، برخی آویخته گشته اند و ق__دم هائی می لغ__زد و ق__دم هائی پ__ا ب__ر جاس__ت، و مالئک__ه پیرامون ایشان ندا بر می آورند: ای حلیم: ببخش و درگذر و با فضل خود بدیشان معامله نما و حفظ بنما و س__المت دار، و مردم همچون پروانه هایی در آتش جهنم سقوط می کنن__د.

» می فرمایند:صلی الله علیه وآله وسلم _ حضرت رسول الله 3

__رق ار ثم یصدرون بأعمالهم فأولهم کلم__ع الب اس الن »یرد النجل اکب ثم کشد الر یح ثم کحضر الفرس ثم کالر ثم کمر الر

2ثم کمشیه«

»مردم بر آتش وارد می شوند و سپس ه__ر کس ب__ه حس__ب عمل خود از آتش عبور کرده و خارج می شود. اولین ایشان چون درخشش برق، پس از او گروهی مانن__د ب__اد، و س__پس مانند تند دویدن اسب، و سپس همچون سوار ب__ر م__رکب، و

سپس همچون دویدن و سپس همچون راه رفتن. «می فرمایند:علیه السالم _ امیرالمؤمنین 4

وقا اقون س__ ر یس__ راعا إلى مواق__ف الحش__ »فهم یع__دون س____اد جل للکتب و العب __ه کطی الس__ ماوات مطوی__ات بیمین فالس

هم ال یسلمون« ون أن 3على الصراط وجلت قلوبهم یظن

65، ص: 8 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج1249، ص: 8 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج2373، ص: 74 و ج99، ص: 7 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج3

134صفحۀ' صراط مستقیم »خالئق به سوی مواقف حشر می شتابند و رانده می شوند، آسمانها به دست قدرت الهی درهم پیچیده می شود آنچن__ان ک__ه نوش__تجات در طوم__ار پیچی__ده می گ__ردد و اث__ری از آن نمی مان_د. و بن_دگان ب_ا دله_ائی ترس_ان ب_ر روی ص_راطند و

می ترسند که نجات نیابند.«چنین نقل می کند:علیه السالم _ مفضل از امام صادق 5

اس! فمن ک_ان فح وج_وه الن »یقال للمؤمن یوم القیام_ة تص_ سقاک شربة أو أطعمک أکلة أو فعل بک کذا و کذا فخذ بیدهر راط و مع__ه بش__ ه لیم__ر على الص__ ة ق__ال فإن __ه الجن فأدخل

1کثیر«.

»در روز قیامت به مؤمن گفته می شود به چهره ه__ای م__ردم نظر بنما و جستجو کن، هر کس به تو آبی نوشانده یا به ت__و لقمه ای خورانده یا کاری برای تو انجام داده اس__ت دس__ت او را بگیر و به بهشت داخل کن. حضرت فرمودند: پس از این مؤمن بر صراط عبور می کند در حالی که همراه او جمعیت

زیادی می باشند.« درب__ارۀ' ح__املینصلی الله علیه وآله وس__لم ___ حض__رت رس__ول الل__ه 6

قرآن می فرمایند:ون على الصراط ...و یحشرون من قبورهم مع األنبیاء و یمر

مع األنبیاء »حاملین قرآن با انبیاء از قبور خود محشور می ش__وند و ب__ه

همراه انبیاء بر صراط عبور می کنند.« و روایات دیگری _ در أب__واب مختل__ف ___ درب__اره دخ__ول دس__ت

جمعی به جنت یا نار و یا عبور از صراط آمده است. با ضمیمه کردن این دو دسته أدله، این سؤال پیش می آید که: چگونه همه خالئق از پلی به این باریکی هر ک__دام ب__ا س__رعتی

خاص عبور می کنند؟ چند احتمال می توان مطرح کرد: صراط _ الاقل در حق کفار _ بسیار باریک است ب__ه ط__وری.1

که ه__ر لحظ__ه ممکن اس__ت از روی آن س__قوط کنن__د، ولی70، ص: 64 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج1

135صفحۀ' صراط مستقیمکفار یکی یکی پشت سر هم از آن عبور می کنند.

صراط پلی است نسبة وسیع که مؤمنین همیشه از وس__ط.2 آن حرکت می کنن__د، ولی کف__ار از کناره ه__ای آن می رون__د و

لذا سقوط می کنند. ص__راط پلی اس__ت وس__یع و هم__ه از وس__ط ی__ا کن__ار آن.3

می روند، ولی کفار از روی آن نمی لغزند، بلکه از وسط آندر آتش پرتاب می شوند.

خالف ظواهر بسیاری است و روایتی که اشارهاحتمال أولبه عبور یک نفر یک نفر از صراط کرده باشد یافت نشد.

ن__یز ___ عالوه ب__ر آنک__ه اش__اره ای ب__ه آن نش__ده _احتمال دوم خالف مفاد ظواهر است؛ چون داللت می کن__د ک__ه بس__یاری از مؤمنین نیز در معرض سقوط هستند بلکه گاهی از سوز آتش

به آنها اصابت می کند. __ع تنها روایتی که به نحوی مؤید این احتمال است ___ در ح__د تتب

صلی الله علیه وآله وس__لمن__اقص ___ این روایت حض__رت رس__ول الل__ه است:

راط ...و »أیما وال ولی األمر من بع__دی أقیم على ح__د الص__1إن کان جائرا انتقض به الصراط«

شاید از تعبیر »حد الصراط« بتوان استظهار ک__رد ک__ه ص__راط پهن است و مجرم را ب_ه لب_ه آن می آورن_د، ولی می ت_وان ح_د الصراط، را به تیزی صراط معنا کرد بدون اینکه مستلزم پهن__ا__ه بح__د برای ص__راط باش__د؛ مث__ل اینک__ه گفت__ه می ش__ود: قطعت

السیف. هم با ظاهر همه روایاتی که سخن از لغزی__دناحتمال سوم

می کنند ناهماهنگ است. راه حل چهارمی ک__ه می توان__د پیش__نهاد ش__ود ق__ول ب__ه تحق__ق صراط به نحو وحدت در کثرت است؛ یعنی در عین ال__تزام ب__ه وحدت آن، هر کس در مقابل خود یک ص__راط داش__ته باش__د و یک صراط مشاهده کند. البته همه این صراط ها همان ص__راط

26 و 17، ص: 32 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج1

136صفحۀ' صراط مستقیم واحدن___د و آن هم هم___ه اینهاس___ت؛ هم___انطور ک___ه در روایت

گذشت: »الصراط یظهر یوم القیمة لألبص__ار علی ق__در ن__ور الم__ارین

1 علیه، فیکون دقیقا فی حق بعض و جلیال فی حق آخرین.«

گرچه اشاره صریحی به این احتمال نشده است )و البته قاب__ل فهم برای مخاطبین روایات ن__یز نب__وده ت__ا اش__اره ش__ود؛ و ل_ذا اشاره نشدنش مبعد این احتمال نمی تواند باشد( ولی منافاتی با ظواهر نیز ن__دارد، ب__ه ش__رط اینک__ه نح__وۀ' تحق__ق وح__دت در کثرت درست تصور شود و با این احتمال می توان بین روایات

به ظاهر متعارض جمع نمود. مؤید دیگری که برای این احتمال می ت__وان آورد این اس__تج(

که در بحث مبنائی معاد ثابت شود هر کس برای خود از جهنم حصه ای دارد ک__ه در آن ع__ذاب خواه__د ش__د و آن ب__ا نفس وی متح__د اس__ت. این حقیقت از حص__ر مک__رر ج__زاء در عم__ل و

عینیت آن دو در قرآن استفاده می شود:2 ]ال تجزون إال ما کنتم تعملون[

»به عنوان جزا ب__ه ش__ما چ__یزی داده نمی ش__ود مگ__ر هم__انأعمالی که انجام دادهاید«.

و ط__بیعی اس__ت ک__ه ه__ر کس بای__د از ص__راط در جهنم خ__ود سقوط کند، پس صراط ه__ر کس بای__د در ب__االی جهنم خ__ود او

باشد. جهات دیگری نیز در روایات می تواند مؤید همین حقیقت باشد ک__ه إن ش__اء الل__ه در مب__احث آین__ده ب__ه ب__رخی از آن اش__اره

می شود.

1182، ص: 2 علم الیقین، ج1 ،84، القص__ص: 9، النمل: 147: یس؛ و رجوع کنید به: األعراف: 36 از سوره 54 آیه 2

و آی__ات7 و التح__ریم: 16، الط__ور: 24، الزمر: 39، الصافات: 33، سبأ: 55العنکبوت: بسیار دیگر.

137صفحۀ' صراط مستقیم / عقبات صراط10

چن__دین روایت در این ب__اب وارد ش__ده اس__ت ک__ه ب__ه ظ__اهرمتعارض است:

روایت ش__دهصلی الله علیه وآله وس__لم ___ از حض__رت رس__ول الل__ه 1است:

حم، و __ة و ال__ر __اطر فأما واح__دة فعلیه__ا األمان »علیها ثالث قنالثة فعلیها عدل رب العالمین _ انیة فعلیها الصالة، و أما الث الثحم و هم ال__ر __الممر علیه__ا فیحبس__ ف__ون ب __ه غ__یره ___ فیکل ال إل األمانة فإن نجوا منهما حبستهم الصالة فإن نج__وا منه__ا ک__ان

کالمنتهى إلى رب الع_______المین و ه_______و قول_______ه ]إن رب2«1لبالمرصاد[

»بر روی صراط سه قس__مت مرتف__ع )همچ__ون ک__وه( وج__ود دارد. بر روی یکی از آنها أمانت و رحم است و بر دوم نم__از و و بر س__وم ع__دل پروردگ__ار عالمی__ان ___ ک__ه خ__دائی ج__ز او

نیست، می باشد... «می فرمایند: صلی الله علیه وآله وسلم _ حضرت رسول الله 2

__اطر ط__ول بع قن راط س__ »...ثم یأمر الله أن یعق__د على الص____رة خ و على ک__ل قنط __ف فرس__ ر أل بعة عش__ __رة س__ ک__ل قنط سبعون ألف ملک یسألون هذه األمة نساءهم و رج__الهم فی__رة األولى عن والی__ة أم__یر الم__ؤمنین و حب أه__ل بیت القنط

__رة األولى ک__البرقعلیهم السالم محمد فمن أتى به ج__از القنطه فی قط على أم رأس__ __ه س__ الخاطف و من لم یحب أهل بیتبعین __ر عم__ل س__ م و ل__و ک__ان مع__ه من أعم__ال الب قع__ر جهن

3صدیقا.«

»... س__پس خداون__د دس__تور می ده__د ب__ر روی ص__راط هفت قنطره و قسمت مرتفع به وجود آی__د ک__ه ط__ول ه__ر قنط__ره هفده هزار فرسخ است و بر هر قنطره هفتاد هزار فرش__ته می باشد. در قنطره اول از مردان و زن__ان این امت درب__اره

الموالیت أمیرالمؤم__نین و محبت اه__ل بیت محم__د علیهم الس__: الفجر.89 از سورۀ' 14 آیۀ' 1.421، ص 2 تفسیر القمی، ج2.331 ؛ ص 7 بحار األنوار ؛ ج3

138صفحۀ' صراط مستقیم سؤال می کنند، هر کس والیت و محبت را با خ__ود بی__اورد از این قنط__ره چ__ون ب__رق عب__ور می کن__د و ه__ر کس اه__ل بیت

الم را دوس__ت نداش__ته باش__د ب__ا س__ر در قع__ر جهنمعلیهم الس__ می افتد، گر چه به همراه خود از اعمال خیر به میزان عمل

هفتاد صدیق، عمل خیر آورده باشد.« _ از ابن عباس روایت شده است: 3

__د عنه__ا: أل الل__ه العب م سبع محابس یس__ »إن على جسر جهن أولها عن شهادة أن ال إله إال الله فإذا جاء به__ا تامة ج__از إلىالث، انی، فیسأل عن الصالة فإذا جاء بها تامة ج__از إلى الث الثأل __ع، فیس__ اب کاة فإذا جاء بها تامة جاز إلى الر فیسأل عن الزأل عن عن الصوم فإذا جاء به تاما ج__از إلى الخ__امس، فیس__أل عن العم__رة ادس فیس__ الحج فإن جاء به تاما جاز إلى السابع، فیسأل عن المظ_الم ف__إن فإن جاء بها تامة جاز إلى الس__ه __ه تط__وع أکم__ل ب __روا ف__إن ک__ان ل خرج منها و إال یقال انظ

ة« 1أعماله، فإذا فرغ انطلق به إلى الجن

»ب__ر پ__ل جهنم هفت محبس و بازداش__تگاه وج__ود دارد، در اولین آنها از بندگان درباره شهادت به »الإله إال الله« سؤال و بازخواست می نماین__د، اگ__ر آن را ب__ه ط__ور کام__ل ب__ا خ__ود آورده ب___ود ب___ه محبس دوم می رود و از او درب___اره نم___از می پرسند، اگر حق نماز را کامل ادا ک__رده ب__ود از آن عب__ور ک___رده و ب___ه محبس س___وم می رود و از او درب___اره زک___اة

می پرسند و... «الم ___ ام__ام ب__اقر 4 از اب__وذر از حض__رت رس__ول الل__هعلیه الس__

روایت نموده اند: صلی الله علیه وآله وسلم __ة ف__إذا م__ر حم و األمان راط ی__وم القیام__ة ال__ر __ا الص__ »حافتة و إذا م__ر __ة نف__ذ إلى الجن حم الم__ؤدی لألمان ول لل__ر الوص__حم لم ینفع__ه معهم__ا عم__ل و تکفأ الخائن لألمانة القطوع للر

ار.« 2به الصراط فی الن

»دو کناره ص__راط در روز قی__امت رحم و ام__انت می باش__ند؛ کسی که صله رحم ب__ه ج__ا آورده و ام__انت را ادا می کن__د از

.۳۲۳، ص ۷۲ و ج 64، ص: 8 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج1.۱۱۸ و ۱۰۵، ص ۷۱ و ج 67، ص: 8 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج2

139صفحۀ' صراط مستقیم صراط عبور کرده و ب_ه بهش_ت وارد می ش_ود، و کس_ی ک_ه قطع رحم کرده و در امانت خیانت می کن__د هیچ عملی از او

دستگیری ننموده و صراط او را در آتش می افکند. « می فرمایند: علیه السالم _ امام صادق 5

1»المرصاد قنطرة على الصراط ال یجوزها عبد بمظلمة.«

»مرصاد« قنطره ای بر روی صراط است؛ ه__ر بن__ده ای ک__هدر حق دیگران ظلم کرده باشد، از آن عبور نمی نماید. «

در تفس__یر آی__هصلی الله علیه وآله وس__لم ___ حض__رت رس__ول الل__ه 6 فرمودند:2]فال آقتحم آلعقبة[شریفه:

__ف __ة آالف ع__ام أل »إن فوق الصراط عقبة کئودا طوله__ا ثالثک و عق__ارب و حی__ات و عام هبوط و ألف عام شوک و حس____انی من __ة و ث __ک العقب __ا أول من یقط__ع تل عود أن ألف عام ص____ة علی بن أبی ط__الب. و ق__ال بع__د کالم ال __ک العقب یقط__ع تلقة إال محمد و أه______ل بیته یقطعه______ا فی غ______یر مش______

3«صلوات الله علیهم أجمعین

»بر روی ص__راط گردن__ه س__ختی اس__ت ک__ه در ازای آن س__ه هزار سال است، هزار سال سراشیبی و پائین آمدن و هزار سال خار و... و عقربها و ماره_ا و ه__زار س__ال ص__عود و ب__اال رفتن؛ من اولین کسی می باشم که از آن عقبه عبور می کند و دومین نفر علی بن أبی طالب است. سپس حض__رت پس از س__خنانی چن__د فرمودن__د: غ__یر از محم__د و اه__ل بیت او،

، هیچ کس از این عقبه بدون سختی وصلوات الله علیهم أجمعین مشقت عبور نمی کند. «

در مجم__وع، ظه__ور ب__دئی این روای__ات در چن__د جهت ب__ا هماختالف دارند:

روی صراط در برخی سه و در ب__رخی هفت4. تعداد مواقف1۳۲۳، ص ۷۲ و ج 64، ص: 8 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج1: البلد؛ در عقبه و گردنه داخل نشده است.90 از سورۀ' 11 آیۀ' 266، ص: 8 بحار األنوار )ط - بیروت(، ج3 از این مواقف گاهی تعبیر به »قناطر« شده و گ_اهی »مح_ابس« و گ_اهی»عقب__ات«.4

در »قاموس« می گوید: القنطرة الجسر و ما ارتفع من البنیان، و در »لسان العرب« و »تاج العروس« معنای دوم با »قیل« آمده است، ولی ظاهرا مرادروایات همین معن__ای

140صفحۀ' صراط مستقیم شمرده شده است و از عبارات مرحوم شیخ صدوق به دست

. 1می آید که تعداد آنها زیادتر از اینهاست جم_ع روای_ات از این جهت متوق_ف ب_ر این اس_ت ک_ه ع_دد در

2روایات مفهوم نداشته باشد. . موق__ف اول در یکی از روای__ات »والیت« آمده اس__ت و در2

دیگری »شهادة أن ال إله إال الله« آمده است و جمع بین اینه__ا، به وحدت حقیقت توحید و والیت است که در روایات زیادی به

آن اشاره شده است. ولی در روایت أول عقبه رحم و ام__انت پیش از س__ائر عقب__ات

بیان شده است، و ظاهر آن با روایات دیگر ناسازگار است. . رحم و امانت در برخی روایات ب_ه عن_وان عقبه ای ش__مرده3

شده اند و در روایات دیگری دو لبه صراط می باشند. مرحوم ش__یخ مفی__د در »تص__حیح االعتق__ادات« فرموده ان__د این چنین نیست که در آخرت بر روی صراط کوه هائی نصب شود که باید از آن کوه ها عبور نم__ود؛ چ__ون چ__نین ک__اری در آخ__رت وجهی ندارد، بلکه چون از اعمال حساب کشیده می شود و از عهده پاسخ بر آمدن در آن مواقف بسیار مشکل است، مجازا

از آنها تعبیر به عقبه شده است. و عالمه مجلسی فرموده ان__د: تأوی__ل ظ__واهر أخب__ار ب__ه ص_رف استبعاد، بعید است و خداوند هر گونه که بخواهد گناهکاران را

. 3می تواند عقاب کند با وجود این، خود عالمه مجلسی، ب__ودن رحم و أم__انت را ب__ه عنوان دو لبه و دو کنارۀ' صراط تأویل برده ان__د و گفته ان__د: این تعبیر استعاره است از این باب که همان طور ک__ه دو کن__اره و

دوم است؛ یعنی روی پل برآمدگی هایی است و پل مسطح نیست و این تعبیر با ظ__اهر»عقبه« نیز هماهنگ است.

)به نقل از »اعتقادات« صدوق(129 و 128، ص 7 بحار األنوار ج 1 البته ظاهر روایت اول با این توجیه چندان هماهنگ نیست؛ زی__را ب__راین مطلب داللت2

می کند که هر کس از رحم و امانت و نماز عبور کرد، فقط یکعقبه دیگر در پیش دارد. ؛ جالب است که عالمه مجلس__ی از س__وئی اص__رار130 و 129، ص 7 بحار األنوار، ج 3

دارند که ظواهر روایاتی ک__ه حکم ب__ه ب__اریکی ص__راط می کن__د، تأوی_ل نگ__ردد ___ چنانک__ه گذشت _ و از سوئی طبق ظواهر روی همین صراط باریکتر از مو کوه هائی را در نظ__ر

می گیرند که باید از آن باال رفت!

141صفحۀ' صراط مستقیم لبه راه مانع از سقوط می شوند، رحم و أمانت ن__یز در آخ__رت

. 1مانع از سقوط می باشند و البته بر طبق مبانی متعالی حکمت متعالیه همه این روای__ات قابل ابقاء بر ظواهر خود می باشند؛ چون نشأه آخرت از سنخ ع_الم دنی_ا نیس_ت و حق_ائقی چ_ون رحم و ام_انت ک_ه در دنی_ا دارای صورت نیستند، در آخرت می توانند به ص__ور مختلفی در

و لذا نه تأویل شیخ مفید و ن__ه2نشآت مختلف ظهور پیدا کنند؛ تأویل عالمه مجلسی هیچ ک__دام ض__رورت ن__دارد. بل__ه، اگ__ر دو روایت خود متن__افی باش__ند و نت__وان قائ__ل ش__د ک__ه این دو هم کناره های صراط اند و هم قنطره ای بر صراط، ن__اگزیر یکی از دو عبارت را بر مجاز حم__ل می ک__نیم، ولی می ت__وان گفت این

دو، کناره های صراط اند در قنطره مخصوص به خودشان. این بود برخی از روایات مربوط به صراط که ارتباط بیش__تری با فرمایشات صدرالمتألهین داشت و در مب__احث آین__ده از آنه__ا

می توان استفاده کرد

.323، ص 72 بحار األنوار، ج 1.103 _ 91، ص 8 رجوع کنید به »معاد شناسی« ج 2

142صفحۀ' صراط مستقیم جمع بندی و نکاتی از روایات:

روایات تعارضات زیادی با یکدیگر دارند. نکتۀ2 اول:هر چند مدرس محترم کتاب »معاد« مدعی اند:

»در مسائل اعتقادی اختالف به معن__ای تع__ارض روای__ات کم است نوعا ی__ک ن__واخت گفت__ه ش__ده اس__ت. مثال خطبه ای در

الم توحید از حضرت أمیر رسیده ک__ه نظ__یر آن را درعلیه الس__1میبینیم«.علیه السالم فرمایشات حضرت رضا

»اختالف روای__ات در ب__اب اص__ول اعتق__ادات نوع__ا از قبی__ل تناقض و تضاد نیست، بلکه از قبیل زی__اده و نقص__ان اس__ت؛ در ی__ک م__ورد ب__ه حس__ب اختالف ح__ال س__امع مثال مطل__بی اضافه می گویند نه مطلبی متن__اقض ب__ا آنچ__ه در ج__ای دیگ__ر

. 2گفته شده است« باید عرض شود: منشأ این کالم، ی__ا ناآش__نائی و ع__دم انس ب__ا روایات است و یا ع__دم اهتم__ام و دقت در داللت آنه__ا و گرن__ه خواننده محترم با دیدن همین یک نمونه از مسائل اعتقادی که با کمی دقت از آن مرور کردیم دریافت که از جهات متع__ددی ادله با هم متعارض می باش__ند. خالص__ه، پاس__خ این کالم هم__ان_ه قب_ل از کالم ایش_ان مطلبی است که آیت الله ج_وادی مدظل

متذکر شده اند: »فقه__اء در مس__ائل اعتق__ادی وارد نش__ده و بحث نکرده ان__د. آنها در این مسائل به همان ایمان اجمالی بس__نده کرده ان__د. اگر وارد شوند خواهند دید که با توجه ب__ه روای__ات و م__دارک شرعی اختالف در نظریات و آراء پیدا خواهد شد کما اینک__ه

.3در فروع چنین است« آری، در وف__ور تع__ارض در روای__ات مع__ارفی، همچ__ون روای__ات فقهی جای تأمل نیست. تنها نکته ای که جا دارد ب__ه آن اش__اره ش__ود این اس__ت ک_ه عم__ده أس__باب تع__ارض در روای__ات فقهی

22 بحثی پیرامون مسأله ای از معاد ص 114 همان ص 2؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ 3

143صفحۀ' صراط مستقیم و1اموری همچون تقیه و جعل و دس و ضیاع ق__رائن می باشد

یا بنا به قول أقوی و به اعتقاد اخب__اریین و ب__رخی از اص__ولیین ، ولی در روای__ات مع__ارفی،2سبب عمده منحصر در تقیه است

نقش تقیه کمرنگتر ش__ده و ب__ه ج__ای آن، دو مش__کل اساس__ی اختالف سطوح إدراکی روات و تشبیه معقول به محس__وس، و نق__ل ب__ه معن__ا نقش آفری__نی می کن__د. و ب__ه علت غرب__ال ش__دن روای__ات متهم ب__ه غل__و و تخلی__ط مش__کل ض__یاع ق__رائن ج__دیتر

می باشد. غالب__ا جم__ع ع__رفی بین روای__ات وج__ود ن__دارد ونکت//ۀ2 دوم:

اهتماالت مطرح شده جمع تبرعی است. ب__رای رف__ع تع__ارض و کش__ف م__راد ج__دی ش__ارعنکتۀ2 سوم:

مجبور به تأویل می باشیم و با نظر به مه أدله علم اجمالی ب__همؤول بودن برخی به دست می آید.

__ه، از س__وئی ب__اریکتر ازنکتۀ2 چهارم: ص__راط م__ذکور در ادل موست و از سوئی بر روی آن عقبه ها و کوه هائی وج__ود دارد. صراطی است ک__ه در عین یکی ب__ودن، ب__رای ب__رخی پای__ان آن بهش___ت و ب___رای ب___رخی راه جهنم و منتهی ب___ه آتش اس___ت. ص_راطی اس__ت ک_ه در عین یکی ب__ودن ب_رای ب__رخی باری__ک و برای برخی پهن است. صراطی است که در عین یکی بودن و باریکی افراد به صورت گروهی با سرعتهای گون__اگون از روی آن عبور می کنند، صراطی است ک_ه در عین یکی ب_ودن ب_رای برخی روشن و برای برخی تاریک اس__ت. ص__راطی اس__ت ک__هی و غیر مادیان__د ___ در کن__اره رحم و امانت _ که در امر غیر حس__

آن می باشند و... : اگر صراط اخروی را پلی مادی همچ__ون پل ه__اینکتۀ2 پنجم

دنیا فرض کنیم، تفسیر روایات تأویالت فراوانی می طلبد؛ زیرا خصوصیات مزبور با امر مادی سازگار نیس__ت. ق__دمای ش__یعه که در غالب مسائل معاد باب »تأویل« را گشوده می دیدند ب__ه

خاطر نگاه عمیق و جامع ایشان به روایات بوده است.

41 _ 28، ص 7 ر ک: »بحوث فی علم االصول« ج 1422، ص 3؛ »حاشیه مدارک« ج 167 _ 162 »الدرر النجفیه« ص 2

144صفحۀ' صراط مستقیم_ه ب_ر ظواهرش_اننکتۀ2 ششم : کسانی که ب_ر ابق_اء هم_ه ادل

اصرار می ورزند، ناخودآگاه به تناقضاتی دچ__ار می ش__وند؛ مثال از سوئی صراط را باریکتر از مو تصور می کنند و از سوئی به

وجود عقبه هائی بر روی آن ملتزم می گردند. ی ی__ا جس__مینکت//ۀ2 هفتم: اگ__ر ص__راط را ام__ری غیر حس__

محسوس و غیر مادی فرض کنیم، جمع بین روایات ب__ه م__راتب آسانتر و حجم تعارض__ات کم__تر می گ__ردد. مجم__وع روای__ات از خواصی غیر مادی برای صراط حکایت می کند و آن را حقیقتی واحد و در عین ح__ال دارای ش__ؤون و جل__وات مختل__ف، نش__ان می ده__د ک__ه ب__رای ه__ر کس ب__ه مق__دار عم__ل او و ب__ه م__یزان بهره ای ک__ه از ص__راط مس__تقیم در دنی__ا ب__رده اس__ت طل__وع و

ظهور پیدا می کند.

 

145صفحۀ' صراط مستقیم

فص///ل س///وم: تقری///ر فرم///ایش مرح///وم صدرالمتألهین

چند نکته قبل از نقل و توضیح عب__ارات ص__درالمتألهین ذک__ر نک__اتی الزم

است: نکته أول: غرض از این فصل

غ__رض از این فص__ل ص__رفا بی__ان و توض__یح فرم__ایش مرح__وم صدرالمتألهین است تا نسبت های ناصحیحی که به ایشان داده شده است دفع شود، نه دفاع و تأیید نظر ایشان؛ زی__را گرچ__ه

برهان و حکمت خود معصوم از خطا است ولی : حکیم و فیلسوف در استفاده از برهان معصوم نیستند وأوال

همیش__ه ب__اب بحث و نق__د در حکمت الهی گش__وده ب__وده وهست،

: مباحث معاد عمدة متکی بر نقل است و ط__بیعی اس__تثانیا با تحقیقات نقلی بیش__تر و جمع آوری گس__ترده تر روای__ات بس__ا

افق های تازه ای آشکار شود که پیش از آن به نظر نمی آمد. انصاف این است که در مباحث اعتقادی _ به خصوص مس__ائل معاد_ کسی از قدماء قدمی ب__ر نداشته اس__ت و ص__درالمتألهین تقریبا اولین کسی می باشند که با اس__تمداد از کت__اب و ع__ترت ط__اهرین و اس__تفاده از عص__ای بره__ان و تعق__ل ص__حیح، ب__ه راهگشائی در این زمینه پرداخته اند و بدیهی است همان ط__ور که مباحث فقهی در طول زمان و با زحمات فراوان فقهاء م__ا

، آرام آرام پخت__ه ش__ده و نض__ج گرفت__ه، مب__احثقدس س___رهماعتقادی نیز برای رسیدن به کمال محتاج همین سیر است.

با این همه، فرق بسیار است بین این که انس__ان بگوی__د: س__ید هرگز فق__ه نمی دانس__تند ورحمهماالل__ه مرتضی یا ابن أبی عقیل

مبانی تشیع را خراب نمودند و بلکه ت__دلیس می کردن__د و خ__ود جا می زدن__د و بای__دعلیهم السالم را به دروغ پیرو مکتب اهل بیت

آثار ایشان محو شود، و اینکه بگوید: این بزرگواران ه__ر ک__دام

146صفحۀ' صراط مستقیم تالش خ__ود را در راه احی__ای ش__ریعت نمودن__د و در ش__رائط و ظرف تاریخی خود در حد توانشان کوش__یدند و فق__ه اه__ل بیت

را چند گامی پیش بردند و در نزد خدا مأجورند و ماعلیهم السالم نیز زحمات ایشان را پاس می داریم و برای تمیز بیشتر ح__ق و

باطل تالش می کنیم. همین دو گونه نگاه که در فق__ه بین ب_رخی أخب_اریین و جمه_ور فقه__اء )اص__ولیین( وج__ود دارد، در مع__ارف ن__یز بین ع__ده ای از تفکیکیان و جمهور، دربارۀ' صدرالمتألهین وج__ود دارد و غ__رض

در اینجا اشاره به بطالن طرز تفکر اول است.

147صفحۀ' صراط مستقیمنکته دوم: دقت و عمق فرمایشات صدرالمتألهین

آنچ__ه در اینج__ا بی__ان می ش__ود تقری__ر و توض__یحی ابت__دائی از فرمایش صدرالمتألهین است و نگارنده أبدا مدعی نیست ک__ه ظرائف و لطائف کالم ایشان را فهمی__ده، چ__ه رس__د ب__ه اینک__ه

تقریر نموده باشد. صدرالمتألهین به واسطه نبوغ عجیب خدادادی و توسل ش__دید به ذیل عنای__ات معص__ومین، ب__ه فهم دق__ائقی در مع__ارف الهی نائل آمده اند که جز نوابغ روزگار _ آن هم با تض__رع ب__ه قاض__ی

_ کس__ی را ی__ارایعلیهم السالم الحاجات و توسل تام به اهل بیت فهم کلمات ایشان نیست.

به خص__وص در مس__أله مع__اد ک__ه هم__ه اس__اطین فن معتق__د و مع__ترف ب__ه دش__واری فهم نظ__رات ایش__ان ب__وده و هس__تند و رسیدن به مراد وی را مرهون تسلط عمیق ب__ه مب__انی حکمت متعالی__ه و زان__و زدن در ن__زد اه__ل فن ___ آن هم ب__رای ب__رخی _

می دانند. مرحوم آقا نجفی قوچانی از استاد خود حکیم محقق آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتی نق__ل می کنن__د ک__ه درب__اره درس مع__اد

أسفار می گفتند: »مطالبی از اساتید یدا بید به من رسیده ک__ه اگ__ر بی__ان کنم معلوم می شود که آنچه از ظ__اهر کلم__ات آن مرح__وم ت__وهم رفته و موجب تکف__یر ش__ده، غل__ط و م__راد آن مرح__وم ح__ق

1بوده است.«

نابغۀ' کم نظیر شیعه در فقه و اصول و حکمت، آیت الله ش__یخ می فرماید: 2محمدحسین غروی اصفهانی

.209 سیاحت شرق، ص 1 . مرح__وم محق__ق اص__فهانی در نب__وغ و اس__تعداد و ورع و تق__وی در دوره اخ__یر ض__رب2

المثل بوده اند، بخش عظیمی از حاشیه کفایه خود را __ ک_ه فهم کام_ل آن ب_رای غ__الب س__الگی و در حی__ات مرح__وم آخون__د30أعاظم متعسر یا متعذر است _ در سنین حدود

صاحب کفایه تألیف نموده اند. یکی از أساتید بزرگوار از مرحوم آیت الله شیخ هاش__م قزوی__نی نق__ل کردندک__ه: زم__انی مرحوم حاج شیخ محمد حسین مریض شدند و ایشان را ب__ه بغ__داد ب__رای ج__راحی مغ__ز بردند. جراح آلمانی وقتی مغز س__ر ایش__ان را می بین__د می گوی__د: این م__رد از نواب__غ کم

148صفحۀ' صراط مستقیم »ل__و أعلم أح__دا یفهم أس__رار کت__اب األس__فار لش__ددت إلی__ه

الرحال للتلمذة علیه و إن کان فی اقصی الدیار.« »اگ__ر کس__ی را بشناس__م ک__ه أس__رار کت__اب »اس__فار« را می فهم__د، ب__ار س__فر ب__ه س__وی او می بن__دم ت__ا در ن__زد او

شاگردی کنم، گرچه در دورترین سرزمین ها باشد. « و مرحوم آیت الله مظفر در مق__دمه ای ک__ه ب__ر اس__فار نگاش__ته

است پس از نقل این سخن در توضیح می گویند: __ه وح__دهقدس الله نفسه الزکیة »و کان أستاذنا یرید أن یفتخر أن

بلغ درجة فهم أسراره، أو أنه بل__غ درج__ة من المعرف__ة أدرک 1فیها عجزه عن اکتناه مقاصده العالیة.«

بخش معاد اسفارقدس سره و مرحوم عالمه آیت الله طباطبائی را خصوصی و خفیة تدریس می کردند و می فرمودند:

»زمان بحث معاد نرسیده است؛ هنوز خدای سبحان مس__أله معاد را روزی حوزه های علمی نکرده است که انسان بتوان__د مباحث معاد را علنی تدریس کند؛ چون هر علمی رزق إلهی اس__ت و این روزی ن__یز مرب__وط ب__ه عص__ری خ__اص اس__ت و مصری و نسلی دارد تا إن شاءالله آنها آماده بشوند و هن__وز

2این چنین نشده است. «و می فرمودند:

3»کیفیت معاد برای علماء هم قابل طرح و بیان نیست«.

نظیر دنیا است. ب__افت مغ__زی ایش__ان فق__ط در نواب__غ کم نظیری__افت می ش__ود. ایش__انکیست؟ می گویند: از علمای شیعه نجف است.

باری ایشان در مسأله معاد معتقد به رأی مرح__وم آخون__د مال ص__درا )البت__ه ب__ه ض__میمهس( بوده ان__د. و ج__الب توج__ه اینک__ه گرچ__ه در اوائ__ل منک__ر تکمیل آق__ا علی حکیم مؤس__ وحدت شخصیه وجود و امکان فن__اء ذاتی بودن__د، ولی در اواخ__ر عم__ر ش__ریف و دوران پختگی علمی، پس از مدت ها مکاتبات پر مغز فلس__فی ب__ا س__یدالعارفین آیت الل__ه س__ید احم__د ک__ربالئی قدس الله نفس__ه الزکیة و مرح__وم آیت الل__ه س__ید حس__ن کش__میری )از شاگردان مرحوم قاضی قدس س__ره( ب__ه ه__ر دو ام__ر اع__تراف نم__وده و معتق__د ش__دند.

؛ و»المع__اد الجس__مانی« و »توحی__د216 _ 181)رجوع کنید ب__ه »ش__یخ مناجاتی__ان« ص (344 و 343 و 325 و 324علمی و عینی« ص

321 ص 9، ج أعیان الشیعةهمچنین رک: ، مقدمه، ص ب.1، ج االسفار األربعة 1.53؛ و ز مهر افروخته ص 119 مهر استاد، ص 2.86 ز مهر افروخته، ص 3

149صفحۀ' صراط مستقیم

150صفحۀ' صراط مستقیمنکته سوم: عبارت برخی از قدما در باب صراط

قبل از ورود به نقل عبارات مرحوم مالصدرا ج_ا دارد عب__ارات عده ای از بزرگان متقدمین نقل شود ت__ا نهای__ة مقایس__ه ای بین کالم ایشان با سابقین انجام شود و کمی قدر و قیمت زحمات

آن مرحوم روشن گردد. 1:رحمه الله _ شیخ مفید 1

الصراط فی اللغة هو الطریق، فلذلک سمی الدین ص__راطا؛می ال_والء ألمیرالمؤم_نین و ألنه طریق الی الصواب و له س__

صراطا. علیهم السالم األئمة من ذریته المو من معناه قال أمیرالمؤمنین راط الل__هعلیه الس__ : »أنا ص__

تی ال انفص__ام له__ا«؛ یع__نی أن __وثقى ال __ه ال المستقیم و عروتمعرفته و التمسک به، طریق إلی الله سبحانه.

__ة کالجس__ر و قد جاء الخبر بأن الطریق یوم القیمة إلی الجن__ذی یق__ف عن یمین__ه رس__ول یمر به الناس، و هو الصراط ال

و عن ش____ماله أمیرالمؤم____نینصلی الله علیه وآله وس____لم الل____ه الم __داء من قب__ل الل__ه تع__الی:علیه الس__ ]ألقی__ا فیو یأتیهما الن

م کل کفار عنید[ ه ال یعبر الصراط ی__ومجهن و جاء الخبر: »أن__راءة من علی بن أبی ط__الب القیام__ة إال من ک__ان مع__ه ب

ار«.علیه السالم من النیف عرة و أحد من الس و جاء الخبر بأن الصراط أدق من الش__ه ال تثبت لک__افر ق__دم علی على الک__افر. و الم__راد ب__ذلک أن الصراط ی__وم القیم__ة من ش__دة م__ا یلحقهم من أه__وال ی__وم_ذی یمش_ی علی القیم__ة و مخاوفه__ا، فهم یمش_ون علی__ه کال الشیء الذی هو أدق من الشعرة و أحد من الس__یف، و ه__ذا مثل مضروب لما یلحق الک__افر من الش__دة فی عب__وره علی__ار، یش__رف الصراط؛ و هو طریق إلی الجنة و طریق إلی الن

2العبد منه إلی الجنة و یری منه أهوال النار.«

این عبارت کامال ناظر به عبارات مرحوم شیخ صدوق است که چ__ون عب__ارت ایش__ان1در پایان کالم صدرالمتألهین رحمهما الله آمده است دیگر در اینجا ذکر نشد.

_70، ص 8؛ و »بحاراألنوار« ج 110 _ 108، ص 5 سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ج 2 ؛ عالمه مجلسی در ذیل آن می فرماید: ال اضطرار فی تأویل کونه أدق من الش__عرة71

و أحد من السیف، و تأویل الظواهر الکثیرة بالضرورة غیرجائز.

151صفحۀ' صراط مستقیم »صراط در لغت به معن__ای طری__ق و راه اس_ت، و ب__ه همین جهت »دین« صراط نامیده شده است؛ زیرا دین راه خ__یر و صواب اس__ت. و ن__یز ب__ه همین جهت والیت أمیرالمؤم__نین و

صراط نامیده شده است. علیهم السالم أئمه الم و بر اساس همین معنا أمیرالمؤمنین فرموده اند:علیه الس___

»من صراط مستقیم خداوند و وسیله استوار و محکم برای رسیدن به او می باشم«؛ یعنی معرفت آن حضرت و تمسک به آن حضرت راهی ب__ه س__وی خداون__د س__بحان می باش__د. و روایت شده است که راه بهش__ت در روز قی__امت مانن__د پلی اس__ت ک__ه م__ردم ب__ر آن ح__رکت می کنن__د، و این پ__ل هم__ان

درصلی الله علیه وآله وس__لم صراطی است ک__ه حض__رت رس__ول الم ط__رف راس__ت آن و حض__رت أمیرالمؤم__نین درعلیه الس__

طرف چپ آن می ایستند و از جانب خداوند متعال به ایشان خط__اب می رس__د: »ه__ر کف__ر ورزن___ده معان__د را در آتش بیفکنی__د«. و در روایت اس__ت ک__ه: هیچ کس در قی__امت از صراط عبور نمی کن__د مگ__ر اینک__ه ب__ا خ__ود ب__راتی از آتش از

داشته باشد. علیه السالم جانب أمیرالمؤمنین و روایت شده است که صراط برای کافر از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر است و مراد این اس__ت ک__ه ب__ه خ__اطر وق__ائع هولناک روز قی__امت ب__ر ص__راط اس__توار نب__وده و می لغ__زد و کفار بر صراط همچون کسی که بر چیزی باریک تر از م__و و تیزتر از شمشیر حرکت کند، ح__رکت می کنن__د و این کالم از باب مثل و تشبیه، سختی ح__ال ک_افر را در عب_ور از ص__راط

بیان می کند. صراط هم راه ب__ه س_وی بهش_ت اس__ت و هم راه ب__ه س__وی آتش، از صراط بندگان مشرف به بهش__ت می ش__وند و آتش

را نیز می بینند. «: رحمه الله _ سید مرتضی 2

__ه __ار، و ان أما الصراط، فقیل: إنه طریق أهل الجنة و أهل الن یتسع ألهل الجنة و یتسهل س__لوکه لهم، و یض__یق علی أه__ل النار و یشق سلوکه حتی یتعثروا، و ال یجوز أن یک__ون ش__اقا

علی الجمیع کما یقوله الجهال. و قیل أیضا: إن المراد به الحجج و األدلة المفرق__ة بین أه__ل

152صفحۀ' صراط مستقیمالجنة و أهل النار و الممیزة بینهم.

: رحمه الله _ شیخ طوسی3__ه __ار و إن »أما الصراط، فقال قوم إنه طریق أهل الجنة و الن یتسع الهل الجنة و یتسهل لهم س__لوکه، و یض__یق علی أه__ل

النار و یشق علیهم سلوکه. و قال ءاخرون: المراد به الحجج و األدلة المفرق__ة بین أه__ل

1الجنة و النار الممیزة بینهم.«

می فرمایند: رحمهما اللهسید مرتضی و شیخ طوسی »عده ای گفته اند صراط راه اهل بهشت و اهل آتش است و ب__رای بهش__تیان وس__یع و پهن ش__ده و پیم__ودن آن آس__ان می گردد و بر اهل جهنم باریک گردیده و پیم__ودن آن س__خت

می شود و ایشان در آن راه می لغزند. و عده ای گفته اند: منظور از ص__راط حجته__ا و اس__تدالل هائی است که اهل بهشت را از اهل آتش جدا کرده و بین ایشان

تمیز می دهد.«رحمه الله:_ ابن شهر آشوب 4

قالوا هو الصراط و الصراط طریق أهل2]فال اقتحم العقبة[ الجنة و أهل النار یتسع ألهل الجن__ة و یتس__هل و یض__یق على أهل النار و یشق... و قیل ه__و الحجج و األدل__ة المفرق__ة بین أهل الجنة و أهل النار و قیل إنما هو العبادات الموص__لة إلى ثواب الله تعالى و فی الخ__بر أن__ه محب__ة علی بن أبی ط__الب

3«علیه السالم

__ة[در آی__ۀ' ش__ریفه گفته ان__د عقب__ه، ص__راط]فال اقتحم العقب است، و صراط راه اه__ل بهش__ت و اه__ل آتش اس__ت، ب__رای اهل بهشت وسیع و هموار و برای اهل آتش باریک و س__خت می گ__ردد. و ع__ده ای گفته ان__د م__راد از ص__راط حجت ه__ا و اس__تدالل هایی اس__ت ک__ه اه__ل بهش__ت را از اه__ل آتش ج__دا ک__رده و بین ایش__ان تم__ایز می ده__د؛ و گفت__ه ش__ده ص__راط

222 »االقتصاد فیما یتعلق باالعتقاد« ص 1: البلد؛ او در عقبه و گردنه داخل نشده است.90 از سوره 11. آیۀ' 2113، ص: 2. متشابه القرآن و مختلفه، ج3

153صفحۀ' صراط مستقیم عباداتی است که انسان را به ثواب خداوند متعال می رساند و در روایت است که ص__راط محبت حض__رت امیرالموم__نین

است.علیه السالم : رحمه الله _ خواجه نصیرالدین طوسی5

تقیمص__راط راه خداس__ت: راط مس__ ک لته__دی إلى ص__ ]إنماوات و م__ا فی األرض[ __ه م__ا فی الس__ ،1صراط الل__ه الذی ل

أدق من الشعر أحد من السیف، باریکی به س__بب آنک__ه اگ__ر اندک میلی به یکی از دو طرف تضاد افتد موجب هالک بود:

ار[ کم آلن ذین ظلم__وا فتمس__ __وا إلی آل و ت__یزی ب__ه2]و ال ترکن سبب آنکه مقام بر وی هم سبب هالکت ب__ود: »و من وق__ف

علیه شقه بنصفین«.__وندوزخیان از ص__راط ب__ه دوزخ افتن__د: ذین ال یؤمن ]و إن آل

رط لن____کبون[ ___األخرة عن آلص___ . از دو ج___انب ص___راط3بتان« بخالف اهل اعراف4دوزخست، »الیمین و الشمال مزل

__ة علی یمینهم و الش__مال علی ش__مالهم« باش__د.5که: »الجن7. 6»کلتا یدی الرحمن«

:رحمه الله _ محقق حلی 6 »و الصراط طریق الحق، و قد قیل أنه جسر یمر علی__ه إلی الجنة، و هذا من الممکن، غ__یر أن التأوی__ل األول ی__دل علی__ه

رط مس__تقیم[قوله تعالی: ک لمن آلمرسلین * علی ص__ ،8 ]إن9أی دین حق.«

: الشوری؛ و ب_ه راس_تى ك_ه ت_و ب_ه خ_وبى ب_ه راه راس_ت42 از سورۀ' 53 و 52. آیۀ' 1 هدایت مىك__نى. راه هم__ان خ__دایى ك__ه آنچ__ه در آس__مانها و آنچ__ه در زمین اس__ت از آن

اوست. : هود؛ و به كسانى كه ستم كردهاند متمای__ل مش__وید ك__ه آتش11 از سورۀ' 113. آیۀ' 2

]دوزخ[ به شما مىرسد. : المؤمنون؛ و آنان كه جهان دیگر را باور نمىكنند از صراط ف__رو23 از سورۀ' 74. آیۀ' 3

مىافتند.. راست و چپ لغزشگاهند.4. بهشت در راستشان و چپ در سوى چپشان.5. هر دو، دستهاى خداى بخشندهاند.633. آغاز و انجام ص 7: یس.36 از سوره 4 و 3. آیۀ' 8140 »المسلک فی أصول الدین« ص 9

154صفحۀ' صراط مستقیم »صراط راه حق است؛ و گفته شده است پلی است ک__ه از آن عبور کرده و به بهشت می روند، و این نیز ممکن اس__ت، ولی آی__ه ق__رآن ب__ر هم__ان مطلب اول داللت می کن__د ک__ه فرموده است: »همانا تو از مرسلینی و بر ص__راط مس__تقیم

می باشی« یعنی بر دین حق می باشی. «: رحمه الله _ عالمه حلی7

أما الصراط فقد قیل إن فی اآلخرة ط__ریقین: أح__داهما إلی الجنة یهدی الله تعالی اهل الجنة إلیه__ا، و األخ__ری إلی الن__ار یهدی الله تعالی أهل الن__ار إلیه__ا، کم__ا ق__ال تع__الی فی أه__ل

فها لهم[الجنة: ة عر 1]سیهدیهم و یصلح بالهم و یدخلهم آلجن و قیل: 2 ]فاهدوهم إلى صراط الجحیم[و قال فی أهل النار:

إن هناک طریقا وأحدا علی جهنم یکلف الجمیع المرور علیه،__ة و یک__ون أدق من الش__عر و أح__د من الس__یف، فأه__ل الجن یمرون علیه ال یلحقهم خوف و ال غم و الکف_ار یم_رون علی_ه عقوب__ة لهم و زی__ادة فی خ__وفهم، ف__إذا بل__غ ک__ل واح__د إلی

3مستقره من النار سقط من ذلک الصراط.«

»اما درباره صراط، گفته ش__ده ک__ه در آخ__رت دو راه وج__ود دارد: یکی به سوی بهشت است که خداون_د بهش_تیان را ب_ه آن هدایت می نماید، و دیگری به سوی آتش که خداوند اه__ل دوزخ را به سوی آن هدایت می نماید؛... و گفته شده ک__ه در آخرت فقط یک راه بر باالی جهنم است که همه باید ب__ر آن ح__رکت کنن__د و از م__و ب__اریک تر و از شمش__یر ت__یزتر اس__ت. بهشتیان از همین راه _ ب__دون هیچ ت__رس و ان__دوه ___ ح__رکت می کنن___د و ب___ه بهش___ت می رس___ند، و کف___ار ب___رای اینک___ه مجازاتشان بیش__تر گ__ردد و ترسش__ان اف__زون ش__ود، در این مسیر حرکت می کنند و هر یک از ایشان چ__ون ب__ه منزلگ__اه خ__ود برس__د از آن ص__راط س__قوط نم__وده و در ج__ای خ__ود

می افتد.«: رحمه الله _ فاضل مقداد8

: محم__د؛ ب__ه زودى آن__ان را راه مىنمای__د و حالش__ان را نیك__و47 از س__ورۀ' 6_ 5. آی__ات 1مىگرداند و در بهشتى كه براى آنان وصف كرده، آنان را درمىآورد.

: الصافات؛ به سوى راه جهنم رهبرىشان كنید.37 از سورۀ' 23. آیۀ' 2426. كشف المراد فی شرح تجرید االعتقاد، ص: 3

155صفحۀ' صراط مستقیمالم »و الصراط، کما ورد عن العس__کری ، ص__راطان:علیه الس__

دنی__وی و ه__و م__ا قص__ر عن الغل__و و ارتف__ع عن التقص__یر و اس__تقام فلم یع__د إلی ش__یء من الباط__ل، و اخ__روی و ه__و

المراد هنا. فقیل: جسر بین الجنة و النار یمر علیه، و قیل: هو األعم__ال الردیئة التی یسأل عنها و یؤاخذ بها، کأنه یمر علیها و یطول

1المرور بکثرتها و یقل بقلتها.«

الم »صراط _ چنانکه از امام عس__کری روایت ش__ده،علیه الس__ دو صراط است. ص__راطی دنی__وی ک__ه راه دور از کوت__اهی و زیاده روی باشد و به سوی باطل منحرف نشود، و ص__راطی

که اخروی که در اینجا مراد است. درباره صراط اخروی گفته شده که پلی است بین بهشت و جهنم ک__ه ب__ر آن ح__رکت می کنن__د و گفت__ه ش__ده ک__ه اعم__ال زشتی است که دربارۀ' آن ها بازپرسی و مؤاخ__ذه می گ__ردد؛ گویا انس__ان ها از این أعم__ال عب__ور می کنن__د و ب__ا کم و زی__اد بودن این اعمال، مدت عبور و حرکت انسان ها ن__یز کوت__اه و

بلند می گردد.«

426. اللوامع اإللهیة فی المباحث الكالمیة، ص: 1

156صفحۀ' صراط مستقیم در اسفار:رحمه الله فرمایش صدرالمتألهین

مالص___درا مبحث ص___راط را در کتب متع___ددی آورده و بحث ، ولی چون مفصل ترین آنها کتاب »أسفار« اس__ت و1نموده اند

مشتمل بر همۀ' نکات می باشد، عبارت کتاب أسفار را با هم__هتفصیلش می آوریم:

(: فی الصراط19فصل ) قد علمت أن لکل موجود حرک//ة جبلی//ة و توجه//ا غریزیا إلى مسبب األسباب، و لإلنسان م//ع تل//ک الحرک//ة الجوهری//ة العام//ة حرک//ة أخ//رى ذاتی//ة منش//ؤها حرک//ة عرض//یة فی کیفی//ة نفس//انیة

و هی المشی على منهج التوحید و2لباعث دینی مس///لک الموح///دین من األنبی///اء و األولی///اء و

و هی الم//راد بقول//ه تع//الىعلیهم الس//الم أتب//اعهم راط المستقیم[ المدعو للمصلی فی3]اهدنا الص

]قل ه//ذهکل صالة المشار إلیه فی قوله تعالى یرة أن//ا و من بیلی أدع//وا إلى الل//ه على بص// س//

راطو قول////ه 4اتبعنی[ ]إنک لته////دی إلى ص////ماوات و مستقیم صراط الله الذی له ما فی الس

5ما فی األرض[ فاالستقامة علیه و التثبت فی المش//ی فی//ه ه//و الذی کلف الله به عباده و أوجب علیهم و أرسل

_394 )از طب__ع دار إحی__اء ال__تراث( و ص 290 _ 284، ص 9. »الحکمة المتعالی__ة« ج 1 ، ص1 )از طبع انتشارات بنی__اد حکمت اس__المی ص__درا(؛ و »الش__واهدالربوبیة« ج 403 ، س__وره حم__د؛ و »مف__اتیح1؛ و »التفس__یر« ج 73 _ 70؛ و »العرشیة« ص 293 _ 290

189_184؛ و »أسرار اآلیات« ص 646 _ 644الغیب« ص . جکیم سبزواری رحمه الله در تعلیقه می فرمایند: 2

»حاصله أن لكل موجود طبیعی عبادة تكوینیة باعتبار امتثال األوامر و النواهی التكوینیة و لإلنسان مع هذه عبادة تكلیفیة باعتبار األوامر و الن__واهی التكلیفی__ة الواردة من الشریعة و الطریقة و المراد بالكیفیة النفسانیة الح__االت و األخالق و العلوم و المعارف و بالباعث الدینی نیة القربة فالمتحرك ه__و اإلنس__ان و م__ا

فیه الحركة هو الصراط«: الفاتحه.1 از سورۀ' 6. آیۀ' 3: یوسف.13 از سورۀ' 108. آیۀ' 4: الشوری42 از سورۀ' 53_ 52. آیات 5

157صفحۀ' صراط مستقیم رس//له ألج//ل ذل//ک إلیهم و أن//زل الکتب بس//ببه علیهم و ب//اقی الص//راط ال//ذی یمش//ی علیه//ا الموج///ودات لیس ش///یء منه///ا ه///ذا الص///راط المختص بأهل الله ألن کال منها ینتهی إلى غای//ة أخرى غیر لقاء الله و إلى منزل آخ//ر غ//یر ج//وار

و غ////یر دار الجن////ان و م////نزل الرض////وان1الله کطبق//ات الجحیم و درک//ات الن//یران ف//القوس الص///عودیة ال تنقط///ع إلی///ه تع///الى إال بس///لوک

عد الکلم الطیباإلنسان الکامل علیها ]إلی//ه یص//الح یرفعه[ 2و العمل الص

و االس//تقامة علیه//ا هی الم//راد بقول//ه تع//الىتقم کم///ا أم///رت و من ت///اب مع///ک و ال ]فاس///

و االنح//راف عن//ه ی//وجب الس//قوط عن3تطغ//وا[ الفطرة و الهوى إلى دار الجحیم و الهب//وط فی

]هل امتألت و تقول هل منجهنم التی قیل لها 4مزید[

و وصفه بأنه أدق من الش//عر و أح//د من الس//یف ألن کمال اإلنسان من//وط باس//تعمال قوتی//ه أم//ا القوة النظریة فإلصابة الح//ق و ن//ور الیقین فی سلوک األنظ//ار الدقیق//ة ال//تی هی فی الدق//ة و اللطاف//ة أدق من الش//عر إذا تمثلت بکث//یر و أم//ا القوة العملیة فبتع//دیل الق//وى الثالث ال//تی هی الش///هویة و الغض///بیة و الفکری///ة فی أعماله///ا لتحص//ل للنفس حال//ة اعتدالی//ة متوس//طة بین

می فرمایند: 191 ص أسرار اآلیات. صدرالمتألهین رحمه الله در 1__ار و »و إلی مظهر اسم ءاخر غ__یر ال__رحمن ال__رحیم کالقه__ار و المنتقم و الجب

غیر ذلک« می فرمایند: 644 ص مفاتیح الغیبو در

»کل واحد منها یؤدی سلوکه إلی صفة من ص__فاته تع__الی و اس__م من أس__مائهغیر الله کما حققهالعرفاء و دل علیه الحدیث المشهور«

: فاطر.35 از سورۀ' 10. آیۀ' 2: هود.11 از سورۀ' 112. آیۀ' 3: ق.50 از سورۀ' 30. آیۀ' 4

158صفحۀ' صراط مستقیم األط//راف غای//ة التوس//ط ألن األط//راف کله//ا مذموم//ة ی//وجب الس//قوط فی الجحیم و م//نزل البع//داء و األش//قیاء الم//ردودین و ق//د علمت أن التوس////ط الحقیقی بین األط////راف المتض////ادة بمنزلة الخل//و عنه//ا و الخل//و عن ه//ذه األط//راف المس//مى بالعدال//ة منش//أ الخالص عن الجحیم و

هی أحد من السیف فإذن الصراط له وجهان أحدهما أدق من الش//عر و اآلخر أحد من الس//یف و االنح//راف عن الوج//ه

]إن الذین الاألول یوجب الس//قوط عن الفط//رة راط لن///اکبون[ و1یؤمن///ون ب///اآلخرة عن الص///

الوق//وف على الوج//ه الث//انی ی//وجب الش//ق و القطع کما قیل وقف علیه شقه و إلیه اإلش//ارة

یتمبقول////ه تع////الى ]اثاقلتم إلى األرض أ رض////حبونو بقول//ه 2بالحی//اة ال//دنیا من اآلخ//رة[ ]یس//

و وج//ه ذل//ک أن ه//ذه العدال//ة 4 و 3فی الحمیم[ لیست کماال حقیقی//ا ألن ذل//ک منحص//ر فی ن//ور العلم و ق//وة اإلیم//ان و المعرف//ة ب//ل هی أم//ر ع//دمی و ص//فة نفس//انیة عدمی//ة اعتدالی//ة من جنس أطرافها و الرکون إلیها و االعتم//اد علیه//ا یوجب اإلخالد إلى الدنیا ألنه//ا من ال//دنیا أیض//ا و

»حب الدنیا رأس کل خطیئة«.تنویر قرآنی:

هذا الص//راط یظه//ر ی//وم القیام//ة لألبص//ار على ق//در ن//ور الیقین للم//ارین علی//ه إلى اآلخ//رة و بحسب شدة نور یقینهم یک//ون ق//وة س//لوکهم و سرعة مشیهم علی//ه فیتف//اوت درج//ات الس//عداء

: المؤمنون.23 از سورۀ' 74. آیۀ' 1: التوبة.9 از سورۀ' 38. آیۀ' 2: غافر.40 از سورۀ' 72 و 71. آیۀ' 3 می فرمایند:192 ص أسرار اآلیات. صدرالمتألهین رحمه الله در 4

تقیما راطی مس_ و عن النبی صلى الله علیه و آله فی قوله تع_الى: ]أن ه_ذا ص_بعوه[، أی »مروا على صراط اآلخرة مستویا من غیر انحراف و میل« فات

159صفحۀ' صراط مستقیم بتفاوت نور معرفتهم و ق//وة یقینهم و إیم//انهم ألن التق///رب إلى الل///ه ال یمکن إال بالمعرف///ة و الیقین و المع//ارف أن//وار و ال یس//عى المؤمن//ون إلى لقاء الله إال بقوة أن//وارهم و أنظ//ارهم کم//ا

]ی//وم ت//رى الم//ؤمنین و المؤمن//اتق//ال تع//الى ]یقول//ون1یسعى نورهم بین أیدیهم و بأیمانهم[

اآلیة2ربنا أتمم لنا نورنا[ و ق//د ورد فی الخ//بر: »أن بعض//هم یعطى ن//ورا مثل الجبل العظیم یس//عى بین یدی/ه و منهم من یعطى أص//غر من ذل//ک و منهم من یعطى ن//وره مثل النخلة بیمینه و منهم من یعطى نوره أصغر من ذل//ک ح//تى یک//ون آخ//رهم رجال یعطى ن//ورا على قدر إبهام قدمه فیضیئ مرة و یطفأ أخرى فإذا أضاء ق/دام قدم/ه مش//ى و إذا طفئ ق/ام و مرورهم على الصراط على ق//در ن//ورهم فمنهم من یمر کط//رف العین و وق//وع الش//عاع و منهم کالبرق الخاطف و منهم من یمر کشد الفرس و ال//ذی أعطی ن//ورا على ق//در إبه//ام قدم//ه یحث//و على وجهه و یدیه و رجلیه تجریدا و یعلق أخ//رى و تص//یب الن//ار جوانب//ه فال ی//زال ک//ذلک ح//تى

یخلص« الخبر و بهذا یظه//ر تف//اوت الن//اس فی اإلیم//ان ف//رب إیم//ان رج//ل بالقی//اس إلى إیم//ان رج//ل آخ//ر إذا وزن معه و قیس إلیه ک//ان آالف أل//ف مثل//ه فی القوة النوری//ة و الرس//وخ العلمی و عن الحس//ن الصراط مسیرة آالف سنة أدق من الشعر و أحد من الس//یف أل//ف ص//عود و أل//ف اس//تواء و أل//ف هبوط أقول ال یبع//د أن یک//ون األول إش//ارة إلى السیر من الخل//ق إلى الل//ه و الث//انی إلى الس//یر

: الحدید.57 از سورۀ' 12. آیۀ' 1: التحریم.66 از سورۀ' 8. آیۀ' 2

160صفحۀ' صراط مستقیم فی الله منه إلی//ه و الث//الث إلى الس//یر من الل//ه

إلى الخلق. و قال أبو طالب المکی فی کتاب قوت القلوب: روی: أن الل//ه تع//الى خل//ق الص//راط من رحمت//ه أخرجها للمؤمنین فالصراط للموح//دین خاص//ة و الکفار ال جواز لهم علی//ه ألن الن//ار ق//د التقطت من الموقف جبابرتهم و سائر الکفار ق//د اتبع//وا

إلى الن//ارعزوج//ل ما کانوا یعبدون من دون الل//ه فقسم النور بین الموحدین على ق//در م//ا ج//اءوا

به من الدنیا. و الص//راط ی//دق و یتس//ع على حس//ب من//ازل الموح//دین الدق//ة للم/ذنبین و الس//عة للمتقین و األص//ل الواس//ع لألنبی//اء و األولی//اء یص//یر لهم کالبساط سعة و بسطا و لهم السرعة و اإلبطاء فأولهم کلمح البصر و آخرهم کعمر الدنیا س//بعة آالف سنة تزل قدم تحترق ثم یخرجها فتبرأ من الرحم///ة ثم ت///زل ق///دم و األخ///رى ق///د ب///رأت فاإلسالم خرج لهم من الرحمة فلما قبل//وه و لم یف//وا ب//ه ض//رب لهم جس//را من تل//ک الرحم//ة فیمروا علیها فمن ض//یع منهم ش//یئا من أعم//ال اإلسالم فإنما ضیع الرحمة التی رحم بها ف//زلت

قدمه. فالدق//ة و االتس//اع على ق//در الرحم//ة من الل//ه تعالى للعبد فبحظ العبد من الرحمة التی قسمه سبحانه فی أیام الدنیا یتسع الصراط علیه هناک و السرعة و اإلبطاء فی قطع الصراط على قدر الق//رب فبح//ظ العب//د من ن//ور القرب//ة یس//رع و یبطؤ فأولهم زمرة یقطع فی مثل ط//رف العین

و الثانی//ةعلیهم الس//الم و لمح ال//برق و هم األنبی//اء فی مثل الریح و الطیر و هم الصدیقون األولیاء و الثالثة مث//ل حض//ر الف//رس و أجاوی//د الخی//ل و

161صفحۀ' صراط مستقیم الرکاب و هم الصادقون الذین جاه//دوا أنفس//هم حتى صدقوا الله سبحانه فی جمی//ع حرک//اتهم و خطراتهم و الرابعة فی مثل الراکب رحل//ه و هم المتقون و الخامسة فی مثل سعی الرجل و هم العاب///دون و السادس////ة مش////یا و هم العم////ال المس//تورون و الس//ابعة حب//وا و هم المتهتک//ون

من الموحدین و کل زمرة لها نور ن//ور النب//وة و ن//ور الوالی//ة و نور الصدق و ن//ور التق//وى و ن//ور العب//ادة و ن//ور الستر و نور التوحید فمنهم من نوره م//د بص//ره

و منهم من نوره عند إبهام قدمه و هو آخرهم فلیس النور بکثرة األعمال إنما النور بعظم ن//ور األعمال و إنم//ا یعظم ن//ور العم//ل على ق//در م//ا فی القلب من الن//ور و إنم//ا یعظم ن//ور القلب على قدر القربة فک//ل ذی ن//ور ن//وره أق//رب إلى الله تعالى فن//وره أن//ور و أعظم و أنف//ذ بص//را و أثقل وزنا فکم من رجل قل عمل//ه هن//اک س//بق إلى الجن////ة من أربى بعمل////ه هن////اک أض////عافا

مضاعفة صلی الله علیه وآله وس__لمأ ال ت//رى إلى ق//ول رس//ول الله

لمع//اذ: »أخلص یکف//ک القلی//ل من العم//ل« فال یصل العب//د إلى اإلخالص إال بعظم الن//ور و إنم//ا

زکت أعمالهم و نمت بعظم النور و یحقق ما قلناه إن رجال من هذه األمة قد سبق من عمر ألف سنة من األولین و ل//ذلک روی فی الحدیث یا حب//ذا ن//وم األکی//اس و فط//رهم کی//ف یغبنون سهر الحمقى و صیامهم و لمثق//ال حب//ة من خردل من صاحب تقوى و یقین أفض//ل عن//د

الله سبحانه من أمثال الجبال من المغترین« و قال أیضا

»فالصراط المستقیم طریق التوحی//د و ه//و دین

162صفحۀ' صراط مستقیم الحق الذی جمی//ع األنبی//اء و الرس//ل و مت//ابعیهم علی///ه و جمی///ع األح///وال الس///نیة و مقام///ات السالکین فی السیر إلى الله تع//الى و فی الل//ه عز و جل راجعة إلیه و علم التوحید أنفع العل//وم و أرفعها بل صفاوتها و نقاوته//ا و ه//و المقص//د األقص//ى و المطلب األعلى و لیس وراء عب//ادان قریة و ال مطمع فی النجاة إال باقتنائه و ال ف//وز بال//درجات إال باجتنائ//ه و لعل//و مرتبت//ه و رفع//ة منزلت//ه انقلبت البص//ائر عن//ه کلیل//ة و العق//ول علیلة و النواظر حواسر إذ هو بحر وقف بساحله العق///ول و امتن///ع على األرواح و القل///وب إلى

کنهه الوصول« انتهى کالمه و قد أصاب فیما ذکره من أن//ه ال یمکن الوص//ول إلى عالم الق//رب و قط//ع الطری//ق إلی//ه إال بعلم التوحید فق//ط و غ//یره من العل//وم و األعم//ال ال وزن له///ا عن///د الل///ه إال من جه///ة إعانته///ا فی تحص//یل ذل//ک فی العلم ال غ//یر و بره//ان ه//ذه ال//دعوى مس//تفاد من مواض//ع کث//یرة فی ه//ذا

الکتاببصیرة کشفیة:

اعلم أن الص//راط المس//تقیم کم//ا قی//ل ال//ذی أوصلک إلى الجنة هو صورة الهدى الذی أنش//أته لنفسک ما دمت فی عالم الطبیع//ة من األعم//ال

القلبیة و األحوال و التحقیق أنه عند کشف الغطاء و رفع الحج//اب یظهر لک أن النفس اإلنس//انیة الس//عیدة ص//ورة صراط الل/ه المس//تقیم و ل/ه ح/دود و م/راتب إذا س//لکه س//ألک مت//درجا على ح//دوده و مقامات//ه

أوصله إلى جوار ربه داخال فی الجنة فهو فی هذه الدار کسائر األمور األخرویة غائبة عن األبصار مستورة على الحواس فإذا انکش//ف

163صفحۀ' صراط مستقیم الغطاء ب//الموت و رف//ع الحج//اب عن عین قلب//ک

محسوس1تشاهده و یمد لک یوم القیامة کجسر على متن جهنم أوله فی الموق//ف و آخ//ره على باب من أبواب الجنة یع//رف ذل//ک من یش//اهده و تعرف أنه صنعتک و بناؤک و تعلم حینئذ أنه ک//ان فی ال////دنیا جس////را مم////دودا على متن جهنم طبیعتک التی قیل إنه/ا کظ//ل ذی ثالث ش/عب ال ظلی//ل و ال یغ//نی من اللهب ألنه//ا ال//تی تق//ود النفس إلى لهیب الش///هوات ال//تی یظه///ر أث///ر حرها فی اآلخرة و هو اآلن مغم//ور مکم//ون فی غالف هذا البدن کجمرة نار مستوقدة تحت رماد

فالسعید من أطفأ ناره بماء العلم و التقوى. قال الشیخ الصدوق فی اإلعتق//ادات: »اعتقادن//ا فی الصراط أنه حق و أنه جسر على جهنم و أن

]و إنعلیه مم//ر جمی//ع الخل//ق ق//ال الل//ه تع//الى منکم إال وارده//////ا ک//////ان على ربک حتم//////ا

...«2مقضیا[ ق//ال: »...و الص//راط فی وج//ه آخ//ر اس//م حجج

فمن عرفهم فی ال//دنیا و أط//اعهم أعط//اه3الله الله ج//وازا على الص//راط ال//ذی ه//و جس//ر جهنم

لعلیصلی الله علیه وآله وس__لمیوم القیامة و قال الن//بی : یا علی إذا کان یوم القیامة أقع//د أن//ا وعلیه السالم

أنت و جبرئی///ل على الص///راط و ال یج///وز علىالصراط إال من کانت معه براءة بوالیتک« انتهى.

. جکیم سبزواری رحمه الله در تعلیقه می فرمایند:1 یری__د أن الفض_ل فی الجم_ع بین األوض__اع فالص__راط ال__ذی ش_رحناه أن__ه منهج التوحید و أن له وجهین النظری و العملی و لكل منهما ح__دود و مقام__ات ك__ان روحانیا- فلیذعن المؤمن أن له صورة أیضا أخرویة محسوسة ممدودة كجس__ر

فوق خندق أو بئر وسیع مسجور كغیره من أمور المعاد الجسمانی: مریم19 از سورۀ' 71. آیۀ' 2. حکیم سبزواری رحمه الله در تعلیقه می فرمایند:3

و فی الزی__ارة الم__أثورة عنهم علیهم الس__الم فیهم: »و أنتم الس__بیل األعظم والصراط األقوم«

164صفحۀ' صراط مستقیم أقول: و من العجب کون الصراط و المار علیه و المسافة و المتحرک فیه شیئا واحدا و هذا هکذا فی طریق اآلخرة التی تسلکها النفس اإلنسانیة فإن المسافر إلى الله أعنی النفس تس//افر فی ذاتها و تقطع المنازل و المقام//ات الواقع//ة فی ذاتها بذاتها ففی ک//ل خط//وة تض//ع ق//دمها على

و ه//ذا أم//ر عجیب1رأسها بل رأسها على قدمهاو لکن لیس بعجیب عند التحقیق و العرفان

ص___درالمتألهین پس از چن___دین ص___فحه عب___ارت دیگ___ری در جمع بندی مبحث صراط دارند که توجه به آن ن_یز بس_یار مفی__د

آنجا که می فرمایند:2است؛و أما الصراط

أنه طریق الجنة و أنه یتسع فى ح//قفقد علمت البعض و یض///یق فی ح///ق البعض و ه///و هاهن///ا معنى و فی اآلخرة له صورة محسوسة و الناس بعض//هم س//ائرون على الص//راط المس//تقیم و بعضهم منحرفون عن//ه إلى طری//ق الجحیم ق//ال

اتبعوه و التعالى ]و أن هذا صراطی مستقیما ف/بیله[ ق بکم عن س// بل فتفر و لم//ا تال3تتبعوا الس

هذه اآلیة خط خطا وصلی الله علیه وآله وسلمرسول الله خط عن جنبیه خطوطا أخرى

فالمس//تقیم ه//و ص//راط التوحی/د // ال/ذی س/لکه جمی//ع األنبی//اء و أتب//اعهم و المعوج//ة هی ط//رق أهل الض//الل و تواب//ع الش//یطان /// و المن//افق ال

. حکیم سبزواری رحمه الله در تعلیقه می فرمایند:1 إش__ارة إلى دوری__ة الحرك__ة و أیض__ا العلم مالزم للعم__ل و العم__ل مالزم للعلم؛ فمعنى وضع القدم على الرأس أنها تعمل على مقتضى نور معرفتها ال__تی هی بمنزلة رأسها؛ و معنى وضع الرأس على القدم أنها تب__نی معرفته__ا على نتیج__ة علمها الذی كان بن__اؤه على المعرف__ة الس__ابقة ح__تى تقط__ع المن__ازل إلى الل__ه

تعالی. )از طب__ع انتش__ارات بنی__اد حکمت437 )از طب__ع دارإحی__اء ال__تراث( و ص 315. ص 2

اسالمی صدرا(: االنعام.6 از سوره 153. آیه 3

165صفحۀ' صراط مستقیم ق//دم ل//ه على ص//راط التوحی//د و ل//ه ق//دم على صراط الوجود و المعطل ال قدم له على ص//راط الوجود أیضا بحسب ما هو إنسان و إنما له ق//دم

]م/ا منعلیه بما هو حیوان و دابة لقول/ه تع/الى یتها[ و الموح//د و إن ک//ان1دابة إال هو آخ//ذ بناص//

فاسقا الیخلد فی النار بل یمسک على الص//راط و یس//أل و یع//ذب هن//اک و ه//و على متن جهنم

غائب فیها و الکاللیب التی فیه تمسکهم علیه و لما کان الصراط فی النار و ما ثم طری//ق إلى

]و إن منکم إال واردهاالجنة إال علیه قال تعالى: یا[ و ه//ذه الکاللیب و2کان على ربک حتما مقض//

الخط//اطیف کم//ا ورد فی الح//دیث هی ص//ورة تعلقات اإلنسان بالدنیا و القیود الدنیویة المانعة لسلوک طریق الحق تمسکهم ی/وم القیام/ة على الصراط فالینهضون إلى الجنة و الیقع//ون أیض//ا فی النار ألجل قوة اإلیمان و نور التوحی//د ح//تى ی//درکهم الش//فاعة لمن أذن ل//ه ال//رحمن فمن تجاوز هاهنا تجاوز الله عن//ه و من أنظ//ر معس//را أنظره الله و من عفا عن أخیه عف//ا الل//ه عن//ه و من استقض////ى حق////ه هاهن////ا من غیرتس////امح

ه/ذهاستقضى الله حقه هناک؛ و من ش/دد على األمة شدد الله علیه کما ورد فی الحدیث: »إنم//ا هی أعمالکم ترد علیکم فالتزموا مکارم األخالق

فإن الله یعاملکم بما عاملتم به عباده.«

: هود.11 از سوره 56. آیه 1: مریم.19 از سوره 71. آیه 2

166صفحۀ' صراط مستقیم ش///رح و تقری///ر فرم///ایش ص///درالمتألهین

1رحمه الله. دو گونه حرکت انسان در دنیا1

برای هر انسانی دو گونه حرکت در مس__یر زن__دگی دنی__ا وج__وددارد:

الف: حرکت جوهری تکوینی در این حرکت انسان همراه و همسان با همه موجودات مادی در نظام عالم تکوین دائمآ در ح_ال تغی__یر و تح__رک اس__ت و از حالی به حالی و از طوری به طور دیگری منتقل می شود و در تحت سلسله قاهره علل و اسباب قرار گرفته و باالضطرار به سوی هدف عالم خلقت _ که خداوند متعال و مسبب األس__باب

]إلى الل__هباشد _ سیر می کن__د و ب__ه مقتض__ای کریم__ه ش__ریفه به سوی خداوند باز می گردد. 2ترجع األمور[

ب: حرکت ارادی تکلیفی این حرکت مربوط به انسان است که کارهای او در اث__ر اراده و متأثر از علم اوست. پیوسته ب__ر اس__اس تص__میم و اراده اش أفعال و رفتاری از او سر می زند و حاالت نفس__ی و اخالقی__ات او در تحت تأثیر این افعال تغییر می کند و یا به س__وی خداون__د متعال صعود می کند و یا از او دور شده و سیر نزولی می یابد. اوامر و نواهی تش__ریعی هم__ه ت__أثیر گ__ذار در این ن__وع ح__رکت انسان است؛ کسانی که از آن اثر پذیرند در ص__راط مس__تقیم

. در توضيح عبارات صدرالمتألهين رحمه الله از اين کتابه__ا اس__تفاده شده اس__ت: »علم1 ؛667 _ 666، ص25؛ »وافی« ج 1188 _ 1176 ص 2اليقين« محق___________ق فيض؛ ج

؛ »معادشناس__ی« عالم__ه آية الل__ه359 _ 355»اس__رار الحکم« حکيم س__بزواری؛، ص ؛ »هزار و يک نکته« آية الله حسن زاده آملی م_د113 _ 13، ص 8حسينی طهرانی؛، ج

؛131 _ 126 و تعليق__ات »آغ__از و انج__ام«، ص 867 و 481 و 84 و 81ظل__ه، نکت__ه . 88 _ 81»مواقف حشر« آية الله شجاعی، ص

؛ »ش__رح توحي__د64، ب__اب 394 _ 393، ص 1و مراجعه کنيد به »الفتوحات المکي__ة« ج ؛ »مج__د البي__ان«، ص329 _ 325؛ »أنوار الوالي__ة« ص 552 _ 544، ص 1الصدوق« ج

229 _ 219، ص 3؛ و »منهج للرشاد« ج 331 _ 318: البقره؛ این آیه پنج بار دیگر در قرآن ذکر شده است.2 از سوره 210. آیه 2

167صفحۀ' صراط مستقیم توحی__د و راه راس__ت ش__ریعت ق__رار می گیرن__د و کس__انی ک__ه مخالفت می ورزند از صراط مستقیم خارج و به طبقات جحیم

خواهند افتاد. . صراط مستقیم در دنیا2

آنچه که در برخی از روایات از آن تعبیر ب__ه »ص__راط مس_تقیم در دنیا« شده اس__ت همین ح__رکت تش__ریعی انس__ان اس__ت ب__ر مسیر و ج_اده ش__ریعت و پیم_ودن ص_راط توحی_د ب__ه غ__رض و انگیزه تقرب الی الله و م_راد از »ص_راط مس_تقیم« در آی_ات

ک لتهدی إلی صرط مستقیم[قرآنی نیز همین است . 1]إن و س__ائر مس__یرهائی ک__ه انس__ان ها ب__ه اراده می پیماین__د و ی__ا مسیرهای تکوینی ای ک__ه موج__ودات ب__دون اراده طی می کنن__د هیچ ک__دام این »ص__راط مس__تقیم« نیس__ت و منج__ر ب__ه لق__اء »الله« تعالی _ که اسم جامع جمیع کماالت است _ نمی ش__ود؛ گرچه همگی به سوی خداوند متعال باز می گردن__د، ولی فق__ط

به برخی از اسماء الهیه می رسند. اصطالح صراط دني__ا2در »عرشيه« رحمه الله البته صدرالمتألهين

__ه تط__بيق را بر تحصيل ملکه عدالت ک__ه ب__ه حس__ب ق__وه عملي است نموده و صراط آخرت را انکشاف حقيقت و تجلی أنوار إلهی و کنار رفتن حجب می داند. گرچه اين وج_ه هم از جه_تی ص__حيح اس__ت؛ زي__را ص__دور افع__ال و اعم__ال از ب__دن در ع__الم محسوسات، سبب انکشاف حقائق برای نفس _ که ب__ه وجهی از سنخ عالم آخرت است _ می گردد و يکی مس__ير ح__رکت در عالم محسوسات و ديگر ص__راط در ع__الم آخ__رت اس__ت، ولی ظ__اهر رواي__ات )هم__انطور ک__ه ظ__اهر س__ائر عب__ارات خ__ود

و ديگران است( اين است که صراط در رحمه الله صدرالمتألهين دنيا خود دو بعد عملی و علمی دارد، و صراط در آخرت همان

جسر محسوس در آخرت است.فیض کاشانی می فرمايد:

: الشوری.42 از سوره 52. آیه 1.72. عرشیه ص 2

168صفحۀ' صراط مستقیم »فالصراط بهذا المعنی عبارة عن العلوم الحق__ة و األعم__ال

3الصالحة، و بالجملة ما يشتمل عليه الشرع األنور.«

. صراط مستقیم مو باریک تر است و هم از شمشیر تیزتر است3 »صراط مستقیم« که همان حقیقت شریعت حقه باشد هم از

مو باریک تر است و هم از شمشیر تیزتر. سابقا گذش__ت ک__ه ظ__اهر رواي__ات اين ب__ود ک__ه اين دو وص__ف، متعلق به ص_راط آخ_رت و پ_ل جهنم اس__ت ولی ظ__اهر غ_الب روايات چنين بود که پهنای پل جهنم ب__ه حس__ب اف__راد مختل__فيف می باش__د است و لذا آنچه ادق من الش__عر و أح__د من الس__

نيز ظ__اهرا چ__ونرحمه الله صراط در دنيا است و صدرالمتألهين به روايات دسته دوم اعتماد کرده اند، اين دو را وصف ص__راط

مستقيم در دنيا قرار داده اند. در بیان وجه شبه در این تشبیه می توان گفت: ص__راط از ی__ک جهت بسیار تیز و برنده است و توقف و ایستادن بر او موجب بریده ش__دن و قط__ع پ__ای راه رو می ش__ود، و از جه__تی بس__یار باریک اس__ت و در هنگ__ام راه رفتن بای__د دقت ف__راوان نم__ود و گرنه راه رو بجای اینکه پا بر صراط نهد، از مسیر خارج ش__ده

و منحرف می شود. پس صراط راهی است در میان آتش که باید آن را طی نم__ود و گذشت و تا رسیدن ب__ه س__ر م__نزل مقص__ود، نبای__د دس__ت از حرکت برداشت و توق__ف نبای__د نم__ود و گرن__ه م__وجب قط__ع و بریدگی و گرفت__اری در آتش می ش__ود؛ و از ط__رفی در هنگ__ام

راه رفتن، باید کمال دقت را در تشخیص راه و مسیر نمود. و لذا هر چه انسان تندتر رود بریدگی او کمتر است و ه_ر چ_ه

دقیق تر قدم بردارد لغزشش کمتر. چون حرکت در این مسیر نتیجه اعمال صالحه و تعدیل ق__وای شهویه و غضبیه و فکری__ه و رس__یدن ب__ه ملک__ه ع__دالت اس__ت، فرار از صراط »أحد من السیف« متعلق به قوه عملیه خواهد بود؛ و چون تشخیص راه حق و باطل و مسیری که در آن باید گام نهاده بشود، به وسیله علم و دانش حاص__ل می ش__ود، ل__ذا

.1178، ص 2. علم اليقين، ج3

169صفحۀ' صراط مستقیمعر« در ص_راط، منتس_ب ب_ه ق_وه علمی_ه وجهه »أدق من الش_

خواهد بود. و از جهتی دیگ__ر می ت__وان گفت: ص__فت ع__دالت همچ__ون لب__ه شمشیر تیز و بران اس__ت؛ زی__را ک__ه ع__دالت یع__نی اجتن__اب از إفراط و تفریط و خالی بودن از صفات رذیله دو طرف؛ و اگر انسان کمی به جانبی التفات پیدا کند، دیگر در وسط نیست و به افراط یا تفریط کشیده شده است و لذا گویند که ع__دالت، از شمش__یر ت__یزتر اس__ت و ب__اریک تر و ب__ه تعب__یر محق__ق فیض

: قدس سره »فالصراط المستقیم ه__و الوس__ط الح__ق بین األط__راف و ال عرض له؛ و لذلک لیس فی قدرة البشر االس__تقامة علی__ه اال

. 1من شاء الله« »صراط مستقیم راه حقی است که وسط و میان__ه کناره ه__ا و اط__راف اس__ت و پهن__ائی ن__دارد؛ و ب__ه همین جهت بش__ر توان__ائی ن__دارد ب__ر آن پ__ا ب_ر ج__ا بمان__د مگ_ر کس__ی ک__ه خ__دا

بخواهد.« ممکن است گفته شود تشبیه عدالت به تیزی لبه شمشیر، با آنچه گفته شد که وقوف و ایستادن ب__ر این لب__ه ت__یزی م__وجب قطع و بریدگی می گردد، هماهنگ نیست؛ چگونه می ش__ود ک__ه

وقوف بر حال عدالت مضر باشد؟ در پاسخ می توان گفت: عدالت در حقیقت کمال نیست؛ چون امری است عدمی و حقیقت آن نبودن طرف افراط و ط__رف تفریط است؛ و لذا اگ__ر ب__ه ص__رف ع__دالت اکتف__ا ش__ود، خ__ود مستلزم رکون به دنیا و ما سوی الله اس__ت، و س__الک ص__راط باید در عین تحصیل عدالت مشغول سیر و تحص__یل ق__رب ب__ه

سوی خداوند متعال باشد. بدین جهت اگر کسی صرفا ق__وای ش__هویه و غض__بیه و فکری__ه خود را تعدیل نمود، ولی از محبت خداوند و ربط با او بهره ای نداشت، از کمال نیز بهره ای ندارد؛ چرا که حقیقت کمال نور،

علم و قوت ایمان و معرفت است. .1183، ص 2. علم اليقين. ج 1

170صفحۀ' صراط مستقیم و حاصل آنکه: صراط راهی است که باید آن را پیمود و توقف بر آن توقف در میان آتش است، و باید آن را با دقت و ب__دونانحراف طی کرد که انحرافش موجب سقوط در آتش است. آنچ__ه ع__رض ش__د حاص__ل وج__ه ش__بهی ب__ود ک__ه مرح__وم

ب__رای ح__ديث ش__ريف گفته ان__د و البت__هرحمه الل__ه صدرالمتألهين عبارات خود ايشان در کتب مختلف در مجموع وج__وه مختلفی را در بر می گيرد و منشأ اين همه تالش اين است که بخواهيم بين دو تعبير أدق و أحد )باريک تر و تيزتر( تفاوتی قائ__ل ش__ويم و حکمت و س___ری در اين تع___دد تعب___ير بج___وئيم ____ ک___ه دأب

در معامله ب__ا رواي__ات چ__نين اس__ت ___ و رحمه اللهصدرالمتألهين گرنه در صورتی که هر دو را حم__ل ب__ر س__خت ب__ودن و دقي__ق بودن عمل به دستورات شريعت دانس__تيم و دومی را در حکم تأکيد أولی، ديگر محتاج به اين تفصيل نيستيم _ چنانکه عده ای گفته اند _ و برخی نيز محاملی ديگر ب__رای اين دو تش__بيه، ذک__ر

کرده اند.. اتحاد صراط با سالک صراط4

دین و ش__ریعت ___ ک__ه هم__ان »ص__راط مس__تقیم« می باش__د _ عب__ارت اس__ت از سلس__له ای از عقائ__د و اخالق و احک__ام، ک__ه ام__ری اس__ت غیر م__ادی و م__وطن و جایگ__اه آن نفس انس__ان__ق و است؛ چرا که اگر انسانی نباشد، اعتقاد به حق__ائق و تخل عمل به احکام متحقق نمی شود؛ و به بیان دیگر احکام اموری اس__ت اعتب__اری و تحق__ق آن من__وط اس__ت ب__ه عم__ل ب__ه آن؛ و معتقدات انسان مؤمن گرچه از س__نخ حق_ائق باش__د، ولی دین

اعتقاد به آنها است که محتاج به وجود معتقد است. حرکت در صراط مستقیم شریعت جز عمل به احکام و تخلق و اعتقاد به اخالق و عقائد نیست؛ و لذا این حرکت ب__ا ح__رکت در مسیر و جاده متفاوت است؛ زی__را چ__نین نیس__ت ک__ه راهی باشد که راهرو در درون او حرکت کند، بلکه راهرو ب__ا ح__رکت خود راه را می سازد و به او وجود عینی می دهد و لذا به تعبیر دقیق ت__ری راه و راه__رو ب__ا هم ب__ه نح__وی متحدن__د و یگ__انگی

171صفحۀ' صراط مستقیم و انس_ان خ_ود در درون خ_ود راه می رود و ب_ه تعب_یر1یافته اند

کن__ائی: »پ__ا را ب__ر س__ر خ__ود می نه__د و س__ر را ب__ر پ__ای خ__ودمی گذارد«.

در توضيح اين کنايه می فرمايد: »سر«رحمه الله حکيم سبزواری کنايه ازعلم و انديشه اس__ت و »ق__دم« کناي__ه از عم__ل اس__ت؛ يعنی بر وفق علم خود عمل می کند )قدم بر سر خود می نهد( و از عمل به علم سابق، علمی جدي__د روزی او می ش__ود )س__ر بر قدم خ__ود می نه__د( پس علم ب__ر عم__ل متکی اس__ت، هم__ان

طور که عمل بر علم متکی است. از اینجا این حقیقت رخ می نماید که در مسیر حرکت تک__املی، انس_ان عین راه اس_ت و اطالق ص_راط ب_ر ش_خص س_الک در ص__راط، خ__الی از مج__از در اس__ناد اس__ت و روای__ات ش__ریفه متظ__افری ک__ه بی__ان می دارد »ص__راط مس__تقیم« خ__ود أئم__ه

می باشند، اشاره ب__ه این حقیقت دقی__ق می باش__د وعلیهم السالم محتاج تأویل نیست.

تمثل عینی صراط مس__تقیم و وج__ودعلیه السالم آری نفس امام خارجی دین و کتاب الله است؛ چنان ک__ه ق__رآن مکت__وب وج__ود

کتبی دین است؛ و لذا امام صادق علیه السالم فرموده اند: ذي في ال___دنيا فه___و اإلم___ام المف___روض راط ال »فأما الص___

. 2الطاعة«؟؟

. صراط مستقیم کوتاه ترین مسیر به سوی خدا5 صراط مستقیم کوتاه ترین مسیر بین عبد و رب است ک__ه ج__ز با ال_تزام ت_ام ب_ه ش_ریعت مقدس_ه و فروگ_ذار نک_ردن از هیچ دستور الزامی و غیر الزامی حاصل نمی شود؛ و این راه، همان

الم مسیری اس__ت ک__ه معص__ومین طی نموده ان__د و درعلیهم الس__ تم__ام عم__ر مبارکش__ان آنی از ح__رکت ب__ه س__وی خ__دا غفلت

نورزیده اند. دو تقري__ر از اتح__اد س__الک ب__ا502 _ 494، ص 1 آية الله جوادی آملی در »تس__نيم« ج 1

صراط بيان نموده اند که قابل دقت است..11 ص 24 و ج 66 ص 8 ج بحار األنوار. 2

172صفحۀ' صراط مستقیم مس__یری ک__ه س__ائر مؤم__نین طی می کنن__د )گرچ__ه در ص__ورت اط__اعت از ش__ریعت، موص__ل ب__ه مطل__وب اس__ت( آن ص__راط مستقیم نیست، و البته به قدر بهره ای که از ص__راط مس__تقیم

برده اند با صراط مستقیم متحدند و در آن هستند. البته به تعبیر دیگر، می توان گفت: هر راهی که موصل اس__ت مستقیم است و دارای ق__وام و ع__دم اعوج__اج؛ و ل__ذا مؤم__نین حقیقی در این اطالق، همه اهل ص__راط مس__تقیم می باش__ند و

المطبیع_____ة در این اطالق ص_____راط معص_____ومین علیهم الس______ أنتم»مستقیم تر« از دیگران نامیده می ش__ود و ش__اید تعب__یر »

راط األقوم « اشاره به این اطالق باشد. الص. وحدت در کثرت صراط دنیا6

روشن شد که تحقق عینی صراط حق به سالکین آن اس__ت و چون سالکین صراط متعدد و متکثرند، الج__رم ص__راط در دنی__ا

نوعی تکثر و تعدد دارد در عین اینکه واحد است. از طرف دیگر، غرائز و ملک__ات اف__راد بش__ر متف__اوت اس__ت و ب__رخی ص__فات در گ__روهی از آغ__از خلقت ق__وی تر اس__ت و در بعضی ضعیف تر و هر کس باید روی ملکات و غرائز خ__ود ک__ار کرده و خ__ود را در آن موقعی__تی ک__ه هس__ت تکمی__ل کن__د و ب__ه اعتدال در آورد. بنابراین مسیر کمال اف__راد متف_اوت اس__ت؛ و

1«الطرق إلی الل//ه بع//دد أنفس الخالئقل__ذا گفته ان__د: »__ر پس ص__راط حقیق__تی اس__ت واح__د ک__ه در عین وح__دت متکث

است. و به این حقیقت در آیات قرآن کریم ن_یز اش__اره ش_ده اس__ت؛ زیرا در عین اینکه در قرآن لفظ »صراط« همشه مفرد آم__ده

ذیناست، ولی سبل الهی با لفظ جمع ذک__ر ش__ده اس__ت: ]وآلبلنا[ هم س__ __ا لنه__دین ک__ه می توان__د اش__اره ب__ه همین2جاهدوا فین

أنتم الصراطحقیقت باشد؛ و صیغه افعل تفضیل در تعبیر »

اين عبارت حديث نيست. در حديثى آمده است: 1الكون« بحار االنوار«، ج .111 ص 91»إلهي توعرت الطرق و قل الس

از12: المائ__ده: و آي__ه 5 از س__وره 16: العنکبوت؛ و همچ__نين آي__ه 29 سوره 69. آيه 2: ابراهيم. 14سوره

173صفحۀ' صراط مستقیم. 1« نیز خالی از بیان همین حقیقت نیستاألقوم

در تقری__ر همینرحمه الل__ه مرح__وم ح__اج مال ه__ادی س__بزواری حقیقت می فرماید:

»و ص__راط ح__ق در عین وح__دتش، بع__دد س__ائرین إلی الل__ه است و له__ذا أک__ابر گفته ان__د: الط__رق إلی الل__ه تع__الی بع__دد

. 2أنفاس الخالئق«. اختالف صور حقایق در اثر اختالف نشآت7

یکی از اصول مسلم حکمت متعالی__ه ___ ک__ه در کت__اب و س__نت بدان اشارات فراوانی شده است _ این اس__ت ک__ه بس__یاری از اموری که در عالم دنیا دارای صورت حسی نیس__تند، در نش__أه آخ__رت و در ع__الم دیگ__ر دارای ص__ورت محسوس__ه هس__تند و حقیق___تی محس___وس در آن ع___الم دارن___د ک___ه ب___ا آن ام___ر غیر محسوس در دنیا متح__د اس__ت؛ البت__ه اتح__اد از س__نخ حم__ل

. 3حقیقت و رقیقت است، نه حمل شائع و نه حمل اولی مثال انسان نمازی را در این ع__الم ب__ه ج__ا می آورد ک__ه مرک__بی است از افعال خارجی و نیت درونی که غیرقابل إحس__اس ب__ه حواس خمس__ه اس__ت، همین نم__از در ع__الم آخ__رت ب__ه ش__کل جوانی زیبا روی مقابل انسان حاضر ش__ود و ی__ا حقیقت ق__رآن

. 4در موقف قیامت به شکل انسانی تجلی و ظهور پیدا کند بلکه گاه می ش__ود ک__ه ی__ک حقیقت غیرمحس__وس در دنی__ا و ی__ا محسوس به شکل خاص، در عالم آخ_رت در مواق__ف مختل__ف به انواع گوناگونی ظه__ور و ب__روز پی__دا می کن__د و در عین ح__ال

. 5همه با هم حقیقتی واحدند

؛ و37 ت__ا ص 28، ص 1. ب__رای تفص__يل اين بحث رک: تفس__ير ش__ريف »الم__يزان« ج 1. 485 و ص 467، ص 1. و تفسير »تسنيم« ج 51، مجلس 8»معاد شناسی« ج

.435. اسرار الحكم، ص: 2 . برای توضيح اين نوع حمل رک: نهاية الحکمة، المرحل__ة الس__ابعة، الفص__ل الث__الث، ج3.547 _ 546، ص 2 ؛ بر اين مسأله بقدری103 _101، ص 8. برای توضيح بيشتر رک: »معاد شناسی« ج 4

در کتاب و سنت و مشاهدات اولي__ای إلهی ش__واهد ودالئ__ل وج_ود دارد ک__ه ذک_ر آنه__ا ازحوصله اين مختصر بيرون است.

174صفحۀ' صراط مستقیم. اتحاد صراط دنیا و آخرت8

صدرالمتألهین معتقدند ک__ه در آخ__رت پلی وج__ود دارد ک__ه ی__ک سر آن بر موقف و سر دیگر آن بر بهشت است و در زی__ر آن جهنم قرار دارد و این پل، حقیقت شریعت و دین و یا به تعبیر

دیگر صراط مستقیم در دنیا می باشد. هر یک از دو امر زیر می تواند منشأ این اعتقاد باشد:

الف( مبن__ای کلی مرح__وم ص__درالمتألهین ک__ه معتقدن__د آخ__رت ظهور و بروز همین دنیا است و دنیا مرتبه نازل__ه آن می باش__د. این اعتقاد، حاصل جمع بندی آیات و روایت بحث معاد به ط__ور کلی از یک طرف و مشاهدات اولیای خ__دا و ب__راهین عقلی از طرف دیگر ب_وده و بحث مبن_ائی در این زمین_ه مج_ال دیگ__ری

می طلبد. ب( روای__اتی ک__ه پیش از این گذش__ت و ظه__ور آنه__ا در ن__وعی اتحاد بین صراط دنیا و صراط آخرت ب__ود، و هیچ وجهی ب__رای

رفع ید از این ظهور وجود نداشت. ص__درالمتألهین ب__ه این حقیقت ب__ا این جمل__ه اش__اره می کنن__د: »هذا الصراط یظهر یوم القیمة لألبص__ار علی ق__در ن__ور الیقین

للمارین علیه إلی اآلخرة.« پیداس__ت ک__ه ب__ا ادات اش__اره، ب__ه هم__ان ص__راط دنی__ا اش__ارهال س__خن گفته ان__د و می کنن__د ک__ه پیش از آن، درب__اره اش مفص__

همان حقیقت در آخرت ظهور پیدا می کند. و البته برای کسانی که با مب__انی حکمت متعالی__ه آش__نا باش__ند همین اش__اره ک__افی اس__ت، ولی در س__ائر کتب ش__ارحین آراء

صدرالمتألهین مطلب با بیاناتی واضح تر آمده است: مرحوم فیض در بیان وحدت صراط دنیا و آخرت می فرماید:

»... من أن صور الحقائق تختلف بحسب اختالف النش__آت و1المواطن.«

و حکیم سبزواری می فرماید: ، )در اين رساله مرحوم آية الل__ه مال زين327. رک: أنوار الوالية، رساله »صراط« ص 5

العابدين گلپايگانی همين احتمال را درباره صراط مطرح کرده اند(.1179 ص 2. »علم اليقين«، ج 1

175صفحۀ' صراط مستقیم »چون هر معنی را صورتی و هر حقیقتی را رقیق__تی اس__ت، پس دانس__تی ک__ه ص__راط ح__ق اینج__ا راه و روش اس__ت در افع__ال و اح__وال و اخالق و عل__وم و مع__ارف و نی__ات، و در آخرت که روز کشف غطاء و رفع حجاب است ظاهر خواهد شد طریقی ممتد و جسری بر روی جهنم بعید القعر، و اهل

1محشر راه روان بر آن بسوی جنت«.

همین حقیقت در تعلیقه مرحوم حاج مال ه__ادی ب__ر أس__فار ن__یز 2گذشت.

. اختالف صراط و عبورکنندگان بر حسب عمل9 صدرالمتألهین با توجه به روایاتی که درباره صراط نق__ل ش__ده و ایشان نیز نقل نموده اند، درباره صراط و عبور کنن__دگان ب__ر

آن به چند امر قائلند: اف__رادی ک__ه ب__ر ص__راط عب__ور می کنن__د از جهت ن__ور ب__االف(

یک__دیگر متفاوتن__د و مق__دار ن__ور ه__ر کس ت__ابع ایم__ان و یقین اوست. برای برخی راه روشن تر است و برای برخی تاریک تر.

س__رعت ح_رکت م_رور کنن__دگان ب__ر ص__راط __ ب_ه حس_بب( درجات یقین ایشان ___ متف__اوت اس__ت، ب__رخی کن__دتر و ب__رخی تندتر می گذرند تا جائی که ب__رخی ب__ه طرف__ة العین از ص__راط

عبور می کنند. صراط به حسب افراد مختلف تغییر می کن_د، ب_رای ب__رخیج(

بسیار باریک است و برای برخی وسیع و ب__رای انبی__اء و أولی__اءبسیار وسیع می باشد و ایشان به راحتی تمام عبور می کنند.

از اين قسمت به بعد مرحوم صدرالمتألهين؛ رواي__ات متع__ددی می آورند و عباراتی طوالنی دارن__د ک__ه از اص__ل مبحث ص__راط خارج است؛ ل__ذا بررس__ی آن ب__ه عه__ده خ__ود خوانن__ده مح__ترم

باشد.. کفار صراط مستقیم ندارند10

. 357. أسرار الحکم« ص 1 . غير از شارحين حکمت متعاليه، ديگران نيز به اين حقيقت اعتراف کرده اند؛ همچون2

__ات«،229 _ 227، ص 3مال نعيما در »منهج الرشاد«، ج و آية الل__ه س__بحانی در »اإللهي.270، ص 4ج

176صفحۀ' صراط مستقیم صدرالمتألهین روایتی را از »قوت القلوب« نق__ل می کنن__د ک__ه ظاهر آن این است که کف__ار مس__تقیما وارد جهنم می ش__وند و از صراط عبور نمی کنن__د و ص__راط مختص ب__ه مؤم__نین أعم از

مذنبین و متقین و اولیاء است. گرچه مرحوم صدرالمتألهین در اینجا تصریح نکرده ان_د، ولی از عبارات آیندۀ' ایشان به دست می آید ک__ه ایش__ان معتقدن__د ک__ه

کفار بر »صراط مستقیم« قدمی نمی نهند. از طرفی در پایان بحث، عبارات مرحوم شیخ ص__دوق را نق__ل می کنند که در آن آمده است همه خالئق ب__ر »ص__راط« م__رور می کنن___د و مرح___وم ص___درالمتألهین نس___بت ب___ه این مطلب

اعتراضی ننموده اند و ظاهرا تلقی به قبول کرده اند. فن فهم متن اقتض__اء می کن_د ک_ه ب__ه ایش_ان نس__بت دهیم ک_ه معتقدند که کفار ب__ر ص__راط عب__ور می کنن__د، ولی صراطش__ان مستقیم و رساننده به جنت نیست و به تعب__یری ص__راط جحیم غیر از صراط جنت است، گرچه از حیثی با هم متحدند؛ همان

. 1طور که توضیح آن پیش از این گذشت این مسأله در عب__ارات مرح__وم فیض بس__یار روش__ن تر اس__ت. ایشان در عین تصریحات متع__دد ب__ر عب__ور همگ__ان از ص__راط، تصریح می کنند »صراط مستقیم« مخص__وص ب__ه اه__ل ه__دایت

است نه غیر ایشان. . وحدت در کثرت صراط آخرت11

چ__ون ص__راط آخ__رت هم__ان ص__راط دنی__ا اس__ت ب__ا ص__ورت اخروی اش، و صراط دنیا حقیقتی است واحد در عین کثرت و متکثر در عین وحدت، نتیجة صراط آخرت نیز بای__د از وح__دتی

. 2در عین کثرت برخوردار باشد . در عبارتی که پيش از اين در جمع بندی بحث صراط از ايشان نق__ل ش__د، آم__ده ب__ود:1

والناس بعضهم س//ائرون علی الص//راط المس//تقيم، و بعض//هم منحرف//ون عنهالی طريق الجحيم

. و در واقع اعتقاد به وحدت در ک__ثرت در ص__راط، عالوه ب__ر اينک__ه مقتض__ی مق__دمات2__ه ظ__اهر در وح__دت سابق است _ لوال المانع _ تالشی است ب__رای رف__ع تع__ارض بين ادل

صراط، و رواياتی که ظهور در تکثر آن به حسب افراد داردهمانطور که گذشت.

177صفحۀ' صراط مستقیم و چون تحقق صراط دنیا در ضمن ه__ر ی__ک نف__ر عام__ل ب__ه آن می باشد، طبیعة در آخرت نیز برای هر ی__ک نف__ری ک__ه در دنی__ا ص__راط مس__تقیم را در خ__ود متحق__ق ک__رده اس__ت، ف__ردی از حقیقت واحد صراط تحقق خواهد یافت. و چون صراط دنی__ا و سیر هدایتی که هر نفس طی می کند، معل__ول و س__اخته نفس انسان است، و صراط آخرت نیز همین صراط دنیا با چهره ای دیگر است، معلوم می شود فرد متعلق به ه__ر کس از ص__راط

آخرت، معلول و ساخته شده خود اوست. این حقیقت از روایات نیز بدست می آید؛ چرا که در آنها آم__ده که صراط _ به حسب ایمان و تق__وا و عم__ل ص__الح أش__خاص _ برای برخی باریک و برای ب__رخی وس_یع و ب_رای ب__رخی بس_یار وسیع می باشد پس معل__وم می ش__ود ه__ر کس ب__ا دس__ت خ__ود صراط خود را می س__ازد و راه خ__ود را در آخ__رت رقم می زن__د

ما کنتم تعملون« که: »ال تجزون إال این روایات شاهد دیگری است بر وجود صراط به نحو وح__دت

در کثرت همچنان که در فصل قبل گذشت. . صراط هم اکنون موجود است12

و چون صراط آخرت با صراط دنیا وح__دت دارد و ی__ک حقیقت اس__ت ب__ا دو جل__وه در دو نش__أه، پس کس__ی ک__ه از این دنی__ا می رود مجموعه صراط اخروی او در ظ__رف و نش__أه خ__ودش موجود است، و فق__ط این انس__ان اس__ت ک__ه بای__د م__راحلی را طی کند تا چشم او باز شود و پرده ها از جلوی او کن__ار رود ت__ا آن صراط را مشاهده کند و این همان حقیقت بلندی است که

این کریمه شریفه بدان اشاره دارد: رک ]لقد کنت فی غفلة من هذا فکشفنا عنک غط__آءک فبص__

1الیوم حدید[ و در بحث روای__ات گذش__ت. و ب__ه بی__انی دیگ__ر، حقیقت جهنم، عالم دنی__ا اس__ت ک__ه هم__ه در او وارد می ش__وند و از آن عب__ور می کنند و مسیر ح__رکت ارادی ه__ر کس در ع__الم دنی__ا، هم__ان

: ق.50 از سوره 22. آیه 1

178صفحۀ' صراط مستقیمصراط اوست.

هر کس که به دنیا دل دهد و به آن وابستگی پیدا کند به همان مقدار از آتش جهنم نصیب او می شود، و هر کس در این دنی__ا وارد شود و عبور کند و به آن اصال التفات نکن__د، در آخ__رت از آتش عبور می کند بدون اینکه خود بفهمد؛ و آنان ک__ه تم__ام دل

__د إلى األرض[خ__ود را ب__ه دنی__ا دادن__د و اقلتم إلیو 1 ]أخل ]اث شدند، در جلوه آخرتی زندگی دنیا ن__یز از ص__راط ب__ه2آألرض[

جهنم می رسند و در آن می مانند و عبور نمی کنند. پس جهنم هر کس ظهور تعلقات او به دنیا است، و صراط او___ق طی راهی اس___ت ک___ه ب___ه س___وی بهش___ت و دوری از تعل کرده است و از این راه، از روی جهنم عب__ور نم__وده و خ__ود را

به بهشت می رساند.

: االعراف.7 از سوره 176. آیه 1: التوبه.9 از سوره 38. آیه 2

179صفحۀ' صراط مستقیم تکمیل و تتمیم

_ آنچه گذشت تقریر و بیانی از رأی مرحوم صدرالمتألهین1 بود در باب صراط، و تالش عمیق آن بزرگوار در فهم مع__ارف

إلهی. مجموعا ایشان در این مبحث اسفار الاقل از ی__ازده آی__ه و پنج حدیث کمک گرفته اند و در سائر کتب خ__ود ن__یز دس__ت کم پنج حدیث دیگر _ به ضمیمه چند آیه _ در این بحث شاهد آورده ان__د

. 1و مستند أصلی همه مطالب أدله نقلی است نکته قابل توجه اینکه همین ادله نقلی را أفرادی ک__ه فق__ط ب__ا عالم محسوسات مأنوسند و یا توان تعقل وح__دت در ک__ثرت و حم__ل حقیقت و رقیقت ندارن__د، ب__ه ط__ور ط__بیعی ب__ر مف__اهیم عامیانه مبتذله حمل می نمایند؛ و نیز فق__ط ب__ه داللت ظ__اهری آنه__ا بس__نده ک__رده و ب__رای کش__ف م__دلوالت غیرمط__ابقی و

استفاده از داللت اشاره نمی کوشند. ولی محققان معارف الهی که بین کالم خ__دا و اولی__ای خ__دا ب__ا داستانها و قصه های عامیانه تفاوت قائلن__د، ب__ه تأم__ل و ت__دبر و موشکافی در آن می پردازن__د و از ظرائ__ف و دق__ائق آن غفلت

نمی ورزند و برای حل تعارضات بدئی آن تالش می کنند. _ راه اصلی در کشف حقائق اخروی استفاده از متون کتاب2

و سنت است؛ چرا که عقل مستقل، در غالب تفاصیل آخ__رت راهش بس__ته اس__ت. البت__ه کت__اب و س__نت هم غالب__ا یقین آور نیست، ولی چه بسا تحص__یل ظن در این ام__ور خ__ود مطل__وب

باشد. در کنار اس__تفاده از کت__اب و س__نت، راه دیگ__ری ب__رای خ__واص وجود دارد که راه کش__ف و ش__هود اس__ت، و م__دارک نقلی ب__ر

گشوده بودن این راه برای عده ای تأکید می ورزد: ار »فهم والجنة کمن قد رءاها فهم فیها منعم__ون؛ و هم و الن

2کمن قد رءاها فهم فیها معذبون.«

. بلکه در »عرشيه« مطالب خود را ص_رفا ب__ه عن_وان ش_رح چن_د روايت آغ__ازين ب__اب1قرار می دهند.

: خطبه همام191. نهج البالغة، خطبه 2

180صفحۀ' صراط مستقیم »ایشان نسبت به بهشت مانند کسانی می باشند که بهش__ت را دیده ان__د، ب__ه همین جهت در بهش__ت منعم می باش__ند، و نسبت به آتش مانند کسانی می باش_ند ک_ه آن را دیده ان_د، و

بدین خاطر در آتش معذب می باشند. «اهدوا م__ا »فکأنما قطعوا ال__دنیا إلی اآلخ__رة و هم فیه__ا، فش____رزخ فی ط__ول م__ا اطلع__وا غی__وب أه__ل الب ورآء ذل__ک. فکأنفوا غط__اء اإلقامة فیه، و حققت القیمة علیهم ع__داتها، فکش____اس و هم ی__رون م__ا ال ی__ری الن ی ک__أن ذل__ک أله__ل ال__دنیا حت

1یسمعون ما الیسمعون.«

»اهل ذکر و رجال الهی در مقامی می باشند که گویا دنیا را به آخ__ر رس__انده و پش__ت س__ر گذاش__ته اند و در آخ__رت وارد شده اند و آنچه را در آنجاست دیده ان__د، پس گوی__ا از حق__ائق پنهان اهل برزخ _ در م__دت ط__والنی اق__امت خ__ود در آنج__ا _ مطلع گشته اند؛ و قیامت وعده های خود را برای آنان تحق__ق بخشیده است و ایشان برای اهل دنیا از آنچه می بینند پ__رده برداشته و خبر می دهند؛ به نحوی ک__ه گوی__ا ایش__ان می بینن__د آنچه را که مردم نمی بیینند و می شنوند چ__یزی را ک__ه م__ردم

نمی شنوند. « شاید عبارات صدرالمتألهین در ذیل عنوان »بص__یرة کش__فیه«__انی ب__ه کش__ف از قسم دوم باشد که ب__رای خ__ود این ع__الم رب روشن شده است، و شاید مراد ایشان کشف عقلی باشد ک__ه

بازگشت آن به استفاده دقیق عقلی از روایات خواهد بود. _ روشن است ک__ه مکاش__فه ه__ر کس اگ__ر ب__رای او یقین آور3

باش__د، ب__رای خ__ودش حجت اس__ت، ولی ب__رای دیگ__ران حجت نیست، مگر اینکه برهانی ب__ر آن إقام__ه ش__ود )البت__ه ش__اید در ب_رخی از مکاش__فات اف_رادی ک_ه کم__ال آنه_ا قطعی اس__ت ب_ا

وسائطی بتوان حقانیت آن مکاشفات را ثابت کرد(. لیکن یقین آور نب__ودن مکاش__فات، دلی__ل بی فائ__ده ب__ودن آنه__ا__دی ب__ه أخب__ار در ب__اب عقائ__د نیست؛ زیرا چنانک__ه گذش__ت تعب وجود ندارد، و لذا ارزش آنها از باب حصول ظن فعلی اس__ت؛

؛ در بی__ان علت ذک__ر ادات تش__بیه در امث__ال این م__وارد رک:222. نهج البالغة، خطب__ه 1.282_ 270 ص 2؛ معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 452 و 451مجدالبیان ص

181صفحۀ' صراط مستقیمرف چه بسا مکاش__فه ای از ب__زرگی در ن__زد دیگ__ران س__بب ص__

ظهور روایتی یا حصول ظن بر خالف ظاهر روایت شود. ف، کم__ال و صد البته باید در مقدمات اعتماد به شخص مکاش__

دقت را نمود. ___ ب__ه ه__ر ح__ال، نکت__ه مهم این اس__ت ک__ه نظ__ر مرح__وم4

نظر ش__خص ایش__ان اس__ت و ج__ائی ک__هرحمه الله صدرالمتألهین تعبد به أحادیث تصور ندارد، چگون__ه می ت__وان ب__ه کالم ع__المی__د ش__د! آری، ب__اب تحقی__ق و بحث گش__وده و راه بزرگوار متعب تعمق و تدبر باز است، و در ابواب مختلف می توان ب__ا تحقی__ق

بیشتر به نتائجی دقیق تر دست یافت. خصوصا ک__ه ام__روزه پس از عص__ر جمع آوری و ت__دوین جوام__ع روائی )مانن___د »بح___ار«، »ع___والم«، »وافی«، »وس___ائل« و »مستدرک«( ما ب__ه أح__ادیث ارزش__مندی دسترس__ی داریم ک__ه صدرالمتألهین همچون همه قدمای قبل از عصر تدوین جوام__ع _ با کمال تسلط و سیطره عجیبشان به آی__ات و روای__ات ___ ب__ه

آن دست نداشته اند. _ با این همه، آنچه حائز اهمیت است این اس__ت ک__ه انس__ان5

کالم بزرگان را خوب بفهم__د و پس از آن در مق__ام تحقی_ق ب_ر آید و اگر به نتیجه جدیدی دست ی__افت ح__ق س__ابقین را ض__ایع ننماید و قدردان و شکرگزار لطف و احسان ایشان باش__د ک__ه در غیر این صورت، نتیجه آن سلب نعمت و محرومیت از فهم معارف الهی اس__ت، خصوص__ا اگ__ر ب__دون فهم ص__حیح کلم__ات ایشان به اشکال و استهزاء و تکفیر برخیزد که مواقف بس__یار

سختی را در عالم آخرت به دنبال خواهد داشت. ب__اری، در ض__من مط__الب، ب__ه خ__وبی تف__اوت ب__زرگ تحقیق__ات

ب__ا دیگ__ر علم__ای اس__الم در مب__احث رحمه اللهص__درالمتألهیناعتقادی روشن شد.

کافی است خواننده بزرگوار، عب__ارات هش__ت نف__ر از بزرگ__ان شیعه را _ که در صدر این مبحث آورده شد _ با مطالب عمیق و تحقیقی ایشان مقایسه کند تا اندکی قدر و منزلت ایش__ان و

ارزش زحماتشان را دریابد.

182صفحۀ' صراط مستقیم

183صفحۀ' صراط مستقیم

فص//ل چه//ارم: نق//ل و نق//د عب//ارات کت//اب»معاد«

نقل عبارات کتاب »معاد« قبل از هر سخنی بهتر است عبارات کت__اب »مع__اد« ب__ه ط__ور کام__ل نق__ل ش__ود ت__ا ه__ر خوانن__ده ای ب__ا ذهن ب__از، خ__ودش ب__ه

قضاوت بنشیند:

»معنا و حقیقت صراط در مسأله صراط / که پلی است ب//ر روی جهنم / بعضی بر اساس مبانی اتخاذی خود، مط//البی را گفته ان///د و دس//ت از ظ///واهر آی///ات و روای///ات

برداشته اند. بعضی چون مالصدرا در طی بیان//ات مبس//وطی، تصریح کرده ان//د ک//ه ص//راط هم//ان ح//رکت نفس اس/ت. و ص//راط ب/ه معن//ای س/یر نفس در جهت حق و بسوی خداوند می باشد. و اینگون//ه نیس//ت که بر روی جهنم پلی نصب شده باشد که م//ردم از آن عب//ور کنن//د، ک//ه بعض//ی س//ریع و بعض//ی آهس//ته، و بعض//ی از آن، ب/ه قع//ر جهنم س/قوط کنند. مسأله تند و کند در ارتب//اط ب/ه س//یر نفس به سوی خداوند است ن//ه در ارتب//اط ب//ا عب//ور از

روی جسری بر روی جهنم. لکن آنچ//ه از ظ//اهر آی//ات و روای//ات اس//تفاده می شود، مؤی//د این نظری//ه نیس//ت. ]در[ آی//ات و روایات بسیاری تصریح شده است که چ/نین پلی

، و مح///ذور1وج///ود دارد و ش///کی در آن نیست عقلی هم ندارد تا ما دست به توجیه بزنیم و ب//ه

ظاهر آیات و روایات أخذ نکنیم. )الص__راط(22، ب__اب64، ص 8. برای کسب اطالعات بيش__تر، ر. ک: بح__ار األن__وار، ج 1

]تعليقه[

184صفحۀ' صراط مستقیم و از طرفی اگر صراط همان سیر نفس بس//وی حق باشد، این فقط برای موح//دین خواه//د ب//ود، چ//ون آنه//ائی ک//ه در انح//راف هس//تند اص//ال در صراط نیستند در حالی که قرآن کریم و احادیث تصریح کرده اند که مؤمن و ک//افر از این ص//راط عب//ور ک//رده و کف//ار و معان//دین از آن س//قوط

می کنند: وارده////ا ک////ان علی ربک حتم////ا ]و إن منکم إال

1مقضیا ثم ننجی آلذین اتقوا[

عبارت مالصدرا در مسأله صراط مالص//درا ص//راط را وابس//ته ب//ه نفس و عم//ل انسان می داند و آن را واقعیتی خارج و مستقل

از نفس، نمی داند: بصیرة کشفیة: اعلم أن الصراط المستقیم کم//ا قیل الذی اوصلک الی الجن//ة ه//و ص//ورة اله//دی الذی أنشأته لنفسک م//ادمت فی ع//الم الطبیع//ة من االعم//ال القلبی//ة و االح//وال و التحقی//ق ان//ه عند کشف الغطاء و رفع الحج//اب یظه//ر ل//ک ان النفس االنس//انیة الس//عیدة ص//ورة ص//راط الل//ه المستقیم و له حدود و م//راتب اذا س//لکه س//الک متدرجا علی حدوده و مقاماته اوص//له الی ج//وار ربه داخال فی الجنة فهو فی ه//ذه ال//دار کس//ائر االمور االخرویة غائبة عن االبصار مس//تورة علی الح//واس ف//اذا انکش//ف الغط//اء ب//الموت و رف//ع الحجاب عن عین قلبک تش//اهده و یم/د ل//ک ی/وم القیم//ة کجس//ر محس//وس علی متن جهنم اول//ه فی الموقف و آخره علی ب//اب من اب//واب الجن//ة یعرف ذلک من یش//اهده و تع//رف ان//ه ص//نعتک و بناؤک و تعلم حینئ//ذ ان//ه ک//ان فی ال//دنیا جس//رآ

: مریم.19 از سورۀ' 72 و 71. آیات 1

185صفحۀ' صراط مستقیم ممدودآ علی متن جهنم طبیعتک التی قی//ل انه//اعب ال ظلی//ل و ال یغنی من »کظ//ل ذی ثالث ش// اللهب« النه////ا ال////تی تق////ود النفس الی لهیب الشهوات التی یظهر اثر حرها فی اآلخرة و ه//و اآلن مغمور مکمون فی غالف هذا البدن کجم//رةعید من أطفی ن//ار مس//توقدة تحت رم//اد، فالس//

. 1ناره بماء العلم و التقوی نظ//ر مالص//درا این اس//ت ک//ه خ//ود آن پ//ل، ک//ار انسان و ساخته عم//ل انس//ان اس//ت. البت//ه اگ//ر گفته شود تندی و کندی در عبور از آن پل دست انس//ان اس//ت ح//رف خ//وبی اس//ت. ولی ایش//ان می گوین//د خ//ود آن جس//ر وج//ود خ//ارجی ن//دارد. مالصدرا تصریح ک//رده ک//ه م//رور کنن//ده و م//رور

. یع//نی هم//ان2شونده و مقص//د هم//ه یکی است نفس اس//ت. مالص//درا بع//د از ذک//ر این مط//الب عبارتی از شیخ ص//دوق درب//اره ص//راط را آورده ک//ه اتفاق//ا از عب//ارت ش//یخ ص//دوق ب//ه خ//وبی می توان دریافت ک//ه ص//راط، حقیق//تی مس//تقل

داشته و بستگی به عمل بشر ندارد.

عبارت شیخ صدوق دربارۀ2 صراط: قال الشیخ الصدوق فی االعتقادات:

اعتقادنا فی الصراط ان//ه ح//ق و ان//ه جس//ر علی جهنم، و أن علی//ه مم//ر جمی//ع الخل//ق ق//ال الل//ه

وارده///ا ک///ان علی ربکتع///الی: ]و إن منکم إال قال: و الصراط فی وجه آخر اسمحتما مقضیا[

حجج الل//ه فمن ع//رفهم فی ال//دنیا و أط//اعهم أعطاه الله جوازا علی الصراط ال//ذی ه//و جس//ر جهنم ی///////وم القیم///////ة. و ق///////ال الن///////بی

]تعليقه[289، ص 9. األسفار األربعة، ج 1 ]تعليقه[290، ص 9 األسفار األربعة، ج 2

186صفحۀ' صراط مستقیمالملعلی صلی الله علیه وآله وس//لم : ی/ا علی! اذاعلیه الس//

کان یوم القیمة أقع//د أن//ا و أنت و جبرئی//ل علیراط إال من ک//انت راط و ال یج//وز علی الص// الص//

1معه براءة بوالیتک. انتهی دقت در همین ح///دیث ش///ریف مس///أله وج///ود جس//ری ب//ر روی جهنم را تأیی//د می کن//د. چ//ون

فرمودند: هر صلی الله علیه وآله وسلمحضرت رسول الله کس والیت من و أمیرالمؤمنین را داش//ته باش//د از آن جسر، عبور می کند معلوم می شود جسری وج//ود دارد. و اینک//ه اه//ل بیت ص//راط در دنی//ا هس//تند، مناف//اتی ب//ا وج//ود ص//راطی در آخ//رت ندارد، بدین بیان که هر کس ک//ه از ص//راط اه//ل بیت ح//رکت کن//د در آخ//رت براح//تی از ص//راط اخروی عبور می کند. در حدیثی است که حضرت

فرمودند ک//ه من و صلی الله علیه وآله وس___لمرسول اکرم حضرت علی و جبرئیل بر صراط قرار می گیریم و نمی گذاریم کسی که والیت ن//دارد عب//ور کن//د. به هر حال خیلی روشن اس//ت ک//ه ص//راط س//یر حرکت تکاملی اشخاص نیس//ت. مالص//درا بع//د از

ذکر عبارت شیخ صدوق، چنین گفته است: أقول: و من العجیب کون الصراط و المار علی//ه و المسافة و المتح//رک فی//ه ش//یئا وأح//دا و ه//ذا هک//ذا فی طری//ق اآلخ//رة ال//تی تس//لکها النفس االنسانیة، فان المسافر إلی الل//ه أع//نی النفس تسافر فی ذاتها، و تقطع المن//ازل و المقام//ات الواقعة فی ذاتها بذاتها، ففی کل خط//وة تض//ع ق//دمها علی رأس//ها، ب//ل رأس//ها علی ق//دمها، و هذا امر عجیب و لکن لیس بعجیب عند التحقی//ق

. 2و العرفان

]تعليقه[70، ص 8؛ و بحاراالنوار، ج 290 و 289، ص 9. االسفار األربعة، ج 1 ]تعليقه[290، ص 9. االسفار األربعة، ج 2

187صفحۀ' صراط مستقیم در هر حرکت، موضوع، مب//دأ، مقص//د، مس//افت، متح//رک، و مافی//ه الحرک//ة الزم اس//ت. مالص//درا می گوید: در نظر اولی به نظر عجیب می آید ک//ه در حرکت نفس همه اینها متح//د ش//ده اند، یع//نی موض//وع ح//رکت خ//ود نفس اس//ت، مح//رک خ//ود نفس است، مبدأ هم خ/ود نفس اس/ت، و ج/الب این است ک//ه مقص//د ن//یز خ//ود نفس اس//ت ولی ب//رای اه//ل تحقی//ق و بره//ان این مطلب عجیب نیست. هر مقامی را که نفس کس//ب می کن//د و به آن می رسد آن باز مبدأ ش/ده و از آن، بس/وی کمال بعدی حرکت می کند و به این ص//ورت دائم در حرکت است. مالص//درا از این س//یر و ح//رکت

نفس، تعبیر به صراط کرده است. عبارت توضیح المراد درباره صراط:

قول المصنف، و الصراط / فی ثامن البحار بابل الصراط عن معانی األخبار باالسناد إلی مفض//

المبن عم//ر ق//ال: س//ألت أب//ا عبدالل//ه عن علیه الس__راط، فق//ال: ه//و الطری//ق إلی معرف//ة الل//ه الص//

، و هما صراطان، صراط فی الدنیا، صراطعزوجل فی اآلخرة، فاما الصراط ال//ذی فی ال//دنیا فه//و االمام المفروض الطاعة، من عرفه فی الدنیا وراط ال//ذی ه//و جس//ر اقتدی بهداه م//ر علی الص// جهنم فی اآلخرة، و من لم یعرفه فی الدنیا زلتراط فی اآلخ//رة ف//تردی فی ن//ار قدم//ه عن الص//

جهنم. أقول: الصراط هو ما یصل به السائر إلی مقصد سیره، و مقصد سیر االنسان هو الجنة، و االمام المفروض الطاعة هو موصل االنس//ان الی ذل//ک المقص//د، و ان ص//راط اآلخ//رة جس//ر علی جهنم تمثیل و تصویر لألمر االخروی فی ص//ورة االم//ر ال///دنیوی، و لیس///ا مثلین فی الحقیق///ة ف///ان

188صفحۀ' صراط مستقیم العابرین علی الجس//ر کم//ا یع//بر بعض//هم س//الما الی مقصده و بعضهم لعدم تحفظ نفس//ه یه//وی فیما علیه الجسر فکذلک الس//ائرون فی اآلخ//رة بعضهم یقطع المسیر إلی الجنة و هو الذی سارحیحة و االعم//ال فی ال//دنیا علی العقائ//د الص// الصالحة، و بعضهم ینقطع دون المقصد و یهوی فی نار جهنم و هو الذی کان علی خالف ذلک، و وصف الصراط فی بعض الروایات بأن//ه أح//د منعر کنای//ة عن ع//دم تمکن یف و أدق من الش// الس//ک یر علی//ه بنفس//ه اال ان یتمس// ائر من الس// الس// بحبل الله المتین، و فی بعض األح//ادیث أن الل//ه عزوج//ل یجعل//ه علی المؤم//نین عریض//ا و علی المذنبین دقیقا، و فی احادیث کث//یرة عن الن//بی

انه الیجوز علی الصراط اح//د اال صلی الله علیه وآله وسلم من کان معه کتاب فیه برائة بوالیة علی بن أبی

المطالب ، و فی الح//دیث عن رس//ول الل//هعلیه الس__راطصلی الله علیه وآله وس_____لم : أثبتکم ق///دما علی الص///

. 1أشدکم حبا ألهل بیتی و بالجملة مسأله وجود پلی بر روی جهنم، مورد اتفاق علمای مسلمین است. و آی//ات و اخب//ار از این مسأله بارها سخن گفته اند، و هیچ دلیلی بر

. 2توجیه ظاهر آیات و روایات نداریم« و در پایان و جمع بندی مطالب سه مبحث صراط، تط__ایر کتب

و میزان می گویند: »اصوال مالصدرا تمامی مشاهدات روز قیامت را

خیاالتی بیش نمی داند: و جمیع ما یراه االنسان یوم القیام//ة ی//راه بعین الخی//ال و هی موج//ودة فی تل//ک ال//دار معت//برة

. 3باقیة فیها ألنها موطن تلک الصور ]تعليقه[869 و 868. توضيح المراد، ص 195_ 91. معاد، سلسله دروس استاد معظم حاج سيد جعفر سيدان، ص 2 ]تعليقه[337، ص 9. االسفار األربعة، ج 3

189صفحۀ' صراط مستقیم وی در این عبارت اینگونه می گوید که هم//انطور که بعضی کهنه و بعضی از کملین چون انبیاء در اثر تقویت قوه خیالش//ان مس//ائلی را ب//ه چش//م خی//ال می بینن//د، تم//امی چیزه//ائی ک//ه در روز قی//امت انس//ان می بین//د هم//ه خی//الی هس//تند و وجود آنها در موطن خیال اس//ت. مبن//ای ایش//ان این است ک//ه ه//ر چ//ه هس//ت نفس اس//ت، خ//ود نفس تکام//ل می کن//د، خ//ود نفس ب//رای خ//ود بهشت و دوزخ تصور می کند، خ//ود نفس م//یزان اس//ت و خ//ود نفس ص//حیفه اعم//ال اس//ت. در حالی که نصوص و ظواهر أدل//ه ح//اکی از وج//ود بهشت و جهنم و وجود صراط و صحیفه اعم//ال است. این نوع توجیهات مانند انداختن ت//یری در ت//اریکی اس//ت. مطلب قاب//ل ت//وجهی ک//ه خ//ود مالصدرا گفت//ه اس//ت و مطلب ص//حیحی اس//ت / ولی خودشان به آن عمل نکرده ان//د /// این اس//ت که مسائل قی//امت از ح//واس م//ا غ//ایب اس//ت و تنها راه شناخت آنها، نصوص اس//ت. آی//ا مس//أله تط//ایر کتب و مس//أله ص//راط از مس//ائل غی//بی نیست، پس چرا درباره آنها نظ//ر می دهن//د؟ چ//ه

دلیلی بر این نوع توجیهات دارند؟ در این قسمت ممکن است گفته شود ایشان ب//ه ظ//اهر أدل//ه اکتف//ا نک//رده و پی ب//ه ب//اطن آنه//ا

برده اند. در جواب می گوئیم: از کج//ا فهمیدن//د ک//ه ب//اطن این أدله این مطالب است؟ آیا شاهدی دارن//د ی//ا تنها چیزی است که به نظرش/ان رس/یده اس/ت؟ ما هرگز نمی ت//وانیم مطل//بی را ک//ه ب//ه ذهنم//ان رسیده به عنوان باطن یک آیه ی//ا روایت مط//رح کنیم. بل//ه دقت در آی//ات و روایت مفی//د ب//وده و مسائلی را زنده می کن//د، ولی اگ//ر برداش//ت م//ا

190صفحۀ' صراط مستقیم مخالف ظاهر آیه و حدیث باشد م//ردود اس//ت. و آنچه در روایات رسیده ک//ه اح//ادیث مانن//د ق//رآن هفتاد بطن دارند، بدین معنا نیست که ه//ر بطن مخالف بطن دیگر یا مخالف ظ//اهر دلی//ل اس//ت. هفتاد بطن دارد یعنی ظاهر مطلب صحیح است و مطالب دیگری هم هس//ت، ک//ه بای//د اس//تخراج ش//ود. ولی آن مط//الب مناف//اتی ب//ا ظ//اهر کالم ندارند. بنابراین اگر برداشت ما از آیه ی//ا ح//دیث مخالف نص یا ظاهر خود آیه و ح//دیث باش//د، آن

برداشت غلط است. ام//ا برداش//ت های مالص//درا از ص//راط، م//یزان، تطایر کتب، بهش//ت، دوزخ، مس//ائل قی//امت و... را نمی توان به عنوان بواطن آیات و روای//ات ب//ه ش//مار آورد. چ//ون هرگ//ز بطن ب//ا ظ//اهر و نص کالم مخ//الفت ن//دارد. ولی این برداش//ت ها ب//ا نص//وص و ظ//واهر م//دارک وحی، ک//امال مناف//ات

1دارد«

.107 و 106 »معاد، سلسله دروس استاد معظم حاج سيد جعفر سيدان« ص 1

191صفحۀ' صراط مستقیمتقریری از مطالب کتاب معاد

گمان حقیر این است که هر کس که زبان ع__ربی بدان__د و متن منقول »أسفار« را در فصل قب__ل ی__ک ب__ار بخوان__د، اش__تباهات عبارات کتاب »معاد« را می فهمد. ولی برای روش__ن تر ش__دن مطلب، خوب است یکبار مطالب ایشان کامال تقریر و س__پس

نقد گردد: ___ م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« معتقدن__د مالص__درا اص__ال1

صراط آخرت را _ ک__ه پ__ل روی جهنم باش__د ___ قب__ول ندارن__د و فقط صراط را س__یر انس__ان ب__ه س__وی خداون__د می دانن__د، این

عبارات را دوباره بنگرید: »بعضی چ__ون مالص__درا در طی بیان__ات مبس__وطی، تص__ریح کرده اند که صراط همان ح__رکت نفس اس__ت. و ص__راط ب__ه معنای سیر نفس در جهت حق و به سوی خداون__د می باش__د و این گونه نیست که بر روی جهنم پلی نصب شده باشد که

مردم از آن عبور کنند«. »مالصدرا صراط را وابسته به نفس و عمل انسان می دان__د

و آن را واقعیتی خارج و مستقل از نفس، نمی داند«. »ایشان می گویند خود آن جسر وجود خارجی ندارد«.

»مالص__درا تم__امی مش__اهدات روز قی__امت را خی__االتی بیشنمی داند«.

_ ظواهر، بلکه نص__وص آی__ات و روای__ات داللت دارد ک__ه پلی2 هست و دلیلی نداریم که روایات را توجیه کنیم. اتفاق علم__ای مس__لمین هم ب__ر همین مطلب اس__ت. پس کالم مالص__درا ب__ه علت مخالفت ب__ا ظ__واهر ___ بلک__ه ب__ا ص__ریح آی__ات و روای__ات و

اجماع _ باطل است. »آنچه از ظاهر آیات و روایات اس_تفاده می ش_ود، مؤی_د این نظریه نیست. در آیات و روایات بسیاری تصریح شده است ک__ه چ__نین پلی وج__ود دارد و ش__کی در آن نیس__ت و مح__ذور عقلی هم ندارد تا ما دست به توجیه بزنیم و به ظاهر آی__ات

و روایات أخذ نکنیم«.

192صفحۀ' صراط مستقیم »دقت در همین حدیث شریفه مسأله وجود جسری ب_ر روی جهنم را تأیید می کند... معلوم می شود جس__ری وج__ود دارد. و اینکه اه__ل بیت ص__راط در دنی__ا هس__تند مناف__اتی ب__ا وج__ود

صراطی در آخرت ندارد«. »به هر حال خیلی روش__ن اس__ت ک__ه ص__راط س__یر تک__املی

اشخاص نیست«. »بالجمل__ة، مس__أله وج__ود پلی ب__ر روی جهنم، م__ورد اتف__اق علمای مسلمین است. و آیات و اخب__ار از این مس__أله باره__ا سخن گفته ان__د و هیچ دلیلی ب__ر توجی__ه ظ__اهر آی__ات و أخب__ار

نداریم«. __ه ح__اکی از وج__ود بهش__ت و جهنم و »نص__وص و ظ__واهر أدل

وجود صراط و صحیفه أعمال است«. »برداشتهای مالصدرا را نمی توان به عنوان ب__واطن آی__ات و روایات به شمار آورد، چون هرگز بطن با ظ__اهر و نص کالم مخالفت ندارد ولی این برداشتها با نصوص و ظواهر مدارک

وحی کامال منافات دارد«. _ اگر واقعا صراط سیر نفس به س__وی خ__دا باش__د، کس__انی3

که منحرف هستند و موحد نیس__تند أص__ال از این ص__راط عب__ورنخواهند کرد، ولی مدارک نقلی خالف این را می گوید:

»از طرفی اگر صراط همان سیر نفس به سوی حق باشد، این فق__ط ب__رای موح__دین خواه__د ب__ود، چ__ون آنه__ائی ک__ه در انحراف هستند اصال در صراط نیس__تند؛ در ح__الی ک__ه ق__رآن کریم و اح__ادیث تص__ریح کرده ان__د ک__ه م__ؤمن و ک__افر از این ص___راط عب___ور ک___رده و کف___ار و معان___دین از آن س___قوط

می کنند«. نکاتی در نقد کتاب معاد

در نقد این مطالب _ گرچه محتاج به نقد نیست _ نکاتی عرضمی شود:

نکته اول: صدرالمتألهین منکر صراط حسی نیستند اگر کسی یکبار متن عبارات صدرالمتألهین را بخواند می فهمد که ایشان نه تنها منکر صراط به معنای پ__ل منص__وب ب__ر روی

193صفحۀ' صراط مستقیم جهنم نیستند، بلکه به ش__دت تالش می کنن__د ک__ه بگوین__د چ__نین

پلی هست. ائی ___ ک__ه مقی__د ب__ه توضیح مطلب اینکه عده ای از حکماء مش__

_ وجود عالم مثال را منکر بودند و بازگشت1شریعت نبوده اند انسان به عالم دنیا را نیز غیرممکن می شمردند، و لذا معتق__دی ی و آالم و ل_ذات حس_ بودن_د پس از م_رگ از م_درکات حس_ خبری نیست و اگر در شرائع الهیه چیزی ب__ه ن__ام »ص__راط« و »میزان« ی__ا »جهنم« و »بهش__ت« آم__ده، هم__ه کنای__ه از ام__ور عقلی است که با حواس قابل ادراک نیست؛ و به تعبیر دیگ__ر،

معاد جسمانی را منکر بودند. از س__وئی متش__رعین اص__رار داش__تند ک__ه بگوین__د در آخ__رتی موج__ود اس__ت و مع__اد، موجودات حسی و لذائذ و آالم حس__

منحصر در معاد روحانی نیست. مالصدرا _ بر أساس مبانی فلسفی خود ___ ث__ابت کردن__د وج__ود صور محسوسه در آخرت، هیچ منافاتی ندارد ب__ا اینک__ه آخ__رت در طول دنیا و مرتبه قویه عالم دنیا باش__د؛ و در هم__ه مب__احث اصرار دارند که آنچ__ه در ش__ریعت آم__ده، در آخ__رت ب__ه هم__ان شکل محسوس که توصیف شده اس__ت می توان__د باش__د. و ب__ا طرح این مسأله ادع__ا می کنن__د ک__ه امک__ان مع__اد جس__مانی را

ثابت کرده اند و بین أدله عقلی و نقلی جمع نموده اند. ب__ر همین اس__اس، مرح__وم ح__اج مال ه__ادی در تعلیق__ه أس__فار

می فرمایند: __ذی یری__د أن الفض__ل فی الجم__ع بین االوض__اع؛ فالص__راط ال شرحناه أنه منهج التوحید و أن له وجهین النظری و العملی، و لکل منهما حدود و مقامات کان روحانیآ، فلیذعن الم__ؤمن أن له صورة أیضا اخرویة محسوسة مم__دودة، کجس__ر ف__وق خن___دق أو ب___ئر وس___یع مس___جور کغ___یره من ام___ور المع___اد

الجسمانی. مراد صدرالمتألهین این است که فضیلت در جم__ع بین هم__ه م__راتب اس__ت؛ ص__راطی ک__ه ت__اکنون آن را توض__یح دادیم و

بر حسب ظواهرعباراتش.837 _ 829. همچون بهمنيار در »التحصيل«، ص 1

194صفحۀ' صراط مستقیم گف__تیم ک__ه هم__ان منهج توحی__د می باش__د و دو جنب__ه علمی و عملی دارد و هر جنبه ای ح__دود و مقام__اتی دارد، آن ص__راط روحانی بود. پس انسان مؤمن باید اعتراف و تصدیق نمای__د که همان صراط _ همچون سائر امور معاد جسمانی _ دارای صورتی اخروی نیز می باشد که محسوس است و مانند پلی

بر باالی خندقی یا چاهی وسیعی کشیده شده است. « باری این مسأله در عبارت صدرالمتألهین آن قدر واضح اس__ت ک__ه هیچ کس از ش__ارحان آراء او چ__یزی غ__یر از این متوج__ه نشده اس__ت. و اگ__ر م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« ی__ک ب__ار عبارات صدرالمتألهین را با دقت مرور می کردن__د چ__نین تهمت

الم ناروائی به بزرگی از بزرگ__ان مکتب اه__ل بیت زدهعلیهم الس__نمی شد.

نکته دوم: علل اشتباه فهمیدن فرمایشات صدرالمتألهین شاید آنچه سبب شده است ایشان عبارت ص__درالمتألهین را از آغاز تا انجام کامال اشتباه بفهمند، این بوده که با مبانی آغازین حکمت متعالیه _ مثل وج__ود ی__ک ش__یء در نش__آت مختل__ف ب__ه صور گوناگون _ آشنا نبوده اند، و لذا با این همه تک__رار و تأکی__د صدرالمتألهین )که حتی پهنای ص__راط و کیفیت راه رفتن روی آن را ن__یز بررس__ی کرده ان__د( چ__ون آغ__از کالمش__ان ن__اظر ب__ه صراط در دنیا بوده است، گمان کرده اند تا آخ__ر همین مطلباست، و صدرالمتألهین می خواهند همه روایات را توجیه کنند. به خصوص _ هم__انطور ک_ه در درس و اش__کال جوابه__ا روش__ن

را بود _ اصال تصور تحقق صراط به نح__و »وح__دت در ک__ثرت« ننم__وده بودن__د ت__ا بتوانن__د ص__در و ذی__ل عب__ارت کت__اب ش__ریف

»أسفار« را به هم ربط دهند. توضیح این سخن آنکه: فهم روایات مرب__وط ب__ه ع__الم آخ__رت، بدون تعقل سعه وجودی آخرت و »وحدت« حقائق اخ__روی در عین »کثرت« ممکن نیست، و حکمت متعالیه نیز ب__ا اکتش__اف این حقیقت ب__ه فهم بس__یاری از روای__ات نائ__ل ش__ده اس__ت.

آیت الله شجاعی مدظله در توضیح این مسأله می فرمایند:

195صفحۀ' صراط مستقیم دقت و تأمل در آیات واحادیث مربوط به عوالم ب__االتر و ب__ه بهشت ها و جهنم ها به خوبی ما را ب__ه این واقعیت می رس__اند که نظام بهشتی و احکام و آثار آن و همچنین نظ__ام جهنمی و آثار و لوازم آن و بطور کلی نظام ه__ای ب__االتر و اخ__روی و احکام آنها در، در عین تشابه جزئی با نظ__ام م__ادی و ع__الم دنیا، مغایرتها و امتیازهای کلی و اساس__ی ب__ا نظ__ام م__ادی و احکام و آثار آن و فرق اصولی و بنیادی با ع__الم م__اده و ب__ه

تعبیر دیگر، با دنیای ما دارند. در آیات و روایات به یک سلس__له موض__وعات و مس__ائلی در خصوص عوالم باالتر و بهشت ها و جهنم ها برخورد می ک__نیم و با یک رشته احکام و آثاری روبرو می شویم که برای ما ب__ا یافته های ما در این نظام هستند و یا احیانا غیرقاب__ل هض__م، ب_ه ط_وری ک_ه گ_اهی تص_ور و تص_ویر ذه_نی آنه_ا ب_رای م_ا مشکل است واز تصویر و ترسیم آنها در ذهن و فک__ر ع__اجز

می شویم.الم« ... از باب مثال، قرآن کریم عوالم بهش__تی را »دارالس__ می نام__د، یع__نی نظ__ام و ی__ا نظام ه__ایی ک__ه در آنه__ا و در بین موجودات آنها ت__زاحم و تم__انع وج__ود ن__دارد و هیچ موج__ودی موجودیت موجود دیگ__ر را در هیچ ش__رایط و اح__والی تهدی__د نمی کن__د و ک__ل نظ__ام و حق__ایق و موج__ودات آن و رواب__ط و احکام و سنن ح__اکم در آن هم__ه و هم__ه ب__ر اس_اس س__لم و سالم است و نه بر اساس تزاحم و نفی و طرد که در ع__الم

ماده و دنیای ما حاکم است. ب__ه بی__ان دیگ__ر، نظام ه__ای ب__االتر وج__ود و ع__والم ق__رب و بهشت ها از یک وحدت و س__نخیت خاص__ی در عین ک__ثرت، و همچ__نین از ی__ک غ__یریت و ک__ثرت خاص__ی در عین وح__دت برخوردارند غیریت بین دو موجود در آن عوالم مانند غیریت بین دو موجود در عالم ماده نیست که ه__ر ک__دام دیگ__ری را طرد و نفی کند و در شرایط زمانی و مکانی خ__اص و ی__ا در وضع و جهت و نسبت های مخصوصی بین آنها تزاحم و تمانع پیش آید و موج__ودیت ه__ر ک__دام از ناحی__ه آن دیگ__ری تهدی__د

بشود. دارالسالم بودن عوالم باالتر هستی و نظام ه__ای بهش__تی در_زاحم و دارالتم__انع ب__ودن ع__الم م_اده، ی_ک جهت برابر دارالت

196صفحۀ' صراط مستقیم اف__تراق اساس__ی و بنی__ادی بین این دو نظ__ام و بین احک_ام و آث__ار آنهاس__ت، جهت اف__تراق و امتی__ازی ک__ه ب__ه ظ__اهر و در مجموع یک جهت افتراق و تمایز و امتیاز است و در حقیقت و در مقام تفصیل م__وجب افتراقه__ا و مغایرته__ای بیش__ماری بین این دو نظام و بین احکام آنها خواهد بود، به طوری ک__ه هر چه در این خصوص به تأمل ب__پردازیم ب__ه این افتراقه__ا و مغایرتها که از این جهت افتراق اساسی پیش می آید بیش__تر

1پی می بریم.«

یکی از فضال می گفتند: »بعد از درس از ایش__ان پرس__یدم اگ__ر واقعا مالصدرا پل آخرت را قبول ندارند، پس چرا عبارت شیخ

صدوق را نقل نموده اند و بدون هیچ نقدی عبور کرده اند؟ ایشان در جواب گفتند:

بزرگان می گویند: ایشان اهل تدلیس ب//وده اس//ت، و این چ//نین می گوی//د ت//ا م//راد حقیقی اش را ه//ر کسی متوج//ه نش//ود و ب//ه مخ//الفت ب//ا ظ//واهر پی

نبرد«!!! أقول: ظاهرا مراد از بزرگان، استاد ایشان مرح__وم آق__ا ش__یخ مجتبی قزوینی هستند؛ چ__را ک__ه ایش__ان در اواخ__ر جل__د س__وم

، پس از اینک__ه در نه__ایت از فهم105»بی__ان الفرق__ان« ص صحیح کالم صدرالمتألهین عاجز می شوند و کلم__ات ایش__ان را ض___د و نقیض می یابن___د، ذی___ل عن___وان »تنبی___ه« می گوین___د ص__درالمتألهین در این عب__ارات ت__دلیس می کن__د و این روش،

خالف انصاف و عقل است. روی سخن حقیر با مرحوم آقا ش__یخ مجت__بی قزوی__نی نیس__ت.

چون ایش__ان کمی ب__ا فلس__فه آش__نا بودن__د؛ اوال متوج__هثانیانشدن نظریه صدرالمتألهین در معاد عجیب نیست.

روی سخن با مدرس محترم کتاب »معاد« است ک__ه حتی این زحمت را به خود نداده اند که عبارت صدرالمتألهین را ی_ک ب_ار با دقت مطالعه کنند؛ در حالی که نسبت ب__ه مب__انی علمی وی ن_یز ک_امال ناآگ_اه و از حکمت متعالی__ه بی اطالع می باش__ند. ب_ا

.150 و 149. معاد یا بازگشت به سوی خدا، ص 1

197صفحۀ' صراط مستقیم وج__ود این در ب__االی من__ابر و ب__ر س__کوی ت__دریس، داد س__خن می دهند و مالصدراها و حاج مالهادی ه__ا و عالم__ه طباطبائی ه__ا را به باد استهزا می گیرند و به جای اعتراف به ندانستن خ__ود، به ایشان نسبت تدلیس می دهند و ن__ام این مط__الب را ت__رویج

1مکتب اهل بیت و درس عقائد می نهند!

متأسفانه تفکیکیان وقتی به نقد حکمت و عرف__ان می پردازن__د نه فقط موازین علمی نقد را فراموش می کنند بلک__ه م__وازین ش__رعی را ن__یز ب__ه بوت__ۀ' نس__یان می س__پارند. مگ__ر اه__ل بیت

علیه السالم نفرمودند: __ه كم__ا ينم__اث هم المؤمن أخاه انماث اإليم__ان من قلب »إذا ات

2الملح في الماء.«

هر کس به برادر مؤمن خ__ود ظن ب__د ب__برد، ایم__ان در دلشذوب می شود چنانکه نمک در آب حل می شود.

همه« 3»المؤمن ال يغش أخاه ...و ال يت

مؤمن حقیقی به برادر مؤمن خود سوء ظن ندارد.

. برای قضاوت دربارۀ' این گونه نسبت های ناروا به صدرالمتألهین رحمه الله این مطلب1 را با اوصاف صدرالمتألهین در کالم مرحوم فیض کاشانی _ که ده سال در کنار ایشان

(61زندگی کرده اند _ مقایسه کنید )رک: ده رساله محقق بزرگ فیض کاشانی؛ ص هر جا بزرگى به انگشت اشارت نشان دادند كه نوعى از علم و كم__ال پيش او هس__ت،

سحبا على الهمام ال مشيا على القدم، رفت و به قدر مايه و استعداد بهره يافت.تمتع به هر گوشهاى يافتم ز هر خرمنى خوشهاى يافتم

ما قدم از سر كنيم در طلب يار راه بجائى نبرد هر كه به اقدام رفت تا آنكه در بلده طيبه قم به خدمت صدر اهل عرفان و بدر س__پهر ايق__ان »ص__در ال__دين محمد شيرازى«- قدس الله روحه و سره- كه در فن__ون علم ب__اطن، يگان__ه ده__ر و س__ر آمد عصر خود بود، رحل اقامت افكند، مدت هشت سال ماند و ب__ه رياض__ت و مجاه__ده

مشغول شد تا فى الجمله بصيرتى در فنون علم باطن يافت.شبان وادى حيرت گهى رسد بمراد كه هشت سال بجان خدمت شعيب كند

و آخر به شرف مصاهرت ايشان سر آفراز گرديد. ب_از چ_ون مش__ار الي__ه از قم ب_ه ش__يراز تكلي__ف نمودن_د و ب__دانجا اق__امت فرمودن__د، ب__ه

« به شيراز رفته، قريب ب__ه دو27مقتضاى »فإن أتممت عشرا فمن عندك« »قصص/ سال ديگر در خدمت با برك__ات ايش__ان ب__ه س__ر ب__رده و از انف__اس طيب__ه ايش__ان بس__ى استفاده نمود و قبل از سفر شيراز و بعد از آن در كاشان ب__ه رع__ايت ن__اموس خان__دان

مشغول مىبود، و از آنجا به فراغت قناعت مىگذرانيدحدیث اول باب تهمت/ از امام صادق. 361، ص: 2. الكافي )ط - اإلسالمية(، ج2 ظاهرا در این باره در کافی شریف روایات صریحتر موج__ود622، ص: 2. الخصال، ج3

است )االمر الیکم(

198صفحۀ' صراط مستقیمنکته سوم: خلط بدن اخروی با نفس

م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« گم__ان کرده ان__د ک__ه عب__ارت صدرالمتألهین در پایان بحث )که فرموده اند: سالک در ص__راط با راه یکی است، و سر بر پای خود می نهد و پ__ا ب__ر س__ر خ__ود می گذارد( مربوط به صراط آخرت و مالزم با انکار پل معه__ود می باش___د و ب___ر این مطلب، در درس خ___ود ن___یز پافش___اری

می کردند. از عرائض سابق روشن شد که این عبارت ناظر به صراط در دنیا است، همه شارحان کالم ایشان ن__یز همین را فهمیده ان__د. عبارات مرحوم فیض و حکیم سبزواری در تعلیقه »أس__فار« و

در این جهت هماهنگ است و اگر کسی ب__ا حکمت1سائر کتبمتعالیه آشنا باشد، غیر از این توهم نمی کند.

صراط آخرت چیزی است غیر از بدن أخروی، و انسان با بدن أخروی ب__ر روی آن گ__ام ب__ر می دارد و آن را طی می نمای__د؛ و

این امر محتاج توضیح در عبارات صدرالمتألهین نیست. نکت__ه ش__ایان توج__ه این اس__ت ک__ه: ص__درالمتألهین ب__ر اس__اس مبانی خود، معتقدند نفس به بدن مادی و بدن أخروی احاط__ه دارد و به تعبیری بدن در درون نفس است؛ و چون ب__ه اعتق__اد ایشان صراط اخ__روی جل__وه دیگ__ر هم__ان مس__یری اس__ت ک__ه انسان در دنیا با دست خود طی ک__رده و س__اخته خ__ود انس__ان

ونفس سالکاس__ت، طبیع__ة ص__راط أخ__روی ن__یز در درون متحد با او خواهد بود )از باب اتح__اد علت ب__ا معل__ول( ولی این

بدنمسأله هیچ ربطی به ظواهر روایات ن__دارد ک__ه می گوی__د هر کس غیر از صراط است. أخروی

این مسأله در اینجا همچون اعتقاد این بزرگان می ماند نسبت ب__ه ع__الم م__اده در قی__اس ب__ا وج__ودات مقدس__ه معص__ومین

؛ زیرا معتقدند نفس امام به هم__ه موج__ودات ع__المعلیهم السالم إحاط__ه دارد و در مرتب__ه علیت نس__بت ب__ه آنه__ا ق__رار دارد و واس__طه فیض بین حض__رت رب األرب__اب و س__ائر موج__ودات

359 _358، و »اسرار الحکم« ص 1180. رک: »علم اليقين« ص 1 ، و نيز فصل س__ومهمين کتاب.

199صفحۀ' صراط مستقیم نفسمی باشد و به تعبیری می گویند همه موجودات در درون

می باشد. امام آیا خنده دار نیست که در رد این کالم متین بگویند: ظواهر أدله

حض_____رت رس_____ول الل_____هب/////دن مق/////دسداللت دارد غیر از کوه أحد و غیر از ن__یزه و شمش__یر وصلی الله علیه وآله وسلم

غیر از دیوارهای مسجد مدینه ب__وده اس__ت! آری ب__دن مق__دس غ__یر از هم__ه اینهاس__ت، ولی نفس مق__دس ب__ه هم__ه احاط__ه وجودی دارد؛ بلک__ه ب__ه تعب__یری ک__ل ع__الم مص__نوع اوس__ت ن__ه

باالستقالل، که تفویض است؛ بلکه در طول خداوند متعال:1»فإنا صنائع ربنا و الناس بعد صنائع لنا.«

»ما ساخته شده پروردگارمان می باشیم و پس از آن مردمساخته شده ما می باشند.

و حاص__ل مطلب اینک__ه عب__ارت ص__درالمتألهین در پای__ان کالم، . و اینک_ه ایش_ان ص_راط2هیچ ارتباطی به صراط آخرت ن_دارد

آخرت را صنعت و ساخته خود انسان می دانند ن__یز ب__ه معن__ای إنکار وجود پل در آخ__رت نیس__ت؛ چ__را ک__ه از ب__اب وح__دت در

کثرت است که توضیح آن سابقا گذشت. توضیحی دربارۀ2 وحدت در کثرت صراط آخرت

سؤالی که در اینجا ممکن است پیش بیاید این است ک__ه: اگ__ر صراط ه__ر کس مص__نوع خ__ود اوس__ت و معل__ول خ__ود او و ب__ه نحوی متحد با خود او، پس آنچه در روایات آم__ده ک__ه ص__راط،

المنوعی اتحاد با نفس مق__دس حض__رت أمیرالمؤم__نین علیه الس__دارد چگونه است؟

در پاسخ این سؤال دو احتمال وجود دارد: : حقیقت و أصل پ__ل، وابس__ته ب__ه نفس مق__دساحتمال اول

؛ البت__ه ذک__ر اين روايت بن__ابراين اس__ت ک__ه الم در»لن__ا«28. »نهج البالغ__ة« نام__ه 1اختصاص باشد نه تعليل.

. ظاهرا مدرس محترم کت_اب »مع_اد« تعب_ير »طري_ق اآلخ_رة« را ب_ه معن_ای »پ_ل در2 آخرت« فهميده اند و از همه قرائن مکتنف به کالم نيز غفلت کرده اند، ولی ظاهر همين تعبير نيز »الطريق إلی اآلخرة« است؛ يعنی صراط در دني__ا، مث__ل»ج__اده طه__ران« ک__ه

يعنی: به سوی طهران، نه در طهران.

200صفحۀ' صراط مستقیم آن حض__رت اس__ت، ولی ه__ر کس__ی ب__ه مق__داری ک__ه از نفس مق__دس آن حض__رت به__ره ب__رده و کس__ب فیوض__ات نم__وده و والیت آن حضرت را به دست آورده، به همان مقدار در آخرت

از صراط بهره دارد. و این دو علت در طول یکدیگر است؛ یع__نی وابس__ته ب__ه نفس هر کس است از این حیث ک__ه او این کم__ال را تحص__یل ک__رده است و وابسته به نفس مق__دس آن حض__رت اس__ت؛ چ__را ک__ه نفوس این کماالت را )عقائد و اعمال حسنه( از نفس مقدسه

آن حضرت می گیرند و از آن منبع اشراب می شوند. نظیر انتساب همه خوبی ها به خداوند متعال، که همه خوبی ه__ا و کماالت از او و برای اوست، ولی مستند به نف__وس انس__انی

نیز می شود از باب استفاضه از فیض خداوند. مثال این مطلب، أحادیث باب حوض کوثر است ک_ه ش_واهدی در آنها هس__ت ک__ه حقیقت ح__وض ک__وثر ظه__ور و ب__روز والیت

و قائم ب__ه آن حض__رت می باش__د، ولی 1علیه السالمأمیرالمؤمنین مؤمنین می روند و از آن سیراب می شوند ب__ه مق__داری ک__ه در دنیا _ در اثر عمل خود ___ از والیت آن حض__رت به__ره برده ان__د. پس هر کس هر چه از حوض کوثر می نوشد تجلی عم__ل خ__ود

ما کنتم تعملون[اوست که: در عین اینکه آنچ__ه2]ال تجزون إالالم می نوشد چون والیت حضرت مولی الم__والی اس__تعلیه الس__

قائم به نفس آن حضرت است و در حقیقت فیضی اس__ت ک__ه از نفس آن حض__رت ت__راوش ک__رده، و ش__خص آن را ب__ا عم__ل

.خود اکتساب نموده است نظیر همین مسأله دربارۀ' ماه رمض__ان آم__ده؛ چ__ون ب__رخی از اه__ل مع__رفت قائلن__د ک__ه ماه ه__ای مختل__ف می توان__د حقیق__تی مج__رده از زم__ان داش__ته باش__دکه آن حقیقت دارای ش__عور و إدراک است، و دعای وداع ماه رمضان _ در صحیفه س__جادیه _ نیز مؤید همین امر است. در روایت است ک__ه در روز قی__امت ماه رمضان، با بهترین صورت محشورمی شود و خداون__د ام__ر

، مجلس شصت و ششم9. رک: »معاد شناسی« ج 1: یس.36 از سورۀ' 54. آیه 2

201صفحۀ' صراط مستقیم می نماید مقدار بسیار زیادی _ که زیادی آن را کسی نمی فهمد _ لباس های بهشتی ب__ه آن می دهن__د و س__پس ب__ه مؤم_نین ام_ر می کنند که هر کسی به ق__در ط__اعت خ_ود در م__اه رمض__ان از این لباس ها بردارد و مؤمنین به نزدماه رمض__ان می رون__د و از

این در اینج___ا می ت___وان گفت: 1آن لباس ه___ا ب___ر می دارن___د... لباس ها عین عمل مؤمنین است و لذا قائم ب_ه نف_وس ایش_ان است؛ و در عین حال متعلق به م__اه رمض__ان ن__یز هس__ت و در حقیقت، برک__اتی اس__ت ک__ه نف__وس از م__اه مب__ارک رمض__ان

استفاضه نموده اند.

ب__ه همین بی__انرحمه الل__ه عب__ارات ش__ارحین کالم ص__درالمتألهین اشاره دارد. عالمه رفیعی می فرمایند:

الم و علی صلی الله علیه وآله وس___لم »علت اینک__ه پی__امبر وعلیه الس___ جبرئیل در صراط ایستاده اند، این است که صراط اهل دنی__ا را این س__ه بزرگ__وار س__اخته اند. جبرئی__ل وحی آس__مانی و أحکام دین خدا را آورد، وپی__امبر خ__دا تبلی__غ ک__رده و علی ب__ا روح والیت در آن دمید و جان داد و نگه_داری نم__ود. ص__راطمه ص__راط دنی__ا اس__ت. پس این س__ه نف__ر آخ__رت ن__یز مجس__

. 2صاحب آن هستند« و مرحوم مال علی نوری در حاشیه »اسرار اآلیات« در شرح و توضیح وحدت صراط با نفس امام معصوم _ در عین اتح__ادش

با نفوس سالکین صراط _ می فرماید: »س_ر ذل_ک ه_و ک_ون نفس ک_ل م_ؤمن و مؤمن_ة ش_عبة من شعب امامه الذی هو حجة الله علیه. و سر ک__ون ک__ل نفس منهما شعبة من شعب االمام ___ أی ام__ام زمان__ه ___ ه__و ک__ون نفس الم__ؤمن و المؤمن__ة بم__ا هی نفس__هما من اش__عة ن__ور امامهم__ا، و الن__ور اولی بش__عاعه من مح__ل ش__عاعه، إذ ک__ل شیء أولی بأثره من نفس ذلک االثر الذی من__ه بدئ__ه و إلی__ه

.190، ص7. بحار األنوار، ج 1154. معاد از دیدگاه عالمه رفیعی قزوینی، ص 2

202صفحۀ' صراط مستقیم__المؤمنين منع__وده. و من هاهن__ا ق__ال تع__الی بي أولى ب ]الن

1أنفسهم[ فی غ__دیر خم: »ألس__تصلی الله علیه وآله وس__لم و من هاهنا ق__ال

أولی بکم من انفسکم« قالوا: بلی. فقال: »من کنت م__واله فعلی مواله« الحدیث. و بالجملة فالصراط المستقیم االصل الکلی العام الجامع هو نفس الحجة سیما نفس الکل الحج__ة علی الکل المسماة بالعلویة العلیا و ب__ذات الل__ه العلی__ا، کم__ا فسر ص__راط الک__ل المس__تقیم ب__أمیرالمؤمنین ام__یر ممال__ک الوالیة من قدیم االیام إلی قی__ام القیام__ة الک__بری، و م__رادی من قدیم االیام من بدء ایجاد آدم ب__ل ایج__اد الع__الم فأحس__ن

2التأمل. «

جالب اینجاست که حتی شیخ أحمد حسائی نیز که در بسیاری موارد، در فهم کالم صدرالمتألهین به خط__ا دچ__ار می ش__ود، از عبارات ایشان نوعی وحدت در کثرت متوج__ه ش__ده ک__ه جنب__ه

الم وحدت آن قائم به نفس ام__ام و جنب__ه ک__ثرت آن ب__هعلیه الس__ کثرت نفوس مرتبط است، و ای کاش بزرگان تفکی__ک در ح__د

بزرگان شیخیه ازحکمت آگاه می بودند. می گوید: شرح العرشیهایشان در

__ة، ه__و س__یرک »و الحق أن الصراط ال__ذی یوص__لک إلی الجن بأقدام أعمالک، و نظر علمک، و معرفتک علی حدود الل__ه، و تعریفه لله__دی، و تعرف__ه ل__ک بآیات__ه ال__تی فی نفس__ک، ف__إن ص__ورة ه__ذه الح__دود، و التعریف__ات و التعرف__ات بآیات__ه، هی الصراط الممدود یوم القیامة علی جسر جهنم، و ه__و الکلییرک علی تل__ک الج__امع لجمی__ع الص__راطات الجزئی__ة، و س__ الحدود و المعالم، التی هی الصراط األعظم، المم__دود علی متن جهنم، بأق__دام أعمال__ک، و بعین علم__ک و معرفت__ک، ه__و

3صراطک الخاص بک الموصل لک إلی ماخلقت له.«

....و قوله: »کل من یشاهده یعرف أن__ه ص__نعک وبن__اؤک« وذلک النکشاف الحقائق یوم القیامة، یوم تبدی الضمائر.

: االحزاب33 از سوره 6 آیه 1493 أسرار اآلیات، ص 290 و 89، ص 3. »شرح العرشیه« ج 3

203صفحۀ' صراط مستقیم و الصراط الممدود جسرا علی جهنم واحد؛ ألنه صورة والیة أمیرالمؤمنین علیه السالم، و الخالئق کلهم مکلفون بالمرور

علی ذلک الجسر الواحد. و أما ص__راطک الخ__اص ب__ک؛ فه__و ص__ورة س__یرک فی ذل__ک، أعنی سیرک فی القیام بأوامر الله تعالی، و اجتن__اب نواهی__ه علی النحو الذی أمرک به، و علم__ک و اعتق__ادات ک__التی هی سیرک فیما یراد منک معرفته، و اعتقادک له، و هو الذی من رآه عرف أنه صنعک و بناؤک، ألنه صورة عملک، و علم__ک و

1اعتقادک.«

بگوئیم که چون نفس مقدس حضرت مص__داقاحتمال دوم: أتم صراط مستقیم می باش__د از ب__اب حم__ل ب__ر أتم مص__ادیق، عنوان صراط مستقیم بر آن حضرت حمل شده اس__ت؛ یع__نی

گرچه ظاهر تعابیر حصر است ولی در واقع حصر نباشد. شاهد این مطلب روایات متعددی در أبواب مختلف اس__ت ک__ه

با لسان حصر صفت کم__الی را ب__ر خ__ود حم__لعلیهم السالم أئمه نموده ان__د، ولی ق__رائن، ش__اهد ب__ر ع__دم حص__ر اس__ت و اینک__ه روایات از باب ج__ری و تط__بیق می باش__د ک__ه نمونه ه__ای آن در

احادیث تفسیری به وفور دیده می شود.

نکته چهارم: آیات قرآن صراحت و ظهوری در صراط معهود نداردمدرس محترم کتاب »معاد« می گویند:

»در آیات و روایات بسیاری تصریح شده است که چنین پلیوجود دارد«

و می گویند: »قرآن کریم و احادیث تصریح کرده اند که م__ؤمن و ک__افر از این ص__راط عب__ور ک__رده و کف__ار و معان__دین از آن س__قوط

واردها[می کنند: ]و إن منکم إال ای ک__اش یکی از این آی__ات بس__یار و ص__ریح را ب__ه م__ا نش__ان

می دادند تا آشنائی مان با قرآن مجید بیشتر می شد؟!92. همان ص 1

204صفحۀ' صراط مستقیم کلمه »صراط« در قرآن مجید چهل و پنج بار تکرار شده است ک__ه در این می__ان، م__واردی ک__ه احتم__ال ص__راط آخ__رت در آن

در سائر موارد، یا قرائن کامال داللتهست شش مورد است. یع__نی مس__یر ح__رکت عملی انس__ان دربر صراط دنیا می کند _

دنیا _ و یا الأقل مجمل است. آن شش مورد عبارت است از:

وي و من اهتدى[_ 1 1]فستعلمون من أصحاب الصراط الس

»پس خواهند دانست چه کسانی اص__حاب ص__راط مس__تقیممی باشند و چه کسانی هدایت یافته اند. «

در این آیه به قرینه ح__رف تنفیس، احتم__ال داده می ش__ود ک__ه ص__راط آخ__رت باش__د، ولی معل__وم ]الصراط الس__وی[مراد از

است که حرف تنفیس بر ماده علم درآمده است و با ص__راط دنیا نیز سازگار است و ماضی ب__ودن »اهت__دی« ن__یز ح__اکی از اختالف زمان علم و معلوم می باشد و در هر حال، ظهوری در

کار نیست چه رسد به تصریح. 2]هدوا إلی صرط الحمید[ _ 2

»و به صراط ]خداوند[ حمید هدایت شده اند.«. 3 صراط دنیا است]هدوا[ظاهر آیه به قرینه ماضی بودن

عالوه بر اینکه اگر مراد صراط آخرت باش__د، بای__د می فرم__ود: علی صراط الحمید چون هدایت به صراط آخرت مختص هم__ه است و پس از رسیدن به آن، عده ای نجات می یابند و عده ای

محروم می مانند و هالک می شوند. ذین الیؤمنون باألخرة عن الصرط لن_کبون[3 4 _ ]إن ال

»هر آینه کسانی که به آخ__رت ایم__ان نمی آورن__د، از ص__راطمنحرف می باشند.«

: طه20، از سوره 135. آيه 1: الحج22، از سوره 24. آيه 2 . طبق مبنای صدرالمتألهين رحمه الله ماضی بودن دال بر »صراط دنيا« نيست؛ چ__ون3

صراط آخرت نيز هم اکنون موجود است، ولی به هر حال ظهور در صراط آخرت پي__دانمی کند.

: المؤمنون23، از سوره 74. آيه 4

205صفحۀ' صراط مستقیم ظاهر این آیه گرچه صراط آخرت است، ولی با توج__ه ب__ه آی__ه

__دعوهمقبل معلوم می شود ظهور در صراط دنیا دارد: ک لت ]إن و روشن است آی_ه قب_ل س__بب می ش_ود1إلی صرط مستقیم[

ظهور در عهد داشته باشد. ]الصرط[»ال« در ى4 _ ]و لو نشاء لطمسنا على أعينهم فاستبقوا الصراط فأن

2يبصرون[

و اگر بخواهيم، هرآين__ه ف__روغ از ديدگانش__ان مىگ__يريم ت_ا در راه ]كج[ بر هم پيشى جويند؛ ولى چگونه می توانند ببينن__د و

راه را بیابند؟ این آیه نیز نه تنها تصریح ندارد، بلکه تفاسیری چ__ون »تبی__ان« و »مجمع البیان« و »بیضاوی« و »المیزان« برای آن ظه__وری

در صراط أخروی نیز قائل نشده اند. . 3 _ ]فاهدوهم إلى صراط الجحيم[5

»ایشان را به صراط جهنم هدایت کنید. « تفاسیر این آیه را حمل بر صراط اخروی کرده اند و قرائن هم

مؤید این حمل است. 6 _ ]فسيدخلهم في رحمة منه و فضل و يهديهم إليه صراطا

4مستقيما[

»خداوند ایش__ان را رد رحم__تی از ج__انب خ__ود و در فض__ل و کرمش، داخ__ل خواه__د ک__رد و ایش__ان را ب__ه س__وی خ__ود ب__ه

صراطی مستقیم هدایت می نماید. «. ن__یز بیای__د]یه__دیهم[بنابراین ک__ه ح__رف تنفیس ب__ر س__ر کلم__ه

اخ__روی باش__د، ولی این]ص__راطا[احتم__ال دارد ک__ه م__راد از احتمال مرجوح است؛ زیرا با تنکیر »صراط« سازگار نیست و__ة« اس__ت ن__ه نیز صراط آخرت )ب__ه حس__ب ظ__اهر( »إلی الجن »إلی الله«. عالوه بر این، مفاد این آیه حداکثر احتم__ال اس__ت

و نه ظهور. : المؤمنون23، از سوره 73. آيه 1: يس 36، از سوره 66. آيه 2: الصافات37، از سوره 23. آيه 3: النساء4، از سوره 175 آيه 4

206صفحۀ' صراط مستقیم وارده__ا[ام__ا آی__ه ش__ریفه ک__ه در عب__ارت کت__اب1]إن منکم إال

»معاد« آمده است، هر کس به لغت آشنا باشد می فهم__د ک__ه این آیه فقط داللت می کن__د ک__ه هم__ه داخ_ل جهنم می ش__وند و هیچ داللتی بر وج__ود پ__ل و اینک__ه هم__ه روی آن خواهن__د رفت،

ندارد )نه به نحو ظهور و نه به نحو تصریح(. آری، مرحوم عالمه طباطبائی از این آیه ب_ه ض_میمه مق_دمات خارجی استفاده کرده اند که بای__د پلی وج__ود داش__ته باش__د ، و عده ای نیز آیه شریفه را تط__بیق ب__ر ص__راط کرده ان__د، ولی در

آیه _ به تنهائی _ هیچ داللتی نیست. و حاصل اینکه تنها آیه ای که داللت بر ص__راط آخ__رت دارد آی__ه

می باشد و این آی__ه ن__یز گرچ__ه 2]فاهدوهم إلى صراط الجحيم[ ناظر به صراط آخرت است، ولی داللتی بر پلی بر روی جهنم ندارد؛ چون صراط جحیم می تواند راهی به درون جهنم باشد. به خصوص که در بحث های سابق گذشت که عده ای ب__ا توج__ه ب__ه این آی__ه گفته ان__د ک__ه راه مؤم__نین از ک__افرین جداس__ت و »صراط جحیم« راهی به سوی آتش است نه پلی بر روی آن. عالوه بر این، این آیه داللتی هم بر عبور همه کفار ___ آن گون__ه که در کتاب »معاد« ادعا شده است _ ندارد. آیه دیگری نیز در

قرآن کریم وجود ندارد که داللت بر مدعای مذکور بنماید. حال بار دیگر به این عبارات نگاه کنید:

ش__ده اس__ت ک__هدر آیات و روایات بس//یاری تص//ریح»چنین پلی وجود دارد«.

کرده ان__د ک__ه م__ؤمن وقرآن کریم و اح//ادیث تص//ریح» ک___افر از این ص___راط عب___ور ک___رده و کف___ار از آن س___قوط

می نمایند«. آری، این سیره پیوسته مدرس کتاب »معاد« است که ب__ر ه__ر چیزی که مؤی__د نت__ائج از پیش تع_یین ش__ده ایش__ان باش__د، ن__ام »صریح و نص و بین و بدیهی و... « می نهند و در حالی ک__ه در قرآن حتی یک آیه هم دال بر این معنا _ حتی ب__ه نح__و ظه__ور _

: مریم.19، از سوره 71 آيه 1: الصافات37، از سوره 23. آيه 2

207صفحۀ' صراط مستقیم نیست! می گویند: آیات تصریح کرده، قرآن کریم تصریح کرده

. 1است و با کمال تأسف، شنوندگان کالم ایش__ان ب__ه خ__ود زحمت ب__از

کردن قرآن را نمی دهند و یا للعجب العجاب! باری ایشان در نقد مالصدرا می گوین__د ق__رآن ص__ریح اس__ت در این که همه بر روی پل می روند حتی کفار، و صراط اختصاص وارده__ا« اس__تدالل به موح__دین ن__دارد، و ب__ه آی__ه »إن منکم إال می کنند؛ در حالی که این آیه فقط دال بر ورود هم__ه ب__ه جهنم است، ولی آیا از روی پل یا نه؟ آیه س__اکت اس__ت. چ__ه بس__ا _ همان طور ک__ه از عب__ارات ص__درالمتألهین اس__تفاده می ش__ود _ کفار مستقیما به جهنم وارد ش__وند و از روی پ__ل عب__ور نکنن__د؛ گرچه توجیه دیگری نیز برای کالم ایشان پیش از این گذشت. جالب اینجاست که این احتمال را _ که مدرس محترم مخ__الف ص__ریح آی__ات و روای__ات ش__مرده اند ___ مح__دث اخب__ارگرای م__ا

نیز ذک__ر کرده ان__د وأعلی الله مقامه الشریف مرحوم عالمه مجلسی احتمال داده اند که:

»کفار و مشرکان و مخالفان در أول صراط یا پیش از ورود. 2به صراط به جهنم می روند«

افزون بر همه اینها، صدرالمتألهین ص_راط مس__تقیم را مختص به مؤمنین می دانند نه مطلق صراط را، و پیداست که از عدم

أخص، عدم أعم الزم نمی آید. نکته پنجم: اعتقاد به صراط اجماعی نیست

ایشان می گویند: مورد اتف//اق علم//ای»مسأله وج__ود پلی ب__ر روی جهنم،

است«. مسلمین ای کاش ایشان قبل از این ادع__ای إجم__اع نگ__اهی ب__ه کلم__ات بزرگان می انداختند. در همین کتاب دیدیم که س__ید مرتض__ی و

. گرچه اين بحث کمی طوالنی شد ولی غرض اين ب__ود ک__ه اين س__يرۀ' ایش__ان روش__ن1شود.

464 و 463. حق اليقين« ص 2

208صفحۀ' صراط مستقیم ش__یخ طوس__ی و خواج__ه نص__یرالدین طوس__ی و فاض__ل مق__داد

همه نسبت به وجود صراط به معن__ای »پ__ل« ادع__ایقدس سرهم تردید و عدم اعتقاد داشتند، و محقق حلی ع__دم آن را تق__ویت کردند. الب__د س__ید و ش__یخ و خواج__ه و محق__ق و فاض__ل ن__یز از

1علمای اسالم نیستند! قول به وجود »پل« در آخرت از مس__لمات ش__ریعت نیس__ت و اعتقاد به آن واجب نمی باشد و مخالفینی داشته اس__ت؛ و چ__ه زیبا محقق نحریر کاشف الغطاء در »کشف الغط__اء« در بی__ان

»ما یجب معرفته« می فرماید: »و ال تلزم معرفة أن الصراط جسم دقیق أو ه_و عب__ارة عن

2االستقامة المعنویة، علی خالف التحقیق.«

»و ش__ناختن اینک__ه ص__راط جس__می باری__ک اس__ت ی__ا اینک__ه صراط عبارت است از استقامت معنوی و پایداری در دین _

که این نظر مخالف حق است _ واجب نمی باشد. « جالب تر از همه این مطالب، این است که ایش__ان قب__ل از این عبارت، عبارت »توضیح الم_راد« را در س__یاق تأیی_د خ_ود ذک_ر کرده اند، با وجود اینکه آن هم دال بر این است که پلی وج__ود

ندارد و مفاد أدله، تشبیه معقول به محسوس است! نکته ای که در اینجا حائز اهمیت است این اس__ت ک__ه انک__ار ی__ا

تردید این بزرگان نباید سبب تعجب باشد به دو علت: کس__انی ک__ه از ت__اریخ ت__دوین ح__دیث ش__یعه مطلع ان__دال//ف(

می دانند که عمده علمای قبل از قرن ی__ازدهم هج__ری از نظ__ر دست رسی به روایات، در تنگنای بسیار شدیدی بوده اند و ل__ذا باره__ا در کتب فقهی ادع__اء می کنن__د ب__ر این فت__وا، ش__اهدی از روایات وجود ندارد؛ در حالی که روایات آن فتوا در خ__ود کتب

أربعه آمده است. کسی که به عبارت مرحوم محقق حلی و مرح__وم س__ید حی__در

. يکی ديگر از بزرگانی که وج_ود پ_ل در آخ_رت را انک_ار کرده ان_د ع_ارف بزرگ_وار م_ا1 مرحوم سيد حيدر آملی می باشند که فخرالمحققين در اجازه خود به ايشان لقب »زين العابدين ثانی« داده و خود را اميدوار به شفاعت ايشان دانسته اند )جامع األس__رار، ص

94.)60، ص 1. کشف الغطاء« ج 2

209صفحۀ' صراط مستقیم آملی نگاه کند و همچنین به عبارات سید و ش__یخ، می بین__د ک__ه این بزرگ__ان احتم__ال نمی داده ن__د »ص__راط« در ش__ریعت دو اطالق داشته باشد، بلک_ه ام_ر در ن_زد ایش_ان دائ_ر اس__ت بین اینکه صراط، راه حق و توحید در زندگی دنیا باشد و یا پلی برک کرده ان__د ت__ا ث__ابت کنن__د روی جهنم؛ لذا به آیات قرآنی تمس__ ظواهر مؤید این است که صراط همان مس__یر ص__حیح زن__دگی

در دنیا و دین مبین اسالم است. گویا هرگ__ز دو ح__دیثی را ک__ه در »مع__انی األخب__ار« و »تفس__یر

« آمده و با ص__راحتعلیه السالم منسوب به حضرت امام حسن ،1ص__راط را ب__ه ص__راط دنی__ا و ص__راط آخ__رت تقس__یم می کند

ندیده اند. و حقا جا دارد که امروز خداوند را هزاران ب__ار ش__کر گ__وئیم ک__ه ب__ه م__ا توفی__ق نشس__تن ب__ر خ__وان نامتن__اهی نعمت

را روزی نموده است. علیهم السالم روایات اهل بیت ب( اخبار وارد در اصول دین ت__ا یقین آور نباش__د، نمی ت__وان ب__ر__دی در ک__ار نیس__ت، و ت__ا ب__اب طبق آنه__ا حکم ک__رد؛ چ__ون تعب احتمال تشبیه معقول به محس__وس ب__از اس__ت، احتم__ال اینک__ه صراط اخروی نیز صورت محسوسه نداشته و حقیقتی مجرده

باشد، وجود دارد؛ و لذا نمی توان ادعای قطع کرد. ممکن است سبب تردید سید مرتضی و ش__یخ طوس__ی ق__دس سرهما _ با وجود اینک__ه ظ__اهرا ب__ر روای__ات »مع__انی األخب__ار«

واقف بوده اند _ همین مسأله باشد. نکته ششم: خلط خیال و مادۀ' فلسفی با خیال و مادۀ' عرفی

ایشان می گویند: »مالص__درا تم__ام مش__اهدات روز قی__امت را خی__االتی بیش

و جمیع ما یراه اإلنسان یوم القیم//ة، ی//راهنمی داند: بعین الخیال و هی موجودة فی تلک ال//دار معت//برة

«. باقیة فیها ألنها موطن تلک الصورسپس در نقد می گویند:

. رجوع کنيد به فصل دهم همين کتاب1

210صفحۀ' صراط مستقیم »در حالی که نصوص و ظواهر أدله، حاکی از وجود بهش__ت

و جهنم و وجود صراط و صحیفه أعمال است«. تمام مشکل این عبارت و سائر عب__ارات ط__والنی ایش__ان، این است که »خیال« در اص__طالح فلس__فی ب__ا »خی__االت« در لغت عامیانه مردم _ که با الف و تاء جمع بس_ته می ش_ود __ اش_تباه شده است. همانطور که معموال »ماده« در اصطالح فلس__فی ب__ا »م__اده« در لغت عامیان__ه خل__ط می ش__ود. ب__ه محض اینک__ه می گویند عالم آخرت ماده ندارد و خیال است، گمان می کنن__د همچون بافته های کودکان است که در عالم ذهن خود ه__ر چ__ه

می خواهند می سازند و خراب می کنند. غافل از اینکه این دو کلمه دو اصطالح فلسفی اس__ت و مانن__د سائر اصطالحات علمی بای__د آن را از اه__ل فن آم__وخت و هیچ مجوز عقالئی وجود ندارد که انس__ان اص__طالحات علمی را ب__ه

معنای عامیانه آن حمل نماید. در رس___الهقدس س____ره حض___رت عالم___ه آیت الل___ه طباطب___ائی

»اإلنسان« کالمی دارن_د خط_اب ب_ه اف_رادی همچ_ون م_درسمحترم کتاب »معاد« که نقل آن بسیار مفید است:

»إن عالم المثال کالبرزخ بین العق__ل المج__رد و الموج__وداتالمادیة فهو موجود مجرد عن المادة...

و ینبغی لک أن تتثبت فی تصور معنی المادة، و أنه__ا ج__وهر، شأنها قبول اآلثار الجسمیة و تحققها فی األجس__ام مص__ححة االنفعاالت التی ترد علیها، و لیست بجسم و ال محس__وس، و___تی فی الموج___ودات إی___اک أن تتص___ور أنه___ا الجس___میة ال__ذی ع__زب عن جم__ع من علم__اء الجس__مانیة، فه__ذا ه__و ال الظواهر فتلقوا ما ذکره المتألهون من أصحاب البرهان علی غیر وجهه، و حسبوا أن قولنا: إن ال__برزخ ال م__ادة ل__ه مثال أو إن لذائذه خیالی__ة أو هن__اک ل__ذة عقلی__ة، معناه__ا أنه__ا وهمی__ة سرابیة غ__یرموجودة فی الخ__ارج إال فی ال__وهم و التص__ور؛ و

1ذلک انحراف عن المقصود، خاطئ من جهة المعنی.«

»عالم مثال مانند برزخی بین عق_ل مج_رد و موج__ودا م_ادی می باش__د، بن__ابراین ع__الم مث__ال موج__ودی مج__رد از م__اده

.73. اإلنسان، ص 1

211صفحۀ' صراط مستقیم است... و سزاوار است ک__ه در تص__ور معن__ای م__اده تأم__ل و دقت نمائی، و بدانی ک_ه م_اده ج__وهری اس_ت ک_ه ش_أن آن قبول و پذیرفتن آثار جسمی است و بودن م__اده در اجس__ام سبب می شود که اجسام بتوانند انفعاالت و تغی__یراتی را ک__ه در آنها به وجود می آید بپذیرند و خود م__اده جس__م نیس__ت و محسوس نیز نمی باشد و مباد بپنداری که ماده همان جس__م

بودن موجودات جسمانی است. این مطلب همان چیزی است که عده ای از علم__ای ظ__واهر از آن غافل شده اند، و سبب شده کالم حکم__ای مت__ألهین اش__تباه بفهمن__د و گم__ان کرده ان__د وق__تی م__ا می گ__وئیم: »ب__رزخ م__اده ندارد« یا »لذائذ آن خیالی است« ی__ا »در آخ__رت لذائ__ذ عقلی وجود ندارد« این کلمات این است که برزخ و لذائذ آن اموری وهمی و سرابی اس__ت ک__ه در خ__ارج وج__ود ن__دارد و م__وطن و جایگاه آن فقط وهم و تصور اس__ت؛ ولی این فهم و برداش__ت

خالف مقصود حکماست و خطا می باشد. آری این عب__ارت دقیق__ا خط__اب ب__ه کت__اب »مع__اد« اس__ت ک__ه »خیال بودن« را مرادف با وهمی بودن و سرابی بودن و ثابت

نبودن در خارج قرار داده اند. ماده در فلسفه، یعنی حیثیت قابلیت و انفعال. وقتی می گویند در آخرت م__اده نیس__ت؛ یع__نی موج__ودات در آن ع__الم، فعلیت تام__ه داش__ته و نقص__ی ندارن__د، ن__ه اینک__ه موج__ود نیس__تند و ی__ا

شکلشان با این عالم متفاوت است. همانطور که در فص__ل اول گفت_ه ش__د، وج_ود و ی_ا ع_دم م__اده فلسفی فقط با بره__ان قاب__ل اثب__ات اس__ت و حس آن را درک نمی کند؛ و لذا سیبی که ماده داشته باشد ب__ا س__یبی ک__ه م__اده نداشته باشد شکل و شمائلشان دقیق__ا یکی اس__ت و أص__ال ب__ا حس قابل تشخیص نیستند؛ و اگ__ر کس__ی گفت این س__یب ک__ه قبال قابلیت داشت دیگر فعلیت محض__ه ش__ده اس__ت، معن_ایش این نیست که دیگر، آن سیب، س__یب نیس__ت و وج__ود ن__دارد و

تبدیل به خیاالت شده است. ناآشنائی با این اصطالح ساده، سبب شده که ع__ده ای بگوین__د

212صفحۀ' صراط مستقیم مع__اد مالص__درا هم__ان مع__اد روح__انی اس__ت و اص__ال جس__مانی

با اینک__ه مع__اد1نیست و اسمش را فقط جسمانی گذاشته اند. مالص__درا ک__امال جس__مانی اس__ت و جس__میت ش__یء ربطی ب__ه داشتن حیث انفعال ندارد، همانطور که س__یب مف__روض ک__امال جسم است، طول و ع__رض و ارتف__اع دارد، رن__گ و ب__و و م__زه

دارد و... جناب دکتر دینانی در توضیح فرق های ع__الم دنی__ا و آخ__رت، در

شرح کالم مرحوم فیض می گویند: : در دنی__ا ق__وه خی__ال هم__واره ب__ا ح__واس ظ__اهرهچه//ارم»

متفاوت است، ولی در عالم آخرت خیال عین ح__واس ب__وده و با آنها متحد می باشد. به همین جهت است که گفته ش__ده است: »بهشت ج__ای ل__ذت خی__الی نیس__ت«، زی__را خی__ال ب__ه مع__نی متع__ارف کلم__ه مقتض__ای وهم اس__ت و مع__نی آن این است که کسی چیزی را تخیل کند، و چون امکان دسترسی ب__ه آن را ن__دارد در آرزوی آن بس__ر بردک__ه گفته ان__د: »آرزو سرمایه مفلسان است«. به این ترتیب در عالم آخرت خیال باحواس ظاهره متحد بوده و آنچه به تخیل درآید در واقعیت محسوس نیز موجوداس__ت. پس بین آرزو و واقعیت فاص__له نیس__ت، و ح__اکمیت ص__دق و حقیقت، آش__کار اس__ت. وج__ه تسمیه عالم آخرت به »الحاق__ة« ن__یز همین اس__ت، زی__را در آنج__ا ح__اق و حقیقت ه__ر چ__یزی آش__کار اس__ت و از ک__ذب و

2بطالن و آرزو نیز خبری نمی توان یافت.«

آری ب__ه مالص__درا اش__کال دیگ__ری وارد شده اس__ت و آن اینک__ه گرچه معاد شما جسمانی است و نبودن ماده ربطی به نبودن جسم ندارد، ولی شما تعلق روح به بدن مادی و ارتب__اط ن__وین آن دو را پس از مرگ تصحیح نکردید و راه حلی ارائه ندادی__د. گرچه با تالش خود همه روایات باب معاد را تفس__یر و تحقی__ق

. 3کرده اید، ولی این دسته روایات کماکان الینحل باقی ماند.138، تعليقه و ص 33. رک: »معاد« ص 1.156. معاد از دیدگاه حکیم مؤسس زنوزی ص 2 . البته خود مال صدرا؛ معتقدند اين دسته روايات ن__يز طب__ق نظريهايش__ان قاب__ل توجي__ه3

است ولی برخی اين توجيه را نپذيرفته اند.

213صفحۀ' صراط مستقیم این اش__کال را ع__ده ای از حکم__ای بع__د از آق__ا علی حکیم ب__ه ایش__ان دارن__د و ب__ه این اص__طالح می ت__وان گفت مع__اد ایش__ان

عود الروح إلی الجس//مروحانی است نه جسمانی؛ یعنی » « در آنع//ود الجس//م الم//ادی إلی ال//روح« ی__ا »المادی

درست نشده است، نه اینک__ه جس__می را ک__ه ش__ما می گویی__د، اصال جسم نیست و شما تدلیس کرده ای__د و ن__ام جس__م ب__ر آن

نهاده اید. و البته این جسم غیر از بدن دنیوی است از این حیث که ب__دن دنی__وی ق__ابلیت و م__اده داش__ت و این ن__دارد، ولی از آنج__ا ک__ه شیئیت شیء به صورت است نه به ماده ___ کم__ا ه__و المحق__ق

فی محله _ لذا این جسم همان بدن مادی است ال غیر. باری مراد از خیال نیز مرتبه ای از وجود است که ماده ن__دارد، نه خیاالت و أوهام، و اتفاقا مالصدرا بارها تص__ریح می فرماین__د که خیال وجودش أقوی از وجود مادی اس__ت و وج__ودی عی__نی دارد؛ و این مطلب را این قدر تکرار می کنند که انس__ان گم__ان می کند تطویل است. ولی ب__ا دی__دن عب__ارات کت__اب »مع__اد« و

امثال آن روشن می شود »إطناب« بود و نه »تطویل«. »و ایاک أن تعتقد هذه األمور التی یراها اإلنس__ان بع__د موت__ه من أحوال الق__بر و اه__وال القیام__ة، أم__ورا موهوم__ة محض__ة متخیلة صرفة ال وجود لها فی األعیان _ کما زعم__ه کث__یر من المنتس__بین إلی الحکم__ة و المتش__بهین بالحکم__اء ___ هیه__ات هیهات، ه_ذا عن__دنا کف__ر بحس__ب الش__ریعة و ض__الل بحس__ب الحکمة بل »الناس نیام فاذا ماتوا انتبه__وا« و ام__ور اآلخ__رة، أقوی وجودا و أشد تحصال و أق__وی ت__أثیرا من وج__ودات ه__ذا

1العالم.«

»و بر ح_ذر ب_اش از اینک_ه تص_ور ک_نی آنچ__ه انس_ان پس از مرگ در قبر و قیامت می بیند موهوم محض و خی__ال ص__رف می باشد که واقعیتی ندارد _ چنانکه بسیاری از آنانکه خود را ب___ه حکمت نس___بت داده و ش___بیه ب___ه حکم___اء نموده ان___د، پنداشته اند _ هیهات، هیهات؛ این تصور به اعتقاد ما از جهت شرعی، کفر و از جهت حکمت و عق__ل، ض__اللت و گم__راهی

62؛ و »عرشيه« ص 409. »المبدأ و المعاد« ص 1

214صفحۀ' صراط مستقیم است، بلکه مردم در خوابند و پس از مرگ بیدار می شوند و حقائق آخ__رت وجودش__ان از موج__ودات این ع__الم ق__وی تر و

تأثیرشان بیشتر می باشد.« ازال//ة وهم و ان//ارةو در ج__ای دیگ__ری در ذی__ل عن__وان: »

« می فرماید: فهم »ان الذی صرف النصوص الواردة فی باب أخبار اآلخرة عن ظاهرها و مؤداها، و حول اآلیات الدالة علی أح__وال الق__بر و البعث عن منطوقها، و زعم أنها عقلی__ة أو وهمی__ة محض__ة، و__ه ل__و ک__ان األم__ر کم__ا لیس لها وجود عینی جهل أو تجاهل أن ت__وهم و أوهم ل__زم أن یک__ون الش__رائع لإلض__الل و الغوای__ة ال

1لإلرشاد و الهدایة.«

»کسی ک_ه م_دارک نقلی مرب_وط ب__ه آخ_رت را از ظ_اهر و مفادش برگردان__ده و مع__انی آی__اتی را ک__ه ب__ر ح__االت ق__بر و قیامت داللت می کند، تغی__یر داده و توجی__ه ک__رده و پنداش__ته ک__ه این ام__ور عقلی ی__ا وهمی محض اس__ت و وج__وه عی__نی حقیقتی ندارد، ندانسته _ یا خود را به ندانس__تن زده اس__ت _ که اگر واقعا چنان باش__د ک__ه او می پن__دارد بای__د گفت ادی__ان الهی ب__رای گم__راه ک__ردن و اض__الل آم__ده اس__ت؛ ن__ه ب__رای

هدایت و ارشاد. « آیا ظلم نیست که با این همه تأکی__دات مؤک__د، ب__از هم انس__ان کالم مؤلف را بر آنچه خ__ودش می خواه__د حم__ل نمای__د و او را

آماج تیرهای آلوده قرار دهد.توضیح

به طور کلی درباره عالم آخرت چند مسأله مط__رح اس__ت ک__ه این مسائل غالبا در عبارات مدرس مح__ترم کت__اب »مع__اد« ب__ا

هم خلط می شود. آی_ا ع_الم آخ_رت خی_الی و ص_وری اس_ت؛ یع_نی فعلیتالف(

محضه است، و یا مادی است؛ یع__نی دارای ق__ابلیت اس__ت؟ و اگ__ر م__ادی اس__ت آی__ا همین م__اده ع__الم دنیاس__ت، ی__ا م__اده ای

؛ و نظ__ير اين عب__ارات در کتب ايش__ان بس__يارزياد اس__ت.413. المب__دأ و المع__اد« ص 1خواننده محترم با يک مراجعه إجمالی مواردی را می تواند بيابد.

215صفحۀ' صراط مستقیم متناسب با عالم آخرت؟ صدرالمتألهین ظاهرا ب__ه احتم__ال اول

معتقدند و برخی از حکمای متأله به احتمال سوم. آی__ا ث__واب و عق__اب و جنت و ن__ار ___ ک__ه مس__لما وج__ودیب(

مستقل از ب__دن اخ_روی دارن__د __ در درون نفس )ب_ه اص_طالح ص__درالمتألهین( می باش__د؛ یع__نی نفس ب__ه آنه__ا إحاط__ه و علم حض__وری دارد، ی__ا در ب__یرون نفس اس__ت و علم نفس ب__ه آنه_ا

حصولی است. داللت وضعیه لفظیه در آیات و روایات نسبت به هر دو مسأله کامال ساکت است و فقط اصل وجود عی__نی حق_ائق اخ_روی و محسوس بودن آنها را می فهمان__د. در کلم__ات متکلمین ش__یعه نیز، تا قبل از مالصدرا از این مس__ائل بح__ثی ب__ه می__ان نیام__ده

است. متأسفانه مدرس محترم کتاب »معاد« _ همچون گروهی دیگر _ گاهی خیال فلسفی را با خیاالت و موهومات خلط می کنند و در نتیجه آن را با درون نفس__بودن و واقعیت خ__ارجی نداش__تن

و گاهی درون نفس ب__ودن را ب__ا درون ب__دن1مالزم می پندارند 2اخروی بودن خلط می کنند

نتیجه این اشتباهات این است که گمان می کنن_د تم_ام آی_ات و روایاتی ک__ه س__خن از وج__ود بهش__ت و جهنم می گوی__د، نص در بطالن فرمایش مالص__درا اس__ت، و ه__ر کس__ی ک__ه در عب__ارتی سخن از وجود بهشت و جهنم محسوس گفت__ه باش__د، مخ__الف مال ص__درا محس__وب می ش__ود. ب__ر همین اس__اس باره__ا تأکی__د

می کنند: »خیلی واضح است که نظر مال صدرا مخالف نص__وص آی__ات

3و روایات و مخالف نظر جمهور علمای اسالم است«! باری، اگر کسی می خواهد مبنای صدرالمتألهین را نق__د نمای__د، باید از روایات وجود حیث قابلیت و حص__ولی ب__ودن علم نفس

107 _ 90 و فصل سوم، ص 89 _ 81 رجوع کنید به: معاد، عبارات فصل دوم ص 1 همچون مبحث ص__راط ک__ه پنداش__ته اند از دی__د مال ص__درا متح__رک در ص__راط ب__ا خ__ود2

صراط یکی است86 _ 85 معاد، ص 3

216صفحۀ' صراط مستقیم__ه به ثواب و عقاب را إثبات نماید _ چنانکه ب__رخی حکم__اء متأل__ه م__ذکور در کت__اب »مع__اد«، ف ادل گفته اند ___ و ب__ا کم__ال تأس__ همگی کامال بی ربط بوده و نشان تص__ور نش__دن ص__حیح مح__ل

نزاع است.

نکته هفتم: همۀ' حقایق اخروی درون نفس نیست از خلط اصطالح خیال و ماده فلسفی با خی_ال و م__اده ع_رفی

بگذریم. م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« در کت__اب، ادع__ای دیگ__ری را مط__رح نموده ان__د و در درس ن__یز پافش__اری می کردن__د ک__ه مالصدرا همه حقائق اخروی را داخ_ل نفس می دان_د و ص_راط نیز از حقائق اخروی است و طبق قاع__ده ش__کل اول منط__ق، ص__راط داخ__ل نفس اس__ت؛ در ح__الی ک__ه براس__اس ظ__واهر، صراط حقیق__تی مس__تقل از نف__وس دارد؛ پس کالم ایش__ان ب__ا

ظواهر منافی است: »مبنای ایشان این است که هر چه هست نفس است، خ__ود نفس تکامل می کن__د خ__ود نفس ب__رای خ__ود بهش__ت و دوزخ تصور می کند، خود نفس میزان است و خ__ود نفس ص__حیفه

أعمال است«. سخن در ارتباط صراط با نفس ب__ه تفص__یل گذش__ت و ع__رض__ق دارد، ولی شد گرچه افراد صراط به آحاد نفوس ن__وعی تعل

الم حقیقت آن به نفس مقدس حضرت أمیرالمؤمنین وعلیه الس_____ق اس__ت وص__لوات الله علیهم أجمعین یا ب__ه تعب__یری معص__ومین متعل

حافظ جنبه وحدت _ آن که بیرون از نف__وس آح__اد اس__ت ___ آنبزرگواران هستند.

آنچه در اینجا مطرح است صحت ادع__ای قض__یه موجب__ه کلی__هاست که می خواهد کبرای این استدالل قرار گیرد:

»هر چه در قیامت است نفس است و خود نفس هم__ه ک__ار می کند و ج__دای از نف_وس انس__انی در قی__امت هیچ حقیق__تی

نیست«.

217صفحۀ' صراط مستقیم وقتی از ایشان درخواس__ت ش__د ک__ه مس__تندی ب__رای این ادع__ا ارائ__ه دهن__د در جلس__ه بع__دی درس، پنج عب__ارت را ب__ه عن__وان شاهد ذکر کردند و با تفصیل ف__راوان هم__ه عب__ارات را ق__رائت نمودند، ولی متأسفانه یک عبارت ک__امال بی رب__ط ب__ود و چه__ار

؛ و1عبارت دیگر فقط ناظر به لذات و آالم بهشت و دوزخ ب__ود به هیچ وجه، مثبت موجبه کلیه نمی توانست باشد. این مس__أله آن ق__در واض__ح ب__ود ک__ه ب__ا ی__ک ت__ذکر کوچ__ک در هنگ__ام بحث،

ایشان اعتراف به ناکارآمد بودن استدالل خویش کردند! باری کسانی که کمی با حکمت متعالیه آش__نا باش__ند می دانن__د ک__ه ب__ر مبن__ای حکمت متعالی__ه موج__ودات اخ__روی دو دس__ته هستند: دسته اول اموری که قائم ب__ه ذات خودن__د و ب__ه اب__داع مستقل خداوند موجودند، همچون مالئکه و دسته دوم قائم ب_ه نف__وس انس__ان می باش__ند و ل__ذا مش__اهدات انس__ان ب__رخی در درون نفس خود است؛ یعنی نفس به آن ام__ر مش__اهد محی__ط

است و برخی خارج از نفس است. مالصدرا این همه مباحث مفصل و دقی__ق درب__اره نح__وه وج__ود مالئکه مطرح کرده است، چطور می توان گفت معتق__د اس__ت همه چیز در درون نفس است؟ آیا مالصدرا معتق__د اس__ت ک__ه حقیقت قرآن _ که در قی_امت طل_وع می کن_د __ در درون نفس

من و معلول نفس بنده و أمثال بنده است؟! ب__اری، فرام__وش نمی کنم ک__ه در هم__ان أی__ام وق__تی این کالم ایش__ان را ب__رای یکی از س__روران اس__اتید نق__ل ک__ردم ایش__ان

آی///ا ایش///ان حتی این مس///ائلبس___یار متعجب ش___دند: مسلمه حکمت را هم نمی دانند؟!

به هر حال، چون مسأله بسیار واضح اس__ت و در کتب حکمت بارها آمده است و خود ایشان نیز معترف ش__دند، ب__ه ش__رح و بسط عبارات منقوله ایشان نمی پردازم و فقط صرفا نش__انی

عبارات را عرض می کنم: فب///الموت یرف///ع:___ 1، س 338، ص 9 ____ اس___فار، ج 1

. پيش از اين گذشت که مال صدرا؛ لذات و آالم و ثواب و عقاب راعين عمل می دانن__د1 ما کنتم تعملون[ و عمل، قائم به نفس ومعل__ول آن اس__ت و ل__ذا ث__واب و ]ال تجزون إال

عقاب انسان، آثار نفس او است.

218صفحۀ' صراط مستقیم1.الحجاب... بل عینها

و اعلم أن لکل نفس... کلها قائمة:_ 7 س 176 _ ص 2 به.

و جنة جس//مانیة...:__ 12 س 174 _ اصول المعارف، ص 32صقعها.

ت__ا صثم إن کل ما یشاهده:_ 21، س 52 _ عرشیه، ص 4. مباینة لوجودها: 2 س 53

تاقاعدة: إن الصور الخیالیة:_ 14 س 36 _ عرشیه، ص 518.3، س 37پایان قاعدة ص

پس از این تفصیل، بار دیگر قسمتی از عبارات پای__انی کت__اب »معاد« را با هم مرور ک__نیم و قض__اوت را ب__ه عه__ده خوانن__ده

می گذارم. این نوع توجیهات مانن//د ان//داختن ت//یر در ت//اریکی«

است«. آیا مسأله تطایر کتب و مسأله ص//راط از مس//ائل«

غیبی نیست؟! پس چرا درب//اره آن نظ//ر می دهن//د؟چه دلیلی بر این نوع توجیهات دارند؟«.

این برداشت ها با نصوص و ظ//واهر م//دارک وحی« کامال منافات دارد«.

روشن است که چه کسی تیر در تاریکی انداخته و کالم واضحو متین را _ به خاطر ناآشنائی _ توجیه و تأویل نموده است.

پاسخ به برخی اشکاالت

: »فی تتم__ة االستبص__ار27. اين عبارت کامال مربوط به جنت و نار اس__ت و در فص__ل 1 فی بيان حقيقة الجنة و النار« آمده اس__ت؛ و عب__ارت دوم ن__يز ص__ريح در همين مس__أله

است. . ای کاش ايش__ان کت__اب »اص__ول المع__ارف« را ش__ش ب__رگ ورق می زدن__د ت__ا ب__ه اين2

عبارات برسند: »ان أهلها قسمان: قسم خلقه الله سبحانه علی سبيل االبداع أو التکميل بع__د التکوين، فهم قائمون بذواتهم... و قسم يصدر عن نفوسنا باذن الل__ه، باب__داعنا

إياه فی الحيوة الدنيا و فی اآلخرة و هو قائم بنفوسنا قيام الفعل بالفاعل.« . اين عبارت کامال بی ربط به بحث است و مربوط به کيفيت تحقق موجودات مثالی و3

تفاوت آنها با موجود مادی و کيفيت إدراک نفس نسبت به آنها است.

219صفحۀ' صراط مستقیم برخی از ارادتمندان جناب حجة اإلسالم و المسلمین س__یدان، در پاسخ برخی از اشکاالت گذشته مط__البی را مت__ذکر ش__دند ک__ه برای تکمیل این بحث، خالصه آن مطالب را ب__ه هم__راه پاس__خ

آن ذکر می نمایم:اشکال اول:

»تقریر مدرس کت__اب »مع__اد« از کالم ص__درالمتألهین ک__امال صحیح است و اینکه در کت__اب »مع__اد« ب__ه مالص__درا نس__بت داده شده اس__ت ک__ه ایش__ان وج__ود پ__ل را در آخ__رت منک__ر می باشند، این نسبت از مدرس محترم نیس__ت؛ بلک__ه مق__رر در فهم و تقری___ر کالم ایش___ان اش___تباه کرده ان___د. در تم___ام مواردی که گفته ش__ده مالص__درا وج__ود پ__ل را منک__ر اس__ت، مراد وجود مستقل خارج از نفوس اس__ت و در م__واردی ک__ه گفته شده که روایات دال بر وج__ود پ__ل اس__ت، م__راد وج__ود

مستقل می باشد«. نقد و بررسی:

: ب__ر ف__رض اش__تباهات از مق__رر مح__ترم باش__د و م__درسأوال محترم در توصیف فرمایش صدرالمتألهین خطا نکرده باش__ند، ولی باید بدانند مسؤولیت شرعی و عرفی تم__ام این تهمت ه__ا به عهده ایشان می باشد؛ چرا که این کت__اب ب__ه عن__وان تقری__ر دروس ایشان و با تأیید ایشان ترویج و نشر می ش__ود. وانگهی به چه حقی مط__الب دقی__ق فلس__فی را در جمعی بی__ان و نق__د می کنن__د ک__ه حتی مق__رر آن درس از فهم ص__حیح آن ع__اجز

می باشد؟! : با صرف نظر از اشکال مزبور، باز هم توص__یف ایش__انثانیا

از نظر مالصدرا با مشکالت اساس__ی مواج__ه اس__ت. مالص__درا برای صراط دو جنبه وحدت و کثرت معتقد است و روای__ات را بر این اساس تفسیر می نماید. حقیر در زمان بحث با م__درس محترم از هر ی__ک از اس__اتید مش__هد مق__دس و قم ک__ه درب__اره تقریر کالم مالصدرا در باب صراط سؤال کردم، بی درنگ و ب__ا قاطعیت، آن را به ش__کل وح__دت و ک__ثرت تقری__ر کردن__د؛ ولی مدرس محترم نه فقط در تقریر کالم مالصدرا ب__ه این مس__أله

220صفحۀ' صراط مستقیم اشاره نکرده اند، بلکه در هنگام بحث ش__فاهی ک__ه بن__ده ب__رای ایشان این مسأله را توضیح دادم، ب__ه ش__دت برایش__ان عجیب

بود و در نهایت به جای قبول به تحقیر بنده پرداختند! روشن است که توجه نکردن به دو جنبه ص__راط، س__بب ت__وهم مخالفت فرمایش مالصدرا با مدارک وحیانی می ش__ود و ب__رای ایشان نیز همین توهم پیش آمده بود. نکته دیگری ک__ه در کالم مالصدرا بسیار مهم است، تفکیک بین صراط دنی__ا و آخ__رت و وجود حمل حقیقت و رقیقت بین آن دو است. مدرس مح__ترم أصال به این نکته پیش پا افتاده توجه نداشتند و این امر س__بب تحیر ایشان در عبارت صدرالمتألهین بود. همانطور که در متن کت___اب »مع___اد« آم___ده، در درس ن___یز اص___رار داش___تند ک___ه ص__درالمتألهین متح__رک و مافیه الحرک__ة و مب__دأ و مقص__د در ص__راط اخ__روی را نفس می دان__د و تن__دی و کن__دی در مس__یر صراط، مربوط به ح__رکت نفس اس__ت و عب__ارت »أق__ول« در پایان کالم مالصدرا را _ که ناظر به صراط دنیاست _ حمل ب__ر صراط آخرت می کردند؛ در حالی که مالصدرا متحرک را ب__دن اخ__روی و ما فیه الحرک__ة را پ__ل محس__وس و مب__دأ را موق__ف و

مقصد را جنت جسمانی می داند. : انصاف این است که مشکالت کتاب مربوط به م__درسثالثا

است ن__ه مق__رر. م__درس کت__اب، از درون نفس ب__ودن چ__یزی، خیاالت بودن و عینیت نداشتن می فهمیده و می فهمند و نح__وه وجودات عالم مثال برایشان روشن نشده اس__ت؛ و ل__ذا گ__اهی از آن به خیاالت تعبیر می کنند و گاهی می گویند: »اگر بهش__ت و جهنم در درون نفس ب__ود و ص__ورت محض__ه ب__ود بای__د قاب__ل لمس نمی ب__ود؛ ولی روای__ات ح__اکی از قاب__ل لمس ب__ودن آن

. وجود غیر مس__تقل و در درون نفس ب__ه این معن__ا ک__ه1است« ایشان تصور می کنند، بیان دیگری از نبودن است و اگر گ__اهی می گویند: پل نیست، و گاهی می گوین__د: پ__ل مس__تقل از نفس نیست، و گاهی می گویند: روایات می گوید پل هس__ت، وگ__اهی می گوین__د: پ__ل مس__تقل اس__ت، هم__ه این اختالف__ات، ناش__ی از

برخی از عبارات ایشان در خاتمه کتاب آمده است1

221صفحۀ' صراط مستقیمتصور نکردن صحیح مطلب است.

اگر ایشان اصول اولیه مطلب مالصدرا را می دانس__تند، هرگ__ز عبارت »أقول« را حم__ل ب__ر ص__راط اخ__روی نمی کردن__د، و در فهم عب__ارت ب__ه این س__ردرگمی دچ__ار نمی ش__دند و ج__رأت نمی کردند ب__ه بزرگ__ان جس__ارت نم__وده و بگوین__د مالص__درا در

مبحث صراط سائر مباحث تدلیس کرده است. در درون نفس بودن و مصنوع نفس بودن در اصطالح حکم__اء ربطی به قابل لمس نبودن و حجم نداشتن و امثال اینها ندارد و إدراک انسان از صراط داخ__ل نفس دقیق__ا مانن__د إدراک پلی است که در دنیا باشد و از آن عبور کند، هر دو دیده می شوند و هر دو لمس می گردند و انسان بر هر دو ح__رکت می کن__د، و این حرکت، حرکت در مقوله أین است ن__ه مث__ل ح_رکت نفس

در صراط دنیا که در جوهر خود حرکت می نماید. به هر حال وقتی ایشان اصرار دارند مالصدرا مبدأ و مقص__د و متحرک و مافیه الحرک__ة را نفس می دان__د، الزم__ۀ' این کالم این است که دیگر پلی در کار نباشد. این مطلب در کتاب آم__ده و نمی توان اشتباهی چنین بزرگ را به مقرر نس__بت داد، اف__زون

بر این، در درس نیز بر این امر اصرار می ورزیدند. اشکال دوم:

»اینک__ه گفت__ه می ش__ود م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« ب__ا اصطالحات فلسفی آشنائی ندارند و معنای خی__ال و ص__ورت و... را نمی دانند، اشتباه است. بنده خ__ودم در درس ایش__ان ش__رکت می ک__ردم و ایش__ان ص__ورت را ب__ه معن__ای فعلیت و

ماده را به معنای حیث قابلیت تعریف کردند«. نقد و بررسی:

بنده نیز شکی ندارم که ایشان مدتی از عمر خود را در ت__ورق کتب حکمت گذرانده ان__د؛ لیکن تم__ام س__خن این اس__ت ک__ه حکمت، فهمی__دن و هض__م ک__ردن می خواه__د، ن__ه از برک__ردن، درس گ__رفتن و زان__و زدن می طلب__د، ن__ه ورق زدن و مطالع__ه

کردن.

222صفحۀ' صراط مستقیم تفاوت افراد فلس__فه دان ب__ا اف__رادی ک__ه مدعی ان__د فلس__فه را می فهمن___د در همین بزنگاه ه___ا روش___ن می ش___ود. انس___ان اص_طالحی را می ش__نود و تعری_ف آن را از برمی کن_د، ولی ب__ه علت شدت انس با الفاظ عامیانه و هضم نشدن معنای دقی__ق اصطالحی، گاهی لوازمی را بر آن امر بار می کن__د ک__ه معل__وم

می شود تصور صحیحی از اصطالح ندارد. آری!

خوش بود گر مح__ک تجرب__هآی________د ب________ه می________ان

تا سیه روی ش__ود ه_ر ک_ه درباشد غش او

نمونه های برخی عباراتشان گذشت و به برخی از آن _ هم__راه با نقد _ در خاتمه اش__اره نم__وده ام و اگ__ر کس__ی چن__د ص__باحی فلسفه خوان__ده باش__د، امث__ال این عب__ارات و اش__تباهات را، در

تمام آثار کتبی و شفاهی ایشان می بیند. اشکال سوم:

»اشکال ب__ه عب__اراتی مث__ل »آی__ات و روای__ات« و ی__ا »اتف__اق علمای مسلمین« اش__کال علمی نیس_ت. این تع_ابیر از ب_اب

است. وقتی می گویند: »از ظاهر آیات و روای__اتمسامحه استفاده می شود« و یا »آی__ات و اخب__ار از این مس__أله باره__ا سخن گفته اند« مراد این است که در مجموعه آیات و أخبار چنین مطلبی هست، حال چه فق__ط در اخب__ار باش__د و ی__ا در

هر دو«. نقد و بررسی:

غرض حقیر نیز فقط بیان همین سیره ایشان بود که در مق__ام تخطئۀ' علم__ای اس__الم و رد ایش__ان، ب__دون هیچ دق__تی ه__ر چ__ه مناسب با مطلب از پیش تعیین شده باشد گفت__ه می ش__ود. در مسأله ای ک_ه غ__الب بزرگ_ان ت_ا ق_رن دهم مخ_الف ی_ا س__اکت می باشند، ادعای اجماع می نمایند و از چ__یزی ک__ه در ق__رآن از آن اث__ری نمی باش__د، تعب__یر ب__ه ص__راحت آی__ات می نماین__د و آن

223صفحۀ' صراط مستقیم وقت ب__ه »مس__امحه« ع__ذر می آورن__د. آی__ا فض__ای بحث علمی فض__ای مس__امحه و س__هل انگ__اری اس__ت؟ آی__ا راض__ی اند ک__ه مخالفین ایشان با همین مسامحات ب__ه نق__د ایش__ان بپردازن__د؟ وانگهی این مسامحات سبب به خطا افتادن مخ__اطبین اس__ت.

ب__ا نظ__رآی/ات و روای/اتآی__ا واقع__ا ه__ر کس می ش__نود ک__ه مالصدرا مخ__الف اس__ت، از آن می فهم_د ک_ه آی_ات ی__ا روای_ات

مخالف است؟ همین بی دقتی ه__ا و مس__امحات و نس__بت های دروغین، س__بب شده که بسیاری از طالب مبتدی و متوسط در ح__وزه مش__هد، مالصدرا و حکماء و عرفاء را نه به عن__وان عالم__انی خطاک__ار، بلک__ه ب__ه عن__وان دش__منان دین و مخ__الفین ق__رآن و ع__ترت می شناس__ند و هم اکن__ون ک__ه بن__ده این س__طور را می نویس__م عده ای از ایشان، امثال عالمه طباطبائی و رهبر فقی__د انقالب

و آیت الل__ه حس__ن زاده وقدس س__رهم و عالمه حس__ینی طه__رانی را صراحة کافر می دانند!! دامت معالیهما آیت الله جوادی آملی

آی__ا بزرگ__ان تفکیکی گم__ان می کنن__د در مواق__ف س__خت ع__الم آخرت نیز، همچون دنیا می توانن__د ب__ه مس__امحه ع__ذر آورن__د؟! کسانی که متخصص در حکمت و عرف__ان نیس__تند ح__ق اظه__ار نظر در این امور را ندارند و اگر ندانس__ته اظه__ار نظ__ر کنن__د و__ار غیرعمدی در خط__ا بیافتن__د، ب__از در درگ__اه خداون__د قه__ار جب

مؤاخذ خواهند بود.

224صفحۀ' صراط مستقیم

خاتمه: جایگاه عقل آنچ__ه گذش__ت نم__ونه ای از م__واردی ب__ود ک__ه درب__اره آن ادع__ا می کردند رأی شریعت مق__دس ب__ا کالم اه__ل حکمت در کم__ال تنافی و تغایر است و روشن شد که مدعی نه رأی شریعت را

درست تبیین کرده اند و نه کالم اهل حکمت را. ادعای تباین و تغایر دو نظر وقتی ج__ا دارد ک_ه م__دعی، ه__ر دو طرف را دقیقا بشناسد و سپس به مقایس__ه ب__پردازد. کس__انی که حتی ب__ا اص__طالحات حکمت ناآش__نایند اگ__ر ادع__ای تغ__ایر و تنافی آراء حکما با معارف وحیانی را بنمایند، از جاده انص__اف

خارج شده اند. مدرس محترم برای اثبات اینکه درس معق__ول و فلس__فه رائج در حوزه ه__ا در حقیقت حرک__تی عقالنی نیس__ت در »الفوائ__د النبویة« ب__ه دو دلی__ل اس__تدالل کرده ان__د ک__ه یکی از آن دو این

است: عدم تطابق نتائج أکثر المباحث المهمة االعتقادیة مع ما ورد فی الشریعة من الوحی، و کذلک نت__ائج العرف__ان المص__طلح

1المتداول.

»مطابق نبودن نتائج غالب مباحث مهم اعتقادی در فلسفه، با آنچه در شریعت از طری__ق وحی آم__ده اس__ت، و همچ__نین

مطابق نبودن نتائج عرفان مصطلح متداول با شریعت«. با توجه به آنچه گذشت دیگر احتیاجی ب__ه پاس__خ دادن ب__ه این استدالل نیست؛ چون معلوم شد ک__ه م__دعی مح__ترم ب__ه علت دوری از علوم عقلی و اکتف__ا ب__ه مطالع__ه و تص__فح ب__رای فهم مراد حکمای متأله شیعه، مطالبی از کلمات ایش__ان برداش__ت می کنند که فرسنگ ها با آنچه هست فاص__له دارد، و از ط__رفی مط___البی را ب___ه وحی نس___بت می دهن___د ک___ه ص___رفا نتیج___ه شتاب زدگی در استنتاج و تطبیق مدارک وحی__انی ب__ا معتق__دات پیشینی اس__ت و ل__ذا قضاوتش__ان در امث__ال این مط__الب قاب__ل

اعتماد نیست. 6 »الفوائد النبویة«، ص 1

225صفحۀ' صراط مستقیمعلت اجتناب حکمت دانان از بحث با تفکیکیان

مشکل ناآشنائی با علوم عقلی، از مش__کالت فراگ__یر بزرگ__ان مکتب تفکیک است، و سبب شده که بزرگان اهل حکمت هیچ کدام اعتنائی به آثار ایشان نکنند و حاض_ر ب__ه بحث ش_فاهی و یا نق__د و انتق__اد کت__بی نگردن__د؛ چ__را ک__ه ش__رط اول این ام__ور

داشتن زبان مشترک است. وقتی مخاطب انسان از »خیال«، خیاالت بفهمد و از »ماده«، جسم متوجه شود و از »صورت«، تصویر و نقاش__ی برداش__ت کند، روشن اس__ت ک__ه راه بحث و مناقش__ه بس__ته می ش__ود. و تعلیم این مطالب به شکل صحیح نیز کار محفل بحث نیس__ت، بلک__ه مجلس درس مس__تقلی را ب__ا چن__دین س__اعت فرص__ت

می طلبد. ب__ر همین اس__اس اس__ت ک__ه از ه__ر کس ک__ه دع__وت ب__ه بحث می شود عذر می آورد و بحث را بی فائده می شمارد؛ و کسانی که به خاطر ادب و احترام قبول می کنند، نهایة به نتیجه ای جز

نتیجه سابق نمی رسند. به عنوان نمونه یکی از کسانی که حاضر به نقد کت__بی ایش__ان

هستنددام عزه شد، استاد مکرم آیت الله حاج شیخ علی رضائی ک_ه نق_دهای م_درس مح__ترم کت_اب »مع_اد« ب_ر روش تفس_یر

و بن__ا ب__ود ک__ه1قرآن به قرآن در »الم__یزان« را پاس__خ گفته اند اگر نقدها وارد نیست مدرس محترم دوباره پاس__خ دهن__د، ولی پاسخی نیامد و مع األسف هم__ان مط__الب قبلی دوب__اره تکث__یر

می شود و منتشر می گردد! نمون__ۀ' دیگ__ر بحث ه__ای اس__تاد مک__رم حجة اإلسالم و المس__لمین فیاضی و حجة اإلسالم والمسلمین پارسانیا با مدرس محترم در دو جلسه همایش »عقل و وحی« است که سرنوشتی مش__ابه

دارد. در سلسله بحث های مدرس مح__ترم ب__ا آیت الل__ه ج__وادی آملی

، ایشان تقریبا از جلسه سوم تا پایان مباحث کتاب،مدظله العالی تالش می کنند که برای مدرس مح__ترم کت__اب »مع__اد« روش__ن

.12_11 و 10_9 رجوع کنید به مجله پژوهش های قرآنی شماره 1

226صفحۀ' صراط مستقیم شود که ماده فلسفی به معنای قابلیت در مقابل فعلیت است و ربطی ب__ه م__اده در لغت فارس__ی عامیان__ه ن__دارد؛ و ص__ورت فلس__فی یع__نی »حی__ثیت فعلیت ش__یء« و ربطی ب__ه ش__کل و

. 1تصویر در زبان فارسی ندارد ولی متأسفانه مدرس محترم ب_ه علت ناآش_نائی زی_اد، هم_ان مطالب قب__ل را تک__رار می کنن__د و ح__ق هم دارن__د؛ چ__ون اینه__ا مطالبی است که محتاج شرکت مس__تمر در درس فلس__فه در ن__زد اه__ل فن اس__ت و در »مجلس آکن__ده از محبت و اح__ترام

بحث« حل نمی شود. به این عب__ارات از م__درس مح__ترم کت__اب »مع__اد« در بحث ب__ا

نظر کنید:مدظله العالیآیت الله جوادی »ممکن است شرائط آن عالم شرائطی باشد که احتیاج به هیولی نباشد در عین این که جسم جهت مادی داشته باش__د که صورت به آن عارض شود، ولی در عین حال الزم نیست

. 2هیولی داشته باشد« »آنچه از مدارک استفاده می ش__ود این اس__ت ک__ه بهش__ت و جهنم تنه__ا ص__ورت نیس__ت، بلک__ه قاب__ل لمس اس__ت، اج__زاء

. 3دارد« »آی___ات و روای___ات ن___ه تنه___ا دالل___تی ب___ر م___دعای ایش___ان ]صدرالمتألهین[ ندارد، بلکه متناسب با آن هم نیس__ت، مث__ل خوردن ثمار _ که در برخی روایات آمده اس__ت ___ ک__ه ظ__اهر این است که حجم دارد بنابراین ماده ای _ ولو مناسب ب__ا آن

. 4عالم _ دارد« از این عبارات کامال معلوم است که گوینده مح__ترم، »م__اده« را غیر از هیولی می دانن__د و »ص__ورت« را نقاش__ی و تص__ویری غیرقابل لمس و فاقد أجزاء می ش__مارند، و حجم را ش__اهد ب__ر

داشتن »ماده« می گیرند! ؛ جلس__ه چه__ارم، ص41 _ 38. »بحثی پیرامون مسأله ای از مع__اد« جلس__ه س__وم، ص 1

84؛ جلسه هفتم، ص 78 _ 76؛ جلسه ششم، ص 65 _ 64؛ جلسه پنجم، ص 55 _ 53 _87..55. همان، جلسه چهارم، ص 2.88. همان، جلسه هفتم، ص 394. جلسه هشتم، ص 4

227صفحۀ' صراط مستقیم روی همین اساس است که یکی از تالمذه آیت الل__ه ج__وادی از ایشان نقل کردند که: از هم__ان جلس__ات اول معل__وم ب__ود ک__ه ایش__ان خیلی ناآش__نایند، ولی من ب__ه اح__ترام س__یادت ایش__ان، چندین جلسه در بحث حاضر شدم تا اینکه دیدم هیچ فائ__ده ای

ندارد. متأسفانه ب__رادران تفکیکی مس__لک ___ ک__ه حتی از اص__طالحات بی خبرند _ این مباحثه را شاهدی ب__ر ق__وت علم__ای تفکیکی در

. 1مقابل حکما می شمارند استدالل تفکیکیان به اختالف آراء در رد روش

عقلی باری اکنون که سخن به خاتمه این رساله رسیده، جا دارد ک__ه دلیل دیگر ایشان بر عقالنی نب__ودن علم معق__ول و فلس__فه در حوزه ها را که در جای جای آثارشان ذکر کرده اند و در محاف__ل و مجالس مختلف نیز تکرار می کنند، نقل نمائیم و ب__ه مواض__ع

خلل و نقد آن اشاره کنیم: در »الفوائد النبویة« گویند:

ان اختالف الفالسفة فی المسائل الکثیرة المهم__ة علی ح__د التضاد ینبئ عن ذلک ]أی عدم کون الفلسفة حرکة عقلی__ة[، اذ لو کانت الحرکة عقالنیة علی أس__اس ت__رتیب الب__دیهیات و الوصول منها إلی النظریات لم یکن االختالف کذلک إذ العقل

. 2یکشف عن الواقع و الواقع ال اختالف فیه ؛ و262؛ و »عالمه مجلسی أخباری ی__ا أص__ولی؟ « ص 523. رک: »متأله قرآنی« ص 1

أسف بارتر اینکه مقرر محترم این بحث ها، بدون هیچ شاهدی سکوت آیت الله جوادی راحمل بر پذیرفتن نظر طرف مقابل کرده اند!

؛ »بحثی پیرامون18 تاص 12؛ و رک: »میزان شناخت« ص 6 »الفوائد النبویة«، ص 2. 8مسأله ای از معاد« ص

این مغالطه تقریرهای مختلفی دارد و از دیر باز به اشکال گوناگون مطرح شده است.ی سوفسطائیان یونان باستان اختالف در حواس را دلی__ل ب__ر بی ارزش__ی ب__دیهیات حس__ می دانستند، سمنیه از بت پرستان، در علوم غیر حسی گروهیاز ریاضی دانان در عل__وم غیر ریاض__ی، ادراک بش__ری را بی ارزش پنداش__ته و ب__ه اختالف ادراک ش__خص واح__د در

زمان های مختلف و اختالف اشخاص متعدد دریک مسأله تمسک می کردند. در دوره اسالمی عده ای از کفار برای فرار از قبول توحید و نبوت به اختالفی ب__ودن آن و بسته بودن راه عقل تمسک می کردند و در مسلمانان این تفکردر برخی از ظاهریه و

228صفحۀ' صراط مستقیم »اختالف فالس__فه ___ ب__ه نح__و تض__اد و غیرقاب__ل جم__ع ___ در مس__ائل مهم بس__یار، از عقالنی نب__ودن ح__رکت فک__ری در فلسفه خبر می ده__د؛ زی__را اگ__ر ح__رکت عقالنی و براس__اس چیدن بدیهیات و رسیدن به نظریات باشد، چنین اختالفی به وجود نمی آید، چرا که عق__ل از واق__ع پ__رده ب__ر می دارد و در

واقع اختالف و تفاوتی نیست.«و در »میزان شناخت« در توضیح بیشتر می گویند:

»اگ__ر گفت__ه ش__ود اختالف فالس__فه در مس__ائل مختل__ف را نمی ت__وان دلی__ل ب__ر نادرس__تی و ع__دم اطمین__ان ب__ه روش فلسفی دانس__ت ___ هم__انطور ک__ه اختالف فقه__ا را نمی ت__وان دلی__ل ب__ر نادرس__تی فق__ه و فق__اهت بش__مار آورد ___ گ__وئیم: مقایس__ه بین روش فالس__فه و فقه__ا در جهت م__ورد نظ__ر،

مقایسه صحیحی نیست؛ زیرا: : فالس_فه م_دعی قط_ع ب__ه واق__ع و رس_یدن ب_ه حقیقتأوال

می باشند، ولی با توجه به اختالف شدیدش__ان ب__ا یک__دیگر ب__ا توجه به آنچ__ه گفت__ه ش__د قطع آور نخواه__د ب__ود، أم__ا فقه__اء، مدعی قطع نبوده و اختالفش_ان چ_یزی را ب_ر خالف م_دعای آنها ثابت نمی کند، بلکه می گویند که استنباط ما در بس__یاری

از موارد برایمان اطمینان آور است. : فقه__ا، ب__ر اس__اس تکلیفی ک__ه دارن__د عم__ل نموده ان__د،ثانیا

تکلیفی قطعی و یقی__نی؛ و آن مراجع__ه ب__ه کت__اب و س__نت و فرموده های عترت است. تمسک به دو ثقل عظیم جسته اند و اگر در استنباط آنها اشتباهی پیش آید معذورن__د؛ چ__را این که راهی جز این ندارند، به خالف فالسفه که مدعی رسیدن به واق__ع می باش__ند؛ و چ__ون در ارتب__اط ب__ا عقائ__د و مع__ارف

سنیه، وجود داشته است و همواره در طول تاریخ، بزرگانحکمت و کالم به مقابله با آنل فی المل__ل و األه__واء و پرداخته اند و جواب های ف__راوانی ب__ه آن داده ان__د. )رک: الفص__

و221 _ 218، ص 1؛ شرح المواقف ج 136 _119، ص 5، و ج 9 _ 8، ص 1النحل، ج ؛344؛ کش___ف الم___راد، ص 251 _ 247، ص 1؛ ش___رح المقاص___د، ج 238 _ 235ص

(. 428شوارق االلهام، ص ظ__اهرا در بین ش__یعه »مال محم__د امین اس__ترآبادی « ب__رای اولین ب__ار ب__ه ایناس__تدالل پرداخته که عبارت او در فصل اول، مقدمه پنجم گذشت و پس از خاموش ش__دن فتن__ه اخباری گری چند دهه ای است که مکتب تفکیک بر اس__اس این مغالط__ه تأس__یس ش__ده

است و آن را ترویج می کند.

229صفحۀ' صراط مستقیم هستند باید راهشان یقینی باشد، و اگر یک در ه_زار احتم_ال خالف واقع بدهند باید از آن واقع صرف نظر نم__وده و واق__ع را همان طور که هست ب__ه اجم__ال و ابه__ام و ه__ر آنچ__ه ک__ه

1 هست معتقد گردند.« نقد این استدالل

در پاسخ الزم است به جهاتی اشاره شود: نقض به اصول عقاید و مبانی کالمی اجتهاد2و 1 _ اگر این استدالل تمام باشد )یعنی اختالف ف__راوان کش__ف1

از عقالنی نبودن حرکت بنماید و شاهد غیرقابل اطمینان بودن مسیر باشد( بای__د هم__ه م__ا دس__ت از اعتق__اد ب__ه اص__ول دین و مذهب بشوئیم؛ چرا که می دانیم که همیشه اختالف__ات عمیقی درباره اصل وجود خداوند سبحانه و تعالی و وح__دت و یکت__ایی او و صفات ایجابی و سلبی و لزوم بعثت انبیا و طری__ق اثب__ات

الم نبوت، و درباره والیت حضرت أمیرالمؤمنین ، می__انعلیه الس__ اندیشمندان عالم و متفکران مس__لمان و غیرمس__لمان ب__وده و هس__ت، و هم__ه م__دعی بطالن نظ__ر دیگ__ری و حق__انیت رأی

خویش اند و ادعای قطع می کنند. هم اکنون ع__ده زی__ادی از هس__تی شناس__ان غ__رب و ش__رق در__ه اقام__ه ش__ده را وجود خداون__د متع_ال تش__کیک می کنن__د و أدل باط__ل می ش__مرند، و گ__روه بس__یاری از مع__رفت شناس__ان و فالسفه ذهن در جای جای عالم وجود هر گونه شناخت یقی__نی را به خصوص نسبت به ام__ور غیرمحس__وس ___ همچ__ون وج__ود خداوند _ منکرند. عده ای از حکمای هندی از دی__ر ب__از نب__وت را انک__ار می کرده ان__د و در ع__وض، ع__ده ای هم اکن__ون ب__رخی را

در »الفوائد النبویة« می گویند:1 بلی، إن الفقیه مکلف بالرجوع إلی هذه المدارک و معذور فی ذل__ک المش__ی؛ فانه فی مقام العمل و ال یضر به ذلک بخالف مافی المس_ائل االعتقادی_ة ال_تی

البد فیه من العلم کما ال یخفی أو االعتقاد اإلجمالی بماهو فی نفس األمر، نیز می گویند: 15و در »بحثی پیرامون مسأله ای از معاد« ص

»فقهاء درمسائل فقهی که مورد اختالف و اشکال است هرگز ادع__ای ج__زم و کشف واقعنکرده ان_د، آنه_ا فق_ط عم_ل ب_ه رأی خ_ود را ب_رای خ_ود و مقل_دین

موجب عذرمی دانند«.

230صفحۀ' صراط مستقیمپیامبر می نامند.

اختالف______ات در اثب______ات والیت حض______رت أمیرالمؤم______نین نیز بیش از آن است که محتاج ب__ه توض__یحعلیه أفضل التحیة و السالم

باشد. پس )به نحو قضیه مانعة الخلو( یا این دلیل، باطل اس__ت و ی__ا

دینداری عالمان دینی شیعه. _ از اصول عقائد که بگذریم، این نقد به خ__ود علم فق__ه ن__یز2

وارد است؛ زیرا فقیهی که قدم در علم فقه و اص__ول می نه__د پیشاپیش غیر از اص__ول عقائ__د بای__د مب__احث بس__یاری را تنقیح

کرده باشد که همه آنها اختالفی است؛ مانند: آی__ا ق__رآن مص__ون از تحری__ف اس__ت؟ آی__ا وحی مص__ون از

و أه__ل بیتصلی الله علیه وآله وس___لم خطاس__ت؟ آی__ا رس__ول خ__دا معصوم بودند؟ آی__ا خداون__د از الف__اظ ق__رآن مع__انیعلیهم السالم

خاص__ی را اراده ک__رده اس__ت؟ آی__ا راهی ب__رای فهم ی__ک متن وجود دارد؟ آیا دین قابل قبض و بسط است؟ آی__ا دین، جه__ان شمول و مکان شمول است؟ قلمرو دین تا کجاست؟ آی__ا دین برای مدیریت جامعه کافی است؟ و چندین و چن__د بحث دیگ__ر

که امروز بازار آنها داغ است. فقیه وظیفه دارد در همه این بحث ها صاحب مبنا باشد و گرنه نتیجه تابع أخس مقدمات است و مقلد در این مباحث، مجته__د در فقه نخواهد بود و روشن اس__ت ک__ه راه در بس__یاری از این بحث ها منحصر در عقل صرف است و از م__دارک نقلی ک__اری

بر نمی آید. پس )به صورت قضیه مانعة الخلو( یا دلیل مزبور باطل اس__ت یا فقاهت فقهای شیعه ک__ه ب__ر این اس__اس غیرقاب__ل اطمین__ان

استوار شده است. . نقض به علم فقه3

با صرف نظر از این مب__احث، یع__نی مب__انی کالمی اجته__اد، آی__ا فقها در فق__ه م__دعی وص__ول ب__ه واق__ع می باش__ند ی__ا عم__ل ب__ه وظیف__ه؟! م__درس مح__ترم فقه__اء را م__دعی وص__ول ب__ه واق__ع نمی دانن__د در ح__الی ک__ه این مغالط__ه اش__تراک لفظی اس__ت.

231صفحۀ' صراط مستقیم گرچه فقیه خود را واصل ب__ه حکم واقعی نمی دان__د، ولی خ__ود

. ل__ذا در اص__ول1را م__دعی وص__ول ب__ه حجت واقعی می داند اصرار می ورزن__د ک__ه گرچ__ه حجج و ام__ارات نس__بت ب__ه واق__ع، ظنی است ولی دلیل حجیت آنها باید قطعی باشد؛ یع__نی بای__د یقین کنیم که فالن چیز برای ما در نزد خداون__د حجت اس__ت و

إال فائده ندارد؛ لذا می گویند: . 2»عدم العلم بالحجیة مستلزم لعدم الحجیة«

»نتیجه علم نداشتن به حجیت، نبودن آن است.« فقیه تمام تالش خود را می نماید که به آنچ__ه بین او و خداون__د حجت اس___ت و حجیتش یقی___نی اس___ت برس___د، ولی مع___ذلک می بینیم در باب حجیت أمارات اختالفات ریشه ای وج__ود دارد؛ برخی قائل به انس__داد ب__اب علم و علمی هس__تند و وج__ود ه__ر گونه ظن خاص را انک__ار می کنن__د و آن وقت، ن__زاع دارن__د ک__ه نتیج__ه انس_داد کش_ف اس__ت ی_ا حک__ومت؟ آی_ا حجیت مظن__ون الطریقیه است یا حجیت مظنون الواقع؟ و آیا ش__امل ظن__ونی

که از آنها نهی شده است نیز می شود یا نه؟ و أمثال اینها. و برخی مدعی انفتاح باب علمی هستند و سپس نزاع می کنند آیا حجیت ظواهر مقید به ظن فعلی است؟ و اگر نه، آیا مقید به عدم ظن به خالف اس__ت ی__ا ن__ه؟ ص__غریات أص__الة الظه__ور چیست؟ آیا اجمال مخصص به عام سرایت می کن__د؟ آی__ا ق__در متیقن در مقام تخاطب مانع از انعق__اد اطالق اس__ت ی__ا ن__ه؟ و ده ها نزاع دیگر که همه نزاع در اصل تشخیص حجت است که

گرچه أحکام شرعی و حجیت از سنخ مفاهیم اعتباری بعد االجتماع می باشند، ولی به1 هر حال امور اعتباری در ظرف اعتبار متحق__ق و واقعمی باش__ند؛ عالوه ب__ر اینک__ه اص__ل اعتبار و جعل از سنخ امور تکوینی است. با توجه به این مقدم_ه، همچن__ان ک_ه حکیم از امور واقعی جستجو می کند، فقیه نیز از ام__ور واقعی جس__تجو می کن__د. حکیم از نظ__ام عالم هستی بحث می کند و فقیه از بخش خاصی از امور تکوی__نی ک__ه عب__ارت اس__ت از اعتبارات و جعل های شارع مقدس و چنانکه حکیم باید ب__ه یقین برس__د، فقی__ه ن__یز بای__د جعل حجیت ازطرف شارع را کش__ف یقی_نی بنمای_د و گرن_ه ظن ب_ه حجیت مس_اوی ب_ا

عدم حجیت است. این مطلب به قدری واضح اس__ت ک__ه محت__اج ارائ__ه م__دارک و أسنادنمی باش__د. ب__رای2

توضیح روان آن می توان به بحث حجج و امارات در »اصول الفقه«، مقدمات، مراجعهکرد.

232صفحۀ' صراط مستقیمباید نهایة منجر به قطع شود.

حاصل اینکه فقیه مدعی قطع به حکم ظاهری )مع__ذر و منجزواقعی( است گرچه مدعی قطع به واقع نمی باشد.

و ب__ه بی__ان دیگ__ر، اختالف دو فقی__ه در فت__وا اختالف »أدری« و »الأدری« نیس__ت، بلک__ه اختالف »أدری« و »أدری ال« اس__ت. یکی می گوید: آنچه خداوند حجت ق__رار داده اس__ت و ی__ا آنچ__ه عقل حکم به معذریت آن و منجزیت آن می نماید قطع__ا چ__نین است و دیگری می گوید: خیر، تو راه را اشتباه رفته ای، و.... و اگر اینطور نبود أصال بحث فقهی معنا نداشت و یکی می گفت من چنین فهمیده ام و وظیفه ام این است، و دیگ__ری می گفت: من وظیفه ام چیز دیگری است، چون ط__وری دیگ__ر می فهمم.

. 1و به همین جهت، تقلید فقیه از فقیه جائز نیست. تفاوت قطع و اطمینان، فقه را از فلسفه جدا نمی کند4

چه تف__اوتی اس__ت بین ادع__ای قط__ع و ادع__ای اطمین__ان ت__ا ب__ه وس__یله آن فق__ه از فلس__فه ج__دا گ__ردد؟ اگ__ر ک__ثرت اختالف__ات ح__اکی از ن__اامنی طری__ق اس__ت پس چنانک__ه نبای__د از این راه ناامن تحصیل قطع نمود، تحصیل اطمینان نیز نباید کرد، و باید از آغ__از از پیم__ودن این طری__ق اجتن__اب ورزی__د، گرچ__ه پس از حصول قطع ___ ی__ا ش__اید اطمین__ان __ دیگ__ر نهی فائ_ده نداش__ته

باشد. و اگر مراد این است که با کثرت اختالف، ثبوتا و در متن واقع نمی توان تحص__یل قط__ع ک__رد ولی می ت__وان تحص__یل اطمین__ان نمود، باز هم غلط است؛ زیرا اگر کثرت اختالف أماره ن__اامنی است، چگونه انسان آگاه به ن__اامنی طری__ق، از هم__ان طری__ق

تحصیل اطمینان کند؟ وانگهی ی__ا اطمین__ان حجیت ذاتی ن__دارد )هم__انطور ک__ه ب__رخی معتقدند( پس فقیه باید در نهایت به قطع برسد و ح_ق ادع_ای صرف اطمینان ندارد، و یا این ک__ه حجیت ذاتی دارد و اختالف نظرات گوناگون مانع از پیمودن راه تحصیل اطمین__ان نیس__ت،

،430 _ 429، ص 1 برای توضیح ساده این مطلب رجوع کنید به »فرائد االص__ول« ج 1پایان مقدمه سوم دلیل انسداد.

233صفحۀ' صراط مستقیم پس فیلسوف هم حق دارد به معارف الهی تحص__یل اطمین__ان کند و نزد خدا معذور خواهد بود. و باألخره فارقی بین فلس__فه

و فقه وجود نخواهد داشت. . راه احتیاط برای فقهای احتیاطی باز است5

می فرماین__د: فقه__اء معذورن__د چ__ون راه دیگ__ری ندارن__د، ولی فالس__فه مع__ذور نیس__تند، چ__ون می توانن__د ب__ه اعتق__اد اجم__الی اکتف__اء کنن__د. این کالم ن__یز بی اس__اس اس__ت. چ__را ک__ه فقی__ه انس__دادی اس__ت ک__ه خ__ود را ب__دون چ__اره می دان__د و می گوی__د دس__ت من از هم__ه ج__ا بس__ته اس__ت و ل__ذا تبعیض در احتی__اط نم__وده و ب__ه امتث__ال ظنی اکتف__اء می کنم، ولی فقی__ه انفت__احی مدعی بیچ__ارگی نیس__ت، بلک__ه م__دعی اس__ت ک__ه می دانم ک__ه وظیفه ام این اس__ت و ال غ__یر، و ل__ذا هم__ه می دانن__د ک__ه فقی__ه انفت__احی ب__ا وج__ود تمکن از احتی__اط، احتی__اط نمی کن__د؛ و روی همین جهت است که عده ای می گویند: انسان ی__ا بای__د مجته__د

باشد یا مقلد و یا محتاط. راه احتیاطی که مخل به نظام نباشد و م__وجب عس__ر و ح__رج نیز نگردد بر فقیه انفتاحی باز است و مع ذلک به فت__وای خ__ود عمل می کند؛ لذا این کالم که »فقهاء چون راه دیگ__ری ندارن__د معذورند« معنای درستی ندارد. مالک مع__ذوریت، نداش__تن راهه اس__ت ک_ه نیست؛ مالک ادعای قط__ع ب_ه حجیت ظن__ون خاص_ حتی در ظرف تمکن از احتیاط و بلکه حتی در ظرف تمکن از تحص__یل علم تفص__یلی )در ن__زد بعض__ی(، انس__ان را مع__ذور

می دارد. اگر قطع حجت است و می تواند مستند قرار گ_یرد، پس قط_ع فیلسوف هم باید بتواند مستند اعتقادش قرار گ__یرد و نبای__د او

را الزام به اعتقاد اجمالی نمود. . پاسخ حلی مغالطۀ' مذکور6

أما دلیل حلی این استدالل این است: که کثرت اختالف ش__اهد بر بطالن همه نظرات نیست، بلکه دلیل بر بطالن همه به ج__ز یکی اس__ت. پس ش__اید یکی از نت__ائج ص__حیح باش__د، بلک__ه اگ__ر

234صفحۀ' صراط مستقیم نظ__رات در ط__رفین نقیض باش__د یقین__آ یکی از آن دو ص__حیح

خواهد بود. حة حال فرض کنید کسی می خواهد نظر صحیح یا محتمل الص__ را از بین نظرات جدا کند. اگ__ر ی__ک نظ__ر را ب__ه ط__ور اتف__اقی )یعنی بدون مرجح عقالنی( انتخاب کند، این راه اطمین__ان آور نیست، بلکه به حسب تع__داد نظ__رات و درص__د احتم__ال وج__ود

نظر صحیح، احتمال یافتن نظر صحیح خواهد بود. مثال اگر دو نظر متناقض: »اتحاد عاق__ل و معق__ول گ__اهی ح__ق اس__ت« و »اتح__اد عاق__ل و معق__ول همیش__ه باط__ل اس__ت« را فرض کنیم؛ چون می دانیم حتما یکی صحیح است، پس کس__ی که اتفاقی یکی را انتخاب می کند راهش اطمینان آور نیس__ت و پنجاه درصد احتمال خطا دارد؛ دقیقا مثل کسی ک__ه از بین دو جعبه که یکی حاوی طال و دیگری خالی است، یکی را اتف__اقی ب__ردارد، ک__ه احتم__ال ی__افتن جعب__ه طال بیش از پنج__اه درص__د

نخواهد بود. اما اگر فرض کنید ب__رای انتخ__اب یکی از دو ط__رف ب__ه مالکی بیرونی تمسک کردیم، مثال جعبه »أل__ف« عالم__اتی داش__ت ک__ه ش__اهد محت__وی ب__ودن ب__ر طال اس__ت، طبیع__ة در اینج__ا ض__ریب إطمینان تشخیص ما باال خواهد رفت؛ و اگر بدانیم که خداون__د به ما دست داده است و می توانیم این دو جعب__ه را وزن ک__نیم و سنگین را از س__بک تم__یز دهیم، آن وقت ب__ا کم__ال اطمین__ان جعب__ه س__نگین را ب__ر می داریم و یقین خ__واهیم ک__رد ک__ه جعب__ه

سبک همان جعبه خالی است. حال آیا خن_ده دار نیس_ت کس_ی بگوی_د: چ_ون از آغ_از ک_ار دو جعب__ه در اینج__ا ب__ود ت__و نبای__د یقین ک__نی، ش__اید اش__تباه ک__رده

باشی؟! تمام سخن ما این است که خداوند به انسان عقل داده اس__ت و عقل انسان در معقوالت، ک__ار هم__ان دس__ت را ___ بلک__ه ک__ار ترازو را _ در موزونات انجام می دهد، و حرف حق را از باطل

تشخیص می دهد. اگر درباره وجود خداوند و صفات او جل و عز ده ق_ول باش_د،

235صفحۀ' صراط مستقیم چون عقل داریم و منطق را _ که علم المیزان است _ خداون__د در ما به ودیعت نهاده است در بین ده ق__ول، ح__ق را از باط__ل تش__خیص می دهیم و ب__ا کم__ال آرامش و طمأنین__ه می گ__وئیم: منکران خداوند به بیراهه رفته اند، منکران حکمت إلهی و علم

و قدرت إلهی به بیراهه رفته اند و... اگ__ر هم__ه ع__الم جم__ع ش__وند و انک__ار والیت حض__رت م__ولی

را بنمایند، وقتی ترازوی عق__لعلیه السالم الموالی أمیرالمؤمنین خ__دادادی، اثب__ات والیت می کن__د ب__ا ق__اطعیت می گ__وئیم: هم__ه

اشتباه کرده اند و هکذا. تفکیکیان می گویند: عقل وقتی ارزش دارد ک__ه بین__ات را بی__ان کن__د، عق__ل فط__ری باش__د، همگ__ان در آن ش__ریک باش__ند و...

نظرات فالسفه بر اساس مبادی عقلی بین نیست. در پاس__خ ع__رض می ش__ود: اگ__ر م__راد از بین فق__ط قض__ایای بدیهیات ششگانه منطقی است که دیگر باید دس__ت از اس__الم شست؛ چ__ون اص__ول عقائ__د اس__الم هم__ه از نظری__ات پیچی__ده محسوب می ش__ود، گرچ__ه از ب__اب ج__دال أحس__ن ب__رای عام__ه می توان قیاسات خطابی کوتاه هم چید، ولی اهل فن می دانند که چنین قیاسات آسانی در باب ب__راهین اص__ول عقائ__د وج__ود

ندارد. و اگر مراد عقل نظری است مالک بین بودن چیس__ت؟ ب__رخی

درجه نیز برایشان180از مردم عوام تساوی زوایای مثلث با غیربین )نا آشکار( است و هر چ__ه هم ب__رای آنه__ا توض__یح داده شود بین نمی شود؛ و برخی از نوابغ مع__ادالت پیچی__ده ریاض__ی

برایشان بین است. آیا یک مطلب را همه باید بفهمند تا حق باشد؟ نوابغ عالم حق ندارند در رشته های مختلف حقائقی را کش__ف کنن__د ک__ه عام__ه

نمی فهمند و برایشان بین نیست؟ آقا شیخ محمد حس__ین غ__روی اص__فهانی ک__ه در س__ی س__الگی »نهایة الدرایة« می نویسند نباید در چهل و پنج سالگی وح__دت شخصیه وجود و معاد حکمت متعالی__ه را بفهمن__د، چ__ون ب__رای برخی آقایان این مطالب بین نیست!! عالمه طباطب__ائی نبای__د

236صفحۀ' صراط مستقیم ق__دم زم__انی و توحی__د أفع__الی را بفهمن__د، چ__ون فالن آق__ا این قضیه را نمی فهمند! هر وقت همه ع__وام و علم__ا فهمیدن__د آن

وقت نوابغ هم حق فهمیدن دارند!! بله، افرادی که ذهنشان قوی نیست و از تیزهوشی و استعداد وافر برخوردار نیستند و همچون کودکی می مانند که ن_ه جعب_ه خالی را می توانند بلند کنند و نه جعبه پر را، و ت__وان تش__خیص ندارند؛ این افراد حق فلسفه خواندن و غور در مط__الب عقلی ندارند مگر از باب حسن ظن به نوابغ علمای شیعه و یادگیری

نظرات آنها. آری خواندن حکمت شرائطی دارد: التزام ت__ام ب__ه ش__ریعت و قدم راسخ درتهذیب نفس و توسل به مقربان درگ__اه خداون__د، هوش و اس__تعداد واف__ر، همت ع__الی در درس و بحث و تفک__ر، زانو زدن در نزد اساتید و اهل فن، ثب__ات ق__دم واس__تقامت در فهم مط____الب و....؛ چنانچ____ه ص____درالمتألهین در این ب____اره

می فرماید: ف__ان لقب__ول الحکم__ة و ن__ور المعرف__ة ش__روطا و اس__بابا؛ کانشراح الص__در وس__المة الفط_رة و حس__ن الخل__ق و ج__ودة الرأی، و ح__دة ال__ذهن، و س__رعة الفهم، م__ع ذوق کش__فی، و یجب مع ذلک کله ان یکون فی القلب المعنوی نور من الله، یوقدبه دائما کالقندیل و هو المرشد الی الحکمة، کما یک__ون المص_باح مرش__دا الی م_افی ال__بیت. و من لم یکن فی__ه ه_ذه االمور فضال عن الن__ور فالیتعب نفس__ه فی طلب الحکم__ة، و من کان له فهم و ادراک و لم یکن له حدس کش__فی و ال فی قلبه ن__ور یس__عی بین أی__دیهم و بأیم__انهم فال تتم ل__ه الحکم__ة أیض__ا و ان س__دد من اطرافه__ا ش__یئا، و احکم من مق__دماتها

.1شطرا »... و من لم یجعل الله له نورآ فما له من نور« همانطور که چنین نیست که همه کسانی ک__ه رس__ائل و کفای__ه می خوانند حقانیت آراء شیخ و آخوند را بفهمند، بلکه به اعتماد بزرگ__واری و دقت این بزرگ__ان، آراء آنه__ا را ف__را می گیرن__د؛ کسانی که وارد فلس__فه می ش__وند ن__یز اگ__ر ه__وش و اس__تعداد

7 و 6 ص 6 »اسفار«، ج 1

237صفحۀ' صراط مستقیم قوی ندارند تا در اثر ممارست پس از پ__انزده ت__ا بیس__ت س__ال مجتهد در علوم عقلی شوند، اول باید تاریخ بزرگ__ان ش__یعه را بخوانند و ارزش معتقدین به این علوم را بشناسند آن وقت از

باب حسن ظن به علمای شیعه، آراء آنها را بیاموزند. باید نظر به تاریخ کنن__د ت__ا دریابن__د ک__ه عرف__ا و فالس__فه ش__یعه همان نوابغ علمای شیعه اند ک__ه در عین داش__تن ی__د ط__ولی در حکمت، در فق__ه ن__یز ی__ا أعلم بوده ان__د و ی__ا ش__بهه أعلمیت

داشته اند. هنوز یاد و خ__اطره آی__ات عظ__ام س__ید علی شوش__تری )اس__تاد اخالق شیخ انصاری(، شیخ الشریعه اصفهانی، آقا سید حس__ن ص__در، آش__یخ محم__د حس__ین کاش__ف الغط__اء، آق__ا س__ید أحم__د کربالئی، آقا شیخ محمد حسین غروی اصفهانی )کمپانی(، آق__ا سید جمال الدین گلپایگانی، آقا سید ه__ادی می النی، آق__ا س__ید روح الل__ه موس__وی خمی__نی و عالم__ه طباطب__ائی، در گ__وش

حوزه های علمیه طنین انداز است. آری، از هر کس_ی توق_ع فلس__فه فهمی_دن نیس__ت، و مخ__الفین فلسفه عمدة یا اف__راد فلس__فه نخوانده ان__د ، و ی__ا اف__رادی ک__ه سوء ظن به حکمت و حکما داشته و بهره هوش__ی خ__وبی ن__یز

نداشته اند. وق__تی س__خن ب__ه اینج__ا می رس__د، ع_ده ای س__ریعا فهرس__تی از علمای تفکیکی را ارائه می کنند و ادعا می کنند ک__ه اینه__ا هم__ه فلس__فه خوان__ده بوده ان__د و ب__ر وج__ود فقه__ای فلس__فه خوان__ده مخالف با فلسفه تأکید می کنند. در پاسخ باید عرض ک__رد اگ__ر قلم ادیبانه جناب آقای حکیمی نبود که لباس حکمت را ب__ر تن این بزرگان بپوشاند، نامی از ایشان به عنوان حکیم و فلس__فه

. 1دان باقی نمی ماند و خالصه کالم اینکه کسی که به لطف الهی از زور بازو ب__رای

ش__رح ح__الی از م__درس523 _ 522 به عنوان نمونه در کتاب»متأل__ه ق__رآنی« در ص 1 محترم کتاب »معاد« به قلم جناب آقای حکیمی آمده، که هر کس بخواند گمان می کند ایشان هم ردیف أعاظم حکمای اسالم هستند. در حالی که وقتی نگاهی به آث__ار معظم له می شود معلوم می شود که حتی به قدر »بدایة الحکم__ة« از فلس__فه آگ__اهی ندارن__د. آری با حلوا حلوا کردن دهان شیرین نمی شود. »مشک آن است که خود ببوید، نه آنکه

عطار بگوید!«

238صفحۀ' صراط مستقیم__ر بهره من__د گش__ته و نعمت عق__ل و تش__خیص جعب__ه خ__الی از پ دقت و فهم و درایت دارد، ب___ه ص___رف دی___دن اختالف آراء ازل ب__ه می دان تحقیق حق شانه خالی نمی کند و با توکل و توس__ نبرد رفته و مسلک حق را درمی یابد و انتخاب می کن__د، گرچ__ه

عده ای، حتی از بلند کردن جعبه خالی ناتوان باشند. و به بیان فنی، این عب__ارت: »ل__و ک__انت الحرک__ة عقالنی__ة علی أساس ترتیب البدیهیات و الوصول منها إلی النظری__ات لم یکن االختالف ک___ذلک، اذ العق___ل یکش___ف عن الواق___ع و الواق___ع ال اختالف فیه« یک قیاس استثنائی است که بطالن تالی _ یع__نی وجود اختالف _ در آن مفروغ عنه گرفت__ه ش__ده اس__ت و جمل__ه »اذ العق__ل الخ« بی__ان مالزم__ه اس__ت ب__ه این بی__ان: ل__و ک__انت الحرکة عقالنیة لکانت کاشفة عن__الواقع )اذالعق__ل یکش__ف عن الواقع( و لو کانت کاشفة عن الواق__ع لم یکن اختالف إذکم__ا أن اختالف الواق__ع غ__یر ممکن، اختالف الکاش__ف عن__ه أیض__آ غ__یر ممکن، لکن ق___دوقع االختالف )أی الت___الی باط___ل( فلم تکن الحرکة عقالنیة )أی فالمقدم مثل__ه(. مغالط__ه این اس__تدالل در حذف سور در مقدم شرطیه است. اگر مراد ایناست که: »لو ک___ان بعض الحرک___ات عقلی___ة لم یکن اختالف« در این قض___یه مالزمهوجود ندارد. چون طبیعی است دو حرکت یکی عقلی و دیگری غ__یر عقلی باش__دو ب__ا هم اختالف پی__دا کنن__د و در اینج__ا اختالف در واقع هم الزم نمی آید؛ و اگرمراد این است که: »لو کان کل الحرک_ات عقلی_ة لم یکن اختالف« اینج_ا مالزمهص_حیح است ولی نتیجه بطالن مقدم، س__البه جزئی__ه می ش__ود. یع__نی: »بعض الحرکات غیر عقلیه« و دلیل بر این نمی ش__ود ک__ه: »ال شیء من الحرکة بعقلیة« و آن وقت تازه اول بحث است ک__ه آیا راهی برای تشخیص حرکت عقلی از غیر عقلیداریم یا ن__ه؟ و لذا استدالل مزبور ناقص و بی فائده خواهد بود؛ چون غرض مستدل اثبات بی فائدگی علوم عقلی بود و در صورتی اثب__ات می ش__ود ک__ه ب__ه آن، اس__تداللی ب__ر ع__دم ق__درت ب__ر تش__خیص حرکت عقلی ضمیمه ش__ود. البت__ه گ__اهی اس__تدالل ب__ه ط__وری تقریر می ش__ود ک__ه ب__ه ظ__اهر بتوان__د این حلقهمفق__وده را ن__یز

239صفحۀ' صراط مستقیم ج____بران کن____د. مثال می ت____وان گفت: »حکم____اء هم____ه تالش می کرده اند کهحرکت عقالنی داشته باشند، ولی همه حرکت ها عقالنی نبود؛ چون اختالف پیش آمد پس تالش ایش__ان بی ثم__ر بود؛ یعنی راهی برای تشخیص ح__رکت عقالنی از غ__یر عقالنی نداریم. چون اگر راهی برای تشخیص بود حکماء ب__ا همهتالش ب__ه ح__رکت غ__یر عقالنی دچ__ار نمی ش__دند«. این اس__تدالل ن__یز

مغالط__ه اس__ت؛ چ__ون : معل__وم نیس__ت ک__ه در م__واردیأوال کهحکیمی راه خطا رفته است همه تالش خود را ب__رای حف__ظ ذهن از خطا ب__ه کاربس__ته باش__د. ح__داکثر می ت__وان گفت فالن متفکر در فالن مسأله خطا کرده، أمااینکه راهی برای رسیدن به حق نداشت قابل اثبات نیس__ت و این کالم مث__ل کالمکس__ی اس__ت ک__ه می گوی__د: »مس__لمانان علی رغم تالش فراوانش__ان ب__رای کش__ف حقیقت ولی ب__از هم در مس__أله خالفت پس از پیغمبرش__ان اختالف دارن__د و ایننش__ان دهن__ده بس__ته ب__ودن راه

برای تشخیص این مسأله است«. : ب__ر ف__رض ث__ابت ش__دثانیا که ب__رای حکیمی در م__وردی راه رس__یدن ب__ه واق__ع وتش__خیص برهان از مغالطه بسته بود، ولی چه دلیلی وج_ود دارد ک_ه راه بر ما نیزبسته باشد و به تعبیر دیگر وقتی راه برای حکم__اء در برخی مسائل باز بوده و دربرخی بسته و نسبت به ب__رخی ب__از و نسبت به ب_رخی بس__ته، س_رایت دادن حکم__برخی در ب__رخی مسائل به سائرین چیزی جز تمثیل نیست. بلکه هر حکیمی در هر مسأله ای باید خود بررسی کند و ببیند که آیا راه براو بسته است یا باز! حکیمی که مدعی قطع است راه را ب__ر خ__ود ب__از می داند و نمی توان به صرف تشبیه به دیگران بر او حکم ک__رد که: تو خطا می پنداری، راهبر تو بسته است. تش__خیص ب__از ی__ا بسته بودن راه و برهانی و غ__یر بره__انی ب__ودن آن از قض__ایای وجدانیات است که به حس باطن ادراک می شود؛ چرا که خود قض__ایای مس__تعمله در ی__ک قی__اس ب__ه علم حض__وری معل__وم مستدل هس__تند و فق__ط محت__اج ب__ه دقت وع__دم غفلت اس__ت. البته شایان ذکر است _ همانطور که حکماء تأکید دارند ___ علم حصولی هرگز قطع حقیقی خالی از هر گونه شائبه را تحصیل

240صفحۀ' صراط مستقیم نمی کند و آرامش مطلق، فقط در سایه علم حض__وری اس__ت؛ ولی این مش__کل، مش__ترک بین فلس__فه و رج__وع ب__ه روای__ات

است. . مقایسۀ' اختالفات حکمت متعالیه با مشاء خالف انصاف است7

مدرس محترم وقتی می خواهند اختالف حکماء را نشان دهن__د برای داغ نمودن موضوع، اختالفات تمام فالس__فه ط_ول ت_اریخ را ب__ا هم می س__نجند و نظ__رات ص__درالمتألهین را ب__ا ابن س__ینامقایسه می کنند و لذا می گویند: اختالفات بسیار شدید است. این طریقه نیز خالف انصاف است. علم همیشه مس__یر کم__ال را می پیماید. اگر بر فرض مجرد اختالف س__بب ن__اامنی باش__د، در صورتی است که پس از بیان یک نظر و تقری__ر ص__حیح آن، ب__از هم اختالف وج__ود داش__ته باش__د و إال اگ__ر پس از یکی از محققین، دیگ__ر اختالف برداش__ته ش__د این، نش__انه أم__نیت راه است؛ یعنی برای همان کسی که خود زور بازو ندارد ت__ا جعب__ه خالی و پر را از هم جدا کند نیز، موجب امنیت است. چرا ک__ه می بیند همه زورمن__دان آمدن__د و آزم__ایش کردن__د و گفتن__د این

جعبه پر و دیگری خالی است. صدرالمتألهین پس از خ__ود و پس از نش__ر و تقری__ر نظ__راتش، آن قدر مطالبش متقن و قوی بود که بس__اط حکمت مش__اء و

س__اله، از حوزه ه_ای علمی__ه600،__ 500إش__راق را ب__ا س__ابقه شیعه برانداخت. همه بزرگان آراء و نظرات او را برگزیدن__د و کتب فلس__فی او در ن__زد همه اه__ل فن، م__دار بحث و تحقی__ق گشت و اکنون فلس__فه دانی را نمی ت__وان ی__افت ک__ه اص__ول و مبانی حکمت متعالیه را رأس__آ انک__ار کن__د مگ__ر ب__ه ن__درت ک__ه درباره آنان نیز بسی جای تأمل است؛ آیا انکارشان مثل انکار مدرس محترم »مع__اد« نس__بت ب__ه مس__أله ص__راط اس__ت؟ ی__ا واقع___ا کالم ص___درالمتألهین را هض___م نم___وده و س___پس نق___د

کرده اند؟ اگر بوعلی سینا نظرات مالصدرا را در اتحاد عاقل و معقول و حرکت جوهری می دید و انکار می کرد آن وقت انک__ار ن__ابغه ای

241صفحۀ' صراط مستقیم چون وی، تردی__د انس__ان را ب__ر می انگیخت، ولی تردی__د س__ابق ایش_ان م_وجب سس_تی نظ_ر حکمت متعالی_ه نیس_ت، چنانک__ه مدرس__ین قه__ار ش__فاء و اش__ارات و نج__ات، هم__ه در مقاب__ل صدرالمتألهین به زان__و در آمدن__د و ب__ه فض__ل و عم__ق و اتق__ان

. رحمة الله علیه رحمة واسعةنظر وی اعتراف کردند. . حرکت از مسیر نقل نیز موجب اختالف است8

از همه این مطالب بگذریم، فرض کنیم راه عقل راهی اس__ت ناأمن، آن وقت چ__ه بای__د ک__رد؟ می گوین__د: ب__ه دام__ان ق__رآن و

عترت چنگ بزن که معصوم از خطایند. عرض می شود این هم مغالطه است؛ چ__ون آنچ__ه معص__وم از خطاست خود قرآن و عترت است، ولی چنگ زدن ما خطادار است. از کجا بفهمیم دامان عترت را گرفته ایم یا در وادی تیه و ضاللت سیر می کنیم. چون تمسک به ق__رآن و ع__ترت یع__نی فهم کردن معارف وحیانی، و فهم ک__ردن ک__ار م__ا اس__ت و ب__ه حسب فرض، فهم بش__ری خطاک__ار اس__ت و م__وجب اختالف و غیرقابل اطمینان. عالوه بر این، در مقدمات گذشت که سنت غیر از حاکی از س__نت اس__ت و خل__ط بین این دو از مغالط__ات

مشهور مکتب تفکیک است. آخ__ر مگ__ر آن__ان ک__ه از طری__ق م__دارک نقلی، در مع__ارف غ__ور

؟ اگر اختالف، دلیل ن__اامنی1کرده اند با هم اختالف نظر ندارند است راه روایات نیز ناامن است، بلکه ناامن تر؛ چون حکم__ای متأله به شدت معتقدند که آنچه می گویند مفاد شریعت اس__ت و معتقدند اگر همه أدله با هم نظ__ر ش__ود و قض__اوت عجوالن__ه نشود، حرف همان است که ما گفتیم؛ ل__ذا اختالف__ات فالس__فه که در محدوده هائی کوچک و در ظرائف بود در باب روایات به جائی می رسد که در یک طرف مدققینی چ__ون ص__درالمتألهین قرار می گیرند و در یک طرف بزرگان مکتب تفکیک؛ و معل__وم

، از ب__رخی ازمحققین نق__ل51 در کتاب »معاد از دی__دگاه حکیم م__درس زن__وزی« ص 1 می کند: »از آغاز اسالم تا پایان ق__رن س__وم هج__ری ن__وزده مدرس__ه وجری__ان فک__ری را می توان نشان داد که متصدیان هر ی__ک از آن م_دارس، اصوالساس_ی خ__ود را ب__ا ق_رآن

مجید توجیه می کردند«.

242صفحۀ' صراط مستقیم است که دائره اختالف چه مقدار وسیع می شود! هم_ه م_دعی فهم خالص روایات هس__تند. فق__ط یکی دیگ__ری را ب__ه فلس__فه زدگی متهم می کند و در مقابل او نیز، ایشان را به بی دقتی و

ناتوانی از فهم. . این استدالل اختالفی است پس باطل است.9

نهایة سزاوار است ک__ه توج__ه ش__ود اس__تدالل م__درس مح__ترم کتاب »معاد« بر بی ارزشی عقل نظری و غیرفطری و غیربین )به اصطالح ایشان( خود ی__ک اس__تدالل عقلی اس__ت و مس_لما استداللی می باشد که محل اختالف است و خود غ__یرفطری و غیربین است و اکثر علم__ا و دانش__مندان، درس__ت ب__ودن آن را منکرند؛ لذا این استدالل اگ__ر درس__ت باش__د دلی__ل بی فائ__دگی خودش است؛ چون نتیجه می دهد هر مس__أله عقلی غ__یر بین و اختالفی غیرقاب___ل اطمین___ان اس___ت و خ___ودش مص___داق آن می باشد. پس بنا بر ضرب اول شکل اول، نتیج__ه می ده__د ک__ه خودش دلیلی غیرقابل اطمینان می باشد و »ک_ل م_ا یل_زم من وجوده عدمه فهو ممتنع« و »کل م__ا یل__زم من ص__حته بطالن__ه

فهو ممتنع الصحة«. بنابراین بزرگان تفکی__ک ب__رای اثب__ات م__دعای خ__ود از این پس

ی لهم ذلک! باید به دنبال یک دلیل بدیهی فطری بگردند. و أنروایاتی دربارۀ2 اصول حکمت

ک، پای__ان مطلب، باری سزاوار اس__ت ک__ه از ب__اب ختام__ه مس__ قرار گ__یرد. حض__رت عالم__هعلیهم السالم کلمات دررباری از أئمه

در ن__امه ای ک__ه ب__ه ه__نری ک__ربنقدس س__ره آیت الل__ه طباطب__ائی نگاشته اند، در آغاز مجموعه روایاتی که به طرز تفکر فلسفی وارد شده اس__ت، چن__د روایت آورده ان__د ک_ه ب_ه عن__وان اص__ول حکمت ب__ه حس__اب می آی__د وب__ا این نوش__تار حاض__ر ن__یز کم__ال

مناسبت را دارد: که به منزل__هعلیه السالم _ از کالم پیشوای أول أمیرالمؤمنین 1»

مدخل و دستور عمومی در تفکر فلسفی است: رأس الحکمةلزوم الحق؛ سر حکمت، جدا نشدن از حق است.

243صفحۀ' صراط مستقیم ___ علیکم بموجب__ات الح__ق فالزموه__ا و إی__اکم و مح__االت2

الترهات؛ م__راقب مط__البی ک__ه از ناحی__ه ح__ق ایج__اب ش__ده اند )حقائق قطعی( بوده و از آنها ب__ر کن__ار مش__وید و بپرهیزی__د از

خرافات که محالند. _ ال تنظر إلی من قال و انظر إلی م__ا ق__ال؛ بگوین__ده س__خن3

نگاه مکن و به خود سخن نگاه کن. _ ال علم کالتفکر؛ هیچ علمی مانند تفکر نیست. 4الم _ از کالم پیشوای هفتم حضرت موسی بن جعفر 5 :علیه الس__

لو کان فی یدک جوزة و قال الناس: لؤلؤة، م__ا ک__ان ینفع__ک و أنت تعلم أنها جوزة و لو کان فی یدک لؤلؤة و قال الناس إنها جوزة ما کان یضرک، و أنت تعلم أنها لؤل__ؤة؛ اگ__ر گ__ردوئی در دستت بوده باشد و هم__ه م__ردم بگوین__د: لؤل__ؤ اس__ت، س__ودی برای تو نخواهد بخش_ید در ح_الی ک_ه می دانی گ_ردو اس_ت؛ و اگر لؤلؤ در دستت بوده باشد و همه مردم بگویند گردو است، زیانی ب__ه ح__الت نخواه__د داش__ت، در ح__الی ک__ه می دانی لؤل__ؤ

است«. وفقنا الله و جمیع إخواننا المؤمنین

للزوم الحق و فهم حقائق الدین و معارف شریعة سید المرسلین بحقه و آله

الطاهرین. و صلی الله علی محمد و آله المعصومین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین و الحمد

لله رب العالمین.

 

244صفحۀ' صراط مستقیم

ضمیمه: مکتب تفکیک روش فقهای امامیه ی//ا أخباریان؟

جیم یطان الر أعوذ بالله من الشح/یم حم/ن ال/ر ب/س/م الله ال/ر

د الم علی سیدنا محم لوة و الس الحمد لله رب العالمین و الصو

ءاله الطاهرین و لعنة الله علی أعدآئهم أجمعین من االنإلی قیام یوم الدین

1و ال حول و ال قوة إال بالله العلی العظیم

در کتاب »صراط مس__تقیم« گفت__ه ش__د ک__ه مکتب تفکی__ک ک__ه هم__ان مکتب مع__ارفی خراس__ان می باش__د، ی__ک مکتب علمی نیست، بلکه مکتبی عملی است، و تنها جامعی که بین بزرگان این مکتب وجود دارد مخالفت ب__ا حکمت و عرف__ان اس__ت ک__ه

هر روز در قالب نوی عرضه می شود. ______ق ب______ه جن______اب یکی از تقریره______ای این مکتب، متعل حجة اإلسالم و المسلمین سیدان است که با تفاوته_ا و تغی__یراتی نسبت به مبانی فکری پدر اصلی این مکتب مرحوم آقا م__یرزا مه__دی اص__فهانی، ارائ__ه می ش__ود و در آن س__عی ش__ده اس__ت برخی از اشکاالت آش__کار روش مرح__وم اص__فهانی ب__ر ط__رف

شود تا راه تبلیغ آن هموارتر گردد. یکی از نکاتی که در این راستا بر آن تأکید می شود این اس__ت که این روش دقیقا همان روش علم__ا و فقه__ای امامی__ه اس__ت که از دیر باز مورد توج__ه بزرگ__ان ب__وده اس__ت و روش مقاب__ل )روش صدرالمتألهین و پیروان ایشان( مخالف س__یره و روش

فقهای امامیه می باشد. غرض در این مقاله این است که مقایس__ه ای بین روش مکتب

اصل این ضمیمه قسمتی از مقاله ای است که در حلقه حکمت دفترتبلیغات اس__المی1 شعبه مشهد مقدس ارائه شده بود که به مناسبت ___ ب__ا تغی__یرات واض__افات ___ در اینج__ا

آورده شد.

245صفحۀ' صراط مستقیم تفکیک و روش فقهای امامیه و اخباریین انجام شود ت__ا م__یزان

صحت این ادعا روشن گردد. از آنجا ک__ه م__دعی این مطلب جن__اب حجة االسالم و المس__لمینی از مکتب تفکی__ک س__یدان می باش__ند و ایش__ان تقری__ر خاص__ دارند، باید اوال مب__انی فک__ری ایش__ان را ___ ب__ا اس__تفاده از آث__ار خودش__ان ___ م__ورد بررس__ی ق__رار دهیم و س__پس ب__ه قض__اوت

1بنشینیم. اص///ول چهارگان///ۀ2 مکتب تفکی///ک در تقری///ر

حجة االسالم و المسلمین سیداندر مجموع روش فکری ایشان شامل دو بخش است:

نگاه ایشان به عقل 1. نگاه ایشان به نقل 2 . نگاه ایشان به عقل1

مقدمة باید عرض شود مرحوم میرزا مهدی اصفهانی و برخی شاگردان ایشان هر گونه علم حصولی را ضاللت می شمرند و از ه__ر گون__ه تفک__ری نهی می نماین__د و ح__رکت از معل__وم ب__ه مجهول را سیر در ظلمت و تاریکی می دانند؛ ولی از آنج__ا ک__ه این عقی___ده ب___ه هیچ وج___ه قاب___ل دف___اع نیس___ت، امث___ال حجة االسالم و المس__لمین س__یدان از آن ع__دول نم__وده و ب__رای مب__ارزه ب__ا حکمت متعالی__ه و عرف__ان راه دیگ__ری را در پیش

گرفته اند. ایشان می فرمایند: مدرکات عقل به دو بخش عقل فط__ری ی__ا عق__ل بین )ی__ا مس_تقالت عقلی( و عق_ل غ__یرفطری و غ__یربین

تقسیم می شود. این دو دسته با هم تفاوتهائی دارند: الف( عقل فطری، مربوط به مسائلی اس__ت ک__ه عقال عموم__آ در آن اتفاق نظ_ر دارن_د ولی مس_ائل عق_ل غ_یرفطری و بین،

2 مسائلی اختالفی است. منبع اصلی در این بحث دو رساله »میزان شناخت« و »الفوائد النبویه«می باش__د ک__ه1

هر دو به قلم خود ایشان و در تبیین روش ایشان نگاشته شده است. 19 و 13 و 12 »میزان شناخت« ص 2

246صفحۀ' صراط مستقیم ب( م__درکات عق__ل بین قاب__ل اعتم__اد و اطمین__ان اس__ت ولی مدرکات عقل غیربین _ به علت اختالفات عقال در آنها ___ قاب__ل

1اطمینان نیست.

ج( مدرکات عقل فطری و بین بسیار کم و محدود اس__ت ولی م__درکات عق__ل غ__یربین )ک__ه غیرقاب__ل اطمین__ان اس__ت( زی__اد

2 می باشد. د( اگر جائی روایات با عقل فطری تع__ارض داش__ت اگ__ر س__ند

می گویند: 13 _ 12 در »میزان شناخت« ص 1 »یکی از اشکاالتی که در مورد روش فلسفی به نظر می رس__د این اس__ت ک__ه گفته می شود، عقل هر کجا راه یاب_د ب__ه معن__ای واقعی کلم__ه ه__ر چ__ه را درک نموده و حکم نماید بدون تردید مورد قبول و پذیرش است. ام__ا از ط__رفی ب__ا اعتراف بسیاری از عقالء و به حکماختالف اصولی و اساسی در حد تض__اد، آن هم در اکثر مسائل مهم که با مراجعهب__ه ه__ر کت__اب فلس__فی مش__خص اس__ت، روشن می شود ک__ه عق__ل در هم__ه مس__ائل راهن__دارد و ش__عاع روش__نگر عق__ل محدود و بسیاری از مسائل مهم از پوشش نور عقلخارج است. و نیز بسیاری از مسائل که در محدوده عقل می باشد زمینه های وصول عق__ل ب__ه آن حق__ایق بسیار دقیق است تا آن جا که به ندرت توفیق رس__یدن ب__ه آنه__ا ب__رای بزرگ__ان بشر دس__ت می ده__د، از این جهت ب_ه این نتیج__ه می رس__یم ک_ه ک_اربرد عق_ل، کاربرد محدودی است و نمی توان در همه مسائل از آن اس__تفاده ک__رد و آن را میزانکام__ل و ک__افی دانس__ت. تض__اد مب__انی و نظری__ات ش__یخ اش__راق و ش__یخ الفالسفه ابن سینا و آخوند مالصدرا و دیگر فالسفه در اکثر مسائل مهم علم، اراده، ح__دوث و ق__دم، فاعلیتحض__رت ح__ق، ح__رکت در ج__وهر، اتح__اد عاق__ل و معقول، اصالت وج__ود، تش__کیک، وح__دت وج__ود، مس__أله روح، کیفیت حش__ر و معاد و دیگر مسائل فلسفی کامال این روش را مخط__ور و ن__ا امن می نمایان__د. از آنچه که گذشت نتیجه گرفته می شود که حجیت عقل به جای خودمحف__وظ، ولی نکته قابل توجه این است که کاربرد عقل مح__دود اس__ت و نمی توانب__ا این کاربرد مح_دود در هم__ه مب_احث و مس__ائل مطمئن__آ ب_ه او تکی_ه ک_رد. بن_ابراین روشن است که راه صحیح در رسیدن ب__ه حق_ایق هس__تی و جه__ان درمح__دوده مستقالت عقلیه که عمومآ در آن متفقند، همان اتکای به عقل اس__ت وبع__د از اعتقاد به خداوند متعال و رسالت خ__اتم انبی__اء و مکتب وحی ک__ه ب__ا همینعق__ل فطری ثابت می شود راه اطمینان بخش و صحیح همان ت__دبر و تعق__ل دروحی است. و آنچه از وحی روشن و معتبر، سندآ و داللت__آ ب__ه وض__وح استفادهش__ود همان حق و حقیقت است، در غیر این ص__ورت خط__ر اش__تباهات ب__زرگ ب__رای

انسان بسیار خواهد بود. «؛ ک__ه عب__ارت آن ب__ه هم__راه نق__د، ب__ه7 _ 6و همچنین رجوع کنید به »الفوائد النبویة« ص

تفصیل در خاتمه کتاب گذشت. می گویند:7. در »الفوائد النبویة« ص 2

»علمنا بحکم العقل ال__ذی هوأس__اس للحرک__ة الص__حیحة أن الم__درکات البین__ة للعقل قلیلة جدا ، و شعاع العق__ل مح__دود قطع__ا، و المس__تقالت العقلی__ة اق__ل قلیل، حتی أن ادراک حقیقة األشیاءللعقل صعب مستصعب و أن عرفان حدود

247صفحۀ' صراط مستقیم روایات قطعی باشد باید روایات را توجی__ه و تأوی__ل ک__رد؛ ولی اگر با عق__ل غ__یرفطری و اختالفی تع__ارض ک__رد بای__د ب__ه نق__ل

1تمسک نمود و بدون هیچ تأویلی آن را پذیرفت. ایشان برای عقل فط__ری در بیان__ات ش__فاهی خ__ود مک__ررا ب__ه مواردی همچ__ون: معل__ول بی علت نمی ش__ود، دور و تسلس__ل باطل است، اجتماع نقیضین محال است، اجتماع ضدین باطل

. 2است، مثال زنندتکمیل این مباحث بر دو نکته در آثار ایشان تأکید می شود:

الف( به وس__یله همین م__درکات فط__ری و بین می ت__وان وج__ود خداوند و حقانیت نبوت و وحی را اثبات نمود و در اینج__ا عق_ل

3 دست ما را در دست وحی قرار می دهد. ب( حرکت عقالنی فالسفه و حکماء از قس__م عق__ل غ__یربین و

_1غیرقاب__ل اعتم__اد می باش__د و دو ش__اهد ب__ر آن وج__ود دارد: ___ اختالف موج__ود در2مخالفت نتایج آراء ایش__ان ب__ا ش__ریعت

بین حکماء و فالسفه. _ نگاه ایشان به نقل2

االشیاء کما هی بعید من درک العقل، کما اقر بذلک العقالء«؛ و مراجعه کنید به عبارتی که در تعقلیه قبل گذشت.

می گویند: 19. در »میزان شناخت« ص 1 »ن__ا گفت__ه نمان__د ک__ه در بررس__ی واس__تفاده از مکتب وحی و گفت__ار مس__تند و روشن آن به مطالبی که مخالف عقلفطری باشد برخورد نخواهیم کرد، و اگر در مقابل مطالب مستفاد از قرآن وحدیث استدالالتی از دانشمندان و فالسفه )که خود با یکدیگر در آنها اختالفدارند(، قرار گیرد؛ بدیهی است آنچ__ه مس__تفاد از مکتب وحی است بدونهیچ گونه توجیه و تأویلی مورد قبول اس__ت. چ__را ک__ه آنچه به نام استدالالت عقلی در مقابل هم قرار گرفته است، احتمال خط__ا در هر یک؛ بلکه احیانآ در همه آنها وجود دارد. «و در تعلیقه می گویند: »و روش__ن است در مواردی که ظاهر وحی با عقل نظری و مستقالت عقلیه یا آنچ__ه ک__ه بر اساس بدیهیات نهاده شده اس__ت، مخالفباش__د، اگ__ر س__ندش قطعی باش__د توجیه می شود و در چنین مواردی توجی__ه آن درخ__ود وحی ب__ه به__ترین ص__ورتها ناظرة« و»نفخت فیه من روحی« و آمده است. از قبیل آیه شریفه »إلی رب اگر سند صحیح نداشته باشد و توجیه روشنی همبرای او نباشد م_ردود خواه_د

بود. « . »سلسله درس های عقائد، مدرسه آیت الله العظمی گلپایگ__انی« جلس__ه چه__ارم، ص2

؛ و رجوع کنید به بیانات ایشان در همایش عقل و وحی. 2419 و 16 و 15 همان منبع و رجوع کنید به »میزان شناخت« ص 3

248صفحۀ' صراط مستقیم مقدمة باید بدانیم ایشان در »الفوائد النبویة« تصریح می کنن__د در مسائل اعتقادی ما محتاج به قط__ع می باش__یم و اگ__ر قط__ع

از1حاصل نشد بای__د اعتق__اد اجم__الی ب__ه واق__ع داش__ته باش__یم. طرفی دانستیم محدوده عقل بین بسیار کوچک است و عق__ل

غیربین قابل اعتماد نیست. در سایه این مق__دمات ارزش نق__ل روش__ن می ش__ود و معل__وم می ش__ود ک__ه روش ص__حیح در کش__ف حقیقت رج__وع ب__ه وحی است و باید بر سر سفره نقل نشست؛ به خصوص اگر توج__هم من ک__نیم ک__ه وحی مص__ون از خطاس__ت و تبعیت از آن »تعل

. .2ذی علم« است مراد از نقل مورد اعتماد، ادله ای است که س__ند آنه__ا معت__بر و داللتشان واضح و روشن باش__د و در غ__یر این ص__ورت م__دارک

. 3نقلی نیز همچون ادله عقلی اختالفی و بی ارزش خواهد بود اشکالی که در اینجا پیش می آید این است که از طرفی فرض بر این می باشد که در اعتق__ادات محت__اج قط__ع می باش__یم و از

:8 »الفوائد النبویة« ص 1 »بخالف م__ا فی المس__ائل االعتقادی__ة ال__تی البدفی__ه من العلم کم__ا ال یخفی أو

لالعتقاد االجمالی بما هو فی نفس األمر« : 7 »الفوائد النبویة« ص 2

»بعد أن علمنا أن العقل أوصلنا الی الوحی، والوحی أوسع وس__یلة للمعرف__ة و__ه من ناحی__ة الل__ه تع__الی العلیم__الخبیر، یحکم العق__ل بل__زوم ال خط__اء فی__ه ألن المراجع__ة الی ال__وحی فی معرف__ة الحق__ائق و المعارفاالعتقادی__ة و االهتم__ام

بالتعقل فی الوحی«؛15 و رجوع کنید به »میزان شناخت«ص

. در »سلسله درس های عقائد، مدرسه آیت الله العظمی گلپایگ__انی« جلس__ه اول، ص3 می گویند:9

»روش این است که وقتی سند معتبر و داللت روشن باش__د، انس__ان بای__د آنرا بپذیرد ولو عقل به آن راهی نداشته باشد«؛

می گویند: 20و در جلسه چهارم، ص _2___ اعتب__ار س__ند 1»این منبع را ]نقل[ همیش__ه ب__ا دو قی__د مط__رح ک__رده ایم:

روشنی داللت«؛ گویند: 8و در »الفوائد النبویة« ص

»نعم ان لم یکن الحاکی للوحی من حیث الداللة ظاهرا بینا فی معنی خاص أو کان منحیث السند مختلفا فیه کما فی بعض المدارک الفقهی__ة، فالیکش__ف عن

الواقع و ان الکالم فیها کالکالم فی مسائل الفلسفة«؛ 13و رجوع کنید به »میزان شناخت« ص

249صفحۀ' صراط مستقیم طرفی آیات وروایات اعتقادی به حدی نیست که انسان را ب__ه

قطع برساند. پس چگونه دعوت به آیات و روایات می کنید؟ در پاسخ گفته می شود به چهار دلیل این حرف غلط است:

_ اگر واقعا مدارک نقلی قطعی نداشته باشیم دیگ__ر »فعلی1 1اإلسالم السالم« از اسالم چیزی باقی نمی ماند.

_ ما تجربه کرده ایم و دی__ده ایم م__دارک قطعی ب__رای کش__ف22عقائد وجود دارد.

_ شریعت کامل است و خداوند و انبیاء، تدوین و تبلیغ آن را3 به حد کم__ال ب__دون هیچ نقص__ی انج__ام داده ان__د و احتی__اجی ب__ه علوم بشری نیست؛ و لذا می گوئیم خ__ود م__دارک دی__نی ب__رای

3 کشف قطعی معارف باید کافی باشد. _ برخی از روایات معارفی متضمن استدالل عقلی است که4

از آن اس__تدالل قط__ع حاص__ل می ش__ود گرچ__ه س__ند ی__ا داللت 4روایت قطعی نباشد.

این ب__ود مجموع__ه آنچ__ه ک__ه ایش__ان ب__ه عن__وان روش خ__ود در آثارشان ذک__ر کرده ان__د ک__ه البت__ه نظم و ت__رتیب منطقی آن از

نگارنده می باشد. در مجموع اصول این روش عبارت است از:

_ تقسیم عقل به بین و غیربین و اعتقاد به بی ارزش_ی عق_ل1 غیربین به خاطر وجود اختالف در آن و بودن فلس__فه از قس__م

عقل غیربین. _ در تعارض نقل با عقل غیربین نقل مقدم است. 2 _ در تفاصیل عقائد باید به روایات مراجعه کرد. 3 )این عبارت در کتاب »ص__راط مس__تقیم« درفص__ل مق__دمات9 »الفوائد النبویة« ص 1

گویند: 19گذشت(؛ و در جلسه چهارم سلسله دروس عقائد، ص الم« یع__نی م__ا چ__یزی »در پاسخ می گوئیم اگر چنین باشد »فعلی االسالم الس__

نداریم که خلق الله را با آن به اسالم دعوت کنیم. « گویند: 21؛ و در جلسه چهارم دروس عقائد، ص 9 و 8 »الفوائد النبویة« ص 2

»چنین هم نیست بلکه اگر بررسی کنیم روایات فراوانی داریم که در حدتواتر و معتبر هستند. همچنین آیات شریفه ق__رآن ن__یز در این مس__ائل گوی__ا هس__تند.

أئمه اصرار داشتند که این مسائل را تبیین کنند و تبیین کرده اند. «، تعلیقه 9 »الفوائد النبویة« ص 323 »سلسله درسهای عقائد« جلسه چهارم، ص 4

250صفحۀ' صراط مستقیم _ باب علم در اعتقادات از طریق نقل باز است. 4

اکنون جا دارد از منظ_ر بزرگ_ان ش__یعه نگ__اهی ب_ه این اص_ول بیاندازیم تا آشکار ش__ود ک__ه آی__ا این اص__ول منطب__ق ب__ر روش

فقهای امامیه است یا نه؟

بررس//ی اص//ل اول: تقس//یم عق//ل ب//ه بین و غ//یربین و بی ارزش//ی عق//ل غ//یربین ب//ه علت

اختالف آن مقدار که نگارنده مطلع می باش__م در بین علم__اء و فقه__ای

و کس__ی را1شیعه إمامیه اثری از چنین تقسیمی وج__ود ن__دارد نمی توان یافت که ت__وهم کن__د ک__ه در مس__ائل نظ__ری اختالفی، حکم عقل ارزشی ندارد و راه عقل اطمینان بخش نمی باشد. س__یره عملی ش__یعه از گذش__ته ت__اکنون همیش__ه ب__ر خالف این توهم بوده است و تدوین و نگاشتن کتب کالمی و اظهار نظ__ر عقلی در مس__ائل اختالفی از عص__ر هش__ام بن الحکم ت__ا ب__ه امروز، نشان از اعتقاد به کارآم__دی عق__ل در مس__ائل اختالفی دارد و روی همین جهت در ت__اریخ عل__وم عقلی همیش__ه ش__یعه

جزء پیشگامان محسوب شده اند. آری، اولین کسی را ک_ه می ت__وان ب__ه عن__وان معتق_د ب__ه چ_نین تقسیمی نشان داد، جناب مال محمد أمین استرآبادی، ص__احب »الفوائد المدنیة« و مؤسس مکتب أخباریگری است و پس از

این فک___ر را2ایش___ان أخباری___ان و گ___روه کمی از اص___ولیانپذیرفته اند.

در کتب منطق دانان و متکلمین شیعه آمده است که ادراکات به قطعیو ظنی تقسیم1 می شود، و قطعی تقسیم می شود به قطع قابل تشکیک و قطعغیر قابل تشکیک )قطع بالمعنی األخص( که شامل بدیهیات و نظریات برهانیمی شود و در اعتق__ادات فق__ط این

قسم مفید است؛ ولی این تقسیم ربطی بهاختالفی بودن یا نبودن ادراکات ندارد. همچون مرحوم مال محمد صالح مازندرانی در شرح »کافی«. ایشان تص__ریح می کن__د2

، ب__اب5که این اعتقاد را از مال محمد امین گرفته اس__ت )ر ک: ش__رح اص__واللکافی، ج . و رجوع کنید به حواش__ی آی__ة111 و خصوصا ص 132 _ 94االضطرار ألی الحجة، ص

الله شعرانی بر این قسمت(

251صفحۀ' صراط مستقیم ایشان در مواضع متعددی از »الفوائد المدنیة« ب__ه این عقی__ده

؛ و در بس__یاری از عب__ارات ن__یز مالک تقس__یم1تص__ریح کرده اند عق__ل را ___ مانن__د جن__اب حجة االسالم و المس__لمین س__یدان _

اختالفی و اتفاقی بودن آن دانسته اند. باری این نظر در نهایت ضعف و سستی است و اش__کاالت آن در خاتمه کتاب ذکر شد و گذشت که اختالفی ب__ودن دلی__ل ب__ر

بی ارزش بودن نیست. بزرگان فقهاء نیز در رد کالم أخباریان به تفص__یل این ت__وهم را رد کرده ان__د و ه__ر کس تنبی__ه دوم از تنبیه__ات قط_ع رس__ائل را

خوانده باشد بطالن این نظر را می داند. به هر حال حجة االسالم و المسلمین سیدان در این مسأله _ ک__ه پایه روش فکری ایشان اس_ت __ پ_یرو أخباری_ان می باش_ند ن_ه

فقهای امامیه. در اینجا توجه به نکاتی مفید است:

نکته اول: مغالطۀ' اشتراک لفظی در کلمۀ' »عقل« در بسیاری از عب__ارات تفکیکی__ان می خ__وانیم: ن__زاع تفکی__ک ب__ا فلسفه در صغریات اس__ت، ن__ه در ک__بری؛ یع__نی ه__ر دو قب__ول داریم عقل حجت است، ولی ما مدعی می باشیم ک__ه فلس__فه

رائج عقالنی نیست و استداللهای آن مغالطی می باشد. به این عبارات نظر کنید:

»مک__رر گف__تیم و حتی ام__روز هم تک__رار ک__ردیم ___ و گ__اهی خودم نیز از تکرار آن زده می شوم _ که عق__ل جایگ__اه خ__ود را دارد و ب__ر آن حف_اظت می ک__نیم ولی گ__اه ب__رخی، بع_د از همه این سخنان به ما نسبت می دهند که شما أصال آمده ای__د تفکیک بین عقل و دین و تفکیک بین عقل و وحی را مط__رح می کنید، ما اصرار داریم که چنین نیست و مرتب می گ__وئیم عقل! و در عمل نیز بدان پایبن__د هس__تیم. م__ا مک__رر گفته ایم که جایگاه عقل محفوظ است، اما برای اینک__ه عق__ل م__ا ب__ه یک منبع وس__یع مهمی برخ__ورد ک__رده و می گوی__د بای__د از آن استفاده کنیم لذا ما اصرار می کنیم ک__ه این منب__ع فرام__وش

183 _ 181 و ص 260 _ 252 همچون ص 1

252صفحۀ' صراط مستقیم. 1نشود و به کار گرفته شود و در آن دقت شود«

اگ__ر تعارف__ات را کن__ار بگ__ذاریم، هم__ه این عب__ارات مغالط__ه اش__تراک لفظی اس__ت. آنچ__ه مح__ل ن__زاع مخ__الفین تفکی__ک ب_ا تفکیکی__ان می باش__د عق__ل نظ__ری اس__ت ک__ه در آن اختالف و تشتت آراء ام__ری ب__دیهی اس__ت. تفکیکی و أخب__اری می گوین__د چنین عقلی واقع نما نیست، قابل اطمینان نیست، مؤمن نباید از آن استفاده کند، ولی جمهور علمای شیعه می گوین__د: خ__یر، خداوند ب__ه م__ا ق__درت کش__ف واق__ع را داده اس__ت و این عق__ل

قابل اطمینان است. اینجا نزاع کامال کبروی است؛ یع__نی در دائ__ره ارزش و حجیت عقل بحث داریم، نه اینکه هر دو گروه نگ__اه واح__دی ب__ه عق__ل

داشته باشند و آن وقت در صغرای آن نزاع کنند. باری تفکیکی__ان ب__رای اینک__ه از خج__الت عق__ل س__تیزی درآین__د، ناخودآگاه مجبور شده اند برای عقل اصطالحات دیگ__ری جع__ل

کنند و از آن راه، خود را عقل دوست جلوه دهند. مثال مرح__وم م__یرزای اص__فهانی در عین اینک__ه ه__ر گون__ه علم حصولی را ضاللت می دانند، ب__رای عق__ل معن__ای دیگ__ری قائ__لمی باشند و از عقل بدان معنا تمجید می کنند؛ ولی چه سود؟!

کالم در این اس___ت ک___ه هم___ه عقالء ع___الم علم حص___ولی را ارزشمند می دانند. آیا ش__ما هم عق__ل را ب__ه همین معن__ا قب__ول

روشن است که جواب منفی است. 2دارید؟ همین مغالطه در کلمات جناب حجة االسالم و المسلمین سیدان نیز به وفور دیده می شود. ایشان با وج__ود انک__ار ارزش عق__ل غیربین _ که محل نزاع است _ دائمآ خود را عق__ل م__دار جل__وه می دهند غافل از اینکه عقل مورد پذیرش ایشان عقل فط__ری

حجة االسالم و المسلمین سیدان در جلسه چهارم از »سلس__له درس__های عقائ__د« ص120

یکی از م__دافعان تفکی__ک در مق__اله ای ب__ا ن__ام »حجیت ذاتی عق__ل در مکتب تفکی__ک«2 خواسته اند مرحوم میرزا مهدی اصفهانی را نیز هم رأی دیگران نش__ان دهن__د. غاف__ل از اینکه تمام این مقاله مغالطه اش__تراک لفظی بین س__ه اص__طالحعقل )ب__ه معن__ای مح__ل نزاع( و عقل )به اصطالح مرحوم اصفهانی( و عقل )بهمعنای عق__ل عملی ک__ه در فق__ه

(143 _ 137کاربرد دارد( می باشد. )رک: نگاهی به مکتب تفکیک، ص

253صفحۀ' صراط مستقیماست که از محل نزاع خارج می باشد. نکته دوم: اصول عقلی اثبات دین بین نیست

ف__رض ک__نیم پ__ذیرفتیم ک__ه عق__ل غ__یربین بی ارزش اس__ت. حجة االسالم و المسلمین سیدان می گویند: »عقل فطری م__ا را به وحی می رساند« و گاهی می گویند: »اصل وج__ود خداون__د و شناخت نبی، بدیهی و بر عقول ظاهر اس__ت« و گ_اهی ابط_ال

»تسلسل« را جزء قضایای بدیهی می شمرند. گرچه در بین دانشمندان مسلمان کس__انی را می شناس__یم ک__ه اص__ل وج__ود خداون__د را فط__ری ___ ب__ه مع__نی ب__دیهی منطقی _ بدانند، اما چه کسی از بزرگان را می شناسید ک__ه گفت__ه باش__د اثب__ات نب__وت ب__دیهی اس__ت، ی__ا اینک__ه اس__تحاله تسلس__ل را از بدیهیات بشمارد؟ مگر نه این است که اثبات نبوت، مبتنی ب__ر اثبات برخی از صفات کمالیه خداوند است که هر ی__ک محت__اج برهان نظری است، افزون بر اینکه خود براهین نبوت عام__ه و

خاصه همگی نظری و محتاج تفکر و مورد اختالف است. انصاف این است که ایشان می بینند اگر به مبنای خ__ود مل__تزم شوند، باید دین را برای همیشه ره__ا کنن__د؛ ل__ذا تالش می کنن__د اصولی را ک__ه ب__رای اثب__ات دین ب__ه ک__ار می رود فط__ری و بین جلوه دهند، در حالی که این کار نشدنی است و ه__ر کس چن__د

و1صباحی در وادی علم قدم زده باش__د می دان__د اثب__ات توحید نب__وت و اس__تحاله تسلس__ل همگی نظ__ری و بلک__ه از نظری__ات

دقیق و پیچیده است. جالب است بدانیم حتی أصل علیت که ب__ه اعتق__اد بس__یاری از بزرگان بدیهی است، مورد اختالف است و یکی از کسانی ک__ه به شدت آن را إنکار نموده مرحوم میرزا مهدی اصفهانی پ__در

یکی از شبهاتی که در مسأله اثب__ات توحی__د وج__ود دارد، ش__بهه معروفب__ه »ش__بهه ابن1 کمونه« است که محق_ق خوانس_اری اول ک_ه ملقب ب_ه »عق_ل ح_ادی عش_ر«بوده ان_د، می فرم__وده: »اگ__ر حض__رت حجت عج__ل الل__ه تع__الی فرج__ه ظه__ور بکن__د، من از وی

، ص3معجزه ای نمی طلبم مگر جواب از شبهه ابن کمونه را« )ر ک: الل__ه شناس__ی، ج ( آیا با وجود چنین مباحث پیچیده ای می توان گفت اص__ول عقائ__د فط__ری و ب__دیهی190

است؟! )البته شاید جناب حجة اإلسالم سیدان بگوین__د: م__ا توحی__د را از راه نق__ل ث__ابتمی کنیم و آنچه در آن به عقل نیاز است اصل اثبات خداوند است!(

254صفحۀ' صراط مستقیم 1مکتب تفکیک است.

نکته سوم: مغالطۀ' اشتراک لفظی در کلمۀ' »فلسفه« ایش__ان فلس__فه رائج در حوزه ه__ا را مص__داق عق__ل غ__یربین و غیرقاب__ل اعتم__اد می دانن__د و دلیلش__ان اختالفی ب__ودن مس__ائل

فلسفی است. در مورد این کالم باید توجه کرد که کلمه فلس__فه ب__ه اش__تراک لفظی الاق__ل در چه__ار معن__ا ب__ه ک__ار می رود ک__ه این اش__تراک بزرگان مکتب تفکیک را در موارد زیادی به مغالطه دچار کرده

است. مثال بارها دیده می شود که بزرگان تفکیک برای رد فلس__فه ب__ه دو روایتی تمسک می کنند که در آنها به ظ__اهر نهی از فلس__فه

و یا ادعا می کنند که روش تفکی__ک روش__ی اس__ت2شده استرواج داشته است و می گویند:علیهم السالم که از عصر أئمه

»این مکتب دارای واقعیتی تاریخی و کهن است ک__ه س__ابقه آن به صدر اسالم می رسد. در بررسی ت__اریخی اندیش__ه های ش__یعی، هش__ام بن حکم، م__ؤمن الط__اق از ش__اگردان ام__ام

المجعف__ر ص__ادق ، فض__ل بن ش__اذان نیش__ابوری ازعلیه الس__ و برخی دیگر را می ت__وان ازعلیه السالماصحاب حضرت رضا

پیشگامان این تفکر به ش__مار آورد. نجاش__ی در رج__ال خ__ود برای هشام بن حکم، کت__ابی در رد ب__ر ارس__طو در توحی__د، و ب___رای فض___ل بن ش___اذان کت___ابی در رد فالس___فه را ب___ر

3شمرده است«

در پاسخ عرض می شود با توجه به آنچه در نکته اول گذش__ت، محل نزاع در اصل قابلیت عقل در کش__ف واق__ع اس__ت؛ یع__نی جمهور علم__ای ش__یعه معتقدن__د ک__ه در مس__ائل اختالفی عق__ل

130 _ 128؛ و »بنیان مرصوص« ص 259 _ 256 »آئین و اندیشه« ص 1 . باید توجه نمود که روایت مسندی ک_ه بت__وان از آن م_ذمت فلس__فه رااس_تفاده ک_رد2

( و برفرض وجود، مسلما ناظر83 _ 71وجود خارجی ندارد )ر ک: بنیان مرصوص، ص به »فلسفه« به اصطالح عصر نصوص است.

، ب__ه نق__ل از جن__اب حج__ة اإلس__المو المس__لمین268 »نگ__اهی ب__ه مکتب تفکی__ک« ص 3سیدان.

255صفحۀ' صراط مستقیم توان تشخیص خود را دارد و تشخیص او قابل اطمین__ان اس__ت ولی تفکیکیان می گویند: چنین نیست و عقل فقط در بین__ات و

امور همه فهم مفید است. بر این اس__اس فلس__فه ای ک__ه در مکتب تفکی__ک ب__ا آن مب__ارزه می شود به معنای بررسی عقلی نظام هستی است که تفکیک

مدعی عجز عقل از این عمل است. اما آنچه در روایات از آن نهی شده اس__ت و ی__ا ق__دمای ش__یعه آن را نقد کرده اند؛ همچون نقد مکت__وب فض__ل بن ش__اذان ب__ر

، فلس__فه1فلسفه و یا نقد شفاهی هشام بن الحکم بر فلسفه به معنای یک نحل__ه خ__اص فک__ری اس__ت؛ چ__ون فلس__فه در آن عصر به مجموعه اعتقاداتی گفته می شد که از طریق ترجم__ه کتب یونانی وارد جامعه اسالمی شده ب_ود. هم_انطور ک_ه اگ_ر امروز کسی بر فلسفه ماتریالیستی یا اگزیستانسیالیس__م نق__د بنویسد، به این معنا نیست که معتق__د اس__ت عق__ل در مس__ائل اختالفی ناکارآمد است، نقد جناب هشام و جناب فضل نیز ب__ه

2این معنا نیست.

477، ق 258 »رجال کشی« ص 1می فرمایند: 189، ص 5 مرحوم عالمه آیة الله طهرانی در »امام شناسی« ج 2

»با یک روایت بدون سند و یا ضعیف ک__ه در آن نهی از فلس__فه شدهاس__ت، از این سوء اس__تفاده ک__رده و از این ن__ام بهره ب__رداری غل__ط نموده ان__د و آن گ__اه هرطرز تفک__ر و تعقلی را محک__وم می کنن__د ک_ه از خوان__دن فلس__فه نهی ش_ده است. آخ__ر کس__ی ب__ه آن__ان نمی گوی__د: ک__دام فلس__فه؟! آی__ا فلس__فه م__ادیین و دهریین وحکمای قبل از اسالم از ایرانیان و مصریان و هندیان و یونانیان؟ و یاهت و جالل فلسفهاسالم ک__ه ی__ک دنی__ا درخش__ش دارد، و ی__ک دنی__ا عظمت و اب دارد؟ کتابهای صدرالمتألهین شیرازی رضوان الله علیه حقا موجب فخر ع__الم تشیع وبلکه عالم اس__الم اس__ت؛ تحقیق__ات و ت__دقیقات این راد م__رد ب__زرگ در زوایای آیاتو روایات، مشکل گش__ای اساس__ی راه مع__رفت و پیش__رفت اس__ت. پس چقدرناجوانمردی است که از اسم فلسفه و تش__ابه لفظی آن ب__ا فلس__فه اسالم بخواهیم باتردستی جا بزنیم؛ و آن طرز منهی را بدین ط__رز پس__ندیده و معروف قالب کنیم. چقدر ناجوانمردی است که بخواهیم: أمیر مؤمنان را با اله محکوم کنیم؟ چقدر ناجوانمردی است که بخواهیم رسول خ__دا را حکم إال لل با آیات قرآن؛ آیاتی ک__ه خ__ودش آورده اس__ت، محج__وج ک__نیم؛ و او را مع__زول سازیم؟ چقدر ناجوانمردی است ک__ه از تش__ابه لفظی لف__ظ تص__وف و ص__وفیه سوءاستفاده کنیم؛ و بخواهیم به کلی راه شهود و وجدان و عرفان و لقآء الله راببندیم؟ چقدر ناجوانمردی است که مکتب امثال سید بن طاوس و شهیدین، ونراقیین، و س__ید مه__دی بحرالعل__وم، و ابن فه__د حلی، و مجلس__ی اول، و آق__ا

256صفحۀ' صراط مستقیمک آیا واقع__ا هش__ام بن حکم در نق_د فالس__فه ب__ه روای__ات تمس__ می کرده یا دلیل عقلی بر ضد ایش__ان می آورده اس__ت؟ آی__ا در مقاب__ل ش__خص غیرمس__لمان می ت__وان روایت خوان__د؟ س__یره عملی هشام در ت__اریخ ش__اهد ب__ر این می باش__د ک__ه ایش__ان ب__ا بحث های عقلی مخالفین را زمین می زده است نه با روای__ات. پس در واق__ع هش__ام ن__یز از مخ__الفین حجة االسالم و المس__لمین سیدان می باشد، یعنی معتقد اس__ت عق__ل در مس__ائل اختالفی

1به درد می خورد و قابل اطمینان است.

بر همین اساس اگر بخواهیم انص__اف دهیم و در دام مغالط__ه و بخواهیم لفظ فلسفه را در اصطالح2اشتراک لفظی نیافتیم

رائج امروزه یع__نی »هس__تی شناس__ی عقلی« بک__ار ب__ریم بای__د اعتراف کنیم که هشام بن الحکم و سید مرتضی و شیخ مفی__د و شیخ طوسی همگی فیلسوف بوده ان__د؛ چنانک__ه جن__اب آق__ای

حکیمی به این حقیقت اعتراف کرده اند و می گویند: »در میان متکلمان بزرگ و علمای عقاید اس__الم کم نیس__تند کسانی که بحق باید آن__ان را در ش__مار فالس__فه آورد، مانن__د هشام بن حکم، ابواسحاق و أبوسهل و دیگر نوبختیان، س__ید

3مرتضی، عالمه حلی، قاضی أبوبکر باقالنی... «

س__یدعلی شوش__تری، و ش__یخ انص__اری و آخون__د مال حس__ینقلی هم__دانی، و شاگردان پر فیضش را به امث__ال حس_ن بص_ری و محم__د بن منک_در و س_فیان__وری و امث__الهم از کس__انیکه تص__وف را ی__ک راه ج__دا ب__رای ج__دائی از ائم__ه ث پنداشتند، قیاس کنیم؟ واز لف__ظ ص__وفی ک__ه در بعض__ی از روای__ات در ذم آنه__ا وارد شده است، جهال و یا باتعمد جهالنی، ب_ا تط__بیق این عن_وان، هم_ه را زی__ر مهمیز این کلمه قرار داده؛ وپیوسته آنها را با تازیانه و شالق تبعی__د و تکف__یر و

تفسیق و سخنان ناشایست واتهامات نابخردانه مضروب سازیم؟« . در باره شخصیت و آراء فلس__فی هش__ام بن الحکم رک: »هش__ام بن الحکم، م__دافع1

68 _ 54حریم والیت« خصوصا ص . این مغالطه اش__تراک لفظی مک__ررا در کتب اخب__اریین درب_اره دو لف__ظ »اجته__اد« و2

»کالم« و در کتب تفکیکیان در دو لفظ »فلسفه« و »تص__وف« ب__ه ک__ارمی رود و گم__ان می کنند روایاتی ک__ه از اجته__اد و کالم و فلس__فه و تص__وف نهی نم__وده اس__ت، م__رادش همین ام__وری اس__ت ک__ه ام__روزه ب__ه ن__ام اجته__اد و کالم و فلس__فه و تص__وف خوان__ده می شود، در ح__الی ک__ه هم__ه این کلم__ات مش__ترک لفظی اس_ت بین زم__ان م_ا و عص__ر

نصوص. 61 . »میر حامد حسین« بخش »خروش دجله، یاد کردی از: شیخ مفید بغدادی« ص 3

257صفحۀ' صراط مستقیم اگر حجة االسالم و المسلمین سیدان مدعی می باشند که روش

فکری ایشان الم »از زم__ان حض__ور معص__ومین و از آغ__از غیبتعلیهم الس__

کبرای حضرت بقیة الله األعظم ___ عج__ل الل__ه تع__الی فرج__ه الشریف _ و تا زمان حاضر، در تمام حوزه های علمی تش__یع

1به حیات علمی خود ادامه داده است« نمی توانند بر اثبات آن ب_ه نق_د فض__ل و هش_ام ب_ر فلس_فه ب_ه معنای یک نحله خاص فکری، استدالل کنند، بلکه بای__د کس__انی را بیابن___د ک___ه عق___ل غ___یرفطری و اختالفی را ع___اجز از درک

حقیقت می دانند. و أنی لهم ذلک. با توجه به آنچه گذشت فلسفه ای که به علت اختالفی ب__ودن _ طبق مب__انی تفکی__ک ___ غیرقاب__ل اطمین__ان ب__ه حس__اب می آی__د، فلسفه به معنای أعم است که شامل تمام مباحث کالمی ن__یز

می شود؛ چرا که اختالفات متکلمین از فالسفه کمتر نیست. و از اینجا روشن می شود که این نگرش و طرز تفکر نه فق__ط روش فقهای امامیه نیست، بلکه تیشه ای به ریشه دین و همه مقدسات عالم است، چرا که دفاع عقالنی از اصول عقائ__د را ___ ک__ه همگی اختالفی می باش__د ___ ب__رای همیش__ه غ__یرممکن

می سازد. نکته چهارم: خلط شناخت ماهیات و احکام کلیه وجود

یکی از دیگر مغالطات پر تکرار در آثار تفکیکیان که در عبارت نقل شده نیز به چشم می خورد، مقایسه بین شناخت ح__دود و ماهیات أشیاء و بین شناخت آثار وجودی آنهاست. عده زی__ادیر ی__ا از حکما اعتراف کرده ان__د ش__ناخت ماهی__ات اش__یاء متعس__فانه بزرگ__ان تفکیکی این عب__ارات را ب__ه متع__ذر اس__ت. متأس__ عن___وان موی___د خ___ود در اثب___ات ناکارآم___دی عق___ل در حکمت

دانسته اند و در مواضع متعددی تکرار کرده اند. این عبارات را دوباره ببینید:

»المس___تقالت العقلی___ة اق___ل قلی___ل حتی أن ادراک حقیق___ة268 . »نگاهی به مکتب تفکیک« ص 1

258صفحۀ' صراط مستقیم األشیاء للعقل صعب مستصعب و أن عرفان حدود األش__یاء،

1کما هی بعید عن درک العقل، کما اقر بذلک العقالء«.

»مس__تقالت عقلی__ه کم__ترین کم اس__ت ت__ا ج__ائی ک__ه ادراک حقیقت أشیاء برای عقل به شدت س__خت اس__ت و ش__ناخت حدود أشیاء _ آنچنان که هست _ از ادراک عق__ل دور اس__ت،

همانطور که عقالء بدان اعتراف نموده اند«. ه__ر کس__ی ب__ا فلس__فه کمی آش__نائی داش__ته باش__د، می دان__د، فلس__فه از هس__تی و وج__ود )ب__دون ه__ر گون__ه تخصص__ی( بحث می کند و أصال ربطی به ماهیت ن__دارد. ش__ناخت ح__د و م__اهیت هر چیز مربوط به متخصص آن رشته است. م__اهیت درخت را گیاه شناس و ماهیت سنگ را کانی شناس باید بشناسد و... و اگر عقل در ش__ناخت ماهی__ات ب__ا مش__کل مواج__ه باش__د ___ ک__ه هست _ دلیل بر این نخواهد ب_ود ک_ه در کش__ف مب__احث وج_ود چون علت و معلول و ح__دوث و ق__دم لن__گ می باش__د. بزرگ__ان حکماء و متکلمین، عقل را در این مباحث مفید دانسته اند ولی

معترفند که عقل در مبحث شناخت ماهیات لنگ است. نکته پنجم: نظر تفکیک مطابق یکی از تقریرهای استرآبادی است

آنچ__ه ک__ه گذش__ت ک__ه نظ__ر جن__اب حجة اإلس__الم و المس__لمین س__یدان مط__ابق نظ__ر مال محم__د أمین اس__ترآبادی اس__ت، ب__ر اساس ظاهر عبارات مال محمد أمین بود؛ ولی ایشان عباراتی دارد که از آن به دست می آید مرادشان از عقل غیربین، عقل غیرقطعی یا عقل غیرقطعی بالمعنی األخص می باش__د و ادع__ا

2 می نماید در موارد اختالف تحصیل قطع أصال ممکن نیست. این ادعا گرچه از مطلب سابق آبرومن__دانه تر اس__ت، ولی ب__از هم کالم غلطی است که به علت رعایت اختصار خوانندگان را

3به مبحث قطع کتب اصولی ارجاع می دهم.

و29؛ و رجوع کنید به »معاد جسمانی در حکمتمتعالی__ه« ص 7 »الفوائد النبویة« ص 1 که همین اشتباه در آنجا مکررا آمده است. 146 _ 141ص

از»الفوائ__د المدنی__ة«؛ و ب__ه260 _ 252 رجوع کنید به عبارات مال محمد أمین در ص 2 33 _ 32»بحر الفوائد« مبحث قطع، ص

همان3

259صفحۀ' صراط مستقیم البته مراد جناب حجة االسالم و المسلمین سیدان نمی توان__د این

تصریح می کنند: 4نظر دوم باشد؛ چون در موارد متعددی »در مس___ائل اختالفی قط___ع حاص___ل می ش___ود ولی پس از حصول قطع دیگر درمانی برای فیلسوف نیست، مگر اینک__ه

به شکلی قطع او را از بین ببریم«. نکته ششم: مال محمد أمین از تفکیکیان موفق تر بوده است

از همه این مطالب که بگذریم، باید اعتراف کرد که مال محمد أمین در روش خ_ود از جن__اب حجة االسالم و المس_لمین س__یدان موفق تر ب_وده اس__ت؛ زی__را گرچ__ه مبن__ای فک__ری ه_ر دو غل__ط است، ولی نتیجه ای که مال محم__د امین گرفت__ه اس__ت، دس__ت کم با مبن__ای وی س__ازگار اس__ت. ایش__ان ب__ر اس__اس اس__تدالل س__ابق )در م__وارد اختالف نمی ت__وان راهی مطمئن ب__ه واق__ع ی__افت( علم فلس__فه و کالم و اص__ول فق__ه هم__ه را، باط__ل می ش___مرد و در هم___ه این زمینه ه___ا رج___وع ب___ه معص___ومین

الم را واجب می دان_____د؛ در ح_____الی ک_____ه جن_____ابعلیهم الس______ حجة االسالم و المسلمین سیدان ___ ب__ه خ__اطر ش__رائط زم__انی و اجتماعی _ نتوانسته اند ضرورت علم اصول فقه را انک__ار کنن__د و تالش کرده اند بین اختالفات فقه__ا و اختالف__ات حکم__اء ف__رق بگذارند ولی متأسفانه این تالش نیز نتیجه ای را در پی نداشت

که توضیح آن در خاتمه کتاب گذشت.

بررس//ی اص//ل دوم: »تق//دیم نق//ل ب//ر عق//لغیر بین«

ایشان پس از تصریح به تقدیم عقل بین بر نقل، می گویند: »و اگ___ر در مقاب___ل مط___الب مس___تفاد از ق___رآن و ح___دیث استدالالتی از دانشمندان و فالسفه )که خ__ود ب__ا یک__دیگر در آنها اختالف دارند(، قرار گیرد؛ بدیهی است آنچه مس__تفاد از

16 و 8 مانند »بحثی پیرامون مسأله ای از معاد« ص 4

260صفحۀ' صراط مستقیم مکتب وحی است بدون هیچگونه توجیه و تأویلی مورد قبول است. چرا که آنچه ب__ه ن__ام اس__تدالالت عقلی در مقاب__ل هم قرار گرفته است، احتمال خطا در ه__ر ی__ک، بلک__ه احیان__آ در

همه آنها وجود دارد.« درباره این اصل دو مسأله مطرح است: الف( صحت یا فساد این اصل. ب( آیا این اصل، جزء روش فقهاء امامیه اس__ت ی__ا

نه؟ الف( صحت یا فساد این اصل:

این مطلب را دست کم به سه شکل می توان تقریر کرد: تقریر اول: اگر کسی از دلیلی عقلی غ__یر بین و اختالفی قط__ع به چیزی پیدا نمود و در مقابل روایتی ب__ا س__ند معت__بر و داللت روشن وج_ود داش_ت، بای_د اعتق_اد خ_ود را طب__ق روایت ق_رار

دهد. این حرف مسلما باطل است گرچ__ه ظ__اهر ب__رخی از عب__ارات اخباریان می باشد؛ زیرا مسلما ارزش روایت ت__ا زم__انی اس__ت

که قطع به بطالن مفاد آن پیدا نشود. تقریر دوم: هرگاه دلیل نقلی ___ ب__ا ش__رائط م__ذکور ___ ب__ا دلی__ل عقلی اختالفی تعارض پیدا کرد، دلیل نقلی مقدم اس__ت؛ زی__را دلیل عقلی اختالفی هرگز قطعی نخواهد و در تعارض نق__ل ب__ا

عقل غیر قطعی، نقل مقدم است. . دلیلی ن__داریم ک__ه ه__ر1این کالم نیز از دو جهت غلط است:

. چ__ون در2گ__اه مس__أله ای اختالفی ب__ود، غ__یر قطعی باش__د. اصول عقائد تعبدی به روایات وجود ندارد و باب حجیت بس__ته اس__ت و غ__رض کش__ف واق__ع می باش__د، ل__ذا در بین دو دلی__ل متعارض ه__ر ک__دام ک__ه ظن فعلی در نفس ایج__اد کن__د طبیع__ة

مقدم خواهد بود. تقریر سوم: فرض ک__نیم شخص__ی روای__تی ب__ا ش__رائط م__ذکور یافت__ه اس__ت، ولی آنچ__ه از روایت می فهم__د ب__ا نظ__ر حکیمی مخالف بود. با فرض_ی اینک_ه ش_خص مزب_ور خ_ود از دلی_ل آن حکیم کامل بی خبر باش__دباید دلی__ل نقلی را )روایت( ب__ر دلی__ل

عقلی )قول حکیم( مقدم کند.

261صفحۀ' صراط مستقیمدر این عبارت تأمل کنید:

»هنگامی که عقل، عقل جزئی بشری باشد و نیاز به تکامل داشته باشد، و دین صادر از مبدأ وحی إلهی باشد، و انسان به این امر از روی مقدمات عقلی و غیر عقلی رسیده باش__د و ایمان داش__ته باش__د، مس__لم اس__ت ک__ه در م__وارد اختالف، گفت__ه وحی الهی مق__دم اس__ت؛ مثال هنگ__امی ک__ه می بی__نیم فالسفه و متکلمانی چون سلیمان مروزی می گوین__د: »اراده صفت ذات است«، و امام أبوالحسن علی بن موسی الرضا

با تأکید می فرماید: »اراده ص__فت ذات نیس__ت« وعلیه السالم قرآن کریم هم همین را تأکید می کند... قطعا سخن قرآن و

الممعص__وم را ب__ر داده ه__ای فلس__فه و کالم مق__دمعلیه الس__می داریم«.

این کالم نیز از جهاتی غلط است: . این مثال، مثال تعارض عقل و نق__ل نیس__ت. بلک__ه تع__ارض1

نقل از معصوم و نقل از غیر معصوم است. مح__ل بحث ج__ائی اس__ت ک__ه انس__ان ب__ا عقلش چ__یزی را درک کن__د ک__ه ب__ا نق__ل معارض است، نه اینکه از ادراک عقل کسی برای او چیزی را

نقل کنند. _ در همین فرض نیز دلیلی بر تقدیم نقل وج__ود ن__دارد. بلک__ه2

مقتضای قواعد اصولی، تقدیم أقوی الظ__نین اس__ت. گ__اهی از قول یک حکیم ظنی حاص__ل می ش__ود ک__ه از ی__ک روایت ظ__نی الس__ند و ظ__نی الدالل__ة )گرچ__ه س__ندش معت__بر و داللت ظ__اهر باش__د( حاص__ل نمی ش__ود؛ خصوص__ا اگ__ر ب__دانیم آن حکیم این__د و پای بن__د روایت را نیز دیده ب__وده و ب__ه روای__ات بس__یار متعب

است و با وجود این، بر خالف روایت نظر داده است. و حاصل اینک__ه مح__ل بحث تع__ارض بین دلی__ل نقلی ب__ا إدراک عقل است ولی این مثال در حقیقت تعارض دو نقل می باش__د و هیچ حکیم و یا اصولی در این موارد حکم به تقدیم عق__ل ب__ر

نقل نکرده است. و به عبارت دیگر: مکتب تفکیک در مقام ارائه روشی مستقل در مقابل روش حکماء است. می گویند: »حکماء عقل غ__یر بین

262صفحۀ' صراط مستقیم را بر نق__ل مق__دم می کنن__د و این ک__ار خطاس__ت وبای__د نق__ل را مقدم نمود«. صاحب این کالم باید ملتزم شود وقتی کس__ی از راه عقل غیر بین به چیزی خالف نقل رسید باید نق_ل را ب_ر آن عقل مقدم نماید، نه اینکه اگر دیگری از راه عقل غ__یر بین ب__ه چیزی رس__ید، نق__ل در ن__زد م__ا ب__ر آن مق__دم باش__د، چ__ون این

مسأله خالف مدعای حکماء نیست. در هر صورت، این ادعا )تقدیم نقل بر عق__ل غ__یر بین( ب__ه ه__ر تقریر که باشد، فاقد پشتوانه علمی است و مدعی محترم نیز هیچ استداللی بر آن نکرده اند و طبق عادت همیشگی تنه__ا ب__ه

ادعای »بدیهی است که... « اکتفاء نموده اند. ب( آیا این اصل، جزء روش فقهای امامیه است؟

این اصل در بین علمای امامیه، منسوب به اخباریین می باش__د ک__ه عب__ارات ب__رخی از ایش__ان را )مال محم__د امین، ص__احب حدائق، محدث جزائری( مرحوم شیخ انصاری در تنبیهات قطع رسائل نقل و نقد فرموده اند و نظر خود را )که مخالف تقدیم نق__ل ب__ر عق__ل غ__یربین می باش__د( نظ__ر »اک__ثر اه__ل نظ__ر«

دانسته اند. بررسی اصل سوم: »ل//زوم رج//وع ب//ه آی//ات و

روایات در تفاصیل عقاید«فقهای امامیه پیش از صدرالمتألهین چنین روشی نداشته اند

سؤال اولی که درباره این اصل مطرح است، این است که آیاروش فقهای امامیه چنین بوده است یا نه؟

اگر نگاهی به آثار کالمی شیعه از عصر شیخ مفید تا قرن دهم )عصر فاضل مقداد( بیاندازیم، می بینیم هیچ اث__ری از مراجع__ه

تفصیلی به مدارک نقلی در مسائل مبدأ و معاد نیست. بزرگ__ان ش__یعه چ__ون روای__ات را ظ__نی می دانس__تند و اص__ول اعتقادات را محتاج قطع می شمردند، ب__ه ن__درت ب__ه روای__ات وک می ورزیدن__د. و بن__ای ک__ار خ__ود را در کتب حتی آی__ات تمس__

کالمی شیعه بر استدالالت عقلی نهادند.

263صفحۀ' صراط مستقیم بر همین أساس تا قرن یازدهم کسی از بزرگ__ان را نمی ی__ابیم که ش__رحی ب__ر روای__ات اعتق__ادی نگاش__ته باش__د و اگ__ر ب__رخی حواشی نیز به دست ما رس_یده، عم_دة ش_رح الف_اظ روای_ات

است. و به عبارت دیگر، بزرگان ما در روایات فقهی ف__راوان غ__ور و بررسی نموده اند و مقدمات اس__تنباط و اجته__اد را ___ ک__ه کلی__د فهم یک متن می باشد _ در آنها به کار برده اند، ولی در اص__ول عقائد خبری و أث__ری از این مط__الب نیس__ت. ش__یخ طوس__ی و عالمه حلی کتب فراوانی در فقه واصول و معقول نگاشته اند، حتی عالمه حلی سه دور بر اشارات ابن سینا شرح نوش__ته اند ولی هیچ بحث و س__خنی از روای__ات اص__ول ک__افی و توحی__د ص_دوق و... و ش__رح و تفس_یر آنه_ا ننموده ان__د. پس رج_وع ب__ه

روایات در عقائد روش فقهای امامیه نیست. گاهی گفته می شود: مراد از اینک__ه روش تفکی__ک هم_ان روش فقهای امامیه می باشد، این است که همان راهی را که ایشان در فقه و فروع دین پیموده اند، تفکیک در اصول دین می پیماید و چنانکه ایشان در فروع به روایات توجه نموده اند، تفکیک در

اصول به روایات عنایت دارد. ولی این کالم ن__وعی مغالط__ه اس__ت. ف__رض کنی__د شخص__ی، مسلمانی را بی گناه بکشد ولی در محکمه قاض_ی ب__رای دف__اع از خ____ود بگوی____د: من ب____ه روش حض____رت رس____ول الل____ه

عمل کردم. وق__تی از او توض__یح می طلبن__د،صلی الله علیه وآله وسلم بگوید: همان روشی را که حضرت در مقابله ب__ا کف__ار داش__تند

من در برابر این مسلمان داشتم. اگ__ر می دانیم ک__ه فقه__ای امامی__ه همچ__ون: ش__یخ مفی__د، س__ید مرتضی، شیخ طوسی، ابن ادریس، محقق حلی، عالم__ه حلی، ش__هیدین و محق__ق ث__انی هیچ ک__دام در اص__ول دین از روای__ات بحث و بررسی نمی کرده اند، آی__ا می ت__وان ب__رای ت__رویج مکتب تفکیک نام »روش فقهای امامیه« را بر آن نه__اد؟ و در توجی__ه آن گفت: روش ما در اصول دین هم__ان روش ایش__ان در فق__ه

است گرچه ایشان در اصول از آن استفاده نمی کردند!

264صفحۀ' صراط مستقیمصدرالمتألهین لوادار رجوع به مدارک عقلی

ب__اری، اولین ت__ألیفی ک__ه ب__ه عن__وان ش__رح تفص__یلی روای__ات عقائ___دی، در دس___ترس م___ا می باش___د ش___رح اص___ول ک___افی صدرالمتألهین است و ایشان را باید سر دمدار نهضت بررسی روای__ات مع__ارفی دانس__ت ک__ه البت__ه پس از ایش__ان سلس__له شاگردان ایشان و سلس__له ش__اگردان مرح__وم مال محم__د تقی مجلسی این راه را ادامه دادند و البته دسته دوم وامدار دسته

اول می باشند. س__ؤال دومی ک__ه درب__اره این اص__ل مط__رح اس__ت این ک__ه ب__ا صرف نظر از اینک__ه روش فقه__ای امامی__ه ت__ا قب__ل از مرح__وم مالصدرا چنین نبوده اس__ت آی__ا این ک__ار ص__حیح اس__ت ی__ا ن__ه؟

پاسخ این سؤال إن شاءالله در صفحات آینده می آید.

بررس//ی اص//ل چه//ارم: »انفت//اح ب//اب علم درروایات معارفی«

در بین بزرگ__ان فقه_اء کس_ی را س_راغ ن_داریم ک_ه معتق__د ب_ه انفتاح باب علم در این مسائل باشد و همگان مس__أله انس__داد ب___اب علم را إرس___ال مس___لم می کنن___د؛ چنانک___ه ب___رخی از

عباراتشان در کتاب »صراط مستقیم« گذشت. آری برخی ب__اب اطمین__ان را ___ ب__ه وس__یله تجمی__ع ق__رائن ___ در برخی موارد باز می دانند ولی پیش از این خوان__دیم ک__ه جن__اب حجة االسالم و المسلمین سیدان شرط عقائد را قطع یا اعتق__اد اجم__الی می دانس__تند و در رد فالس__فه می گفتن__د: »چ__ون در ارتباط با عقائد و معارف هستند باید راهش__ان یقی__نی باش__د و اگر یک در هزار احتم__ال خالف واق__ع دهن__د، بای__د از آن اعتق__اد صرف نظر نموده و واقع را همانطور که هس__ت ب__ه اجم__ال و

ابهام و هر آنچه که هست معتقد گردند«. از این عبارات معلوم می شود که ایشان معتقدند کسی ک__ه از راه نق__ل ح__رکت کن__د ی__ک دره__زار هم احتم__ال خالف واق__ع نمی دهد؛ چرا که اگر احتم__ال خالف واق__ع وج__ود داش__ت، بای__د

265صفحۀ' صراط مستقیم جناب حجة االسالم و المسلمین سیدان نیز از اظهار نظر صرف

نظر نموده و به واقع همانطور که هست ملتزم می شدند! باری، اعتقاد ب__ه انفت__اح ب__اب علم ن__یز از م__واریث مرح__وم مال محمد أمین استرآبادی است. و در روش فقه_ای امامی__ه از آن

اثری نیست. اگ__ر کس__ی مختص__ر اطالع__اتی از ت__اریخ ت__دوین ح__دیث ش__یعه داشته باشد و مدتی با روایات سر و ک__ار داش__ته باش__د هرگ__ز

چنین سخنی نمی گوید و چنین ادعائی نمی کند. اگر انسان از این ادعای مال محمد أمین تعجب نکند، از جن__اب حجة االسالم و المسلمین سیدان باید تعجب کرد که چ__را پس از این همه تالش__های وحی__د بهبه__انی و شاگردانش__ان در نق__د این

س__ال هم__ان200اعتق__ادات سس__ت، ب__از هم پس از ح__دود مطالب را تکرار می کنند.

وحید بهبهانی ب__رای اثب__ات انس__داد ب__اب علم بحث ه__ای بس__یار مفی___دی دارن___د و در آن عوام___ل مختل___ف احتم___ال خط___ا را شمرده اند که نمونه ای از آن در ذیل مقدم__ه هش__تم در فص__ل

أول کتاب گذشت. روایات ما به خصوص در اص__ول عقائ__د ب__ا مش__کالت ف__راوانی

___ احتم__ال خط__ا در فهم2 _ ظنی بودن س__ند. 1مواجه است: _4 _ نق__ل ب__ه معن__ا و احتم__ال س__هو در انتق_ال معن__ا. 3راوی.

_ اش__تراک لفظی در هیئ__ات و5اختالف نسخ روایات مکتوب. _7 _ شبهه مفهومیه در معانی بسیاری از کلمات. 6مفردات.

_ تمثیل و تشبیه ب__ه خ__اطر قص__ور8وجود متشابه در روایات. ___ تقطی__ع در نق__ل روای__ات و ض__یاع ق__رائن9فهم مخ__اطب.

_11 _ ض__یاع و از دس__ت رفتن ق__رائن غ__یر لفظی. 10لفظی. _12تحریف__ات و جع__ل و دس در متن روای__ات ص__ادر ش__ده.

_ ظنی ب__ودن13تعارض بین روایات و ظنی بودن طرق جمع. أقوال لغویین و نحویین و رجالیین، که در س__ند و داللت روایت

_ احتمال تقیه و... 14دخیل می باشد. آیا در چنین شرائطی انسان می توان__د ادع_ای قط__ع کن__د؟! آی__ا می توان گفت: »فالسفه اگر یک در هزار احتم__ال خط__ا بدهن__د

266صفحۀ' صراط مستقیم معاقب می باشند. پس باید به دام__ان روای__ات پن__اه ب__رد ک__ه از

خطا مصون است«؟! انصاف این است که اخباریان و تفکیکیان ب__ر اس__اس ش__ناخت أحادیث و بررسی آنها به ادع_ای انفت_اح ب_اب علم نرس_یده اند، بلکه چون در مقابل اصولیین و حکماء مخالفت می ورزند و در نق__د ایش__ان می گوین__د: »راه حکیم و اص__ولی علمی نیس__ت«، مجبور شده اند در طرف مقاب__ل ادع__ا کنن__د ک__ه راه روای__ات و نق__ل قطعی و علمی اس__ت. از س__وئی روحی__ه بی دق__تی ب__ر سرتاسر نظام فکری ایش__ان ح__اکم اس__ت و ب__ه ایش__ان کم__ک می کند که این ادع__ا را خودش__ان ب__اور بنماین__د و ب__ه دنب__ال آن ادعای کمال دین و استغنای آن از معارف بشری نیز به کم__ک ه___ر دو آم___ده و خ___ود را بی نی___از از اص___ول فق___ه و حکمت

می شمارند. آری همین روحیه بی دقتی سبب می شود در جائی که خبری از نص وجود ندارد ادعای نصوص__یت ش__ود و خ__بری ک__ه متظ__افر__ه مخ__الف غفلت گ__ردد و است متواتر محسوب گ__ردد و از ادل در آن حال گفته شود نظرات حکماء با ضروریات دین مخالف

می باشد. تجربه ای که در عبارات جناب سیدان به عنوان مس__تند انفت__احفانه ی__ا باب علم ادعا شده است، از این باب می باشد و متأس__ خوش__بختانه هیچ کس از اه__ل علم را نمی ی__ابیم ک__ه خ__ود را شریک ایشان در این تجربه ببیند و قائل به انفت__اح ب__اب علم و

قطع باشد. سؤال دیگری ک_ه جن__اب حجة االسالم و المس_لمین س_یدان بای_د پاسخ دهن__د این اس__ت ک__ه اگ__ر مالک در عقائ__د حص__ول قط__ع است و احتم__ال ی__ک در ه__زار هم مض__ر می باش__د، چ__را تأکی__د می کنند که شرط روایات سند معت__بر و داللت روش__ن اس__ت؟ آیا از سند معتبر قطع حاص__ل می ش__ود؟ أص__ال ج__ائی ک__ه ب__اب حجیت بس_ته اس__ت س__خن گفتن از »اعتب__ار« چ_ه معن_ا دارد؟__ه حجیت باش__د، در سند معتبر س__ندی اس__ت ک__ه مش__مول ادلحالی که می دانیم أدله حجیت أصال شامل اعتقادیات نیست.

267صفحۀ' صراط مستقیم البته وجود چنین تهافت هائی در کالم ایشان جای تعجب ندارد؛ چون ادعائی نموده اند که در عمل به هیچ وج__ه نمی توانن__د ب__ه

آن وفادار باشند. در یکی از جلس__ات درس از ایش__ان پرس__یده ش__د: »در روش بحث خود فرمودید: معیار ما برای قبول روایات، ص__حت س__ند و روشنی داللت است. به نظ__ر می رس__د ب__ا این حس__اب خ__بر واحد را در امور اعتقادی حجت می دانی__د اگ__ر حجت می دانی__د

به چه دلیل و اگر حجت نمی دانید به چه دلیل؟«ایشان در پاسخ می فرمایند:

»جمله ای ک__ه گفتم اعم ب__ود. ب__ه اعتب__ار س__ند اس__تناد ث__ابت می شود. آن وقت به ه__ر نس__بتی ک__ه از نظ__ر درج__ه اطمین__ان برای انسان به وجود بیای_د ب__ه هم__ان نس_بت اس__تناد می دهیم. اگر تواتر داشته باشد می گوئیم به قطع در وحی آم__ده اس__ت. اگر در حدیث به قطع نرسیدیم می گوئیم استناد این سخن ب__ه وحی مظن__ون اس__ت. هیچگ__اه وق__تی ب__ه قطعیت ب__ه چ__یزی نرس__یدیم نس__بت قطعیت نخ__واهیم داد و ب__ه نس__بت آنچ__ه

استفاده می شود استناد می دهیم«. باری، کسی که می خواهد در معارف به روایات مراجعه کند یا باید حجیت ظنون را در اعتقادات بپذیرد و یا ظن را در عقائ__د مفید بداند گرچه حجت نباش__د، وگرن_ه اعتق__اد ب__ه انفت__اح ب__اب

علم قابل توجیه نیست. از آنچ__ه گذش__ت معل__وم می ش__ود مکتب تفکی__ک ب__ه تقری__ر حجة االسالم و المسلمین سیدان احیاء دوب__اره بخش__ی از عقائ__د اخباریان است که پس از اینکه بارها و بارها پاسخ این مطالب داده شده است، صرفا برای ادامه راه بزرگان قدمای تفکیک، این عقائد سست و تهی تکرار می شود و به عنوان روشی ن__و در فهم معارف إلهی ارائه می گردد و چون راهی ب__رای ت__رویج و نشر آن وجود ن_دارد، ناخودآگ_اه از برچس_ب »روش فقه_ای

امامیه« استفاده می شود.

روش صحیح بحث در اصول عقائد

268صفحۀ' صراط مستقیم ممکن اس__ت پرس__یده ش__ود: ح__ال ک__ه روش__ن ش__د ک__ه روش مکتب تفکیک، بر اصول صحیحی استوار نیس__ت و قاب__ل دف__اع

نمی باشد، روش صحیح بحث در عقائد چه می باشد؟ پاسخ این سؤال را می توان در طی نکاتی چنین تقریر کرد:

: در این مباحث، شخص محقق فقط به دنبال واق__عنکتۀ2 اول می گردد و هیچگونه تعبد و جعلی از طرف شارع وجود ن__دارد؛ یعنی چنین نیست که ما یا به واقع برسیم و ی__ا حجت واقعی و ه__ر دو مفی__د و ک__افی باش__د. پس اگ__ر از آی__ات و روای__ات ن__یز استفاده می کنیم، برای کشف واق__ع اس__ت و در واق__ع م__دارک نقلی را به عنوان پلی ب__رای رس__یدن ب__ه واق__ع م__ورد بررس__ی

قرار می دهیم. : گرچه احتمال خطا در روایات ما وج__ود دارد، ولینکتۀ2 دوم

به هر حال مسلما همین روایات می توان_د درص_دی از واق_ع را به ما نشان دهد و می توانیم ادعا کنیم ک__ه علم اجم__الی داریم که بخشی از این روایات دقیق_ا منطب_ق ب_ا واق_ع و مط__ابق ب_ا

الم م__راد ج__دی معص__ومین می باش__د. پس ن__ه إف__راطعلیهم الس__ می کنیم و ح__اکی از س__نت را قطعی می ش__ماریم و می گ__وئیم که چنگ زدن به روای__ات، دس__ت ی__افتن ب__ه ی__ک منب__ع معص__وم است، و نه تفریط می نمائیم و این منبع ش__ناخت واق_ع را ره_ا

می کنیم. باید به تدبر در نقل بپردازیم. اگر در نه__ایت ب__ه یقین رس__یدیم که مطلوب حاصل شده و اگر ظن به واقع پیدا کردیم، باز هم

مفید است و می تواند زمینه یقین آیندگان را فراهم نماید. : عق__ل بره__انی مس__لما معص__وم از خطاس__ت ونکت//ۀ2 س//وم

استدالل برهانی گرچ__ه م__رکب از ص__دها قی__اس باش__د امک__ان ندارد که غیر واقع را به ما نشان ده__د و اختالف آراء، دلی__ل ب__ر بسته بودن و ی__ا ن__اامنی راه نیس__ت. پس از عق__ل بره__انی ب__ه عنوان یکی از مهمترین منابع شناخت واقع نباید غفلت ورزید. قیاس برهانی شرائطی دارد که شخص محقق بای__د دقیق__ا ب__ه آن واق__ف باش__د و در عم__ل ب__ه رع__ایت آن بکوش__د. ه__ر ق__در میزان آشنائی با منطق بیشتر باشد و در عم__ل دقت بیش__تری

269صفحۀ' صراط مستقیماعمال شود، استدالل؛ از خطا دورتر است.

متأسفانه یکی از مشکالت فراگیر در می__ان ب__رادران تفکیکی، بی اعتنائی به علم منطق است. در بس__یاری از م__دارس تأکی__د می شود ک__ه تحص__یل منط__ق بیش از کت__اب »المنط__ق« اتالف عمر اس__ت و معم__وال از ت__دریس بخش س__وم »المنط__ق« ب__ه ط__ور کام__ل امتن__اع می ورزن__د و طالب را ب__ه خوان__دن ج__زوۀ' تلخیص آن تش__ویق می کنن__د. بس__ی ج__ای تعجب اس__ت ک__ه برادرانی که تحص__یالت منط__ق ایش__ان از کتب ابت__دائی تج__اوز نمی کند چگونه به خود حق نقادی اسفار و فصوص و فتوح__ات را می دهند. آری برای اجتهاد در علوم عقلی تس__لط ب__ر کت__بی چون ش__رح شمس__یه، ش__رح اش__ارات، ج__وهر النض__ید و ش__رح مطالع ضروری است و بدون آن، اظهار نظر در هر مس__أله ای

خروج از انصاف است. إعمال دقت در تشخیص قیاس برهانی از غیربره__انی، محت__اج ذه__نی دقی__ق و ک__ارکرده و ورزی__ده اس__ت و ب__دون آن درص__د احتمال وقوع در خط__ا ب__اال می رود. عالوه ب__ر هم__ه این ام__ور، چون حقیقت علم از عالم باال می آید و مق__دمات و فک__ر هم__ه برای آماده سازی زمینه است، مسلما تقویت ارتباط با خداوندل ب__ه مقرب__ان درگ_اه إلهی و ته_ذیب نفس ت__أثیر متعال و توس__

زیادی در ایمن شدن از خطا دارد. در طول تاریخ، عده زیادی بوده اند که به علت رعایت ننم__ودن ش___رائط اس___تفاده از عق___ل، قی___اس غیربره__انی را بره__انی پنداشته اند و به خطا رفته اند. این ام__ر نش__انه س__خت ب__ودن و خطرن__اک ب__ودن این مس__یر اس__ت و در این مس__أله تردی__دی نیست؛ ولی ب__دین معن__ا نیس__ت ک__ه راه کش__ف حقیقت بس__ته است و هرج__ا مس__أله ای اختالفی ب__ود از کش__ف واق__ع س__رباز زنیم و ب__ر این اس__اس بگ__وئیم »ح__رکت عقالنی موج__ود در

حوزه های علمیه حرکتی است غیر عقالنی«. بلکه _ چنانکه گذشت _ افرادی که صالحیت دارن__د بای__د در این مسیر قدم بردارند و از این نعمت بزرگ إلهی استفاده نماین__د

و این مسیر را طی کرده، به مقصد برسند.

270صفحۀ' صراط مستقیم آری، مسلما اگر شخصی بخواهد بدون پختگی در علم منطق، و ب__دون ورزی__دگی ذه__نی و زان__و زدن در ن__زد اس__اتید فن در گوشه ای بنشیند و نظام عالم خلقت را با عقل خود بشناس__د، در بسیاری موارد به خط__ا خواه__د رفت و این ح__رکت حرک__تی غیر عقالنی است. روایات و ادله ای ک__ه از این ن__وع تعق__ل نهی می کنند همه ناظر به همین فرض است که خ__ود عق__ل ن__یز از

1.آن منع می نماید

ولی آیا علوم عقلی ای که ام__روزه در ح__وزه خوان__ده می ش__ود چنین است؟ انصاف این است که فلسفه اسالمی که ام__روزه در حوزه خوانده می شود، از بلندترین و عالی ترین نتائج افکار بشری است و حاصل و نتیجه هزاران س__اعت فک__ر بزرگ__ترین نوابغ بشری است که در عین تهذیب نفس و تق__وا و طه__ارت، به علوم عقلی مشغول بوده اند. اگر به تاریخ تشیع نظر ک__نیم، هر کسی که از کودکی به نبوغ و استعداد عجیب مشهور بوده است، و در دوره تحص__یل خ__ود ب__ه حکمت پرداخته اس__ت، این حکمت را تأیی__د نم__وده و آن را دریچه ای ب__ه واق__ع دانس__ته و

طالب علم را به یادگیری آن تشویق نموده است. این امور همه در حالی اس__ت ک__ه این اف__راد در تق__وا و ورع و تقید به شرع در نه_ایت م__راتب بوده ان_د. آی_ا در تق_وای عالم__ه حلی و فخر المحققین و می ردام__اد و فاض__ل هن__دی و محق__ق خوانساری اول و دوم و محققین نراقی و سید بحرالعلوم و...

می توان شک کرد؟

اگر واقعا این علوم مخالف مسیر شریعت بود و مس__ائلی دور از واقع و باطل را ارائه می ک__رد، آی__ا این بزرگ__ان در ت__رویج و

اگر بزرگوارانی چ__ون عالم__ه مجلس__ی2تبلیغ آن می کوشیدند؟ ر ک »فرائد االصول« مبحث قطع، پایان تنبیه دوم 1 این بزرگان نه فقط طالب علوم دینی را ب__ه این عل__وم تش__ویق می کردن__د، بلک__ه این2

علوم را از علم فقه اشرف می دانند. به عنوان نمونه رجوع کنید ب__ه مقدم__ه »تحری__ر« 196 )از فاضل هندی( و»تقویم االیمان« ص 39عالمه و مقدمه »حکمت خاقانیه« ص

)از میرداماد(. 383و

271صفحۀ' صراط مستقیم دوم با این علوم مخالفت کرده اند، نباید سبب شود که انس__ان دست از روش عالمه حلی و فاضل هندی و... بردارد؛ زیرا هر علمی أهلی دارد و ش___رائطی، و نگ___اهی ب___ه زن___دگی و آث___ار مرحوم عالمه مجلسی روشن می نمای__د ک__ه ایش__ان فاق__د این

شرائط بوده اند. برادران تفکیکی منصف و فاضل می گوین__د: »قب__ول داریم ک__ه تقسیم عقل به بین و غیر بین غل__ط اس__ت و قب__ول داریم ب__اب علم در روای__ات بس__ته اس__ت و تق__دیم نق__ل ب__ر عق__ل غ__یربین سخنی باطل می باشد، ولی به هر ح_ال چ_ون بزرگ_ان درب_اره علوم عقلی اختالف نظر دارند احتیاط این است که انسان ب__ه

دنبال این علوم نرود«. در پاسخ عرض می شود این کالم دقیقا همان کالمی است ک__ه

برادران اخباری می گفته و می گویند. می گویند:

»عده زیادی از بزرگان شیعه معتقد بوده اند ک__ه علم اص__ول و قواعد اصولی باطل است و انس__ان را از مس__یر ش__ریعت دور می کند. تدقیقات اصولی بزرگان مجتهدین هم__ه ام__وری نظری است که احتمال خطا در آن زی__اد اس__ت، بس__یاری از این مب__احث ___ الاق__ل ب__ه نگ__اه ظ__اهری ___ مخ__الف ب__ا م__ذاق شریعت است )همچون اصل مثبت و تقدیم اصل س__ببی ب__ر مسببی، نشستن امارات یا اصول به جای قط__ع ط__ریقی ی__ا موضوعی و..( و وارد شدن در این مباحث خطرن_اک اس_ت؛ چون ذهن انسان عادت می کند و دیگر همه روایات را طب__ق همین قواعد می فهمد. پس احتیاط ترک تحص__یل این عل__وم

است«. این استدالل کامال غلط است. وق__تی هم__ه اف__راد اه__ل دقت و عم__ق ک__ه این عل__وم را خوانده ان__د، ب__ر ض__رورت خوان__دن این علوم تأکید می کنند و می گویند کسی که بدون رسائل و کفایه به محضر روایات برود، در واقع به دنبال أوه__ام خ__ود رفت__ه، و بهره ای از روایات نمی برد، آی__ا در چ__نین ش__رائطی احتی__اط در

ترک تحصیل این علوم است؟

272صفحۀ' صراط مستقیم طرفداران علم اص_ول در ه__وش و اس_تعداد و ذک_اوت و دقت نظر با مخالفین ایشان ک__ه بزرگ__ان اخباری__ان می باش__ند قاب__ل مقایس__ه نیس__تند و ل_ذا نظ__ر ع_ده ای از علم__ای اخب__اری ت__وان تعارض با نظر علمای اصولی را ندارد و عقل حکم می کند ک__ه

انسان از علم اصول استفاده کند و به تحصیل آن بپردازد. صحیح است که عقل انسان گ__اهی ب__ه خط__ا می رود ولی علم اصول امروز ما، محصول عق__ل ی__ک انس__ان نپخت__ه و بی اطالع نیست. محصول ساعت ها عمر اف__رادی اس__ت ک__ه هم__ه وقت خود را برای تحصیل علم گذاشته اند. و در تقوا و غ__یرت دی__نی

الم ایشان نیز شکی نیست، ب__ه روای__ات أه__ل بیت ن__یزعلیهم الس__ کامال مسلط بوده اند. آیا از کنار چنین محصول ارزش__مندی ب__ا چنین شبهات واهی عب__ور ک__نیم و از آن اس__تفاده نک__نیم؟! این ک__ار حاص__لی ج__ز تهی دس__تی خ__ود م__ا نخواه__د داش__ت و ج__ز

الم محروم شدن از س__فره أه__ل بیت ن__تیجه ای ب__ه ب__ارعلیهم الس__نمی آورد.

ب__اری، قس__متی از تبلی__غ و ت__رویج مکتب اص__ولیان در مقاب__ل اخباریان، به وسیله نیروهای نظامی و زور سرنیزه بوده است و ممکن است این مس__أله ض__ریب اطمین__ان ب__ه حق__انیت علم اصول را پائین آورد، ولی ت__رویج حکمت متعالی__ه هرگ__ز چ__نین نبوده است. حکمت متعالیه به خاطر عمق و دقت و پختگی و عظمتی که در آن بود، در بین فضالی حوزه ها رشد پیدا کرد و جای خود را باز کرد و علی رغم مخالفت شدید عده ای فقه__ای بی اطالع از حکمت، هر روز که گذشت رشد و نم__و آن بیش__تر ش__د و هیچ عام__ل سیاس__ی و حکوم__تی در ت__رویج آن نقش

نداشت. اء حکمت متعالیه در مبارزه و ستیز عقلی، کالم و حکمت مش__ و اش__راق را زمین زد و خ__ود را ب__ر ف__راز مس__ند عل__وم عقلی نشاند و تشنگان معارف و حقائق در ه__ر دوره آن را پذیرفتن__د و بر غیر آن ترجیح دادند. آیا این حق__ائق ت__اریخی ب__رای فهم و درک ارزش این علم کافی نیست؟ آیا ب__از هم چ__ون اخباری__ان که از خواندن اصول فرار می کنند، به بهان__ه س__خن چن__د فقی__ه

273صفحۀ' صراط مستقیم حکمت نخوان__ده و چن__د من__بری خ__ود را از این عل__وم مح__روم

نمائیم؟! آیت الله حسن زاده آملی می فرمایند:

اینک بر سر آنم ک_ه ب_ه مناس_بت روی_داد س_خن، حک_ایتى از حالت دیرین خویش پیشکشم، شاید ک__ه ب__رخى را س__ودمند افتد، و مایه آگاهى و هش__یارى خوانن__ده اى گ__ردد، و آن این که: در اثناى ت__درس و تعلم عل__وم عقلى و ص__حف عرف__انى دچ__ار وسوس__ه اى س__خت س__همگین و دژخیم و بدکنش__ت و بدسرش_ت در راه تحص_یل اص__ول عقای_د حق__ه ب_ه بره_ان و عرف___ان ش___ده ام، و آزرده خ___اطرى ش___گفت از حکمت و میزان ک__ه از ه__ر س__وى ش__بهات گون__اگون ب__ه من روى مى آورد. ریش__ه این ش__بهات و وسوس__ه ه__ا از ن__احیت انطب__اق ظواهر شرع انور على صادعه الص__لوة والس__الم ب__ا مس__ائل عقلى و عرفانى بوده است که در وفق آنها با یکدیگر ع__اجز مان_ده ب_ودم، و از ک_ثرت فک_رت ب_ه خس_تگى و فرس_ودگى م__وحش و م__دهش مبتال گش__ته ام، و از بس__یارى س__ؤال از محض__ر مش__ایخم: آن عالم__ان دین ب__ه ح__ق در س__ماى علم سیاره و ثوابت و اال گه__ر م__را بیم جس__ارت و ت__رس اس__ائه ادب و خوف ایذاء خاطر و احتم__ال ب__دگمانى مى رفت. این وسوسه چنانکه گفته ایم موجب ب__دبینى ب__ه عل__وم عقلى، و بیزارى از منطق و حکمت و عرفان ش__ده اس__ت. و لکن ب__ه رجاء این که لعل الله یحدث بعد ذلک أمرا، در درسها حاضر مى شدم، و راز خ__ویش را اب__راز نمى ک__ردم، و از تض__رع و زارى اع__اظم حکم__اء در نی__ل ب__ه فهم مس__ائل اندیش__ه مى کردم مانند گفتار ص__احب اس_فار در مس__اله اتح__اد نفس ب_ه

عقل فعال و استفاضه از آن که فرمود: و قد کنا ابتهلنا الیه بعقولنا، و رفعن//ا الی//ه ای//دینا»

الباطنة ال ای//دینا ال//دائرة فق//ط، و بس//طنا انفس//نا بین یدیه، و تضرعنا الیه طلبا لکشف هذه المس//اله

1 ...«و امثالها

تنها چیزى که مرا از این ورطه هولناک هالک، رهایى بخشید لطف الهى بود که خویشتن را تلقین مى ک__ردم ب__ه این ک__ه:

284 ص 1 ط 1 اسفارج 1

274صفحۀ' صراط مستقیم اگر امر دایر شود بین نفهمیدن و نرسیدن مثل ت__ویى، و بین نفهمیدن و نرسیدن مثل معلم ثانى ابونص__ر ف__ارابى و ش__یخ رئیس اب__وعلى س ین__ا و ش__یخ اک__بر مح__یى ال__دین ع__ربى و استاد بشر خواجه نصیرالدین طوس_ى و اب_و الفض_ائل ش_یخ به__ایى و معلم ث__الث م__یر دام__اد و ص__در المت__الهین محم__د ش_یرازى، آی__ا ش_خص مث__ل توب__ه نفهمی__دن و نرس_یدن اولى است یا آن همه اسطوانه هاى معارف؟ و همچنین خ__ودم را ب__ه ی__ک س__و ق__رار مى دادم، و اک__ابر دیگ__ر علم را ک__ه از شاگردان بنام آن بزرگان بودن__د و نظ__ایر آن__ان را ب__ه س__وى دیگ__ر، و س__پس هم__ان مقایس__ه را پیش مى کش__یدم و ب__ه خودم تلقین مى کردم، تا منتهى مى ش__دم ب__ه اس__اتیدم ک__ه بحق وارثان انبیاء و خازنان خزاین معارف بوده اند رفع الله تعالى درجاتهم که باز خودم را به یک ج__انب و آن ح__امالن و دای__ع علم و دین را ب__ه ج__انبى، و هم__ان مقایس__ه و تلقین را اعمال مى کردم ک__ه ت__و اوالیى ب__ه نفهمی__دن ی__ا این مف__اخر دهر؟ نظیر مطلبى را ک__ه عالم__ه ش__یخ به__ایى درب__اره ش__یخ اجل صدوق که قایل ب__ه س__هو الن__بى ش__ده اس__ت، فرم__وده

است: هر گاه امر دای//ر ش//ود بین س//هو رس//ول و س//هو»

.«صدوق، صدوق اولى بدان است از این مقایسه قدرى آرام مى گ__رفتم، ت__ا بارق__ه ه__اى الهى چون نجم ث__اقب ب__ر آس__مان دل ط__ارق آم__د، و در پن__اه رب ناس از وسواس خناس نجات یافتم فضاض ثم فاض. و کانکالم کامل و سخن دلپذیر صاحب اسفار ذکر قلبى شد که:

حاشى الشریعة الحقة االلهی//ة البیض//اء ان یک//ون» احکامها مص//ادمة للمع//ارف الیقینی//ة الض//روریة، و تبا لفلسفه یکون قوانینها غ//یر مطابق//ة للکت//اب و

. 1«السنة …اینک گوییم که توفیق نیل به اعتالى فهم خط__اب محم__دى )ص( ب__دون ادراک حق__ایق زب__ر حکمت متعالی__ه و ص__حف عرفانیه به برهان واقعى صورت پذیر نیست، مگر کسى که داراى نفس مکتفى باش__د ک__ه من عندالل__ه مؤی__د ب__ه نفس

75 ص 1 ط 4 اسفارج 1

275صفحۀ' صراط مستقیم قدسى است و وى را در دانستن چیزها نیاز به فک__ر و نظ__ر نیست، و جز صاحب نفس قدسى آن کس که این حقایق را به منطق برهان ادراک نک__رده اس__ت در تم__ام ابع__اد اص__ول عقاید و در تفسیر و ش__رح آی__ات و روای__ات راج__ل اس__ت، و بیان و قلم او اقناعى است نه ایقانى هر چن__د ک__ه در حف__ظ

1منقول بلغ ما بلغ،« آری، همانطور که تاکنون کسی نگفته است که علم اصول م__ا معصوم از خطاست، کسی هم نگفته حکمت متعالیه معص__وم از خطاست. همه این علوم در مسیر تکامل حرکت می کنند و هر روز درهای بسته ای در آنها گشوده می شود، ولی سخن در این اس__ت ک__ه این عل__وم اگ__ر واق__ع نم__ا نب__ود و اگ__ر ارزش__ی نداشت، بزرگان و ب__ا س__وادان عم__ر خ__ود را در آن ه__ا ص__رف

نمی کردند و دیگران را به آن تشویق نمی نمودند. اگر انسان به دنبال واقع می گردد هرگز نباید بپندارد که از این علوم مس__تغنی اس__ت. نبای__د گم__ان کن__د از حاص__ل زحم__ات و افکار نوابغ گذشته بی نیاز است. روش صحیح کشف واقع این است که اص__ول و حکمت را بی__اموزد و آنچ__ه را گذش__تگان ب__ا زحمت و تالش و توسل و توکل به آن رسیده اند، کامال و دقیقا بفهمد و سپس خود برای تشخیص بیشتر حق از باط__ل، تالش نماید. و خالصه هر کس گمان کرده بدون زانو زدن بر س__فره بزرگان علم اص__ول و ی__ا حکمت، ب__ا فک__ر خ__ود ی__ا ب__ا خوان__دن روایات چیزی بیش از آنچه بزرگان ما در طول ت__اریخ یافته ان__د

می یابد، حقا خیال خامی در سر پرورانده است. : دانستیم ک__ه عق__ل و نق__ل در مب__احث اعتق__ادینکتۀ2 چهارم

ص_رفا راهی ب__ه واق_ع می باش__ند و ب_ه اص_طالح طری_ق محض می باشند و هیچگونه موضوعیتی نه نسبت به واقع و نه نسبت

به حکم ظاهری ندارند. با توجه به این مسأله س__خن از تع__ارض این دو بی معناس__ت و سؤال از راجح در میان این دو نیز غلط است. شخص محق__ق پس از بررسی ادله عقلی و نقلی که در مسأله ای ارائه ش__ده

37_34 قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارند، ص 1

276صفحۀ' صراط مستقیم است، اگر به یک طرف قطع یا ظن پی__دا ک__رد، ط__رف مقاب__ل ساقط می شود و دیگر راه به واقع نخواهد بود، چه نقل باش__د و چه عقل )البته نامیدن آن ب__ه عق_ل از ب_اب تس_امح اس__ت و مراد دلیل باطلی است ک__ه در غ_الب دلی_ل عقلی ارائ__ه ش__ده

است(. مالک تقدیم و ت__رجیح در این مب__احث، نفس و وج__دان ش__خص محقق است ک_ه در درون آن پس از تالش و دقت، نس_بت ب_ه کدام طرف قط__ع ی__ا ظن حاص__ل ش__ود و ب__ه همین مالک گ__اه عقل را بر نقل مقدم می کند و گاه نقل را بر دلی__ل ب__ه ظ__اهر

عقلی مقدم می نماید. : عق__ل و نق__ل ه__ر دو مکم__ل و متمم یک__دیگرنکت//ۀ2 پنجم

می باشند و استفاده از هر یک بدون دیگری ن__اقص و بی فائ__دهیا کم فائده است.

صدرالمتألهین بر ضرورت استفاده از نقل در کنار عقل بسیار تأکید می ورزند و همیشه به متقدمین از حکماء در این مس__أله اعتراض دارند و حکمت متعالی__ه را مره__ون روای__ات اه__ل بیت

می شمارند. علیهم السالم نقل در کنار عقل در حوزه های مختلفی مفید است؛ همچون: الف( در برخی مباحث عق__ل راهی ب__رای کش__ف واق__ع ن__دارد؛ مانند مبحث مع__اد جس__مانی، در این مب__احث بای__د از نق__ل ک__ه

است استفاده ک__ردعلیهم السالم حاصل علم نامتناهی معصومین و راهی به واقع گشود.

ب( در ب__رخی مب__احث عق__ل راه قطعی ن__دارد و عق__ل ظنی قضاوتهائی می کند و حدسهائی می زند در اینجا نقل به عن__وان راهی ب__رای کش__ف واق__ع در ع__رض عق__ل مط__البی را ارائ__ه می کند وگاه با نظر به مجموع انسان ظن ب__ه مف__اد نق__ل پی__دا

می کند. ج( در درون روایات ومدارک نقلی گاه اس__تدالالتی ذک__ر ش__ده است ک__ه ب__ا تأم__ل در آنه_ا می ت__وان از آنه_ا براهی__نی س__اخت. بسیاری از اکتشافات صدرالمتألهین در حکمت، به برکت تأمل در این روایات بوده است و البته فهم ص__حیح این روای__ات ن__یز

277صفحۀ' صراط مستقیمکسی همچون صدرالمتألهین را می طلبد.

رهبر فقید انقالب می فرمایند: »قرآن و حدیث برای طبقات مختلف مردم آم_ده اس_ت. در آنه__ا عل__ومی اس__ت ک__ه مخصوص__ین ب__ه وحی می فهمن__د و دیگرمردم بهره ای از آن ندارند و علومی است که برای ی__ک طبقه عالی از دانشمندان است و دیگ__ران ب__ه ط__ور کلی از آن بی به___ره هس___تند... اه___ل آن مانن___د فیلس___وف ب___زرگ ص__درالمتألهین و ش__اگرد عالیق__در آن، فیض کاش__انی عل__وم عالی__ه عقلی__ه را از هم__ان آی__ات و اخب__اری ک__ه ش__ماها هیچ

1نمی فهمید، استخراج می کنند.«

ق__دمای متکلمین ب__رای اثب__ات احتی__اج ب__ه علت، از ح__د وس__ط حدوث اس__تفاده می کردن__د، ب__وعلی در آث__ار خ__ود این روش را نقد کرده و حد وس__ط امک__ان را مع__رفی نم__ود. از ط__رفی در روایات مکررا از دو ح__د وس__ط ح__دوث و مح__دودیت اس__تفاده ش__ده اس__ت و ب__ه ط__ور ط__بیعی بزرگ__ان چ__ون ب__رای روای__ات توجیهی پیدا نمی کردند، روایات را حمل بر جدل یاتکلم به قدر عق__ل مخ__اطب ی__ا... می کردن__د. ص__درالمتألهین ب__ا دقت خ__ود، ثابت کرد که ماهیت و امک__ان م__اهوی أم__ری اس__ت پن__داری و آنچه مناط احتیاج اس__ت مح__دودیت اس__ت ک__ه ح__دوث یکی از بهترین نشانه های آن می باشد و معلوم ش__د طریق__ه اس__تدالل متکلمین و حکمای مشاء هر دو غلط ب__وده و آنچ__ه در روای__ات

آمده است، صحیح می باشد. همچنین گاهی در روایات نک__اتی ذک_ر ش__ده ک__ه س__بب ج_والن بخشیدن به ذهن حکماء می شود و آن ه__ا را ب__ه دنب__ال بره__انی کردن آن حرکت می دهد. در بسیاری از مواقع دانس__تن نتیج__ه از راهی غیر از استدالل، در چی__دن ی__ک اس__تدالل بس__یار ت__أثیر

گذار است. حکمای سابق، به علت استفاده نکردن از روایات، به بس__یاری از مسائل نرسیدند و در حل شبهات زی__ادی ع__اجز ماندن__د، ب__ه خالف صدرالمتألهین و پیروان ایش__ان ک__ه ب__ا اس__تفاده از نق__ل

139 آداب الصلوة، ص 1

278صفحۀ' صراط مستقیماین مشکالت را حل کردند.

ری عقل نیز در مقابل فوائدی برای نقل دارد و در واق__ع مفس__ ع__الی ب__رای نق__ل می باش__د. فهم ص__حیح بس__یاری از روای__ات محتاج مجموعه ای از مب_ادی تص__وری اس_ت ک_ه ج_ز ب_ا عل__وم

عقلی یا کشف و شهود دست یافتنی نیست. سالیان متمادی بزرگان می پنداشتند هر چه درباره جسم گفته می شود مربوط به عالم ماده است و لذا حتی روای__ات ع__ذاب قبر را ب__ه ش__کل م__ادی تفس__یر می کردن__د؛ ت__ا اینک__ه عرف__اء و حکماء عالم مث__ال را إثب__ات کردن__د و فهم ص__حیح این روای__ات ممکن شد. حقا اگ_ر مب_انی حکمت متعالی_ه را م_د نظ_ر ق_رار ندهیم حجم انبوهی از روایات أصال قاب__ل تفس__یر نیس__ت و ب__ه گم__ان نگارن__ده یکی از عل__ل اجتن__اب ق__دمای م__ا از روای__ات معارفی این بوده است که در خود توان تفسیر و ش__رح آن را

نمی دیده اند تا اینکه مالصدرا این باب را گشود. عالم محقق مرحوم آقا سید جالل الدین آشتیانی می فرمایند: »عالم بزرگوار مرحوم آقای حاج میرزا أحمد کف__ائی فرزن__د مرح__وم محق__ق خراس__انی آق__ا آخون__د مال محم__د ک__اظم

کرارا برای بنده نقل فرمودند که مرحومرحمة الله تعالی علیهما آقای آخوند همیشه می فرمودند: کس__ی ک__ه در علم معق__ولص ن_____دارد از عه_____ده فهم أخب_____ار آل محم_____د تخص_____

. 1در اصول عقائد بر نمی آید«صلی الله علیه وآله وسلم و چه زیب_ا مرح_وم آیت الل__ه ش__یخ محمدحس_ین کاش__ف الغطاء

می فرماید: »و الظاهر بل الیقین أن أقوی المساعدات و أعد األسباب و الموجبات للوصول إلی مقاصد أمناء الوحی و کلمات األنبیاء

الم و األوص___یاء م___ا ه___و فهم کلم___ات الحکم___اءعلیهم الس___ إنعین.« 2 المتشر

»و ظاهرا بلکه یقینا، نیرومندترین وسائل کمک، و مهی__اترین اس__باب و موجب__ات ب__رای وص__ول ب__ه مراده__ا و مقص__ودهای

9 »اصول المعارف« مقدمه، ص 142 از »الفردس األعلی« ص 236 _ 235، ص 2 »نور ملکوت قرآن« ج 2

279صفحۀ' صراط مستقیمالم امنای وحی الهی، و گفتار انبیاء و أوص__یاء فق__طعلیهم الس__

آن است که آدمی کلمات حکمای اهل شریعت را بفهمد. « و عالمه شعرانی می فرماید:

»بسیاری از عبارات قرآن کریم و احادیث مسلم و مقط__وع و ادعیه و زیارات و اصول عقاید بلکه فروع احکام را جز به أدله عقلیه و بیانات حکما نمی توان فهمید و حل کرد؛ مانن__د

خلقکم اللهعبارات نهج البالغه در توحید و زیارت جامع___ه انوارا فجعلکم بعرشه محدقین حتی من علین//ا بکم

اجس//ادکم فی االجس//اد وو هم در آن زی___ارت اس___ت الخ. مگر آنکه کس__ی هم__ه اینه__ا راارواحکم فی االرواح

المانکار کند و نع_وذ بالل__ه مق_ام والیت ب__رای أئم__ه علیهم الس__ ثابت نداند و همه احادیث توحید و امامت را رد و تأویل کن__د )و اینان هم در عصر م__ا بس__یارند نع__وذ بالل__ه منهم(. از این جهت اغلب علما از معقول با خ__بر بودن__د، کالم ی__ا حکمت و مرح__وم مجلس__ی ره در ح__ق الیقین و س__ایر کتب خ__ویش شکایت می کن__د ک__ه غ__الب علم__ای متقی و م__واظب آداب و س__نن دس__ت از ت__دریس حکمت ب__ر نمی دارن__د و در کت__اب اعتقادات گوید اکثر معاصرین او ی__ا ت__ابع حکماین__د ی__ا عرف__ا،

1راستی در عصر صفوی چنین بود.«

مکاتب فکری ای که از مباحث عقلی دوری می گزینند ه__ر روز ب__ه عقائ__د عامیان__ه نزدیک ت__ر می ش__وند و از عم__ق و دقت دور

شده، بیشتر بر ظواهر جمود می ورزند. اگر کسی سیر عقائد بزرگان تفکی__ک را نظ__ر کن__د، ب__ه وض__وح می بیند که مبانی فکری مرحوم میرزا مهدی اصفهانی _ درغیر

___ ب__ه م__راتب ب__ه دقیق ت__ر اس_ت از آراء2باب معرفت شناسی نسل های بعدی تفکیک، و هر چ__ه از عم__ر این مکتب می گ__ذرد عقائد ایشان در مب__دأ و مع__اد ب__ه س__لفیه و ظاهری__ه نزدیک ت__ر می گردد و این نیس_ت مگ__ر ب_ه علت نداش__تن عل__وم عقلی در

12 _ 11 »اسرار الحکم« ص 12

280صفحۀ' صراط مستقیمبین صاحبان تفکیک.

تحصیل در زمینه روایات بدون استفاده از مقدمات عقلی ک__ار بسیار خطرناکی است ک__ه س__بب پ__ائین آوردن مط__الب ع__الی

دین در سطح افکار عامیانه می گردد. بررسی روایات معارفی با بررسی روای__ات فقهی از این جهت تفاوتی ندارد. هم اکنون عده ای از اخباریان معاصر می گوین__د: »انسان باید قبل از هر چیز مستقیمآ به محضر روایات برود و نباید قبل از انس با روایات، اقوال فقهاء و مباحث اص__ولی را بخوان__د ت__ا ذهنش ص__اف و س__الم بمان__د«. ب__ر همین اس__اس عده ای از مردم مستض__عف را جم__ع می کنن__د و ب__ه آنه__ا زب__ان عربی را آموزش می دهن__د و س__پس آنه__ا را ب__ه درس اح__ادیث اهل بیت می برند و نتیجه این می شود که بسیاری از چیزها را بر خود حرام یا واجب می شمرند ک__ه در رس__اله های علمی__ه از آنها اثری نیست. برفقها نیز طعنه می زنن__د و ایش__ان را دور از مکتب اهل بیت می شمارند و آن قدر در عقائ__د خ__ود متص__لب می شوند که حاضر نیستند به دنبال علم اصول برون__د و ب__رای

المهمیشه یقین می کنند که روش فقه_ا مخ__الف أئم__ه علیهم الس__است.

روش عاقالنه این است که انسان به جای مراجعه ب__ه روای__ات طهارت و صلوة به نظرات فقهاء بزرگ_واری مراجع_ه کن__د ک_ه سالیان دراز در فهم این روایات تالش کرده اند و حاصل تالش خ__ود را در طب__ق اخالص نه__اده و تحوی__ل ب__ه جوین__دگان ح__ق

نموده اند. به همین منوال در روایات معارفی ن__یز انس__ان بای__د ابت__داء ب__ه کتب کسانی مراجعه کند که عمری را در اجتهاد در اصول دین گذرانده اند و حاص__ل روای__ات را در کتب خ__ود نگاش__ته اند. این

روش بسیار به واقع نزدیک تر و از خطر دورتر است. ولی متأسفانه برخی بر خالف این روش، طالب را از آغ__از ب__ه خوان_دن اح_ادیث تش_ویق می کنن_د. در س__ال اول طلبگی چن__د خبر واحد به محصل از همه جا بی خبر نش__ان می دهن__د ک__ه در آن روح انسان به ریح تشبیه شده است و نتیجه می گیرن__د ک__ه

281صفحۀ' صراط مستقیم روح چیزی همچون باد است و مادی. و این عقائد را آن چن__ان در ذهن این مظلوم می نشانند که یقین می کند و از آن پس ب__ا قاطعیت هر چه تمام، با همه حکم__اء ک__ه قائ__ل ب__ه تج__رد روح می باشند مخالفت می کند و هر چه به او بگوئی: »بی__ا و درس حکمت هم بخوان تا دست کم ح__رف آنه__ا را بفهمی و س__پس نقد کنی« در پاسخ می گوید: »من یقین دارم که نظ__رات آنه__ا با شریعت مخالف است و اینها جز گمراهی چیزی ندارند. چرا عمرم را تلف کنم؟ « غافل از اینکه شیخ مفید و خواجه نصیر الدین و مالصدرا و... نیز که سخن از تجرد نفس می گویند این اح__ادیث و بلک__ه ده ه__ا و ص__دها ح__دیث بیش از این دیده ان__د و شنیده اند و در آن تأمل کرده اند و در تمام آث__ار خ__ود در مق__ام دف__اع از ش__ریعت بوده ان__د ن__ه در مق__ام بی__ان عقائ__د از خ__ود ساخته؛ ولی چه سود ک__ه این س__خنان نوش__دارو پس از م__رگ سهراب است. چنان می خ فلس__فه س__تیزی در ذهن این طلب__ه

مظلوم فرو رفته که این چنین بیرون نمی آید. آری، همانطور که در مقدمات از زبان مرح__وم ش__یخ انص__اری خواندیم، اجتهاد در روایات اصول دین س__خت تر از ف__روع دین است و عالوه بر مقدمات اجته__اد، محت__اج دانس__تن بخش__ی از علوم عقلی است. پس تا کسی مجتهد نشده است حق ن__دارد مستقیمآ از روایات اصول دین استفاده کند، همانطور که ح__ق استفاده مستقیم از روایات فروع دین را ندارد و بای__د همیش__ه

از واسطه ای که مجتهد و متخصص فن باشد استفاده نماید. و حاصل اینکه استفاده از نقل ضروری است، ولی جایگ__اه آن پس از یادگیری دقیق نظرات بزرگانی است که سالیان ممت__د ب__ه بررس__ی م__دارک نقلی پرداخته ان__د؛ دقیق__ا همانن__د روش

تحصیل در علم فقه و اصول. باری آنچه گذشت حاصل روش صدرالمتألهین و پیروان ایشان می باشد که روشی است کامال معقول و معت__دل و در آن، ه__ر چیزی در جای خ__ود ق__رار گرفت__ه اس__ت؛ ن__ه اف__راط و تفری__ط تفکیکیان را دارد، و نه کوتاهی متکلمین و حکمای سابق را در

حق روایات.

282صفحۀ' صراط مستقیم و البته میان این گروه نیز در جزئیات این روش، اختالفاتی ب__ه چش___م می خ___ورد ک___ه در این می___ان روش مرح___وم عالم___ه

طباطبائی از همه قابل دفاع تر به نظر می رسد. اللهم صل علی محمد و آل

محمد و عجل فرجهم و أهلک

أعداءهم

 

283صفحۀ' صراط مستقیم

فهرست منابع و مصادر

284صفحۀ' صراط مستقیم

ملحقات/ مکتب تفکیک چیست؟1

مکتب تفکیک در اصطالح »مکتبی فکری ___ رفت__اری اس__ت ک_ه میرزا مهدی اصفهانی در اواسط ق__رنآیت الله توسط مرحوم

چهاردهم هجری قمری در مشهد مق__دس تأس__یس ش__د و پس از آن توسط پیروان وی در مشهد، تهران، قم و .... اس__تمرار یافت و اساس آن مخالفت جدی با عرفان و حکمت ص__درائی و بی اعتن__ائی ب__ه عق__ل و ش__هود عرف__انی در کش__ف مع__ارف

اعتقادی و ضرورت بهره گیری از نقل« می باشد. این مکتب از آنج__ا ک__ه ب__ر بی اعتب__اری ب__راهین عقلی و ش__هود عرف__انی اص__رار داش__ته و مک__اتب بش__ری ب__ر یکی از این دو اساس استوارند، تأکید می کند که باید میان آموزه های وحیانی )کتاب و سنت( و مکاتب بشری تفکیک نموده و تالش کرد ک__ه یافته های بشری در کشف حقائق با آموزه های وحیانی آمیخت__ه نگ___ردد و از این رو در دورۀ' اخ___یر، محم___د رض___ا حکیمی این جریان را با نام »مکتب تفکیک« معرفی نموده و این اسم ب__ر زبان ها افتاد؛ گرچ__ه ب__رخی از پ__یروان این جری__ان، این ن__ام را مناس__ب ندانس__ته و معتقدن__د بای__د از عن__اوینی چ__ون »مکتب

وحی« یا »مکتب معارفی خراسان« بهره گرفت. این مکتب گرچ__ه ب__ه عن__وان ی__ک مکتب علمی خ__ود را نش__ان می ده__د ولی درحقیقت مکت__بی اس__ت عملی؛ زی__را ی__ک ج__امع اعتق__ادی بین بزرگ__ان این مکتب دی__ده نمی ش__ود و ج__دای از اختالفاتی که این بزرگان در جزئیات مسائل اعتقادی داش__ته و دارند در مبانی و مبادی هم وحدت نظری وجود ن__دارد: ب__رخی حجیت ظنون را در اصول اعتقادی به شدت نفی می کنند و در مقابل، برخی دیگر برای اثبات آن در تالشند. عده ای هر گون__ه علم حصولی را ض__اللت ش__مرده و در همین راس__تا ح__تی علم منطق را میراث یونان و موجب ضاللت می شمارند، و عده ای به حکم فطرت الأقل قیاسات نسبة بسیط را ص__حیح ش__مرده

285صفحۀ' صراط مستقیمو برای علم حصولی ارزش قائالند.

این جریان در سیر خود مراحل گون__اگونی را از جهت علمی و عملی پش__ت س__ر گذاش__ته و رویکرده__ای مختلفی ی__افت ک__ه نمی توان میان آنها نقطۀ' مشترکی یافت مگر: »بی اعتنائی ب__ه عق__ل و اف__راط در اس__تفاده از نق__ل و مب__ارزه ب__ا فلس__فه و

عرفان«. آری تنها وجه مشترک این بزرگان مب__ارزه عملی ب__ا عرف__ان و حکمت متعالیه و گاهی عرفاء و حکماء است که در چهره های مختل__ف از س__ب و لعن و تکف__یر و دادن نس__بت های باط__ل و مطالب خطابی و شعری تا أحیانا نقدهای علمی خود را نشان

می دهد.

286صفحۀ' صراط مستقیم/ آشنایی حکما با علوم نقلی2

ه_ر انس_ان منص__فی ک_ه ص_فحات ت_اریخ علم_اء معق_ول را در شیعه ورق بزند می یابد که این بزرگان هر کدام در دوره خود، در علوم نقلی ن__یز ی__ا اعلم بوده ان__د و ی__ا از اع__اظم ب__ه ش__مار می آمده اند. قض__اوت درب__اره این ادع__ا درب__اره کس__انی ک__ه در عل__وم نقلی تألیف__ات مس__تقل و زی__ادی دارن__د، همچ__ون س__ید مرتض__ی، ش__یخ طوس__ی، عالم__ه حلی، فاض__ل هن__دی )کاش__ف اللث__ام(، محققین خوانس__اری و محققین ن__راقی بس__یار آس__ان است؛ و نسبت به بزرگانی که تألیفات عم__ده ای ازخ__ود ب__اقی نگذاشته اند با مراجعه به آث__ار دیگرش__ان و کتب ت__راجم ممکن می ش__ود. ب__ه عن__وان مث__ال، نجاش__ی در وص__ف ش__یخ مفی__د

»فضله أشهر من أن یوصف فی الفق__ه و الکالم ومی فرماید: الروایة« و شیخ در فهرست می فرماید: »و کان فقیها متق__دما

فی__ه«. و عالم__ه حلی در وص__ف خواج__ه نص__یرالدین طوس__ی قدس سره می فرماید: »کان هذا الشیخ أفضل اهل عصره فی العلوم العقلیة و النقلیة.« و قطب ال__دین اش__کوری می گوی__د: »وی مرج__ع ش__یعه و عام__ه، در معق__ول و منق__ول و اص__ول و فروع بوده و جبهه های فحول بر عتب__ه آس__تان او خاض__ع ش__ده

1بود.« و در عب__ارات محق__ق حلی و فخ__رالمحققین و محق__ق ث__انی و دیگ__ران از وی، ب__ا تع__ابیری چ__ون: »أفض__ل علم__اء اإلس__الم«، »أفض____ل المت____أخرین«، »أعلم المحققین من المتق____دمین و

و همچ__نین میردام__اد آن ق__در در2المت__أخرین« ی__اد می ش__ود. علوم فقهی و ح__دیثی تس__لط داش__ت ک__ه مس__تحق لقب معلم ث__الث گردی__د، و معاص__رینش در م__دح و فض__یلت او در عل__وم

3عقلی و نقلی تعابیر بلندی آورده اند.

صدرالمتألهین؛ ن__یز از این قاع__ده مس__تثنی نیس__ت. ش__یخ ح__ر.604 و 610، ص الفوائد الرضویة. 1 صروض الجن__ان، در ض__من اس__تحباب تیاس__ر در قبله. به عن__وان نمون__ه رک: رس__الۀ' 2

.67 و ص 55 ص قاطعة اللجاج؛ و 8، ص 1، ج ایضاح الفوائد؛ 19967 _ 61، ص 2؛ وروضات الجنات ج 425 _ 418. الفوائد الرضویة، ص 3

287صفحۀ' صراط مستقیمعاملی در»أمل اآلمل« می گوید:

»فاضل من فضالء المعاصرین ذکره صاحب السالفة فق__ال:.1کان عالم اهل زمانه فی الحکمة متقنا لجمیع الفنون«

مطالبی که از آن مرحوم در تفسیر و شرح کافی باقی مانده، اعج__اب بزرگ__ان را برانگیخت__ه ب__ه ط__وری ک__ه ح__تی ص__احب

روضات _ که خود مذاق فلسفی ندارد _ می فرماید:__ه »و کذلک شرحه المبسوط علی اصول الکافی، و عندی أن

الم أرف__ع ش__رح کتب علی أح__ادیث اه__ل ال__بیت وعلیهم الس__أرجحها فائدة و أجلها قدرا«.

و مرحوم عالمه رفیعی قزوینی می فرمایند: »در فن فلسفه الهی و تحقیق مسائل غامضه علم ما ف__وق الطبیعة و استقامت فهم و حسن س__لیقه، بی نظ__یر و ع__دیل است و به اعتقاد حقیر، در الهی__ات و فن معرف__ة النفس ب__ر ش__یخ ال__رئیس راجح و مق__دم اس__ت و در حس__ن تعب__یر و سالست کالم و ج__زالت منط__ق و تقری__ر، کس__ی ب__ه پای__ه او

نرسیده. در علم فقه صاحب نظر و تحقیق است چن__ان ک__ه ق__ولی از این بزرگ مرد در ب__اب نیت در وض__وء ص__احب ح__دائق نق__ل نم__وده ک__ه اس_تاد المت__أخرین مرح__وم ش__یخ مرتض_ی هم در کتاب طهارت از صاحب حدائق نقل کرده و ه__ر دو تحس__ین و تص__ویب ق__ول ص__احب ترجم__ه را فرموده ان__د و چ__نین ب__ه نظرم می رسد که خودم در شرح اص__ول ک__افی این تحقی__ق

را دیده ام. و در علم رجال وحید و فرید عصر ب__وده چ__ه آنک__ه در ش__رح اصول در شرح حال راویان أخبار و احادیث کافی، تحقیقات دقیقه درج فرم_وده اس_ت؛ و در فن ریاض__ی __ از هندس_ه و ه__یئت ___ م__اهر ب__وده، چن__ان ک__ه از ش__رح او ب__ر »هدای__ه«

. 2أثیرالدین أبهری مستفاد می شود« ش__رح ک__افیمرح__وم آیت الل__ه ش__عرانی در یکی از حواش__ی

379و378. الفوائد الرضویة، ص 1.2. مقاله شرح حال صدرالمتألهین، ص 2

288صفحۀ' صراط مستقیم برخی از من تقاضا کرده اند می فرمایدمرحوم مال محمد صالح

ک__ه در این حواش__ی ب__ه بحث ه__ای رج__الی ن__یز ب__پردازم، ن__ه ، بلک__ه مب__احث رج__الیم__رآة العق__ولبحث ه__ای اجم__الی مث__ل

دقیقی چون تمیز مش__ترکات ک__ه فق__ط از اه__ل فن رج__ال ب__ر می آید همان ط__ور ک__ه ص__درالمتألهین، در ش__رح ک__افی ب__ه آن

و می فرماید: پرداخته اند. »صدرالمتألهین کما فاق غیره فی تحقیق المعانی و الدقائق

علی االصول النظریة و دفععلیهم السالم و تطبیق کالم األئمة خطابیات تناسبعلیهم السالم اوهام جماعة ظنوا أن أحادیثهم

العوام ال برهانیات تناسب أهل النظر، ک__ذلک ف__اق من جه__ة1علم الحدیث و التدبر فیه تدبرا علمیا.«

299 _ 298، ص 3. شرح کافی، ج 1

289صفحۀ' صراط مستقیم/ تفسیر روایت ...3

در تفسیر این حدیث شریف دو احتمال وجود دارد: : مسائلی را که عقل مخاطبین به آن نمی رسد أصال بای__داول

ره__ا ک__رد و درب__ارۀ' آن هیچ چ__یزی نگفت. طب__ق این احتم__ال حدیث شریف مؤید تأویل نمی باشد؛ چون الزم__ۀ' این معن__ا این است که آنچه در روایات گفته شده همه قاب__ل فهم مخ__اطبین بوده و باالتر از آن اصال بیان نشده است )نه اینک__ه بی__ان ش__ده ولی در قالب تمثیل یا ب__ا عب__اراتی خ__الی از دقت و ظ__رافت(.

ات//رکهم مم//ا ال«، »دعوهم مما ینکرونتعابیری مانند: »« می تواند مؤید این احتمال باشد. یعرفون

: مراد این باشد که از نظر کیفیت )و ن__ه کمیت( مط__البدوم در حد عقول مخاطبین بیان شود، ک__ه طبیع__ة این ک__ار ج__ز ب__ا پوشاندن لباس تمثیل و تشبیه یا ترک ظرائف و دق__ائق ممکن

نیست. انصاف این است که ظاهر ح__دیث ش__ریف همین احتم__ال دوم است. چون احتمال اول در واقع زجر و من_ع از تکلم ب_ا م_ردم ب___ه آنچ___ه نمی فهمن___د می باش___د و طب___ق آن احتم___ال بای___د

« ی__انهینا أن نکلم الناس ف//وق عق//ولهممی فرمودند: »... «. أمرنا أن النکلم»

ظاهر حدیث شریف این است که ما مأمور به س__خن گفتن ب__ا مردم هستیم، ولی با کیفیتی خاص؛ یعنی به قدر عقل ایش__ان و چه بسا تعبیر به »علی« به جای »باء« ن__یز خ__الی از اش__اره

به این نکته نباشد. عالوه بر اینکه تعابیر مختلف از ی__ک حقیقت در روای__ات، خ__ود حاکی از به ک__ار ب__ردن تمثی__ل و تش__بیه معق__ول ب__ه محس__وس اس__ت و وج__ود متش__ابه در اح__ادیث ن__یز مؤی__د همین تفس__یر

می باشد. همچنین بی__ان ب__رخی مس__ائل، قاب__ل ره_ا ک_ردن نیس__ت. مگ__ر می شود شخصی دین اسالم را بپذیرد، ولی برای او از خداوند متعال و مالئکه و معاد و صفات ام_ام هیچ چ_یزی بی_ان نکنن__د!

290صفحۀ' صراط مستقیم در حالی که بیان هر نکته در این زمینه ه__ا ب__رای ع__وام ج__ز ب__ا

تشبیه و رها کردن دقائق ممکن نیست. الم ب__ه همین جهت گ__اهی کالمی را یکی از ائم__ه علیهم الس__ برای کسی می فرمایند و تأوی__ل هم__ان پاس__خ را ام__ام دیگ__ری

ک//ان....بیان نموده اند. بارها درباره خودخداوند میفرماین__د: » « که ظاهر در استمرار زمانی اس__ت، ولی در ج__ایو لم یزل

إن قی//ل ک//ان فعلىدیگر خود امام معصوم می فرماین__د: » تأویل أزلی//ة الوج//ود و إن قی//ل لم ی//زل فعلى تأوی//ل

که می فهماند »لم یزل« دربارۀ' خداوند ح__اکی1«نفی العدم از پیوستگی زمانی نیست، بلک__ه کاش__ف از اطالق و ص__رافت وجود و عدم ح__د اس__ت، گرچ__ه غ__یر از خ__واص نتوانن__د تص__ور

امری غیر زمانی را بنمایند. مرحوم حضرت عالمه آیت الل__ه حس_ینی طه_رانی در بی_ان این حقیقت، بی__ان بس__یار زیب__ائی دارن__د. ایش__ان در ش__رح کالم

استادشان حضرت عالمه طباطبائی می فرمایند: »آنچه را که حضرت عالمه در پایان گفتار افاده نموده اند ک__ه:__ل فرق میان دو مرتبه عالیه و دانیه قرآن مجید، فرق میان مثل است، از نکات بسیاردقیق و مهمی است ک__ه در ب__اب و ممث عرف__ان و حکمت الهی__ه از آن بحث می ش__ود. زی__را تن__ازل آنم در ع__الم ط__بیعت، بغ__یر معانی راقیه در قالب الفاظ و تجس__ تنازل ممثل در لباس و صورت مثل نیست؛ مثال اگر ب__ه طف__ل صغیری بخواهند معنی حالوت و ش__یرینی نک__اح و مج__امعت را بفهمانند _ آن طفلی که هنوز حس و غری__زه وی ب__دین حقیقت راه نیافت__ه و ل__ذت جم__اع در ک__انون وج__ودش پنه__ان و مختفی است _ بغیر آنکه بگویند: لذت جماع مانند ل__ذت خ__وردن حل__وا اس__ت، و ش__یرینی و حالوت آم__یزش همچ__ون ش__یرینی عس__ل است، آیا راه دیگری متصوراست؟ البته نه! چون طفل غیر از ش__یرینی و ل__ذت حل__وا و عس__ل چ__یز دیگ__ری را ادراک نک__رده اس__ت. بن__ابراین از ش__یرینی آم__یزش، غ__یر از ش__یرینی حل__وا نمی فهمد؛ و گمان می کند که آمیزش هم همچون حلوا خوردن

18، ص: 8. کالم نورانی امام باقر به جابر بن یزید جعفی: الكافی )ط - اإلسالمیة(، ج1

291صفحۀ' صراط مستقیم اس__ت. و آنچ__ه حض__رت عالم__ه در آخ__ر کالم خ__ود اش__اره فرموده اند به لزوم فهم و فراگیری این حقیقت، اشاره اس__ت به آنکه جمیع حقائق و معارف الهی از همین قبیل است. آنه__ا حق__ائقی هس__تند بس ع__الیتر و بلن__دتر از مف__اهیم محسوس__ه واشیاء طبیعیه؛ و لیکن برای انسان م__ادی و مغم__ور در ق__الب حس، و درگیر با امور تفکریه و تعقلیه، غیر از تعبیر از آنها ب__ه اشباه و نظائر آنها از اشیاء حسیه و امور مادی__ه چ__اره دگ__ری نیس__ت. ل__وح و قلم و ع__رش و کرس__ی و م__یزان و ص__راط و حوریه و غلمان و بهشت و دوزخ و امثالها که در لسان أخبار و عرف__ای اس__الم بس__یار دوران دارد، حق__ائق آنه__ا بس__یار بلن__د و عظیم و از نحوه تصورات جزئیه و ام__ور مش__اهد و محس__وس بشر بسیار ب__االتر و ع__الیتر اس__ت. و ب__رای بش__ری ک__ه در این دنیای محسوس در قالب ماده و طبیعت زیست می کن__د، غ__یر از تشبیه معقول به محسوس، و آوردن آن حقائق را در لباس مثال راهی دیگر وجود ن__دارد. و حق__ا راه ص__حیح و پرفائ__ده ای است که آن واقعی__ات عالی__ه و حق_ائق رفیع_ه را___ ک_ه برت__ر از تعقل بشر می باشند _ با امور محسوسه و مش__اهدات عینی__ه و الفاظ و مف__اهیم م__ورد اس__تعمال در مح__اورات تن__ازل داده، و

1بشر را بدانها هشدار می دهد«

/ تقریرهای معاد جسمانی4معاد جسمانی اطالقاتی دارد:

ی در ع__المالف: وج_ود ص__ور محسوس__ه و آالم و ل_ذات حس_ائین منک__ر آخرت )وجود جسم در عالم معاد(. ع__ده ای از مش__ این ام___ر بودن___د و همین مس___أله م___وجب اع___تراض بزرگ___ان متشرعین بود. در حکمت اشراق و حکمت متعالی__ه، ب__ا اثب__ات عالم مثال، این مشکل حل شده است و صدرالمتألهین به این معنی، معتق__د ب__ه مع__اد جس__مانی می باش__ند. متکلمین ن__یز ب__ا اعتقاد به بازگشت روح به عالم ماده و تعلق آن به بدن مادی،

. 2این معنای معاد جسمانی را پذیرفته اند95 _ 94، ص 4. نور ملکوت قرآن، ج 1278 و 277، ص 4؛ و اإللهیات، ج 10 از باب 8 و 7، فصل 9 ر ک: اسفار، ج 2

292صفحۀ' صراط مستقیم تعلق ثواب و عقاب حسی به عین ب__دن دنی__وی )ع_ود روحب:

به عین جسم سابق یا حضور روح در عالم معاد با عین جس__م سابق(. اشراقیین ب__دن اخ__روی را، ب__دنی مث__الی غ__یر از ب__دن دنیوی می دانستند و عده ای از متکلمین نیز آن را، بدنی م__ادی مغایر بدن دنیوی می پنداشتند. ص__درالمتألهین ___ در عین اینک__ه معتقدند بدن اخروی، مثالی است _ ب__ر اس__اس اص__ول حکمت متعالیه اثبات نموده اند که بین این بدن اخروی ب__ا ب__دن دنی__وی عینیت کام__ل برق_رار اس__ت و مع_اد جس__مانی ب__ه این معن__ا را

. 1پذیرفته اند__ق گ__رفتن ب__هج: رجوع و بازگش__ت روح ب__ه ع__الم م__اده و تعل

اب__دان دنی__وی و مش__اهده ص__ور محسوس__ه م__ادی از طری__ق حواس پنج گانه بدن از ق__بر ب__یرون آم__ده م__ادی )ع__ود روح ب__ه جسم با ت__وهم انحص__ار جس__م در م__ادی(. ص__درالمتألهین، این مسأله را منکرن_د و حقیقت مع_اد را، ع_ود و رج_وع ب_ه س_وی

خداوند می دانند، نه بازگشت به عالم ماده. در قرآن مجید نیز _ که بهترین مبن__ع ش__ناخت مع__ارف اس__ت _ اثری از بازگشت و رجوع روح به عالم ماده نیست؛ بلکه بیش

بار تأکید بر رجوع به سوی خداوند شده است و حرکتصداز انسان پس از مرگ را حرکتی یک س__ویه مع__رفی می فرمای__د، نه حرکتی رفتی و برگشتی )رفتن به برزخ و بازگشت ب__ه این

عالم(. بزرگان متکلمین که به چنین چیزی معتقد ش__ده اند، عم__دة ب__هی در علت بی اطالعی از عالم مثال و توهم انحصار لذات حس__ عالم م__اده ب__وده اس__ت. وب__ه همین جهت ___ ب__ا وج__ود روای__ات فراوانی که اشاره ب__ه ع__الم مث__ال دارد ___ حتی ع__ذاب ق__بر را امری مادی تلقی می کردند و در پاسخ به ش__بهات ع__ذاب ق__بر

ت__ا اینک__ه عرف__اء و2هیچ اش__اره ای ب__ه ب__دن مث__الی نمی نمودند حکماء وجود عالم مثال را تبیین کردند و به ب__رکت ایش__ان راه فهم این روایات برای محدثین و متکلمین گشوده شد. ب__ه ه__ر

11 از باب 2 و 1، فصل 9 رک: اسفار، ج 1116، ص 5 به عنوان نمونه رک: شرح المقاصد، ج 2

293صفحۀ' صراط مستقیم ح__ال در مق__دمات گذش__ت ک__ه ظ__واهر فق__ط ب__ر وج__ود ص__ور محسوس__ه داللت می کن__د و م__ادیت از مح__دوده وض__ع الف__اظ

خارج است. آری روایاتی وجود دارد که داللت می کند انسان در قیامت، به همراه بدن مادی در محضر خداوند حاضر می شود و رجوع ب__ه سوی خداون__د می نمای__د. ع__ده ای از حکم__اء و عرف__ا مت__أخر از صدرالمتألهین، فرم__ایش ایش__ان )در اثب__ات معن__ای دوم مع__اد جسمانی( را برای تفسیر این روای__ات ک__افی ندانس__ته اند و ب__ه

سبیل الرشادتکمیل آن کوشیده اند. مرحوم آقا علی حکیم در در این باره نظ__ریه ای ارائ__ه نموده ان__د ک_ه محق_ق اص__فهانی و

آن را پسندیده اند،قدس س___رهم عالمه رفیعی و عالمه طباطبائی مع__ادن__یز، درجل__د شش__م قدس س__ره و مرحوم عالم__ه طه__رانی

نظر دیگری را مطرح نموده اند. شناسی__ف مح__ترم کت__اب مع__اد _ باری کالم کسانی که ___ همچ__ون مؤل اصرار می ورزن__د ک__ه ص__درالمتألهین مع__اد جس__مانی را اثب__ات نک__رده و نپذیرفته ان__د، ناش__ی از خل__ط بین این اص__طالحات و

عدم تفکیک آنهاست.

294صفحۀ' صراط مستقیم/ فیض کاشانی5

متأسفانه ارادتمن__دان مکتب تفکی__ک از ب__اب »الغری__ق یتش__بث ب__ه اش__تباه ب__ه مرح__وم فیض نس__بت داده و1بک__ل حش__یش«

می دهن__د ک__ه ایش__ان در آخ__ر عم__ر از طریق__ه استادش__ان ص__درالمتألهین ع__دول نم__وده و توب__ه کرده ان__د و ب__ه رس__الۀ'

ایشان تمسک می نمایند.اإلنصاف این نس__بت هم ناش__ی از بی اطالعی اس__ت. مرح__وم فیض در

اإلنصاف تاریخ تألیف 2فهرستی که از آثار خود تدوین نموده اند ؛ در حالی ک__ه ب__رخی از آث__ار ن__اب3 ق ذک__ر می کنند1083را

حکمی عرفانی خود را که بر مذاق ص_درالمتألهین اس__ت، پس الکلم__ات المخزونةاز این ت__اریخ ت__دوین کرده ان__د؛ همچ__ون

ق(،1090 )ت__ألیف: الکلم__ات المض__نونة ق(، 1089)ت__ألیف: 4 ق(1089 )تألیف: اصول المعارف

توضیحی دربارۀ' حق__انیت آراءاصول المعارففیض در مقدمۀ' حکم__ای گذش__ته و تط__ابق آن ب__ا ش__ریعت می ده__د و یکی از

اغراض تألیف کتاب را اثبات همین معنا می شمارد. فرزن___د فیض دقیق___ا پس از ت___ألیفعلم اله///دیهمچ___نین

وافی ق ش__روع ب__ه تص__حیح نس__خه 1084، در س__ال اإلنصاف ق به تصحیح کتاب های عقل و حجت و1086نموده و تا سال ___ ک__ه هم__ه ب__ر م__ذاق مالص__درا نگاش__تهوافیایمان و کفر از

شده است _ مشغول بوده است. توبه از طریق صدرالمتألهیناإلنصافباری اگر مطالب رساله

ب__ود، بای__د خ__ود ص__درا ن__یز از توبه کنن__دگان حکمت ص__درایی محسوب می ش__د؛ زی_را همین مط_الب را ایش_ان ن_یز در آغ_از

أسفار فرموده است!! برای روشن شدن مراد مرحوم فیض از این عبارات توج__ه ب__ه

دو نکته الزم است: غرق شده به هر خس و خاشاکی چنگ می زند1379، ص 16 الذریعة، ج 2398، ص 2 الذریعة، ج 3212، ص 2؛ ج 119، ص 18 ر ک: الذریعة، ج4

295صفحۀ' صراط مستقیم _ صدرالمتألهین و فیض آنچه را که می گویند، حاصل غور در1

الم مکتب اه__ل بیت می دانن__د و ب__ه ح__ق، مخالف__ان ب__اعلیهم الس__ حکمت متعالیه را بی بهره از قرآن و عترت می ش__مارند و ل__ذا توب__ه از رج_وع ب__ه غ__یر اه_ل بیت را در تث__بیت و اتق_ان مب__انی

حکمت متعالیه متجلی می بینند. _ فلسفه در عبارات ایشان، به معنای آراء حکم__ای مش__اء و2

اشراق است وحکمت متعالیه را فلس__فه نمی دانن__د و از آن ب__ا علم بطون قرآن یاد می کنند؛ ولذا ص__درالمتألهین در آثارش__ان

1گاه از فلسفه می نالند و آن را از علوم ظاهریه می شمرند البت__ه ایش__ان گرچ__ه فلس__فه را ن__اقص و از عل__وم ظ__اهری می دانند، ولی در عین حال مطالب آن را غالبا صحیح ش__مرده و از تکفیر و تفسیق حکماء نهی می نمایند و کلمات ایش__ان را دارای رم__وز و اش__ارات و وس__یله ای ب__رای نزدی__ک ش__دن ب__ه

2بلندای معارف وحیانی می دانند. ب__اری روحی__ه بی دق__تی در بین تفکیکی__ان س__ببب انتح__االت و شخصیت سازی های متع__ددی شده اس__ت ک__ه ب__رای آش__نائی ب__ا

بخش دوم )نق__د اخالقیرؤیای خلوصبرخی از آن می توان به مکتب تفکی__ک(، فص__ل اول )انتح__ال شخص__یت( و فص__ل دوم

)نسبت نادرست به افراد مختلف(، مراجعه نمود.

84 _ 77 رک: رساله سه اصل، فصل نهم، ص 163 _ 59؛ والکلمات الطریفة، ص 6 _ 5 ر ک: اصول المعارف، ص 2

296صفحۀ' صراط مستقیم /// م//یرزا مه//دی اص//فهانی؛ مؤس//س مکتب6

تفکیک مکتب تفکیک به تصریح پیروانش پیش__ینه ای بیش از ی__ک ق__رن

م__یرزا مه__دیآیت الل__ه و تأس__یس آن را ب__ه مرح__وم 1ن__دارد اصفهانی نسبت می دهن__د. کس__ی ک__ه ب__ا ق__دم نه__ادن در وادی سیر و سلوک و گذران__دن م__راحلی از آن، ب__ه یک ب__اره متح__ول شد و از هر آنچه حکمت و عرفان خوانند، بیزاری جست و در ط__ول بیس__ت و پنج س__ال حض__ور در مش__هد ب__ا روش شناس__ی خاص خود، یک رشته عقاید مخصوص را بیان می کند که بعدها

توسط پیروان به مکتب تفکیک مشهور می شود. سیدبرخی از تفکیکیان در تأسیس این مکتب از کسانی چون

ام__ا این س__خن پ__ذیرفتنی2 ن__یز ی_اد کرده اندموسی زرآبادی نیس__ت زی__را گرچ__ه او ب__ا فلس__فۀ' اس__المی ب__ه وی__ژه حکمت ص__درائی، مخ__الف ب__ود و ب__رخی از ش__اگردان م__یرزا، پیش از

ولی هیچ س_ندی ش__باهت دی_دار ب_ا م_یرزا، تحت ت_أثیر او بودند فکری وی با میرزا مهدی اصفهانی را اثبات نمی کن__د و ت__أثیری

مهم از او را بر جریانات فکری شیعی گزارش نمی نماید. همچنین از مخالفت با فلسفۀ' صدرایی ت__ا پ__ذیرش ی__ک رش__ته اصول و مبانی خاص که به تأسیس یک مکتب و جری__ان منج__ر

می شود راه بسیار است!

ه.ق(1365 _ 1303زیست نامه میرزا مهدی اصفهانی ) ق در1303میرزا مهدی غ__روی اص__فهانی در س__ال آیت الله

اصفهان متولد شد. در نه سالگی پدر خویش؛ میرزا اسماعیل اص___فهانی، را از دس___ت داد پس از تحص___یالت مق___دماتی و خوان__دن ان__دکی فق_ه و اص__ول ن__زد اس__تادان محلی، در ح_دود

هر چند برخی از مبانی مكتب تفكیك در كالم پیشینیان ی__افت می ش__ود ام__ا چ__ون این1 دی__دگاه ها ب__ه ص__ورت ی__ك جری__ان توس__ط م__یرزا مه__دی اص__فهانی ت__رویج شده اس__ت؛ تاریخ نگاران مكتب تفكیك، قدمتی بیش از یك قرن برای آن قائ_ل نش__ده و تأس_یس آن

را به میرزای اصفهانی نسبت می دهند.205- 191 مكتب تفكیك، ص2

297صفحۀ' صراط مستقیم ق(، رهسپار کربالی معال شد. 1315دوازده سالگی )

ح_اج آق_ا رحیم ارب_اب، از آغ_از ورود ب_هآیت الل_ه بنا به توصیۀ' ق(1338 العظمی سید اسماعیل ص__در )م: آیت اللهعراق، با

ارتباط مییابد و از مراتب علمی و س__لوک روحی وی بهرهمن__د1می شود.

مرحوم صدر از شاگردان مال فتح الله سلطان آبادی است و مال فتح الله از آنج__ا ک__ه م__دتی ب__ا ح__اج مالحس__ینقلی هم__دانی )م:

متأثر از اهل عرف__ان ب__ود و از اه__ل2 ق( ارتباط داشت1311 زه_د و کرام_ات ن_یز ب_ه ش_مار می آم_د، ام_ا س_ر سازش__ی ب_ا حکمت متعالیه نداشت و با گرایش های عرفان وحدت وجودی

مخالف بود. میرزا مهدی اصفهانی بعد از ارتباط با مرحوم ص__در ب__ه نج__ف

س__ید احم__د ک__ربالییآیت الل__ه مهاجرت کرد و مدتی به خدمت ق( رسید. برخی نیز از ارتب__اط وی ب__ا ش__یخ محم__د1332)م:

ام__ا 3بهاری و سپس مرحوم قاضی در این دوره سخن گفته اند توجه به ارتباط بعدی وی با مرح__وم آق__ا س__ید جمال ال__دین_ با

می ش__ود مرح__وم م__یرزاآم__د ___ روشنگلپایگ__انی ک__ه خواه__د استفادۀ' سلوکی چندانی از این بزرگان نکرده است.

از فعالیت ه__ای علمی مرح__وم م__یرزا در این دوران اطالع__ات مستند چندانی در دست نیست. برخی گفته اند: »در این دوره در نجف اصول را نزد آخوند خراسانی و فقه را ن__یز ن__زد س__ید

و از او نقل ش__ده ک__ه کفای__ه را در4محمدکاظم یزدی خواند.«.5نزد مرحوم سید جمال الدین گلپایگانی خوانده است

پس از این دوران و فراگ__یری مب__انی فق__ه و اص__ول مرس__وم،251؛ عالمه مجلسی اخباری یا اصولی، ص213 مكتب تفكیك، ص 1 در ب__رخی از نقل ه__ا آم__ده ک__ه وی چن__د س__الی هم خان__ه مرح__وم ح__اج مالحس__ین قلی2

هم__دانی ب__وده و ب__رخی ح__تی گفته ان__د وی س__ی س__ال چ__راغ كش ایش__ان ب__وده و از شاگردانشان محسوب می گردد؛ گرچه در اواخر عمر رابطة وی با این عارف بزرگ رو

(322؛ مهر تابان، ص 239به تیرگی نهاد )ر.ك: تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص213 حكیمی؛ محمد رضا، مكتب تفكیك، ص 3213، مكتب تفكیك، ص 250 عالمه مجلسی اخباری یا اصولی؟، ص 4 ، ب__ه نق__ل از: برنام__ة س__یمای فرزانگ__ان253، صعالمه مجلسی اخباری یا اص__ولی؟ 5

صدای جمهوری اسالمی ایران در مصاحبه با آقای حاج سید أحمد گلپایگانی

298صفحۀ' صراط مستقیم و پس از انقالب مشروطه در1ق1325ظاهرا در حوالی سال

ایران، این استاد و شاگرد همراه تنی چند از فاضالن معاص__ر، ش_یخ حس_ینآیت الل_ه سید محمود ش_اهرودی و آیت الله مانند

، اولین دورۀ' درس2حلی که جمع__ا بیش از هفت نف__ر نبودهاند 1355م__یرزا حس__ین ن__ائینی )م:آیت الل__ه خارج اصول مرحوم

3ق( را تشکیل میدهند. مرحوم میرزا پس از حدود سیزده سال شرکت در این درس، توفیق دریافت اجازه اجتهاد از میرزای ن__ائینی را می یاب__د. این

ق نگاشته شده بع__دها1338اجازه نامه که به تاریخ عید فطر توسط کسانی چون آیات عظ__ام آقاض__یاءالدین ع__راقی، س__ید ابوالحس___ن اص___فهانی، و ش___یخ عب___دالکریم ح___ائری ی___زدی

4مورد تأیید قرار گرفت.رحمة الله علیهم در این اجازه نامه میرزا مهدی اصفهانی با تعابیری بس__یار بلن__د چون »دانشمند بسیار بزرگ، پاک، عادل، متقی، دارای سلیقۀ'

استوار و اندیشۀ' صائب و فکر تیز« ستوده شده است. با توجه به اینکه میرزای نائینی کم__تر ب__ه اف__راد اج__ازۀ' اجته__اد می داده است، این تعب__یرات درب__ارۀ' م__یرزا مه__دی س__ی و پنج ساله به روشنی از هوش سرشار و استعداد ف__وق الع__ادۀ' وی

حکایت دارد.سلوک میرزا مهدی اصفهانی

ارتباط میرزا مهدی اصفهانی با مرحوم سید اسماعیل صدر از سن دوازده سالگی به بع__د ه__ر چن__د مت__أثر از اندیش__ه های مال فتح الله سلطان آبادی، بذر انتقاد و تنف__ر از حکمت و عرف__ان

ام__ا وی را ن__یز ب__ا وادی س__یر و س__لوک و5را در دل او نه__اد . دربارة تاریخ ارتباط درسی میرزای اصفهانی با م__یرزای ن__ائینی رك: اب__واب اله__دی،1

33 - 28مقدمه، ص سایر این افراد عبارتند از شیخ موس__ی خوانس__اری، س__ید علی م__ددی ق__ائنی و ش__یخ2

35علی كاظمی خراسانی. ر.ك: عالمه نائینی فقیه نظریه پرداز، ص214 مكتب تفكیك، ص 3 متن این اج__ازه هم__راه ب__ا حواش__ی آن در مجل__ه کیه__ان ف__رهنگی،س__ال دوم،ش__مارة4

( به چاپ رسیده است.1364)اسفندماه 12 . مرحوم میرزا در دست نوشته ای به این تنفر از مسیر عرفان )و به تعبیر وی تصوف(5

(. وی در همین26در آغاز ورود به نجف اشاره نموده است)اب__واب اله__دی، مقدم__ه، ص

299صفحۀ' صراط مستقیمتهذیب نفس آشنا ساخت.

ح__اج س__ید بعدها در نجف، دست ارادت به سوی ع__ارف کامل احم__د ک__ربالیی دراز نم__ود و پس از رحلت او در خ__دمت س__ید جمال ال__دین گلپایگ__انی در آم__د و از او دس__تورات و اذک__اری

گرفت. مرحوم سید جمال گلپایگانی ب__ا اینک__ه تقریب_ا هم س__ن مرح_وم م__یرزا ب__ود ام__ا از نظ__ر علمی و عملی نس__بت ب__ه او پیش__تاز بوده است لذا جدای از مباحث علمی در عرصۀ' سیر و س__لوک نیز میرزا مهدی از او بهره می گیرد به گونه ای ک__ه وی را بای__د آخرین استاد سلوکی میرزا مهدی دانست که آخرین ق__دم های سیر خود را در نزد او طی نموده است؛ هر چند خود آق__ا س__ید جمال پذیرش استادی میرزا مهدی و دادن دستور ذک__ر ب__ه وی را محصول »اصرار بیش از حد او« می داند و از آن به عن__وان

.1یکی از اشتباهات تکرار نشدنی عمر خویش یاد می کند به هر ح__ال مرح__وم م__یرزا در ع__راق همت خ__ویش را ص__رف تهذیب نفس نمود و موفق ب__ه ورود در ع__الم مع__رفت نفس و

.3 که از مراتب اولیۀ' سیر و سلوک می باشد2خلع بدن شد اما متأسفانه هوای گرم نجف و ریاضت های س__نگین م__یرزا او را مبتال به ضعف بدنی و بیماری نمود و زین سبب مکاش__فاتی

نوشته اشاره می نماید كه در آن دوره دو مسأله بر وی مشكل ش__ده ب__وده؛ یكی راج__عبه معرفت خداوند و دیگری لزوم استاد و رفیق با وجود حیات حضرت ولی عصر.

82 و 81، ص15 . جنگ خطی عالمه طهرانی، ج1 ؛ مس__تدرك214؛ مكتب تفكی__ك، ص 253 . عالم__ه مجلس__ی اخب__اری ی__ا اص__ولی، ص2

. برخی آغاز این ح__االت را از زم__ان تش__رف در محض__ر س__ید10، ص1سفینة البحار، ج(26اسماعیل صدر دانسته اند)رك: ابواب الهدی، مقدمه، ص

این حالت كه در اصطالح عرفان و سیر و سلوک اولین درج__ة مع__رفت نفس اس__ت ،3 از آنجا كه مكاشفه ای اس_ت ك_ه انس_ان در آن همچن_ان تص_اویر را مش_اهده می كن_د و ادراكاتش حسی بوده و هنوز به عالم معانی وارد نشده اس__ت، مكاش__فة مث__الی نامی__ده

(.35-32می شود و چندان شرافتی ندارد. )رك: رسالة لب اللباب، ص علی رغم تفحص فراوان هیچ شاهدی بر رسیدن مرح__وم م__یرزا ب__ه مقام__ات ع__الی در سیر و سلوك یافت نشد و نهایت مطلبی كه به نقل معتبر آمده وصول ایشان ب__ه خل__ع بدن و برخی مراتب معرفت نفس است. به نقلی ایشان اج__ازه كت__بی در دس__تگیری از مستعدین نیز از مرحوم آقا سید أحمد كربالئی نیز داشته است )ابواب الهدی، مقدم__ه،

( كه با توجه به ارتباط بعدی ایشان با آقا سید جمال __ ب_ر ف_رض ص_حت نق_ل _26ص بیش از اذن در دستگیری از سالك مبتدی نبوده است.

300صفحۀ' صراط مستقیم غل__ط ب__رای وی هوی__دا ش__د و پس از چن__دی او را در مس__یر

. در این دوران پس از توسل ف__راوان ب__ه1سلوک مردد ساختامام زمان:

»ب__األخره در ع__الم رؤی__ا خ__ود را در یکی از م__دارس نج__ف أشرف در حجره ای دیدم، ورقه ای ب__ه دس__ت حق__یر رس__یده کأنه مث__ل ورق قرآن ه__ای باغچه س__رائی روس__ی اس__ت ولی ورق او بزرگتر است از اوراق مصحف های فعلی. در طرفی

طلباز او در ع_رض ورق__ه نوش_ته ش_ده ب_ه خ_ط نس_خ: » المع//ارف من غ//یر طریقن//ا اه//ل ال//بیت مس//اوق

« )مظنون حقیر آن است که »إلنکارهم« ب__ود( والنکارهم این ورقه خط دور او آب طال بود و در ظهر ورق__ه در ط__ول او قریب به آخر ورق__ه در گوش__ۀ' چپ نوش__ته ش__ده ب__ود ب__ه

]الحج__ة-ظ[و قد اقامنی الل//ه و ان//ا حجةخط نسخ: » «. بع__د از این رؤی__ا تغی__یری در ح__ال فق__یر ب__هبن الحسن

2تدریج پیدا شد.«

میرزا این رؤیا را به باطل بودن اساس سیر و سلوک و کشف و ش__هود تفس__یر می نمای__د و زان پس ب__ا حکمت و عرف__ان ب__ه ش__دت ب__ه مب__ارزه می پ__ردازد. و ب__ر خالف مس__لمات عرف__ان

3شیعی، نیاز به استاد را در سیر و سلوک منکر می شود.

در این ایام، مرحوم آقا سید جم__ال ب__ا کم__ک م__یرزای ن__ائینی، هزینه و مقدمات سفر وی را به ایران فراهم می کند تا م__یرزا از گرمای نجف در امان ماند و آب و هوایی عوض کند. م__دتی کوتاه در تهران توقف می کند و حدود بیست و پنج س__ال عم__ر

باقیماندۀ' خویش را در مشهد اقامت می کند. این ماجرا در نگاه تفکیکیان بسیار با اهمیت است. آنان ب__ا آن که بر بی اعتباری مکاشفات غیرمعصوم اصرار می ورزند آن را نقط__ۀ' آغ__از مکتب مع__ارف وحی__انی و ظه__ور علم خ__الص و

83-81، ص15 . جنگ خطی عالمه طهرانی، ج127 . ابواب الهدی، مقدمه، ص 2 ؛ ه__ر چن__د ك__ه بع__دها رابط__ة خ__ود م__یرزا ب__ا413، ص 23. رك: اب__واب اله__دی، ب__اب 3

شاگردانش رابطة مری__د و م__رادی ب__وده و ح__تی ایش__ان ش__اگردان را ب__ه انج_ام ب_رخیمستحبات و گفتن پاره ای از اذكار و اوراد فرمان می داد.

301صفحۀ' صراط مستقیم غیربشری می دانند و متأسفانه بر خالف نوشتۀ' خود م__یرزا ب__ه

1این رؤیای ساده بال و پر فراوانی داده اند در مشهداصفهانیمیرزا مهدی

ق مرحوم م__یرزا در س__ی و هفت س__الگی ب__ه1340در سال و ل__ذا2عن__وان مجته__دی ج__وان وارد ح__وزۀ' خراس__ان می ش__ود

طبیعی است که تاریخ نویس_ان آن دوره وی را در ش__مار علم__ا3نیاورده اند.

وی در اولین گ__ام ب__ه مدرس__ۀ' پری__زاد رفت و دروس س__طح و وی در این درس__ها4سپس خارج اص__ول خ__ویش را آغ__از نم__ود

. طبق نقل خود میرزا این امر در رؤیا اتفاق افتاده اس__ت، ولی مرح__وم حل__بی درب__ارة1آن می گوید:

»حضرت در بیداری بر سر ق__بر ه__ود و ص__الح در وادی الس__الم نج__ف تش__ریف(7فرما شدند بر او تجلی كردند.«)دروس معرف الهیه، جلسه اول، ص

و محم__د رض__ا حكیمی این مالق__ات را در بی__داری گ__زارش نم__وده و ب_ه همین واس__طه میرزای اصفهانی را جزء تشرف یافتگان به محضر حضرت صاحب األمر در غیبت كبری

(. بنا بر نقل میرزا ورقه ای به دست وی رسیده ك__ه216می شمرد! )مكتب تفكیك، ص در آن جمالت مزبور نوشته شده است و ایشان ظاهرا چنین تفسیر ك__رده ك__ه ورق__ه را حضرت داده اند ولی شاگردان وی گاه آن را به عنوان فرمایش ش__فاهی حض__رت نق__ل كرده اند )متأله قرآنی، به نقل از شیخ مجتبی قزوینی( و گاه ادع__ا كرده ان__د ك__ه ن__واری سبز بر سینة حضرت بوده كه بر آن این عبارات نوشته بوده است )شیخ محمود حل__بی،

( به هرحال این رؤیای س__اده دلی__ل ب__ر مش__اهده حض__رت8و7دروس معارف الهیه، ص نیست و حتی بر فرض مشاهده در عالم رؤیا دلیلی بر صحت این رؤیا وجود ندارد و بر فرض صحت رؤیا نیز فرمایش حضرت دلیل بر بطالن راه سیر و س__لوك نیس__ت؛ زی__را طریقة عرفانی مرحوم آقا سید جمال و مرحوم قاضی ك__امال متخ__ذ از طری__ق اهل بیت

علیهم السالم بوده است. ه.ق دانس__ته اند ك__ه1345؛ برخی سال ورود وی را به مشهد 219. مكتب تفكیك، ص 2

با توجه به قرائن ظاهرا غیر واقعی می نماید)ب__رای اطالع از ب__رخی ق__رائن رك: اب__واب(34و33الهدی، مقدمه، ص

. به عنوان مثال رک: معارف الرجال؛ تکمله أمل األمل؛ أعی__ان الش__یعه ك_ه از ن_ام آن3 مرحوم خالی است. با توجه به هم زم__انی این دوره ب__ا حك__ومت رض__ا خ__ان و ب__ه وی__ژه واقعة گوهرش__اد ت__اریخ نگ__اران زی_ادی ب__ه ثبت و ض_بط علم_ای آن دورة مش_هد اق__دام

نموده اند ولی باز هم نام میرزا را در میان علما نمی یابیم. . برخی مدعی شده اند كه مرحوم میرزا ابتدا به درس س__طح ی__ا خ__ارج مرح__وم ش__یخ4

ه.ق( می نشیند ولی چون شیخ هاش__م مق__ام علمی وی1379-__ 1310هاشم قزوینی ) را باالتر از خویش می بیند، جای استاد و ش__اگرد ع_وض می ش__ود )ر.ك: ت__اریخ ش_فاهی

ب_ه نق_ل از ش_یخ محم_د رض_ا مح_امی؛75انقالب اسالمی)تاریخ حوزة علمی_ة قم(، ص ب__ه نق__ل از35و34 مقال__ة تن__دیس دانش و پارس__ایی ص 259كیهان ف__رهنگی ش__مارة

محمد رضا حكیمی( ولی آیت الله واعظ زاده خراسانی جریان را از خود مرح__وم ش__یخ(11هاشم به شكلی متفاوت نقل می كند)همان، ص

302صفحۀ' صراط مستقیم1دیدگاه های استاد خود مرحوم نائینی را بیان می نمود .

ب__رای2 ق1354 ت__ا 1350دوران اوج این درس در س__ال های طالب جوان جاذبه ای ف_راوان داش_ت زی_را ط_بیعی اس_ت ک_ه ابتکارات میرزای نائینی در علم اصول ک__ه آن زم__ان هن__وز ب__ه

ل__ذا م__یرزا3مشهد نرسیده بود، مش__تری ف__راوان داش__ته باشد مهدی اصفهانی با تسط بر مبانی اص__ولی ن__ائینی توانس__ت ب__ه جایگاه مناسبی در حوزه مشهد دست یاب__د. جمعی از بزرگ__ان

نسل بعد حوزۀ' خراسان از همین حلقۀ' درسی برخواسته اند. ت_دریس مع_ارف را در روزه_ای پنج ش_نبه و جمع_ه و ب_ا میرزا

حض__ور کس__انی چ__ون هاش__م و مجت__بی قزوی__نی، محمدحس__ن بروجردی، محمود حلبی، کاظم دامغانی، غالمحسین مح__امی، هادی مازندرانی و ... به طور رسمی آغاز کرد و عقای_د خ_اص خویش را آشکار نمود. آن دروس به دست شیخ محمود حلبی

تقریر می شد و میرزا آن ها را تصحیح و تأیید می کرد.میرزا مهدی اصفهانی پس از دورۀ' رضاخان

ش( ب___ه1300 ق )= 1340ورود مرح___وم م___یرزا در س___ال مشهد مقارن است با قدرت یافتن خان__دان پهل__وی در ای__ران . رضاخان در دو دهه سلطنت خود بر ایران تم__ام ت__وان خ__ود را در براندازی حوزه های علمی شیعی ص__رف نم__ود. هرچن__د ک__ه هرگز به هدف شوم خویش نرسید ولی توانس__ت ب__ه وی__ژه در سال های پایانی حکومتش، حوزۀ' علمیه خراسان را چون دیگر حوزه ها از رونق بیندازد. حلق__ۀ' درس__ی مرح__وم م__یرزا ن__یز در

امان نماند و تعطیل شد. ش و فروپاشی استبداد رض__اخانی ب__ه یک ب__اره1320شهریور

روحی تازه در تن از رمق افتادۀ' حوزۀ' علمیۀ' خراس__ان دمی__د. مرحوم میرزا از جمله کسانی بود که بسیار کوشید ت__ا دوب__اره درس ها بر قرار شود لذا وی ح_ق ب_زرگی ب_ر ح_وزۀ' خراس_ان

26. گزارشی از سابقة تاریخی و اوضاع كنونی حوزة علمیه مشهد، ص 1 ش؛ این دوره ظ__اهرا دورة دوم درس اص__ول م__یرزا ب__وده اس__ت.1314 ت__ا 1310.__ 2

(34)رك: ابواب الهدی، مقدمه، ص ؛ كیه__ان26. گزارش__ی از س_ابقة ت_اریخی و اوض__اع كن__ونی ح__وزة علمی__ه مش__هد، ص 3

، مصاحبه با آیت الله واعظ زاده خراسانی.11، ص256فرهنگی، شمارة

303صفحۀ' صراط مستقیمدارد.

بار دیگ__ر م__یرزای اص__فهانی ب__ه مدرس__ه پری__زاد رفت و درس خارج اصول را آغاز کرد. این بار درس خالصه تر و ب__ا س__رعت بیشتر بیان می شد و مرحوم میرزا نظرات اجتهادی خویش را

بیشتر مطرح می کرد. دروس معارفی نیز به صورت عمومی تری احیاء و ب__ه مدرس__ۀ' نواب منتقل شد البته برخی شاگردان هر پنجشنبه و جمعه ب__ه درس خصوصی میرزا می آمدند جلساتی که گاه تا سه ساعت

.1به طول می انجامید دروس مع__ارفی مرح__وم م__یرزا دو وی__ژگی مهم داش__ت: یکی تکیه فراوان بر روایات معصومین و تالش ب__رای خالص س__ازی معارف دینی از ه__ر آنچ__ه س__خن غیرمعص__وم اس__ت و دیگ__ری

مخالفت شدید با حکمت و عرفان. گذشت که مخالفت با علوم عقلی از دیرباز در حوزۀ' خراسان رواج داش__ت و فض__ای عم__ومی از حکمت و عرف__ان بی خ__بر بوده اس___ت، پس ط___بیعی اس___ت ک___ه خیلی زود اندیش___ه های مرحوم میرزا پذیرفته شود به ویژه اینک__ه وی پیوس__ته آنه__ا را مع__ارف اه__ل بیت می نامی__د و برخ__ورد ش__دیدی ب__ا مخ__الفین

داشت. اقبال عمومی حوزه خراسان به دروس معارفی مرحوم میرزا

که اساتید ب_زرگ فلس_فه ب_ه1320_ خصوصا پس از شهریور رحمت خدا رفته بودند_ سبب شد که وی از عالمی اص__ولی ب__ه یک استاد معارف تبدیل شود به ویژه اینکه گرایش__ات اص__ولی مرحوم میرزا در سال های آخر عمر بسیار کم رنگ شد تا آنج__ا ک__ه در این دوره خ__ارج اص__ول او ش__ش م__اه ط__ول کش__ید و بسیاری از مب__احث را ره__ا ک__رد و می گفت این بحث ه__ا فائ__ده

او طلبه ها را س__فارش می ک__رد: »خیلی خودت__ان را ب__ه2ندارد. مص__احبه ب__ا دك__تر س__ید ج__واد1364، اس__فند 12 ش__ماره 2 كیه__ان ف__رهنگی، س__ال 1

5مصطفوی ص ، ب__ه نق__ل از آیت الل__ه78 . تاریخ شفاهی انقالب اسالمی)تاریخ حوزه علمی__ه قم(، ص 2

شیخ محمدرضا محامی؛ در نقل های دیگری ن__یز آم__ده ك__ه وی در اواخ__ر اص__ول را ره__ا، درس5نمود)رك: کتاب نک__اح، تقری__رات دروس حض__رت آیت الل__ه ش__بیری زنج__انی، ج

(6، ص177

304صفحۀ' صراط مستقیم دروس سطح و ادبیات معطل نکنید. یک مقدار بیایید باال، تا ب__ا

.1حقائق و معارف و أحکام الهی آشنا شوید«

میرزا مهدی اصفهانی و مخالفت با حکمت و عرفان بارزترین ویژگی میرزا مهدی اصفهانی برخورد بسیار شدید او با حکمت و عرفان است. او ح__تی ب__ر ف__راز من__بر ن__یز در نق__د مب__انی عرف__انی ش__دیدا ب__ه هیج__ان می آم__د و بی اختی__ار و ب__ه سادگی به عرفان و عرفای بزرگ حتی آن ه__ا ک__ه زن__ده بودن__د

ناسزا می گفت. این جسارت ها گاه آنقدر شدید می ش__د ک__ه ش__یفتگان ایش__ان ن__یزدر ج__واز اقت__دا ب__ه او ش__ک می کردن__د. در بین ارادتمن__دان ایش__ان در خراس__ان مش__هور اس__ت ک__ه در مجلس__ی تع__ابیر مرحوم میرزا نسبت به حکما چن__ان تن__د ش__د ک__ه م__یرزا ج__واد آقای تهرانی پس از درس به دلیل اینک__ه می خواس__ت در نم__از

2ایشان شرکت کند از وی تقاضا نمود که استغفار کند.

مرحوم آق_ا س_ید محم_د حس_ن قاض__ی فرزن__د ارش__د مرح_ومدر مصاحبه ای می گویند: قدس سره علی قاضی آیت الله

»من یک ماه رمضان در مشهد بودم و پای منبر آقای م__یرزا مهدی اصفهانی حاض__ر ش__دم، ایش__ان س__ر من__بر می رفت و زیاد هم عصبانی می شد و به پدرم ناسزا می گفت. ص__راحتا می گفت: »آن س__یدی ک__ه در نج__ف اس__ت، ریش__ش قرم__ز اس__ت و ق__دش کوت__اه اس__ت و فالن ....« بعض__ی ها ب__ه او گفتند: »پسرش پای منبر شما اینجا نشسته اس__ت.« بع__د از آن آمد و از من خیلی عذر خواست و حتی ی__ک روز م__را ب__ه م___نزلش ب___رای افط___ار دع___وت ک___رد. من منبره___ای او را می نوشتم و وقتی به نجف رفتم آنها را ب__ه آق__ا نش__ان دادم. پدرم گفت: » اینها چیست که تو نوشته ای؟ هرگز آق__ا م__یرزا مهدی اصفهانی یک چنین حرف هایی نمی زند. مگر دیوانه ای

، ب__ه نق__ل از آیت الل__ه77 . تاریخ شفاهی انقالب اسالمی)تاریخ حوزه علمی__ه قم(، ص 1شیخ محمدرضا محامی

این جریان در بین تفكیكیان مشهور است و از نقل آن ن__یز اب__ایی ندارن__د ر.ك: آیین و229اندیشه ص

305صفحۀ' صراط مستقیم ت__و! آنه__ا را دور بین__داز!« من هم آنه__ا را دور ریختم. بع__د از حدود سی س__ال ک__ه کت__اب اب__واب اله__دی چ__اپ ش__د، آن را

1خواندم دیدم صد رحمت به آنچه در مشهد شنیدم!«

مرحوم میرزا بزرگان حکما و عرفای مسلمان را مشرک، تابع شیطان، برادران یهود، مخاصمه کننده با انبیاء و ... می شمرد.

2 شیخ باقر علم الهدی حدیثی را که در آن مفص__ال ع__ذاب کف__ار

س__د المف__ر علی القائ__لدر پای__ان کت__اب در آخرت شرح شده و می نویسد: آورده استبالقدر

»اس__تاد اس__اتید م__ا مرح__وم آق__ا م__یرزا مه__دی اص__فهانی می فرمودن__د این ح__دیث در وص__ف ع__ذاب یه__ود و نص__اری نیست بلکه این حدیث در وصف عذاب فالسفه و عرفاست. چ__ون از مض__امین ح__دیث بدس__ت می آی__د ک__ه این ک__افران ، کافرانی نبودند که صراحتا به کفر خ__ود اع__تراف کنن__د بلک__ه اینها کافرانی مسلمان نما بودن__د و ک__افران مس__لمان نما چ__ه کسانی هستند . فالسفه هستند و عرف_ا. این ه_ا هس_تند ک_ه

3قیافه شان مسلمان است باطنشان کافر است .«

این برخوردهای افراطی سبب شد ک__ه در عص__ر م__یرزا طالب مشتاق به خواندن منطق و فلس__فه مجب__ور ش__وند این دروس

4را مخفیانه بخوانند.

ناآشنایی میرزا مهدی اصفهانی با فلسفه و عرفان نظری در زن__دگانی مرح__وم م__یرزا هیچ گزارش__ی از درس گ__رفتن فلسفه و عرفان نظری در ن__زد اس__اتید ی__افت نمی ش__ود بلک__ه بالعکس _ چنانکه گذشت _ برخی از کسانی ک__ه در ش__کل دهی شخصیت اولیه وی تأثیرگذار بوده اند میانۀ' خ__وبی ب__ا حکمت و

یادنام__ة ع__ارف كب__یر س__ید علی،__ 11 ، ص 206،ش__مارة 1382. كیهان فرهنگی، آذر 1 ؛ كرامت نفس و بزرگواری مرحوم قاضی در مقابل برخوردهای ناصواب مرحومقاضی

میرزا بسیار قابل تأمل است.23 ص آیین و اندیشه. 2619 ص سد المفر علی القائل بالقدر. 3 ، ب__ه نق__ل از آیت الل__ه77)تاریخ حوزه علمی__ه قم(، ص تاریخ شفاهی انقالب اسالمی.__ 4

100شیخ محمدرضا محامی؛ خاطرات آیت الله مسلم ملکوتی، ص

306صفحۀ' صراط مستقیمعرفان نداشته اند.

وی پس از برگشت از نجف در طهران مدتی نزد میرزا أحم__د می خوانده اس__ت و م__یرزا احم__دش__واهد الربوبیهآش__تیانی،

می فرماید: »أما فهم مطالب فلسفی برایش از أص__عب ام__ور و در مشهد در حدود سن پنجاه سالگی ش__ش م__اه ب__ه1بود«.2 میرزا مهدی آشتیانی می رود.مصباح األنسدرس

اگر مرحوم میرزا در نجف تحصیالت عالی فلسفی و عرف__انی داشتند، و الأقل در ح__د ی__ک م__درس ق__وی ___ و ن__ه در ح__د ی__ک فیلسوف و عارف _ فلسفه و عرفان می دانست، دیگر محت__اج

مص__باح األنس وشواهد الربوبیهنبود که در این سن در درس شرکت کند.

موس__وی اردبیلیآیت الل__ه توجه ب__ه این گ__زارش ن__یز از زب__ان بسیار حائز اهمیت است:

»مرحوم امام خمینی بارها در درس های میرزا برای آگ__اهی نه برای استفاده _ شرکت کرده بود. ایشان_از مسلک او

در گوش__ه ای س__اکت می نشس__ته و اش__کال نمی کرده اس__ت. روزی می فرمودند: م__یرزا فلس__فه و عرف__ان نمی دانس__ت و

3مسائل را اشتباه فهمیده بود!«

گویاترین شاهد بر ناآشنایی مرحوم میرزا ب__ا حکمت و عرف__ان آثار وی به ویژه ابواب الهدی است ک__ه در آن گ__اه س__اده ترین

مسایل فلسفی خلط شده است. سطح علمی شاگردان میرزا دلیل دیگری ب__ر این مدعا س__ت.

ع_ارف و و م__یزان المط__الب و بی__ان الفرق__انآثار آن__ان چ__ون دارایتنبیه_ات ح_ول المب_دأ و المع_ادو صوفی چه می گوین_د؟

ده ها خطای فلسفی است به گونه ای که گ__اه م__ؤلفین در فهم.4ساده ترین اصطالحات فلسفی به خطا رفته اند

چنانکه از این پس خواهد آمد فالسفه یا مدرسین فلس__فه ن__یز25، ص 64، شهریور کیهان اندیشه 135، ص ابواب الهدی؛ 380، ص تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر 21390 مصاحبه نگارنده با آیت الله موسوی اردبیلی، فروردین 3 . دربارة اشتباهات فلسفی میرزا و شاگردانش رجوع کنید به بحث های تط_بیقی کت_اب4

.آئین و اندیشه

307صفحۀ' صراط مستقیم در مشهد به م__یرزای اص__فهانی اقب__الی نش__ان ندادن__د و فق__ط

جمعی از طالب جوان و نوجوان شیفتۀ' او شدند. شخص__یت علمی مرح__وم م__یرزا ت__ا ح__دودی از عرف__ای ب__زرگ نجف تأثیر پذیرفته است و برخی از مط_الب مرح_وم آق_ا س_ید أحمد کربالئی و دیگر عرفای نجف با تغییراتی در آث__ار مرح__وم

لذا طبیعی است که این مطالب، که گاه در1میرزا آمده است. البه الی سخنان میرزا مطرح می شده برای کس__انی مانن__د آق__ا

، که حکیمی مشائی بوده و در عرف__ان تخصص__ی2بزرگ حکیم تازگی داشته باشد.3نداشته است،

عجیب آنک__ه ش__اگردان م__یرزا چ__ون عرف__ان نمی دانس__تند آن مط__الب ارزش__مند را از بین مع__ارف م__یرزا انک__ار نم__وده و

آهسته آهسته از مکتب تفکیک حذف نمودند!! اختالف فکری میرزا با شاگردان خود به ضمیمۀ' آشفتگی آث__ار میرزا و قابل دفاع نبودن بسیاری از مباحث آن سبب ش__د ک__ه با گذشت چن__دین ده__ه از وف__ات وی ن__یز ش__اگردان آث__ارش را منتشر ننمایند. میرزا جواد آقای تهرانی و شیخ مجتبی قزوینی با آنکه آثار گوناگون خود را به چاپ رسانده اند، ولی هرگز ب__ه نش__ر آث__ار استادش__ان اق__دام نکردن__د و ی__ا مرح__وم آیت الل__ه مروارید و آیت الله نمازی که حتی در اصالح و تغییر آثار م__یرزا

به نشر آث__ار م__یرزا همت نگماش__تند و در ع__وض4مجاز بودند، را درتنبیه__ات ح__ول المب__دأ و المع__ادآیت الل__ه مرواری__د کت__اب

معرفی مبانی مکتب تفکیک نشر داد که تفاوت های بنیادینی باآراء مرحوم میرزا دارد.

میرزا پس از بیست وپنج س__ال تالش پی گ__یر در ت__رویج عل__وم در5 ق1365اس__المی و ت__ربیت طالب در ن__وزده ذی الحج__ۀ'

6مشهد مقدس درگذشت و در حرم مطهر دفن شد.

. در این باره در فصل های بعدی سخن گفته شده است.155. متأله قرآنی، ص 2 ؛ نگ__اه ح__وزه ض__میمه354 _ 353 رک: تحریر ثانی تاریخ حکما و عرف__ای مت__أخر، ص 3

13 _ 10(، ص 3مجله حوزه )16 ابواب الهدی؛ ص 4ه.ش17/8/1325 . 5

308صفحۀ' صراط مستقیممیرزا مهدی و معرفت شناسی

گرچه آراء مرح_وم م__یرزای اص__فهانی در مب__دأ و مع_اد ن__یز ب__ا مش__کالت ج__دی مواج__ه اس__ت ولی نظ__رات ایش__ان درب__ارۀ' حقیقت علم و عق__ل و... آن ق__در بطالنش واض__ح اس__ت ک__ه شاگردان ایشان از طبع و نشر آث__ار ایش__ان حی__ا می کنن__د و ب__ا اینکه مدت مدیدی از رحلت ایشان می گذرد هیچ اقدامی برای نش__ر کتب ایش__ان ننموده ان__د ت__ا اینک__ه أخ__یرا یکی از فض__الی حکمت دوس___ت و مخ___الف تفکی___ک ____ علی رغم درخواس___ت تفکیکیان مبنی بر طبع نک__ردن کتب ایش__ان ___ اق__دام ب__ه طب__ع

نمودند. أبواب الهدیکتاب باری نگارنده از گذشته هر زمان درباره نظرات مرحوم میرزا در ب__اب مع__رفت شناس__ی و ض__اللت نامی__دن ه__ر گون__ه علم حص__ولی و مب__ارزه ب__ا علم منط__ق و... فک__ر می ک__ردم، تنه__ا توجیهی که به خاطرم می رسید این بود که گوینده این کلمات در اثر فشار روحی شدید و خارج شدن از ح__ال تع__ادل، چ__نین مط_البی را گفت_ه اس_ت وگرن_ه أح_دی از عقالی ع_الم ب_ه این

مطالب ملتزم نمی شود. ماجرای بیماری و بازگشت میرزا مهدی اصفهانی از زبان عالمه طهرانی

درقدس س___ره حس___ینی طه___رانی آیت الل___ه حض___رت عالم___ه پس از بیان ماجرای مباحثه خ__ود1یادداشت های خطی خویش

با یکی از شاگردان مرحوم میرزای اصفهانی و مغل__وب ش__دنو انصراف وی از ادامه بحث، می فرمایند:

»شاگردان تربیت یافته مرح__وم م_یرزا مه_دی، همگی روش خاصی داشته و دارند؛ با عرفان و حکمت سخت مخالفن__د و می گویند: »غیر از ظواهر أخبار مرویه از اهل بیت هیچ گون__ه دلیل عقلی حجیتی ن__دارد و راه وص__ول ب__ه مع__ارف الهی از مبدأو معاد برای عقل بسته است و از تعبد صرف نمی توان

؛ كیه_ان اندیش_ه،38؛ ابواب اله__دی، مقدم_ه، ص100 . رك: تقویم تاریخ خراسان، ص611، ص259شمارة

،15. ر ک: لوح فشرده مکتوبات خطی حضرت عالمه آیت الله حسینی طهرانی، جنگ 183_78ص

309صفحۀ' صراط مستقیم قدمی فراتر نهاد. غایت سیر انسان مع__رفت ام__ام اس__ت و راه مع__رفت خ__دا ب__ه روی انس__ان ب__ه کلی مس__دود اس__ت. انسان خاکی را چه نسبت با رب األرباب؟ به خداون__د وج__ود نمی توان گفت. چگونه به یک کبریت می توان گفت موج__ود،

و به خدا هم می توان گفت موجود؟ « غیر از خداوند همه موجودات را غیر مجرد و مادی می دانند،

و برای ماده معنای وسیعی قائلند با حفظ مادیت. برای موجودات أصالتی نظیر تولد قائلند و در واقع قائل ب__ه أصالة الوجود و الماهیة هستند که فساد این گونه آراء أظهر من الشمس است؛ و بین خداوند و بین مخلوق__ات ج__دائی ورف و ع__زلت محض قائلن__د و خ__دا را از هرگون__ه بین__ونت ص__ إحاطه وجودی و علم وجودی در موجودات منزه می دانند، و از هر گونه منطبق علیه واقع شدن مفه_وم وج_ود و موج_ود مبری و مقدس می شمرند و در حقیقت گرایش ب__ه تعطی__ل

دارند. آقا میرزا مه__دی اص__فهانی از ش__اگردان مرح__وم آق__ا م__یرزا محمد حسین نائینی است در فقه و اصول؛ و کمی ن__زد آق__ا سید أحمد طهرانی کربالئی به سیر و سلوک مش__غول ب__وده و نیز نزد مرحوم آقا سید جمال الدین گلپایگانی تردد داشته اس__ت، ولی در ص__حت این راه دچ__ار ش__ک و تردی__د س__ختی می شود و در روزی در وادی السالم مکاشفه ای ___ ک__ه نتیج__ه این گونه شک و تردید است _ برای او حاصل می شود، و آن را دلیل بر بطالن معرفت می گیرد، و از آنجا به بع__د س__خت ب__ا عرف__ان و حکمت ب__ه ض__دیت ب__ر می خ__یزد و ب__ه مش__هد مقدس می آید و اینجا را محل تدریس قرار می دهد و بر این

اساس مکتبی نوین ایجاد می کند. ایشان قائ__ل ب__ه أص__الة الوج__ود و الماهی__ة و ب__ه ق__ول همین ش__اگرد معروفش__ان »اص__الة الواقعی__ة« بوده ان__د و از کلم__ه

عرفان و معرفت سخت تحاشی داشته اند. و نظیر اف_رادی ک_ه در س_یر و س_لوک زده می ش_وند، علی_ه اساتید خود در آرا و أفکار قیام می کنن__د... و در حقیقت این سردی و وازدگی از سیر و س__لوک م__وجب ب__دبینی ب__ه اه__ل

شیخ أحمد أحس/ائیعرفان و حکمت گردیده است؛ نظیر که پس از مدتی مراقبه و سیر و س__لوک ب__ه واس__طۀ' همین

310صفحۀ' صراط مستقیم وازدگی و سردی، حس بدبینی شدیدی نس__بت ب__ه عرف__اء و فالسفه پیدا کرد و در کتب خود آنان را به باد انتق__اد گ__رفت

و در سب و لعن به آنها از خود اختیار نداشت. او هم قائ__ل ب__ه أص__الة الوج__ود و الماهی__ة ش__د، او هم راه معرفت را به کلی مسدود کرد و در ع__دم تج__اوز از ظ__واهر روایات، یک أخباری صرف ب__ود، او هم مکتب نوی_نی ب__ه ن__ام

که باألخره موجب پیدایش بابیه و بهائیه گردی__د، بن__اشیخیهنهاد.

اینها همه نتیجه واکنش و عکس العملی اس__ت ک__ه نفس در اثر وازدگی به خرج می دهد و به واسطه عدم تحمل و ع__دم وصول، از سر کین بر می خیزد و مب__ادی و مب__انی مس__لم را إنکار می کند. ش__یخ أحم__د أحس__ائی م__دتی در ت__ربیت اس__تاد عرفان: سید محمد حسینی نیریزی شیرازی بود و به دستور ایش_ان س_فرهائی ب_ه ای_ران ک_رد و نق_اط مختلفی را ب__رای

ارشاد و سیاحت انتخاب و در آنجا مدتی توطن کرد... « در اینجا مرحوم حضرت عالمه مطالبی را درب__ارۀ' ت__اریخ ش__یخ أحمد أحسائی نقل نموده و درباره شخصیت مرح__وم م__یرزای

اصفهانی، در همین مبحث می فرمایند: »مرحوم آقا سید جمال الدین برای حقیر نقل کردند که چند نفر از شاگردان ما دچار خطا و اشتباه شدند، چون ظرفیت سلوک را نداشتند ما هرگونه بود آنها را روانه ایران نمودیم؛ از جمله آقا میرزا مهدی اصفهانی بود که مدتی به اصرار از ما دستور می گرفت و از جمله دستورها این ب__ود ک_ه نواف_ل

خود را به نحو نماز جعفر طیار بخواند. او در وقتی چنین حالی پیدا کرد که به هر ج__ا نگ__اه می ک__رد سید جمال می دید. و ما هر چه خواستیم به او بفهمانیم این حقیقت وجود نیست، بلکه ظهوری است در یکی از مج__الی امکانیه و چیز مهمی نیست، نش__د. و این رؤیت را دلی__ل ب__ر آن می گ__رفت ک__ه در ع__الم وج__ود حجت خ__دا، س__ید جم__ال

است. و پس از خارج شدن از این حال، برای او شک و تردید پی__دا شد که آیا این سیر و سلوک حق است و یا باط__ل؟ و روزیالم رفت__ه ب__ود در مکاش__فه ای می بین__د ک__ه ک__ه در وادی الس__

311صفحۀ' صراط مستقیم حضرت بقیة الله ارواحنا فداه کاغذی به او دادند و در پشت آن کاغذ به خط سبز نوشته است: أن__ا الحج__ة ابن الحس__ن. خودش این مکاشفه را تعبیر به بطالن س__یر و س__لوک خ__ود

نموده و از آنجا از عرفان و پیمودن راه خدا زده می شود. آقا سید جمال الدین می فرمودند: ما اسباب حرکت او را به ایران فراهم کردیم؛ زیرا در دماغ او خشکی پیدا شده بود و هوای گرم نجف با ریاضت هایی که انج__ام داده ب__ود ب__رای او

خطرناک بود«. و همچنین می فرمایند:

در ص1346، ش__هریور1»در مجله اندیشه کیه__ان، ش__ماره در ضمن مصاحبه ای از دانش__مند مک__رم آق__ای25 و ص 24

ح__اج س__ید جالل ال__دین آش__تیانی نق__ل می کن__د ک__ه: »این مخ__الفت ب__ا فلس__فه در مش__هد، ت__اریخچه ای دارد و آن ب__ر می گردد به زمان آقا میرزا مهدی اصفهانی که شاگرد میرزا حسین نائینی بوده است. او در ابتدا می رود و همان طریق_ه آخوند مالحسینقلی همدانی و آق_ا ش_یخ محم_د به_اری و آق_ا س__ید مرتض__ی کش__میری را انتخ__اب می کن__د، روزه زی__اد می گیرد، نم__از زی__اد می خوان__د، اذک__ار وارد ش__ده از أئم__ه را

انجام می دهد، مدتی این کار را می کند. آقای خوئی برای من نقل کرد _ از آقای میالنی هم ش__نیدم _ ک__ه مرح__وم ش__یخ أبوالقاس__م اص__فهانی ک__ه اس__تاد آق__ای

ب__ود، می گفت: مرح__وم آق__ا م__یرزارحمة الله علی__ه بروج__ردی حسین نائینی پنجاه دین__ار ب__ه من داد و گفت: ایش__ان را ب__بر ایران ومعالجه اش کن. م__ا آم__دیم ش__میران ج__ائی گرف__تیم.

پس از مدتی حالش بهتر وسرانجام خوب شد. بعد می رود نزد مرحوم آقا میرزا أحمد آش__تیانی ک__ه ش__اگرد نائینی بود و با وی دوست بود و مهم__ان او می ش__ود. بع__دها

را پیش منش___واهدالربوبیةآق___ا م___یرزا أحم___د می گفت: می خواند، أما فهم مطالب فلسفی ب__رایش از أص__عب ام__ور ب__ود. در ابت__دا چ__نین عقائ__دی نداش__ت ام__ا پس از آنک__ه ب__ه اصفهان رفت، کار به جائی رسید که از عرفان سر خ__ورد و

به جان فلسفه افتاد«. باری این کسالت که مرحوم نائینی پنجاه دینار می دهد تا ب__ه

312صفحۀ' صراط مستقیم ای__ران بیاین__د و معالج__ه کنن__د، هم__ان خش__کی دم__اغ در اث__ر ریاضت های زیاد در هوای گ__رم نج__ف ب__ود، ک__ه ش__رح آن را برای م__ا مرح__وم آق__ا س__ید جم__ال گلپایگ__انی بی__ان کردن__د و ایشان گفتند: ما وسائل حرکت او را به ایران فراهم کردیم؛ زی__را مرح__وم آق__ا س__ید جم__ال از م__برزترین و مقرب ت__رین

شاگردان مرحوم نائینی بوده است.«

313صفحۀ' صراط مستقیمفهرست صراط مستقیم

بسم الله الرحمن الرحیم . القرآن الکریم، خط عثمان طه11395. نهج البالغه، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، 2 . آئین و اندیش__ه، س__ید محم__د موس__وی، طه__ران، حکمت،3

.ق1424 . آداب الصلوة، آیةالله العظمی خمینی رحمةالل__ه ، طه__ران،4

1370مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، . آغاز و انجام، خواجه نصیرالدین طوسی، تعلیق__ات آیة الل__ه5

حس_ن زاده آملی، طه_ران، وزارت فرهن_گ و ارش__اد اس_المی،1366

. أبحاث األربع__اء فی اح_وال المع__اد و م__ا ینج__ر الکالم إلیه__ا،61378مهدی االجلوئیان، اصفهان، پژوهش،

. أب__واب اله__دی، م__یرزا مه__دی اص__فهانی، تحقی__ق حس__ن71385جمشیدی، قم، مؤسسه بوستان کتاب،

. ارش__اد العق__ول الی مب__احث االص__ول )تقری__رات آیة الل__ه8 سبحانی( ، محم__د حس__ین الح__اج ع__املی، قم، مؤسس__ة ام__ام

1424صادق، 9 . اسرار اآلیات، صدرالمتألهین محم__د ش__یرازی، تعلیق__ات مال

علی ن__وری، تحقی__ق س__ید محم__د موس__وی، طه__ران، حکمت،1385

. أسرار الحکم، حاج مالهادی سبزواری، مقدمه و حواش__ی101362آیة الله شعرانی، تهران، اسالمیه، چاپ دوم،

. اص___ول الفق___ه، ش___یخ محم___د رض___ا مظف___ر، ب___یروت،111403دارالتعارف،

. اص__ول المع__ارف، مالمحس__ن فیض کاش__انی، مقدم__ه و12 تص__حیح س__ید جالل ال__دین آش__تیانی، دف__تر تبلیغ__ات اس__المی،

1362__ه، ش__یخ ص__دوق، ب__یروت، دارالمفی__د،13 . اعتق__ادات اإلمامی

از »سلسلة، مؤلفات الشیخ المفید«(5 )جلد 1414

314صفحۀ' صراط مستقیم__ه«( ش__یخ محم__د14 . اعتق__ادات )در ض__من »رس__ائل مجذوبی

جعف_ر کب_ودرآهنگی، تص__حیح و تعلی_ق حام_د ن__اجی اص__فهانی،1377تهران، حقیقت،

األسفار األربعة = الحکمة المتعالیة__ق باالعتق__اد، ش__یخ طوس__ی، مقدم__ة15 . االقتصاد فی ما یتعل

1406محمود مظفر، بیروت، دار األضواء، . االلهیات )محاضرات آیة الله سبحانی(، حسن محم__د مکی16

1426عاملی، قم مؤسسة، االمام الصادق علیه السالم، 1362. األمالی، شیخ صدوق، اسالمیه، 17 . اإلنسان، عالمه س__ید محم__د حس__ین طباطب__ائی، ب__یروت،18

1413داراألضواء، . االنص__اف فی بی__ان الف__رق بین الح__ق و االعتس__اف )در19

ض__من »مجموع__ه رس__ائل خطی فارس__ی« دف__تر اول(، فیض کاشانی، تصحیح نجیب مایل هروی، مشهد، بنی__اد پژوهش ه__ای

1368اسالمی آستان قدس رضوی، . البلد األمین، ابراهیم بن علی کفعمی، طبع سنگی وزیری20 .التبی__ان فی تفس__یر الق__رآن، ش__یخ طوس__ی، مکتب اإلعالم21

1409اإلسالمی، . التحقی___ق فی کلم___ات الق___رآن الک___ریم، عالم___ه حس___ن22

مصطفوی، وزرات فرهنگ و ارشاد اسالمی . التوحید ، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه، تصحیح و23

تعلی__ق س__ید هاش__م حس__ینی طه__رانی، قم، دف__تر انتش__ارات1415اسالمی،

. الحاش___یة علی م___دارک األحک___ام، وحی___د بهبه___انی، قم،24مؤسسة آل البیت علیهم السالم

. الحکم__ة المتعالی__ة فی األس__فار األربع__ة، ص__درالمتألهین251410محمد شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی،

............... ، .............. ، طه___ران، بنی___اد حکمت اس___المی1382صدرا،

__ه، یوس__ف بن احم__د بح__رانی، مؤسس__ة آل26 . ال__درر النجفی1307البیت علیهم السالم، کتابت

315صفحۀ' صراط مستقیم . الذخیرة، فی علم الکالم، سید مرتضی، تحقیق سید احمد27

1411حسینی، قم، مؤسسة النشر اإلسالمی، . الذریعة إلی تصانیف الشیعة ، ش__یخ آق__ا ب__زرگ طه__رانی،28

قم مؤسسه اسماعیلیان . الرسائل االص_ولیة، عالم_ه وحی_د بهبه_انی، قم ، مؤسس_ة29

1411العالمة المجدد الوحید البهبهانی، الحدیث ، __ة، ابوالعم__الی محم__د کلباس__ی، تحقی__ق30 . الرس__ائل الرجالی

1422محمد حسین درایتی، قم، دار الحدیث، . الس_____رائر، ابن ادریس حلی، قم، مؤسس_____ة النش_____ر31

1417اإلسالمی، . الشواهد الربوبیة، ص__درالدین محم__د ش__یرازی، تص__حیح و32

تعلی__ق س__ید جالل ال__دین آش__تیانی، ب__یروت، مؤسس__ة الت__اریخالعربی

__ة، س__ید نورال__دین ع__املی، قم، مؤسس__ة33 . الش__واهد المکی )به همراه الفوائد المدنیة (1424النشر االسالمی،

. الصافی، مال محسن فیض کاشانی، تهران، مکتبة الص__در،341416

. العدة فی اصول الفقه ، شیخ طوسی، تحقیق محمد رضا351417انصاری، قم، ستاره ،

. العرش__یة، ص__درالدین محم__د ش__یرازی، تص__حیح و تعلی__ق36 فاتن محمد خلی__ل اللب__ون، ب__یروت، مؤسس__ة الت__اریخ الع__ربی،

1420 .العروة الوثقی ، آیة الله سید محمد کاظم یزدی، تعلیق__ات37

1420عده ای از فقها، قم، مؤسسة النشر اإلسالمی، __ة، مح__یی ال__دین ابن ع__ربی، ب__یروت، دار38 . الفتوحات المکی

1418إحیاء التراث العربی، . الفردوس األعلی، آیة الله شیخ محمد حس__ین آل کاش__ف39

الغط__اء، تعلیق__ات آی__ة الل__ه س__ید محم__د علی قاض__ی، قم،1402فیروزآبادی،

ل فی المل___ل و االه___واء و النح___ل، علی بن ح__زم40 . الفص___1395ظاهری، بیروت، دارالمعرفة ، طبع دوم،

316صفحۀ' صراط مستقیم___ة، وحی___د بهبه___انی، قم، مجم___ع الفک___ر41 . الفوائ___د الحائری

1415اإلسالمی، . الفوئد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، حاج42

شیخ عباس قمی، تصحیح و تعلیق علی بن عباس قمی، ت__اریخ. ق1367اتمام تصحیح

. الفوئد المدنیة، مال محمد امین اس__ترآبادی، قم، مؤسس__ة431424النشر اإلسالمی،

__ة، حج__ة اإلس__الم و المس__لمین س__ید جعف_ر44 . الفوائ__د النبویسیدان، مشهد، بی نا، بی تا

. الفهرست، شیخ طوسی، نجف، المکتبة الرضویة.45 .الک__افی، محم__د بن یعق__وب کلی__نی، تص__حیح وت علی__ق46

1411محمدجعفر شمس الدین، بیروت، دارالتعارف، . الکش__اف، ج__ار الل__ه زمخش__ری، تعلیق__ات س__ید ش__ریف47

1397جرجانی، بیروت، دارالفکر، . الکم___ات الطرف___ة، محم___د بن مرتض___ی فیض کاش___انی،48

تصحیح علی جبار گلباغی و زه__را ن__وروزی، ته__ران، دار الکتب1384اإلسالمیه،

__ه، مق__داد بن عبدالل__ه49 __ة فی المب__احث اإللهی .اللوام__ع اإللهی سیوری، تعلیقات آیة الله سید محمد علی قاضی، قم، بوس__تان

کتاب . الل__ه شناس__ی، عالم__ة آیةالل__ه حس_ینی طه_رانی، مش_هد،50

عالمه طباطبائی . المبدأ و المعاد، صدرالدین محمد ش__یرازی، تص__حیح س__ید51

1354جالل الدین آشتیانی، انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران، . المسلک فی اصول ال__دین، محق__ق حلش__ی، تحقی__ق رض__ا52

اس__تادی، مش__هد، بنی__اد پژوهش__های اس__المی آس__تان ق__دس1421رضوی،

. المعاد الجسمانی، شیخ محم__د حس__ین غ__روی اص__فهانی،531377قم، مجمع ذخائر اسالمی،

. المنهج الرج__الی،، س__ید محم__د رض__ا حس__ینی جاللی، قم،54بوستان کتاب

317صفحۀ' صراط مستقیم . المیزانف ی تفسیر الق__رءان، عالم__ه س__ید محم__د حس__ین55

1412طباطبائی، قم، مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، . الوافی، مال محسن فیض کاشانی، اصفهان، مکتبة اإلم__ام56

أمیرالمؤمنین علی علیه السالم . . امام شناسی، عالمه آیة الل__ه حس__ینی طه__رانی، طه__ران،57

حکمت . انوار التنزیل و أسرار التأوی__ل، قاض__ی بیض__اوی، ب__یروت،58

1408دارالکتب العلمیة، . انوار الوالیة، آیة الل__ه مال زین العاب__دین گلپایگ__انی، بی ج__ا،59

1409بی نا، . اوثق الوسائل فی شرح الرسائل، میرزا موس__ی ت__بریزی،60

1369قم، کتبی نجفی، . ایض__اح الفوائ__د فی ش__رح اش__کاالت القواع__د، محم__د بن61

1387حسن فخرالمحققین حلی، اسماعیلیان، . بحار األنوار، عالمة مجلسی، طهران، دارالکتب االس__المیة62

و المکتبة االسالمیة . بح__ثی پ__یرامون مس__أله ای از مع__اد )در محض__ر: اس__تاد63

جوادی آملی و اس__تاد س__ید جعف__ر س__یدان( گردآورن__ده اس__تاد1381مهدی مروارید، مشهد، والیت،

. بحرالفوائ___د فی ش___رح الفرائ___د، م___یرزا محم___د حس___ن64آشتیانی، قم، مکتبة آیة الله العظمی مرعشی نجفی

. بحوث فی علم االصول )تقریرات آیة الله سید محمد باقر65 صدر(، آیة الله سید محمود شاهرودی، مؤسسة دائ_رة مع_ارف

1417الفقه اإلسالمی، . بدائع األفکار، میرزا حبیب الله رشتی، مؤسسة آل ال__بیت66

علیهم السالم . بنیان موصوص، فلسفة اسالمی از دیدگاه مکتب تفکی__ک،67

حس__ین مظف__ری، قم، مؤسس__ة آموزش__ی و پژوهش__ی ام__ام1385خمینی ،

. بیان افرقان، شیخ مجتبی قزوینی، ته__ران، مرک__ز جامع__ة68ق1373تعلیمات اسالمی،

318صفحۀ' صراط مستقیم. پژوهش های قرآنی )مجله( قم، دفتر تبلیغات اسالمی69 . تاج العروس من جواهر الق__اموس، س__ید محم__د مرتض__ی70

1414حسینی زبیدی، بیروت، دارالفکر، . تجرید االعتقاد، خواجه نصیرالدین طوسی _ کشف المراد71 . تحریرات االصول، آیة الله سید مص__طفی خمی__نی، وزارت72

1407فرهنگ و ارشاد اسالمی، . تحریر األحکام، عالمة حلی، قم، مؤسسة اإلم__ام الص__ادق73

علیه السالم.. تسنیم، آیة الله جوادی آملی، قم، اسراء74 . تصحیح اعتقادات االمامیة، شیخ مفید، بیروت، دارالمفی__د،75

از »سلسلة مؤلفات الشیخ المفید«(5 )جلد 1414 . تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتألهین محمد شیرازی، قم،76

1379بیدار، . تفس__یر القمی، علی القمی، ب__یروت، مؤسس__ة األعلمی،77

1412 . تقری__رات فلس__فه ام__ام خمی__نی، آیة الل__ه س__ید عب__دالغنی78

اردبیلی، طه__ران، مؤسس__ه تنظیم و نش__ر آث__ار ام__ام خمی__نی،1385

.تق__ویم االیم__ان، معلم ث__الث میردام__اد، ش__رح س__ید احم__د79 علوی، تعلیقات مال علی نوری، تحقی__ق علی اوج__بی، طه__ران،

1376دانشگاه طهران و دفتر نشر میراث مکتوب، . توحی___د علمی و عی___نی در مک___اتیب حکمی و عرف___انی،80

آیة الله سید احمد کربالئی آیة الله شیخ محمدحسین اص__فهانی، ت__ذییالت عالم__ة طباطب__ائی و عالم__ة طه__رانی، مش__هد، عالم__ة

1417طباطبائی، . ته___ذیب األحک___ام، ش___یخ طوس___ی، طه___ران، دارالکتب81

1365االسالمیة، . جامع األسرار و منبع األن__وار، س__ید حی__در آملی، ب__یروت،82

1416مؤسسة التاریخ العربی،، . جنگ خطی )در ضمن »ل__وح فش__رده مکتوب__ات خطی«(83

عالمه آیة الله طهرانی، مشهد، عالمة طباطبائی

319صفحۀ' صراط مستقیم . حقائق اإلیمان )در ضمن »مجموعة الرس__ائل«( ، ش__هید84

1404ثانی، قم، مکتبة آیة الله العظمی مرعشی نجفی ، . حق الیقین، مال محمد باقر مجلسی، طهران، قائم85 . حکمت خاقانیه، بهاءالدین محمد فاضل هن__دی، طه__ران،86

1377آینة میراث، . دراسات فی المکاسب المحرمة، آیة الله منتظ__ری، قم،87

1415أقدس، . دروس اعتقادی، سید جعفر سیدان، مشهد، پیام طوس،88

1384 . ده رسالة محقق بزرگ فیض کاشانی، مال محس__ن فیض89

کاشانی، به اهتمام رسول جعفریان، اصفهان، مرکز تحقیق__ات1371علمی و دینی امام أمیرالمؤمنین علیه السالم،

ی )اختی__ار معرف__ة الرج__ال( ، ش__یخ طوس__ی،90 . رجال الکش__ تصحیح و تعلیق عالم__ه مص__طفوی، طه__ران، مرک__ز نش__ر آث__ار

1424عالمه مصطفوی، . رجال النجاشی، ابوالعباس نجاشی، قم، مؤسس__ة النش__ر91

1416اإلسالمی، . رس__الة س__ه اص__ل، ص__درالمتألهین ش__یرازی، مقدم__ه و92

ق1418تصحیح محمد جواد خواجوی، طهران، مولی، . رسالة سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، س__ید مه__دی93

طباطبائی بحرالعلوم، شرح عالم__ه آیة الل__ه حس__ینی طه__رانی،1412طهران، حکمت،

. رس__الة فی اس__تحباب تیاس__ر القبل__ة )در ض__من »روض94 الجنان فی شرح ارشاد االذهان(، محقق حلش_ی، مؤسس_ة آل

البیت علیهم السالم . رس___الة فی ع__دم س___هو الن__بی، ش___یخ مفی__د، ب__یروت،95

از »سلس___لة مؤلف___ات الش___یخ10 )جل___د 1414دارالمفی___د، المفید«

. روح مج__رد، عالم__ه آی__ة الل__ه حس__ینی طه__رانی، مش__هد،961421عالمه طباطبائی،

320صفحۀ' صراط مستقیمادات، م__یرزا97 __ات فی اح__وال العلم__اء و الس__ . روض__ات الجن

1411محمد باقر خوانساری، بیروت، الدار االسالمیة، . رؤی__ای خل__وص ب__ازخوانی مکتب تفکی__ک، س__ید حس__ن98

1383اسالمی، قم، صحیفة خرد، . ز مه__ر افروخت__ه، س__ید علی ته__رانی، ته__ران، س__روش ،99

1381. سبیل الرشاد _ مجموعة مصنفات حکیم مؤسس100 . سلسله درسهای عقائد، آیة الله سید جعفر سیدان، قم،101

1385 _ 1384مدرسة آیة الله العظمی گلپایگانی ، . سیاحت شرق، آقا نجفی قوچانی، تهران، لوح محفوظ،102

1379 . شرح اصول الکافی، ص__درالمتألهین ش__یرازی، طه__ران،103

1391محمودی، . ش__رح اص__ول الک__افی، مال محم__د ص__الح مازن__درانی،104

1388 _ 1383تعلیقات آیة الله شعرانی، طهران، اسالمیه، . شرح الباب الحادی عشر )النافع لیوم الحش__ر( ، مق__داد105

بن عبدالل__ه س__یوری، تحقی__ق دک__تر مه__دی محق__ق، مؤسس__ة1365مطالعات اسالمی،

. ش__رح التجری__د )الش__رح الجدی__د( ، عالء ال__دین علی بن106 محم_د قوش__جی، طب_ع س_نگی، ت_بریز، خ_ط محم_د اب_راهیم و

1301میرزا محمد علی، تاریخ کتابت . شرح العرشیه، شیخ أحم__د أحس__ائی، تحقی__ق ص__الح بن107

أحمد الدباب، بیروت، مؤسسة شمس هجر و مؤسس__ة البالغ،1427

. شرح المقاصد، سعد الدین عم__ر بن عبدالل__ه تفت__ازانی،1081370قم، شریف رضی،

. ش___رح المواق___ف، میرس___ید ش___ریف علی بن محم___د109 ق1412جرجانی، قم، شریف رضی،

. ش__رح توحی__د الص__دوق، قاض__ی س__عید قمی، تص__حیح و110 تعلیق دکتر نجف قلی حبیبی، طهران، وزارت فرهنگ و ارش__اد

1415اسالمی،

321صفحۀ' صراط مستقیم . شرح حال صدرالمتألهین شیرازی )در ضمن س__ه مقال_ه111

___رات ص___درالحکماء آخون___د مالص___درای و دو نام___ه در تفک ش__یرازی(، آی__ة الل__ه س__ید أبوالحس__ن رفیعی قزوی__نی، بی ج__ا،

بی نا، بی تا . ش___وارق اإلله___ام، مال عب___دالرزاق الهیجی، اص___فهان،112

انتشارات مهدوی، خط زین العابدین قمی . ش__یخ مناجاتی__ان آی__ة الل__ه ح__اج م__یرزا ج__واد آق__ا ملکی113

1382تبریزی، محمد جواد نور محمدی، قم، مهر خوبان، . ظهور شیعه، عالمه طباطب__ائی، ته__ران، فقی__ه والس__ت،114

1360 . عالمه مجلسی اخباری یا اص__ولی؟ علی ملکی می__انجی،115

1385قم، دلیل ما ، . علم الیقین فی اصول الدین، مال محسن فیض کاشانی،116

ق1418تحقیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، . علم و عق___ل از دی___دگاه مکتب تفکی___ک، س___ید عب___اس117

1381مرتضوی، قم، مرکز جهانی علوم اسالمی، الم، محم__د بن علی بن118 . عی__ون أخب__ار الرض__ا علی__ه الس__

بابویه ش__یخ ص__دوق، تص__حیح و ت__ذییل سیش__د مه__دی حس__ینیالجوردی، طهران، جهان

. فرائ___د االص___ول ، ش___یخ انص___اری، قم، مجم___ع الفک___ر1191419اإلسالمی،

. فوائد االص_ول )تقری_رات آی_ة الل__ه ش__یخ محم_د حس_ین120 ن__ائینی( ، ش__یخ محم__د علی ک__اظمی، قم، مؤسس__ة النش__ر

1417االإسالمی، ___ات«(، علی بن121 . قاطع___ة اللج___اج )در ض___من »الخراجی

حسین ک__رکی محق__ق ث__انی، قم، مؤسس__ة النش__ر اإلس__المی،1412

. قاموس المحیط _ تاج العروس122 . قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارن__د، آی__ة الل__ه123

1374حسن زاده آملی، قم، قیام، . کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء 124

322صفحۀ' صراط مستقیم . کش__ف اللث__ام عین قواع__د األحک__ام، بهاءال__دین محم__د125

1416فاضل هندی، قم، مؤسسة النشر اإلسالمی، . کش__ف الم__راد، عالم__ة حلی، تص__حیح و تحقی__ق آیة الل__ه126

ق1419حسن زاده ، قم، مؤسسة نشر اسالمی، . کفای__ة االص__ول، آخون__د خراس__انی، تعلیق__ات مش__کینی،127

طهران، اسالمیه، خط حاج طاهر خوشنویس__ه128 . گزارشی از سابقة تاریخی و اوضاع کنونی حوزة علمی

مشهد، آیة الله سید علی خامنه ای، کنگرة جهانی حضرت رض__ا1365علیه السالم،

. لس__ان الع__رب، ابن منظ__ور، ب__یروت، مؤسس__ة الت__اریخ1291416العربی،

. متأله قرآنی شیخ مجتبی قزوینی، خراسان، محمد علی130 رحیمیان فردوسی، مقدمه محمد رضا حکیمی، قم، دلی__ل م__ا،

1382 . متش__ابهات الق__رآن )در ض__من »رس__ائل فلس__فی«(،131

صدرالمتألهین محمد بن ابراهیم ش__یرازی، تعلی__ق و تص__حیح و__ات و مع__ارف مقدمه سید جالل الدین آش__تیانی، دانش__کده الهی

1352اسالمی، مشهد، . متش__ابه الق__رآن، ابن شهر اش__وب مازن__درانی، بی__دار،132

1328 . مج__د البی__ان، ش__یخ محم__د حس__ین اص__فهانی نجفی،133

طهران، مؤسسة البعثة . مجم__ع البی__ان فی تفس__یر الق__رآن، فض__ل بن حس__ن134

طبرسی، طهران، ناصر خسروس آق__ا علی م__درس135 . مجموع__ه مص__نفات حکیم مؤس__

طهرانی، مقدمه و تحقیق محسن ک__دیور، طه__ران، اطالع__ات،1378

. م__دخل علم فق__ه، رض__ا اس__المی، قم، مرک__ز م__دیریت1361384حوزة علمیه قم،

. مس__تدرک الوس__ائل، م__یرزا حس__ین ن__وری، ب__یروت،137مؤسسة آل البیت علیهم السالم

323صفحۀ' صراط مستقیم . مصباح االصول )تقری__رات آیة الل__ه العظمیخ__وئی(، س__ید138

1420محمد سرور حسینی بهسودی، قم، داوری، . مصباح المتهجد، ش__یخ طوس__ی، ب__یروت، فق__ه الش__یعة،139

1411 . معاد از دیدگاه امام خمی__نی رحم__ة الل__ه ، ت__دوین ف__روغ140

السادات رحیم پور، طهران، مؤسسه تنظیم و نش__ر آث__ار ام__ام1378خمینی،

. معاد از دیدگاه عالمة سید أبوالحسن رفیعی قزوینی، به1411379کوشش زهرا عبدالرزاقی، قزوین، نشر طه،

. معاد از دیدگاه حکیم مدرس زن__وری، دک__تر غالمحس__ین1421382ابراهیمی دینانی، طهران، حکمت،

. معاد از روزنة روح و هیپنوتیزم، عباس__علی ذاک__ری، قم،1431385حرم، . معاد جسمانی در حکمت متعالی__ه، محم_د رض_ا حکیمی،144

1381قم، دلیل ما، . مع__اد: سلس__له دروس اس__تاد معظم ح__اج س__ید جعف__ر145

الم، سیدان، جعفر فاضل، مشهد، یوسف فاطم__ه علیهم__ا الس__1382

. معادشناسی، عالمه آیة الل__ه حس__ینی طه__رانی، مش__هد،146عالمه طباطبائی

. معاد یا بازگشت به سوی خدا، آیة الل__ه محم_د ش_جاعی،1471385طهران، انتشار،

_1341. معارف القرآن، عبدالله واع__ظ ی__زدی، مش__هد، 148 ش1343

. معجم مق___اییس اللغ___ة، احم___د بن ف___ارس، تحقی___ق1491404عبدالسالم هارون، قم، مکتب اإلعالم اإلسالمی،

. مف__اتیح الغیب، ص__درالدین محم__د ش__یرازی، تص__حیح و150 مقدم__ه محم__د خواج__وی، مؤسس__ة مطالع__ات و تحقیق__ات

1363فرهنگی، . من_اقب آل أبی ط__الب، محم_د بن علی ابن شهراش_وب،151

.ق1421ذوی القربی،

324صفحۀ' صراط مستقیم. من الیحضره الفقیه، شیخ صدوق152 . منهج الرش___اد فی معرف___ة المع___اد، مال نعیم___ا ع___رفی153

طالقانی، تحقیق آیة الله رضا استادی، مش_هد، مجم__ع البح_وثاإلسالمیة.

. منهج المقال فی تحقی__ق اح__وال الرج__ال، م__یرزا محم__د154 استرابادی، با تعلیقات وحی__د بهبه__انی، قم، مؤسس__ة آل ال__بیت

1422علیهم السالم، . منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، زین الدین بن155

1417علی شهید ثانی، قم، مؤسسة النشر اإلسالمی، . مواقف حشر، آیة الله محمد شجاعی، تدوین محمد رضا156

1385کاشفی، طهران، کانون اندیشة جوان، چاپ سوم، . مهر اس_تاد: س__یرة علمی و عملی اس_تاد ج_وادی آملی،157

1381تحقیق و تنظیم مرکز نشر اسراء، قم، اسراء . میرحامد حسین، اس__تاد محم__د رض__ا حکیمی، قم، دلی__ل1581382ما،

.م__یزان ش__ناخت، س__ید جعف__ر س__یدان، مش__هد، ط__وس،1591318

. نقباء البش__ر فی الق__رن الراب__ع عش__ر، ش__یخ آق__ا ب__زرگ160 طه___رانی، تعلیق___ات س___ید عب___دالعزیز طباطب___ائی، مش___هد،

1404دارالمرتضی، __ة تفکی__ک، محم__د رض__ا ارش__ادی نیا،161 . نقد و بررسی نظری

1382قم، بوستان کتاب، . نقش روایات در امور اعتقادی )مقاله( حج__ة اإلس__الم و162

المس__لمین ش__یخ محم__د س__ند، مجل__ة پژوهش ه__ای اص__ولی،82، زمستان 6شماره

. نگاهی به مکتب تفکیک )مجموعه مقاالت( ب__ه کوش__ش163 سید باقر میرعبداللهی و علی پورمحم__دی، ته__ران، همش__ری،

1383 . نور ال__براهین، س__ید نعم__ة الل__ه جزائ__ری، قم، مؤسس__ة164

1417النشر اإلسالمی،

325صفحۀ' صراط مستقیم . نورالثقلین، شیخ عبد علی بن جمع__ه عروس__ی ح__ویزی،165

تصحیح و تعلیق حاج سید هاشم رسولی محالتی، قم، علمیه . ن__ور ملک__وت ق__رآن، عالم__ه آیة الل__ه حس__ینی طه__رانی،166

مشهد، عالمه طباطبائی . نهایة األفکار، )تقریرات آیة الله آقا ضیاء الدین عراقی(،167

شیخ محمد تقی بروجردی، قم، مؤسسة النشر اإلسالمی . نهای__ة الحکم__ة، عالم__ه س__ید محم__د حس__ین طباطب__ائی،168

تصحیح و تعلی__ق غالم رض__ا فیاض__ی، قم، مؤسس__ة آموزش__ی و1380پژوهشی امام خمینی،

. نهای__ة الدرای__ة فی ش__رح الکفای__ة، آیة الل__ه ش__یخ محم__د169الم، حسین اصفهانی، ب__یروت، مؤسس__ة آل ال__بیت علیهم الس__

1418 . وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، قم، مؤسسة آل البیت170

1411علیهم السالم، . وسیلة الوسائل فی شرح الرسائل، سید محمد ب__اقر بن171

مرتض__ی طباطب__ائی ی__زدی، مطبع__ة مال عباس__علی ت__بریزی،. ق1269

. هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین، شیخ محم__د172 تقی اصفهانی، مؤسسة آل البیت علیهم السالم، ت__اریخ کت__ابت

1269. . هزار و یک نکته، آیة الله حسن زاده آملی، طهران، مرکز173

1372نشر فرهنگی رجاء، . هشام بن الحکم مدافع حریم والیت، سید احمد صفائی،174

1359طهران، نشر آفاق، چاپ دوم،