Bəxtiyar Tuncay

ULUQ ORDA (TURAN) NURƏDDİNLƏRİNİN YARLIQLARI

Uluq Orda (Turan) dövlətində xan və kalğa (vəliəhd) vəzifələrindən sonra üçüncü yüksək vəzifə nurəddin vəzifəsi hesab edilməkdə idi. Nurəddinlər ikinci kalğa, yəni ikinci vəliəhd və ya başqa sözlə, vəliəhd əvəzi hesab edilirdilər və kalğa xan seçilər və ya vəzifəsindən azad edilərdisə və yaxud da bu və ya digər səbəbdən ölərdisə, onu əvəz edər və yerinə kalğa olardılar. Ərəb dilindən tərcümədə “dinin nuru” anlamını verən bu vəzifə 1578-ci ildə I Mühəmməd Gəray Xanın (1577-1584) hakimiyyəti dövründə təsis edilmişdir.

O. Qayvoronskinin təqdim etdiyi siyahıya görə, 1578-ci ildən 1691-ci ilə qədər aşağıdakı şəxslər nurəddin vəzifəsini icra etmişlər:

1. Səadət Gəray Sultan ibn Mühəmməd Gəray Xan (1578-1584)2. Şakay Mübarək Gəray Sultan ibn Dövlət Gəray Xan (1584)3. Murad Gəray Sultan ibn Mühəmməd Gəray Xan (1584)4. Şakay Mabrək Gəray Sultan ibn Dövlət Gəray Xan (1584-1588)5. Səfa Gəray Sultan ibn Mühəmməd Gəray Xan (1588-1591)6. Bəxti Gəray Sultan ibn Adil Gəray Sultan (1591-1597)7. Səlamət Gəray Sultan ibn Dövlət Gəray Xan (1597)8. Dövlət Gəray Sultan ibn Səadət Gəray Xan (1597-1598)9. Toxtamış Gəray Sultan ibn Qazi Gəray Xan (1598-1599)10. Səfər Gəray Sultan ibn Qazi Gəray Xan (1599-1607)11. Şahin Gəray Sultan ibn Səadət Gəray Xan (1608)12. Dövlət Gəray Sultan ibn Şakay Mübarək Gəray Sultan (1608-1610)13. Əzəmət Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xanan (1610-1623)14. Çoban Dövlət Gəray Sultan ibn Fətih Gəray Xan (1623-1625)15. Əzəmət Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1625-1627, 1628-1631)16. Mübarək Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1631-1632)17. Mübarək Gəray Sultan ibn Canibəg Gəray Xan (1632-1635)

18. Səadət Gəray Sultan ibn Qazi Gəray Xan (1635-1637)19. Səfa Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1637-1640)20. Qırım Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1640-1641)21. Qazi Gəray Sultan ibn Mübarək Gəray Sultan (1641-1644, 1644-1651)22. Adil Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1651-1659) (Adil Gərya

Sultandan dövrümüzədək yetişmiş yarlıqlarda onun atasının adı Mübarək Gəray Sultan kimi qeyd edilib. Belə aydın olur ki, O. Qayvoronski səhvə yol vermişdir – B. T.)

23. Murad Gəray Sultan ibn Mübarək Gəray Sultan (1659-1663)24. Əhməd Gəray Sultan ibn Mühəmməd Gəray Xan (1663-1666)25. Qazi Çoban Gəray Sultan ibn Fətih Çoban Gəray Sultan (1666-1671)

(Burada O. Qayvoronski səhvə yol vermişdir. Əldə olan sənədlər 1666-1671 – ci illərdə nurəddin vəzifəsinin Dövlət Gəray Sultan ibn Fəth Gəray Sultanın icra etdiyini göstərir. Belə ki, sonuncudan dövrümüzədək yetişmiş yarlıqlarda yazılma tarixi olaraq 1668, 1669, 1670 və 1671-ci illər qeyd edilmişdir – B. T.)

26. Səfa Gəray Sultan ibn Səfa Gəray Sultan (1671-1678)27. Səadət Gəray Sultan ibn Qırım Gəray Sultan (1678-1683)28. Əzəmət Gəray Sultan ibn Səlim Gəray Xan (1683-1691) (Гайворонский

О., 2009).Yarlıqları dövrümüzədək yetişmiş nurəddinlər aşağıdakılardır:1. Səfa Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1637-1640)2. Qırım Gəray Sultan ibn Səlamət Gəray Xan (1640-1641)3. Qazi Gəray Sultan ibn Mübarək Gəray Sultan (1641-1644, 1644-1651)4. Adil Gəray Sultan ibn Mübarək Gəray Sultan (1651-1659)5. Dövlət Gəray Sultan ibn Fəth Gəray Sultan (1666-1671)6. Səfa Gəray Sultan ibn Səfa Gəray Sultan (1671-1678)7. Səadət Gəray Sultan ibn Qırım Gəray Sultan (1678-1683)8. Əzəmət Gəray Sultan ibn Səlim Gəray Xan (1683-1691) (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 432-498).

Nurəddin Səfa Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi 1637-ci il tarixli əhdnamə yarlığı

Yarlıqları dövrümüzədək yetişmiş adı məlum ilk nurəddin Səfa Gəray Sultandır. Ondan dövrümüzədək sadəcə bir yarlıq yetişmişdir. Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərilmiş bu sənəd 1637-ci il tarixli əhdnamə yarlığıdır (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 38)

Uluq Orda (Turan) dövlətinin uluq xanı, başqa sözlə xaqanı I Səlamət Gəray Xanın ailəsində dünyaya göz açmış Səfa Gəray Sultanın doğum ili dəqiq məlum olmasa da, onun 1640-cı ildə öldüyü bilinməkdədir. Əldə olan sənədlərdən belə aydın olur ki, o, atasının ölümündən (1610) sonra qardaşları ilə birlikdə Kırımı tərk etməyə məcbur olmuş, Osmanlı torpaqlarına pənah aparmış, 1620-ci ildə Kırıma qayıdaraq qardaşları ilə birlikdə bir müddət Canibəg Gəray Xanın sarayında yaşamışdır.

1637-ci ilin yayında Səfa Gəray Sultanın böyük qardaşı I Bahadır Gəray xəlifə IV Sultan Muradın dəstəyi ilə Uluq Orda dövlətinin uluq xanı seçildi. I Bahadır Gəray Xan taxta oturar-oturmaz, qardaşları İslam Gəray Sultanı kalğa, Səfa Gəray Sultanı isə nurəddin təyin etdi. Elə həmin ilin sentyabrında Nurəddin Səfa Gəray Sultanın başçılıq etdiyi 40 minlik tatar qoşunu Moskva çarlığına hücum etdi. Yürüş çox sayda qənimətin ələ keçirilməsi və 2281 nəfər əsirin alınması ilə nəticələndi.

Tarixi qaynaqların yazdığına görə, Nurəddin Səfa Gəray Sultan 1639-cu ilin yazında Kırımda üsyan qaldıran Mənsurlar bəy nəslinin üsyanını yatırmaqda önəmli rol oynamış, bir il sonra, 1640-cı ildə isə Sağsahil Ukraynasında gedən döyüşlərdə şəhid düşmüşdür (Новосельский А. А., 1948).

Nurəddin Səfa Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi 1637-ci il tarixli əhdnamə yarlığının qısa məzmunu:

Semyon Azpolski, katib Savva Uzarovun və dimac Almühəmmədin Kıraıma gələrək, çarın məktubunu və Azakda baş vermiş hadisələrdən xəbəri olmadığı barədə sözlərini çatdırmaları. Xanın çaparının problemi həll etməyin iki yolu barədə təklifinin yazıldığı məktubla yola düşməsi. Nurəddinin əməkdar xidmətçini göndərməsi. Xanın əhdnaməsi və nurəddinin çardan bu əhdnaməyə əməl etməsini istəməsi. İki illik xəzinə, qoltqa və nüqaratın, eləcə də ağalar üçün tiyişlərin tam və əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş. Nurəddinin əhdnaməsinin xanın əhdnaməsi ilə eyni olması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-ğani əl-müti əl-müin.Səfa Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. SözümizHəmd və sipas və şükr biqıyas ol Xaliqül-cin vən-nas Cəllə Cəlalühu və

Ammə Nəvalühu həzrətinə bolsun taqı salavat bihədd və tahiyyət biəd ol həbib-i Xuda ruh həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu Təala əleyhi və səllim və çiharyar bisəfa və Al-i əshab bivəfa Rıdvanullahi Təala əleyhim əcmain üzərinə bolsun!!!

Simma Uluğ Orda ve Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənnıñ və barça köb din-i Mübin və İslam-güzinniñ uluğ padişahı və uluğ Nuraddin bulunan xələfüs-səlatinül-izəm şərəfül-həvaqinül-kiram dövlətlü və səadətlü və şəcaatlü və saləbətlü və ali himmətlü uluğ Nuraddin Səfa Gəray Sultan ədəm-Allahu Təala dövlətühu əli yövmül-Qıyamət vəl-Mizan həzrətləridən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və köp məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarı bolğan qardaşımız padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödaraviç, cümlə Urusnıñ padişahığa köpdin köp səlamlar qılıp, halıñız və həm xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i beliğ izzət-təbliğ sultani və inha və tebliğ rəfaət bünyani oldur ki, mundın burun səadətlü və şövkətlü və səxavətlü və saləbətlü və ədalətlü və ali himmətlü Qırım xanı bolğan ağaçamız Bahadır Gəray Xan alişan xalidat-i xilafətəhü həzrətlərigə və min uluğ Nuraddin Səfa Gəray Sultan həzrətlərimizgə siz qardaşımız uluğ padişah və

həm uluğ biy Mixayla Fyödaraviç, cümlə Urusnıñ padişahı ötil qılub, məniñ Azav kermanından xəbərim və agahım yoqdur dib, xətt yazub, qullarıñuzdan Simön Astafeviç Azpolski və yazıçı Sava Uzvarovnı və tilmaç Almühəmmədni cibəribsiz kim, yaxşı qarındaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə bolayıq.

Bu kündən kün ilkərüdə bolsa, oğul-oğulğa ömür axırğaçə və nə kim aramızda bolğan çinsizliqdən tüzalürgə dib, ağacamız Xan alişan həzrətləriniñ uluğ əhdnamə-i Hümayunların ötil qılıbsız anlar taqı inam qılub, uluğ cabqunları bilə uluğ namə-i Hümayunların yazub, siz qardaşımızğa cibərdilər. Ol namələrində iki col salub, iki söz yazğanlardır. Ol iki sözniñ qanğısında tabılub, dostluq şəraitni və qardaşlıq nişanəsini yerinə kəltürgəyday bolsañuz, biz taqı ol şərt üzərinə oq tartınmay dostluqda-qardaşlıqda, mühəbbətlikdə bolub, uluğ cabqunımız qıdvətül-əmasil vəl-əqran əməktarlarımızdan Əhməd zidə qadruhunı yibârdim.

Ol iki sözniñ birində-birində tabılmaq üzrə ağaçamız Xan alişan həzrətləri uluğ əhdnamə-i Hümayunların berüb, siz qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödaraviç həzrətlərigə cibərgənlərdir. Xan əzim alişan həzrətləriniñ əhdnamələrində fərman buyurılğan buyruqlarına itaət itüb, əhd və şərtlərinə və söz cəvablarına inam qılub, tabılsañuz, min uluğ Nurəddin Səfa Gəray Sultan həzrətlərimiz taqı ömür axırğaçə, uzun-uzaq dost və qardaşlığıñızda tabılurmız və siz qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödaraviç, Urusnıñ padişahı da bolsañuz, uluğ Nuraddin sultanlarğa kəlgən uluğ xəzinəmizni ve köp qoltqamıznı və nüqarat aqçamıznı, dostluq şəraitni və qardaşlıq nişanını yerinə kəltürüb, iki yıllıq xəzinəmizni burunğudan ziyadə biqüsur, əksiksiz kəmitməy cibərgəysiz. Ağalarımızğa və cümle tiyiş kələ turğan adamlarımıznıñ tiyişlərin kəmitməy cibərgəysiz.

Ağacamız Xan alişan həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarına uyqış əhdnamə-i Hümayunımız berüb cibərdik. Sözümizdə hər kəz yalğan bolmastur. Biz öz əhdimizgə mühkəm turdıq. Siz qardaşımız da bolsañuz, öz əhdıñüz üstünə mühkəm taymay turğaysız dib, əhdnamə bitildi mübarək Zilqədə aynıñ axrında, tarix-i peyğımbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu aleyhi və səllimniñ hicrətidən miñ qırq yedidə. Səhh.

Bi-məqam Qazi Saray Sultani.Səfa Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 432-433).

Nurəddin Qırım Gəray Sultanın yarlıqları

Yarlıqları dövrümüzədək yetişmiş nurəddinlərdən biri də Qırım Gəray Sultandır. Ondan dövrümüzədək üç yarlıq yetişmişdir. Bunlardan ikisi Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanıb. Bu sənədlərin hər ikisi 1640-ci il tarixində qələmə alınıb (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 47 və № 50). Polşa və Litva kralına göndərilmiş əhdnamə yarlığı da eyni ildə yazılıb (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 54).

I Səlamət Gəray Xanın pğlu və IV Mühəmməd Gəray Xanın və III İslam Gəray Xanın qatdaşı olan Qırım Gəray Sultanın hansı tarixdə doğulduğu məlum olmasa da, 1640-1641 – ci illərdə nurəddin, 1644-1651 – ci illərdə isə kalğa olduğu, 1651-ci ildə öldüyü bilinməkdədir. O da bilinməkdədir ki, o, nurəddin olan qardaşı Səfa Gərayın ölümündən sonra I Bahadır Xan tərəfindən onun yerinə nurəddin təyin edilmiş, I Bahadır Gəray Xanın 1641-ci ildə vəfat etməsindən sonra bu vəzifədən məheum edilmişdi (Грушевський М. С., 1922).

Nurəddin Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə Bahadır Gəray Xanın adından göndərdiyi 1640-cı il tarixli birinci yarlığın qısa məzmunu:

Xəzinə və tiyişin yola salınması. Çarın məhəbbətnamə məktubu gətirən çaparı. çaparı. Süləş oğlu Canteymur bəyin almaşuva göndərilməsi. Sipahi İvan Fustov və katib İvan Lomakinin yoldaşları ilə birlikdə Kırımdan yola düşməsi. Dinislam ağanın daimi elçi təyin edilməsi. Nurəddinin dpstluq barədə sözləri. Nurəddinin Abdişi daimi elçi olaraq göndərməsi. Xəzinə və tiyişlərin əksiksiz və qüsursuz göndərilməsi tələbi. Azakın silah və sursatla təmib edilməməsi və Azaka yardım edilməməsi barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ Nuraddin Sultan alişanı Qırım Gəray Sultan həzrətlərindin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ padişahı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ padişahı və köp yerlərniñ də bolsa, hükümdarığa dostluq və mühəbbətlik birlə köpdin köp səlam aytıp, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultani oldur ki, mundın əqdəm qardaşımıznıñ, səadətlü padişahımız və ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləri milən ömür axırğaçə dost və qardaş bolub, qanun-i qədim üzrə xəzinəmiz və barça tiyişlərimizni burunğı əhd və peyman üzrə virüb, dostluqda taymay turar içün mühəbbətnamə kâğıdıñuz və çapqun ilçiñiz kəlgən səbəbli halyə almaşuvğa Suləş ulı Cantimur biyni səadetlü Xan əzim alişan həzrətləri uluğ elçiñiz və sipahiñiz İvan Fustav və yazıcıñız İvan Lamakin və barça yoldaşlarını sıy və hürmət milən çıqarub, cibərüb, uluğ ilçiləri Dinislam ağanı taqı catur ilçi təyin qılub, cibərdilər irsə, min uluğ Nurəddin Qırım Gəray Sultan taqı siz qardaşımız milən ömür axırğaçə burunğı əhdnamə-i Hümayunda yazılğan əhd və peyman üzrə dost və qardaş bolub, ömür axırğaçə siz qardaşımıznıñ dostuna dost və düşmanına düşman bolub, mühəbbətlik-tatuv sözümiz birlən səlam dib, catur ilçimiz Abdişni cibərgənmiz.

Burunğı adət və dəftər mücibinçə barça mənsəbli ağalarımıznıñ və hərəm-i xassəmizdə bolğan biyim və bikəçlərimizniñ tiyişlərin qüsur kətürməy qanun-i qədim üzrə xəzinəmizni bittamam cibərüb, səadətlü və əzəmətlü Xan-i əzəm həzrətləriniñ mühəbbətnamə-i Hümayunında hər nə kim yazıldısa, əməl bolub, Azavğa taqı ot-qurşun, barot və azıq və imdad birməy əhdiñüzdə

və sözüñüzdə çin tabılğaysız dib, xətt bitildi Şəvval aynıñ onunda, tarix miñ qırq toquzda, Qaçı Sarayında.

Bi-məqam Qaçı Saray.Xan Bahadır Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 434-435).Nurəddin Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə

göndərdiyi 1640-cı il tarixli ikinci yarlığın qısa məzmunu:Kırıma gələn elçiyə xoş münasibət. Xəzinə və tiyişlərin qəbul edilməsi.

Əksikliklər və Elçinin cavabı: çarın nə varsa, onu göndərmək barədə əmri. Elçi Ramazanın çatışmayanların göndərilməsi xahişi ilə yola salınması. Tiyişlərin möhürlənmiş xan dəftərinə uyğun şəkildə göndərilməsi barədə istək. Dostluğun davam etməsi istənilirsə, cavabın 60 gün ərzində göndərilməsi tələbi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Nuraddin Sultan-i əzim alişanı bolğan Qırım Gəray Sultan həzrətlərindin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ padişahı bolğan qardaşımız uluğ padişah, həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ padişahı və köp yerlərniñ hükümdarığa köpdin köp səlam aytıp, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultani oldur ki, halyə siz qardaşımız milən ömür axırğaçə dost və qardaş boldıq dib, əhd və şərtimizdə xilaf itməy çinliq və torılıq üstündə taymay turadır idik və siz qardaşımıznıñ cibərgən ilçiñizni burunğıday sıysızlıq itməy yaxşı riayətimiz milən cibərgən xəzinə və böləklərni və hərəm-i xassəmizdə bolğan barça tiyişlərni və mensebli və mənsəbsiz ağalarımıznıñ adət və qanun üzrə tiyişlərini alayıq dib, ilçiñizdən sorağanımızda, adət və qanundın köp əksik köstərüb, padişahımız həman munı cibərdi, bolğanı budır dib, cəvab qılğan səbəbli siz qardaşımızğa bildirəyik dib, ilçiñizgə qıyın itməy anuñ milən iş bitməs dib, sizdin qüsurlarnı tiləy ilçimiz Ramazan zidə qadruhunı cibərgənmiz.

İmdi siz qardaşımız taqı səadətlü və əzəmətlü və şəvkətlü ağaçayımız, padişahımız Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında hər nə kim ayan və bəyan qılınğandır, biqüsur yaxşı tiñləb barça sözlərimizni andan bilgəysiz və öz mühür-i şərifləri milən mühürləb cibərgən dəftər mücibinçə tamam tiyişlərimizni biqüsur yetişdirgəysiz. Ol səbəbdin iki curtnıñ arasında bulğaqlıq bolmağay irdi. Ötkən Nurəddin sultanlardın əksik xəzinəni almasmız. Adət və qanun üzrə tiləymiz şulay bilüb, çinliq və mühəbbətlik muradıñuz bolsa, səadətlü Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayunları üzrə altmış kündə barça sözlərniñ cəvabın bildirgâysiz. Altmış kündin qalur bolsa, dostluq və rahatlik tiləməy bozğaqlıq istəgəniñüzni andın bilürmiz. Şulay bilgəysiz.

Madam ki, siz qardaşımızdın dostluq bozulmay, bizdin hiç xilâf bolmastur. Dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşmanmız. Əhd və şərtimiz üstündəmiz. Şulay bilüb, səadətlü Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarına əməl ve inam qılğaysız.

Barça söz andadır, şulay bilgəysiz dib, xətt bitildi tarix miñ əlli yılında, Mühərrəm aynıñ axır künündə, taxtgahımız Bağçasarayında. Ves-selâm.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Qırım Geray Sultan bin Səlamət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 435-436).Nurəddin Qırım Gəray Sultanın Polşa və Litva kralına göndərdiyi 1640-cı

il tarixli yarlığın qısa məzmunu:Xanın kralla danışıqları. Krala elçi göndərilməsi. Kral və Osmanlı sultanı

arasında sülh. Sultana və xana aid torpaqlara ziyan vurulmaması. Dnepr kazaklarının nəzarətə götürülməsi və onların şayqalarla dənizə çıxmasına yasaq qoyulması barədə xahiş. Xanlığa illik vergi və ınınıvu xəzinənin göndərilməsi şərti. Krala aid torpaqlara yürüşlərin təşkil edilməyəcəyi barədə vəd. Baş Baş üzərində nəzarət, qaçqın və quldurların cəzalandırılması, tatar və noqayların Aqkerman və Cankerman ətrafından köçürülməsi. Tatar elçilərinin kralın ölkəsində yoxa çıxmaları. Həmin elçilərin yerinin bilinmədiyi barədə kralın cavabı. Kazak süvarilərinin Perekopa Kırımdan və noqaylardan mal-qaranın qaçırılması, əsir alınması və sərhəd qüllələrinin dağıdılması ilə müşayiə edilən yürüşləri. “Dillər” ələ keçirilməsi. Şayqalarda Qara dənizə çıxan kazakların vurduqları ziyanlar, onların Rumeli və Kırıma basqınları və fidyə almaq məqsədilə yerli sakinləri əsir etmələri və onların mal və mülklərini qarət etmələri. Səbr və yürüş təşkil etməmək qərarı.

Vergi və hədiyyələri almaq üçün göndərilmiş Qutluşah bəyin yola düşməsindən iki il keçməsi. Həmin elçinin xəzinə və hədiyyələrlə geri qayıdacağı barədə kralın zəmanət verməsi. Çaq-Bağdad qalası ələ keçirilməyincə elçinin xəzinə ilə geri dönməməsi. Polşa elçisinin Kırıma gəlişi, xəzinə və hədiyyələrdəki əksikliklər. Elçinin cavabı: Hədiyyəni müzakirə etməzlər. Tatarların elçiyə xoş münasibəti və onun ləngidilməsi. Xanlıqla Polşa arasında alınmış əsirlər və zəbt edilmiş mülklər məsələsində razılıq əldə etmələri. Osmanlı sultanına elçi göndərilməsi barədə xahiş. Kazaklrarın cilovlanması, cəzalandırılması və qarət etdikləri malların qaytarılması barədə xahiş. İllik xəzinə, doqquzlama hədiyyə və vergi. Polşa elçisinin qaytarılması və tatar elçisinin əhdnamə ilə göndərilnəsi. Nurəddinin dostluq barədə vədi. Nurəddinin əhdnaməsini aparan elçi Dövlətqazi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Allah Təbarək və Təala həzrətinə köb şükürlər və Peyğəmbərimiz həzrət-i

Mühəmməd əleyhis-salavat həzrətlərinə köpdin köb salavat və tahiyyat qılğanımızdın soñra Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ uluğ Nurəddin Qırım Gəray Sultan damə fi hıfz Rəbbəna əl-müstəan həzrətlərimizdin halyə Lih məmləkətniñ və Litvanıñ və köp Urusnıñ və Purusnıñ padişahı bolğan qardaşım [....] qıralğa əhdnamə-i Hümayunımdır ki, zikr olunur.

Allah Təbarək və Təala Ammə Nəvalühu və Təvali həzrətləri Öz lütfündən ağaçamız Xan, şah-i ədalət-nişannı bu zaman-i səadət avanda şah-i cihan və xəlifə-i dövran və bizni Sultan idüb, Süddə-i Seniyyə səadətimizni məsnəd inam və Atabə-i Aliyyəmizni mələz-xas və əmm eylədi. Ümur-cümhur bəni-adəmni qəbzə-i dəst məymənət peyvəstəmizgə təfviz idüb, yarlığ-i bəliğ, səadət-təbliğimizni cari qılıb, təvqi rəfi alişan və xətt-i şərif dilgüşəmiz birlə məsrur və şadkəm eylədi irsa, hamdan ali tiləkün-niam Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Tavgaçniñ və Çərkəçniñ, öñ qolnıñ və sol qolnıñ uluğ Nuraddin Qırım Gəray Sultan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça Lih məmləkətlərniñ və Litvanıñ və Jivmayutnıñ və Mazavşanıñ və sair köb yerlərniñ uluğ qıralı və hukürmdarığa köpdin köb səlam aytıb, nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, mühəbbətlik və qardaşlıq birlə sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif sultani oldır ki, bundan əqdəm siz qardaşımız bilən ağaçamız Xan alişan və xaqan zişan həzrətləri dost və qardaş bolurğa yaxşı söyləşüb, iki yurtnıñ arasında tüzənlik bolurın tiləb uluğ elçilərin köndərgân idilər.

Al-i Osman padişahı səadətlü və dövlətlü Hünkar həzrətləri dəxi siziñ barışlıq bolurğa əvəl zamanda əhdnamə-i Hümayun cibərgənlərində öz məmləkətlərinə və bizim vilayətimiz Qırım Yurtuna barça din İslâm [.........] siziñ qarada bolğan sərhədlərıiñüzdin hırsız və harami çıqub, zərər və ziyan etməmək üzrə yaxşı zəbt və mühkəm tənbih itəriñüzgə və dəxi Özüden şayqa bilən Qazaq cıqarmay yaxşı zəbt idüb, Qara Dəñiz yalılarında bolğan xalq rahat bolurğa və dəxi ötkən ata və dədələrimiz və ağaçalarımız bolğan xəvaqin-i salifin əleyhimür-rəhmət vər-Rızvan həzrətləri zamanlarında siz qardaşımıznıñ ata və babaları bolğan qırallarnıñ dostluq itüb, cibərə kəlgən virgü və xəzinəni hər yıl zamanındın qaldırmay biqüsur köndərmək şərti üzrə barça əhd və peyman ayan və bəyan qılınğan irdi.

Bundan soñra vilâyətiñüzgə aqın etdirməy və Beş-Baş köndərmay zəbt idüb, qaçub, barğan eşqıyanıñ mühkəm haqqından kəlüb, Aqkerman və Cankerman ətrafında bolğan barça Tatar və Noğay xalqı dəxi sürüb, Qırımğa kətürüb, eşqıya və haramzadə tayfəni öltürüb, cəzasın birüb, bizgə tüşkən barça dostluqnı və barışıqlıqnı murad üzrə yerinə kətürüb, hiç bir sözümizdə və özümizdə xəta və xilaf bolmağan irdi. Bu ortalıqda sizni dost və qardaş dib, köndərgən ilçimizni və niçə kişilərimizni mühəbbətnamə yarlığ-i şəriflər bilə siz qardaşımızğa və hatmanlarıñuzğa dostluq və qardaşlıq içün cibərgənimizdə sav-əsən vilayətiñüzgə daxil bolğan soñra öz məmləkətiñüz içində kişilərimizni tibtiri ğayıb itib, bizgə qayta cibərməy yoq etdiñüz. Təkrar savluqların bilüb, xəbər alub, zəbtlə məmləkətdə munday iş bolurmı baxüsus qardaşlıqğa barğan ilçini şulay itərlərmi?

Siziñ padişahlığıñuzğa tüşər iş tügüldir dib, yenə mühəbbətnamələr bilə tiləy köndergənimizdə yoqdur, tapmaduq dib, ilçimüzni yoq etdiñüz. Mundan ğeyri sərhəd cerlərimizdə Ordın tışqarı köçə turğan ilimizgə və Qırım və Noğay mallarına qaradın atlu Qazağıñuz niçə kerə kəlüb mal və niçə tusnaq aldılar. Hiç əksik bolmadı. Niçə kərə kəlgənlərində sərhədlərimizdə bolğan

qullələrimiz bozub, niçəsin tüşürüb və alğan malların dəxi bəzisin saldırub, tillər kətürüb, söylətdigimizdə əsli bilə xəbər bildik vəl-hasıl bir kərrə Öziden Qazaq əksik bolmadı və Qara Dəñizgə dəxi şayqalarıñuz çıqub, Rum İlində niçə illəri və köyləri urub, köb tusnaq və mal aldılar və Qırım yalılarına dəxi niçə kərrə kəlüb, dəñizgə yaqın köylərimizgə çıqub ğafil ikən hırsızlıq bilən tusnaqlar alub, yenə iraqdan turub, culuvlaşdılar və köb zərər etdilər. Alay da bolsa, biz əhdimizdə turub, sizgə səfər etmədük və Beş-Başnı zəbt idüb, qaçub barğanlarnı dəxi tələb cəzasın berdük.

Siz qardaşımızğa cibərgən elçimiz Qutluşah biyni qədimi virgü və hədayəmiz bilən tiz cibərməgiñüzni tiləy iki yıldan artıq səbir eylədik. Siz dəxi bugün-yarın dib, cubatıb və xəzinə və ilçiñüzni Çaq-ı Bağdad qalası fətih bolğança, cibərməy ilçimizni tutduğıñuznı təhqiq bildik. İlçiñüz kəldigində ayin-i qədimi üzrə sıy və riayət bilən ilçiñizni kəltürüb, hədayə və xəzinəñüzni alduğımızda ötkən adətçə tamam kəlmədi, biz burunğı ağaçalarımız qadir dostluq etmədikmi dib, sorağanımızdan az da bolsa, budır, bəxşişniñ yüzinə baqılmaz dib, ilçiñüz cəvab virdikdə biz dəxi ilçiñüzgə cəfa etməy yaxşı sıy və riayətimiz bilən soyurğalımıznı birüb, bu zamanğadək cibərməy qonaqladıq və burundan dostluq arasında xilaf idüb, vilayətimizdən alğan tusnaq və köb malnı və xəzinəmizniñ nüqsanın dəxi biinayət Allahül-melikül-müin tamam haqlaşdıq.

İmdi siz də bolsañuz səadətlü və dövlətlü Hünkâr həzrətlərinə ilçi cibərüb, yenə burunğıday barışlıq tiləbsiz. Kercə Hünkâr həzrətləri uluğ padişah və bizim dəxi ulumızdır. Biz dəxi siz qardaşımız bilən barışa kəlgənmiz. Siz də şimdi haqqımız-sözümiz qalmadı, şimdən soñra səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunı mücibincə əgər qaradan və əgər dəñizdən Qazağıñuznı yaxşı zəbt idüb, əhl-i İslamdan bir fərdə zərər olmamaq üzrə və hırsızıñuznı yaxşı zəbt idüb, öltürüb, alğan malın qayta cibərmək üzrə və qanun-i qədim üzrə hər yıl dostluqıyçün vaqıt və zamanındın bir kün keçikdirməy bittamam xəzinəmizni və sair toquzlama hədayə və virgüləriñüzni biqüsur köndərmək şərtiylə niçük kim, Xan hızrətlərniñ əhdnamə-i Hümayunları içində dəxi bəyan qılınğandır. Bu minval üzrə sözdə toğrı tabılub, dost və qardaş bolur içün ilçiñüzni siz qardaşımızğa qayta köndərüb, əhdnamə bilə uluğ elçilərin köndərməgin biz dəxi Xan həzrətlərniñ əhdnamələri üzrə əhd idüb, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, dostluq və qardaşlıq içün bizim dəxi əhdnəməmiz bilən qıdvətül-əmasil vəl-əqran uluğ elçimiz Dövlətğazi zidə qadruhunı sizgə köndərdik.

İmdi siz dəxi sözdə toğrı tabılub və mühkəm dost və qardaş bolub, bu minval üzrə qaradan və dəñizdin Qazağıñuznı zəbt idüb, xəzinəmizni bittamam cibərgəysiz. Şulay kim, əhd və şərtimizdə müxalif iş bolmağay özimizdən və Tatar əskərimizdin və qərəçi qullarımıznı barçasın mani və dəfi zəbt eyleədik. Sözümiz birdir, hiç xilâf bolmasdır. Bu kündin soñra dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşmanmız. Şol şərt bilə kim, sözdə toğrı və mühkəm tabılub, elçi və xəzinə bilən dostluq və qardaşlıqıñuznı bildirüb, ömür axrığaçə dostluq və mühəbbətlikdə və barça əhd və peymanda çinliq itkəysiz.

Oşlay bolğəy dib, xətt bitildi. Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday fi əvaxir mah-i Rıbiül-axir, sənə 1050.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 436-439).

Nurəddin Qazi Gəray Sultanın yarlıqları

Yarlıqları dövrümüzədək yetişmiş nurəddinlərdən biri də Qazi Gəray Sultandır. Ondan dövrümüzədək 16 yarlıq yetişmişdir. Bunların doqquzu Moskva çarı Mixail Fyodroviçə, yeddisi isə çar Aleksey Mixayloviçə ünvanlanıb. Bu sənədlərin dördü 1642-ci il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 59, 64, 70, 322), üçü 1643-cü il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 78, 80, 83), biri 1644-cü il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 92), biri 1645-ci il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 100), biri 1646-cı il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 107), biri 1648-ci il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 115), biri 1649-cu il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 125), ikisi 1650-ci il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 134, 135), üçü 1651-ci il (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 136, 138, 140) tarixlərində qələmə alınıb.

Nurəddin Mübarək Gərayın oğlu, I Səlamət Gəray Xanın nəvəsi olan Qazi Gəray Sultanın 1626-cı ildə doğulduğu, 1641-1651 – ci illərdə nurəddin, 1651-1666 – cı illərdə kalğa olduğu, 1666-cı ildən sonra öldüyü məlumdur. Onun nurəddinlik illəri IV Mühəmməd Gəray Xanın (1641-1644) və II İslam Gəray Xanın (1644-1654) hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Sonuncunun dövründə kalğa təyin edildiyi bilinir (Грушевський М. С., 1922).

Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanladığı 1642-ci il tarixli birinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 59) yarlığının qısa məzmunu:

Nurəddinin elçisinin çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Tatar elçisindən xəbər olmaması. Başqa çaparın məhəbbətnamə yarlığı ilə yola salınması. Xanın məhəbbətnamə yarlığı. Elçini cavab məktubu və xoş xəbərlərlə geri göndərmək barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tav ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçniñ uluğ Nuraddin Sultan alişanı bolğan Ğazi Gəray Sultan həzrətlərindin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ padişahı bolğan uluğ padişah, həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ padişahı və köp məmləkətlərniñ padişah və hükümdarığa köpdin köp səlam ittib, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultani oldur ki, bundan əqdəm siz uluğ qardaşımıza çapqun ilçimiz cibərüb, barça sözümizni mühəbbətnaməmizdə əyan qılğan irdik.

Bu zamanğadək ol ilçilərimizniñ xəbəri kəlməy niçük bolğanıñ bilmək içün dostluq və qardaşlıq içün yenə çapqun ilçimiz cibərgənmiz. Barça söz səadətlü, əzəmətlü Xan ağaçayımız həzrətləriniñ mühəbbətnamələrində yazılğandır.

İmdi ilçimizni bir kün ilkəri torı cəvab və mühəbbətlik birlə qayta tiz cibərgəy irdiñüz dib, xatt bitildi tarix miñ əlli iki yılında, Rəbiül-əvvəl aynıñ ortasında.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 439-440).

Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanladığı 1642-ci il tarixli ikinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 64) yarlığının qısa məzmunu:

Xanla çarın dostluğu. Xanın elçiləri – sipahi Aleksey Çubarovu və katib İvan Baybakovu qəbul etməsi. Xanın elçilərin önündə vəd verməsi. Altun baysalı əhdnamənin təqdimi. Nurəddinin dostluq barədə əhdi və şərti. Nurəddinin sözlərinin xanın əhdnaməsilə eyni olması. Bölək, qoltqa və tiyişlərin əksiksiz və qüsursu olaraq göndərilməsi barədə istək. Həsən Atalığın çara elçi göndərilməsi. 300 somluq tiyiş, samur xəzi və qapı ağası üçün 50 som pul, baş xəzinədar üçün tiyiş olaraq samur xəzi, əməldaş Şahmirə üçün isə sırt tiyiş göndərilməsi barədə xahiş. Nurəddinin dostluq istəyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Nuraddin Sultanı bolğan Ğazi Gəray Sultan həzrətlərindin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı bolğan məhəbətlü qardaşımız uluğ padişah, həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ padişahı aləm-pənah və köp məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam ittib, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultani oldur ki, halyâ ağaçamız səadətlü və dövlətlü və əzəmətlü və şövkətlü Xan alişan həzrətləri siz qardaşımız uluğ padişah, xan və hem uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ padişahı, aləm-pənah və köp məmləkətniñ padişahı və hükümdarı milən ömür axırğaçə uzun-uzaq mühkəm dost və qardaş bolub, uluğ elçiñüz və sipahiñüz Aleksay Çubarav və yazıçı İvan Bayqavnı barça yoldaşları milən mübarək körünüşlərinə aldırub, elçiñüz və sipahiñüz aldında mühəbbətlik şərtnamədə yazılğan barça söz üzərində çinliq və mühkəmlik bilən taymay turar içün Quran üstündin ant içüb, əhdnamə-i Hümayunğa altun baysa ildirüb cibərgəndir.

Biz uluğ Nurəddin Ğazı Gəray Sultan da bolsaq, dost və qardaş bolub, kün ilkəri əhdimizdə bütün və şərtimizdə bütün bolub, hiç xilâf itməsmüz əhdnamə-i Hümayundan kim yazılğandır, barçası bizim taqı sözümiz və şərtimizdır. Hiç xilaf bolmasdır, antımız antdır. Sözümiz birdir, iki bolmaq

ihtimalı yoqdır. Kün ilkəri barça dostlarıñuzğa dost və düşmanlarıñuzğa düşmanmız siz uluğ qardaşımız taqı dostluq və qardaşlıqda mühkəm və torı taymay turub, barça böləklər və qolqalar və qabumızda bolğan tiyişlərni qüsursız tamam cibərdirkə buyurub, mühəbbətlik kağıdıñuznı və böləkləriñüzni əksik itməgəysiz dib, uluğ elçimiz və sipahimiz qıdvətül-əqran qulum Həsən Atalıqnı cibərgənmiz siz uluğ padişahdan tiləgimiz budır: tiyişimiz üç yüz som, bir tob samur, qabu ağamıza əlli som, zəzinədar başımıza samur tiyiş və əməldəşimiz Şah Mirzəyə sırt tiyiş siz qardaşımız uluğ padişahdan dilək ideriz. Bunlarnı yoq dimegəy irdiñüz. Dostluqğa və qardaşlıqğa səbəb bolğay və həm dövlətlü və səadətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzim alişan həzrətlərinə yaxşı söz söyləyüb, dostluğıñız və qardaşlığıñız bilgəy irdik.

Tiləgimizi yoq teməgəy idiñüz. Siz uluğ padişah taqı bolsañuz, mühəbbətlik və qardaşlıq üstündə taymay turub, iki yurtnıñ tüzənligin tiləgəy irdiñüz. Biz uluğ Nurəddin Sultan taqı burunğı ötkən Nurəddin Sultanlardın artıq dostluq və qardaşlıq itərmiz. Hiç xəttimizdə xəta və sözümizdə nüqsan yoqdur dib, xətt bitildi Rəcəb ayında və tarix miñ əlli ikidə.

Bi-məqam Fərahkerman.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 440-441).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə

ünvanladığı 1642-ci il tarixli üçüncü (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 70) yarlığının qısa məzmunu:

İki illik xəzinənin əksiksiz və qüsursuz olaraq göndərilməsi. Bəyimlər və mənsəb sahibi ağalar üçün tiyişlər. Çarın məhəbbətnamə məktubu. Nurəddinin elçilərlə görüşməsi. İki illik xəzinənin qəbul edilməsi. Elçilərə göstərilən hörmət və çardan dostluq andlaşmasına sadiq qalmasının istənməsi. Nurəddinin uzunmüddətli dostluq barədə vədi. Xəzinənin nəqli zamanı çətinliklər, xəzinənin Buzuk çayından keçirilməsinin qeyri-mümkünlüyü. Geri dönüş. Qara Ton kazaklarının Buzuk çayında peyda olması və oradakı qarətçilərlə əlaqə. Onların elçilərdən düşmənlər barədə məlumatı gizləməsi. Xəzinəyə hücum, Can Teymurun yaralanması və ölməsi. Bir neçə adamın itirilməsi. Xəzinənin müvəffəqiyyətlə təyinat yerinə çatdırılması. Çardan Qara Ton kazaklarının nəzərətə alınması və tənbeh edilməsi barədə xahiş. Gələcəkdə xəzinənin Buzuk çayı üzərindən göndərilməsi xahişi. Xanın iki illik xəzinəni qəbul etməsi. Arabaçı, quşçu və çaparların geri yola salınması. Çapar Dövlətqazinin nurəddindən çara yarlıq aparması. Dostluğa sədaqət və illik xəzinələrin əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş. Nurəddinin öz andına sadiq qalacağını izhar etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ Nuraddin Ğazi Gəray Sultan damə fi hifz Rəbbənəl-müstəan

həzrətlərimizdin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ hükümdarı həzrətlərigə köpdin köb səlam qılıb, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam və inha sultani oldur ki, siz qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ hükümdarı bilə bolğan əhd və şərtimizçə qanun üzrə iki yıllıq xəzinəmizni əksiksiz, tamam yibəribsiz və biyimlərimizniñ və mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ da bolsa, tiyişlərin qüsursız yibərib və mühəbbətlik xəttiñüznı taqı yibəribsiz.

Elçiləriñüzni mübarək körünüşimizgə alub burunğı adətinçə sıy və riayət itib, cibərgən iki yıllıq xəzinəmizni qüsursız tamam alub, məqbulımız bolğandır. Hər zaman şulay əksiksiz yibərip, əhdnamə-i Hümayunda yazılğan şərt üzrə dostluq və qardaşlıqnı mühkəm tutğaysız. Uzun-uzaq dost və qardaş bolub, ömür axırğaçə taymay turğaysız.

Biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, siz qardaşımız bilə uzun-uzaq dostluq və mühəbbətlikdə turarmız. Lakin halə yibərgən xəzinəni ozatıb Buzuqdan ötkərib, yibərürgə buyurğan ol buyuruqıñuzçə bolmay, Buzuqdan ötkərməy qaytıb və həm Buzuqda bir Qara Ton bar imiş, hırsızlar bilə ortaq olub, ilçilərimizdin tüşman bar ikənin yaşurub, aytmağan sebebli xəzinə basılub, Cantimur biy yaralı bolub, soñra fövt boldı və bir qaç adamlar taqı zayi bolubdır, xəzinəni əsən alub kəldilər. Ol Qara Ton səbəbli oxşavsız iş bolub, bir qaç müslümanlar zayi bolğandır. Kün ilkəri də bolsa, siz qardaşımızğa məlum qılurmız kim, ol haramzadələrgə mühkəm tenbih itib, zəbt itərgə buyurğay irdiñüz kim, bir taqı bulay iş bolmağay irdi.

İnşəAllahu, halə xəzinə yibərgəndə ozatıb, Buzuqdan ötkərib yibərirgə buyurğay irdiñüz və tənbih etkəy irdiñüz. Halə yibərilgən iki yıllıq xəzinəni şövkətlü və salabətlü ağaçam Xan-i əzim alişan həzrətləri taqı alub, qüsursız tamam iki yıllıq xəzinə kəm bolmağan səbəbli məqbulları bolub, quşçı və arabaçılarıñuznı qaytarıb, uzun-uzaq dost və qardaş bolmaq üzrə quş çapqun elçilərin birgə yibərdilər. Biz də bolsaq, ol vəch üzrə dost və qardaş bolub, qıdvətül-əqran uluğ çapqun elçimiz Dövlətğazi zidə qadruhunı yibərdik. İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanlarında xəttlərimizgə inam qılıb, dost və qardaş və uzun-uzaq mühəbbət bolub, turğay irdiñüz və qanun üzrə hər yıl sayın əksiksiz və qüsursız xəzinəmizni yibərirgə buyurğay irdiñüz. Biz də bolsaq, sözümizdə və əhdimizdə mühkəm turub, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, ömür axırğaçə taymay turarmız. Siz taqı söziñüzdə və əhdiñüzdə mühkəm turğaysız.

Oşlay məlum bolğay dib, xətt bitildi, baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday, sənə 1052.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 441-442).

Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanladığı 1642-ci il tarixli dördüncü (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 322) yarlığının qısa məzmunu:

Xanın çaparla çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Nurəddinin məhəbbətnamə yarlığı. İki illik xəzinənin almaşuva göndərilməsi və bu barədə öncədən məlumat verilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ uluğ Nuraddin Sultanı bolğan Ğazi Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü dostumız qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ və köp məmləkətlərniñ padişahı və hükümdarına köpdin köb səlam dib, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-ı şərif sultani oldur ki, halyə siz uluğ qardaşımızğa səadətlü və dövlətlü ağaçamız Xan-i əzəm hazrətləri mühəbbətnamə kağıd yazub, çapqun ilçi cibərgən səbəbli biz dəxi köp səlam dib, mühəbbətnaməmizni cibərgənmiz.

Barça söz səadətlü Xan-i əzəm həzrətləriniñ kağıdında ayan qılınğandır. Bizim sözümiz dəxi şol-oqdır, hiç xilaf bolmas. Siz uluğ qardaşımız dəxi kün ilkəri almaşuvğa buyurub, iki yıllıq xəzinəni çıqarub, almaşuv vədəsindən burun xəbər tüşürgəy irdiñiz dib, və çapqun ilçimizni tiz cibərgəy irdiñüz dib, xətt bitildi tarix miñ əlli ikidə, Cümadi əl-əvvəl aynıñ yigirmisində.

Bi-məqam Səhray-i Qañılçaq.Raci lütuf qadir aləm [..................................] (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 459).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə

ünvanladığı 1643-cü il tarixli beşinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 78) yarlığının qısa məzmunu:

Çarın elçilərinin iki illik xəzinəylə gəlişi. Xəzinənin xan tərəfindən qəbulu. Dostluq barədə şərtin üzərində möhkəm durulması xahişi. Nurəddinin əhdi və şərti. Xəzinənin Buzuk çayından keçməklə gətirilməsi barədə razılıq. Qara Ton kazaklarının Buzuk çayında peyda olması və oradakı qarətçilərlə əlaqə. Onların elçilərdən düşmənlər barədə məlumatı gizləməsi. Xəzinəyə hücum, Can Teymurun yaralanması və ölməsi. Bir neçə adamın itirilməsi. Xəzinənin müvəffəqiyyətlə təyinat yerinə çatdırılması. Çardan Qara Ton kazaklarının nəzərətə alınması və tənbeh edilməsi barədə xahiş. Yoldakı çətinliklər səbəbindən almaşuv vaxtının payızın ortalarından əvvəlinə keçirilməsi. Xəzinənin Buzuk çayı üzərindən göndərilməsi barədə istək. Xanın çara məktubu. Nurəddinin çara çaparla göndərdiyi məktub. Nurəddinin sözlərinə diqqət edilməsi barədə xahiş. Xəzinənin, ağalar və bəyimlər üçün tiyişlərin göndərilməsi barədə xahiş. Arabaçı və quşçuların daha öncə geri göndərilmiş olması və çaparın yola salınması. Çapardan ozon müddət xəbər olmaması. Nurəddininin yeni çaparı və əski çaparın ləngidilmədən geti göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bile Tavgaçnıñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ min uluğ padişahı Nuraddin Sultan Ğazi Gəray Sultan damə dövlətühu fi hifz Rəbbənəl-müstəan həzrətlərimizdin Uluğ Yurtnıñ, Uluğ Urusnıñ və Masqva taxtınıñ və barça millət-i Məsihanıñ və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarı uluğ padişahı bolğan qardaşımız uluğ xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ hükümdarığa mühəbbətlik bilə köpdin köb səlam qılıb, nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, xətrinizi sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-ı şərif mühəbbət-əncam sultani oldur ki, bundan əqdem elçileriñüz bile köndərilgən iki xəzinə ki, iki yıllıq xəzinədir, qüsursız kəlüb, vasıl bolub, səadətlü və şəvkətlü ağaçamız Xan-i əzim alişan həzrətləri qəbul idüb aldılar.

Biz də bolsaq, məqbulımız bolub aldıq. Hər zaman şulay əksiksiz cibərüb Xan ağaçamız həzrətlərniñ əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğan şərt və əhd üzrə dostluq və qardaşlıqnı mühkəm tutğaysız. Biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, Xan ağaçamız həzrətləriniñ əhd və şərtlərı üzrə əhd və şərt itib, uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, ömür axırğaçə taymay turğanımızğa inam qılğaysız və siz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç də bolsañuz, söziñüzdə və əhdıñuzdə mühkem turğay irdiñüz və halə cibərilgən xəzinəni Buzuqdan ötkərmek üzrə qavl və qərar berilgən irdi. Öz buyruğıñuzçə bolmay Buzuqdan ötkərilməgən səbəbli və Buzuqda hırsızlar bilə ortaq bolğan bir Qara Ton hırsızlar bolğanın yaşurgân səbəbli ğafil bilə hırsızlar xəzinəni basub, Cantimur biy şəhid bolub və niçe müslümanlar dəxi tələf bolub, alay da bolsa, bizim elçilərimiz mənsur bolub, xəzinəmizni əsən və aman tamamı bilə kəltürüb, təslim itib, məqbulımız bolğandır.

Şimdən soñra, kün ilkəri də bolsa, ol Buzuqda bolğan Qara Tonlarğa mühkəm tənbih itib, haqlarından kəlürgə buyurğay irdiñüz və kün ilkəri də bolsa, orta küz ayında almaşuv bola turğan irdi, alay bolsa, xəzinə qalub yolda zəhmət və cəfa çəkilgən səbəbli halə xəzinəni, İnşəAllah, ilk küz ayında almaşuv bolub və həm Buzuqdan ötkərüb cibərürgə buyurğay irdiñüz dib, səadətlü Xan ağaçamız həzrətləri siz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç həzrətlərigə ilam qılıb, xəttlərindı yazğandırlar.

Biz də bolsaq, ağaçamıznıñ buyuruğı və xəttlərində yazılğan sözləri üzrə xətiımizdə yazıb, fəxirül-əqran halə çapqun elçimiz bolğan [.....] köndərdik. Vasıl bolğanlarında Xan ağaçamız həzrətləriniñ xəttlərondə yazılğan sözlərigə əməl bolub və bizim dəxi mühəbbətlik bilə yazılğan xəttimizgə itimad qılıb, dostluqda mühkəm turub, kün ilkəri də bolsa, halə xəzinəni ilk küz ayında almaşuv bolurğa buyurğay irdiñüz və Buzuqdan ötkərürgə buyurub, cibərürgə və ol Qara Tonlarğa mühkəm tənbih itərgə buyurğay irdiñüz. Öz xəzinəmizni və mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ tiyişlərin və biyimlərniñ tiyişlərin və barça tiyişlərni əksiksiz tamam yibərürgə buyurğay irdiñüz.

Mundın burun xəzinəmizni tamam alğan soñ burunğı adətçə elçiləriñüzgə sıy və hürmet itib quşçı və arabaçılarıñuznı qaytarub, quş çapqunlarımıznı yibərgən irdik. Köb zaman bolub, qayta çapqun kəlməyüb. Xəber kəlməgən səbəbli halə təcil barub, kəlür içün ağaçamız Xan alişan həzrətləri çapqun elçi köndərməgen bizim taqı çapqun elçimiz köndərilgəndir, sıy və hürmət itib, təcil qaytarub, cibərürgə buyurğay irdiñüz dib, xətt bitildi, baqı vəd dua ali etba əl-Huday, səne 1053.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 443-444).

Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanladığı 1643-cü il tarixli altıncı (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 80) yarlığının qısa məzmunu:

Sipahi Boris Priklonckiy və katib Qerasim Lavrovun yoldaşları ilə birlikdə Kırıma gəlişi. Kərəçi Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Bundan öncə çara çaparın yola salınması. Xanın məhəbbətnamə yarlığı. Çardan məktub. Əhdnaməyə əməl edilməsi. Anda zidd hərəkətlərə yol verilməsinin istisna edilməsi. İcazəsiz gəlmiş ziyankar mirzələrin başçılarının qaçması. Ziyankarların bir qisminin cəzalandırılması. Çaparın gec gəlməsi və uzun müddət xəbərin olmaması. Əsirlərin bir qisminin qarşılıqsız geri verilməsi. Dosta dost, düşmənə düşmən prinsipi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bile Tavgaçnıñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Nuraddin Sultanı Ğazi Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Urusnıñ ve Purusnıñ və köb köb xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ və köp yerlər və məmləkətlərniñ uluğ padişahı və hükümdarına köpdin köb səlam dib, çinliq və mühəbbətlik birlə nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldur ki, halyə munda bolğan uluğ ilçiñüz və sipahiñüz Boris Prıqlonsqoy və yazıçı Ğarasim Lavravnı barça yoldaşları milən sıy və riayət birlə almaşuvğa qərəçimiz Mühəmmədşah biyni çıqarub, kün ilkəri çapqun ilçimiz Abdişni cibərgənmiz. Barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılğandır.

Bizim dəxi cəvabımız şol cəvabdır dib və xəttiñüzdə yazılğan barça söz səadətlü ağaçamız həzrətləriniñ və bizim məlum və xatir nişanımız bolub, kün ilkəri hiç xilâf iş bolmaq ihtimalı yoqdır. Əhdnamə-i Hümayunda bolğan barça söz üzərində turı və mühkəm turğanmız dib və halə dəstursiz barğan hayırsız haramzadelerniñ baş bolğan mirzələrı kimisi qaçub, kimisinə dünya siyasəti bolğandır. Çapqun kiç kəlüb, xəbər bilməgənimizdən tüşkən əsirlər dəxi hər biri bir vilayətkə tüşüb, halyə qolğa kirgəndin bir az əsir cıluvsız qaytarub cibərdilər dib, barça dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşmanmız.

Çinliq və mühəbbətlik üzrə xətt bitildi tarix miñ əlli üçdə Şaban ayında.Bi-məqam Saray-i Qaçı əl-məhrusəĞazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 444-445).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə

ünvanladığı 1643-ci il tarixli yeddinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 83) yarlığının qısa məzmunu:

Sipahi Boris Priklonckiy və katib Qerasim Lavrovun yoldaşları ilə birlikdə Kırımda olması. Kərəçi Mühəmmədşah bəyin elçi Rəcəb Mirzə və xanın elçisi Muradşah Mirzə ilə birlikdə almaşuva göndərilməsi. Xanın məhəbbətnamə və əhdnamə yarlığı. Nurəddinin sözlərinin xanın sözləri ilə bir olması. Andın pozulma ehtimalının olmaması. Özbaşına hərəkət edən haramzadə mirzələrin başçılarının bir qisminin qaçması, digər bir qisminin isə tutularaq cəzalandırılması. Çaparın gec gəlməsi və uzun müddət xəbərin olmaması. Əsirlərin bir qisminin qarşılıqsız geri verilməsi. Möhkəm dostluq barədə vəd. Xəzinə, qoltqa və bölək salamların göndərilməsi barədə xahiş. Bəyimlər və mənsəb sahibi ağalar üçün tiyiş. Çardan xanın yarlığına əməl edilməsi tələbi. Nurəddinin dostluq və səmimilik barədə sözləri.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bile Tavgaçnıñ uluğ Nuraddin Ğazi Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Urusnıñ ve Purusnıñ və köb xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ və köp yerlərniñ və məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarına köpdin köb səlam dib, çinliq və mühəbbətlik birlə nədir hâlıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldur ki, halyə munda bolğan uluğ elçiñüz Baris Prıqlonsqoy və yazıçı Ğarasim Lavravnı barça yoldaşları bilən sıy və hürmət və riayət birlə almaşuvğa qərəçimiz Mühəmmədşah biyni çıqarub, fəxirül-əqran uluğ elçimiz Rəcəb zidə qadruhunı, səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ uluğ elçiləri bolğan Muradşah Mirzə bilə yibərdik.

Barça söz və cəvab şəvkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə və əhdnamə xəttlərində yazılğandır. Bizim dəxi cəvabımız şol söz, şol cəvabdır dib və xəttiñüzdə yazılğan barça söz səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ və bizim malüm ve hatır nişanımız bolub kün ilkâri hiç hilâf iş bolmaq ihtimalı yoqdır. Əhdnamə-i Hümayunda bolğan barça əhd və söz üstündə turı və mühkəm turğanmız dib və halə destursız barğan hırsız və haramzadələrniñ başı bolğan mirəzlərı kimisi qaçüb və kimisinə dünya siyasəti və eskəncə bolğandır. Çapqun kiç kəlüb, xəbər bilməgənimizdən tüşkən əsirlər dəxi hər biri bir vilayətkə tüşüb, halyə qolğa kirgəndən biraz əsir culuvsız qaytarub cibərdilər dib, kün ilkəri də bolsa, barça dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa

düşman bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turarmız dib, siz uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ hükümdarı da bolsañuz, bizim taqı dostımuzğa dost və düşmanımızğa düşman bolub, mühəbbətlikdə və dostluqda mühkəm turğay irdiñüz dib və kün ilkəride bolsa, xəzinə və qolqa və bölək səlamlarımıznı əksiksiz yibərirgə buyurğay irdiñüz dib və biyimlərimizniñ və mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ taqı tiyişlərin qüsursız yibərgəy irdiñüz dib, səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğan barça söz və cəvablarına itimad və itiqad qılıb, mühəbbətlik birlə uzun-uzaq dost və qarındaş bolub, hər yıl sayın xəzinəni əksiksiz və qüsursız yibərürgə buyurğay irdiñüz .

Biz uluğ Nuraddin Ğazı Gəray Sultan da bolsaq, sözümizdə və əhdimizdə mühkəm turub bu tərəfdən əsla xilaf iş bolmastur dib, çinliq və mühəbbətlik üzrə xətt bitildi tarix miñ əlli üçdə, Şaban ayında.

Bi-məqam Saray-i Qaçı əl-məhrusəĞazi Gəray Sultan bin Mübarək Geray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 445-446).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə

ünvanladığı 1644-cü il tarixli səkkizinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 92) yarlığının qısa məzmunu:

Xanın çapa Qazi bəy vasitəsilə çara göndərdiyi məhəbbətnamə yarlığı. Nurəddinin sözlərinin xanın sözləri ilə bir olması. Dosta dost, süşmənə düşmən prinsipi. Çaparın ləngidilmədən geri yola salınması və təcili xəbər göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bile Tavgaçnıñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Nuraddin Sultanı Ğazi Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Urusnıñ ve Purusnıñ və cümlə xristiyannıñ uluğ padişahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü dostumız və qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ və köp məmləkətlərniñ padişahı və hükümdarına köpdin köb səlam dib, nədir halıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra halə səadətlü və dövlətlü ağaçamız Xan-i əzim alişan həzrətləri mühəbbetnamə-i Hümayunları ilə çapqun ilçiləri Qazi bəkni cibərüb, barça sözləri anda ayan qılınğandır. Bizim dəxi sözümiz şulaydır: Cümlə dostuñıza dost və düşmanıñuza düşmanmız.

Siz uluğ padişah, xan və hem uluğ biy, cümlə Urusnıñ padişahı və hükümdarı qarındaşımız dəxi çapqunımıznı təcil qaytarub, kün ilkəri xəbər bildirgəy irdiñüz. Xəbər kiç qalmağay irdi. Ol səbəbli çapqun ilçimizni cibərgənmiz.

Dostluq-qarındaşlıq itkâysiz dib, xətt bitildi tarix miñ əlli dört yılında və Rəbiül-əvvəl ayında, taxtgahımız Qaçı Sarayında.

Bi-məqam Saray-i Qaçı əl-məhrusə

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 445-446).

Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanladığı 1645-ci il tarixli doqquzuncu (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 100) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Çarın adamları Orazmühəmməd və Kurmaşın məktub və hədiyyələrlə Kırıma gəlişi. Xanın elçiləri qəbul etməsi. Xanın dostluq barədə şərti. Nurəddinin əhd və şərti. Çapar Şahhüseyn bəyin çara yola salınması. Ona hörmət və diqqət barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalânıñ rəhmi və inayəti birlən uluğ padişah, xan və

həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümle Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən nədir halıñız və xətrinüz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın ilam olunur ki, halyə siz uluğ padişah, xan həzrətlərindin adamıñuz Orazmühəmməd və Qurmaş milən yibərilgən xəttiñüz və böləkləriñüzni kəltürüb, ayin-i qədim üzrə səadətlü və dövlətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləri də bolsa, mübarək körünüşlərine alub [....] üzrə Quran üstündə şaərt qılub, ömür axırğaçə mühkəm dost və qardaş boldılar.

Min uluğ Nurəddin Ğazi Gəray Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, şulay-oq əhd və şərt idüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda mühkəm bolup və kün ilkəri də bolsa, əhd-şərtimizdən taymay mühkəm turdıq dip, uluğ çapqunımız Şahhüseyin bək qulumıznı yibərdik.

Taqı əsan siz uluğ qardaşımız padişah, xan həzrətlərigə barmaq mısr olduqda ayin-i qədim üzrə sıyləb öziñüz də bolsañuz, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda taymay turğay irdiñüz.

Miñ əlli törtdə, Zilqədə aynıñ ğürrəsində taxtgahımız Bağça (?) Sarayında.Bi-məqam Qaçı Sarayı.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 447-448).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1646-cı il tarixli birinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 107) əhdnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xan və çar arasında bağlanmış sülh. Elçi, dyak və katib qarşısında and. Əhd və şərt. Elçi Xürrəmşah Mirzənin xanın əhdnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Nurəddinin çarın elçiləri önündə əhd, şərt və andı. Elçi Həsənin çara nurəddindən əhdnamə yarlığı aparması. Əvvəlki dövrlərdə tiyişlərdəki əksiklik və xəz kürklərdəki keyfiyyətsizlik. Bu barədə Mixail Fyodroviçin dəfələrlə xəbərdar edilməs. Bu kürklər üzərindən yaranan incikliklər. Çardan dəftərə uyğun olaraq keyfiyyətli kürklərin əksiksiz olaraq göndərilməsinin istənməsi. Elçi Xanqulunun vəziyyəti anladan məktubla yola salınması. Nurəddinə çatmalı olan illik 300 som nəqd pul və dəftərə əlavə edilmiş 7 yeni tiyiş barədə xahiş. Validə bəyim və uluq bəyim,

eləcə də nurəddinin özü üçün göndəriləcək tiyişlərin say və keyfiyyətində əksikliyin olmaması tələbi. Kürklərin çarın məktubunda göstərilən sayı elçinin təqdim etdiyi kürklərin sayının düz gəlməsinə diqqət edilməsi barədə nurəddinin xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ min uluğ Nuraddin Ğazı Geray Sultan damə fi hifz Rəbbən əl-müstəan həzrətlərindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı və cümlə xristiyânnıñ pənahı və hükümdarı bolğan qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ və köb yerlərniñ və məmləkətlərniñ uluğ padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam dib, çinlıq və mühəbbətlik birlə nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldur ki, səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzim ali-şan həzrətləri siz qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç bilə uzun-uzaq barışub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turarğa, halə bunda bolğan uluğ elçiñüz və dyaq və yazuçıñız qaşında Quran üstündə ant itüb və əhd və şərt qılub, qanun-i qədim üzrə altun baysalu uluğ əhdnamə-i Hümayunların uluğ elçiləri qıdvətül-əqran Xürəmşah Mirzə zidə qadruhu bilə yibərdilər dib, kün ilkəri min uluğ Nurəddin Ğazi Gəray Sulan həzrətləri də bolsaq, səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ ant itkənlərinçə biz taqı şulay-oq uluğ elçiləriñüz qaşında Quran üstündə ant və şərt və əhd və peyman itib, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda mühkəm bolub, kün ilkəridə bolsa, əhd və şərtimizdə taymay mühkəm turdıq.

Əhdnaməmiz bilə biz dəxi uluğ elçimiz Həsənni yibərgənmiz. Barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğandır. Bizim dəxi cəvabımız şol cəvabdır. Kün ilkəridə bolsa, hiç xilaf iş bolmaq ihtimalı yoqdur. Şəvkətlü ağaçamız Xan alişan həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğan barça sözniñ üzərində turı və möhkəm turğanmız. Ol əhdnamə-i Hümayunda nə kim yazılğan bolsa, ant və şərtimiz anıñ üzərindədir.

Bir qaç sənədən bəri tiyişlərimiz əksik və tonlarımız nəqs və tar kəlgân sebəbli bir qaç dəfə qarındaşımız mərhum babañuz Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ hükümdarığa yazub, bildirgən irdik. Ol əksik və nəqs sebəbli bozğaqlıq bolub irdi. Şimdən soñra siz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç də bolsañuz, tiyişlerimizni kəm etməy və tonlarnı nəqs etməy, qanun-i qədim üzrə tamamı bilə yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, mundan burun çapqun elçimiz Xanqulunı mühəbbətlik xəttimız bilə yibərüb cümlə bu əhvallarnı yazub, ilâm qılğan irdik və hər yıl sayın özimizgə üç yüz som nüqarat buyurğay irdiñüz dib və yeñidən yedi ədəd tiyiş dəxi yazub, dəftər idüb, bildirgən irdik. Ol yeñi tiyişlərni də bolsa, dəftərimiz mücibinçə

yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, çapqun elçimiz Xanqulu bilə xəttimizdə yazub, ilam qılğan irdik. Halə dəxi ilam qılarmız kim, kün ilkəri de bolsa, bir dəxi əksik və nəqs itməy, qanun üzrə siyah samur ton və siyah samur tob və zərdəva ton, sırt və qarın tonlarnı uzun və bol və üç yüz som nüqarat aqçamıznı əksiksiz yibərirgə buyurğay irdiñüz və yedi ədəd tiyişni dəxi kəm etməy, her yıl sayın yibərirgə buyurğay irdiñüz dib və izzətli validə-i əzizəmiziñ və uluğ biyim həzrətləriniñ bu zamanğadək zərdəva ton tiyişi ala turğan irdilər. Halə dilək qılurmız kim, kün ilkəride bolsa, alarnıñ tiyşin samur tiyiş itərgə buyurğay irdiñüz dib, tilək qılamız. Uzun-uzaq dost və qardaş bolğuday bolsañuz.

İşbu əhdnamə xəttimizdə nə kim yazılğan bolsa, biqüsur, tamamı bilə hər yıl yibərirgə buyurğay irdiñüz kim, minbəd artuq aramızda bozğaqlıq bolmağay irdi. Əhdımız və şərtımız dəxi anıñ üzərindədir. Kün ilkəri de bolsa, dostluqda və mühəbbətlikdə mühkəm turğay irdik. İnşəAllahu Təala bir dəxi xilaf iş bolmastur. Siz də bolsañuz, əhd və şərtiñüzdə mühkəm turub, şimdidən soñ min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizgə yibərgən xəttiñüzdə öz tiyişimizni samur ton və samur tob və zərdəva ton və sırt ton və sırt taxta və qarın ton və qarın taxta və çift samur qaç bolğanın mühəbbətlik xəttiñüzdə başqa və başqa bir xoşçə yazub yibərürgə buyurğay irdiñüz kim, ilçiləriñüzgə artuq söz bolmas irdi. Anda tamam berilüb, munda elçiler əksik berədir dib, inam qılmaymız. Xəttiñüzdə nə qədər yazılsa, kəlgən ilçiləriñüzdən anı tələb idüb, hiç qıstav bolmas irdi. Kün ilkəridə bolsa, işbu əhdnamə xəttimizdə yazılğançə yibərib, öz xəttiñüzdə dəxi oşlay yazub yibərürgə buyursañuz yaxşı bolur irdi.

Oşlay məlum bolğay dib, xətt bitildi tarix miñ əlli altıda. Yazıldı Rəbiül-əvvəl ayında.

Bi-məqam Qazi Saray əl-məhrusə.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 448-450).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1648-ci il tarixli ikinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 115) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Kırıma gələn katib İvanın xana, kalğaya və nurəddinə məhəbbətnamə gətirməsi. Çarın ötən il olduğu kimi bu dəfə də illik xəzinəni Bahadır Gəray Xanın dəftərində yazılan qaydada göndərmək niyyəti. Elçi Timofey Karaulov, katib Plakidin və öncəki katib Qryaznov Akişev xanın divanında, xanla danışıqlar. Keçən dəfə Karaulov tərəfindən gətirilmiş xəzinə kimi bu dəfə də xəzinənin Bahadır Gəray Xanın dəftərinə uyğun şəkildə ödənilməsi barədə razılıq. İllik xəzinənin qəbulu. Tiyişlərin göndərilməsi ilə bağlı anlaşılmazlıq. Ötən il Karaulovun xanın 12 ağaları və kalğanın 6 ağaları, nurəddin s. üçün gətirdiyi tiyişlərdə əksiyin olmaması. Ötən il olanla bu il olanlar arasındakı fərq – andın pozulması. Çapar Mühəmmədin göndərilməsi və quşçu və arabaçıların geri qaytarılması.

İki illik xəzinənin almaşuva mayın sonunda göndərilməsi barədə xahiş. Çaparın tezliklə xəbərlə geri yola salınması barədə xahiş. Xəzinələrin Karaulov

tərəfindən çatdırılmasının 6 illiyi (1052-1058). 6 il ərzində iki xəzinə çatdırılıb. Samur xəzi və 6 kürkün əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş. Xanın məhəbbətnamə yarlığı. Nurəddinin çardan xanın sözlərinə diqqət etməsini istəməsi. Tatar qərəçilərinə və Oruzmühəmmədin oğullarına münasibətdə hiylə - mirzələrə məktub, kazakların boyarla göndərilməsi. Boyarın tutularaq həbs edilməsi. Nurəddinin bununla bağlı narazılığı.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bilə Tavgaçniñ, öñ qolnıñ ve sol qolnıñ min uluğ Nuraddin Ğazı Geray Sultan damə fi hifz Rəbbənəl-müstəan həzrətlərindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ pənahı , uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ və köb yerlərniñ və məmləkətlərniñ uluğ padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam dib, çinlıq və mühəbbətlik birlə nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilâm mühəbbətəncam sultani oldur ki, mundan burun yazıçı İvan bilən səadətlü ağaçamız Xan alişan və Qalğa ağaçamız həzrətlərinə və min uluğ Nurəddin Ğazı Gəray Sultan həzrətlərimizgə də bolsa, mühəbbətnamə xəttıñüz kəlüb, Bahadır Gəray Xan aləyhirrəhmet vər-Rıdvan hazretleri dəfteri bilən bir yıllıq xəzinəmizni bıldır barğan xəzinə üzrə virəlim dimişsiz.

Xətriñüz körüb, bunda bolğan elçiñüz Timafiy Qaraulav və yazıçı Plakidinni və burnaqı yazıçı Grəznoy Akişanı kətürdüb, şövkətlü Xan alişan həzrətləriniñ divanında söyləşüb, Bahadır Gəray Xan dəftəri milən ötkən Timafiy Qaraulav hər niçik kəltürdi irsə, anıñ üzərinde qavl və qərar və əhd-şərt olunub, bir yıllıq xəzinəi qəbul etdik idi. Hiç bir zamanda Qırım padişahları öz zamanlarında ağalarına çıqğan tiyişlərdin fərağat itkəni barmıdır? İxtiyarlarıñuzdan sual itsəñüz, bolmasmıdır? Aralıqda beş-on yıl keçmədi, bildir köndərdigiñüz unutulurmı? Ta bu qədər hilə də olurmı imiş?

Bahadır Gəray Xan dəftəri diməklə hilə idüb, Xan ağaçamız zamanında və bizim zamanımızda çıqub, keçən yıl Timafiy Qaraulav milən kəlgən Xan ağaçamıznıñ on iki ağalar tiyişlərin və qarındaşımız Qalğa Sultan həzrətlerniñ altı ağasınıñ tiyişləri və ğeyri tiyişlər öz xəttlərındə yazılğandır və bizzat min uluğ padişah Nurəddin Ğazi Gəray Sultan həzrətlərimizniñ qanun-i qədim adət bolub, her yıl sayın kələ turğan bir tob samurımıznı və iki sırt ton və dört qarın tonlarımıznı əksik kəltürüb, bunlarıñ cümləsin Timafiy Qaraulav əksiksiz kəltürgən ikən, bu yıl kəlgən xəzinədə bu qədər hilə itdiñüz.

Bizim şərt və əhdimiz bulay tügül idi. Bildir Timafiy Qaraulav kəltürgən xəzinə üzərində idi. Əhdiñüzdə turmadıñuz, nəqz-i əhd öz tərəfiñizdən boldı. Alay bolsa da, biz dostluq qəti itməyüb, qanun-i qədim üzrə çapqunımız Mühəmməd birlən və quşçı və arabaçılarıñuznı köndərdik. İmdi bizim bilə dost və qardaş bolub, iki yurtnıñ əskəri və rəayaları tinç və rahat bolsun

dirsəñüz, kiçən sənə Timafiy Qaraulav kətürdügi xəzinə dəftər bilən iki yıllıq xəzinəmizi işbu kələcək Mayıs aynıñ axırında almaşuv yerinə yetişdirüb, halə könderdigimiz çapqunımız bügün-yarın dib, eglendirməyüb, toğrı söz bilən qaytarub, köndərgəy irdiñüz. Dostluq etsəñüz də-itməsəñüz də, vədə itdügimiz kündən özdirməyüb xəbərin bildirgəysiz. Hər nimə berirsə, Allah Təala berir. Bizni yoqdan bar itkən Xuday bizəval həzrətlərindən istərmiz. Həmən sizdən toğrı söz baqarız və iki xəzinəi niçün istər dirsəñüz, Timafiy Qaraulav Qırımğa kətürdügi xəzinə tarix miñ əlli ikidə idi. Şimdi tarix miñ əlli səkizdə bolub, mabəyndə altı yıl bolğandır. Altı yılda Qırımğa iki xəzinə kəlgəndir. Cümlə ixtiyarlarıñuz və buyruqıñuzda bolğan kişiləriñüz də bilürlər. Alay bolsa, kün ilkəri də bolsa, ol əksik kəlgən bir tob sammurımızını və altı tonlarımıznı əksiksiz tamamı bilə yibərürgə buyurğay irdiñüz kim, artıq bulay-alay söz və bolğaqlıq bolmas irdi. Kün ilkəri də bolsa, bir dəxi əksik itməy, qanun-i qədimdən kələ turğan ola turğan adət üzrə bittamam köndərirgə buyurğay irdiñüz.

Vəl-hasıl barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətlərniñ mühəbbətnamə xəttlərindədir. Cümlə söz anda yazılğandır. Bizim dəxi cəvabımız şol cəvabdır. Kün ilkəri hiç xilaf iş bolmaq ihtimalı yoqdur. Ol barça sözlər üzerində toğrı və mühkəm turğanmız. Uzun-uzaq barış və yarış bolur bolsañuz, şövkətlü Xan ağaçamız həzrətlərniñ yazğan xəttlərinə əməl və itimad qılub, alarnıñ yazğanınça xəzinəni və əksiklərni tamamı bile yibərürgə buyurğaysız. Biz dəxi uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, ömür axırğaçə taymay turarmız. Sizdən dostluq bolsa, bizdən dəxi dostluq müqərrardır.

Dostluq bumıdır ki, dünya yaradılıqdan əcdad-i əzəmimiziñ qulları və qərəçiləri bolğan öz Tatarımız və Ormühəmmədni oğulların hilə bilə aldatub, barça mirzələrgə hətt yazub, bir qaç Qazaq bilən bir boyar yibəribsiz? Ol boyarıñuznı tutıb bizgə köndərdilər. Bunda elçileriñüz də bolsa, közləşdirüb söyleşdirdik. Şimdi ol boyarıñuz həbimizdədir. Tatar xalqı bilən siziñ münasəbətiñüz nədir, bu qədər hilə bilən yürmək layıqmıdır? Padişahlıqğa tüşər iş tügüldir.

Oşlay məlumıñuz bolğay dib, xətt bitildi baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday, yazıldı taxtgâhımız Qaçı Sarayında, tarix peyğəmbərimiz Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu aleyhi və səllim hicrətindin miñ əlli səkizdə, Mart ayında.

Bi-məqam Qazi Saray əl-məhrusə.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 450-452).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1649-cu il tarixli üçüncü (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 125) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Zilqədə ayınən 10-cu günü, çardan xana və nurəddinə məhəbbətnamə məktubu gətirən çapar. Sipahi Mixail Larionov və katib Nikitinin xan tərəfindən qəbulu. Elçilərə hədiyyələr. Çarın iki illik xəzinəni almaşuva göndərdiyi barədə verdiyi məlumat. Xanın çara elçisi vasitəsilə məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Çarın elçilərinin geri qayıtması. Mühəmmədşah bəyin mirzələr və ata oğulları ilə birlikdə

almaşuva yola salınması. Çapar Bulat ağanın çara xəbər aparması. Nurəddinin çarın elçilərini qəbul etməsi və onlara hədiyyələr verməsi. Nurəddinin çaparı Əbdürrəhman bəy. Nurəddin və xanın söz birliyi. Çardan iki illik xəzinəni vaxtın da, əksiksiz və qüsursuz göndərməsi və xəzinəni hazırlaması barədə xahiş. Tatar qoşununun xəzinəni dalınca getməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Nuraddin Ğazı Geray Sultan həzrətlərindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və cümlə Masqva vilayetniñ və barça millət-i Məsihanıñ və köp məmləkətlerniñ də bolsa, hükümdarı, uluğ padişahı bolğan uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç qardaşımız həzrətlərigə mühəbbətlik bilə xətrələrin sorağanımızdın soñra bədüs-səlam, mühəbbətəncam sultani oldur ki, halə şövkətlü və səadətlü ağaçamız Xan-i əzim alişan və xaqan-i zişan həzrətlərinə ve biz də bolsaq, min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizgə yibərgən mühəbbətnamə xəttiñüz bilə çapqunıñuz işbu Zilqədə aynıñ onunçı künündə kəlüb, vasıl bolub, munda bolğan sipahiləriñüzdin Mixayla Larivanov və yazıçı Mikitin və yoldaşları bilən ağaçamız Xan alişan həzrətləri körünüşlərinə alub, qanun-i qədim üzrə riayətlər idüb və yarılqaşların berüb, barça ısmar qalğan cəvablarıñuz yetkürüb və mühəbbətnamə xəttiñüz oqunğanda iki yıllıq xəzinəmizni çıqarub almaşuv yerinə yibərilgənin bildiribsiz.

Səadətlü Xan ağaçamız həzrətləri də bolsa və biz Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, yaxşı tiñləb şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri mühəbbətnamə xəttlərin yazdırub, uluğ elçilərin təyin idüb, sipahiləriñüz birlən köndərilgəndir və Mühəmmədşah biy bilən, dəxi ata oğulların və mirzələrin qoşub, almaşuvğa köndərilüb, xəbər bildirmək içün çapqun elçiləri bolğan Bolat ağanı ilkəri yibərgənlərdir.

Min uluğ Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, ol sipahiləriñüzni və yazıçı Mikitin yoldaşları birlən körünüşimizgə alub, yarlıqaşımıznı yarlıqab, kün ilkəri də bolsa, dostluq və mühəbbətlik və uzun-uzaq mühəbbət bolmaq üzrə bizim dəxi tərəfimizdən qıdvətül-əqran çapqunımız Əbdürrəhman bək yibərilgəndir.

Şövkətlü Han ağaçamız həzrətləri hər nə yazub və hər nə ısmar qılğan bolsalar, bizim dəxi sözümiz və əhdimiz anıñ üstündədir. Aña körə siz uluğ padişah, xan və hem uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və hükümdarı da bolsañuz, İnşəAllahu Təala, əsən və aman çapqunlarımız barğanda iki yıllıq xəzinəni tutqavsız çıqarub, almaşuv yerinə hazır bulunmaq içün mühkəm tənbih itkəy irdiñüz. Mundan köndərilgən əskərimiz xəzinəni almaşuvda bulmayub, saqlamaq iqtiza idərsə, biğayət müşküldir, zəhmət çəkərlər. Buyuruğıñuzda bolğan qullarıñuzğa mühkəm tənbih idüb,

xəzinə almaşuv hazır bolğay irdi, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolur qılıqnı itkəy irdiñüz.

Biz də bolsaq, İnşəAllahu Təala, dostluqda və qardaşlıqda taymay mühkəm turarmız. Oşlay məlum bolğay dib, xətt bitildi baqi vəd-dua ali min etba Əl-Xuday.

Yazıldı Zilqədə ayında, taxtgahımız Qaçı Sarayında, tarix miñ əlli toquzda.

Bi-məqam Qazi Saray əl-məhrusə.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 452-454).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1650-ci il tarixli dördüncü (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 135) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Çarın nurəddinə göndərdiyi çaparın gələrək, xəzinənin almaşuva yola salındığı barədə məlumat gətirməsi. Çarın elçi və sipahilərinin qəbulu və onlara hədiyyələr verilməsi. Nurəddinin çara çapar vasitəsilə məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Mühəmmədşah bəyin mirzələr, ata-oğullar və xidmətçilərlə birlikdə xəzinənin dalınca yola salınmaları. Çaparın ləngidilmədən geri göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti bilən padişah, xan və həm

uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itib, mühəbbətlik və tatuvlıq bilən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam ve inhay sultani oldur ki, min uluğ Ğazi Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizgə çapqunıñuz kəlüb, uluğ xəzinəñüz çıqarub, almaşuv yerinə köndərilgənin bildirməklə bunda bolğan elçiñüz və sipahiləriñüz körünüşimizgə kətürüb, qanun-i qədim üzrə riayət idüb, soyurğalımız virüb və mühəbbətnamə xəttimiz ilə uluğ elçimiz təyin olunub və xəzinəyi aldırmaq içün Mühəmmədşah biy qulumız almaşuv yerinə köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vüsulında uluğ baba və dədələriñüz zamanında Mühəmmədşah biy və yanında olan ata oğulları və mirzələr və yumuş qullarımıza olı-kələn riayətiñüzi idüb, uluğ xəzinəyi təslim itdürüb, tutqavsız rəvan təcil köndərəsiz. Taqı mühəbbətnamə xəttimiz bilən varan çapqunımıza uluğ babañuz zamanında olı-kələn riayəti idüb, tutqavsız qaytarub, köndərgəy irdiñüz. Yazıldı taxtgahımız Qaçı Sarayında miñ altmış tarixində.

Bi-məqam Qazi Saray əl-məhrusə.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 454-455).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1651-ci il tarixli beşinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 136) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinənin çatdırılması, çar elçisinin məhəbbətnamə ilə gəlişi. Xanın elçi, katib və dyakı qəbul etməsi, məktubun oxunması. Elçilərin nurəddin tərəfindən qəbulu

və məhəbbətnamə məktubunun oxunması. Quşçu və arabaçıların geri qaytarılması, xan çaparının çara məhbbətnamə yarlığı ilə yola salınması. Nurəddin və xanın söz birliyi. Nurəddinə göndərilmiş tiyişlərdəki (kürklərdəki) əksiklik. Bu əksiklərin dəftərə qeyd edilməsi və gələn il qüsursuz və əksiksiz göndərilməsinin istənməsi. Elçi Əbdürrəhmanın murəddindən çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bile Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Nurəddin Ğazi Gəray Sultan damə fi hifz Rəbbənəl-məlikül-müstəan hazretlerindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ, Uluğ Yurtnıñ və barça millət-i Məsihanıñ və köp məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və hükümdarığa köpdin köb səlam qılıb, mühəbbətlik birlə yaxşımısız-xoşmısız dib, hal və xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam inha-i sultani oldur ki, halə yibərilgən xəzinəñüz elçiñüz bilə mühəbbətlik xəttıñüz dəxi kəlüb, vasıl bolub, şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan alişan və xaqan zişan həzrətləri xəzinələrin alub, uluğ elçiñüz və yazuçı və dyəqiñüzni dəxi mübarək körünüşlərinə alub, mühəbbətlik xəttiñüzni tiñləb, hər nə yazılğan bolsa, barça sözləriñüz məlüm-i şərifləri bolub, kün ilkəridə dostluq və mühəbbətlikdə mühkəm turğanlardır.

Min uluğ padişah Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, uluğ elçiñüzni və yazuçı və dyəqıñuznı mübarək körünüşimizgə alub, yibərilgən mühəbbətlik xəttiñüzni tiñləb, biz də bolsaq, xəzinəmizni alub, dostluq və mühəbbətlikdə mühkəm turğanmız.

Quşçı və arabaçılarıñıznı qaytarıb, yibərürgə buyurub, şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri uluğ çapqun elçilərin mühaəbbətlik xətt-i şərifləri bilə yibərdilər. Barça söz və cəvablar Xan ağaçamız həzrətlərniñ xətt-i şəriflərində yazılğandır. Barça ısmar sözləri andan məlum bolur. Biz də bolsaq, ol söz və ol cəvab üstündəmiz. Lakin bizim öz tiyişimiz - sırt tonlar və qarın tonlar əksik kəlüb. Ol əksiklərni dəxi yazub, kələcək xəzinədə biqüsur, əksiksiz yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, ısmar qılğanlardır.

Siz qardaşımız da bolsañız, Xan ağaçamız həzrətləriniñ xətt-i şəriflərində yazılğan barça sözlərinə əməl və itimad qılıb, dostluqda və mühəbbətlikdə bolub, bizim əksik tonlarımıznı kün ilkəri də bolsa, dəftəriñüzgə yazdurub, kələçək sənə tamam birlə yibərürgə buyurğay irdiñüz dib, ol əksik tonlar səbəbli bulay-alay söz bolub, bulğaqlıq bolmağay irdi. Tamam yibərürgə buyurub, mühəbbətlikdə bolğaysız.

Biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, quşçı və arabaçılarıñuz birlə mühəbbətlik xəttimizni yazub, qıdvətül-əqran çapqun elçimiz Əbdürrəhman bəkni yibərdüm. Şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzim alişan həzrətləri dost bolub, qalay mühəbbətlikdə bolsa, biz dəxi oşlay dost və mühəbbət bolub turğanmız.

Siz qardaşımız da bolsañuz, Xan ağaçamız həzrətləriniñ xətt-i şəriflərində yazılğan əksik sırt tonlarımıznı və qarın tonlarımıznı tamamı birlə yibərürgə və dəftəriñüzgə yazub, hər yıl əksiksiz tamam kilürgə buyurğay irdiñüz. İnşəAllahu Təala, ol əksik tonlarımız tamam kəlgən soñ artuq alay-bulay söz bolmay, uzun-uzaq ömür axırğaçə taymay dostluq və mühəbbətlikdə mühkəm turarımızğa itimad qılğaysız. Kün ilkəridə bolsa, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub turamız. Siz dəxi uzun-uzaq dost bolub, ömür axırğaçə taymay turğay irdiñüz.

Oşlay məlum bolğay dib, xətt bitildi. Yazıldı Rəbiül-əvvəl ayında, taxtgahımız Qaçı Sarayında, tarix sənə miñ

altmış birde.Bi-məqam Qazi Saray əl-məhrusə.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 455-456).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1651-ci il tarixli altıncı (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 138) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Çarın çaparının məhəbbətnamə məktubu gətirməsi. Məktubun oxunması. Qərəçi Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Çarın elçisinin, katibibn və yoldaşlarının geri dönüşü. Elçi Əbdürrəhmanın nurəddindən çara ön xəbər aparması. Xanın məhəbbətnamə yarlığı və nurəddinin sözünün xanın sözü olması. Xəzinənin tam və əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bile Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ min uluğ padişahı Nurəddin Ğazi Gəray Sultan damə fi hifz Rəbbənəl-məlikül-müstəan hazretlerindən Uluğ Urusnıñ və Uluğ Yurtnıñ və barça millət-i Məsihanıñ və cümlə xristiyannıñ uluğ padişahı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı ve hükümdarığa köpdin köb səlam itib, çinliq və mühəbbətlik birlə nədir halınız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorğanımızdan soñra ilam inha-i mühəbbət-əncam sultani oldur ki, halə yibərilgən mühəbbətnamə xəttiñüz bilən çapqunıñuz kəlüp, vasıl bolub, barça yazılğan cəvablarıñuznı səadətlü və şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri və min uluğ Nurəddin Sultan həzrətləri de bolsaq, yaxşı tiñləb cümlə ısmar qılğan sözləriñüz məlüm-i şərifimiz bolub, munda bolğan uluğ elçiñüzni və yazuçını cümlə yoldaşları bilə almaşuvğa qərəçimiz Mühəmmədşah biyni çıqarub, kün ilkəri çapqun elçimiz qıdvətül-əqran Əbdürrəhman zidə qadruhunı yibərgənmiz.

Barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılğandır. Bizim dəxi sözümiz və cəvabımız şol cəvab və şol sözdir dib, mühəbbətlik xəttıñüzdə yazılğan barça söz səadetlü Xan ağaçamız

həzrətləriniñ və bizim məlum və xatir nişanımız bolub, kün ilkəri də bolsa, hiç xilaf iş bolmaq ihtimalı yoqdır. Əhdnamə-i Hümayunda yazılğan barça söz üzərində turı və mühkəm turğanmız dib, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turğanmız. Siz qardaşımız Aleksay Mixaylaviç də bolsañuz, söziñüzdə və əhdiñüzdə qaim bolub, uzun-uzaq dostluq və mühəbbətlikdə bolub, kün ilkəridə bolsa, xəzinəmizni əksiksiz tamam yibərürgə buyurğay irdiñüz.

Ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolur qılıqnı itkəy irdiñüz dib, çinliq və mühəbbətlik üzrə xətt bitildi tarix miñ altmış birdə, Mübarek Ramazan ayında, taxtgâhımız Qaçı Sarayında.

Bi-məqam Qazi Saray əl-məhrusə.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 457).Nurəddin Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1651-ci il tarixli yeddinci (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 140) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Çarın elçi və katibinin yoldaşları ilə birlikdə xan tərəfindən qəbulu. Elçilərə hədiyyələr verilməsi. Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Atmanay bəyin baş elçi təyin edilərək, onunla çara əhdnamə yarlığının göndərilməsi. Nurəddinin elçisinin çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Xanın sözünün nurəddinin də sözü olması. Əhd və şərtə əməl edilməsinin istənməsi. Xəzinənin tam və əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş. Bəyimlər üçün tiyiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bile Tavgaçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı bolğan səadətlü və şövkətlü İslam Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ qarındaşı bolğan min Nurəddin Ğazi Gəray Sultan damə fi hifz Rəbbən əl-müstəan hazretlerindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Masqva vilayətniñ və barça millət-i Məsihanıñ və cümlə xristiyannıñ və köb məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və hükümdarığa mühəbbətlik və tatuvlıq birlə köpdin köb səlam dib, xətriñiz sorğanımızdan soñra ilam və inha-i sultani oldur ki, halyə munda bolğan uluğ elçiñüzni və yazuçıñuznı yoldaşları birlə şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri körünüşlərinə alub, sıy və riayət bilən yarlıqaşların berib, Mühəmmədşah biyni almaşuvğa çıqarub, əhdnamə-i Hümayunları bilə Atmanay biyni taqı uluğ ilçi başı təyin itib köndərdilər.

Min uluğ Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, şol vəch üzrə dostluq içün qıdvətül-əqran uluğ elçimiz Həsən mühəbbətnamə xəttimiz bilən yibərdim. İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanda xətriñüz xoş tutıb, uzun-uzaq dost və mühəbbət olduğumıza itimad və itiqad eyliyəsiz. Səadətlü Xan ağaçamız

həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında barça söz yazılğandır. Bizim dəxi sözümiz şol söz və şol cəvabdır. Kün ilkəri hiç xilâf iş bolmaq ihtimalı yoqdır. Əhdnamə-i Hümayunda bolğan barça söz üzərində toğrı və mühkəm turğanmız dib, kün ilkəri siz qarındaşımız da bolsañuz, əhdiñüzdə və şərtıñüzdə toğrı mühkəm turub, uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub ömür axırğaçə taymay turğay irdiñüz dib və adət bolğan xəzinəmizni əksiksiz tamam yibərürgə buyurğay irdiñüz, əksik səbəbli söz bolmağay irdi.

Biyimlərimizniñ və mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ taqı tiyişlərin tamamı bilə yibərürgə buyurğay irdiñüz. Biz də bolsaq, sözümizdə və əhdimizdə mühkəm turğanmız.

Şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğan barça söz üzərindəmiz hər nə yazılğan bolsa, itimad və itiqad itkəysiz. Bizim taqı sözümiz şol söz və dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, dostluqda turğanmız.

Siz qardaşımız da bolsañuz, uzun-uzaq bolub, daima dostluqda və mühəbbətlikdə taymay mühkəm turğay irdiñüz dib, xətt bitildi.

Yazıldı Şəvvəl ayında, tarix sənə miñ altmış birdə, taxtgahımız Qaçı Sarayında.

Ğazı Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 458-459).

Nurəddin Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultanın yarlıqları

Doğum ili dəqiq məlum olmasa da, 1659-cü ildə vəfat etdiyi, Mübarək Gəray Sultanın oğlu olduğu, 1651-1659 –cu illər arasında nurəddin vəzifəsini icra etdiyi bilinən Nurəddin Adil Gəray Sultanın, elmi ədəbiyyatda yanlış olaraq, Səalamət Gəray Xanın (1608-1610) oğlu, III İslam Gəray Xanın və IV Mühəmməd Gəray Xanın qardaşları olduğu qeyd edilib.

Əldə olan məlumatlara görə, 1651-ci ildə kalğa Qırım Gəray Sultanın ölümündən sonra III İslam Gəray xan onun yerinə nurəddin Qazi Gəray Sultanı kalğa elan etmiş, boşalan kalğa vəzifəsinə isə Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultanı təyin etmişdir. Xanın 1652-ci ildə onu 15-minlik tatar-noğay ordusunun başında müttəfiqi olan kazak getmanı Boqdan Xmelnitskiyə kömək üçün göndərdiyi, bu qoşunun Çiqirin çölündə Boqdan Xmeltitskinin 12-16 minlik kazak qoşunu ilə birləşərək, Batoq istiqamətində hərəkət etdiyi və orada 20 minlik Polşa-Litva ordusunu darmadağın etdiyi bilinməkdədir. Bu döyüşdə 8 min polyak döyüşçüsü, eləcə də Polşa qoşunlarına başçılıq edən getman Martin Kalinovdki məhv edildilər.

1653-cü ildə Adil Gəray Uluq Orda (Turan) xaqanı (uluq xanı) III İslam Gəray Xanın başçılıq etdiyi Reç Pospolita üzərinə yürüşdə böyük qəhrəmanlıqlar göstərir, Yan Kazimirin başçılıq etdiyi Polşa və Litva qoşunlarını darmadağın edir. Yüksək ad-san sahibinə çevrilir. Elə bu səbəbdən də 1654-cü ildə III İslam Gəray Xanın yerinə xaqan seçilən IV Mühəmməd Gəray Xan onu və qardaşı kalğa Qazi Gəray Sultanı öz vəzifələrində saxlayır.

1655-ci ilin yanvarında IV Mühəmməd Gəray Xanın əmri ilə kalğa Qazi Gəray Sultan və nurəddin Adil Gəray Sultanın başçılıq etdiyi 120 (bəzi mənbələrə görə 150) minlik tatar qoşunları Polşa ordusuna rus-kazak ordularına qarşı yardım etmək məqsədilə indiki Ukrayna ərazisinə daxil oldu. Döyüş rus-kazak birliklərinin darmadağın edilməsi, tatarların çox sayda qənimət və əsirələ keçirməsi ilə nəticələndi.

Eyni ilin payızında Adil Gəray Sultan bugünkü Ukrayna üzərinə xanın təşkil etdiyi yeni yürüşdə iştirak etdi. Bu savaşda da çox sayda qəniməmət və əsir alındı.

Nurəddin Adil Gəray Sultandan dövrümüzədək 15 yarlıq yetişib ki, onların hamısı Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanıb.

Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı tarixi dəqiq bilinməyən, 1651-ci ildə yazıldığı gümün edilən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 143) birinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Adil Gəray Sultanın nurəddin vəzifəsinə təyin edilməsi. Nurəddinin bu barədə çara məlumat göndərməsi. Çarın nurəddinə məktubu. Nurəddinin çaparı Toxtamışı çara məhəbbətnamə yarlığı ilə göndərməsi. Çarın torpaqlarına ziyan vurulmayacağı barədə öhdəlik. Nurəddin üçün göndərilmiş xəzinədə 7 kürkün çatışmaması. Nurəddinin bu əksikliyin dəftərə qeyd edilərək, göndərilməsi barədə tələbi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və barça Noğaynıñ və

hesabsız çerüniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bile Tavgaçniñ uluğ Nurəddin sultanı bolğan min Uluğ Adil Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan hazretlerinə bi-avn Allahu Təalâ nurəddinlik məsnədi nəsib və mısr olub, barça dostlarımızı xəbərdar qılmaq, mütad zəfəritiyâd-i Cengiziyəmiz olmağlə siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və hükümdarığa xəbərdar idüb, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inha olunır ki, bu canibə köndərilgən namə xəttiñüz vasıl olub, mənzurımız bolub, barça yazdıqlarıñuz məlumımız olub, mühəbbətnamə xəttimiz milən çapqunımız Toqtamış köndərilgəndir. İnşəAllahu Təala, vardıqda mütad-i qədim üzrə riayət itkəy irdiñüz.

Bi-avn Allahu Təala bu canibdən sülh-sələha müğayir hərəkət olmaq ihtimalı yoqdur. Səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ cəvabları və əhd və şərtləri bizümdür. Haq Subhanə hıfz [....]. Bizim tərəfimizdən vilayətiñüzə və çet yerləriñüzə və sala və qalalarıñuza ziyan və zərər olmaq ihtimalı yoqdur. Həmən siz qardaşımız dostluq və qardaşlıqda ömür axırğaçə mühkəm turğaysız. Taqı qədimdən nurəddinlərə hər yıl kələ turğan xəzinəmizdən yedi ton əksik kəlüb, elçiñüzdən sual itdügimizdə bizgə virdikləri bu qədər deyü cəvab itdülər. Muradımız mal içün və tama itdügimizdən tuguldir. Nihayət, əslafımızdan

ağaçalarımızğa kələn əksik kəlmək rəva və layiq körməyəsiz. Az nəsnə içün söz söyləmək də layiq tügüldir. Qardaşlıq idüb, bu əksikləri xəzinə dəftərlərigə tamam yazdurub, kün ilkəri biqüsur kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Baqi vəd-dua ali min təba əl-Xuday.Bi-məqam Qaçı Saray əl-məhrusə. Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 460).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1652-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 148) ikinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xanın çarın elçi və katibini yoldaşları ilə birlikdə qəbul etməsi. Çarın elçiləri qarşısında sülh barədə vəd. Baş elçi Vəli Çələbinin çara xanın əhdnamə yarlığını aparması. Qərəçi Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi.

Nurəddinin çarın elçilərini qəbul etməsi. Elçi Vəli Çələbinin çara nurəddinin əhdnaməsini aparması. Nurəddinin sözü və cavabı xanın sözü və cavabıdır. İllki xəzinənin qüsursuz və əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş. Bəyimlər və mənsəb dahibi ağalar üçün tiyişlərin göndərilməsinin istənməsi. Dosta dost, düşmənə düşmən prinsipi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bile Tavgaçniñ öñ qolnıñ və sol qolnıñ min uluğ Nurəddin Adil Gəray Sultanı damə fi hıfz əl-müstəan hazretlerindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı ve hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ köb yerlərniñ və köb məmləkətlərniñ uluğ padişahı və hükümdarına köpdın köb səlam dib, çinliq və mühəbbətlik birlə halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorğanımızdan soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldur ki, munda bolğan uluğ elçiləriñüz və yazıçıñuznı cümlə yoldaşları bilə şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri körünüşlərinə alub, siz qarındaşımız birlə uzun-uzaq dost-mühəbbət bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm barış-yarış bolurğa, Quran-i Əzimdən və Furqan-i Kərimdən ant itib, əhdnamə-i Hümayunları bilə qıdvətül-əmasil vəl-əqran elçi başı Vəli Çələbi zidə qadruhunı və almaşuvğa qərəçimiz Mühəmmədşah biyni çıqarub, min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, uluğ elçiləriñüzni körünüşimizgə alub, sıy və riayət itüb, bizim dəxi əhdnamə-i mühəbbətimiz birlə qıdvətül-əmasil vəl-əqran uluğ ilçimiz Vəli Çələbi zidə qadruhunı yibərdik. Barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətlərniñ mühəbbətnamə və əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğandır. Bizim sözümiz və cəvabımız şol cəvabdır dib və xəttiñüzdə yazılğan barça söz səadətlü Xan ağaçamız həzrətlərniñ və bizim məlum və xatir-i nişanımız bolub, kün ilkəri hiç xilâf iş və xilâf söz bolmaq ihtimalı yoqdur.

Əhdnamə-i Hümayunda bolğan barça söz üzərində toğrı və mühkəm turğanmız dib, dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa tüşman bolub, kün ilkəri də bolsa, uzun-uzaq dost və mühəbbət bolğanmız dib, siz qarındaşımız uluğ padişah xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç də bolsañuz, oşlay uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turğay irdiñüz dib və hər yıl sayın xəzinəmizni adət və qanun üzrə eksiksiz və qüsursız yibərürgə buyurğay irdiñüz. Hərəm-i xassəmizdə biyimlərimizgə tiyişlərin və mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ dəxi tiyişlərin cümlə qüsursız yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, kün ilkəri də bolsa, dostluqda və mühəbbətlikdə turub, dostumuzğa dost və tüşmanımızğa tüşman bolğay irdiñüz dib, biz dəxi barça dotuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşmanmız dib, çinliq və mühəbbətlik üzrə xətt bitildi tarix miñ altmış ikidə.

Yazıldı Zilhiccə ayında baqi vəd-dua min etba əl-Xuday.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Fərahkerman (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 461-

462).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 151) üçüncü məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinənin gəlişi. Qış səbəbindən çarın arabaçı və quşçularının qayıtmasının qeyri-mümkünlüyü. Xanın çara çapar göndərməsi. Nurəddinin Toxtamış vasitəsilə çara məhəbbətnamə yarlığı yollaması. Çardan xanın buyuruqlarına əməl edilməsinin istənməsi. 4 sırt donun və 3 qarın kürkün çatışmaması barədə nurəddinin çarı məlumatlandırması və əksiklikləri tamamlamasını istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarına köpdın köb səlam itib, tatuvlıq milən xətrinüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, halə köndərilgən uluğ xəzinəñüz sipahiləriñüz milən vasıl olub, quşçı və arabaçılarıñuz qışğa qalub, qaytarub, köndərilmək mümkün olmayub, halə səadətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləri mühəbbətnamə yazdırub, çapqunları milən qoşub, köndərməklə tərəf-i pür-şərifimizdən dəxi mühəbbətnaməmiz yazdırılub, adamımız Toxtamış ilə köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala vüsulında bir mütad-u qədim şövkətlü ağaçamız Xan zişan həzrətləriniñ namə-i Hümayunların oqudub, anıñlə əməl olasız.

Taqı min uluğ Nurəddin Sultan zamanımızda ağaçalarımıza hər yıl kələ turğan xəzinəñüzdən dört sırt ton və üç qarın ton əksik kəlüp, bir qaç dəfə siz qardaşımıza yazılğan irdi. Bir çoq mal da tügüldir. Alay bolsa da, əksik olduğuna ələm çəkiliyüri qardaşlıq arasında layiq tügüldir. Lütuf idüb, kün

ilkəri biqüsur kəlürgə buyurğay irdiñüz, az məna içün söz bolmağay irdi. Baqi vəd-dua ali min teba əl-Xuday.

Qaçı Saray.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 462).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1653-cü il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 154) dördüncü məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xanın Polşa üzərinə yürüşə hazırlaşması. Xanın yürüşə çıxması. Xanın Moskva elçilərini Kırımda qəbul etməsi. Elçilərə Moskvaya qayıtmaq barədə əmr. Çapar Mühəmmədin nurəddindən çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Xanın yarlığında yazılmış buyuruqlara çar tərəfindən əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarı hüzurlarığa köpdın köb səlam itib, nədir halıñız və xətriñüz, eyümisiz və xoşmısız dib, tatuvlıq milən xətrinüz sorğanımızdan soñra ilam və inha olunur ki, səadətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləri Gürel vilayətinə səfər tədarik eyleyüb, bizzat kəndüləri çıqdıqdan soñra bunda bolğan elçiləriñüz kəltürüp, körünüş virüb və riayət idüb, almaşuv vaqtı hülülündə siz qardaşımıza ketmələri içün icazət virüb, çapqunların təyin itməklə bizim tərəfimizdən dəxi mütad-i qədimə üzrə mühəbbətnaməmiz yazdırılub, çapqunımız Mühəmməd köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vüsulı mısr olduqda səadətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında hər nə yazdılar irsə, aña əməl etkəysiz.

Səadətlü ağaçamız həzrətləriniñ cəvabları nə isə, bizim də sözümiz və cəvabımız oldur. Həman ağaçamız həzrətləriniñ cəvabı ilə əməl olasız.

Təhrira fi mah-ı Şəbanül-müəzzəm, sənə 1063.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam nəhr-i Leb Sañğır (Документы Крымского Ханства.., 2017, s.

463).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 158) beşinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinənin çatdırırlması. Xanın və Adil Gəray Sultanın Polşa səfəri. Pis hava şərtləri səbəbindən çarın arabaçı və quşçularının geri göndərilə bilməməsi. Xanın çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Nurəddinin Hacımühəmmədi çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola salması. Qarşılığında fidyə alınmalı olan kazakın Əbdürrəhmanın əlindən qaçması. Onun üçün ödənilməli olan fidyənin ödənilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti bilən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdın köb səlam itib, tatuvllq mılın xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldur ki, halə köndərilgən uluğ xəzinəñüz sipahiləriñüz bilən vasıl olub, bizzat kəndümiz səadətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-ı əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləri ilə maan Gürəl səfərində olmağımız ilə quşçı və arabaçılarıñuz keçikinə qalup, qaytarub köndərilmək mumkün olmayub.

Halə səadətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləri mühəbbətnamə yazdırub, çapqunları bilən qoşub, köndərilməklə tərəf-i pür-şərifimizdən dəxi mühəbbətnamə yazdırılup, adamımız Hacımühəmməd köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala vüsulında bir mütad-i qədim şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm hazrətləriniñ namə-i Hümayunların oqudub, anıñ ilə əməl olasız.

Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə-i Hümayunlarında yazılğan barça söz və cəvab nə irsə, bizim də sözümiz və cəvabımız şol cevabdır. Həman şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ namə-i Hümayunları ilə əməl olasız.

Baqi vəddua ali etba əl-Xuday və elçimiz olan Əbdürrəhmannıñ bir culuvlı Qazağı almaşuvda qaçmış, anıñ culuvın ihmal itməyüb virürgə buyurğay irdiñüz.

Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 463-464).

Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 162) altıncı məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Çarın sipahilərinin onun məhəbbətnamə məktubunu gətirməsi. Çarın elçilərinin məhəbbətnamə yarlığı ilə geri göndərilməsi niyyəti. Taxta yeni xanın çıxması. Yeni xanın Moskva elçilərini qəbul etməsi. Elçilərin geri qayıtması. Xanın çara öz elçiləri ilə məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Nurəddinin elçisi Dərvişin də çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Çardan xanın buyuruqlarına əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti bilən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurlarına köpdın köb səlam itib, tatuvllq bilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam mühəbbət-əncam sultani budur ki, yaqın sipahiləriñüzdən köndərilgən mühəbbətnamə xətiıñüz

kəlgəç sipahileriñüzni divan-i ədalət nişanımızğâ alup və mühəbbətnamə xəttiñüzdə yazılğan barça cəvablarıñuz məlum və xatir nişanımız bolub, şoluq saat sipahiləriñüzi mühəbbətnamə xəttlərimiz bilən qaytarub köndərmək murad-i şərifimiz olmış ikən əvəl Xan-i cənnətməkan həzrətləri dar dünyadan səray-i beqaya rihlət itdiklərindən soñra sipahiləriñüzni qaytarub köndərilmək mümkün olmayub, bu anə dəgin əgləndirilmiş irdi.

Halə səadətlü və dövletlü və əzəmətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləri dövlət və səadət ilə kəlüb, maqarr-i dövlətlərinə daxil olub, sipahiləriñüzni divan-i ədalətnişanlarına alub, siz qardaşımızğa qaytarub yibərməge izin-i şərifləri bolub, mühəbbətnamə xəttləri bilən adamların təyin idüb, köndərməkləriylə tərəf-i pürşərifimizdən dəxi mühəbbətnamə xəttimiz yazdırılub, adamımız Dərviş ilə köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vüsulı mısr olduqda bir mütad-i qədim şövkətlü və əzəmətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ namə-i Hümayunların oqutub, anıñlə əməl olasız.

Səadətlü və şövkətlü Xan ağaçamızıñ tərəf-i şəriflərindən köndərilgən namə-i Hümayunlarında yazılğan barça söz və cəvab nə irsə, bizim də sözümiz və cəvabımız şol söz və şol cəvabdır. Həman səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ namə-i Hümayunları bilən əməl olasız.

Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 464-465).

Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı 1656-cı il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 175) yeddinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Kırıma gələn çar elçisinin xana və nurəddinə məhəbbətnamə yarlığı gətirməsi. Xəzinənin almaşuva göndərildiyi barədə çardan xəbər. Xanın çara çapar Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərildiyinin qeyd edildiyi məktubu. Çapar Kolayın çara nurəddinin yarlığını aparması. Xanın sözü həm də nurəddinin sözüdür.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatatrnıñ və köb Noğaynıñ və Tatı yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Adil Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurğa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, şövkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətlərigə çapqunıñuz yemilən mühəbbətnamə xəttiñüz yibərilməklə min uluğ Nurəddin Adil Gəray Sultan həzrətlərinə dəxi mühəbbətnamə xəttıñüz yibəribsiz.

Çapqunıñuz kətürüp, birüb, barça yazğan sözləriñüz tiñləyüb, məlumımız bolub, dostluq və qardaşlıqıñuzdan taymay turğanımızğa itimad qılğaysız.

Mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb, xəzinəñüz Masqvadan çıqub, almaşuv yerinə yibərilgənindən xəbər almağlə Mühəmmədşah biyni əskər yemilən almaşuvğa təyin itdüklərin bildirməkçün çapqunların köndərməklə min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizdən dəxi xəttimiz milən çapqunımız Qolay köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən və aman vardıqda qədimdən olı-kəldügi üzrə elçimize riayət və itibar yemilən yollayasız.

Barça söz və murad nə bolsa, şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında yazılğandır. Ağaçamız Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında hər nə söz yazılğan bolsa, barçamıznıñ da sözümiz və muradımız oldur. Həman səadətlü ağaçamıznıñ yazduğı sözünə əməl və itibar idüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq bozulmayçaq kibi qılıqnı etkəy irdiñüz.

Yazıldı maqarr-i hükümətimiz bolğan Qaçı Sarayında, peyğəmbərimiz Mühəmməd əleyhi salavat vəssələm həzrətləriniñ altmış yedinçi tarixı Mühərrəm aynıñ ibtidasında.

Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 465-466).

Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı 1656-cı il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 177) səkkizinci məhəbbətnamə yarlığının məzmunu əvvəlki yarlığın məzmunu ilə, demək olar ki, tam eynidir.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın xana və nurəddinə məhəbbətnamə məktubları gətirən çaparının gəlişi.

Məktublarda xəzinənin Moskvadan almaşuva göndərildiyinin bildirilməsi. Xanın elçisi. Mühəmmədşah bəyin əskərlərlə almaşuva göndərilnəs. Nurəddinin çar elçisi. Nurəddin və xanın sözlərinin bir olması və çardan xanın buyuruqlarına əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatatrnıñ və köb Noğaynıñ və Tatı yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Adil Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurğa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, şövkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətlərigə şövkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətlərigə çapqunıñuz yemilən yibərib min uluğ Nuraddin Adil Geray Sultan həzretlərigə dəxi mühəbbətnamə xəttıñüz yibəribsiz. Çapqunıñuz

kətürüb, virüb, barça yazğan sözlərizñüz tiñləyüb məlumımız bolub, dostluq ve qardaşlığıñuzda taymay turğanımızğa itimad qılğaysız.

Mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb, xəzinəñüz Masqvadan çıqub, almaşuv yerinə yibərilgəndən xəbər almağlə səadətlü və əzəmətlü ağaçamız uluğ elçilərin köndərüb və xəzinə almaq içün Mühəmmədşah biyni əskəri yemilən almaşuvğa təyin idüb köndərməklə min uluğ Nurəddin Adil Gəray Sultan dəxi tərəfimizdən uluğ elçimiz köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən və aman vardıqda qədimdən olı-kəldügi üzrə elçimizə riayət və itibar idəsiz.

Barça söz və murad nə bolsa, şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında yazılğandır. Ağaçamız həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında hər nə yazılğan bolsa barçamıznıñ da sözümiz və muradımız oldur. Həman səadətlü ağaçamıznıñ yazduğı sözine əməl və itibar idüb, ömür ahırğaçə dostluq və qardaşlıq bozulmayaçaq qılıqnı etkəy irdiñüz.

Yazıldı maqarr-ı hükümətimiz bolğan Qaçı Sarayında, peyğambərimiz Mühəmməd əleyhi salavat vəssələm həzrətləriniñ miñ altmış yedinçi tarixı Mühərrəm ayında.

Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 466-467).

Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı 1657-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 180) doqquzuncu məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Çarın sipahisi Poman Jukov və Katib İvanın Kırıma xəzinə ilə birlikdə gəlişi. Ötənilki dəftər əsasında xan, kalğa və nurəddinə göndərilmiş xəzinə. Çarın arabaçı, quşçu və yol ağalarının (bələdçilərinin) Moskvaya geri göndərilməsi. Xanın çara çaparlarını yola salması. Nurəddinin çara məhəbbətnamə yarlığı. Növbəti xəzinənin almaşuva gələn payız göndərilməsi barədə xahiş. Bu barədə tatar çaparları vasitəsilə öncədən məlumat verilməsi barədə xahiş. Xanın buyuruqlarına əməl edilməsinin istənməsi və nurəddinin sözlərinin xanın sözləri olduğunun bildirilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatatrnıñ və köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Adil Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurığa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, yaqın sipahiləriñüzdin Raman Juvqav və yazıçı Yivan birlən Qırımğa yibərilgən uluğ xəzinələriñüz kəlüb, səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətlərinə və dövlətlü ağaçamız Qalğa Sultan həzrətlərinə və min uluğ Nurəddin Sultan qardaşıñuz da bolsaq, ötkân yıl

kəldügi dəftər üstüne yübərib, quşçı və arabaçı və yol ağalarıñuznı çapqunlar yemilən toqtatmayüb, qaytarub, Masqavaa yibərməklə bizim tərəfimizdən dəxi mühəbbətnamə xəttimiz yazdırılub, çapqunımız köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən və aman vardıqda kələçək küz ayında xəzinəñüzni almaşuv yerinə yetkürüb, xəzinə çıqğan xəbəri milən çapqunımız qaytarub, yibərgəy irdiñüz.

Bundan ğeyri barça əhval şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılmışdır. Səadətlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ xəttlərində hər nə yazılğan bolsa, anıñ milən əməl bolub, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolğuday qılıqnı etkəy irdiñüz. Səadətlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ namə-i şəriflərində hər nə yazıldı irsə, bizim də sözümiz oldur. Andan ğeyri sözümiz olmastur. Həman ağaçamız həzrətləriniñ namələriylə əməl olğay irdiñüz.

Yazıldı maqarr-i hükümətimiz bolğan Qaçı Sarayda, peyğəmbərimiz aleyhi salavat vəs-sələm həzrətləriniñ miñ altmış yedinçi tarihi mübarək Receb ayında.

Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Qaçı Saray (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 467-

468).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1657-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 182) onncu məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xanın çara məhəbbətnamə yarlığı. Nurəddininçara çapar Musanı göndərməsi. Çardan xanın buyuruqlarına əməl edilməsinin istənməsi və nurəddinin sözlərinin xanın sözləri olduğunun bildirilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça Tatatrnıñ uluğ Nurəddin Sultanı olan min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, şövkətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəfındin mühəbbətnamə xətt-i şərifləri milən çapqunların köndərməklə bizim tərəfimizdin dəxi qullarımızdan çapqunımız Musa köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, siz qardaşımız vüsullarında şövkətlü şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ nam-i şəriflerinə əməl idəsiz. Səadətlü ağaçamız hər nə söz yazdılar irsə, bizim dəxi cəvabımız oldur, həman anıñlə əməl olasız.

Təhrira fi mah-ı Zilhiccə-i Şərifə, sənə 1067.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 468-469).

Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı 1657-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 185) on birinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xanın elçilərini xəzinənin dalınca göndərməsi, Mühəmmədşah bəyin əskərlərlə almaşuva yollanması. Nurəddinin çara elçi yollaması. Xəzinənin vaxtında və əksiklərsiz çatdırılmasının istənməsi. Xanın yarlığı. Xanın sözlərinin həm də nurəddinin sözləri olması. Xanın yarlığındakı buyuruqlara əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, şövkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəf-i pür-şəriflərindən uluğ elçilərin xəzinə almağa və almaşuv yerinə əskəri yemilən Mühəmmədşah bək qulların köndərməklə tərəf-i şərifimizdən dəxi min uluğ Nurəddin Sultan həzrətimiz uluğ elçimiz […] köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən və aman vilayətiñizə vardıqda qədimdən olı-kəldügi üzrə elçimizə riayət və itibarı milən riayət itkəysiz.

Mundan böylə dostluqda və mühəbbətlikdə taymay turup, xəzinəñüzni minval-i sabiq üzrə qüsursız yibərgəysiz və barça söz və murad hər nə irsə, şövkətlü və dövlətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ namə-i Hümayun izzət-maqrunlarında yazılğandır. Söz iki bolmasdır. Əzəmətlü ağaçamızıñ namə-i Hümayunlarında hər nə yazılğan irsə bizim dəxi sözümiz və muradımız oldur. Kün ilkərü dostluqğa və mühəbbətlikkə çalışub, iki curtnıñ rahatlıgın tiləgəysiz və köndərgən xəzinəñüzni vaqıt-zamanıylə köndərgəysiz.

Cümle sözümizni murad üzrə ağaçamız namə-i şəriflərində yazıb bildirgəndirlər. Həman səadətlü Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm ağaçamıznıñ namə-i Hümayunlarında yazduğı sözinə əməl və itibar idüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq bozulmayçaq kibi qılıqnı etkəy irdiñüz.

Yazıldı maqarr-ı hükümətimiz bolğan Qaçı Sarayında, peyğəmbərimiz Mühəmməd əleyhis-salavat vəssələm həzrətləriniñ miñ altmış sekizinçi Mühərrəm ayında.

Bi-məqam Qaçı Saray.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 469-470).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1657-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 186) on ikinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinənin göhdərildiyi barədə xəbər. Mühəmmədşah bəyin əskərlərlə almaşuva yollanması. Nurəddinin çara elçi ilə məhəbbətnamə yarlığı yollaması.

Nurəddinin ön xəbər əldə etmək məqsədi ilə yel çaparını göndərməsi. Xanın yarlığı. Xanın sözlərinin həm də nurəddinin sözləri olması. Xanın yarlığındakı buyuruqlara əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, şövkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəf-i Hümayunlarından Mühəmmədşah bək qulların xəzinənüzni Masqvadan çıqub almaşuv yerinə kəlgənin və yibərilgənin xəber alub almaşuv yerinə təyin idüb köndərməkle min uluğ Nurəddin Adil Gəray Sultan həzrətlərimiz dəxi elçimiz mühəbətnamə xəttimiz birlə köndərilüb, anlarnıñ barğanın bildirmək içün ilkəri yel çapqunların köndərməgin bizim tərəfimizdən dəxi yel çapqunımız köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala əsən və aman vardıqda qədimdən olı-kəldügi üzrə elçimizə riayət və i’tibarı yemilən yollayasız. Siziñ dostluq və qardaşlığıñuzda taymay turğanımızğa itimad qılğaysız.

Barça söz və murad nə bolsa, şövkətlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında yazılğandır. Əzəmətlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayun izzətmaqrunlarında hər nə yazılğan bolsa, barçamıznıñ da sözimiz və muradımız oldur. Həman səadətlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ yazduğı sözinə əməl və itibar idüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq bozulmayaçaq kibi qılıqnı etkəysiz. Siz dostluqda və qardaşlıqda bolğan soñra, İnşəAllahu Təala, biz də siziñ dostluğuñuzda və qardaşlığıñızda taymay turarmız.

Yazıldı maqarr-i hükümətimiz bolğan Qaçı Sarayında, peyğəmbərimiz Mühəmməd əleyhi salavat vəs-səlam həzrətleriniñ miñ altmış səkizinci Mühərrəm ayında.

Bi-məqam Qaçı Saray əl-məhrusə.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 470).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1658-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 189) on üçüncü məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinənin Kırıma çatdırılması. Xan, kalğa və nurəddin üçün ötənilki dəftərə müqabil xəzinələr. Arabaçı, quşçu və yol ağalarının Moskvaya qayıtmaları. Çapar Mustafanın çara nurəddinin məhəbbətnamə yarlığını aparması. Növbəti xəzinənin payızın əvvəllərində çatdırılması barədə xahiş. Çaparın xəzinənin yola salındığı barədə xəbərlə geri göndərilməsi barədə istək. Xanın buyuruqlarına əməl edilməsi tələbi və nurəddinin sözlərinin xanın sözləri ilə eyni olduğunun bildirilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.

Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-ı Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köp Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çerkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Adil Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurğa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, yaqın sipahiləriñüz yemilən Qırımğa yibərilgən uluğ xəzinələriñüz kəlüb, səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü və şövkətlü ağaçamız Xan və Xaqan-i müəzzəm həzrətlərinə və dövlətlü ağaçamız Qalğa Sultan həzrətlərinə və min uluğ Nurəddin Sultan qardaşıñuzğa bolsa, ötkən yıl kəldügi dəftər üstünə virüb, quşçı və arabaçı və yol ağalarıñuznı çapqunları yemilən toqtatmayüb, qaytarub, Masqvaa yibərməklə bizim tərəfimizdən dəxi mühəbbətnamə xəttimiz yazdırılub, çapqunımız Mustafa köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən və aman vardıqda kələçək xəzinəñüzni ibtida küz ayında almaşuv yerinə yetkürüp, xəzinə çıqğan xəbər yemilən çapqunımız qaytarıb, yibərgəy irdiñüz.

Bundan ğeyri barça əhval şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərındə hər nə yazılğan bolsa, anıñ milən əməl bolub, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolğay qılıqnı etkəy irdiñüz.

Səadətlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ namə-i şəriflərində hər nə yazıldı irsə, bizim də sözümiz oldur. Ğeyri sözümiz bolmastur. Anıñ yemilən əməl bolub, iki yurtnıñ və iki məmləkətniñ fəqir və füqarasınıñ rahatlığı içün çalışqay irdiñüz deyü, xətt bitildi.

Yazıldı maqarr-i hükümətimiz bolğan Qaçı Sarayında peyğəmbərimiz Mühəmməd əleyhis-salavat vəs-sələmnıñ miñ altmış səkiz Rəcəb ayı ğurrasında.

Bi-məqam Qaçı Saray əl-məhrusə.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 471).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 358) on dördüncü məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinənin çatdırılması. Nurəddin və kalğanın səfərdə olması. Kalğanın Ağkermana gəlişi. Arabaçı və quşçuların geri qaytarılmasının mümkün olmaması. Xanın çaparla çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Nurəddinin Arslan vasitəsilə çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Xanın buyuruqlarına əməl edilməsi tələbi. Xanın sözlərinin nurəddinin də sözləri olması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.

Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti bilən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurlarına köpdın köb səlam itib, tatuvllq bilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, halə köndərilən uluğ xəzinəñüz sipahiləriñüz bilən kəlüp, vasıl olup, bizzat kəndümiz səadətlü və dövlətlü Qalğa ağaçamız həzrətləri bilən səfərdə olmağımız bilən səadətlü və şövkətlü Qalğa ağaçamız həzrətləri Aqkermana düşmək ilə quşçı və arabaçılarıñuz kiçkə qalub, qaytarub köndərilmək mümkün olmayüb. Halə səadətlü və şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəf-i şəriflərindən mühəbbətnamə-i Hümayunların çapqunları bilən qoşub, köndərməklə tərəf-i pür-şərifimizdən dəxi mühəbbətnamə-i Hümayunımız yazdırılub, adamımız Arslan ilə köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vüsulı mısr olunduqda bir mütaq-i qədim şövkətlü və əzəmətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ namə-i Hümayunların oqudub, anıñlə əməl olasız.

Səadətlü və dövlətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında yazılğan barça söz və cəvab nə irsə, bizim də sözimiz və cəvabımız şol söz və şol cəvabdır. Həman Xan ağaçamız həzrətləriniñ namə-i Hümayunları bilən əməl olasız.

Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bolı Saray əl-məhrusə.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 472).Nurəddin Adil Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 360) on beşinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Nurəddin və xanın çaraçaparla məhəbbətnamə yarlığı yollamaları. Xanın yarlığındakı buyuruqlara əməl edilməsinin istənməsi. Xanın sözləri həm də nurəddinin sözləridir.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və barça Tatarnıñ, Uluğ Noğay və Küçük Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tav turaqlay Çərkasniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Adil Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı hüzurlarına köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəf-i pür-şəriflərindən bəzi əhval içün mühəbbətnamə xəttləri yemilən qulları köndürülməklə tərəf-i izzətnümunimizdən dəxi mühəbbətnamə xəttimiz milən qulumız

köndərilmişdir. InşəAllahu Təala, vüsulı mısr olduqda səadətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ namələrində hər nə yazıldı irsə anıñlə əməl olasız.

Səadətlü ağaçamız Xan-i zişan həzrətləriniñ namə-i şəriflərində hər nə yazıldı irsə bizim dəxi sözümiz oldur. Andan ğeyri sözümiz yoqdur.

Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Tölə Saray.Adil Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 472-473).

Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın yarlıqları

Dövrümüzədək yarlıqları yetişmiş nurəddinlərindən biri də Dövlət Gəray Sultan ibn Fətih Çoban Gəray Sultandır. Onun 1666-1671 – ci illərdə nurəddin olduğu bilinməkdədir. Ondan dövrümüzədək 7 yarlıq yetişmişdir. Bunlardan 6-sı Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə, 1-i isə Polşa kralına ünvünlanmışdır.

Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 200) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Xanın elçilərini çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Elçi Əlişin nurəddinin çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola çıxması. Xanın sözlərinin həm də nurəddinin sözləri olması. Xanın yarlığındakı buyuruqlara əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tav turaqlay Çərkəsniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Dövlət Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan tərəfidən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükwmdarığa köpdın köb səlam itib, tatuvllq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam və inhay sultani budur ki, səadətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəf-i şəriflərindən siz qardaşımıza mühəbbətnəmələri yömilən elçiləri təyin olunub yibərilməklə bir mütəd-i qədim tərəf-i pür-şərifimizdən taqı mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, elçimiz Əliş köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən və aman varmaq mısr olduqda qədimdən olı-kəldügi üzrə riayətlərində qüsur etməyüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq bolaçaq qılıqnı etkəy irdiñüz.

Taqı barça cəvab və söz səadətlü və dövlətlü ağaçamız Xan-i əzim alişan dame nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında yazılğandır. Barça əhval andan məlumıñuz bolur. Ağaçamız həzrətləri hər nə yazdılar irsə, bizim dəxi sözümiz və cəvabımız oldır. Anıñ yemilən əməl

bolub, iki yurtnıñ və iki məmləkətniñ fəqir və füqarasınıñ tinçliq və rahatlığı içün çalışqay irdiñüz deyü, xətt bitildi.

Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 473-474).

Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin yaxın adamına ünvanladığı 1668-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 212) yarlığının qısa məzmunu:

Çarın nurəddinə məhəbbətnamə məktubu. Məktubda çarın danışıqlar üçün Dona elçi göndərdiyini bildirməs. Xanın əmir-i şərifi və Hacıteymur Mirzəni danışıqlar aparmaq üçün göndərməsi. Nurəddinin xanın əmrlərinə tabe olmasını istəməsi və dostluq niyyətlərini bəyan etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-Müin.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Nurəddini bolğan min uluğ Dövlət Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarının yaqın kişisinə ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam sultani budur ki, tərəf-i səadətimə uluğ qarındaşımız siziñ milən irsal qılğan mühəbbətnamə xətti varid bolub, məzmunında barça sözümiz Tanda bolğan elçimizgə ısmar qılınub, barışlıq və yaxşılıq içün cibərilgəndir dimək milən alihəzrət sami-rütubət, utarid-i fətanət, Keyvan-haslət uluğ ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləri taqı əmr-i şəriflərin yazdırub və barça sözlərin Hacıtemir Mirzə qullarına ısmar qılub, siziñ milən söyləşürgə cibərdilər irsə, biz taqı işbu xətt-i şərifimizni cibərdik.

Uluğ ağaçamız əmr-i şəriflərində hər nə yazdılar irsə qəbul etkəy irdiñüz. Biz dəxi ömür axırğaçə dostluqda taymay turarımız müqərrardır. iki yurtnıñ arasında tüzənlik bolup, fəqir və füqarası rahat bolğuday sözni söyləşkəy irdiñüz.

Yazıldı Süyrən Sarayında, biñ yetmiş sekiz tarixində. Baqi əd-dua ali min teba əl-Xuday.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 474-475).Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı tarixi bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 215) yarlığının qısa məzmunu:

Xanın elçisi Səədi Çələbinin çara məkyubla yola düşməsi. Nurəddinin çardan xanın buyuruqlarına uymasını və illik böləkləri göndərməsini istəməsi. Murəddinin çara məktubu. Çardan məktubun siqqətə alınması barədə xahiş. Dosta dost və düşmənə düşmən.

Yarlığın orijinal mətni:

Hu.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan. Sözümiz.Allah Təbarək və Təala həzrətləriniñ avn və inayəti milən Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Dağ ara Çərkəsniñ ümuma Qırımnıñ min uluğ Nurəddini Sultanı bolğan səadətlü və devlətlü Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdən barça Urusnıñ pənahı ve köb məmləkətniñ bolsa hükümdarı bolğan biy Aleksay Mixaylaviç həzrətlərigə köb səlam etüb nədir halıñuz dip, sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif sultani budur ki, halyə şəvkətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan alişan həzrətləri barışmaq xüsusını söyləşüb, iki yurtnıñ rəayası tinç və rahat olmasını murad etüb, xətt-i şəriflərin təhrir idüb, mühəbbətlik birlə yaqın qullarından Səədi Çələbi qulların yibərgənlərdir.

İnşəAllahu Təala varub xətt-i şərifləriylə vasıl bolğanda körünüşiñizə alub əzəmətlü və dövlətlü və şəvkətlü ağaçamız Xan alişan həzrətniñ xətt-i şəriflərin oqudub, yazğan sözlərinə əməl qılub, ömür axırğaçə dost və qardaş bolurğa çalışub, hər yıl sayın bergən böləkləriñizi berməgə ısmar qılğay idiñüz.

Əzəmətlü və şəvkətlü ağaçamız Xan alişan həzrətləri xətt-i Hümayunlarından barça sözləri məlumıñız bolur. Biz uluğ səadətlü Nurəddin Sultan həzrətləri də bolsaq, şəvkətlü Xan alişan ağaçamız həzrətləriniñ murad itkən dostluğı və ömür axırğaçə mühəbbətlik qaim bolurğa murad etüp, mühəbbətlik birlə xətt-i şərifimiz yazılğandır. Cəvablarımıza əməl və itibar qılub, sizniñ dostuñız bizim dostumız, bizim düşmanımız sizniñ düşmanıñız bolub, iki yurtnıñ füqarası rahat bolurğa çalışqay idiñüz.

Çəvkətlü Xan alişan həzrətləri ağaçamızıñ xətt-i şəriflərində yazğan barça sözlerinə əməl və qəbul qılar bolsañız, biz qarındaşıñız da bolsaq, ömür axırğaçə dost və qardındaş bolub, iki yurtnıñ füqarası tinç bolğanın tileymiz. Dostluq və qardaşlığa çalışasız.

Şöylə biləsiz və’d-dua ali min teba əl-Xuday.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 475).Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1669-cu il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 218) yarlığının qısa məzmunu:

Səədi Çələbinin Moskvadan geri dönüşü . Çarın çaparının böləklər gətirməsi. Çarın çaparının Kırımdan geri dönməsi. Xanın çaparının çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Nurəddinin çardan hər iki yurdun rifahı naminə xanın buyuruqlarına uymasını tələb etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təala həzrətləriniñ avn və inayəti milən Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ və məmalik-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız Noğay və

sağışsız köb Tatarnıñ və Tat milən Tavgaç və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Nurəddini Sultanı bolğan min ulu Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdən qardaşımız biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı ve köb məmləkətniñ bolsa hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, nədir hal və xətiñüz dip, sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif sultani budur ki, Səədi Çələbigə qoşub cibərgən çapqunıñuz ilə biz qardaşıñuzğa yibərgən böləkləriñüz vasıl bolub haz eyledik.

Səadətlü və şəvkətlü uluğ ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri kəlgən çapqunıñuznı qaytarub və elçi qoşub mühəbbətname xətt-i şəriflərində dostluq və qardaşlıqğa layıq sözlər yazub, siz qardaşımızğa irsal buyurmaqları səbəbli biz Nurəddin Sultan alişan həzrətlərimiz taqı adət üzrə mühəbbətnamə xətt yazub, elçimiz milən yibərdik. İnşəAllahu Təala barub, vasıl bolğanda səadətlü uluğ ağaçamız Xan alişan həzrətləriniñ mühəbbətname xəttlərində ne ki dostluq və mühəbbətlik sözin yazdılar irsə, siz qardaşımız qəbul körüb, dostluqda və mühəbbətlikdə bolurğa və iki vilayətniñ fəqir və füqərası rahat otururğa çalışqay erdiñüz.

Baqı əd-dua ali min etba əl-Xuday. Yazıldı taxtgahımız Süyrendə, biñ yetmiş toquz senesi Şəvval ayında.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 476).Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə

ünvanladığı 1670-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 222) yarlığının qısa məzmunu:

Hicri 1079-cu il, Şəvval ayı. Xanın Şahteymur Atalıq vasitəsilə çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Nurəddinin də çara çaparla məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Çarın üç tatar çaparını bir il ləngitməsi. Elçi Mühəmməd Emeldeşin çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola salınması. Çaparların geri göndərilməsinin istənməsi. Xanın sözlərinin nurəddinin də sözləri olması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaç və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Nurəddini Sultanı bolğan min ulu Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdən qardaşımız uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı ve köb məmləkətniñ bolsa, nigahdarı və hükümdarığa köpdin köb səlam itib, tatuvlıq milən hal və xətiñüz sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-rədif sultani budur ki, ötkən tarix miñ yetmiş toquz Şəvval ayında səadətlü və şəvkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və Xaqanül-müəzzəm həzrətləri yaxşılıq və barışlıq içün Şahtimur Atalıq qulların mühəbbətnamə xətt-i şərifləriylə irsal buyurğanlarında biz taqı mühəbbətnaməmiz ilə çapqunımıznı köndərgən irdik. Bu küngəçə yibərməy yıl oza alub, qılğanıñuzdın səbəbli halə Mühəmməd Emeldeş

qulların mühəbbətnamə xətt-i şərifləriylə yibərməgin bizim taqı mühəbbətnamə xəttimiz təhrir olunub, çapqunımız irsal qılınğandır.

İnşəAllahu Təala vüsulında körünüşiñüzgə alub, mühəbbətnamə xəttimizni oqutub, yaxşı tiñlağəy erdiñüz səadətlü və şəvkətlü ağaçamız Xan alişan həzrətləri mühəbbətnamə xətt-i şəriflərində nə yazğanlar bolsa, biz taqı ol söz üzərindəmiz siz taqı oxşavsız qılıq etməy, iki yurtnıñ fəqir və füqarası rahat və tinç bolur fikirni etüb, çapqunlarımıznı toxtavsız yibərirgə sıy qılğay erdiñüz. Çapqun elçilərimizni alub, qalmaq oxşavsız qılıqdır. Andaq işlərni etməgəy erdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Süyren Sarayında, Mühərrəm ayının on beşində, biñ səksən bir tarixdə

Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 476).

Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı 1671-ci il tarixli (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 231) yarlığının qısa məzmunu:

Katib Mixail Qavrilovun nurəddinə çarın məhəbbətnamə məktubunu təqdim etməsi. Xan tərəfindən göndərilmiş şərtnamənin çara yetişməsi. Üç illik xəzinə və mübarəkabadın göndərilməsi. Xanın çaparının çara məktub aparması. Çardan xanın buyuruq və dostluq şərtlərinə uyması barədə istək.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ avh və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təht-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ Nurəddini Sultanı bolğan min alihəzrət məali-mənqıbət Dövlət Gəray Sultan damə ömrühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizdən qardaşımız uluğ padişah, xan, hem uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Uluğ və küçük və Ağ Urusnıñ ve köb məmləkətlərniñ məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan köb xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, tatuvlıq milən hal və xətiñüz sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif sultani budur ki, elçiñüz yazıçı Ğavrila Mixayla ile cibərgən mühəbbətnamə xəttiñüzdə yazılğan məlum-i şahanəmiz bolğandır.

Şəvkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan həzrətləri milən əhd qılub, şərtnamə xətt-i Hümayunların alduğıñız üzrə üç yıllıq xəzinə və mübarekbad cibərüb ısmar qılğanıñuz məlumımız bolğandır və şəvkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan alişan həzrətləri xətt-i şəriflərin yazub, barça cəvabların yazub tatuvlıq milən elçi qulların cibərgən içün tərəfimizdən dəxi mühəbbətnamə xəttimiz ilə qulumız Murtaza təyin bolğandır. İnşəAllahu Təala vasıl bolğanda şəvkətlü və əzəmətlü Xan alişan ağaçamız mühəbbətnamə xəttlərində yazılan cəvablarına itimad qılub, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda daim və qaim bolurğa sıy qılğay idiñüz.

Şəvkətlü Xan alişan ağaçamız cəvabları üzrə tərəfimizdən itimad virilüb, bir ğayrı türlük bolmazdır, əvəlki dostluq ve qardaşlıq üzrə sabitqədəm bolurğa itiqad qılğay idiñüz.

Yazıldı Süyren Sarayında taxtgahımız, Şəvval ayının yigirmi səkizi, biñ səksən bir tarixdə.

Bi-məqam Saray-i Süyren.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 477-478).Nurəddin Dövlət Gəray Sultanın Polşa kralına ünvanladığı tarixi

bilinməyən (Hüseyn Faizxanovun arxivi, № 370) məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Tatar ordusunun krala kömək məqsədilə Çihirinə gəlməsi. Kazak hetmanı Doroşenko ilə danışıqlar. Barabaş kazaklarının Moskvanın təəbəliyindən çıxıb Polşaya tabe olmağa hazır olduğu barədə xəbərlər. Doroşenkonun tatar ordusunun kazaklarla birlikdə vəziyyəti öyrənmək məqsədilə Barabaşa getməsini xahiş etməsi. 20 minlik tatar qoşununun kazaklarla və hetmanın məktubu ilə birlikdə çayı keçməsi. Barabaşın Peryaslavldakı qərargahına gəliş. Getmanın Barabaş kazaklarının yenidən Polşa kralının təəbəliyini qəbul etmələri təklifi barədə məktubunun çatdırılması. Barabaşın Moskva təəbəliyində qalacaqları barədə cavabı. Tərəflər arasında savaş. Barabaş camaatının məhv edilməsi. Tatar və kazak qoşunlarının geri dönüşü. Kralın mövcud vəziyyət barədə Çihirin komendantını və hetmanı xəbərdar etməsi.

Nurəddinin Barabaşdan gələn xəbərlərlə əlaqədar krala məhəbbətnamə məktubu göndərməsi. Tatar qoşununun krala yardım məqsədilə Kırımdan çıxışı. Nurəddinin başçılıq etdiyi tatar qoşununun Ağ Kilsəyə gəlməsi. Krala kömək etmək və düşmənləri darmadağın etmək niyyəti. Nurəddinin elçini geri tez göndərmələrini istəməsi. Kraldan öz ordusuna tatarlarla bir yerdə, uyumlu hərəkət etməsi barədə əmr verməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Haq Sübhanə və Təalanıñ rəhmi və inayəti ilən Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köb Tatarnıñ və cümlə Noğaynıñ uluğ Nurəddin Sultanı olan biz Dövlət Gəray Sultan həzrətimizdən cümlə Lih Vilayətniñ qıralı olan qıral dövlət-iştimal savbına səlam idüb, hal-xətriñiz sual eylədigimizdən soñra inha-i mühəbbətnamə budır ki, siz qarındaşımızıñ dostluğında bulunub, düşmanıñızdan intiqam qasdına cümlə Qırım əskəriylə atlanub Çihirin yanına kəlüb, Özü hatmanı Dorajenka ile söyləşüb, “Barabaş xalqnıñ bizə xəbəri kəlmişdir, cümləsi də Masqvadan dönüb kəlüb, əfəndimiz qırala qul olmaya əhd və qərar etmişlerdir. Bir miqdar asker keçiriñ, Qazaq qoşub, kâğıd köndərəlüm, dost və düşman olduğun biləlüm, qıral əfəndimizə dostluq və xidmətidir” didigindən bir qarındaşımızla yigirmi biñ miqdar əskər keçirdik. Hatman dəxi Qazaq qoşub, kağıd yazup, köndərdi. Pereyaslavda Barabaş taburına varub, Hatmannıñ kâğıdın virüb və “qırala dönüb tabi oluñ” deyü teklif eylediklərində “biz Lih qıral qulu degilüz, biz Masqva

qulıyüz” deyü dögüşüb, cənk idüb, Barabaş taburınıñ bir miqdarın qılıçdan keçirüb, qamaltub, çabul idüb, dönüb kəldiler.

Bu əhvalları yeñi kəldigimizdə Çihirin qamendatına və Hatmana siz bildirəsiz. Biz Barabaşnıñ xəbərin bildikdən soñra mühəbbətnaməmizle cümlə xəbərimizi bildiririz dimiş idik. Barabaşıñ böylə olduğun təhqiq bildigimizdən sizə mühəbbətnamə köndərilmişdir. Qırımdan biz siziñ dostluğıñıza kəlmişüz və Dədəş ağa ilə səadətlü Xan ağaçamıza mühibbanə məktübiñiziñ cəvabın bizə köndərdilər, cümlə məlumımız olmuşdır.

Size dostluq idüb, dostluqda bulunmaq niyəti ilə Biyala Serkov semtində əglənüb, durıyüruz. Muradımız düşmanıñızdan intiqam almaqdır. Dostuñuza dostluq idüb, düşmanıñızı Haq Təala nəsib idər isə, xor-həqir idəriz. Dostluğımıza itimad idüb, varan qulumızı əgləndirməyüb, tiz yollayub köndərəsiz və bu canibdə olan əskəriñizə kağıd köndərüb tenbih idüb, bizimlə bilə bulunub, düşmanıñızı cavlamada bilə buluna ki, düşmanıñızdan intiqam alına. Bizə eylədigiñiz dostluq bunda olan əskəriñizi bizimle yoldaşlığa təyin eylədigiñizdən məlum olur. Bunı ziyadə umarız.

Baqı ves-selam.Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 478-479).

Nurəddin Səfa Gəray Sultanın elmə məlum yeganə yarlığı

Nurəddin Səfa Gəray Sultanın oğlu, Salamat Gəray Xanın nəvəsi olan Səfa Gəray Sultan 1637-ci ildə anadan olub 1703-cü ildə dünyasını dəyişib. Tarixə Uluq Ordanın (Turanın) ulu xanlarından, yəni xaqanlarından biri kimi düşüb. Onun hələ nurəddin olduğu dövrdə (1671-1678) yazdığı bir yarlığı dövrümüzədək yetişib. Həmin yarlıq Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanıb.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarın xanla dostluq barədə niyyəti. Xanın altun baysalı şərtnamə yarlığı.

Şərtnamənin elçi Vasiliy Şişkinə təqdim edilməsi. Elçi Emeldeşin məhəbbətnamə yarlığı ilə Moskvaya yola düşməsi. Nurəddinin dostluğa sadiq qalacağı barədə təminatı və çardan xanın buyuruqlarına əməl etməsini istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səfa Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça

Tatar və köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Səfa Gəray Sultan həzrətlərimizdən qardaşımız uluğ padişah, xan və hem uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb yerler və məğrib və məşriq və şimal tərəfındə bolğan köb xristiyannıñ padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, nədir hal və xətriñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultanı budır ki, səadətlü və şəvkətlü uluğ Xan ağaçamız həzrətləri milən dostluqda və mühəbbətlikdə bolurğa murad qıldıñuz irsə, səadətlü Xan

ağaçamız da bolsa, iki yurtnıñ dostluq və qardaşlıqına layiq bolğan sözlər üstündən şərt qılub və cəvabların şərtnamə xətt-i şəriflərində yazub və altun baysa taqdırub, elçiñiz Vasiliy Födraviç Şişkin qoluna təslim qılub və mühəbbətnamə xətt-i şəriflərin dəxi yazub ve elçi Mühəmməd Emeldeş milən yibərməklə biz uluğ Nuraddin Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, səadətlü və şəvkətlü uluğ Xan ağaçamız həzrətləriniñ şərt qılğanınçə dostluqda və mühəbbətlikdə bolurımızğa deyüb işbu mühəbbətnaməmizdə qardaşlıq cəvab yazılub köndərildi.

Siz qardaşımız da bolsañuz, səadətlü və şəvkətlü Xan-i əzəm həzrətləriniñ şərtnamələri mücibinçə əməl qılğay irdiñüz. İnşəAllah Təala biz də bolsaq, uluğ Xan ağaçamız həzrətləriniñ yazuna körə dostluq və qardaşlıqda ömür axırğaçə taymay turarmız.

Baqı əd-dua ali min etba əl-Xuday. Yazıldı taxtgahımız Qaçı Sarayında.Səfa Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 480).

Nurəddin Səadət Gəray Sultanın yarlıqları

Dövrümüzədək Qırım Gəray Sultanın oğlu Nurəddin Səadət Gəray Sultanın (1645-1695) da bir neçə yarlığı yetişmişdir. Onun nurəddinlik illəri (1678-1683) Murad Gəray Xanın hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. 1691-ci ildə xan olduğu bilinməkdədir.

Nurəddin Səadət Gəray Sultandan dövrümüzədək 8 yarlıq yetişmişdir. Onlardan 6-sı Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə, 2-si isə ondan sonra çarlıq (əslində knyazlıq) etmiş qardaşlarına - İohan və Pyotr Alekseyeviçlərə ünvanlanmışdır.

Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi hicri 1089-cu il tarixli birinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Əvvəlki çarların İslam xəlifələri olan Osmanlı sultanlarına və Uluq Ordanın Çingiz xan nəslindən olan xaqanlarına sədaqətlə xidmət etmələrinin və xanlarla dostluq şəraitində yaşamalırının xatırladılması. Ukrayna Barabaş və Dnepr kazaklarının torpağıdır. Nurəddinin çara onun özünün və əcdadlarından sülh və dostluğa xəyanət etmiş digər çarların daim məğlub olduqlarını xatırlatması. Polşa krallarının Uluq Orda xanları ilə Ukrayna uğrunda rəqabəti. Podolyedəki dağıntılar və narazılıqlar.

Xanın baş elçisi Sadiq ağanın çara yarlıq aparması. Elçinin qəbul edilməsi, dinlənməsi və cavab məktubu yazılması və elçinin ləngidilmədən geri döndərilməsi barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.

Həmd-ü firavan və şükr bipayan ol Xaliq biçün və çəra və Rəzzaq alemiyan dünya və uqba olan padişah bizəval və malikül-məlik müteal Cəllə Şanə və Ammə Nəvalühu üzərinə bolsun və salavat bihədd və tahiyyat layuad ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i kainat Mühəmmədül-Mustafa səlliAllahu Təala əleyhi üzərinə bolsun və xeyirlü ali və əshab-i Rıdvanullahi Təala əleyhim ecmain üzərinə bolsun.

Halə Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız Tatar və bihesab Noğaynıñ və yüz on miñ tümənniñ padişahı bolğan Xan rəfi alişan həzrətləriniñ Nurəddin Sultanı bolğan səadətlü və şəvkətlü mən Səadət Gəray Sultan ədəm-Allahu Təala ömrühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətlərimizdin və halə köb vilayətlərniñ hükümdarı və sansuz xristiyannıñ padişahı bolğan siz biy Fedor Aleksayeviç hüzurlarığa köpdin köb səlam qılğanımızdın soñra bundın əqdəm sələfdə kəlgənləriñüz Məkkə və Mədinə milən uluğ bolğan bu dünya xəlifəsi Al-i Osman padişahığa uyub itaət üzərinə bolub, ol səbəbli şəvkətlü mərhəmətlü Al-i Cengiz padişahı Xan-i əzəm həzrətləriniñ uluğ əcdadı xanlar həzrətlərigə taqı itaət qılub, barış və körüş bolub, curtuñuznı cavlatmayüb, tinç oturğan bir xalq idiñüz. Uqrayna vilayəti ki, Barabaş və Özü Qazağı oturğan yurtdır, öz atañız və şimdi özüñüz hus etüb, on ve söz arqa yardum bulub, barça müslüman padişahlarınıñ Ulusı bolğan Al-i Osman padişahı milən yaraşuv söz cavluğa itkən bolub, əskəriñüz başlarına dünyada bolmağan yamanlıqlar kəlüb əskəriñüz qırılub, bozulğanları məlumıñuz bolğandır. Mundın müqəddəm Lih qıralları Uqrayna vilayətine bulub, Al-i Cengiz padişahlarığa asi boldılar bolsa, Bodolye xalqı qırılub, yurtları xarab bolub, şimdigə dekin Podolye xalqınıñ yurtları düzənlik tapmağandır. Cümləsin eşidüb, bilgənsiz və şəvkətlü və mərhəmətlü və məhəbətlü Xan-i alişan həzrətləriniñ sizgə yazğan namə-i şəriflərində bildirməgən əhval yoqdur.

Namə-i şərifləri ilə barğan elçi başı Səədigə ağa qulların divanıñıza alub, hezar təkrim milən fəth və qıraat etdirüb, yaxşı tiñləyüb, yaxşı sözin söylədüb, alğay erdiñüz. Mundın soñra şevketlü ve azametlü ve şecaatlü ağaçamız Xan həzrətləriniñ namə-i Hümayun şəvkət-maqrunlarığa körə kağıdıñuz yazub, bir kün müqəddəm barğan elçi başı Səədigə ağa qulların ali ət-təcil ağaçamız Xan-i əzəm həzrətlərinə döndürüb, yibərgəy irdiñüz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday yazıldı taxtgahımızda, hicrət-i Nəbəviyəniñ biñ səksən toquzınçı tarixində.

Əleyhis-salavat və ikmal ət-tahiyyat.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 481-482).Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi

ikinci məhəbbətnamə yarlığı 1679-cu il tarixində qələmə alınıb. Həmin yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 247” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Xanın elçisi Səədigey ağanın yarlıla Moskvaya düşməsi. Çarın böyarlarının

xana cavab məktubu gətirməsi. Xanın çara məktub göndərərək Südsuda kazakların hücuma keçərək bütün elçiləri öldürdüklərini bildirməsi. Nurəddinin çara

məhəbbətnamə yarlığı. Daha əvvəl Moskvaya göndərilmiş bütün elçilərin ləngidilmədən cavab məhəbbətnaməsi ilə birlikdə geri dönmələri barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təala həzrətləriniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Noğay və sağışsız Tatarnıñ və Tat və Tavgaçniñ və Tağ içinde Çerkəçniñ padişahı alihəzrət məali mənqıbət, sami-rutubət, şəvkətlü və əzəmətlü Murad Gəray Xan rəfi alişan ədəm-Allahu Təala dövlətühu əli inqırazüd-dövran həzrətləriniñ Nurəddin Sultanı bolğan şəvkətlü və səadətlü və şəcaətlü min Səadet Gəray Sultan əbbəd-Allahu dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizdən cümlə Aq Urusnıñ və ümuma tavaif-i xristiyannıñ padişahı və köb vilayet hükümdarı bolğan biy Fedor Aleksayeviç hüzur-i məvəddət-məvfurlarına köpdin köb səlam.

Bu tərəfgə bolğan meyl-i mühəbbətiñizdin sadır olur iblağıylə hal və xətriñiz sorğanımızdın soñra aralıqda yaxşılıq bolmaq səbəbli bundın burun şəvkətlü və əzəmətlü Xan refi alişan həzrətləri sizgə xətt-i şərifləriylə Səədigey ağa qulların yibərüb ilâm qılğanın öziñüz məlum qılğansız. Siz taqı şəvkətlü və əzəmətlü əfəndimiz Xan və alə-məkan həzrətləriniñ sözinə körə cəvab yazub, boyarlarıñuz yibərgən ikənsiz. Lakin cümlə elçiləri Süd Suyında Qazaq basub, cümləsin öldürgənin sizgə bildirmək səbəbli şəvkətlü və səadətlü və əzəmətlü əfəndimiz Xan alişan həzrətləri xətt-i şərif yazub, yibərməklə biz taqı mühəbbətnamə yazub, yibərdik. İnşəAllahu Təala vasıl bolğanda vaqi bolğan cümlə əhvalnı vuquyı üzrə məlum qılasız ve sizgə barğan qulların təhayır və təvqif itdirməyüb, ali ət-təcil bu tərəfgə adət itdirüb, mühəbbətnaməñüz bilən yibərgəysiz. Avq və təvqif etdirməgəysiz.

Baqı əd-dua, yazıldı Cümadi-əl-axirə ayında, hicrət-i Nəbəviyəniñ biñ toqsan tarixi erdi.

Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 482-483).

Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi üçüncü yarlıq 1680-ci il tarixində qələmə alınıb. Həmin yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 249” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarın elçilərinin Krıma, xanın hüzuruna gəlişi. Xanın elçiləri qəbul etməsi.

Çarın məktubundakı və elçilərlə şifahi olaraq göndərdiyi sözlərininməzmunsuzluğu. Elçilərin geri dönüşü və elçi Xəlil ağanın çara yarlıqla yola düşməsi. Nurəddinin çara yarlığı. Xəlil ağanın ləngidilmədən tez geri göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.

Tañrı Təbarək və Təala həzrətləriniñ ayn və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və sanı yoq tümənniñ və Tat milən Tavgaçniñ uluğ və Xani-i əzəmi bolğan səadetlü və şəvkətlü və əzəmətlü və nüsrətlü Murad Gəray Xan əbbəd-Allahu Təala icləlühu veə iqbalühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Nurəddini bolğan izzətlü və dövlətlü və fürsətlü min Səadet Gəray Sultan həzrətlərimizdən köb məmləkətlər hükümdarı, cümlə xrisitiyan güruhınıñ padişahı və hükümdarı bolğan biy Fedr Aleksayeviç islah Allah Şanə bil-xeyir savbına köbdin köb səlam-səlamet rəsan sultani əhl-i İslamğa bolğan ülfət və mühəbbətiñizdən sadır bolur və pəyam məsərrət-nişan ki, min şəvketlü Nurəddin Sultan həzrətlərimizniñ tərəf-i şərəflərinə təbadür qılur.

Şulay məlum bolğay ki, bu sənə-i mübarəkədə şəcaətlü və inayətlü və səmahatlu uluğ Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm padişahımız həzrətlərinə yibərgən elçiləriñüz kəlüb, divan-i ədalət-ünvanlarına alub, körünüş berüb, yibərgən namələriñüzdə və avızdan sımar qılğan sözləriñizdə işkə yarar və curtqa layıq söz tabılmadı. Təkrara bir-iki elçiñizni qaytarub, yanına qıdvətül-əqran Xəlil ağanı qoşub, namə-i Hümayunlarına barça buyruqların əmir qılub yibərgəndir.

Min səadətlü və şəvkətlü Qırım Nurəddini bolğan Səadət Gəray Sultan həzrətlərimizdən taqı yarlığ-i şərif təhrir olunub, yibərgənmiz . İnşəAllahu Təala barub, daxil olduqda şəvkətlü məhəbətlü Xan-i əzam və Xaqan-i müəzzəm padişahımızıñ namə-i Hümayunlarında buyurduqları hər nə yüzdən söziñüz bolsa, barğan Xəlil ağanı hiç də turğuzmay yibərgəy erdiñüz.

Baqı ed-dua ali min etba əl-Xuday. Yâzıldı biñ toqsan bir sənəsində, Rəbiül-əvvəl ayında.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 483-484).Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi

dördüncü məhəbbətnamə yarlığı 1681-ci il tarixində qələmə alınıb. Həmin yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 257” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Hicri 1082-ci il. Baş çapar Kamal Mirzənin çara nurəddinin məhəbbətnamə

yarlığını aparması. Çarın aklınça boyar Xovanskini xəzinə və böləklərlə almaşuva göndərməsi. Vəlişah bəyin əskər və mirzələrlə almaşuva yollanması. Məhəbbətnamə yarlığı aparan baş elçi Mühəmmədin Moskvaya qayıdan aklınça boyara qoşulması.

Yarlığın orijinal mətni:Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.Allah Təbarək və Təala həzrətləriniñ ayn və inayəti milən Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və Aqkerman məmləkətniñ və yüz on min tümənniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçniñ padişahı və Xani-i əzəmi bolğan şəvkətlü və sələbətlü Murad Gəray Xan edem-Allahu Təala icləlühu və Təala ömrünə əli yövmül-Vaid vəl-Mizan

həzrətləriniñ Nurəddini min Səadet Gəray Sultan həzrətlərimizdən halyə cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ padişahı və məşriq və məğrib yerlərniñ və şimal tərəfnıñ ata və dədədin bola kəlgən hükümdarı mühəbbətlü və sədaqətlü qardaşımız uluğ biy Fedr Aleksayeviç hatəmat avaqıba bil-xeyir qabilinə səlam-səlamət rəsan sultanı ki, əhl-i İslamğa bolğan ülfət və mühəbbətdən sadır və pəyam məsərret-ünvan bəxtiyarığa şəvkətlü Xan-i əzəm həzrətlərinə və biz şəcaətlü qardaşıñızğa qılınğan müsaləhat və məvəddətdən mütəbadir bolub, eyülik və xoşluq birlən hal və xətriñüz sormaq, soñra Allah Təbarək və Təala əfəndimiz həzrətləriniñ əmri və qüdrəti milən, əlhəmdülilləhi Təala, uluğ yurtlar arasında barışıqalıq və qoñşulıq bolub, kün ilkərü mühəbbətlik və yaxşılıq içün şərtnamə uluğ xəttlər birişüb, alış və körüş tapılub, bir qararda bolğandın soñ işbu biñ toqsan iki sənədə çapqun başı qulumız Kəmal Mırzə milən uluğ mühəbbətlik xəttimiz yazılub, söz və yaxşılıq bir qərarda bolğan soñ işbu biñ toqsan iki tarixində uluğ xəzinə böləkləriñüz birlən yaqın kişiñüz aqlınçay Xavaneski boyarıñuz almaşuv yerinə və bizim taqı yaqın kişimiz Vəlişah bək almaşıq əskər kişilərimiz birlən və mirzələrimiz birlən barub, uluğ xəzinə və böləklərimizni Vəlişah bəgə təslim qılğandın soñra yatur elçi başı qulumız Mühəmməd yaqın kişiñiz aqlınçaynıñ qoluna bergəndin soñ milən, İnşəAllahu Təala, taxtgahıñızğa barğanda əski qanun üzərinə sıy və hürmət birlən padişahlıq divanıñızğa alub, mühəbbətnamə xəttimizni yaxşı tiñləyüb, kün ilkərü dostluqda və mühəbbətlikdə mühkəm bolğay irdiñüz və bizlər taqı dostluq və mühəbbətlikdə taymay turarmız.

Yazıldı bargahımız Or tışqarısında, uluğ qorumız Qañılçaq yaqasında biñ toqsan iki tarixində hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlamnıñ və Büyük Bayramnıñ on beşinçi küni.

Baqı əd-dua ali min etba əl-Xuday.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 484-485).Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi

beşinci məhəbbətnamə yarlığı da 1681-ci il tarixində qələmə alınıb. Həmin yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 260” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Hicri 1092-ci il. Daimi elçinin boyar Vasiliy Şeremetyev, süfrəçi, knyaz

Andrey Romadanovski və digər əsirlərlə birlikdə Baxçasaraydan almaşuva yola düşməsi. Çapar Ömərəli ağanın nurəddindən çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Nurəddinin yuxarıda adı çəkilən şəxslərin yaxınlaşdığı barədə çarı xəbərdar etməsi və çaparı qəbul etməsini, baş çapar Sarıçanaq ağanın sözlərinə diqqət etməsini istəməsi. Dilmanc Qutluq Mühəmmədin Kırımdan almaşuv bəyi Vəlişah bəy Süləşin təqdimatı ilə podyaçi Dementiy və boyarlarla birlikdə almaşuva yola düşməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.

Allah Təbarək və Təala həzrətləriniñ ayn və inayəti birlən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ, yüz on min tümənniñ və hesabsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçniñ və Aqkerman məmləkətiniñ padişahı və Xani-i əzəmi şəvkətlü və sələbətlü və əzəmətlü və məhəbətlü Murad Gəray Xan-i əzəm həzrətləriniñ Nurəddini bolğan min Səadet Gəray Sultan həzrətlərimizdən halə köb məmləkətlərniñ və Aq Urusnıñ padişahı və məğrib və məşriq zeylində bolğan xristiyan qəvminiñ ata və babadan ola kəlmiş şahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü və məvəddətlü və sədəqətlü qardaşımız Fedr Aleksayeviç, islah Allah Şanə bil-xeyir savbına səlam-səlamət rəsan və pəyam məsərrət-ünvan iblağıylə ilam yarlığ-i məhəbbəttəbliğ yaxşılıq birlə hal və xətriñüz sorğanımızdın soñra ƏlhəmdülilLahi Təala əski qardaşlıq və qoñşulıq və barışıqlıqda tapılub, iki yurtnıñ arasında çapqunlar və namələr birlən nəticə-i sülh tamam boldı.

İmdi biñ toqsan iki tarixi yılı içində qanun-i qədim və əhd-i qəvim ata və dədədin bola kəlgən adət üzərinə Qırım taxtgahından yatur elçi başı qulumız milən boyar Vasil Barisaviç Şeremetni və sofraçı knəs Andrey Ramadanisqay, taqı ğeyri xristiyan dustaqlarnı, İnşəAllahu Təala, almaşuq bəgi qulumız buyurılub, hazıroq xəzinə yolına çıqub, yürməklə işbu mühəbbətnamə-i Hümayunımız birlən qıdvətül-əqran yel çapqunımız Ömərəli ağa qulumız siz qardaşımıznıñ taxtgahına köndərildi. İnşəAllahu Təala, vüsul bolğanda körünüşiñüzgə alub, şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü Xan-i əzəm həzrətləriniñ və biz qardaşıñuzıñ mübarək xəttni oqutub, yuqaruda yad qılınğan yatur elçi başımız anqərib boyar Vasil Barisaviç Şeremet və sofraçı Ramadanisqa və ğeyri dustaqlar milən almaşıq yerinə hazır bolurlar. Yel çapqun başımız Sarı Çanaq ağa qulumıznıñ sözinə itimad qılğay irdiñiz.

İnşəAllahu Təala aramızda kün ilkəri qoñşılıq və yaxşılıq və qardaşlıq bolub, yurtlar və məmləkətlər tinç və rahat bolur və taxtgah-i Qırımda bolğan Qutlumühəmməd tilmaçnı və padyaç Dementaynı boyarlar milən almaşıq bəgi Süləş oğlı Vəlişah bək qulumıza təslim qılınub, almaşuq yerinə yibərülgəndir.

Yazıldı bargahımız Fərahkerman tışqarusında, hicrət-i Nəbəviyəniñ biñ toqsan iki sənəsində, Ramazan-i Şərifniñ yigirmi altınçı künündə.

Bi-sahray-i Qañılçaq.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 485-486).Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi

altıncı məhəbbətnamə yarlığı 1682-ci il tarixində qələmə alınıb. Həmin yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 263” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Hicri 1093-cü il, Rəbbiül-əvvəl ayı. Murad Gəray Xanın və nurəddinin

çaparlarının çara yola salınması. Çaparlar Poluext Kuçumov və Pyotr Xivəlinin çardan məhəbbətnamə yarlığı ilə Kırıma gəlişi. Çaparların divanda qəbulu və onların nurəddin tərəfindən yarklqaşlarla mükafatlandırılması. Çarın məktubunda ona göndərilmiş şərtnamədə onun “əlqab” titulunun adətə əks olaraq səhv yazılmış olmasından şikayət. Sadiq ağanın məktubundakı izahlar barədə nurəddinin

qonaqları məlumatlandırması və çardan xanın buyuruqlarına əməl etməsini istəməsi. Valukanın artıq sərhəd bölgəsi deyil, iç el (daxili əyalət) olması səbəbindən çarın elçisi Vasiliy Ytapkinlə Praboliçin almaşuv yeri təyin edilməsi barədə danışıqlar. Xəzinənin almaşuva iyulun sonuna qədər çatdırılması barədə istək. Xanın elçini yarlıqaşla mükafatlandırması. Nurəddinin çardan tatar elçilərinə hörmətlə yanaşmasını tələb etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Huve əl-muin.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.Allah Təbarək və Təala həzrətləriniñ rəhmi və inayəti bilə Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və Aqkerman məmlekətiniñ və Tağ ara Çərkəç və Tat bilə Tavgaçniñ və yüz on miñ tümənniñ ve sağışsız köb Noğaynıñ və barça Tatar tayfasınıñ və öñ qol və sol qolnıñ və sanı köb əskərniñ uluğ padişahı və Xani-i əzəmi səadətlü və nüsrətlü və şəvkətlü, həm şəcaətlü din-i mübin padişahı, Qırım Xanı Murad Gəray Xan damə fi hifz Rəbbəna əl-müstəan fi əs-səfər vəl-hazır əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ Nurəddin Sultanı və həm qardaşı bolğan min şəcaətlü və səxavətlü və dövlətlü Səadet Gəray Sultan həzrətlərimizdən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ qardaşımız uluğ padişah xan, həm uluğ biy Fedr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlər və yerlər və məşriq və məğrib və şimal tərəfiniñ köb xristiyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam qılıb, nədir qutluğ halıñız və xətriñüz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sual itdigimizdən soñra ilam yarlığ-i şərif sultani budır ki, işbu sənə biñ toqsan üç tarixində, Rəbiül-əvvəl aynıñ içində şəvkətlü və əzəmətlü Murad Gəray Xan əfəndimiz həzrətləri tərəf-i şəriflərdin və biz şəcaətlü Səadət Gəray Sultan həzrətlərimiz tərəfindin quş çapqunımız yibərilib, bir qaç kün keçkəndin soñra siz uluğ qardaşımız dostumıznıñ uluğ mühabbətlik xəttiñiz bilə estanişıqlarıñız Paluyaxt Quçumar və Petr Xivançiqa sağ-əsən uluğ taxtgahımızğa kəlüb, yaxşı türlükli adət bilə ol səbəbli divanğa kəltürdib, siz uluğ qardaşımıznıñ mühəbbətlik xəttiñizni yaxşı-oq oqutub, tiñləb, alub, ol çapqun kişiləriñizgə padişahanə yarlıqaşımız bilə sıy və hürmət buyurulğandır.

Besa öz mühəbbətlik xəttiñizdə yazıbsız kim, şərtnamədə əlqabımız adət üzrə yazılmamış, dipsiz ol şərtnamədə yazılmay qalğan əlqablar və xəta bilə qüsur bolğan barça şərt içün kərəkli sözlər qaysı kim, Sadıq ağa bilə bir söz qalmay yazılğandır, şəvkətlü və əzəmətlü əfəndimiz Murad Gəray Xan həzrətləriniñ ol şərtnamədə yazılğan və bolğan oxşavlı sözlərinə əməl və itiqad qılğay irdiñüz.

Besa almaşır yerinə Balükədə bolğay irdi dib yazılupdır, amma şimdi Balükə iç il bolğandır oxşavlı yer tügüldir. Poslanikləriñüz Vasil Təpkin bilə söz və şərt qılub, uluğ şərtnamə xəttimizdə almaşır yeri Piraboliç bolğandır. Şərt bir, söz bir bolur. Şərtdən qaytuv bolmasdır. İnşəAllahu Təala, əski adət və qanunçasına uluğ xəzinəmizni qüsursız İyül ayınıñ axırğaçə almaşır yeri Piraboliçgə yetkürməgə buyurğay irdiñüz.

Siz uluğ qardaşımıznıñ yatur elçi başıñuzğa uluğ əfəndimiz Xan həzrətləri qanun-i qədim üzrə yarlıqaşları və padişahanə sıy və hürmətləri bolğandır və biz uluğ qardaşlarımuznıñ taqı yatur elçilerimizni sıy və hürmət bilə tutqay irdiñüz. Dostluq və qardaşlıqda mühkəm turub, şəvkətlü və məhəbətlü uluğ əfəndimiz Xan həzrətləriniñ xətt-i Hümayunlarında yazğan sözlərin tamam yerinə kəltürgəy irdiñüz. Dost və qardaş bolğan soñra dostın cümlə sözni çin bilüb, yerinə kəltürmək kərəkdir və siz qardaşımız sözimizdə və şərtimizdə çin bolğanımızğa itiqad qılub, dostluqda qaim bolurğa sıy qılğaysız.

Yazıldı taxtgahımız Bulğanaqda hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlamıñ miñ toqsan üç sənəsində, mah-i Cümadi-əl-əvvəliniñ səkizinçi künündə.

Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 486-487).

Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarları (knyazları) İohan və Pyotr Alekseyeviçlərə göndərdiyi birinci şərtnamə yarlığının hansı tarixdə qələmə alındığı bilinmir. Həmin yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 266” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Dilmanclar İvanov və Vasiliy Kozlovun nurəddinə məktubla Kırıma gəlişi.

Məktubda çar Fyodr Alekseyeviçin öldüyünün və hakimiyyətə yeni çarların gəldiyinin bildirilməsi. Yeni çarların nurəddindən elçilərin qarşısında and içməsininin, dilmanclar vasitəsilə şərtnamə göndərməsinin və onların dərhal geri göndərilməsinin xahiş edilməsi. Nurəddinin dostluğa sədaqətli qalacağı barədə vədi. Murəd Gəray Xanın and içməsi və elçilərə möhürlü, altun baysalı əhdnamə təqdim etməsi. Nurəddinin çarlara çapar Cancaketi göndərməsi. Nurəddininin Moskva torpaqlarına tatar əyanları tərəfindən heç bir ziyanın vurulmayacağına söz verməsi. İllik xəzinənin, bölək və koltqaların göndərilməsinin istənməsi. Dosta dost, düşmənə düşmən prinsipi.

Yarlığın orijinal mətni:Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.Tanrı Təbarək və Təala həzrətləriniñ rəhmi və inayəti birlnə Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Tat-Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ, yüz on miñ tümənniñ və sansız Tatar, sağışsız köb Noğaynıñ, öñ qol və sol qolnıñ uluğ padişahı və uluğ Xani-i əzəmi bolğan şəvkətlü və qüdrətli və şəcaətlü uluğ padişah Murad Gəray Xan əbbəd-Allahu Təala dövlətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Nurəddin Sultanı və həm qardaşı bolğan səadətlü və dövlətlü və nüsrətlü min Səadet Gəray Sultan həzrətlərimizdən Uluğ Yurtnıñ və Uluğ Ordanıñ uluğ padişahları, xanlar, həm uluğ biylər İyan Aleksayeviç, Petra Aleksayviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlərniñ və yerlərniñ məğrib və məşriq və şimal tərəfnıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa köpdin köb səlam itüb, tatuxlıq və mühəbbətlik birlen yaxşılarmısız və xoşlarmısız dib, halləriñiz və xətrələriñiz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultanı budır ki, bu tərəfgə yibərgən kağıdlarıñız tilmaçlariñiz İvan Vasil Kozloviç birlən biz uluğ Səadət Gəray Sultan həzrətlərimizgə kəlüb, uluğ biy

Fedr Aleksayeviç dünyadin ketkənin və siz qardaşlarımız uluğ padişahlar və həm uluğ biylər taqı babañuz tacın başlarıñızğa kiyüb və əsasın qollarıñızğa alğanıñuznı biz uluğ sultan həzrətlərimizgə ilam qılubsız. Bu yalançı dünyağa kəlgən cümləsi ketmək içündir. Biz uluğ Sultan həzrətlərimiz siz qardaşlarımız bulay bolğanın eşitüb, kopdin köb səfa və haz etkənmiz və siz uluğ qardaşlarımız köb zaman sağ və salim bolub, biz uluğ qardaşıñuz birlən köb zaman tatuvlıq və mühəbbətlik üzəringə bolğay irdiñüz və kağıdlarıñızda burunğı qardaşımız zamanında bolğan dostluq ve barışıq üzəringə taymayüb, turğay erdiñüz ve ol zamanda yibərilgən şərtnamə mücibinçə anda bolğan elçilərimiz qaşında əhd qılub, Quran birlən yemin itüb, elçilərimiz qollarınğa şərtnaməni virüb və bu tilmaçlarımıznı ali ət-təcil yibərgəy erdiñüz dib yazıbsız.

Uluğ xəzinələrimizgə və böləklerimizgə və qoltqalarımızğa və qaysuları burunğı zamanda kələ turğandır, əksik və qüsur olmaduqça, biz uluğ Sultan həzrətlərimiz öz sözümizdə mühkəm turub, uzun-uzaq dostluq və qardaşlıqdan taymayüb, turğanımızğa inam qılğaysız və burunğı şərtnamə mücibinçə şəvkətlü və qüdrətlü və əzamətlü uluğ Xan həzrətləri altun baysalı mühür birlən ahdnamə-i şərifni yazdırub və yəmin qılub, munda bolğan elçiləriñiz qollarına bərgənlərdir.

Biz də bolsaq, ol söz üzərinə şərt qılğanmız və halə öz əsən-amanlığımıznı bildirüb və həm siz uluğ qardaşlarımıznıñ sağ və salim bolğanıñuznı soray çapqunımız bolğan Canceket yibərilgəndir. Özimiz də bolsaq və səadətlü ağaçamız Qalğa Sultan həzrətləri taqı cümlə Qırım Yurtnıñ adamları və cümlə mirzələri və beş uruğ sıylı qərəçilərimiz və barça Noğay və Şirin və buyuruğında bolğan barça kişilərdin məmləkətləriñüzgə və cümlə vilayətləriñüzgə və köykəntləriñüzgə hər kəz zərər və ziyan bolmasqa çalışurmız və kün ilkərüdə bolsa, sözimizdə dostluq və mühəbbətlikdə mühkəm turub, dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bolurğa inam qılğay irdiñüz və həm burunğı söz üzəringə turup kün ilkərüdə bolsa, hər yıl sayın yaxşı böləklərimizni və həm uluğ xəzinəmizni və qoltqalarımıznı tamam qüsursız yibərdirirgə buyurğay irdiñüz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 488-489).Nurəddin Səadət Gəray Sultanın Moskva çarları (knyazları) İohan və Pyotr

Alekseyeviçlərə göndərdiyi 1683-cü il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 272” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Murad Gəray Xanın çaparının ondan knyazlara məhəbbətnamə yarlığı

aparması. Nurəddinin də onlara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Çarların (knyazların) qulluqçusu Vasiliy Kozlovun xəzinənin Moskvadan yola salındığı barədə məlumatın bildirildiyi məktubla Kırıma gəlişi. Ön xəbər əldə etmək üçün xanın çaparının Moskvaya yola salınması. Nurəddinin çaparı Hacıəlinin çarlara höndərilməsi. Çaparların vaxtında geri döndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:

Hu.Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça

Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçniñ və qamu Tatarnıñ, Aqkerman vilayətiniñ uluğ padişahı və uluğ Xani-i əzəmi bolğan dövlətlü və azametlü və ədalətlü Murad Gəray Xan damə səltənətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ halyə Nurəddin Sultanı bolğan min uluğ Səadet Gəray Sultan həzrətlərimizdən qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İyan Aleksayeviç, Petra Aleksayviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlərniñ və yerlərniñ, məğrib-məşriq və şimal tərəfnıñ və köb xristyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişah və hükümdarlarığa köpdin köb səlam və yaxşı-xoşlarmısız dib, tatuvlıq və mühəbbətlik birlə xətrələrin sorağanımızdın soñra ilam və inha-i sultanı oldur ki, dövlətlü və səadətlü və şövkətlü uluğ ağaçamız Murad Gəray Xan həzrətləriniñ siz qardaşlarımızğa mühəbbətlik xətt milən yibərgən çapqun qulları birlə min uluğ Nurəddin Səadət Gəray həzrətlərimizniñ taqı mühəbbətlik xəttimiz birlə köndərilgən irdi. Halə yumuş adamlarıñuz Vasilay Qazlov birlə mühəbbət xəttiñiz birlə uluğ xəzinələrimizni çıqardıq dib köndermişsiz.

İmdi dövlətlü və səadətlü və şövkətlü uluğ ağaçamız Murad Gəray Xan həzrətləriniñ xəbər içün ilkəri aldığı köndərgən çapqun qulları birlən min uluğ Nurəddin Səadət Gəray Sultan həzrətlərimizniñ taqı çapqunı qulumız Hacıəli köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala siz qardaşlarımızğa sağ və salim barıb, daxil bolğanda işbu mühəbbətlik xəttimizni yaqşı tiñləb, uluğ babalarıñuznıñ adəti-qanunı üzrə sıy və hürmət qılub, yenə vaqtı milən qaytarıb, yibərgəy irdiñüz dib, xətt bitildi miñ toqsan dört tarixində, Ramazan ayında.

Səadət Gəray Sultan bin Qırım Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 489-490).

Nurəddin Əzəmət Gəray Sultanın yarlıqları

Dövrümüzədək I Səlim Gəray Xanın oğlu Nurəddin Əzəmət Gəray Sultandan (1683-1691) da bir neçə yarlıq yetişmişdir. Onun elmə məlum ilk yarlığı Moskva çarları (knyazları) İohan və Pyotr Alekseyeviçlərə ünvanlanmışdır. 1684-cü il tarixli bu birinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 277” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu:Səlim Gəray Xanın çarlarla dostluğu. Xanın Murad Gəray Xanın imzaladığı

şərtnaməsinin andla bağlı hissəsini qəbul etməsi. Səlim Xanın çarlara şərtnaməsi. Nurəddin və bütüm qərəçilərin elçi İvan Palitıç və katib Dmitriy Parfentyev qarşısında and içnələri. Şərtnamənin çarın elçilərinə təqdim edilməsi. Xanın məhəbbətnamə yarlığı. Elçi Mübarəkşah Mirzə Süləşin nurəddinin məhəbbətnamə yarlığı ilə Moskvaya yola düşməsi. Dostluq naminə şərtnaməyə əməl edilməsinin

istənməsi. Xəznənin qüsursuz və əksiksiz olaraq payızın əvvəlində almaşuv yeri olan Prapolşinaya çatdırılması barədə tələb. Xəzinənin gecikdirilməməsi barədə xahiş. Şərtnaməyə xanlıq tərəfindən əməl ediləcəyi, Moskvaya qarşı düşmənçilik edilməyəcəyi barədə zəmanət.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız Noğaynıñ və qamu Tatar və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və uluğ Xani-i əzəmi və Xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və azametlü və məhabətlü və şəcaətlü Səlim Gəray Xan ədəm-Allahu Təala dövlətühu və əbbəd səltənətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Nurəddin Sultanı bolğan səadətlü və şəcaətlü və nüsrətlü mən Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlərniñ və köb yerlərniñ, məğrib və məşriq və şimal tərəfndə bolğan köb xristyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam etüb, nədir hal və xətriñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-əlif sultanı budur ki, şəvkətlü və əzəmətlü və məhabətlü babamız uluğ padişah Xan həzrətləri də bolsa, qardaşlarımız siz uluğ xanlar və həm uluğ biylər milən dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlikdə bolub iki yurtnıñ arasında cavlıq və fitnəlik bolmay, fəqir və füqarası tinç və rahat bolurı içün özğən ağaçamız uluğ padişah Murad Gəray Xan həzrətləri siz qardaşlarımızğa yibərgən şərtnamə xətt-i şəriflərində yazılğan şərt sözlərni məqbul bulub, atamız uluğ padişah və Xan-i cihan-pənah həzrətləri taqı şərtnamə xətt-i Hümayunların yazdırub, səadətlü min Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimiz və cümlə qərəçilərimiz elçiñüz İvan Palitiç və yazıçı Dmitriy Barfendyev aldında Quran-i Əzim və Fürqan-i Kərim üstündə əhd və yəmin olunub, şəvkətlü və şəcaətlü babamız uluğ padişah və Xan-i cihanpənah həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şəriflərin elçiñüz qoluna təslim qıldıq və dostluq və mühəbbətlik və qardaşlığımıznı bildirmək içün əzəmətlü və məhabətlü babamız uluğ Xan həzrətləriniñ mühəbbətnamə xətt-i şərifləri mücibinçə səadətlü və şəcaətlü mən Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan taqı mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz yazdırılub, elçilik milən yibərilgən Süləş oğlı Mübarəkşah Mirzə milən siz qardaşlarımızğa yibərdik. İnşəAllahu Təala səlamətlik milən barğanda elçimizni körünüşiñüzgə alub və şəvkətlü və əzəmətlü babamız Xan-i əzim alişan həzrətləriniñ mühəbbətnamə-i Hümayunlarında işarət qılınğan sözlərni riayət və hürmət milən oqutub, yaxşı tiñləğəy erdiñüz və şərtnamədə yazılğan dostluq və mühəbbətlik şərt sözlərin yerinə kəltürüb, kün ilkərü dostluq və mühəbbətlikdə bolğay erdiñüz və xəzinəlerimizni qüsursız əski adət üzrə nüqsan yibərməyüb, tamama küz aynıñ başında almaşuv yeri bolğan Prabolşınağa yibərirğə çalışqay erdiñüz.

Səadətlü və əzəmətlü və məhabətlü babamız uluğ padişah, Xan-i əzəm həzrətləri kişiləri də bolsa, küz aynıñ başında Prabolşinada hazır bolurlar, xəzinəni keç qaldırmay təcil yibərirgə çalışqay erdiñüz. Məhabətlü və salabətlü babamız həzrətləri də bolsa və şəcaətlü min Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimiz bolsaq və qərəçilərimiz və qullarımız bəklər və mirzələr və cümlə tabimizdə bolğan əskərlərimiz də bolsalar, şərtnamə xətt-i şərif yazuvınça dostluq və qardaşlqda bolub, hiç bir türlük cavlıq qılmasımızğa inam qılğay erdiñüz.

Baqi əhval əzəmətlü uluğ padişah və Xan-i əzəm babamız həzrətləriniñ elçi Mübarəkşah Mirzə ilə yibərgən mühəbbətnamə xətt-i şəriflərində yazılğandır. Barğanda hər sözlərinə itimad idüb, dostluğa və qardaşlığa layiq bolğan işlərgə çalışqay erdiñüz. Şöylə biləsiz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə biñ toqsan beş Rəcəb ayında.Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 490-492).Nurəddin Əzəmət Gəray Sultanın Moskva çarları (knyazları) İohan və Pyotr

Alekseyeviçlərə ünvanlanan 1685-ci il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 282” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarlardan nurəddinə məhəbbətnamə məktubu. Çarlara xandan və nurəddindən

məhəbbətnamə yarlıqları. Dostluq naminə şərtnaməyə və xanın buyuruqlarına əməl edilməsinin istənməsi. Kırıma dostluğa sədaqəti təsdiqləyən məktubun göndərilməsinin istənməsi. Nurəddinin dostluğa sadiqliyinə zəmanət verməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ, Qırımnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ Nurəddin Sultanı bolğan səadətlü və mürvətlü min uluğ Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayviç və cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köb yerlərniñ, məğrib və məşriq və şimal tərəfndə bolğan köb xristyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarına ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam etüb, nədir halıñız və xətriñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-rədif sultanı budur ki, şəvkətlü və şəcaətlü və məhabətlü min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizgə siz uluğ xanlar və həm uluğ biylərniñ mühəbbətnamə xəttiñiz kəlüb, yad qılınğan dostluq sözləriñiz məlumımız bolğandır.

Halə əzəmətlü və şəvkətlü və şəcaətlü babamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləri iki yurtnıñ dostluq və tatuvlığına mühəbbətlik sözlərin yazub, mühəbbətnamə xətt-i Hümayunları irsal qılğanları səbəbli biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz yazılub, siz uluğ xanlar və hem uluğ bəklərgə irsal qıldıq. İnşəAllahu Təala

vüsulında şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü babamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şərifləri mücibinçə dostluqda turub və halə yibərilgən namə-i Hümayunları üzrə əməl qılub və mühəbbətnamə xəttiñiz yazub, kenə də bolsa, dostluğıñıznı ilam qılğay erdiñüz.

Siz uluğ xanlar və həm uluğ biylər şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü babamız Xan-i alişan həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şərifləri və halə yibərilgən mühəbbətnamə-i Hümayunları yazunça dostluq şərtni yerinə kəltürgəday bolsañuz, inşəAllahu Təalə biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, dostluqda turarımızğa inam qılğay erdiñüz.

Yazıldı məsnəd-i alimiz Qaçı Sarayında, Mart aynıñ başında, biñ toqsan altı tarixində.

Bi-məqam Qaçı Saray (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 492-493).

Nurəddin Əzəmət Gəray Sultanın Moskva çarları (knyazları) İohan və Pyotr Alekseyeviçlərə ünvanlanan 1686-cı il tarixli üçüncü məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 288” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu:Hicru 1096, Zilhiccə. Çarlardan nurəddinə göndərilən ikiillik xəzinə, böləklər

və mübarəkabadın və qulluqçular üçün tiyişlərin Prapolşinaya, almaşuv yerinə çatdırılması. Vəlişah bəy Süləşin onları daimi elçinin iştirakı olmadan, dəfətər əsasında qəbul edilməsi. Nurəddinin xəzinəni alması. Kürklərin keyfiyyətsiz və qüsurlu oluşu. Xanın öncə elçisi Hüseynlə knyazlara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Xanın öz yarlığında xəzinə, tiyiş, böləklər və digər hədiyyələrin gəlib çatdığını bildirməsi. Dilmac Xivəli Pyotrun xana knyazların əvvəlki məktubunu çatdırması. Knyazlardan nurəddinə məhəbbətnamə məktubu. Çarın çaparı Mühəmmədin çarlara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Nurəddinin də çaparla çarlara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Dostluğa möhkəm sədaqət istəyi. Bundan sonra xəzinə və böləklərin daimi elçilər və dyaklar vasitəsilə Kırıma göndərilməsinin xahiş edilməsi. Xanın və nurəddinin sözlərinin eyni anlam daşıması. Dilmanc Xivəli Pyotrun Kırıma ənənəvi böləklərsiz gəlişi. Knyazlardan ona lazımi göstərişin verilməsinin istənməsi. Nurəddinin dostluğa öz sədaqətini təkrar etməsi və knyazlardan dostluq şərtlərinə əməl edilməsini tələb etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və təxti-Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan səadətlü və dövlətlü və şəcaətlü min uluğ Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan əbbəd-Allahu ömrühu və dövlətühu həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayviç və cümlə Uluğ və Küçük, Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köb yerlərniñ, məğrib və məşriq və şimal tərəfndə bolğan köb xristyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə

mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam itib, nədir halıñız və xətriñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam sultanı budur ki, səadətlü və dövlətlü və şəcaətlü min uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizgə iki yıllıq xəzinə və böləklərimiz və mübarəkbadımız və cümlə qullarımıznıñ tiyişləri almaşuv yeri Prabolşinada siz qardaşlarımız uluğ xanlar və uluğ biylər tərəfindən yibərilgən aqlınçañız yedindən Süleş oğullarından almaşuv bəgi Vəlişah bək bu dəfə yatır elçisiz da bolsa, bir mücib dəftər alub, ozğan biñ toqsan altı tarixinıñ Zilhiccə aynıñ əvəlki kündə səlamət üzrə kəltürüb xəzinəmizgə teslim qıldı irsə, biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, aramızda bolğan ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıqğa binaən qəbul qıldıq. Lakin yibərgən tonlar burunğı zamanlarda yibərilgən xəzinə və böləklər tonlarına oxşamay barğança alçaq və nəqs bolubdır. Dostluq və qardaşlıq üzrə xəzinə və böləklərniñ yaxşısından berirgə buyurğay irdiñiz.

Əzəmətlü və ali-himmətlü və şəvkətlü Xan-i əzəm babamız həzrətləri bundan müqəddəm sizgə mühəbbətnamə xəttləriylə Hüseyin qulların köndərüb ol mühəbbətnamə xəttlərində yazğanlarınça kün ilkərü xəzinə və böləklərimizni baba və dədələrimizdin bərü əski adət üzərinə yatır elçiləriñiz və dyaqlarıñız vaqtıylə Qırım Yurtuna yibərməgiñizni işarət qılğanlar irdi. Ol mühəbbət xəttlərınıñ məfhumı üzrə əməl qılğay irdiñiz.

Halə əzəmətlü və şəvkətlü və ali himmətlü uluğ Xan-i alişan babamız həzrətlərinə Xivəli Petra tilmaçıñız yediylə mühəbbətnamə xəttiñiz kəlgəndə biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizgə yazğan mühəbbətnamə xəttiñiz kəlüb, vasil olub, məfhumı bil-cümlə məlum-i şahanəmiz bolğandır və şəvkətlü və məhəbətlü Xan-i alişan həzrətləri babamız taqı siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylərgə iki yurtnıñ arasında fəqir-füqara rahat bolurday dostluq və qardaşlığa layiq mühəbbətnamə xəttlərin yazub, çapqunlıq xidmətiylə Mühəmmədşah qulların yibərməkləri səbəbli biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimizdin taqı siz qardaşlarımızğa mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, çapqunlıq xidmətiylə [...] köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala vüsulında mühəbbətnamə xəttimiz qiraət itdirüb, şəvkətlü Xan-i alişan həzrətləri babamızıñ yazğanlarınça dostluqda sabit bolub, dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolurğa sıy qılğay irdiñiz və kün ilkərü uluğ xəzinə və böləklərimizni yatır elçiləriñiz və dyaqlarıñız milən yibərirgə və Qırım Yurtuna yatur elçiñiz bola kəlgən adət üzrə kendüləri kəltürürgə buyurğay irdiñiz.

Şəvkətlü və məhabətlü və ali-himmətlü Xan-i alişan həzrətləri babamızıñ mühəbbətnamə xəttlərində hər nə kim yazılmışdır, bizüm sözümiz taqı oldur. Anlarıñ əmr-i şəriflərindən tışarı və buyuruqlarından başqa sözümiz yoqdur və tilmaçiñiz kəlgəndə adət bola kəlgən böləklərimiz kəlür irdi. Xivəli Petra tilmaçıñız birlən hiç nərsə kəlmədi. Bola kəlgən içün çapqunlıq xidmətiylə tilmaçiñiz kəlgəndə adəta böləklərimizni yibərməgə tənbih qılğay irdiñiz.

Biz uluğ Nurəddin Sultan həzrətlərimiz də bolsaq və cümlə bəklər və mirzələr qullarımız da və barça məmləkət halqımız da bolsa, barışıqlıq ve dostluqda taymay turarımızğa və dostuñızğa dost və düşmanıñızğa düşman bolurımızğa inam qılğay irdiñiz və siz taqı aña körə dostluq və tatuvlıq

şərtlərin yerinə kəltürürgə çalışub, aramızda mühəbbətlik ziyadə bolurı içün səbəb bolur işlərdə tabılğay irdiñiz.

Yazıldı taxtgahımız Qaçıda, biñ toqsan yedi tarixi, Rəbiül-əvvəl ayında.Bi-məqam Qaçı Saray əl-məhrusə.Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 493-495).Nurəddin Əzəmət Gəray Sultanın Moskva çarları (knyazları) İohan və Pyotr

Alekseyeviçlərə ünvanlanan tarixi dəqiq bilinməyən dördüncü məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 376” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarların nurəddinə məhəbbətnamə məktubunun dilmanc vasitəsilə çatdırılması.

Xanın şərtnaməsinə çarların əməl etmələrinin vacibliyi. Xanın şərtnaməsindəki dostluq şərtinə əməl edilməli olması. Ənənəvi xəzinənin Prapolşinaya gətirilməsi şərti. Nurəddinin dostluğa sədaqətini təkrarlaması. Nurəddinin sözlərinin xanın sözləri olması. Nurəddinin çarlara Özteymur Mirzə Süləş tərəfindən çatdırılmış əvvəlki yarlığı. İkiillik xəzinə, böləklər, tiyişlər və mübarəkabadın ənənəvi olaraq Prapolşinaya göndərilməsinin istənməsi.

Nurəddinin əyan və əskərlərin çarlığa qarşı düşmənçilik etməyəcəyi barədə zəmanəti. Xanın əmr və buyuruqlarına əməl edilməsi və cavab məktubu göndərilməsi barədəd xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ qüdrəti və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və təxti-Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Nurəddin Sultanı bolğan səadətlü və dövlətlü və qüdrətlü min uluğ Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ padişahlar və xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayviç və cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köb yerlərniñ və məğrib və məşriq və şimal tərəfndə bolğan xristyannıñ ata və dədədin ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbət və tatuvlıq milən səlam etüb, nədir halıñız və xətriñiz deyüb, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-rədif sultanı budur ki, halə tilmaçiñiz birlə səadətlü və dövlətlü və məhabətlü min Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimizgə mühəbbətnamə xəttiñiz kəlüb, içində hər türlük mühəbbət və xoşluğa layiq yazılğan sözləriñiz məlum-i şərifimiz bolub, şəvkətlü və məhəbətlü və əzəmətlü və şəcaətlü babamız Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ sizgə yibərgən şərtnamələrində təhrir bolğan sözlər üzərində taymay turub və yibərilgən mühəbbətnamələrində işarət bolğan yazuvınça dostluq və qardaşlıqda bolsañız və qədimdən berilə kəlgən uluğ xəzinə və böləklərimiz və tiyişlərimizni eksitməy almaşuv yeri Prabolşinağa yibərüb, əski adət üzrə berür bolsañuz.

Səadətlü və dövlətlü Nurəddin min uluğ Əzəmət Gəray Sultan həzrətləri də bolsaq, dostluğıñızda qardaşlığıñızda sabitqədəm bolup, dostuñızğa dost və

düşmanıñızğa düşman bolub, ömür axırğaçəy bizüm və siziñ yurtumızğa və xalqıñızğa köb faydalu işlərdə, inşəAllahu Təala, tabılaçağımızğa inanğaysız.

Hər nə ki şəvkətlü və məhabətlü və əzəmətlü və şəcaətlü Xan-i alişan həzrətləriniñ şərtnamə və mühəbbətnamə xəttlərində yazılmış bizüm dəxi sözümiz odır. Anlarnıñ sözündən ğeyri sözümiz yoqdur. Bolğan sözümiz mundın burun Süləş oğullarından Öztimur Mirzə bilən taqı yazub yibərgənmiz. Siz taqı yazub, yibərgən sözlərimizgə əməl qılub, kün ilkərü Ağustos ayında bu kəlgən yıllıq içün və ozğan yıllıq içün iki yıllıq uluğ xəzinələrimizni və böləklərimizni mübarəkbadlarımıznı və tiyişlərimizni almaşuv yeri Prabolşinada əski adət üzrə berürgə buyurğay irdiñiz.

Səadətlü və dövlətlü və məhabətlü biz uluğ Əzəmət Gəray Sultan həzrətləri də və qərəçilərimiz qullarımız və mirzələrimiz və cümlə tabi bolğan əskərimiz ilə şərtnamə xətt-i şərif yazunça dostluq və qardaşlıqda turarımızğa bir türlük yamanlıq və cavlıq qılmasımızğa inam qılub, dostluq və qardaşlıqğa layiq cəvabıñıznı əcələ üzrə yibərgəy irdiñiz.

Bu yazılğan sözlərimizni oqutub və yaxşı tiñləyüb, yerinə kəltürgəy irdiñiz. Alay bolsa, inşəAllahu Təala bizüm dostluğımızda və qardaşlığımızda qüsur bolmasdır.

Əzəmət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 495-496).

Qaynaqça

Барфилд Т. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г. до н. э. - 1757 г. н. э.) / Пер. с англ. Д.В. Рухлядева, В.Б. Кузнецова. СПб.: Ф-т филологии и искусств СПбГУ; Нестор-История, 2009. 488 с.

Вельяминов-Зернов В. В. Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению Императорской академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел / Издал В.В. Вельяминов-Зернов. СПб.: Тип. Имп. академии наук, 1864. XI, 941 с.

Виноградов А. В. Русско-крымские отношения. 50-е – вторая половина 70-х годов XVI века. Т. I. М.: ИРИ РАН, 2007. 200 с.

Владимир Богуславский. Адиль-Гирей. Материал из кн.: "Славянская энциклопедия. XVII век". М., ОЛМА-ПРЕСС. 2004.

Гайворонский О. Повелители двух материков, Киев-Бахчисарай, том 2, 2009 г.

Грушевський М. С. Історія України-Руси. Т. 8. Ч. I Київ-Львів, 1922. 336 с. (2-е вид.); Ч. II Київ-Відень, 1922. 224 с. (2-е вид.); Ч. III Київ-Відень, 1922. 288 с. (2-е вид.).

Гумилев Л. Н. Хунну. СПб.: Тайм-аут; Компасс, 1993. 224 с.Дамир Мухетдинов. Предисловие // Документы Крымского Ханства из

собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017, c. 8-9.

Документы Крымского Ханства из собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017. 872 s.

Новосельский А. А. Борьба Московского государства с татарами в 17 веке. Издательство Академии наук СССР, Москва-Ленинград, 1948 г.

Памятники дипломатических сношений Московского государства с Крымом, Ногаями и Турцией, часть 2-ая (годы с 1508 по 1521) / Под ред. Г.Ф. Карпова, Г.Ф. Штендмана // Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 95. СПб., 1895. XIX + 706 + 54 c.

Почекаев Р. Ю. Дары или дань? К вопросу о «золотоордынском наследии» в отношениях Московского государства с тюрко-татарскими ханствами // Средневековые тюрко-татарские государства. Вып. 4. Казань: Ин-т истории им. Ш. Марджани, 2012. С. 200-203.

Смирнов В. Д. Крымское ханство под верховенством Отоманской империи, том 1-2, Издательский дом «Рубежи Х Х I», 2005 г.

Собрание писем Царя Алексея Михайловича с приложением Уложения сокольничья пути, с пояснительною к нему заметкою С.Т. Аксакова, с портретом царя и снимками его почерка. Издательство: Тип. В. Готье. Москва, 1856. 260 с.

Фаизов С. Поминки - «тыш» в контексте взаимоотношений Руси-России с Золотой Ордой и Крымским юртом (К вопросу о типологии связей) // Отечественные архивы. 1994. № 3.

Халим Гирей-султан. Розовый куст ханов, или история Крыма. Симферополь, 2008. 

Шмидт С. О. «В некотором царстве, в некотором государстве…»: Как правильнее называть Российскую державу в XVI веке // «Родина», 2004. № 12.