Bəxtiyar Tuncay

ULUQ ORDA (TURAN) KALĞALARININ YARLIQLARI

Kalğa // qaığa (قالغا) Çingizoğullarının Gəraylar qolunun hakimiyyəti dövründə Uluq Orda (Turan) dövlətində öz önəminə və statusuna görə uluq xandan (xaqandan) sonra ikinci titul hesab edilirdi. Yazılı mənbələrdə bəzən “kalğay // qalğay” (قالغاى) // “qaqalğay”  kimi də keçməkdədir. Vəliəhd titulunun eynisi olan bu vəzifə - titul 1486-cı ildə Uluq Ordanın uluq xanı I Menqli Gəray Xan dövründə təsis edilmişdir. I Menqli Gəray Xandan etibarən Turan taxtına oturmuş bütün uluq xanlar, bir qayda olaraq, bu vəzifəyə öz qardaşlarını, oğullarını və ya qardaşı oğullarını təyin etmişlər.

Kalğa vəzifəsini həmişə xanların mənsub olduqları Gəray nəslinin nümayəndələri tutduqları və Uluq Ordada xan övladlarına “sultan” deyildiyi səbəbindən kalğalara daha çox “kalğa sultan” deyə müraciət edilirdi. Kalğaların qərargahı, bir qayda olaraq, Ağməsciddə (bugünkü Simferopol) yerləşirdi. Saray Salqirki bölgəsində (bugünkü “Moskva” hotelinin yaxınlığı) idi.

Dövrümüzədək 1486-cı ildən 1792-ci ilə qədər Uluq Ordanın, Kırımın siyasi mərkəz kimi önəmini itirməsindən sonra isə yerində ortaya çıxan Kiçik Ordanın (Kırım Xanlığının) kağası olmuş aşağıdakı şəxslərin adı yetişmişdir:

Yaqmurçi Gəray Sultan bin Hacı Gəray (1486-1507)Mühəmməd Gəray Sultan bin Menqli Gəray (1507-1515)Əhməd Gəray Sultan bin Menqli Gəray (1515-1519)Bahadır Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1519-1523)Alp Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1523)Baba Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1523-1524)Qazi Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1524)Özbək Gəray Sultan bin Uzteymur Gəray bin Hacı Gəray (1524-1525)SahibGəray Sultan bin Menqli Gəray (1525-1526)İslam Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1526-1528)Sahib Gəray Sultan bin Menqli Gəray (1528-1530)Dövlət Gəray Sultan bin Mübarək Gəray bin Menqli Gəray (1530-1532)Özbək Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1532)İslam Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1532-1535)Əhməd Gəray Sultan bin Səadət Gəray (1535-1537)Əmin Gərat Sultan bin Sahib Gəray (1537-1551)Bülük Gəray Sultan bin Səfa Gəray (1551)Əhməd Gəray Sultan bin Dövlət Fəray (1551-1555).Mühəmməd Gəray bin Dövlət Gəray (1555-1577).Adil Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1577-1578).Səadət Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1578)Adil Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1577-1578).Alp Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1578-1584).Səfa Gəray Sultan bin Mühəmməd Gəray (1584)Alp Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1584-1588).

Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1588-1597).Bəxti Gəray Sultan bin Adil Gəray bin Dövlər Gəray (1597)Səlamət Gəray Sultan bin Dövlər Gəray (1597-1599)Toxtamış Gəray Sultan bin Qazi Gəray (1599-1607)Səfər Gəray Sultan bin Qazi Gəray (1607-1608)Mühəmmə Gəray Sultan bin Səadət Gəray (1608)Canibəy Gəray Sultan bin Şakay Mübarək Gəray bin Dövlət Gəray (1608-

1610)Dövlət Gəray Sultan bin Şakay Mübarək Gəray bin Dövlət Gəray (1610-1623)Şahin Gəray Sultan bin Səadət Gəray (1623-1628)Dövlət Gəray Sultan bin Şakay Mübarək Gəray bin Dövlət Gəray (1628-1631)Əzəmət Gəray Sultan bin Səlamət Gəray (1631-1632)Mühəbbət Gəray Sultan bin Səlamət Gəray (1632-1635)Hüsam Gəray Sultan bin Qazi Gəray (1635-1637)İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray (1637-1641)Fətih Gəray Sultan bin Çoban Dövlət Gəray bin Fətih Gəray (1641-1644)Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray (1644-1651)Qazi Gəray Sultan bin Nurəddin Gəray bin Səlamət Gəray (1651-1666)Dövlət Gəray Sultan bin Fətih Çoban Dövlət Gəray bin Fətih Gəray (1666-

1671)Səlamət Gəray Sultan bin Bahdır Gəray (1671-1678)Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray bin Səlamət Gəray (1678-1682)Səfa Gəray Sultan binSəfa Gəray bin Səlamət Gəray (1682-1683)Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1683-1691)Cahan Gəray Sultan bin Səfa Gəray bin Səlamət Gəray (1691)Qara Dövlət Gəray Sultan bin Adil Gəray bin Səlamət Gəray (1691-1692)Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1692-1699)Şahin Gəray Sultan bin İslam Gəray (1699)Şahbaz Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1699)Səadət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1699-1703)Qazi Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1703-1704)Qaplan Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1704-1707)Menqli Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1707-1708)Səadət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1708-1709)Dəli Bəxti Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1709-1713)Menqli Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1713-1716)Bahadır Gəray Sultan bin Səfa Gəray (1716-1717)İnayət Gəray Sultan bin Səlamət Gəray (1717-1718)Səfa Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1718-1725)Adil Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1725-1727)Səlamət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1727-1730)Adil Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1739-1733)Fətiht Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1733-1736)Arslan Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1736-1737)Səlamət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1737-1740)

Əzəmət Gəray Sultan bin Qazi Gəray (1740-1741)Səlim Gəray Sultan bin Qaplan Gəray (1741-1743)Şahin Gəray Sultan binAdil Gəray bin Səlim Gəray (1743-1748)Səlim Gəray Sultan bin Fətih Gəray (1748-1756)Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray (1756-1758)Hacı Gəray Sultan bin Dövlət Gəray (1758)Səlim Gəray Sulatan bin Arslan Gəray (1758-1759)Səadət Gəray Sulatan bin Bəxti Gəray bin Dövlət Gəray (1759-1760)Maqsud Gəray Sulatan bin Səlim Gəray (1761764)Mühəmməd Gəray Sulatan bin Fətih Gəray (1765-1767)Dövlət Gəray Sulatan bin Arslan Gəray (1767)Bəxt Gəray Sulatan bin Qırım Gəray (1767-1768)Məsud Gəray Sulatan bin Arslan Gəray (1768-1769)Şahbaz Gəray Sulatan bin Arslan Gəray (1769-1770)İslam Gəray Sulatan bin Arslan Gəray (1770)Mühəmməd Gəray Sulatan bin Fətih Gəray (1770-1771)Bəxt Gəray Sulatan bin Qırım Gəray (1771)Şahin Gəray Sulatan bin Topal Əhməd Gəray (1771-1775)Şahbaz Gəray Sulatan bin Arslan Həray (1775-1777).Mühəmməd Gəray Sulatan bin Fətih Gəray (1777-1778)Kalğasız dövr (1778-1782)Arslan Gəray Sulatan bin Topal Əhməd Gəray (1782)Kalğasız dövr (1782-1783)Mübarək Gəray Sulatan bin Arslan Gəray (1787-1789)Mühənnəd Gəray Sulatan bin Qırım Gəray (1789-1792)(Смирнов В. Д.,

2005 ).

Kalğa Səlamət Gəray Sultanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı

Bu məhəbbətnamə yarlığı Səlamət Gəray Xanın Polşa kralına onun hələ kalğa olduğu (Гайворонский О., 2009, s. 284-316) dövrdə (1596-1601) yazdığı və dövrümüzədək yetişən yeganə yarlığıdır. Bu sənədin əsas məğzini Polşanın Turana ödəməli olduğu xəzinəni (bac-xəracı) Kamenets şəhərinə çatdırılması istəyi təşkil edir. Yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 6” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Kraldan məktub. Kalğanın kraldan əhdi pozmamasını xahiş etməsi. Çapar

Sutanikin kraka göndərilməsi. Yolların pis olması barədə kalğanın qeydi. Xəzinənin Kamenetsə göndərilməsi barədə kalğanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Selamət Gəray Sultan. Sözümiz.Ulu Ordanıñ Ulu Xanı Ğazi Gəray Xan, ədəm-Allahu Təalə məalihi

həzrətləriniñ Qağalğası olan Səlamət Gəray Sultandın qarındaşım Leh qıralına köpdin köp səlam dikəç , ilam yarlığ-ı beliğ, mühəbbət-əncam budır

ki, bundan əqdəm məktub-i şərifiñiz kəlüb, hər nə yazılmış isə, bittəmam məlum-i səadətimiz olmuşdır.

İnşəAllah Təala, səadətlü Xan-i əzəm və Xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ hüzur-i şəriflərində eyülik və dostluqdan yeñə söz söyləyüb, madam ki, sizdən ol əhd və peyman bozulmaya, bu canibdən bozulmaq ihitmalı yoqdur. Aña binaən çapğun elçimiz qıdvətül əqran qulum Sutaniqnı irsal olundı. Vüsul bolduqda kərəkdir ki, fil-vaqi yollar aman degildir.

Xəzinə köndərilürdi dimişsin. Öyle isə Qamancaya kətürüb, qoyasın adam köndərilüb, Qamancada alınur. Şöylə məlum-i şərif ola, biz dəxi Xan-i əzəmlə mihal üzərinə varmaq müqərrardır. Baqi vəssəlam.

Bi-məqam Orda-yı Sultan.Sultan Səlamət Gəray bin Dövlət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 329).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı

Bu məhəbbətnamə yarlığı II Qazi Gəray Xanın dövründə kalğa olan oğlu Toxtamış Gərayın Polşa kralına yazdığı və dövrümüzədək yetişən yeganə yarlığıdır. Bu sənədin də əsas məğzini Polşanın Turana ödədiyi xəzinənə, yəni bac-xərac məsələsi təşkil edir. Yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 7” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Kralın elçisi Felüryan Oleşkanın II Qazi Gəray Xana əhdnamə ilə yola

salınması. Kralın illik bölək və xəzinəni noyabrda göndərəcəyinə and içnəsi. Xanın əhd və şərti qəbul etmək üçün çapar Müsəllini göndərməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Toxtamış Gəray Sultan bin Ğazı Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ Uluğ xanı, Dəşt-i Qıpçaq və Çərkəs və Noğayın və həddsiz

və sansız Tatarıñ ərkli padişahı olan Ğazi Gəray Xannıñ ulu oğlu və Qağalğa Sultanı olan Toxtamış Gəray Sultandın köb Urusıñ və Purusnıñ və köplik kristiyan padişahı olub, Litvanıñ ulu bəgi olan qarındaşım Lih qıralnıñ hüzur-i şəriflərinə köpdin köp səlam dikəcdin soñ ilam yarlığ-i mühəbbət-i əncam sultanı budır ki, cənab-i şərifiñizdən babam ulu padişah Ğazi Gəray Xan həzrətlərinə adamıñuz Felüryan Oleşqamı ulu əhdnaməñüz ilə köndərüb, bu anə kəlincə aramızda olan incinmək afu olub və bir birimizin ilə vilayətlərinə zərər və ziyan olmaya və hər sənə virilə kəlinən bölək və xəzinə ruz-i qasımda virilə diyu, əhd və peyman və şərt və iman eyləmişsin. Biz dəxi aña binaən ulu çabqunımız olan Müsəlli qulum zidə qadruhu köndərilmişdir. Vüsul bolduqda, şöylə ki, bu minval üzrə əhd və iman və şərt və peyman idüb, hər sənə bölək və xəzinəmizi ruz-i qasımda əda ıdüb, il və məmləkətlərimizə sizdən ziyan kəlməyə biz dəxi ol iki ulu yurtuñ yaxşılığına çalışub, dostıñıza dost və düşmanıñıza düşman olub, ömür axır olunca sizgə ziyan və zərərimiz olmaz.

Baqi vəs-səlam ali min etba əl-Xuday. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Sultan Toxtamış Gəray bin Ğazi Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 330).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi 1630–ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Dövlət Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş yarlıqlardan ikincisi onun Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi 1630–ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığıdır. Bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 16” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarın əhd və şərtə sadiq qalması. Xanın yarlığına tabe olması. Kalğa ilə

dostluğa sadiq olması. Hər iki Yurdun rifahı. Kalğanın yarlığına əməl edilməsi. “Dosta dost, düşmənə düşmən” prinsipi. Kalğanın çara göndərdiyi baş elçi Həsən. Xəzinənin tam və qüsursuz göndərilməsi. Bəyimlər, iç xalqı, ağalar və qulluqçular üçün tiyişlər. 5000 altun miqdarında qoltqa. Don kazaklarının Don sahillərindən uzaqlaşdırılması. Kazakların dənizə çıxmalarının əngəllənməsi və əməl etməyən kazakların cəzalandırılması. Kazakların Don sahillərində uzaqlaşdırılması barədə çara dəfələrlə edilmiş xahiş. Çarın xahişi yerinə yetirəcəyi barədə vədi. Kazakları uzaqlaşdırmağa gücü yetməyəcəyi halda bu barədə məlumat verməsi. Kazakların oğruluq etdikləri barədə bəhanə uydurmamaq. Kazaklara görə dostluğun pozula biləcəyi barədə xəbərdarlıq, bunun nəticələrini düşünmək və bu səbəbdən də səyləri artırmaq təklifi. Tatar elçisinin hörmətlə qarşılanması. Dostluq və hər iki Yurdun asayişi. Kazakların qarşılıqlı münasibətlərin pisləşmə səbəbi olması.

Canıbəy Gəray Xanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə 10 iyun 1616-cı il tarixində hədiyyə etdiyi ox qabı (Moskva, Kreml Muzeyi, inv. № ОР-4479/1-2)

Yarlığın orijinal mətni:[.....] və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav cağlay olturğan Çərkəçniñ və sansız

Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ padişahı, uluğ padişah biz Qağalğay Dövlət Gəray, nüsrət-aray Sultan-i əzim alişan həzrətlərimiz canib-i şəriflərindən siz qardaşımız, Urusnıñ, Burusnıñ və barça xristiyannıñ hükümdarı qardaşımız uluğ padişah və həm xan və biy Mixayla Fyödraviç həzrətlərigə mühəbbət birlə köbdin-köb səlam dib, halıñız-xətriñiz sorarmız, yaxşımısız-xoşmısız dib, səlamden soñra bədüssəlam ilam yarlığ-i şərif sultani vasıl olıçaq məlum bolğay, bundan əqdəm əlamət-i şərifimiz barğanda siz uluğ qardaşımız bilən bolğan əhd-peymandan, şərt-imandan taymay turğaysız. Ol əhdniñ üzərinə turıb, Uluğ Yurtnıñ və çoq məmləkətlərniñ ərkli, əzəmətlü padişah, Xan-i əzəm, xaqanül-müəzzəm həzreətlərniñ fərman-i şərifləriñə inqıyad itkəysiz və biz uluğ padişah, Qağalğay-i nüsrət-aray həzrətlərimiz bilən bolğan dostluqdan taymay ömür axırğaçə turğaysız. İki uluğ yurtnıñ yaxşılığın tiləb dınç bolmaq cağdain körgəysiz. Aña körə fikir qılub, yarlığ-i şərifimizgə əməl qılğaysız.

Biz uluğ qardaşıñız birlə uzun-uzaq dostluq ayrılmasday mühəbbətlik üzrə başı qıdvətül-əmasil vəl-əqran qulum Həsən könderilmişdir. Vardıqda biz uluğ qardaşıñız Sultan-i əzim alişan həzrətlərimiz bilən uzun-uzaq dostluq, ayrılmas, mühəbbətlik cağdain körüb, yarlığ-i şərif məfhumınça əməl qılub, itimad qılğaysız. Uluğ xəzinəmizin kəm qılmay kəmitməy cibərgəysiz və cümlə adət-i qədimdən bəri kələ turğan hərəm-i xassəmizdə biyimlərimizniñ, cümlə iç xalqımıznıñ tiyişlərin və ağalarımız və cümlə qullarımıznıñ tiyişlərin kəm qılmay, həbsetməy tügül, cibərgəysiz.

Biz uluğ qardaşıñız həzrətlərimiz bilən dost bolub, uzun-uzaq, ul-ulgaça, ömür axırğaçə qardaş bolurday bolsañız, xəzinəmiz yaxşı cibərgəysiz, qullarımız tiyişlerin kəm qılmay tügül cibərgəysiz, beş miñ altun qolğa dib, cibergəy və Tan Qazaqların Tandan çıqarğaysız, teñizgə çıqmaqdan mani qılğaysız, anlar səbəbli dostluğımız bozılub, sizüñ də yurtıñızğa ziyan bolmağay irdi.

Siz uluğ qardaşımızğa təkrar-be-təkrar yazub, bildirdik. Çıqarırmız dib, xətt yibərdiñiz. Kenə çıqarmay, niçə ziyanları tiyədir. Bu dəfə elçimiz bilə yarlığ-i şərifimiz vardıqda, söziñüzgə turub, Tan Qazaqların çıqarğaysız. Çıqarmasday bolsañuz, bizgə ilam itkəysiz. Alar qədər dəxi ziyəde bizüm də hırsız əskərimiz tabulur. Soñra yurtlarğa yaxşı bolmasdır. Hırsızlardır teb, bahanə etməgəy irdiñiz. Çin göñil bilə biz uluğ padişah həzrətlərimiz ilə dost-qardaş bolurday bolsañuz, ol haramzadə Tan Qazaqların mani def itkəysiz. Əgər Tan Qazaqların çıqarmasday bolsañız, biz Qağalğay Sultan həzrətlərimizniñ sizgə dostluğı yoqdur, siz qardaşımız da bolsañız, soñra peşiman bolmağay erdiñiz. Ul-ulgançə dost, uzun-uzaq, ömür ahırğaçə mühəbbət bolmaq istersəñiz alarnı teñizdən def idüb, çıqarğaysız. Mani itkəysiz. Uluğ xəzinəmizni cibərgəysiz və qullarımız xassə-i ağalarımıznıñ və cümlə tiyişli qullarımıznıñ tiyişin kəm qılmay cibərgəysiz və beş biñ altun qolqamız kəm qılmay cibərgəysiz.

Barğan elçi baş qulumızğa yaxşı riayət idüb, sıylab tügül xəzinəmiz, qolqamız ilə və qullarımıznıñ tiyişlərin bilə cibərgəysiz, uzun-uzaq dostlıq qılub, iki yurtnıñ dinçligin fikir qılğaysız. Yarlığ-i şərimizgə itimad və itiqad itkəysiz. Oşlay bilgəysiz, iki yurtnıñ yaxşılığın tiləb dinç bolğanın fikir qılub, aña körə tədarik qılğaysız. Biz uluğ padişah qardaşıñız həzrətlərimizniñ yarlığ-i şərif birlə əməl qılğaysız. Tan Qazağı səbəbli aramızğa yamanlıq düşməgəy irdi. Siz uluğ qardaşımızğa xətt cibərgəndin soñra alarnıñ təñizdə yürüb, çıqğanlarıña rizamız yoqdur. Soñra aramız yaxşı bolmasdır. Biz uluğ qardaşıñız həzrətləri bilə dostluq etər bolsañız, alarnı təñizgə çıqarmaqdan yasaq idüb, haqlarından kəlgəysiz.

Bundan burun bolğan əhd-peyman, şərt-iman üzrə turub, uzun-uzaq dostluq, ul-ulgançə yaxşılıq, ömür axırğaçə iki yurtnıñ dınç bolmaq cağdain körgəysiz. Biz uluğ, əzəmətlü Sultan-i əzim, ali-şan həzrətlərimizniñ fərman-i şəriflərinçə itimad-itiqad itkəysiz dib, mühəbbətnamə yarlığ-i şərif xətt bitildi taərira fi mah-i Zilhiccə, sənə 1039.

Huday-i raciül-iltəf Dövlət Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan.

Bi-məqam Aqməscid, Saray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 333-335).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Rus və Prusiya kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Dövlət Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş yarlıqlardan üçüncüsü onun Moskva Rus və Prusiya kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığıdır. Bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 305” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:Kalğanın elçi göndərməsi. Çapar Tev Mirzənin krala ön bilgilər çatdırması.

Elçi üçün gecələmə yerinin hazırlanması barədə kalğanın xahişi.Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muğanni əl-müin.Dövlət Geray Sultan. Sözüm.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ uluğ qalğası Dövlət Gəray

Sultan damə fi hifz Rəbbena əl-müstəan həzrətlərindən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və köb məmləkətlərniñ uluğ padişahı qardaşım qıral müsədaqət-iştimal həzrətlərinə köpdin köp səlam itip, halıñız və xətriñiz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif oldur ki, uluğ elçimizni yibərüb, ilkəri xəbər ayturğa çapqun elçimiz Tev Mirzəni köndərdüm, buyurdum. Vardıqda ol çapqunımız sözünə itimad idüb, varan uluğ elçimizniñ müqəddəm xidmətin körüb, qonağın hazırlayasız. Burunğı adət-i qanun üzrə tədərigin körgəysiz.

Yaxşılıq üçün barğan qulumızdır. Uzun-uzaq dost və qardaş olub, ömür axırğaçə turamız. Siz dəxi uzun-uzaq dost bolub, ömür axırğaçə turğaysız.

Uluğ elçi başımıznıñ sözi bənim sözümdir. Şulay bilgəysiz dib, xətt bitildi.Bi-məqam Bağçasaray.Taləb-i lütufur-Rəhman Dövlət Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan

(Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 335).

Kalğa Mühəmməd Gəray Sultanın Polşa kralına göndərdiyi 1632-ci il tarixli əhdnamə yarlığı

Məlum olduğu kimi, 1641-1644 və 1654-1666 –cı illərdə iki dəfə Uluq Ordanın (Turanın) uluq xanı, yəni xaqanı olan Mühəmməd Gəray Xan xanlıq taxt-tacına sahib olmamışdan əvvəl, daha dəqiq desək, Canibəy Gəray Xanın dövründə öncə nurəddin, daha sonra isə kalğa olmuşdur.

Onun kalğa ikən yazdığı iki yarlıq dövrümüzədək yetişmişdir. Bu yarlıqların hər ikisi Polşa kralına ünvanlanmışdır. Bunlardan birincisi 1632-ci, digəri isə 1634-cü ildə qələmə alınmışdır

1632-ci il tarixli birinci yarlıq əhdnamə yarlığıdır və həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 19” şifrəsi altında qeyd edilib.

IV Mühəmməd Gəray Xanın Tuğrası

Yarlığın qısa məzmunu:Bar qalasının getmanının elçilərinin xanın qapı ağası Mühəmməd ağaya

məktub gətirmələri. Onların dostluq və sülh barədə andı. Bar qalasının getmanına göndərilən əhdnamə. Kalğanın elçi Osman ağanı göndərərək xəzinəni əski adətcə vaxtında çatdırılmasını xahiş etməsi. Kalğa və xanın Polşa ilə dostluqda həmfikir olmaları. Kalğanın Polşa torpaqlarına ziyan vurmayacağına söz verməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muğanni əl-müin.Mühəmməd Geray Sultan. Sözüm.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köp Tatarnıñ və

sağışsız Noğaynıñ və Taxt-i Qırımnıñ uluğ Qağalğay cihan-arası bolğan izzət-

ünvan, səadət-nişan Mühəmməd Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Yurtnıñ və köp xristiyannıñ və köb məmləkətlərniñ padişahı və Lih məmləkətniñ uluğ qıralı bolğan qardaşım qıral sülh-mal həzrətlərinə köpdin köp səlam qılıp, nədir halıñız, yaxşımısız və xoşmısız dip, mühəbbət birlə xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i beliğ, məvəddət-elif sultani və əfham-təbliğ bədi-şövkət rədif-müsalahat unvanı budır ki, ağacam Xan ali-şan, nüsrət-nişan həzrətleərniñ qapu ağası bolğan Mühəmməd ağağa Bar hatmanıñuzdın yaxşı kişiləri kəlüp, məktüb kətürüp, aramızda barış-yarış bolmaqnı tiləymiz dip, öz ayinlərinçə ant və şərt qılıp, Mühəmməd ağanı inandırğan səbəbli ol dəxi Xan ali-şan həzrətlərinə ərz itip, sizniñ birlə uzun-uzaq dost bolurğa dəlalət qılıp, Bar hatmanıñuz sözinçə əhdnamə-i Hümayun yazılıp, yaqın bolğan kişiləri birlə yibərilgəndir.

İmdi ağacam Xan-i zi-şan həzrətləri qayu əhd üzərinə şərt qıldı irsə, min uluğ Qağalğa Sultan həzrətlərimiz dəxi şol şərt üzrə qarar berip, qıdvətül-əqran uluğ elçimiz Osman bək zidə qadruhunı yibərdim və buyurdım ki, siz qardaşımız qıral məsəlahat-iştimal həzrətləriñüz bizniñ birlə dost və qardaş bolurday bolsañuz, Xan zi-şan həzrətleri sizgə ilam qılıp, istəgən nərsələrni əksiksiz berip, fərman-i şərifləri üzrə bolıp, əcdad-i əzəm və aba-i kiramımız bolğan uluğ uruğlarımızğa sizniñ uluğ uruğlarıñuz bergən uluğ xəzinəmizni kim, qılmay burunğı adət üzrə yibərgəysiz.

Ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri qalay əhd və iman qılıb, dost-qardaş bolur bolsa, min uluğ Qağalğa Sultan həzrətlərimüz dəxi şol əhd üzrə ömür axırğaçə mühkəm bolıp, dostuñuzğa dost, sizgə düşman bolğanlarğa düşman bolurmız. Sizniñ məmləkətləriñüzə bizniñ kişilərimizdən hər kəz ziyan bolmastur. Əhdimizdə butün bolıp, çin göñül birlə turarmız. Kərəkdir ki, siz qaradşımuz dəxi bizim birlə dost və qardaş bolmaqnı tiləsəñüz, Xan ali-şan həzrətlərniñ fərman-i şəriflərinçə əhdnaməsində yazılğan nərsələrni kəm qılmay bergəysiz.

Dəxi sizniñ birlə dost bolıp, antımızda butün bolğanımızğa inam qılğaysız. Uluğ elçimiz Osman bəkniñ sözin mənim sözüm bilib, bu əhdnamə-i izzət xitaməmizgə itiqad qılğaysız. Bu sözümizgə əməl bolıp, itimad itkəysiz dip, xətt bitildi.

Yazıldı Mühərrəmül-haram aynıñ axırında hicrət-i Nəbəviniñ miñ qırq iki yılında. Xətim-Allah bil-xeyir vəs-səlam ali min etba əl-Xuday.

Bi-məqam Ordu Saray. Səhh.Rəhman məzhər-i lütuf Mühəmməd Gəray Sultan ibn Selamət Gəray Xan

(Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 335-336).

Kalğa Mühəmməd Gəray Sultanın Polşa kralına ünvanlanmış 1634-cü il tarixli ikinci yarlığı

Kalğa Mühəmməd Gəray Sultanın dövrümüzədək yetişmiş və Polşa kralına ünvanlanmış 1634-cü il tarixli ikinci yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 26” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:

Kalğanın baş elçisi Mustafa Mirzənin Polşaya yola düşməsi. Dostluq və Polşaya yürüşlər təşkil etməmək barədə vəd. Hər il Kırıma xəzinənin və elçilərin göndərilməsi barədə xahiş. Polşa səfir və tacirlərinin Kırıma və geri maneəsiz hərəkəti barədə kalğanın kralı əmin etməsi. Klralda öz niyyətini bəyan etməsi və bu barədə məktublar göndərməsi barədə xahiş. Kalğanın krala kömək etmək barədə vədi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu ən-nəsirül-müiz əl-azizül-müti əl-müin.Mühəmməd Geray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sanı

köp Tatarnıñ və sağışsız köp Noğaynıñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəsniñ əzəmətlü və şövkətli uluğ padişahı və uluğ Qağalğası Mühəmməd Gəray Sultan ədəm-Allahu Təala əyyam ömrühu və nəsr-i əvana və ənsara həzrətlərimizdin Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Lih vilayətniñ uluğ padişahı və uluğ qıralı dövlət-mənal savbına ilam yarlığ-i şərif sultanı oldır ki, qıdvətül-əmasil vəl-əqran, zübdətül-məmasil vəl-ərkan uluğ elçi başımız Mustafa Mırzə zidə qadruhunı yibərip, nidir mübarək hal və xətriñüz, yaxşımısız-xoşmısız dib, xətriñüz sorağanımızdan soñra səadətli ağaçamız Han ali-şan həzrətlərniñ fərman-i şərifləri üzrə uzun-uzaq dost-qarındaş bolub turdum, dostuñuza dost, tüşmanıñuza tüşman bolub, ömür axırğaçə qaim olub, buyurdım ki, vilayətiñüzə cavlay barmamdır. Xətriñüz xoş tutıp, dostluq şəraitin və qardaşlıq mərasimin yerinə kətürüb, uluğ xəzinəmizni yibərgəysiz. Barğan uluğ elçi başımıznı sıylab hədayə və xəzinemizni burunğı adət üzrə yibərgəysiz. Səadətli ağaçamız Xan həzrətləri bilə qalay əhd və iman və şərt-peyman itdiñiz isə biz dəxi ol əhd və iman və şərt-peyman üzrə olduğumıza itimad idüb, ağaçamız Xan həzrətləri fərmanınca ilam və inha itkən barça buyurduqlarına əməl qılıp, hər yılda uluğ xəzinələrin virüb, uluğ elçiñüzni yibərgəysiz. Burunğı adətçə elçiləriñüz və barça bazirganlarıñuz Qırım Yurtuna qorqısız kəlsünlər, zərərsız və ziyansız ketsünlər.

Taqı hər nə sözüñ bar bolsa min uluğ Qalğa Mühəmməd Gəray Sultan həzrətlərimizə ilam qılğaysız. İnşəAllah Təala, hər nə söziñüz bar bolsa, Xan həzrətlərinə ərz qılıb yaxşılıqğa dəlalət qılurmız. Dostluq içün can və başlə çalışurmız. Sözdə mühkəm turub, mühəbbətlik bilə xətt yibərdik. Dostuñuza dost , tüşmanıñuza tüşman olub turduq. Xətriñüzə hiç nimarsə kiltürməy yaxşılıq və dostluqda bolurmız. Siz qardaşımız qıral həzrətləri də bolsañuz, dostluq nişanəsini və yaxşılıq şəraitni yerinə kətürüb, əlbəttə, hər nə türlik söziñüz bolsa, yazıb yaxşı elçiñüz və yaxşı nimərsəñüznıi məlum itkəysiz dib, yarlığ idildi fi əvasıt şəhr-i Cümadi-əl-əvvəl, sənə 1044.

Rəhman məzhər-i lütuf Mühəmməd Gəray Sultan ibn Selamət Gəray Xan.Bi-məqam Ordu Saray. Səhh (Документы Крымского Ханства.., 2017, s.

337-338).

Kalğa Hüsam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fəyodroviçə ünvanlanmış 1635-ci il tarixli birinci şərtnamə və 1636-cı il tarixli ikinci

məhəbbətnamə yarlıqları

Kalğa Hüsam Gəray Sultanın dövrümüzədək yetişmiş və Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış iki yarlığı məlumdur. Bunlardan birincisi 1635-ci il, digəri isə 1636-cı il tarixlərində qələmə alınmışdır. Yarlıqlardan birincisi Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 28”, ikincisi isə “№ 32”şifrələrii altında qeyd edilib.

Qeyd edək ki, II Qazi Gəray Xanın oğlu olan Hüsam Gəray Sultan 1635-1637 –ci illərdə, daha dəqiq desək, İnayət Gəray Xanın hakimiyyəti illərində kalğa olmuşdur.

Kalğa Hüsam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1635-ci il tarixli yarlığının qısa məzmunu:

Kalğanın dostluq və birlik barədə sözləri və “dosta dost, düşmənə düşmən” prinsipi. Don kazaklarının nəzarətə götürülməsi, onların qayıqlarala dənizə çıxmasının, Osmanlı sultanının və xanın ölkələrinə zərər vurmasının əngəllənməsi şərti. Xanın, kalğa və nurəddinin, eləcə də digər əyanların çarın ölkəsinə ziyan və zərər vurmayacaqları barədə öhdəliyi. Quldurların cəzalandırılması və qarət edilən mal və tutulan əsirlərin heç bir qarşılıq istənilmədən geri qaytarılması barədə öhdəlik. Eyni şeyləri çarın da etməsi barədə xahiş. İllik xəzinənin, qoltqa və nüqarat axçanın göndərilməsi. Kömək məqsədi ilə üç ilin xəzinəsinin əskiksiz və qüsursuz göndərilməsi istəyi. Kırıma gələn və ya xanın ölkəsindən başqa padşahların ölkəsinə yollanan və ya da başqa məmləkətlərdən geri dönən Moskva elçi, sipahi, çapar və tacirlərinin xanın torpaqlarında maneəsiz dolaşması barədə öhdəlik. Qarət edilmiş malların qarşılıq tələb edilmədən qaytarılması şərti ilə quldurların cəzalandırılması. Eyni şeyin Moskva torpaqlarında tatar elçi, sipahi, çapar və tacirləri üçün də keçərli olması şərti.

Şərt və əhdə, xanın və kalğanın buyuruqlarına tam və qüsursuz əməl edilməsi barədə xahiş. Kalğanın oğlu, Adil Gəray Sultan, xanın və kalğanın oğulları üçün üç illik tiyişlərin göndərilməsinin və şətə qüsursuz əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-ğani əl-muğanni əl-müin.Hüsam Gəray Sultan bin Ğazi Gəray Xan. Sözümiz.Həmd u sipas və şükr-i bi-qıyas ol Xaliqül-cənnət vən-nas Cəllə Cələlühu

və Ammə Nəvalühu həzrətinə bolsun. Taqı salavat bi-hədd və tahiyyat bi-ədd ol həbib-i Xuda şəfi ruh həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu Təala əleyhi və səllim və çəhar-yar ba-səfa və Ali və ashab-i bi-vəfa Rıdvanullahi Təala aleyhim əcmain üzərinə bolsun kim, zaman-i səadət-iqtiran və bu vaqıt-i məymənət-nişanda min şah Ali Tabarani yarlığab halyə dəvlət-iqbal və səadət-iclal bilə məhud və maqsudımız bolğan bəxt-i firuz ilə təxt-i Cengizi ustünə quud və cülus-u Hümayunım vaqi bolmaq birlə münəvvər və ruşən, taqı ağayan-i zi-şan və huddaman və əshab və üməray-i müləzəmət-nişanımı kəlam dər-fəşan beliğul-bəyanımlə şən, taqı Bab-i Səadət-mabımnı ammə-i müminin və kafi-i ibad-Allahu ki, melcə məskən qılıb, yarlığ-i bəligimni

qələm-ruyım bolğan kəhay məhavunğa nafiz və cari və təvqi rəfi ali-şan, dilgüşa və tuğray ğuray cihan-aramnı yaqın və iraq sarı eylədi zalik min fəzl-Allahu yüttəba min yəşa-i və Allah zül-fəzl əl-əzim felə cərəm zimmət hüma himmət aliyyə-i şahanəmə vacib və lâzim oldı ki, Bab-i Səadət-mabimizdən məhfuz olub, zat-i dövlət-simatım birlə dostlıq itkən olıyan əövlətimizgə bab-i mühəbbətimiz məftuh və sülh-səlah və fəvz-fəlahı iradə eyləyən ihba və asdiqamizgə ebvab-i məvəddətimiz məkşuf ola binaən əleyh zalik Uluğ Ordanıñ, Uluğ Yurnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köp Noğaynıñ və sağışsız Tatarnıñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ və Tav ara Çərkəçniñ və Tat bilə Tavgaçniñ və barça Ümmet-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və həm uluğ Qalğa Sultan xələfüsselatinül-izəm şərəfül-xəvaqinül-kiram, dövlətli və səadətli və şövkətlü və şəcaətlü uluğ padişahı Qalğay Hüsam Gəray Sultan bin Ğazi Gəray Xan bin Dövlət Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu və səltənətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətlərimizdən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ uluğ padişahı qarındaşımız Xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, barça Urusnıñ padişahı və köp yerlərniñ də bolsa, hükümdarığa köpdin köb səlam qılub, halıñız-xətriñizni soradıqdan soñra ilam yarlığ-i bəliğ, səadət-təbliğ sultani oldur ki, bu kündən kün ilkərili ömrimiz axrığatək bək qarındaş və dost bolurmız.

Hər qayda da bolsa, dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolurmız. Taqı cümlə düşmanlarımızğa qarşu ikimizniñ göñli bir bolıb, birgə turarmız kim, biz Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimizgə dost bolsa, ol bizniñ qarındaşımız Xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Rusnıñ padişahığa dost bolur və taqı biz Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimzigə kim düşman bolsa, ol bizniñ qarındaşımız xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahığa düşman bolur, taqı bizniñ qarındaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç cümlə Urusnıñ padişahı Tan Qazağı digən hırsızları zəbt itib, Al-i Osman mülkdən və bizim məmalik-i məhrusəmizdən Qara Dəñizniñ yaqalarında bolğan şəhirlərgə və qəsəbələrgə və kəntlərgə Qazaq şayqasını çıqartmay, zərər və ziyan tikürməsdəy bolsa, səadətlü və səxavətlü və şəcaətlü Qırım Xanı bolğan ağaçamız İnayət Gəray Xan ali-şan xalidat-I xilafətühu həzrətləri və həm min uluğ Qalğa Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimiz taqı xələfüs-səlatinül-əzəm qardaşım Nurəddin Səadet Gəray Sultan və ağaçam Xan-i ali-şan həzrətləriniñ oğlı Şahin Gəray Sultan və oğlumız Adil Gəray Sultan və həm özgə sultanlar da bolsa, bizniñ qarındaşlarımız və həm inilərimiz və həm qərəçilərimiz biylər və mirzələr və hem yaqın ulıs bolğan kişilərimiz və həm Qırım Yurtunda turğan əskər kişilərimiz, taqı Noğay kişiləri Dəvəy bəyniñ tuxumlardın, həm ildin və həm Sultan oğlınıñ ildən, cümlə Noğay kişiləri bizniñ qarındaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahınıñ yerlərin, qalaların, həm cümlə şəhirlərin capmas üçün və həm cabdırmas üçün, taqı qaysılar biz uluğ padişah Qalğa Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimizniñ əskər kişilərimiz biz uluğ padişah həzrətlərimizdin belgisiz barıb, siz qarındaşımıznıñ şəhirlərin və qalaların və kəntlərin çapub kilsə, biz də alarnı öltürür üçün,

taqı alınğan mallarnı izlətib, tabdurıb, siz qarındaşımızğa culuvsız berür üçün, taqı qaysılar siz qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahınıñ oşlay-oq vayevadaları həm əskər kişiləri siz qarındaşımızdan belgisiz bizniñ yerlərimizni və şəhirlərimizni və kəntlərimizni və illərimizni bu yaraşqan zamanda çapub kilsələr, siz qarındaşımız da bolsañız, ol kişilərni öltürür üçün, taqı alınğan mallarnı, həm tüşkən yesirlərni izlətib, tabdırıb, culuvsız berür üçün, həm qədimdə Al-i Cengizgə hər yıl sayın cibərə kəlgən uluğ xəzinəmizni və köb qoltqamıznı, nüqarat aqçamıznı, taqı kün ilkərüdə bolsa, imdad üçün üç yıllıq xəzinəmizni qüsursız berür üçün, taqı oşlay-oq bizniñ qarındaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahınıñ elçiləri və ispahiləri və çapqunları və bəzirganları, qay yergə barur bolsa və nə bir özgə padişahlardan siz qarındaşımızga elçilər və ispahilər və çapqunlar və bazirgənlar barsa və bizniñ şəhirlərimizdən ötə və bizniñ hər kişilərimiz siz qarındaşımıznıñ elçilərin və ispahilərin və çapqunlar və bazirgənların, qaysıları sizdən və həm siz qarındaşımızğa barur bolsalar, alarnı tutmas üçün və həm talamas üçün və həm tutqavsız özdurur üçün, taqı qaysılar bizniñ kişilərimiz, sizniñ elçiləriñiz və ispahiləriñiz və çapqunlarıñız və bazirgənlarıñıznı, qaysılarnı siz qarındaşımız cibərsəñiz və nə siz qarındaşımızğa özgə padişahlardan barsalar, bizniñ kişilərimiz ol kişilərni tutsalar və talasalar, biz taqı anıñ üçün ol öz kişilərimizni öltürür üçün, taqı alınğan mallarnı və yesirlərni izlətib və soratıb, culuvsız berür üçün, taqı qaçan kim bizniñ elçimiz və ispahimiz və çapqunımız və bazirgənlarımız siz qarındaşımızga barsalar, alar da toğru sizlərgə hiç nərsədin havfsız barur üçün, taqı qaçan kim siz qarındaşımıznıñ elçiləri və ispahiləri və çapqunları Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimizgə kilsələr alar da bizgə oşlay-oq hiç nərsədın havfsız kəlür üçün, taqı biz də siz qarındaşımıznıñ elçilərigə və cabqunlarığa və ispahilərigə qaysı küclük və hürmetsizlik itilür bolsa, siz qarındaşımız taqı inkar qarşu bizniñ elçilərimiz və çapqunlarımızğa oşlay-oq hürmətsizlik itər üçün, taqı nə kim bu bizniñ şərtnamə xəttlərimizdə yazılğandır, ol bizniñ sözlərimiz özgəçə bolmas üçün, uluğ padişah səadətlü ve şəcaətlü və səxavətlü Qırım Xan bolğan ağaçamız İnayət Geray Xan ali-şan xalidat-i hilafətühu həzrətləri və min uluğ Qalğay Hüsam Gəray Sultan nüsrət-aray və taqı xələfus-selatinül-izəm şərəfül-xəvaqinül-kiram qardaşım Nurəddin Səadət Gəray Sultan ve ağaçamız Xan-i ali-şan həzrətləriniñ oğulları Şahin Gəray Sulan və taqı biz uluğ Qalğa Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimizniñ oğlumız Adil Gəray Sultan və inilərimiz və hem qərəçilərimiz və ulan künilərimiz və bizniñ mirzələrimiz və cümlə yaqın bolğan kişilərimiz, cümlə türlük kişiləri üçün və qaysılar halı və kün ilkərü bizni tiñlər alar üçün və həm özümiz üçün bək əhd və şart bilə ant itdik.

Taqı bu şərtni biz siz qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahı bilə bu əhdimiz bolğan şərtnaməniñ xəttincə iki cayaqdan bək turarmız və həm tutarmız.

Hiç şəksiz və şübhəsiz və taqı siz də bolsa, inam qılub, səadətlü, şəcaətlü ağaçamız Xan-i ali-şan həzrətləriniñ əhdnamələrində ferman buyurulğan

buyruqlarına itaət və itkən əhd və şərtlərimizgə və söz cevablarımızğa inam və buyuruqlarımızğa itaət qılub, tərəf-i Cengizigə hər yıl sayın cibərə kəlgən uluğ xəzinəmizni və köb qoltqamıznı dostluq şəraitni və qardaşlıq nişanəsini yerinə kəltürüb, üç yıllıq xəzinəmizni burunğı adetçə biqüsur kemitməy cibərgəysiz və taqı oğlumız bolğan Adil Gəray Sultan qədimdən Xan oğullarına və Qalğa oğullarına hər ne bolsa, burunğı adetçə üç yıllıq tiyişni əksiksiz cibərgəysiz.

Oşlay bilüb, əhd-şərt yemində şəksiz və şübhəsiz oğlanlarımıznıñ oğlanlarığa və hem ömür axırğatək və taqı ağaçamız Xan-i ali-şan həzrətləri qarındaşlıq və mühəbbətlik üçün bekləşkən uluğ şərtnamələrin cazdurub, ömür axırğaçə dib cibərdilər.

Biz dəxi ol əhd üzrə mühkəm turduq. Siz qarındaşımız da bolsañuz, ol əhdiñüz üstünə mühkəm taymay turğaysız dib, əhdnamə xətt bitildi miñ qırq dört Zilhiccə aynıñ axrıda, peyğəmbərimiz Mühəmmədül-Mustafa həzrətləriniñ hicrətidə əleyh əfzal əs-sənayə və ikmal ət-tahiyyə, sənə 1044.

Hüsam Gəray Sultan bin Ğazi Gəray Xan.Bi-məqam darüs-səltənətül-aliyyə Aqməscid əl-məhrusə (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 338-341).Kalğa Hüsam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fəyodroviçə

ünvanlanmış 1636-cı il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:Kalğaya və Nurəddin Səadət Gəraya iki illik xəzinənin göndərilməsi şərti.

Qoltqa, bölək-salamlar və nüqarat axçanın göndərilməsi. Kalğa və nurəddinin hərəmlərindəki bəyimlər, nökərlər və iç oğlanlar üçün tiyiş və böləklərin göndərilməsi şərti. Doqquz xaniyə sultan, xanınoğlu Şahin Gəray Sultan, xanın üç qızı , kalğanın oğlu Adil Gəray Sultan üçün iki illik tiyiş və böləklər. Ağalar və qapı ağaları üçün ötənilki dəftər üzrə tiyiş. “Dosta dost, düşmənə düşmən “prinsipi.

Kalğanın çara məhəbbətnamə yarlığını çatdıran çapar. Şərtin əsksinə olaraq, keçmişdə Moskva elçilərinin birbaşa İstambula göndərilməsinin yolverilməzliyi. Qaydaya görə, çarın dilmancının məktubla öncə Kırıma gəlməli olması, buradan xanın adamı və məktubla ilə birlikdə İstanbula yola salınmalı olması. Don kazaklarının dənizə çıxaraq, xanın torpaqlarına ziyan vurmalarının əngəllənməsi barədə xahiş. Bu barədə çardan əvvəllər də dəfələrlə bu xahişin edilmiş olması. Don kazaklarının ona tabe olmadıqları barədə çarın cavabı. Bütün məktublarda çarın “bütün xristianların padişahı” adlandırılmasının xatırlanması. Kalğanın reaksiyası – noğayların fərqli yerləşimi səbəbindən onları düz yola döndərməyin qeyri-mümkünlüyünün qeyd edilməsi və bundan imtina. Məhəbbətnamədə ortaya qoyulan mövqeyə görə kalğanın and içməsi. Çardan şətlərə əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:[……] və min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimizgə və qarındaşımız

uluğ Nurəddin Səadət Gəray Sultan həzrətlərinə imdad içün iki yıllıq uluğ xəzinələrimizni və köb qoltqalarımıznı [..............] və bölək selamlarımıznı və taqı səadətli ağaçamız həzrətləriniñ və min uluğ Qalğay nüsret-aray həzrətlərimizniñ və Nurəddin Sultan həzrətlərniñ də bolsa, dört biyimlərigə

və bikəçlərigə və qumğançılarığa və dört xadim-i hərəm ağalarığa ve iç oğlanlarığa iki yıllıq tiyişlərin və böleklerin və qarındaşlarımız toquz xaniy sultanlarnıñ və ağaçamız Xan-i əzim ali-şan həzrətlərniñ oğlı Şahin Gəray Sultannıñ və qızları üç xaniy sultanlarnıñ və öz oğlımız Adil Gəray Sultannıñ da bolsa, iki yıllıq tiyişlərin və böləklərin və tışarıda bolğan mənsəbli və mənsəbsiz barça ağalarımıznıñ və tiyiş ala turğan cümlə qapu qullarımıznıñ tiyişlərin bıltır cibərgən dəftər mücibinçə əksiksiz və həm qüsursız cibərgəy irdiñiz ta kim ömür axırğaçə dostluqda taymay ol səbəbli dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bolıb, mühəbbətligimiz [.............................] padişah biz padişahlar bilə ömür axırğaçə taymay dost və qardaş bolurday bolsañuz, şuşbu iki yıllıq uluğ xəzinələrimizni və köb qoltqalarımıznı və nüqarat aqçamıznı [.....................] biyimlərimizniñ və bikəçlərimizniñ və xadim ağalarımıznı və oğlum Adil Gəray Sultannıñ və tışarı bolğan mənsəbli və mənsəbsiz ağalarımıznıñ və yaqın tiyiş ala turğan qapu qullarımıznıñ və barça mühəbbətnaməmizdə xətt və işarət qılınğan tiyiş sahiblərniñ iki yıllıq tiyişlərni bıltır cibərilgən dəftər mücibinçə eksiksiz və həm qüsursız uluğ çapqunımız bilə şuşbu mühəbbətname yarlığ-i şərifimiz yetkəçdən tutqavsız rəvan təcil cibərgəy irdiñiz, ta kim xəzinələr səbəbli xatir-i şərifimiz siz qarındaşımız uluğ xan və hem uluğ biy Mixayla Fyodraviç həzrətlərigə hoş bolub, ömür axırğaçə taymay dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bolur irdiñiz və taqı biz uluğ padişah və həm uluğ Qağalğay Hüsam Gəray Sultan həzrətlərimiz siz qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodoraviç, cümlə Urusnıñ hükümdarığa da bolsa, buyururmız kim, mundın burun siz uluğ padişah və siz qarındaşımızdan burun Masqvada padişah bolğan qarındaşlarıñız İstanbulğa bir xidmətləri tüşə İstanbulğa uluğ elçi cibərməslər ikəndir.

Bir tilmaç cibərib, bolğan məsləhətlərin və barça ötüllərin Qırımda padişah bolğan ağaçalarımızğa yazıb, ərz itib, bildirgən soñ ağaçalarımız da bolsa, uluğ padişahlar ol məsləhətləriñiz içün bir yaxşı inaqlı qulların təyin itib, İstanbulğa və uluğ padişah Hünkar həzrətlərigə kağıd bitib, ol Masqvadan kəlgən tilmaçni birgə qoşub cibərürlər ikəndir. Anday bu yaqın zamanda adət və qanundan aşa başqa uluğ elçilər bilə uluğ kağıdlarıñız barğanda işitamız ol yaxşılıq tügüldir.

Biz uluğ padişah birlə ömür axırğaçə dost və qardaş bolmaq muradıñız bolğuday bolsa, İstanbulğa kün ilkəri anday uluğ elçi cibərməgəy irdiñiz və taqı Tın Qazaqlarıñız bizim deñiz yaqasında bolğan köy-kəntlərimizgə ikidə-birdə turmay tiyib, rəaya qullarımıznıñ özlərınə və mallarına camanlıq itməkdən halı bolmamaq bilə siz qarındaşımızğa mundın burun xətt qılub, cibərgən namələrimizdə Tın Qazaqlarıñıznı bir taqı dəñizgə cibərməy zəbt qılğaysız. Zira şol Tın Qazaqlarıñız bizim dəñiz yalısında bolğan köy və kəntlərimizgə tiyib, rəaya qullarımızğa köb camanlıqları və zərər və ziyanları tiyədir dib, işarət qılğan irdik.

Siz taqı xətt qılub aytıbsız ki, ol Qazaqlarğa bizim hükmümiz keçməzdir. Şulay məlümıñız bolğay dib, məlum qılıbsız. Alay bolsa, bu canibkə xətt qılğan namələriñüzdə barça xristiyannıñ padişahı min dib, xətt qılğanıñız nə

bolğay kim, şol Tın Qazaqlarıñızğa hükmüñiz keçməgən soñra siz alarğa niçik tənbih qıla almasañız, biz taqı Noğay xalqına tənbih qıla almasmız. Zira bizdən ciraq turadırlar, haqqından kələyik disək, sizgə taba qaçadırlar. Bizim taqı alarnı zəbt qılmaq qolumızdan kilməydir. Şulay məlumıñız bolğay və siz qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodoraviç barça Urusnıñ padişahı da bolsañuz, səadətli Qırım Xanı ağaçamız Xan-i əzim alişan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Məhşər vəl-Mizan həzrətləri bilə və şəcaətli min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz bilə və qarındaşımız Nurəddin Sultan həzrətləri bilə ömür axırğaçə uzın-uzaq dost ve qardaş bolub, dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bolsun dir bolsañuz, şuşbu muhəbbətnaməmiz xətt qılub, ısmar qılğan iki yıllıq uluğ xəzinələrimizni və köb qoltqalarımıznı və nüqarat aqçalarımıznı və bölək səlamlarımıznı və hərəm-i xassələrimizdə bolğan dört biyim və dört bikəçlərimizgə və qumğançı və xadimlərimizgə və qarındaşlarımız xaniy sultanlarğa və ağaçamız Xan-i əzim ali-şan həzrətlərniñ oğlı Şahin Gəray Sultanğa və qızları üç xaniy sultanlarğa və öz oğlumız Adil Gəray Sultanğa və tışarıda bolğan mənsəbli və mənsəbsiz qədimdən tiyiş ala turğan ağalarımız və yaqın qullarımızğa və barça bıtlırğı dəftərdə xətt qılınğan və qədimdən tiyiş ala turğan, tiyiş sahiblərigə tiyişlərin və böləklərin dəftər mücibinçə əksiksiz və həm qüsursız bit-tamam cibərgəysiz və İstanbulğa uluğ elçi cibərməy burunğı adetçə bir tilmaçiñiz cibərib, qulumız və kağıdımız aldırub, cibərgəy irdiñiz, ta kim, ol səbəbli dostluğımız və qardaşlığımız mühkəm bolur irdi.

Bu mühəbbətlik yarlığ-i şərifimizdə hər ne ki bitildi irsə, anıñ üzərinə Quran-i Şərifdən ant itdik və əhd və şərtimiz, taqı anıñ üstündədir.

Bu yâzılğan mühəbbətlik sözlerimizniñ birisi əksik bolsa, ant-şərt siz qarındaşımız uluğ padişah üstündə qalur. Biz öz əhdimizgə və şərtimizgə mühkəm taymay turdıq. Siz taqı öz əhdiñiz və şərtiñiz üstündə mühkəm taymay turub, muradımızça hərəkət qılğaysız.

Şulay bilgəysiz dip, şuşbu mühəbbətnamə yarlığ-i şərifimiz bitildi Səfər aynıñ yigirmi dörtünçi kündə, biñ qırq altı tarixində.

Hüsam Gəray Sultan bin Qazi Gəray Xan.Bi-məqam Aqməsci Saray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 341-344).

Kalğa İslam Gəray Sultanın yarlıqları

Kalğa İslam Gəray Sultanın dövrümüzədək yetişmiş və 4-ü Moskva çarı Mixail Fyodroviçə və 1-i kral IV Vladislava ünvanlanmış dörd yarlığı məlumdur. Bunlardan birincisi Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli məhəbbətnamə yarlığıdır. Bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 42” şifrəsi altında qeyd edilib.

Qeyd edək ki, sözügedən yarlıqların müəllifi olan İslam Gəray sonrakı 1544-1554 –ci illərdə, IV Mühəmməd Gəray Xanın birinci və ikinci xanlıqları arasındakı zaman kəsimində Uluq Ordanın (Turanın) uluq xanı, yəni xaqanı olmuş və tarixə III İslam Gəray Xan adı ilə düşmüşdür.

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli birinci yarlığının qısa məzmunu:

Kalğanın elçi Böləkşah ağa vasitəsilə göndərdiyi məhəbbətnamə yarlığı. Xəzinəni gətirən çar elçiləri, bəzi vəzifələ şəxslərə göndərilməli olan tiyişlərin əskik gəlməsi. Çardan xəbər və elçinin uzun müddət olmaması. Əbdülyəhya Çələbinin çara yola salınması. Xəzinə və hədiyyələrin çatdırılması üçün 60 gün verilməsi və elçilərin gəlişi. Çardan Azaka yardım etməməsi, onu silah, sursat, barət və ərzaqla təmin etməməsi, əlaqələri tam kəsməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda ve Uluğ Yurtnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Qağalğay Sultanı İslam Gəray Sultan həzrətlərindin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ padişahı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan, hem uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ padişahı və kop yerlərniñ hükümdarığa köpdin [....] səlam itib, nədir halıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdan soñra ilâm yarlığ-i şərif mühəbbət-nişan sultani oldur ki, bundan əqdəm siz qardaşımız milən uzun-uzaq barışıq bolub, ömür axırğaçə taymay turar içün barça mühəbbətlik sözlər milən səadətlü və şəvkətlü və şəcaətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan ali-şan, adalət-ünvan həzrətləriniñ name-i Hümayunları və mühəbbətlik sözləri və əhd və peymanları və bizim taqı mühəbbətnamə-i Hümayunımız birlə uluğ ilçi Böləkşah ağa zidə qadruhu cibərilgən irdi.

Siz qardaşımız taqı cibərgən xəzinə birlə uluğ ilçi və sipahiləriñüz dövlətlü qaşımızğa kəlüb, xəzinə təslim qılğanlarında bəz qüsur tabılub, niçə mənsəbli ağalarımızıñ tiyişləri tamam kəlməgən içün ilçi və sipahiñiz birlə söz-sav bolub, bir az sıysızlıq körgənləri, taqı çapqun elçimiz birlə barça sözümiz siz qardaşımız həzrətlərigə bildirilgən irdi.

Siz qardaşımız birlə əhd və peymanımızda turı və çin tabılur içün bu çaqğaçə sabır və aram itüb, turamız. Sizdən ilçi və xəbər kəlmədi. Ol səbəbdin halyə qıdvətül-əmasil qulumız Əbdülyəhya Çələbini cibərgənmiz.

Altmış kündə bizgə xəbər və cibərəcək xəzinə və böləkləriñüz və elçiləriñüz kəlmək kərəkdir və burunğı əhd və peyman üzrə Azavğa imdad itməy, ot-qurşun və barot və azuq birməy və qatnav itməy ant və peymanıñız üstündə çin və mühkəm tabılğaysız. Altmış kündə xəbər kəlməy və Azavğa qatnavıñız əksik bolmay oşulay qalur bolsa, ant siziñ ustüñüzdə qalur. Çin xəbər bildirgəysiz.

Oşulay bilgəysiz dib, xətt bitildi Cümadi-əl-axrı aynıñ əvəilində, tarix miñ qırq toquzda.

Bi-məqam Salğır-Ton Saray.İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 344-345).

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli ikinci yarlığı

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli ikinci yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 43” şifrəsi altında qeyd edilib.

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli ikinci yarlığının qısa məzmunu:

Məhəbbətnamə məktubu gətirən çar çaparları. Çarın kalğaya ötən il xəzinəni gətirən elçilərə edilmiş hörmətsizlik barədə şikayət. Elçilərə münasibətin düz olduğu barədə kalğanın sözləri. Kalğanın əski ənənəyə görə tatar əyanlarına göndərilən tiyişləri xatırlatması. Elçilərə münasibətin Dövlət Gəray Sultanın ölümündən sonra kalğalar üçün tərtib edilən dəftərlərin qüsurlu olmasından qaynaqlanması. Kalğanın bundan sonra elçilərə hörmətsizlik etməmək barədə öhdəliyi. Yeni dəftər. Ayrı-ayrı şəxslərə tiyişlərin göndərilməsindəki əksikliklər və müəyyən edilmiş tiyiş miqdarlarının əski qaydalara uyğun olması barədə kalğanın əmin etməsi. Kalğanın məktubunu aparan elçi Məmiş. Çarın tiyişlər göndərilməmişdən öncə elçilərinə söz güləşdirməməyi tapşırması barədə kalğanın çardan xahişi. Xəzinənin hazır olduğu barədə çarın çaparının gətirdiyi məlumat.

Çapar Qaytasın göndərilməsi. Can Teymur bəy Süləşin xəzinəni qəbul etməsi üçün elçi qismində almaşuva yollanması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və həm uluğ Qalğa Sultanı bolğan xələfüs-səlatinül-izəm, şərəfül-xəvaqinül-kiramül-müxtass biməzid, inayətül-məlikül-aləm, səadətlü və şəcaətlü və səxavətlü və məhəbətlü min uluğ Qağalğay nüsrət-aray İslam Gəray Sultan damül-izz vəl-ünvan həzrətlərimizdən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı bolğan qarındaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarığa köpdən köb səlam qılıb, nədir hâlıñız və həm xəttriñiz, yaxşımısız-xoşmısız dib, tatuv və mühəbbətlik birlə halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif mühəbbətrədif budır ki, halə çapqun elçiler bilə cibərgən mühəbbətnaməñüz kəlüb, vasıl bolub, məzmunında hər negə işar və ilam qılındı irsə barçası məlum-i şahanəmiz bolub, mundan burun ötkən sənəde xəzinə kəltürgən elçiləriñüzgə sıysızlıq və tarlıq qılınub və burunğı adətdən tışqarı on altı kişigə tiyiş alınubdır, elçigə siyaset olunmaq layiqmidir, cərm və günahı nədir dib, ilam qılıbsız.

Elçiñizgə hər nə sıysızlıq boldı irsə öz yamanlıqlarından bolğandır. Zira kim, mundan burun sizgə hər elçi bardıqça qədimdən tiyiş ala turğan kərək hərəm-i xassəmizdə bolğan biyimlərimiz və qızlarımız xanilər və xadim-ağamız və kərək tışarıda bolğan mənsəbli ağalarımız ismi və rəsmi birlə

dəftər-dəftər qılınub cibərgən irdi. Bizim birlə dostluq və qardaşlıq bolur bolsañuz, qədimdən tiyiş ala turğan kişilər bunlardır. Bu üslub üzrə cibərgəysiz.

Canibək Gəray Xan zamanında Dövlət Gəray Sultan ölgan soñ qalğa qullarınıñ tiyişlərini təbdil və təğyir idüb, bir yañlış dəftər cibərilgəndir. Dövlət Gəray Sultandan soñ kələn qalğalar zamanlarında tiyiş səbəbli ğavğa bolub və elçilərgə sıysızlıq bolğanı anıñ içündir. Şol yañlış dəftər mücibincə cibərməgəysiz. Halə dəftər qılub, cibərgənmiz əski dəftər surətidir. Anıñ mücibincə cibərgəysiz.

Bir taqı elçiləriñizgə tiyiş səbəbli sıysızlıq bolmağay irdi dib, ilam qılğan irdik.

Xəzinə bilə kəlgən naməñüzdə qanun-i qədim üzrə xəzinə və tiyişlərni əksiksiz cibərdik dib, ilam qılubsız. Bu tiyiş xüsusında elçiñizgə hər nə iş bolsa, özlərindən bolğandır. Zira ki, şol sizgə dəftər qılub, ısmar qılğan hərəm-i xassəmizdə bolğan biyimlərimizniñ və xadim və tışara qədimdən tiyiş ala turğan mənsəb sahibi ağalarımıznıñ tiyişlərin virməy və virdiklərini taqı əksik virüb, cəvr və cəfa və inad və müxalifət itkən səbəbli özlərinə sıysızlıq iş kəltürdilər. Yoqsa biz burunğı adətdən artuq Şahin Gəray Sultan və Hüsam Gəray Sultan kibi tiyiş aldurdığımız yoqdur. Ol altı kişi didikləri şol sizgə bildirgənmiz dəftərdə bolğan mənsəb sahibi ağalarımızdır. Anlarnıñ tiyişləri də burunğı adətdən artuq alınğan yoqdur. Mütəd-i qədim üzrə alınğandır. Bu xüsusda mundan burun barğan çapqun elçimiz Məmiş bilə cibərilgən naməmizdə ilam qılğan irdik. Dost və qardaş bolğuday bolsañuz xəzinə və tiyişlərni şol yañlış dəftər mücibincə cibərməy burunğı adətçə əksiksiz, həm qüsursız cibərgəy irdiñiz.

Taqı kəlgən elçiləriñizgə mühkəm tənbih və yasaq qılğay irdiñiz. Bir taqı şol tiyiş xüsusında alay-bulay söz və sav bolub ğavğa bolmağay irdi və tatuv-mühəbbətlik birlə ağalarımıznıñ tiyişləri virilüb, şol tiyiş səbəbli özlərigə sıysızlıq bolmağay irdi dib, ısmar qılğan irdik və halə çapqun kəlüb, qanun-i qədim üzrə xəzinə hazırdır, aldırasız dimək bilə burunğı adətçə işbu yıl çapqun elçimiz bolğan qıdvətül-əqran Qaytas zidə qadruhunı kün ilkəri cibərdik və Suleş oğlı Cantimur biyni qanun üzrə xəzinə almaşurğa təyin qıldıq. Həm barırğa buyurdıq. İmdi siz qardaşımız biy Mixayla Fyödoraviç həzrətləri səadətlü və şeəcaətlü Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmü’l-Mizan həzrətləri birlə və min uluğ Qağalğay nüsrətaray həzrətlərimiz birlə ömür axırğaçə uzun-uzaq dost və qardaş bolmaq muradıñız irsə, Xan ağaçamızıñ namə-i Hümayunlarında hər negə fərman və ısmar qıldılar irsə aməl və itibar qılğaysız. Xan həzrətləriniñ murad-i şəriflər nə ise bizim də muradımız oldur. Murad-i şərifləri üzrə hərekət idüb, bizim taqı naməmizdə ısmar qılğan sözlərimizgə aməl qılub, ömür axırğaçə dost və qardaş bilüb, dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bilgəysiz. Biz şol burunğı itkən ant üzərindəmiz. Siz taqı şol ant üzərində turub daim dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız.

Şulay bilgəysiz dib, xətt bitildi tarix miñ qırq toquz peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətində , Şəban aynıñ on beşində.

Bi-məqam Ordu Saray əl-məhrusə.

İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 345-347).

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1640-cı il tarixli üçüncü yarlığı

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1640-cu il tarixli üçüncü yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 49” şifrəsi altında qeyd edilib.

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli ikinci yarlığının qısa məzmunu:

Xan üçün xəzinənin çatdırılması. Kalğaya tabe olan vəzifəli şəxslər üçün tiyişlərin olmaması. Göndərilmiş tiyişlərdəki əksikliklər. Adların qeyd edildiyi dəftər. Çapar Mustafa Çələbinin çara məhəbbətnamə yarlığı ilə göndərilməsi. Çapar Canteymurun kalğanın çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Çardan dəftərdə qeyd edilən, fəqət çatışmayan tiyişlərin göndərilməsi barədə xahiş. Xan və kalğanın həmfikir olmaları.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və həm uluğ Qalğa Sultanı bolğan xələfüs-səlatinül-izəm, şərəfül-xəvaqinül-kiram, səadətlü və şəcaətlü və məhəbətlü min uluğ Qağalğay nüsrət-aray İslam Gəray Sultan damə fi hifz Rəbbəna əl-müstəan həzrətlərimizdən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı, qarındaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç və köb yerlərniñ də bolsa, hükümdarığa köpdən köb səlam qılıb, nədir hâlıñız və həm əhvalınınz, yaxşımısız-xoşmısız dib, halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra bədüs-səlâm ilam yarlığ-i şərif mühəbbətrədif budır ki, halyə bu yıl yibərilgən xəzinədən səadətlü Xan ağacamıznıñ xəzinələri özlərigə təslim olduqdan soñra min uluğ Qağalğay nüsret-aray həzrətlərimizniñ taqı xəzinə və tiyişləri qanun-ı qədim üzrə alınmaq lazım kəldikdə qədimdən tiyiş ala turğan mənsəbli ağalarımıznıñ tiyişləri yoqdur dib, elçi quluñız bu cəvabnı virmək birlə bizim antımız və şərtimiz və dost və qardaşlığımız qədimdən virilü kəlgən xəzinə və tiyişlər əksiksiz, həm qüsursız bit-tamam virilürsə, anıñ üzerinədir. Bu anə kəlincə Qalğa təvabi olan ağalarıñ mütad-i qədim üzrə tiyişləri bit-tamam virilüb, şimdi benüm zamanımda virilməy şöylə tiyişləri kəsilüb, qalursa, min taqı xəzinəmi almamdır dib, kəlgən xəzinəmizni almaduğımızda səadətlü və şəcaətlü ağaçamız Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri had zatında bu anədək tiyiş ala turğan adamlar şimdi almamaq və bizim zamanımızda tiyişləri kəsilüb, qalmaq və virilən tiyiş taqı nüqsan üzrə virilmək eyü degildir. Bu anə kəlincə bolğan barışıq və yarışıq və dost və qardaşlıqnıñ bozulmasına dəlalət ider. Ant bizim

üzərimizdə qalmasun. Bizgə tabi tiyişlərdə taqı əksik vardır. Bu iş elçidənmi bolğandır. Yoqsa burundənmi əksik çıqğandır. Qarındaşımz Xan və həm uluğ biy Mixayla Fyödoraviç həzrətlərigə mühəbbətnaməmiz xətt qılub, ilam qılalım, bizim birlə burunğılay ömür axırğaçə dost və qardaş bolğuday bolsalar, şol əksik kəlgən tiyişlərni birüb, yibərmək kərək taqı ömür ahırğaçə burunğılay dost və qardaş bolub, dostuna dost və düşmanıñızğa düşman bilmək kərək dib, əksik tiyişlərni ismi və rəsmi bilə dəftər idüb və barça cəvabların mühəbbətnamələrində xətt qılub, işbu barğan çapqun elçi qulları qıdvətül əqran Mustafa Çələbi zidə qadruhunı yibərdilər irsə, min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz taqı şol minval üzrə mühəbbətnaməmiz xətt qılub, işbu barğan çapqun elçimiz qıdvətül-əqran Cantimur zidə qadruhu bilə yibərdim. Vüsul bolduqda kərəkdir ki, səadətlü və şəcaətlü və məhəbətlü və ədalətlü ağaçamız Xan damül-izz vəl-ünvan həzrətləri birlə və min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz birlə burunğılay uzun-uzaq ömür axırğaçə dost və qardaş bolub, dostuñuzğa dost və düşməniñüzgə düşmən bolsun dir bolsañuz, səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə-i Hümayunlarında hər negə fərman və ısmar qıldılar irsə, əməl və itibar qılub, şol əksik bolğan tiyişlərni yibərdikləri dəftər mücibincə əksiksiz, həm qüsursız cibərgəysiz.

Taqı burunğılay dost və qardaş bolub, ömür axırğaçə dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bilgəysiz və bil-cümlə Xan ağaçamız həzrətləriniñ sözi və murad-i şərifləri nə isə, bizim taqı sözimiz və muradımız oldur və ant və şərtimiz taqı anıñ üzərinədir dostluq və qardaşlıq muradıñız irsə mütad-ı qədim bolğan tiyişlərni halə yibərilgən dəftər mücibincə əksiksiz, həm qüsursız yibərgəysiz vəl-hasıl muradıñız dostluqmıdır və ğüyri günəmidir, aşkari bəyan qılub, işbu barğan çabqun elçimizni əgləndirməy tutqavsız rəvan, təcil kün ilkəri yibərgəysiz.

Biz öz antımız və şərtimiz üstünə turdıq. Siz qardaşımız, taqı antıñız üstünə turub, qədimdən virilü kəlgən tiyişlərni əksiksiz, həm qüsursız yibərüb, burunğılay dost və qardaşlıqda bolub, ömür axırğaçə dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bilgəysiz dib, xətt bitildi Mühərrəm aynıñ əvaxirində, tarix biñ əlli peyğambərimiz Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətidə, taxtgahımız Aqməscid Sarayda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə.İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 347-349).

Kalğa İslam Gəray Sultanın Polşa kralı IV Vladislava ünvanlanmış 1640-cı il tarixli şərtnamə yarlığı

Kalğa İslam Gəray Sultanın Polşa kralı IV Vladislava ünvanlanmış 1640-cı il tarixli şərtnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 55” şifrəsi altında qeyd edilib.

Məktubun ünvanlandığı IV Vladislav 1633-1648 –ci illərdə Polşa kralı və Böyük Litva knyazı olmuş, bundan öncə, 1610-cu ildə isə Moskva hökmdarı

qismində and içmiş, fəqət bu vəzifəsini icra etmədiyi və Moskvaya getmədiyi üçün 1612-ci ildə bu vəzifədən azad edilmişdi. Bununla belə, 1613-cü ildən etibarən Moskva taxt-tacına Mixail Fyodroviç sahib olsa da, IV Vladislav 1634-cü ilə qədər Böyük Moskva knyazı titulunu özündə saxlamışdır.

Kalğa İslam Gəray Sultanın Polşa kralı IV Vladislava ünvanlanmış 1640-cı il tarixli şərtnamə yarlığının qısa məzmunu:

Əvvəlki xanlar Hacı Gəray Xan, Menqli Gəray Xan və Sahib Gəray Xanın dövründə Polşa ilə dostluq barədə and içilmişdir. Elçi Arlan ağanın əhdnamə və şərtnamə ilə yola düşməsi. Kalğanın uzunmüddətli dostluq barədə andı. Kalğanın Polşaya yürüş etməyəcəyi barədə öhdəliyi. Əvvəllər olduğu kimi illik xəzinə və hədiyyələrin göndərilməsi, çarın xanın yarlığına əməl etməsi barədə xahiş. Tatar elçilərinə hörmət, Polşa elçisinin Kırıma göndərilməsi. Kalğanın kraldan Dnepr kazaklarını daim nəzarətdə saxlamasının və onların xanın və Osmanlının torpaqlarına yürüşlərini önləməsini istəməsi. Ötən il kazakların şqayıqlarla dənizə çıxması və qarət halları.

Polşa kralı IV Vladislav

Ötənilki hədiyyələrdə əksiklik. Elçinin “hədiyyə edilən atın dişlərinə baxmazlar” deyərək, vəziyyətdən çıxması. Xanın əhdnaməsinə əməl edilməsi barədə xahiş. Tatar əyanlarının Polşaya yürüş etməyəcəkləri barədə kalğanın öhdəliyi. Kalğanın Krımda Polşa elçiləri və tacirləri üçün heç bir təhlükənin olmadığına əmin etməsi. Kalğanın kraldan niyyətini bildirməsini xahiş etməsi. Kalğanın xan və kral arasında dostluq üçün əlindən gələn hər şeyi etməyə hazır olması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin

İslam Gəray Sultan həzrətlərimiz. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı və həm uluğ Qalğa Sultanı bolğan xələfüs-səlatinül-izəm, şərəfül-xəvaqinül-kiram, səadətlü və şəcaətlü min Qağalğay İslam Gəray Sultan və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ və yüz on miñ tümənniñ həzrətlərimizdən uluğ Ordanıñ və uluğ Yurtnıñ və Lih məmləkətiniñ və Litvanıñ və Mazavisqanıñ və Jemudik və İflənsqanıñ və Kiyevsqanıñ və Poltasqanıñ və İsmalnasqanıñ və köb xristiyannıñ uluğ padişahı bolğan dördünci qıral qarındaşımız Vilâdislav və köb yerlərniñ də bolsa, hükümdarığa mühəbbətlik birlə səlam idüb, nədir hâlıñız və xətriñiz, yaxşımısız-xoşmısız dib, halıñız və həm xətriñiz sorağanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif mühəbbətrədif sultani budır ki, bundan əqdəm uluğ ucmaqlı əcdad-i əzəmim və aba-i kiramımız anarAllah mərqadəhum həzrətləri Hacı Gəray Xan və Meñli Gəray Xan və Sahib Gəray Xan iskənnəhüm Allah fi əl-fıras (?) əl-Cənab həzrətləri siziñ cəddıñuz Ağış qıral ilə əhd-iman və şərt-peyman idüb, dost ve qardaş bolğan səbəbli min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz dəxi ol ahud və şürut üzrə qaim və sabit bolub, işbu əhdnamə və şərtnaməmiz birlə uluğ elçimiz qıdvətül-əqran Arslan ağa zidə qadruhunı yibərüb, nədir halıñız və xətriñüz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorğanımızdan soñra səadətlü və şəcaətlü ağaçamız Xan-i ali-şan həzrətləriniñ əmr-i şərifləri və əhdnamə-i Hümayunlarında fərman buyurılan buyuruqları birlə əməl və murad-i şərifləri üzrə hərekət və qədimi tərəf-i Cengiziyə ayid olan xəzinə və hədayəyı bir vəch qanun-i qədim təkmil və tətmim irsal və isal olunursa, min qarındaşıñuz Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz taqı qədimi əqd və rəbt olunan ahud və şurut üzrə mühkəm turub və səadətlü və şəvkətlü və məhəbətlü və dövlətlü ağacamız Xan ali-şan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ əmr-i şərifləri [.....] uzun-uzaq dost ve qardaş bolub, turarmız. Dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bolub və ömür axırğaçə qaim bolub, buyurdum ki, vilayətiñüzgə cavlay barmamdır, xətriñüz xoş dutub, dostluq şəraitin və qardaşlıq mərasimin yerinə kətürüb, bir vəch qanun-i qədim uluğ xəzinə və hədayəyi yibərgəysiz.

Səadətlü ağacamız Xan damül-izz vəl-ünvan həzrətləri birlə qalay əhd-iman və şərt-peyman itdiñüz irsə ol əhud və şürut üzrə olduğumıza itimad idüb, ağacamız Xan həzrətləriniñ fərmanınça barça buyuruqlarına əməl qılub, hər yıl sain uluğ xəzinələrin virüb və ilçimizgə riayət qılub, uluğ ilçiñüzni yibərgəysiz və Özi Qazaqlarını və sair eşqıyalarıñuznı zəbt və mühkəm tənbih və yasaq qılğaysız kim, kərək bizim məmləkətimizgə və kərək Al-i Osman məmləkətlərinə qaradan və dəryadan bir vəchlə zərər və ziyan irişdirməgəylər və keçən səfər dəxi siz əhdiñüzgə durmay şayqañuz çıqub və qaradan kəlüb, mal alub və elçiñüz hədayəyi əksik virüb, bəxşişiñ yüzinə baqılmaz deyü, cəvab virdügiyçün idi.

Şimdən soñra haqlaşdıq bədə dost və qardaşuz. Siz əhdnamə-i Hümayunda olan söz üzrə turub, taymağaysız. Əhdimiz səadətlü və şəvkətlü ağacamız Xan xalidat-i xilafətəhü əli yövmül-Məhşər vl-Mizan həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunları üzrədir. Dostluq və qardaşlıq muradıñuz isə şol əhdnamə-i Hümayun mücibiylə əməl bolub, dostluq mərasimi və qardaşlıq şəraitni yerinə kətürgəysiz.

Taqı şol Qazaq əşqıyasına mühkəm tənbih və yasaq qılğaysız kim, min-bəd kərək qaradan və kərək dəryadan kəndi məmləkətimizgə və Al-i Osman məmləkətlərinə bir vəchlə zərər və ziyan irişdirməyə biz dəxi fərman-i şərifimiz birlə müstəhdəm və məmur olan bəklərimizgə və mirzələrimiz və Beş-Baş ağalarımızğa mühkəm tənbih və yasaq itmişüzdir. Siziñ köyləriñizgə və şəhirləriñizgə varmazlar və düşman bolmazlar və zərər-ziyan qılmazlar. Kərək əskər və Tatardan bir fərd varmaya deyü, tənbih itmişüzdir. Uzun-uzaq dost və qardaş boldıq, dostuñuzğa dost və düşməniñüzgə düşman bilgəysiz. Siziñ dostuñuz bizim dostumız və siziñ düşmanıñız bizim düşmanımızdır.

Siz qarındaşımız qıral zal-i dəvlət-mənal həzrətləri də bolsañuz, dostumuzğa dost və düşmanımızğa düşman bolğaysız və burunğı adetçə ilçiñüz və bazirgəniñüz Qırım Yurdına qorqısız kəlsünlər. İnşəAllah Təala, bizdən zərər və ziyan körməzlər.

Taqı hər nə söziñüz bar bolsa, min uluğ Qağalğay nüsrət-aray İslam Gəray Sultan həzrətlərimizgə bildirgəysiz. Muradıñuz üzrə səadətlü və əzəmətlü və dövlətlü və şövkətlü Xan damə mahfuzə fi savn əl-Məlikül-Mənnan həzrətlərinə ərz qılub, yaxşılıqğa və mühəbbətlikkə dəlalət qılamız. Dostluq içün can-başiylə çalışurmız. Sözimizdə mühkəm turub, mühəbbətlik birlə xətt yibərdik və dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bolub, turdıq, xətriñüzgə hiç nimərsə kəltürməgəysiz yaxşılıqda və dostluqda bolurmız. Siz qarındaşımız qıral həzrətləri də bolsañuz, dostluq nişanəsini və yaxşılıq mərasimini yerinə kətürüb, ömür axırğaçə dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız.

Şulay bilgâysiz dib, xətt bitildi baqı vəs-səlam ali min etbaəl-Xuday təhrira fi əvil şəhr-i Cümadiül-əvvəli min şühur sənə hamsin və əlf.

İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 349-351).

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1641-ci il tarixli dördüncü yarlığı

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1641-ci il tarixli dördüncü yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 56” şifrəsi altında qeyd edilib.

Kalğa İslam Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1639-cu il tarixli ikinci yarlığının qısa məzmunu:

Xəzinə və tiyişlər. Tiyiş dəftəri. Mustafa Çələbiyə dəfətər üzrə təqdim edilmiş xəzinə və tiyişin çatdırılması. Elçilər üçün qəbul. Kalğanın göstərişi ilə tiyişlərin

ünvanına çatdırılması. Kalğann oğlu, aktaçı və qapıçıbaşı üçün nəzərdə tutulmuş tiyişlərin əksik olması. Mixail Fyodroviçin andlna sadiq qalması. Çardan tiyişlərin gəlməsi, 5-6 kürkün əskik olması, kalğanın əksiklərin doldurulması barədə xahişi, xidmətlərinə görə aktaçı bəy və qapıçıbaşya samur və zərdəva tiyişlər. Çapar Hüseyn Çələbinin məhəbbətnamə yarlığı ilə göndərilməsi. Ana bəyim, kalğanın oğlu, qızları - xaniyələr və yeni doğulmuş oğlu və qızı üçün tiyişlərin göndərilməsinin istənməsi.

Azak kazaklarına yardım edilməməsi, onlara ərzaq və silah göndərilməməsi, xanın əmrlərinə əməl edilməsi barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:[......................................] mübarəkədə cibərgən xəzinə və tiyişlər

[..................] qılınub, ilam qılındı irsə, barçası məlum-i səadətimiz bolub, şol tilək və tələb bolğan tiyişlər sizgə cibərilgən dəftərçə, qayu dəftərçə mundan burun Mustafa Çələbi bilə cibərilgən dəftərçə xəzinə və tiyişlər kəlüb, biz taqı padişahanə körünüşimizgə alub, xəzinəmizni təslim itkən soñra ilçiləriñiz və sipahiləriñizgə burunğı adətçə sıyləb riayət qıldıq.

Taqı kəlgən tiyişlərni sahibli-sahibinə berürgə buyurduq. Tiyiş sahibi ağalarımız taqı kişilərin cibərüb, əmrimiz üzrə tiyişlərin mühəbbətlik birlə aldılar. Tiyiş xüsusında hiç nimərsə oxşavsız söz qılmadılar və lakin oğlumız Sultannıñ və aqtaçı bəkimiz və qapuçı başımız birər zərdəva və birər sırt tonları əski dəftərcə oq əksik kəlmək birlə anlarıñ tiyişləri şulay alınmay oq qaldı. Andan ötri elçiləriñizgə və sipahiləriñizgə bir söz-sav da itdirmədik, zira ki, qarındaşımız biy Mixayla Fyödraviç həzrətləri burunğı bolğan ant və şərt üstündə turub, ömür axırğaçə dost və qardaş bolur içün mundan burun tilək və tələb qılınğan tiyişlərni cibərgənimiz dəftərçə əksiksiz, həm qüsursız cibərdilər. Dört-beş tondan ötri dostluq və qardaşlığı bozmasdır. Ömür axırğaçə dost və qardaşmız anı taqı çapqun elçimiz birlə bildirəlim. Şol az-çoq qalğan tiyiş əksikni taqı tilək və tələb qılamız. Zinhar elçiñizgə bir oxşavsız söz-sav itməñiz dib, tiyiş əksik bolğan ağalarımızğa mühkəm tənbih və yasaq qıldıq.

Taqı mühəbbətlik və məvəddətlik birlə mühəbbətnaməmiz xətt qılub, burunğı adətçə siz qardaşımız biy Mixayla Fyödraviç həzrətlərigə işbu quşçı capqunımız bolğan qıdvətül-əqran xassə qullarımızdan Hüseyin Çələbi zidə qadruhunı yibərdüm ki, inşəAllahu Təala, vardıqda sözinə itimad qılub və kəndinə riayət idüb, səadətlü ve şəcaətlü və məhəbətlü Xan ağaçamız xalidat-i xilâfətühu əli yövmül-Vəidül-Mizan həzrətləriniñ və min uluğ Qağalğay nüsrət-aray İslam Gəray Sultan həzrətlərimizdən barğan mühəbbətnamə-i Hümayunımızı oqutdırub, hər negə fərman və ısamr qılındı irsə, əməl və itibar qılub və şol əksik bolğan tiyişlərni Xan ağaçamızıñ dəftəri mücibincə yibərürgə kün ilkərü buyurğay irdiñiz. Zira ki, şol tiyişləri əksik kəlgən aqtaçı bəkimiz və qapuçı başımızdan aşqı payəda bolğan ağalarımız və mənsəbli qullarımız zərdəva tiyiş alub, bunlar qarın almaq layıq tügüldir. Bizim bilə ömür axırğaçə uzun-uzaq dost və qardaş bolurday bolsañuz şuşbu iki ağamıznıñ birər zərdəva və birər sırt əksik kəlgən tonların tamam qılub, cibərürgə buyurğay irdiñüz dib, ötül qılamız.

Taqı mundan burun Qalğa bolğan qarındaşlarımıznıñ analarına ana biyim tiyişi birilə turğan ikəndir. Biz Qalğa bolğandan bərü anamıznıñ tiyiş berilməy kəsilüb, qaldı və barçası tursun mundan bizim anamıznıñ elçisi bolub, barğan kişilər anda elçi bolub, ton kiyərlər imiş, burundan adət imiş, imdi alay bolğan soñ elçisi elçi bolub, sıylənüb anamız tiyiş almamaqnı layıq körmədik əvəldən tiyiş virilmək adət bolsun-bolmasun, bu kərə siz qardaşımızdan tilək qılamız. Tiləgimiz rədd itməy cibərürgə buyurğay irdiñiz.

Taqı oğlumız Sultannıñ və qızımız xaniniñ tiyişlərin əksiksiz həm qüsursız cibərgəy irdiñiz və halə dünyaya bir oğlumız və bir qızımız kəlgəndir, alarğa da siz qarındaşımızdan yeñidən tiyiş tilək qılamız tiləgimiz qəbul qılub, oğlumuzğa zərdəva tiyiş və iki qızımızğa sırt tiyiş cibərürgə buyurğay irdiñiz.

Taqı Azav Qazağına zahirə və cəbəxanə və inşəAllahu Təala, dövlət və səadət birlə üzerine barğanımızda bir vəchlə imdad qılmay ömür axırğaçə dost və qardaş və burunğıdan ziyadə mühəbbət və məvəddət üzrə bolub, bizni taqı dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bilgəysiz və səadətlü Xan ağaçamızıñ namə-i Hümayunlarında matladan maqataa varınca hər negə ısmar və fərman buyurdılar irsə əməl və itibar qılğaysız. Xan ağaçamızıñ sözi bizim sözimizdir və ant və şərtimiz anıñ üzərinədir.

Şulay bilüb, dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız dib, xətt bitildi Zilqədə aynıñ əvvəlində tarix biñ əlli həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa peyğəmbərimiziñ hicrətidə taxtgahımız Ordı Sarayda.

Bi-məqam Ordı Saray əl-məhrusə.İslam Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 351-353).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1642-ci il tarixli birinci yarlığı

Yarlıqları dövrümüzədək yetişmiş kalğalardan biri də Kalğa Fəth Gəray Sultandır. Ondan dövrümüzədək 7 yarlıq yetişib. Bunlardan 6-sı Moskva çarı Mixail Fyodroviçə, 1-i isə Polşa kralı Vladislava ünvanlanmışdır. Bu yarlıqlardan birincisi 1642-ci il tarixində qələmə alınıb və Moskva çarına ünvanlanıb. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 63” şifrəsi altında qeyd edilib.

Məlimat üçün bildirək ki, I Fəth Gəray Xanın nəvəsi, Çoban Dövlət Gəray Sultanın oğlu Fətih Gəray Sultan 1641-1644 –cü illərdə Uluq Ordanın (Turanın) kalğası olub.

Yarlığının qısa məzmunu:Çarın elçisinin məhəbbətnamə məktubu ilə Krıma gəlməsi və hədiyyələr

gətirməsi. Çarın məktubunda kalğa tərəfindən ona göndərilmiş yarlıqda “aləm-pənah” titulunun olmamasından və ona “buyurdum” deyə əmr edilməsindən incikliyini bildirməsi. Kalğanın ona yarlıqların yazılmasında əski zamanlardan qəbul edilmiş protokol qaydasının (qaidə-i qədim) mövcudluğunu xatırlatması. Kalğanın çarla dostluq naminə “ilam yarlığ” (fərman) və «buyurdum» kəlməmələrini yazmamağa razı olması. Elçilərin “aləm-pənah” titulu məsələsində dirənmələri. Bu ifadənin işlənməsinin qeyri-mümkünlüyü. Çarın Don kazaklarının

Azak qalasından çıxarıldığını, onlara bu barədə fərman göndərildiyini, Azaka ərzaq və silah yardımının dayandırıldığını bildirməsi.

Don kazaklarının xan torpaqlarına yürüşləri və oradan da üzlərini Osmanlı ərazilərinə tutmaları. Kalğanın onları cəzalandırmaq və nəzarətə ggötürmək barədə xahişi və Dnestr kazakları üzərində ciddi nəzarət edən, onların quldurluğunun qarşısını alan Polşa kralını misal çəkməsi. Kalğanın Beş Baş noqaylarının çar torpaqlarına yqrqşləri və qarətləri barədə xəbərsiz olduğunu söyləməsi. Quldurları cəzalandıracağına və alınmış əsiri Canteymur bəy Süleş vasitəsilə geri qaytaracağına söz verməsi. Çarın elçilərinin qəbul edilməsi. Xanın onlara altun baysalı şərtnamə təqdim etməsi və kalğanın elçilər qarşısında and içməsi.

Kalğanın baş elçi Seyid bəy ...... vasitəsilə çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Xəzinənin, qoltqa, nüqarat axça və salam böləklərinin çatdırılması barədə xahiş. Hərəmdəki qadınlar, ağalar və nökərlər üçün tiyiş. Çarın elçiləri ilə öncəki kalğalar zamanı göndərilən tiyişlərin miqdarı və təyinatı barədə mübahisə. Bahadır Gəray Xanın dəftəri. Kalğanın üç xidmətçisi – aktaçı bəy, qapıçıbaşı və dəftərdar üçün tiyişlərin qüsyesuz olması tələbi. Kalğanın ailəsinin 9 fərdi üçün yeni tiyişlər. Çarın elçi və tacirlərinin xana aid torpaqlarda sərbəst dolaşa biləcəkləri barədə kalğanın vədi.

Yarlığın orijinal mətni:Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb [..........................................] Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və həm uluğ Qağalğa Sultanı bolğan səadətlü və şəcaətlü və mühəbbətlü min uluğ Qağalğay Fəth Gəray Sultan həzrətleərimizdən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Təxt-i Masqvanıñ [............................] xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa hükümdarığa köbdən köb səlam qılub, halıñız və xətriñüz sorağanımızdan soñra şulay məlumalrı bolğay kim, halyə çapqunları bilə cibərilgən bölək və mühəbbətnamələriñiz kəlüb, bizgə vasıl və təslim və mühəbbətnaməñüzdə hər negə xətt qıldıñız irsə barçası məlum-i səadətimiz boldı.

Xan-i əzamliq isim-i şərifimizni layıqımızçə “aləm-pənah” dip yazmaysız və həm “ilam yarlığ-i şərif” və “buyurdum” dib, yazasız deyü, ilam qılubsız. Biz mühəbbətnamələrimizdə yazdığımız əcdad-i izəm və aba-i kiramımız zamanından bərü yazıla kəlgən qaidə üzərinədir. Nihayət mertəbə şimdi bunlarnı ilam və tilək itkəniñiz səbəbli xətriñüz körüb, əslaf kiramımızdan ziyadə dost və qardaş və mühəbbət bolur içün qaide-i qədim bolğan “ilâm yarlığ-i şərif” və “buyurdum” ədaların fərağat eylədik. Ol xüsusda xətriñiz xoş dutub, daim dostluq və mühəbbətlikdə bolğaysız. Və lakin bu “aləm-pənah” xüsusıyçün elçiləriñiz köb inad itdilər. Ol bolaçaq iş degildir. Bizdən burunğılar itməgən işni şimdi biz itmək və qaidə-i qədimi bozmaq ol layıq degildir və həm ayibdir. Ol xüsus içün oxşavsız təklif qılmağaysız və Azav içün Tın Qazaqlarına yarlığımıznı cibərüb, Azavdan çıqardıq və barut və qurşun və zahirə bermədik və hiç türlük imdad qılmadıq dimişsiz. Gerçi bu yıl Azavnı boş tabdıq, amma tamam yapdırub, kəlgənimizdən soñra

artımızdan Tın Qazaqlarıñuz kəlüb, dəñiz yalısında bolğan [...] namında bir uluğ köyimizni urub və barça malların və mənallrın alub və altmış-yetmiş sipahi qullarımnı əsir və tutsaq düşürdükden soñra doymalıqların, kirü cibərüb və özleri ötə yaqaya, Al-i Osman padişahnıñ məmləketlərin çapmağa ketdilər.

Kərək bizgə və kərək Al-i Osman padişahına sürətə dostluq yüzin köstərüb, bulay iş itdirmək və haramzadəniñ haqqından kəlüp, zəbt etməmək bu dostluqğa layiq iş degildir. Lih qıralı bizim bilə və Al-i Osman padişahı bilə barışmaq murad itdi irsə, otuz-qırq biñ Özi Qazağnı Özidən kətürüb, itaət etmegənlərni qılıçdan keçirüb və Qara Dəñizgə bir küçük çərnuh birgə düşürmədi və Qazaqnıñ adın və sanın belgisiz etüb, mühkəm zəbt eylədi. Dostluq və barışıqlıq bulay bolur. Siz taqı dostluq və qardaşlıq muradıñuz bolsa, şulay zəbt və haramzadəniñ haqqından kəlüb, itaət itmegənlərni qılıçdan keçirüb, özgələrinə ibrət etmək kərəksiz ki, barışıqlıq və dost və mühəbbətlik istihkamın bola.

Mundan burun Noğay Beş-Baş bizdən izinsiz və bizim andan əsla xəbər və agahımız yoq ikən sizniñ çet qalalarıñızğa barub və az-çoq doymalıq idüb, siz bizgə bildirdiñiz irsa, ol Noğay qəvmi nə əsli qəvmdir, siz öziñiz yaxşı bilürsiz, göñlü tiləsə bizim dinimizdə və tiləməsə özgə dində bola turğan bir alay xalq idi. Alay da bolsa, bizdən izinsiz barğan içün özləriniñ haqqından kəlüb və kəltürgən əsirlerin qollarından alub, siziñ birlə dostluq və mühəbbətlik xətriyiçün on qədər əsirni Suleş oğlı Cantimur biy bilə kirü, vilayətiñüzgə cibərürgə buyurub, səadətlü və şəcaatlü Xan ağaçamız ilçiləriñizni çağırub körünüşlərinə alub və didar-i şəriflərin köstərüb, adet-i qədim üzrə sıyləb və riayet və hürmət qılub, burunğı bolğan əhud və şürut üzrə altun baysalı şərtname birlə Quran-i Əzim üstündən ant və şərt qılub, Cantimur biyni xəzinə almaşuvğa həm barurğa buyurub, uluğ elçilərin təyin qılub, yibərdilər irsə, min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz taqı elçiñizni körünüşimizgə alub və didar-i şərifimizni köstərüb və adət-i qədim üzrə riayət və hürmət qılub və elçiləriñiz aldında Xan ağaçamızıñ itdügi əhd və yəmin üzrə Quran-i Əzim üstündən ant və yəmin idüb, əməkdarlarımızdan işbu baş elçimiz bolğan qıdvətül-əqran Seyyid bik zidə qadruhunı təyin və irsal eylədik. Vüsulında kərəkdir ki, səadətlü və şəcaətlü Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Mizan həzrətleriniñ və min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimizniñ mühəbbətnamə-i Hümayunlarımıza hər negə yazub və ısmar qılındı irsə, əməl və iribar qılub, hər yıl sayın cibərə turğan uluğ xəzinə və köb qolqamıznı və nüqarat aqça və səlam böləklərimizni və hərəm-i xassəmizdə bolğan biyimlərimiz və xadim ağamıznıñ və tışarıda mənsubdə bolğan barça ağalarımıznıñ və yaqın qullarımıznıñ tiyişlərin burunğı adetçə bittamam berüb, cibərgəysiz. Taqı dost və qardaş bolub, ömür axırğaçə dostluqda və mühəbbətlikdə bolğaysız.

Taqı mundan burun bir qaç Qalğa ağaçalarımız zamanlarında yaqın qullarınıñ və ağalarınıñ tiyişləriyçün hər yıl sayın xəzinə kəldikçə ğavğa və nəza ve ol tiyiş səbəbli elçileriñizgə niçə sıysızlıqlar və xorluqlar bolur ikəndir, soñra Bahadır Gəray Xan ağaçay mərhum hər xəzinə kəldikçə bulay ğavğa

bolmaq eyü degildir dib, Qalğa və Nuraddin qapusında bolğan ağalarnı dəfter qılub, cibərgəndə siz qardaşımız ikinçi xəzinə kəldikdə barçasınıñ tiyişlərin mundan cibərilgən dəftər mücibinçə cibərüb və Qalğa qapusında aqtaçı bək və qapuçı başı və dəftərdara - bunlarıñ əvəldən tiyişləri budır, əski tiyişni artdırmaq olmaz dib, anlarğa beşər ton cibərüb və qalanlarına dəftər mücibinçə cibərgəniñizdə az-çoq nəsnə içün yenə ğavğa bolmasun, bu üç qulumızıñ da tiyişlərin tamam cibergəy irdiñiz dib, mərhum ağaçamız Xan və Qalğa İslam Gəray Sultan ağaçamız tilək və tələb itkənlərində ötkən sene çapqun elçi bolub, barub kelgən Mahmud birlə cibərilgən mühəbbətnaməñüzdə ol üç kişiniñ də tiyişlərin tamam cibərürgə buyurduq digən ikənsiz.

Şimdi kəlgən xəzinədə tamam çıqğanmıdır-degilmidir bilmezmiz. Əgər tamam isə, dostluq şərtni yerinə kəltürübsiz və çıqmağan irsə şol üç kişiniñ tiyişlərni tamam cibərgəysiz ki, bir taqı ol tiyiş səbəbli bir ğavğa və nəza və elçiləriñizgə burunğılay sıysızlıq bolmağay irdi və dostluq və qardaşlıq və aramızda mühəbbət və məvəddətimiz künden-küngə artuq bolğay irdi dib, cəhd qılamız.

Taqı siz qardaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç həzrətlərindən validəmiz ana-biyimgə və avratımız iki biyimgə və oğullarımız Dövlət Gəray Sultan və İnayət Gəray Sultan və Əzəmət Gəray Sultanğa və qızlarımız iki xaniygə və qız qardaşımız oğlı Bahadırşah Mırzə - bu zikr bolğan toquz kimsəgə yeñidən tiyiş tilək və tələb qılamız. Tiləgimiz rəd itməy qəbul qılub, məzkürlərgə yeñidən tiyiş yibərürgə buyurğay irdiñiz. Taqı daim dostluqda bolub, ömür axırğaçə dost və qardaş bolğay irdiñiz. Vəl-hasıl, kərək səadətlü Xan ağacamız həzrətləri birlə və kərək min uluğ Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimiz bilə dost və qardaş bolğuday bolsañzuz. Mütad-i qədim bolğan uluğ xəzinə və köb qolqa və nüqarat aqçamıznı və hərəm-i xassəmizdə bolğan biyimlər və xadim ağa və yaqın kişilərimiz və ağalarımıznıñ tiyişlərin əksiksiz, həm qüsursız cibərüb, taqı aqtacı bigimiz ve qapu başımız və dəftərdarımıznıñ tiyişləriniñ əksiklərin tamam cibərürgə buyurub və Tın Qazaqlarıñız bu sənə çabub [...] nam köyimizdən tüşürüb və əsir qılub, alub ketkən tutsaqlarnı qollarından alub, bu canibə köndərüb, taqı ol haramzadələrniñ mühkəm haqlarından kəlüb və itaət itkənlərni sairə ibrət içün qılıçdan keçürüb, şulay tənbih və yasaq itkəysiz ki, minbəd Qara Dəñizgə Tın Qazağından bir danə şayqa çıqmağay irdi və mundan soñra şol Tın Qazaqlarıñız zəbt qılmay bir danə şayqa Qara Dəñizgə çıqar bolsa, şol Qazaqlarıñız səbəbli kərək Al-i Osman padişahı birlə və kərək bizim birlə barışıqlıq və dost və qardaşlıq bozulub və biz taqı Beş-Başımız zəbt qılmay bildigimiz işlətmək müqərrardır. Şol Tın Qazaqlarıñız səbəbli aralıqda suvuqluq bolmağay irdi və qədimdən bolğan dostluq və mühəbbətlik bizim zamanımızda bozulmağay irdi və iki yurtnıñ rəayə və bərayəsi zamanımızda tinç və rahat bolğay irdi dib, kün ilkəri siz qarındaşımızğa bildirdik.

Dost və qardaş bolmaq muradıñuz bolsa, namə-i Hümayunımızda xətt qılğan hər sözimizgə əməl qılub və her sözimiz yerinə kətürüb və yeñidən tilək qılğan tiyişlərni rəd itməy qəbul qılğaysız. Taqı elçiñüz birlə bazirgənləriñiz

Qırımğa ziyansız və zərərsız kəlsün-ketsün, hiç bir türlük və hiç bir yerden kimsənə küç və zəhmət qılmazdır. Bi və şirasında və kar və kəsblərində bolsunlar.

Biz öz antımız və şərtimiz usündə turub, hər sözimizni və hər muradımıznı mühəbbətnaməmiz xətt qılub. Bildirdik. Siz qardaşımız dəxi mühəbbətnamələrimiz mücibinçə əməl qılub, dost və qardaş bolub, bizni taqı ömür axırğaçə dost və qardaş bilüb, dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bilgəysiz dib, xətt bitildi Rəcəb aynıñ on bəşidə, tarix biñ əlli iki peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətidə taxtgâhımız Aqməscid Sarayda.

Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan.Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017,

s. 353-357).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Polşa kralı Vladislava ünvanlanmış 1642-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Fəth Gəray Sultanın dövrümüzədək yetişmiş 7 yarlığından 2-si Polşa kralı Vladislava ünvanlanmışdır. Bu məhəbbətnamə yarlığı 1642-ci il tarixində qələmə alınıb və Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 68” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Kralın elçilərinin Kırıma gələrək xəzinə və kraldan məhəbbətnamə məktubunu

çatdırması. Xanın elçisi İbrahim Mirzənin krala məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Kalğanın məhəbbətnamə yarlığı ilə krala göndərdiyi elçi. Kalğanın krakdan xanın əhdnamədəki buyuruqlarına tabe olmasını istəməsi. Xəzinə və hədiyyələrin tam və qüsursuz göndərilməsi barədə xahiş. Kralın andına sadiq qaldıqca onun torpaqların yayar zadəganları tərəfindən heç bir zərər və ziyan vurulmayacağı barədə kalğanın öhdəliyi. Kalğanın kraldan Fərəhabad dışında otaran naxır və sürüləri qaçıran və xana ziyan vuran Dnepr kazaklarını nəzarətdə saxıamasını və cəzalandırmasını tələb etməsi. Kralın elçi və tacirlərinə sərbəst dolaşma imkanı.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Fəth Gəray Sultan həzrətləri. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və tümən yüz on miñniñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və həm uluğ xanı bolğan Fəridun fer-kihsar və qədr Qırım Xanı Mühəmməd Gəray Xan ibn Səlamət Gəray Xan ibn Dövlət Gəray Xan ədəm-Allahu Təala ömrühu və nəsr evliya-i əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ uluğ Qalğası bolğan min uluğ Qağalğay nüsrət-aray Fəth Gəray Sultan damə ləhu əl-izz vəl-ünvan həzrətlərimizdən Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və

Jimudnıñ və İflənsqanıñ və Kiyevsqanıñ və Polsqanıñ və İsmalinsqanıñ və Çerniqavnıñ və Şivedsqanıñ və Ğusqanıñ və Lidansqanıñ və Lih vilâyətniñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı və həm uluğ qıralı mühəbbətlü dostumuz və qardaşımuz Viladislav və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarı qarındaşımız qıral zal-i dövlət-mənal müsalahat-iştimal damə müsalahata əli yövmüs-Sual həzrətlərigə mühəbbətlik birlə köbdən köb səlam qılub, nədir halıñız, yaxşımısız-xoşmısız, daim safada olasız dib, hal və xətrələrin sorğanımızdan soñra dostluğa layıq səlam-səlamət rəsan sultani ve qardaşlığa müvəffıq pəyam məvəddət-nümay bünyanı iblağiylə məlumları ola kim, bundan əqdəm bu sal-i fərhandə fal və bu sənə-i məymənət iştimalda qüvvət biñ ilə köndərdigiñiz xəzinə və elçiñüz və mühəbbətnaməñüz vasıl və təslim olunduqdan soñra kələn elçiləriñüz qanun-i qədim üzrə riayət və hürmət olunub, səadətlü və şövkətlü Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan ağaçay həzrətləri və min uluğ Qağalğay nüsrət-aray Fəth Gəray Sultan həzrətlərimiz siz qardaşımız qıral müsəlahat-iştimal həzrətləri bilə əslaf-i kiramımızdan ziyadə dost ve qardaş bolur içün elçiñüzi əgləndirməyüb, körünüş virilüb və riayət birlə yollanub, səadətlü və dövlətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ uluğ elçisi İbrahim Mirzə təyin olunub, siz qardaşımıza mühəbbətnamə və səlamları irsal olunmağlə tərəf-i pür-şərifimizdən dəxi mühəbbətnaməmiz ilə ilçimiz qıdvətül-əqran [......] zidə qadruhu təyin və irsal qılınmışdır. Vüsulında kərəkdir ki, səadətlü və şəcaətlü ağaçamız Xan-i ali-məqam həzrətlərinniñ əhdnamə-i Hümayunlarında fərman buyurılan buyuruqlarıylə əməl və murad-i şərifləri üzrə hərəkət və qədimiy tərəf-i Cengiziyə ayid olan xəzinə və hədayəyi bir vəch qanun-i qədim təkmil və tətmim irsal və isal olunursa, min qardaşıñuz Qağalğay nüsrət-aray Fəth Gəray Sultan hazrətlərimiz dəxi qədimiy əqd və rəbt olunan əhd və şərt üzrə mühkəm turub, səadətlü və şəvkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ əmr-i şərifləri üzrə uzun-uzaq dostuñuza dost və düşmanıñuza düşman bolub, turarmız və ol əhud və şərut üzərə qaim və sabit olub, vilayətiñüzgə cavlay barmamdır və bir vəchlə zərər və ziyan qılmamdır.

Qırım bəkləri və mirzələrinə və Tatar və Noğay əskərlərimizə və Beş-Baş ağalarımıza ziyadə tənbih və yasaq qılmışuzdır ki, hiç bir tarixdə böylə zəbt olunmış degildir. Siziñ vilayətiñüzgə və köy və kəntləriñüzgə və şəhirləriñizgə varmazlar, düşman olmazlar və zərər və ziyan qılmazlar. Və lakin Özi Qazağın və haramzadəsin zəbt itmədiñiz, hər zaman kəlüb mal sürmədən və Fərahkerman tışarısında olan rəaya və bərayaya zərar və ziyan itmədən halı degillərdir.

Siziñ bu xüsusdan xəbər və agâhıñuz varmıdır, yoqmıdır bilməzüz. Siziñ rəy və mərifətiñüzlə ise, eyü iş degildir. Umarız ki, ol məqulə xilaf sülh və salah və müğayir fuz fe fəlah vazi idən əşqıyanıñ ibrət-i aləm içün haqqından kəlüb və mühkəm zəbt və siyasət idüb, əhdnamə-i Hümayun padişahı üzrə riayət və bu tərəfə irsali lazım kələn hədayə və səlamıñuzı vəqt və zamanıylə irsal və isal idəsiz və elçiñüz ilə bazirgənləriñüz zərər və ziyansız kəlsün-kətsün. Bir yerdən zərər və ziyan olmaz.

Hasil-i kəlam dostluq ve qardaşlıq muradıñuz isə, səadətlü və adalətlü Xan ağaçay həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında təhrir və təstir buyurulduğı üzrə əməl və itibar idüb, dostluq və qardaşlıq şəraitin yerinə kətürüb, ömür axırğaçə uzun-uzaq dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız. Fəmma şol bais nəqs sülh və salah olan Qazaq əşqıyasınıñ haqlarından kəlüb, zəbt və rəbt itməgə sıy və ihtimam idəsiz. Ta kim iki yurtnıñ və iki vilayətin rəaya və bərayası zaman-i ədalətimizdə rahat və tinç olub, sabah və masa sizə və bizə xeyir dualar idüb, kəndi hallərində və kar və kəsblərində olalar.

Biz kəndi əhdimizə və şərtımız üstündə turub, Tatar və Noğay əskərimizi və Beş-Baş ağalarımızı mühkəm zəbt qılğanmız. Siz dəxi dostluq şəraitni və qardaşlıq mərasimni yerinə kətürüb, daim dostluq və qardaşlıqda bolğaysız.

Şulay bilgəysiz dib, xətt bitildi Şaban aynıñ axırında, tarix miñ əlli iki peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətidə, taxtgahımız Aqməscid Sarayda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə. Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 357-359).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-ci il tarixli ikinci yarlığı

Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-cü il tarixli ikinci yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 75” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Qaraş Mirzənin bir neçə tatar və noqayla birlikdə Kırımdan Azaka səfər

bəhanəsi ilə talançılığı. Talana görə cəza. Xanın baş verənləri anlatmaq məqsədilə çara göndərdiyi elçi. Kalğanın elçisi İvazın çara məhəbbətnamə yarlığını aparması. Kalğanın başqalarına körk olsun deyə, talançıların cəzalandırıldığı barədə çarı məlumatlandırması.

Yarlığın orijinal mətni:Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ ve sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və Qırım Xanı bolğan səadətlü və ədaletlü və səxavətlü Mühəmməd Gəray Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ uluğ qardaşı və həm Qalğa Sultanı bolğan xaləfüs-səlatinül-izam şərəfül-xəvaqinül kiram zül-qədir vəl-ihtiramül-mühtass bi-məzid inayətül-məlikül mənnan səadətlü və məhəbətlü Qalğay Fəth Gəray Sultan ədəm-Allahu ömrühu və dövlətühu əli yövmül-Məhşər vəl-Mizan həzrətleərimizdən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Təxt-i Masqvanıñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı qarındaşımız xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa hükümdarığa köbdən köb səlam qılub, nədir halıñız,

həm əhvalınız, yaxşımısız-xoşmısız dib, halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra dostluqğa layiq səlam-səlamət rəsan sultanı və qardaşluğa münasib pəyam məsərrət-nümay bünyanı ibləğiylə ilam və inhay sultani budır ki, vilayətimiz əşqıyasından Qaraş Mirzə namında bir şaqi bir qaç Tatar və Noğay haramzadələrin kəndüye uydurub, Azağa varurım deyü, Qırımdan çıqub, kidüb, səadətlü və ədalətlü və şəcaətlü Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Mizan ağaçay həzrətlərindən və min uluğ Qağalğay nüsrət-aray Fəth Gəray Sultan həzrətlərimizdən dəstursiz siziñ sərhədlərı\iñiz urmağlə xilaf sülh-salah iş itdügi içün ənva həqarət və siyasət idüb, müstəhaq olduğı üzrə cəza və səzaların buldırub, əvvəlki əhdimiz əhddir deyü, səadətlü Xan ağaçay həzrətləri əhvalı ilam içün çapqun elçilərin köndərmələriylə biz dəxi mühəbbətnamə xətt qılub, əvvəlki olan əhud və şürut üzrə sabit və qaim bolub, turub, işbu çapqun elçimiz bolğan qıdvətül əqran İvaz zidə qadruhunı köndərdik ki, ol xüsusda xətriñiz xoş dutub, ələm çəkməyəsiz.

Yurt hırsızsız olmaz, bu məquləyə vücud virməyəsiz. Bir alay haramzadə hırsızlar imiş itdilər isə, cəzaların buldılar və sairə ibrət içün haqlarından kəlinmişdir və vilayətimizdə dəllallar nida itdirüb, ol məqulə əşqıya və haramzadələrə ziyadə tənbih və təkid olunmışdır. Xətriñiz xoş dutasız, min-bəd bir dəxi böylə iş olmazdır. Müqəddəmə olan əhud və şürut üzərindəyüz. Siz dəxi şol əhud və şürut üzərində mühkəm durub, daim dostluqda və qardaşlıqda bolub, min uluğ Qağalğay nüsrət-aray Fəth Gəray Sultan həzrətlərimizni ömür axırğaçə dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa duşman bilgəysiz dib, xətt bitildi Rəbiül-axir aynıñ onınçı künündə, tarix biñ əlli üç sənəsi peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa hicrətidə, taxtgâhımız Aqməscid Sarayda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusəFəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 359-360).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-ci il tarixli üçüncü yarlığı

Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-cü il tarixli üçüncü yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 81” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Çarın elçilərinin məhəbbətnamə ilə Kırıma gəlmələri, çarın məktubda xəzinə

və tiyişlərin hazır olduğunu bildirməsi. Mühəmmədşah bəy Süleşin almaşuva göndərilməsi. Muradşah Mirzənin daimi elçi təyin edilməsi. Kalğanın daimi elçisi Rəcəb bəyin çara məhəbbətnamə yarlığı ilə göndərilməsi. Daha əvvəl çarın xəzinəni gətirmiş elçisinə xoş münasibət göstərildiyi barədə kalğanın əmini. Aktaçı bəy və qapıçıbaşı üçün göndərilmiş tiyişlərdəki əksiklik. Quldurların xan torpaqlarından çar torpaqlarına keçib talançılıq etmələri. Onların tapılması və aldıqları üç əsirin çara qaytarılması. Xəzinə, tiyiş və böləklərin tam və qüsursuz göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ ve sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və səadətlü və şəcaətlü Qırım Xanı bolğan Mühəmməd Gəray Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül- Məhşər vəl-Mizan həzrətləriniñ uluğ qardaşı və həm uluğ Qalğa Sultanı bolğan min uluğ Qalğay Fəth Gəray Sultan damə ləh əl-izz vəl-ünvan həzrətleərimizdən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Təxt-i Masqvanıñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç qardaşımız həzrətləri və köb məmləkətlerniñ də bolsa hükümdarığa köbdən köb səlam qılub, nədir halıñız, həm əhvalınız, yaxşımısız-xoşmısız dib, halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra dostluqğa layiq səlam-səlamət rəsan sultanı və qardaşluğa münasib pəyam məsərrət-nümay bünyanı budır ki, halyə siz qardaşımız uluğ padişahdan çapqun elçilər kəlüb və mühəbbətnamələriñizni berüb, mühəbbətnaməñüzdə hər negə xətt qılındı irsə, barçası məlumımız bolub, adət-i qədim üzrə xəzinə və tiyişlər hazırdır dimək bilə səadətlü Xan-i əzim ali-şan ağacayımız həzrətləri burunğı bolğan ant və şərt üstündə mühkəm və turı taymay turub, munda bolğan uluğ elçiñüz və sipahiləriñüzgə burunğı adətçə sıy və riayət qılub, Suleş oğlı Mühəmmədşah biyni almaşuvğa buyurub, qıdvətül-əmasil vəl-əqran Muradşah Mırzə qullarını yatur elçi təyin qıldılar irsə, min uluğ padişah, həm uluğ Qalğay nüsrət-aray Fəth Gəray Sultan həzrətlərimiz taqı burunğı əhdnamə-i Hümayunda yazılğan barça əhd və şərt üstündə mühkəm və turı taymay turub, mühəbbətnamə xəttimiz bilə işbu yatur elçimiz bolğan qıdvətül-əqran Rəcəb bik zidə qadruhunı cibərdik.

Siz qardaşımız bolsañuz, burunğı itkən əhud və şərut üstündə mühkəm taymay turub, daim dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız və biz qardaşıñızdan hiç xilâf bolmasdır sözlərimiz üstündə antımız ant və sözimiz birdir və mundan burun xəzinə kəltürgən uluğ elçiñüz və sipahiləriñüzgə hiç cəfa və sıysızlıq qılub, dəftərdən aşa hiç nimərsə sorağanımız yoqdur.

Aqtaçı biyimiz və qapuçı başımıznıñ tiyişləri əksik kəlgən irdi. Siz uluğ padişah qarındaşımıznıñ arzın və hürmətin riayət qılub, ilçiñüz və sipahiləriñüzgə alay sıysızlıq və tarlıq itdirmədik. Siz qarındaşımızğa mundan burun cibərilgən mühəbbətnamə-i Hümayunlarımızda xətt qılub, tələb qılğan irdik, imdi siz qarındaşımız uluğ padişah da bolsañuz, şol əksik kəlgən tiyişlərni tamam cibərürgə buyurub, dostluq və qardaşlıqda bolğay irdiñiz.

Taqı səadətlü və şəcaətlü Xan ağaçamızdan və bizdən destursiz vilayətiñüzgə barğan haramzadələr nə səbəbdən barğanı və alarğa da bolsa, köb bəlalar kəlgəndir və ol esirlərdən hər biri bir yergə tüşüb, sizdən xəbər kiç kəlgən səbəbli halə izlətüb, qolğa tüşkəndin üç əsir qaytarub cibərilgəndir və siz də bolsañuz anı mühəbbətlikkə qəbul qılğay irdiñiz və barça xəzinə və böləklərni və cümlə tiyişlərni hiç qüsursız cibərüb, daim dostluqda və

qardaşlıqda bolğaysız və bil-cümlə Xan ağaçamıznıñ sözi bizim sözimizdir. Xan ağaçamıznıñ mühəbbətnamələrində hər negə xətt və ısmar qılındı irsə əməl və itibar qılğaysız.

Biz öz antımız və şərtimiz üstündə mühkəm taymay turdıq. Siz taqı turub, biz qarındaşıñuznı dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bilgəysiz dib, mühəbbətnamə xətt bitildi tarix miñ əlli üçdə mübarək Şaban aynıñ əvaxirində, taxtgahımız Dövlət Sarayda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusəFəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 360-362).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-ci il tarixli dördüncü yarlığı

Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1643-cü il tarixli dördüncü yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 82” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Çarın elçilərinin məhəbbətnamə ilə Kırıma gəlmələri, çarın məktubda xəzinə

və tiyişlərin hazır olduğunu bildirməsi. Çarın elçiləri üçün qəbul. Mühəmmədşah bəy Süleşin almaşuva göndərilməsi. Çarın elçilərinin kalğa tərəfindən qəbulu. Çapar İslam bəyin çara aparması. Xəzinə və tiyişlərin ötənilki dəftər əsasında göndərilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Huvəl əl-müin.Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ ve sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı Mühəmməd Gəray Xan həzrətləriniñ uluğ qardaşı min uluğ Qağalğay Fəth Gəray Sultan həzrətleərimizdən Uluğ Ordanıñ, uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Təxt-i Masqvanıñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa hükümdarığa tatuv və mühəbbətlik bilə köbdən köb səlam qılub, nədir halıñız və həm əhvalınız, yaxşımısız-xoşmısız dib, halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra təvqi-rəfi sultani budır ki, halyə ol canibdə bolğan çapqun ilçilər kəlüb və cibərgən mühəbbətnamə berüb və mühəbbətnaməñüzdə hər negə xətt qılındı irsə, barçası məlumımız bolub, adət-i qədim bolğan xəzinə və tiyişlər hazırdır dimək bilə səadətlü Xan ağaçamız həzrətləri munda bolğan uluğ ilçiñiz və sipahiləriñüzgə körünüş berüb, burunğı adətçə riayət və hürmət qılub, Suleş oğlı Məhmədşah biyni almaşuvğa buyurdılar irsə, biz taqı uluğ ilçiñiz və sipahiləriñizgə körünüş berüb və adət-i qədim üzrə sıy və riayət qılub, qıdvətül-əqran İslam bik zidə qadruhunı kün ilkərü xəbər itə yil çapqun təyin və irsal qılmışuzdır ve

burunğı itkən ant və şərt üstündə mühkəm taymay turmuşuzdır və barça sözlərimizni uluğ ilçimizdə bolğan mühəbbətnaməmizdə xətt qılub, ilam qılmışuzdır.

İmdi siz qardaşımız da bolsañuz, burunğı itkən ant və şərt üstündə mühkəm taymay turub, daim dostluqda və mühəbbətlikdə bolğaysız və adət-i qədim üzrə mundan burın ötkən sənədə cibərilgən dəftər mücibincə xəzinə və tiyişlərni əksiksiz, həm qüsursız cibərgəysiz. Taqı min uluğ Qalğay Fəth Gəray Sultan həzrətlərimizni uzun-uzaq ömür axırğaçə dost və qardaş bilüb, dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bilgəysiz.

Biz öz antımız və şərtimiz üstündə mühkəm taymay turdıq. Siz taqı taymay turub, daim dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız dib, xətt bitildi Şaban aynıñ əvaxiridə, tarix miñ əlli üç peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətidə, taxtgâhımız Aqməscid Sarayda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusəFətih Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 362-363).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1644-cü il tarixli beşinci yarlığı

Fəth Gəray Sultanın elmə məlum 7 yarlığından 6-sı da Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Bu onun çara göndərdiyi 5-ci yarlıqdır. 1644-cü il tarixli həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 87” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Xəzinə və tiyişlərin Kırıma çatdırılması. Çarın elçisi və dyakın qəbulu.

Ötənilki xəzinədə aktaçı bəy və qapıçıbaşı üçün tiyişlərin əksik olması. Kalğanın çatışmayan tiyişləri göndərməsi tələbi ilə çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Cari ilin xəzinəsində 13 qapıçıya çatmalı olan 7 kürk və 13 samur xəzinin şatışmaması. Çarın elçilərinin tərsliyi, bununla belə, onlara xoş münasibət göstərilməsi və təhqir edilməməsi. Çarın növbəti dəfə bu çatışmazlıqların ödənilməsi barədə kalğanın xahişi. Kalğanın elçisi Mühəmmədin çara məhəbbətnamə yarlığı aparması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ ve sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və həm uluğ Xanı bolğan səadətlü və şəvkətlü və məhəbətlü Mühəmməd Gəray Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ uluğ qardaşı ve hem uluğ Qalğa Sultanı bolğan şəcaətlü ve səxavətlü min Qağalğay Fəth Gəray Sultan damə ləh əl-izz vəl-unvan həzrətleərimizdən Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Təxt-i Masqvanıñ və barça

xristiyannıñ uluğ padişahı, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa hükümdarığa köbdən köb səlam qılub, nədir halıñız və həm əhvalınız, yaxşımısız-xoşmısız dib, halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra ilam və inha sultani budır ki, halyə bu sənə-i mübarəkə bu canibkə cibərilgən xəzinə və tiyişlər qanun-ı qədim üzrə ilçi və dyağıñıznı körünüşimizgə alub, mübarək çırayımıznı körgüzüb və körünüş bergənimizdə ilçi və dyaq qullarıñız barça ısmar qılğan sözləriñizni söyləb və tamam yetişdirüb mütad-i qədim olan xəzinəni təslim eylədikdən soñra biz taqı burunğı adətçə və yollı-yolunça qaftanlar kiydürüb, sıyləb riayət və hürmet qıldıq. Amma ötkən sənədə kəlgən xəzinədə aqtaçı biy ve qapuçı başımıznıñ tiyişləri əksik kelgəndən ilçiləriñizgə sıysızlıq və xorlıq itməy cibərilgən mühəbbətnamələrimizdə şol qullarımıznıñ tiyişlərin tamam cibərürgə buyurğay irdiñiz dib, siz qardaşımızdan tilək və tələb qılğan idik və siz qardaşımızdan kəlgən mühəbbətnamələrdə barça tiyişlərni tilək və tələb qılğanıñızça cibərdik dib yazubsız. Və lakin ilçilər qullarıñız ol iki büyük ağamıznıñ tiyişlərin tamam bermədiklərindən ğeyri qədimdən on üç qapuçığa yedi ton bilə on üç samur berərlər idi, anı taqı kəsmək murad idüb, şimdigə dəgin berməy cəfa və inaddadırlar, bunlar isə qədimdən adətdir, bir yıl berilməy kəsilgən tügüldir. Burunğılay ilçilərdən darbcə alınmaq qabil idi, və lakin ilçigə sıysızlıq və tarlıq itmək bizim ve siziñ arzıñızğa layıq tügüldir.

Qarındaşımız biy Mixayla Fyodraviç həzrətlərigə bir taqı bildirəlim dostluq və qardaşlıq murad isə əksiklərni tamam cibərürlər və bundan soñra köndərilgən ilçilər qullarına tənbih və təkid qılarlar min-bəd bulay cəfa və atad itməzdir dib, ilçilər qullarıñızğa burunğı ağaçalarımız zamanlarındağılay bir sıysızlıq və tarlıq itdirməy kün ilkəri bildirər içün mühəbbətnaməmiz xətt qılub, işbu quş çapqun ilçimiz Mühəmməd bilə cibərdik.

İmdi siz qarındaşımız burunğılay dost və qarındaş bolmaq muradıñız irsə, şol aqtaçı biy və qapuçı başı qullarımıznıñ tiyişlərin burunğı tilək və tələb qılınğan üzrə zərdəva tiyişlər cibərürgə buyurub və qapuçı qullarımızğa adət-i qədim üzrə yedi tonları bilə on üç samurlarnı cəfa itməy virərgə tənbih və təkid qılub, daim dostluqda və qardaşlıqda bolğay irdiñiz. Şol az-çoq nimərsə içün aramızda söz və sav bolmağay irdi və min-bəd ilçiləriñizgə sıysızlıq bolmağay irdi. Zira şimdigə degin aqtaçı biy və qapuçı başı qullarımız tiyişlərindən bir ton alğan tügüllərdir və bil-cümlə dostluq muradıñız irsə, dostluq şəraitni və qardaşlıq mərasimni yerinə kətürüb, uluğ xəzinə və köb qoltqa və nüqarat aqçamıznı və barça hərəm-i xssəmizdə və tışarıda bolğanlarnıñ tiyişlərini burunğı adət üzrə əksiksiz, həm qüsursız vaqtı və zamanıyle berürgə buyurub və aqtaçı biy və qapuçı başımıznıñ tiyişlərin tamam cibərüb və qapuçı qullarımıznıñ adət-i qədimlərin cəfa itməy berirgə tənbih qılğay irdiñiz.

Taqı min Qağalğay nüsrət-aray həzrətlərimizni uzun-uzaq ömür axırğaçə dost və qardaş bilgəysiz dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşmanmız biz öz antımız və şərtimız üstündə mühkəm taymay turamız. Siz dəxi öz antıñız və şərtıñız üzrə turub, daim dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız.

Şulay bilgəysiz dib, xətt bitildi Zilhiccə aynıñ əvaxirində, tarix miñ əlli üç peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətidə, taxtgâhımız Ordı Sarayda.

Bi-məqam Ordı Saray əl-məhrusəFətih Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 363-365).

Kalğa Fəth Gəray Sultanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmış 1644-cü il tarixli altıncı yarlığı

Fəth Gəray Sultanın elmə məlum 7 yarlığından sonuncusu da Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Bu onun çara göndərdiyi 6-cı yarlıqdır. 1644-cü il tarixli həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 91” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Çardan məlumatın olmaması və çardan Kırıma çaparların gəlməməsi. Xanın

çara elçi göndərməsi. Kalğanın da çar elçisini yola salması. İllik xəzinə, qoltqa və nüqarat axçanın göndərilməsi barədə tələb. Bəyimlər, bikəçələr, validə, xaniyələr, qardaş və dış ağalar üçün tiyişlər. Aktaçı bəy və qapıçıbaşıya göndərilməli olan zərdəva tiyişlərin əksikliyi. Xanın və kalğanın bu tiyişlərin göndərilməsi xahişi ilə yazılmış öncəki yarlıqlar.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb Tatarnıñ ve sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı və həm uluğ Xanı bolğan səadətlü və azametlü və şəvkətlü Mühəmməd Gəray Xan xalidat-i xilafətühu əli yövmül-Məhşər vəl-Mizan həzrətləriniñ uluğ qarındaşı və həm uluğ Qalğa Sultanı bolğan min Qağalğay Fəth Gəray Sultan damə ləh əl-izz vəl-ünvan həzrətleərimizdən Uluğ Ordanıñ və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Masqvanıñ və Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça xristiyannıñ uluğ padişahı, qarındaşımız, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa, hükümdarığa dostluq və tatuv-mühəbbətlik birlə köbdən köb səlam qılub, nədir halıñız və həm əhvalınız, yaxşımısız, halıñız və xətriñiz sorğanımızdan soñra dostluğa layiq səlam-səlamət rəsan sultanı və qardaşlığa münasib pəyam məsərrət-nişan bünyanı ibləğiylə ilam və inha olunur ki, mundan burun hər sənə əvvəl bahar-i hücəstə asar olduqça ol canibdə olan ilçilərimizniñ sihhət xəbərlərini və sair əhvalı bildirmək içün çapqunlarnıñ birin köndərmək adət-i qədim olub, bu sənə bu zamanadək çapqun kəlməyüb, xəbər bilinməmək ile səadətlü Xan zi-şan ağaçamız həzrətləri çapqun ilçi qulların köndərmələriylə min dəxi işbu çapqun ilçimiz bolğan qıdvətül əqran [....] zidə qadruhunı irsal eyledim ki, İnşəAllahu Təala, vüsul bolduqlarında

məzburlərə riayət və hürmət qılub, her yıl sayın cibərə turğan uluğ xəzinə və köb qoltqa və nüqarat aqçalarımıznı və hərəm-i xassəmizdə bolğan biyimlər və bikəçlər və validəmizin və qarındaşımız xaniyləriñ tiyişlərni və tışarıda bolğan ağalarımıznıñ tiyişlərini əksiksiz, həm qüsursız hazır qılub, vaqtı və zamanıylə cibərgəysiz.

Fima iki xəzinədən birü axtaçı biy və qapuçı başı ağalarımıznıñ tiyişləri zərdəva çıqmayub, əksik kəliyüri bu xüsus içün mundan burun köndərilgən ilçi və namələrdə biz dəxi və səadətlü Xan ağaçamız dəxi təfsil üzrə yazub, mezbur aqtaçı bik və qapuçı başımıznıñ tiyişləri zərdəva cibərilürgə buyurğay irdiñiz dib, tilək və tələb qılğan idik. Şimdi də bolsa, şol iki tiyişni zərdəva cibərürgə buyurğay irdiñiz dib, ötül qılamız zira şol iki tiyiş və az-çoq nəsnə içün elçiləriñizgə sıysızlıq və tarlıq bolmağay irdi, sıy qılamız. Siz dəxi az-çoq nəsnəniñ xətrin körməyüb, ömür axırğaçə tatuv və mühəbbət bolurğa sıy qılğaysız və bil-cümlə Xan ağaçamıznıñ sözi bizim sözümizdir və muradı bizim muradımızdır. Mühəbbətnamə-i Hümayunlarında hər negə xətt və ısmar qıldılar irsə, mücibiylə əməl olub və daim dostluqda və qardaşlıqda bolub, biz qarındaşıñıznı dəxi ömür axırğaçə dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bilgəysiz dib, xətt bitildi Rəbiül-əvvəl aynıñ əvasıtıda, tarix miñ əlli dört peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədül-Mustafanıñ hicrətidə taxtgahımız Aqməscid Sarayda.

Fəth Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Xan. Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017,

s. 365-366).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1646-cı il tarixli birinci məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Qırım Gəray Sultanın yarlığı

Yarlıqları dövrümüzədək yetişmiş Uluq Orda (Turan) kalğalarından biri də Qırım Gəray Sultandır. I Səlamət Gəray Xanın oğlu, IV Mühəmməd Gəray Xanın

və III İslam Gəray Xanın qardaşı olan və 1644-1651 –ci illərdə kalğa olduğu bilinən Qırım Gəray Sultanın elmə məlum 8 yarlığından 7-si Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə, 1-i isə Polşa kralı IV Vladislava ünvanlanmışdır.

Onun Moskva çarına göndərdiyi 1646-cı il tarixli ilk məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 106” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Yeni kalğa. Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi altun baysalı əhdnamə.

Xəzinə və hədiyyələrin eynən ötən il olduğu kimi Bahdır Gəray Xanın dəftəri əsasında göndərilməsi tələbi. Keyfiyyətli samur və zərdəva kürklərin və şirmailərin göndərilməsi barədə xahiş. Osmanlı və Uluqamasının istənməsi. Kalğanın məhəbbətnamə yarlığı. Dostluq əhdi. Sipahi Karaulov və katib Qryaznov Akişevin xəzinə ilə divana gəlişi. Tatar əyanlar üçün kürklərin keyfiyyətsizliyi. Yarlıkaş və tiyişlərin keyfiyyətinin aşağı olması.

Mühəmməd Gəray Xan dövründə kalğa və kalğanın iki qazaqdaş ağası üçün tiyişlərin olmaması. Elçilərin bu tiyişlərin dəftərdə qeyd edilmədiyi barədə cavabı. Elçilərə hörmət və sayqı. Dondan 6-7 çayqanın çıxışı və Osmanlı torpaqlarında qarət və talanlar. Azaka yönələn iki gəmiyə hücum. Savaş və iki şayqanın ələ keçirilməsi. Kazaklrın məğlubiyyəti. Mixail Fyodroviçin vəfat etməsi.

Kazaklrın hücumunun qisası olaraq nurəddinin Moskvaya yürüşü. Qənimət ilə geri dönüş. Karaulov və katib Akişevin gəlişi. Altun baysalı xan əhdnaməsi. Xürrəmşah Mirzənin məhəbbəynamə yarlığı ilə göndərilməsi. Kalğanın məhəbbəynamə yarlığını aparan çapar Mühəmməd. İki illik xəzinənin göndərilməsi və elçilərin ləngidilmədən geri göndərilməsi barədə xahiş. Qazaqdaş ağalar üçün yeni tiyişlərin qeydə alınması barədə xahiş. 6 ağa, kalğa və Fəth Gəray Sultanın qazaqdaşları üçün tiyişlər. Qazaqdaş və əməkdarlardan 10 nəfər üçün yeni tiyişlər. Yarlıqaş, yeni möhürlü dəftərin göndərilməsi. Qapı ağası İslam ağa üçün illik tiyiş. Yarlıqaş və əlavə olaraq 100 nüqarat axça. İslam ağanın xüsusi mövqeyə sahib olması, kalğa ilə uşaqlıqdan tanış olması, Bahadır Gəray Xanın dövründən vəzifə icra etməsi və kalğa tərəfindən himayə edilməsi. İvan Fustov və başqalarının tatar tacirlərindən qəbz verərək aldıqları borc. Kalğanın borcların ödənilməsini istəməsi. Xəzinənin, keyfiyyətli kürk və tiyişlərin tam və əksiksiz göndərilməsi barədə xahiş. Əvvəlki kalğalar Şahin Gəray Sultan vəDövlət Gəray Sultanın dövrlərində hərəmin qadınlarına göndərilmiş samur xəzli tiyişlər. Elçilərin samur əvəzinə zərdəva tiyiş gətirmələri. Elçilərin bunu dəftərdə yazılanlarla əsaslandırması. Yeni çardan samur xəzinin göndərilməsi tələbi. İki oğul sultanlar üçün samur xəzindən və iki qız xaniyə üçün zərdəva tiyişlər. 10 nəfər üçün yeni tiyişlər. Üç oğul üçün samur. Üç qız üçün zərdəva. Xəzinənin dəftər əsasında göndərilməsi. Almaşuv vaxtının müəyyən edilməsi barədə xahiş.

Xürrəmşah mirzənin yeni xəbərlərlə qayıtması. Kalğanın dostluq olacağı halda çarın torpaqlarına zərər və ziyan vurulmayacağı barədə öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Ordanıñ, Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və barça Ümmət-i Mühəmmədniñ uluğ padişahı səadətlü və dövlətlü və şövkətlü bolğan Qırım Xanı İslam Gəray Xan xalidat

xilafətühu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətləriniñ uluğ qarındaşı və həm uluğ Qalğa Sultanı bolğan səadətlü və mürüvvətlü min Qırım Gəray Sultan həzrətlərimizdən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Təxt-i Masqvanıñ və barça xristiyânnıñ uluğ padişahı, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarığa köbdən köb səlam qılub, tatuv və mühəbbətlik milən halıñız və xətriñiz sorağanımızdan soñra məlumları bolğay kim, mundan burun lütuf və inayət-i Xuda birlən mülük-i mürusımız olan Təxt-i iqlim Qırıma cülus itdigimizdə babañuz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodarviç, cümle Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ hükümdarı bilən ömür axırğaçə dost və qarındaş bolur içün uluğ padişah səadətlü Xan zi-şan həzrətləri əhdnamə-i Hümayunların yazdurub və altun baysa taqdırub və mühəbbətnamə-i xətt-i şəriflərində uluğ xəzinə və bölək və selamlarıñıznı burunğı adət və merhum Bahadır Gəray Xan cənnət-məkan Firdevs-aşiyan ağaçamızıñ dəftərinçə ötkən yıl kəldügi üzrə yibərgəy irdiñiz və samur və zərdəva və sırt tonlarnı və şirmahini burunğı adət üzrə yaxşı və islahların yibərirgə buyurğay irdiñiz və siz qardaşımıznıñ məmləkət və əskərindən və qoluñız altında və hükümüñüzdə bolğan halqıñuzdan bizim vilayətimizgə və əzəmətlü və məhəbətlü padişah ali-vaqar damə dövlətühu əli yövmül- Qərar həzrətləriniñ vilayətlərinə deryadan və qaradan əsla zərər və ziyan irişdirilməgəy iridi dib, yazub yibərmək milən biz dəxi ömür axırğaçə dost və qardaş bolur içün mühəbbətnaməmizni ol minval üzrə yazub, köndərgən irdik.

Səadətlü və əzəmətlü Xan ağaçamız həzrətləri və biz də bolsaq, sözimizdə və əhdimizdə mühkəm taymay turğan irdik. Əhd və şərtimiz hiç bir türlük bolmas irdi və təbdil və təğyir qılmas irdik.

Ol vaqıtlarda sipahiləriñüzdən Timafiy Qaraulav və yâzıçı Girəznovin Akişav uluğ xəzinəñüz milən kəlüb, adət və qanundan aşa riayət və hürmətlər milən divan-i Hümayunımızğa kəltürüb qanun-i qədim üzrə barça xəzinə və böləkləriñizni aldımızdan keçməgə buyurub, samur tonlarıñız və tob samurlar və zərdəva və sırt və qarın tonlarıñız aldımızdan ötkəndə divanımızda olturğan və turğan xalqımızdan utandıq və hicab çəkdik. Munday qardaşlıq və dostluq bolurmı dib, barça xalq və ixtiyarlarımız təcib itdilər. Bu qədər tonlarnıñ və bölək və mübarəkbad və barça xəzinəniñ içində özimizgə layıq kibikdəy bir nimərsə tabılmadı və balıq tişləri də hiç bir işkə yâramadı. Taqı biyimlərimizniñ və iç xalqımıznıñ və yaqın bolğan ağalarımız və qullarımıznıñ tiyişləri və yibərgən yarlıqaşıñuz taqı şulay-oq alcaq və naqis bolub, her kəz munday əsbab kəlgən yoq irdi.

Taqı kındimiziñ burunğı sultanlıq tiyşimizni berməyüb, alı-qodılar. Taqı Mühəmməd Gəray Xan zamanında Qalğa Fətih Gəray Sultannıñ iki Qazaqdaş ağasına birər zərdəva və bir sırt - iki tiyiş çıqqan irdi. Ol ağalar anıñ milən ketməy bizim xidmətimizdə irdi. Anlarnıñ da tiyişlərin berməyüb, bizgə əfəndimiz anday tiyişlər bermədi dəftərimizde yoqdur deyü, cəvab virdilər. İlçiləriñüz alay da bolsa, min uluğ Qalğay nüsrət-aray Qırım Gəray Sultan həzrətlərimiz qardaşmıznıñ xətrin körüb, ilçilərinə sıysızlıq və tarlıq itdirmədik.

Nəhr-i Tandan yedi-səkiz para şayqa milən Qazaq əşqıyası dəryaya çıqub, səadətlü və məhəbətlü padişah ruy-ı zəmin xalidat xilâfətühü əli yövmüd-Din həzrətlərniñ məmləkətin urub və Azaq qalasına varan iki qadırğasına culqup, köb cənklər olub, iki şayqaları alınub, bu qədər Qazaqları qırılub və bozılub kidərlər. Ol vaqıtlarda babañuz uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ de bolsa, padişahı və hükümdarı dar-ü fənadan dar-ü bəqaya ötüb, bu məqulə işlər səbəbli qarındaşımız Nurəddin Sultan həzrətlərini vilayetiñizgə cavlay yibərgən irdik. ƏlhəmdülilLahi Təala, bu qədər yüz aqlıq və ğənimət milən əskərimiz kəlüb, vilayətimizgə daxil olunduqlarından soñra munda bolğan sipahiləriñizdən Timafiy Qaraulav və yazıçı Grəznovin Akişan barça yoldaşları milən səadətlü və dövlətlü Xan ali-şan ağaçamıza və bize bir qaç dəfə baş urub, padişahımız yəñi taxta keçdi, şimdən soñra dost və qardaş bolur dib, tilək qılmaları milən və ərz və ilam itmələri milən səadətlü Xan-i əzim ali-şan ağaçamız həzrətləri altun baysalu əhdnamələr qollarına virüb və mühəbbətnamə xətt-ı şərifləri yurt kişilərinden yaqın qulları Hürəmşah Mirzəni yibərüb, mühəbbətlik sözlərniñ barçasında ağızdan ısmar qıldılar irsə, biz dəxi Xan ağaçamızıñ sözi və əhdi üzrə mühəbbətnamə xəttimiz qılub, işbu çapqun ilçimiz Mühəmədni yibərdik. Xan ağaçamıznıñ ilçi və qulları Hürəmşah Mıizənıñ aytqan sözlərinə inam və itiqad idüb, yaxşı tiñləğəy irdiñiz. Taqı səadətlü və şövkətlü Xan ali-şan həzrətləri milən və min uluğ Qalğay nüsrət-aray Qırım Gəray Sultan həzrətlərimiz milən uzun-uzaq ömür axırğaçə dost və qardaş bolmaq muradıñız isə, iki yıllıq xəzinəmizni tədarik idüb və çıqarub, taqı vədə berüb, işbu barğan elçilərimizni rəvan, təcil qaytarub yibərgəy irdiñiz.

Taqı Qazaqdaş ağalarımızdan yeñidən tiyiş yazılub, ötkən yıl kəlgən altı ağamızıñ tiyişlərni bi-qüsur cibərürgə buyurub və kəndimizniñ sultanlıq zamanımızdaki tiyşimizni və Mühəmməd Gəray Xan zamanında Qalğa Fətih Gəray Sultannıñ Qazaqdaşlarına çıqan bir zərdəva və bir sırt tiyişni də əksiksiz, həm qüsursız yibərirgə buyurğay irdiñiz. Ta kim, şol tiyişlər səbəbli bir dəxi söz və sav bolmağay irdi.

Taqı bunlardan ğüyrı Qazaqdaş və emekdarlarımızdan on adama yeñidən tiyiş və padişahanə yarlıqaşıñuz rica idüb və hər birniñ əsamisi ilə tiyişləri dəftər olunub və mühürlenüb könderilmişdir. Şol on adama məmhur dəftərdə yazılduğı üzrə yeñidən tiyiş yarlığaş idüb, kün ilkəridə bolsa, tutqusız kəlmək içün xəzinə dəftərinə yazdırılmağa buyurğay irdiñiz. Taqı qapu ağamız dəstur-i mükərrəm İslam ağanıñ hər yıl sayın kələ turğan tiyişinə və yibərə turğan yarlıqaşıñuzğa yüz som nüqarat artdırub və xəzinə dəftərinə yazdırub, kün ilkəri əksiksiz, həm qüsursız kəlürgə buyurğay irdiñiz.

İslam ağa qulumız sair ağalar və qullarımız kibi degildir. Ta küçükdən özimiz birlə məan buyügân və mərhum Bahadır Gəray Xan ağaçamızdan qalğan hər vəchlə riayət və himayəti üzərimizə lazim, bəlki vacib bir əməkdar qulumızdır. Siz qarındaşımız dəxi xətir-i şərifimizgə riayət idüb, tilək və ötül qılğan yüz som nüqaratnı hər xəzinə kəldükçə yibərirgə buyurub və xəzinə dəftərinə yazdırub, taqı səadətlü Xan ağaçamız həzrətləri milən və min uluğ Qalğay nüsrət-aray Qırım Gəray Sultan damə ömüri və dövləti əli yövmül-

Məhşərül-Mizan həzrətlərimiz milən ömür axırğaçə uzun-uzaq dost və qardaş bolub və bizni taqı dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bilüb, daim dostluqda və qardaşlıqda bolğay irdiñiz.

Taqı mundın burun vilayətimizgə kəlgən ilçiləriñizdən İvan Fus və ğeyriləri vilayətimizde bolğan bazirgənlərdən borça aqçaların alub və qollarına qabalalar virüb bu zamana degin aqçaların virilməyüb, əzim zülm və ğəddar bolğandır. Böylə zülm olmaq padişahluğa düş iş tügüldir. Sual və təfəhhüs idüb, ol qabalası bolğan adamlarıñ aqçaları hər nə isə, əksiksiz, həm qüsursız yibərürgə buyurğay irdiñiz. Bir alay füqaranıñ haqları şöylə qalub, ketmək layiq və rəva degildir.

Taqı özimizniñ uluğ xəzinə və samur və zərdəva tonlar və bölək samur və tob samurlarımıznı və tın və sincab və ğeyri tonlarımıznı və şırmahıyı və köb qoltqa və nüqarat aqçalarımıznı barcasın bit-tamam, əksiksiz, həm qüsursız yibərüb barça tonlarımıznı ötkən yıl kibi alçaq və nəqs və tar və qısqa itməyüb, barçasına öziñiz muqayd bolub, xidmətiñüzdə bolğan vükələñüzgə və xəzinəçi qullarıñıza mühkəm tənbih itkəy irdiñiz. Bir dəxi alçaq və yaman tonlarnı cibərməgəy irdilər.

Taqı biyimlərimizniñ və barça iç xalqımıznıñ və tışarıda mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ tiyiş tonlarını da bolsa, alçaq və yaman cibərməgəy irdiñiz. Bir dəxi şol tiyişlər səbəbli bir söz-sav və ilçiñüzgə sıysızlıq və tarlıq bolmağay irdi və mundın burun Qalğalar bolğan mərhum Şahin Gəray Sultan və Dövlət Gəray Sultan ağaçalarımıznıñ qalğalıqları zamanında hərəm-i xassələrində bolğan biyimlərinə hər xəzinə kəldikçə samur tiyişlər virilə kəlmişkən yaqın zamanlarda bit tariq milən qanun-i qədimi təğyir idüb, zərdəva tiyişlər virirlər imiş.

Ötkən sənə xəzinə kəldikdə biz qanun-i qədim üzrə biyimlərimizgə samur tiyişlər tələb itdigimizdə ilçiləriñüz bizgə zərdəva tiyiş berilüb cibərilgəndir. Dəftərimizdə samur tiyiş degildir, zərdəvadır dib, cəvab virmələriyle biz dəxi elçiñüzə sıysızlıq və tarlıq itməyüb, babañuz uluğ padişah və hem uluğ xan, biy Mixayla Fyodraviç həzrətlərniñ xətrin siyənət eylədik.

İmdi siz qadaşımızdan tilək qılamız. Şol iki biyimimizgə samur tiyişlər və burundan tiyiş berilə turğan oğullarımız iki sultannıñ tiyişlərini də samur və qızlarımız iki xaniyniñ əski tiyişlərin zərdəva idüb və xəzinə dəftərinə yazdırub, hər yıl sayın yibərirgə buyurğay irdiñiz və halə yeñidən tiyiş tələb və tilək itdigimiz on adamıñ üçüsi oğullarımız sultanlar və üçi də qızlarımız xanilərdir. Oğullarımızğa büyük qardaşları kibi samur tiyişlər və xanilərə zərdəva tiyişlər idüb və baqı beş adama dəftərdə yazılduğı üzrə yeñidən tiyişlər soyurğal idüb və xəzinə dəftərinə yazdırub, hər yıl sayın cibərürgə buyurğay irdiñiz. Taqı səadətlü Xan ağaçamıznı və bizni ömür axırğaçə dost və qardaş bilüb, dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşman bilgəysiz.

Hasıl-i kəlam dostluq və qardaşlıq muradıñuz irsə, Xan ağaçamızıñ və bizim mühəbbətnaməmizdə hər negə ısmar və işar qılındı irsə və hər negə tilək və tələb qılındı irsə, tiləgimizi qəbul qılub, hər tiyişlərni dəftər mücibincə yibərirgə buyurub və xəzinə dəftərinə yazdırub, burunğı barışıq və yarışıq və

dostluq və qardaşlıq üzrə xəzinə almaşuvğa kün təyin və vədə idüb, məzbur Hürəmşah Mirzəni kün ilkərü xəbər ita cibərgəy irdiñiz.

İnşəAllahu Taala, bu minval üzrə dostluq ve qardaşlıq bolğan soñ biz-zat kəndimiz və səlatin qardaşlarımız vilayətiñizgə cavlay barmazmız və Şirin bəgi və mirzələri və Manqıt bəgi və mirzələrindən və Qırım törələrindən və barça Qırım əskərimizdən bir fərdi məmləkətiñüz cavlay yibərməzmiz və bir vəchlə zərər və ziyan tikürməzmiz. Ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolurmız. Siz dəxi hər sözimiz və tiləklərimizni qəbul idüb, daim dostluqda və qardaşlıqda bolğaysız.

Şulay dib, xətt bitildi Rəbiül-əvvəl aynıñ əvasıtıda tarix miñ əlli altı peyğəmbərimiz həzrət-i Mühəmmədul-Mustafanıñ hicrətidə taxtgahımız Aqməscid Sarayda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə. Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 366-371).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1649-cu il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1649-cı il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 120” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu:Xəzinəni göndərilməsi. Çarın çaparının məhəbbətnamə məktubu gətirməsi.

Mühəmmədşah bəyin almaşuva elçi təyin edilməsi. Soyuq və qar səbəbindən yoldakı çətinliklər. Elçinin dönüşü. Elçinin almaşuva təkrar göndərilişi. Əhməd bəyin xəbər əldə etmək məqsədilə yola salınması. 6 əməkdar xidmətçi üçün tiyişlər. Xəzinənin tamam, əksiksiz və qüsursuz göndərilməsi barədə tələb. Tatar elçilərinin çox gözləməməsi üçün xəzinənin zamanı uzatmadan vaxtında çatdırılması. Gəldikləri zaman xəzinənin hazır olması barədə xahiş. Hazırki çar Aleksey Mixayloviçin atasının hakimiyyəti dövründə əksikliklər. Çara məlumatlandırma məktubu. Dostluq münasibətləri.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan və

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, [....] məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdən köb səlam itüb, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan [....] budır ki, bundan əqdəm mütəd-i qədim olan uluğ xəzinəmizi çıqarub, çapqunıñız milən mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb, mənzur [....] siz uluğ padişah, xan və hem uluğ biy Aleksay Mixaylaviç cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdar [....] uluğ ilçimiz təyin idüb, almaşuv yerinə xəzinəmiz aldırmaq içün qıdvətül-üməra-i əl-kiram Mühəmmədşah bək damə məcduhu köndərilüb və halə [....] hikmət

barıb, qar və suvuqdan yollar qapanub yürilmək mümkün olmayub, qaytub, kəlüb, şimdi təkrar xəzinəmiz aldırmaq içün almaşuv [...] ve ata oğullarından köndürilüb, xəbər içün uluğ çapqunımız Əhməd bək köndərilmişdir.

İnşəAllah Təala, vardıqda ihmal və toqtavsız [....] yurtuna kəldigimizdə artqan özimizniñ altı əməkdar ağamızın tiyişləri milən uluğ xəzinəmizni bi-qüsur çıqarub, [....] təslim qılurğa buyuruqdar bolğan qullarımıza buyurğay irdiñüz və buyuruğıñızda bolğan qullarıñuz bugün-yarın dib, tutqavsız... bu tərəfdən köndürilgən qullarımıza və qərəçilərimizə və ata oğulları bəkləyüb, turmağay irdilər. Vardıqlarında almaşuvda hazır bolu[....] kəlgəylər irdi.

Taqı mundın əqdəm uluğ babañuz zamanlarında almaşuva varan bəklərimizə və qərəçilərimizə və ata oğullarına [....] vardıqça əksik idərlər imiş. Dostluq və qardaşlıq arasında munday naməqul işlər padişahşığa layıq tügüldir. Bu xüsus [....] və mühkəm tənbih qılğay irdiñüz və kün ilkəridə bolsa, baba və dədələriñüz zamanlarında olı-kələn adət və qanun [....] əksiksiz virilürgə buyurğay irdiñüz.

Barça dərunımızda bolğan padişahanə sözlərimiz və cəvablarımız uluğ ilçimiz [...] xəttimizdə yazub, bəyan olunmışdır. İnşəAllah Təala, sihhət və səlamətlə varmaq mısr olduqda mühəbbətnamə xəttimiz ki [....] həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ [....] ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda taymay turuyulmaq qılıqnı idüb, dostumıza dost və tüşmanımıza [....] biz uluğ padişah Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri də bolsaq, İnşəAllah [....] və düşmanımıza düşman olurmız dib, xətt bitildi təhrira fi şəhr-ı Rəbiül-axır, tarix miñ əlli toquzda.

Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 371-372).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1649-cu il tarixli üçüncü məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1649-cı il tarixli üçüncü məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 123” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu: Zilqəddə ayını 10-cu günü, kalğanın çaparının kalğadan məhəbbətnamə yarlığı.

Sipahi Mixail Larionov və katib Nikitin və elçilər üçün qəbul. Çarın iki illik xəzinənin almaşuva göndərildiyi barədə məlumatı. Kalğanın məhəbbətnamə yarlığını aparan elçinin və sipahilərin yola salınması. Mühəmmədşah bəyin mirzələr və ata-oğullarla almaşuva göndərilməsi. Məlumat gətirməsi üçün çapar Toxtamış Atalığın yollanılması. Xəzinənin hazır edilməsi və vaxtında göndərilməsi barədə xahiş. Qış soyuqlarının yolda çətinliklər yaratması. Tatar elçilərinə hörmətlə yanaşılması barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan.

Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdən köb səlam və alqış idüb, tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inha sultani oldır ki, min uluğ Qalğa Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərinə cibərilgən mühəbbətnamə xəttiñüz milən çapqunıñız işbu Zilqədə aynıñ onunçı künündə vasıl olunub, munda bolğan sipahiləriñüzdən Mixayla Larivanov və yazuçı Mikitin yoldaşları milən körünüşimizgə alub, qanun-i qədim üzrə riayətlər idüb və yarılğaşımız verüb, barça ısmar qılğan cəvablarıñuz min uluğ Qırım Gəray Sultan həzrətlərimizə yetkürüb və mühəbbətnamə xəttiñüz oqutduqda iki yıllıq uluğ xəzinəmizni çıqarub, almaşuv yerinə köndürilgənin bildiripsiz.

Min uluğ Qırım Gəray Sultan həzrətləri də bolsaq, barça cəvablarıñuz yaxşı tiñləb, mühəbbətnamə xəttimiz yazub, uluğ ilçimiz təyin idüb, sipahiləriñüz milən köndürüldi. Taqı Mühəmmədşah biy milən ata oğulları və mirzələrimizdən qoşub almaşuvğa köndürülüb, xəbər bilmək içün çapqunımız Toxtamış Atalıq ilkəri köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, əsən-aman vardıqda iki yıllıq xəzinəmizni toqtavsız çıqarub almaşuv yerində hazır bulunmaq mühkəm tənbih itkəy irdiñüz. Mundan köndərilgən əskərimiz xəzinəni almaşuv yerində bulmayub saqlamaq iqtiza idərsə biğayət müşkül bolub, qış və suvuqdan ziyan-zəhmət çəkərlər.

Buyuruğıñuzda bolğan qullarıñuza mühkəm tənbih idüb, xəzinə almaşuvda hazır bolğay irdi və mundan köndürilgən ata oğullarımız və mirzələrimizə və yumuş qullarımıza aqlınça bolğan qullarıñuz qanun-i qədim üzrə riayet idüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolur qılıqnı itkəy irdilər. Həmən iki yıllıq xəzinəmizni tutqavsız yetişdürirgə buyurğay irdiñüz.

Təhrirə fi 15 şəhr-i Zilqədə əşşərifə, tarix miñ əlli toquzda səhh.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 372-373).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1649-cu il tarixli dördüncü məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1649-cı il tarixli dördüncü məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 124” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu: Kalğaya çapar vasitəsilə məktub göndərilməsi. Elçi Mixail Larionov və katib

İvan Nikitinin gətirdikləri məhəbbətnamə məktubu. Moskva elçilərinin və çaparlarının qəbul edilməsi və hədiyyələrlə mükafatlandırılması. Kalğanın yarlığının tonundan çarın narazılığı və onun öz məktubundakı hörmətli yanaşmanı misal çəkməsi. Çarın almaşuva ikiillik xəzinənin göndərildiyi barədə məlumatı. Kalğanın məhəbbətnamə yarlığını aparan çapar. Mühəmmədşah bəyin oğulları və Ocaq mirzələri və qapı qulları ilə almaşuva yollanması. Tiyişlərin yaxşı olması

barədə xahiş. Elçilik missiyasına daxil olanların sayının çox olması barədə çarın məlumatı. Elçilik missiyasının sayının tənzimlənməsi – 3- elçi və 20 çapar. Əvvəlki xan əhdnaməsi.

Kalmıklarla barışıq səbəbindən çarın dosluğa son qoyması. Kalmıkların talançılığı. Kalmıkların çardan və Həştərxandakı qoşundan qorxub=çəkinmədən Volqa sahillərində məskunlaşması. Kalmıklar tərəfindən noqay və tatarların Dnepr çöllərində otlayan ilxı və naxırlarının qaçırılması. Kalmıkların təqib edilməsi, Volqa çayının keçilməsi və quldurların qaçıb-getməsi. Kalmıkların Çərkəzdəki noqaylara yön almaları. Kalmıkların Kabardaya gəlmələri. 5-10 kəndin əhalisinin onlara qarşı çıxması, kalmıkların məğlub və məhv edilməs və az sayda kalmıkın qaça bilməsi. Kalmıkların Həştərxan yaxınlarında, Volqa sahillərində məskunlaşması. Kalmıkların noqaylardan qorxması və onların yanına grtməkdən çəkinməsi.

Dostluq əlaqələrini kəsməsi səbəbindən xanın qoşunlarının Moskva üzərinə yürüşə hazır olması. Kalğanın dostluq şərtlərinin pozulmaması barədə xahişi. Çardan kalmıklarla barışıq etməmək barədə xahiş. Qapı ağası Səfərqazi ağanın elçi Larionov və katib Nikitinlə kazakların özbaşınalığı ilə bağlı danışıqları. Elçilərin kazakların çara tabe olmadıqları barədə cavabı. Səfərqazi ağanın elçilərə xan tərəfindən kazakların cəzalandırılacağı halda çarın incimək haqqı olmadığını bildirməsi. Elçilərin buna müsbət cavabı. Nurəddinə göndərilmiş kürlərin dəftərdə göstəriləndən əksik olması və çatışmayan kürklərin göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Tañrı Təbarək və

Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat milən Tavgaçniñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köp cerüniñ uluğ padişahı və qalğası bolğan səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdən köb səlam və alqış itüb, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inha sultani oldır ki, min uluğ Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərinə yibərilgən çapqunıñız və xəttləriñüz kəlgəç biz uluğ Qırım Gəray Sultan həzrətləri də bolsaq, ilçiləriñüz və çapqunlarıñız yarılğab, didar-i şerifimizdə təcil körürgə buyurdıq və mühəbbətnamə xəttiñüz munda bolğan uluğ elçiñüz Mixayla Larivanov və yazuçı İvan Mikitinniñ qolundan alub, oqutub, yaxşı tiñləb, barça yazdıqlarıñuz məlum qıldıq.

Bizim naməmiz öz layiqimızçə yazmayıb, oxşavsız yazasız deyü bildirmişsiz. Anday oxşavsız və layiqiñüz olmayan söz yazdığımız yoqdır. Burunğı əcdad-i əzəm və aba-i kiramımı rəhmihim Allahu Təalâ həzrətləriniñ zaman dövlətlərində yazıla kələndən artuq mühəbbət və məvəddət üzrə

riayətlər milən yazamız. Kün ilkəridə bolsa, oşulay-oq riayətlər milən yazarmız. İnşəAllah Təala mühəbbət və riayətdə qüsurımız olmazdır.

Taqı iki yıllıq uluğ xəzinəmizni çıqarub almaşuv yerinə yibərilgənin bildirip, adam və əskər itib, aldırğay irdiñüz dib, yazubsız. Bizuluğ padişah Qırım Gəray Sultan həzrətləri de bolsaq, mühəbbətnamə xəttimız yazdırıb, buyuruğımızda bolğan ata ve oğullarından [......] baş elçi təyin idüb yibərdik. Taqı qıdvətül-üməra-i əl-kiram Mühəmmədşah biy damə məcduhu ilə Oçaq oğullarından və mirzılırdın və qapu qullarımızdan qoşub, iki yıllıq xəzinəmizi Qırımğa alub, kəlmək içün çıqarıb yibârdik.

Siz uluğ padişah da bolsañuz, halə və kün ilkəri də bolsa, özimizniñ zaman-i dövlətimizdə tilək idüb, ala turğan tiyişlər milən iki yıllıq uluğ xəzinəmizni əksiksiz kəlürgə buyurğay irdiñüz. Taqı tob samurlar və samur tonları özümizgə layıq, özümiz kiyər kibi yibərib, ömür axırğaçə dost və qardaş bolğuday qılıqnı etkəy irdiñüz. Taqı uluğ elçi və çapqunlarımız səbəbli bir qaç kərrə namə-i Hümayunlarımızda yazılub, qədimdən ağaçalarımızıñ zaman-i dövlətlərində vara kəldikləri üzrə varmaq içün bildirilgən irdi. Siz qardaşımız da ol yazdığımız köpdir deyüb, işarət itmişsiz.

Siz qardaşımızın xətri içün yatur uluğ elçi otuz adam, çapqun yigirmi adam olmaq məqul körülüb, ol minval üzrə könderilgəndir. Andan əksik bolsa, yol halı məlumıñızdır, varılmaq olmaz və həm ol qədər olunmaq da layiq degildir. İki yurt və iki padişahnıñ aralıqlarında yürüyən elçilərde qəti az adam olmaq da məqul degildir. Şimdidən soñra andan artuq da və əksik də olmazdır.

Taqı siz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı milən səadətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri ibtida əhdnamə yazub, altun baysa taqdırıb, siz qardaşımızğa yibərilgəndə dostumıza dost və tüşmanımıza tüşmanlıq itmək üzrə əhd və yəmin olunduğı məlumıñızdır. Mabəynimizdə bu qədər yəmin var ikən şimdi Qalmuq didikləri məlun bi-din xalq milən barışub, yəminiñizdə xilaf itdigiñiz işidildi. Öl qəvm sari əz-zəval milən siziñ qay babalarıñuz barışıqlıq idüb, dostluq itmişlərdir. Ol məlun xalq bir tüplə veə tammlə xalq olub, vilayət və yurt alaçaq əskər degildir. Bir hırsız haramzadə bi-dindir. Öylə qutlu və toplu və tüfənklü əskər olub vilayətiñüzə və qalalarıñuza bir zərərı toqunub, məzərətlərin dəf itmək içün barışdıq diçik bir söziñüz yoqdur. Zəhra anıñ milən barışıq idüb, elin və evin Edil Suyunıñ kənarında sizdən və Açtərxan əskərindən havfsız və qorqusız qoyub, bizim tışarı Özi Suyı səhralarında yürüyən Noğay veə Qırım ellerin kəlüb, mal və yılqı sürüb, kidüb, bu yüzdə Qırım vilayətinə zərər tikürüb, qaçub, Edil keçüb, ardlarına əskər düşüb, qırmaq lazım kəldikdə səhralardan çəkilüb kidüb qurtarırlar. Ol məlun qəvm-I Qırımnıñ adın añaçaq dinsiz degil idi. Nihayət, sabıqda Çərkəs yaqalarında pərakəndə ve pərişan yürüyən Noğay xalqına kəlüb, kidərlər imiş. Keçən yıllarda Qabartay Çərkəsniñ üzərinə kəlüb, beş-on parə köyün adamı bi-fəzl Allahu Təala məlunları bozub, rüsvay idüb, on biñden ziyadə

adamların ve taisların qılıçdan keçirüb, hesabsız atların və tonların və malların yağma idüb, qəti az adamları xəlas olub ketdilər.

Madam ki, siziñlə barışıq idüb, ellərin qorqusız Edil kənarında və Açtərxan yaqınlarında qomayalar. Bu caniblərdə olan Noğay xalqına kəlməyə qadir olmazlardır. Siziñ milən barışmadan Edil kənarına kəlüb, elin və evin qomaq degil, kəndüsi əskəri milən rahat və tinç yürüməyə qadir degillərdir. Həman anıñlə barışmañız bizim Qırım tışarılarında olan xalqımız zərər içündir. Allah Təala həzrətləriniñ lütuf və inayəti milən bizim ol dinsiz qəvimdən almamız yoqdır. Rüzgar kibi kəlüb keçər bir hırsız, haramzadə dinsizdir. İnşəAllah Təala, bəlki bir bəlaya da oğrayalar.

Nihayət əhd siziñ üzəriñüzdə qalub, antı özüñüz bozmış olursız. Andan soñra siziñ də bizgə xətriñüz qalmaz və ələm çəkməzsiz. Bəlki biz de siziñ yurtıñuza vilayətiñüze tama idəcək və suqlanaçaq, adam əskər də tapub, Allah Təala həzrətlərinə sığınub, var qutı bazuya kətirüb intiqam almaya sıy və iqdam idəyüz.

Dostluğıñuz bozduqdan soñra zəhra bizdə əskər və yoldaş aramamız lazım kəlür, soñra bizdən körməyəsiz. Siziñ uluğ babalarıñuz bizim əcdad-i əzəmimizdən və bizdən artuq bir dost və qardaş bolmış degildir. Siz də bolsañuz, bizim qədər dost bolmazsız. Bizim milən ömür axırğaçə dostlıq itmək muradıñuz bolsa, əhdiñüzdə mühkəm olub, antıñuz bozmayasız və ol Qalmuq didikləri bi-din ilə barışmayasız. Anlar milən bir-biriñüzə elçi qatnaşub, söyləşdikdən soñra antıñuz siz bozmış olursız. Öylə qiyas idərmisiz ki, siziñ yurtuñuza suqlanur, adam olmaya eliñ yurtuna zərər tikürim deyü, bəlki siz kəndi yurtıñuzdan ayrılasız.

Taqı Tan Suyunda olan da haramzadə Qazaqlarıñuz səbəbli munda bolğan elçiñüz Mixayla Larivanov və yazıçı Mikitiya elçi divanında səadətlü və şəvkətlü ağaçamız Xan ali-şan həzrətləriniñ qapu ağası Səfərğazi ağa damə iclalühu söz itib, niçün zəbt itməzsiz digəndə anlar bir alay haramzadələrdir. Bizim əfəndimiziñ zəbtində və qolu altında tügüldir. Zəbtinə qadir degiliz deyü, cəvab virmiş, Səfərğazi ağa dəxi siz zəbtinə qadir olmazsıñuz bizim səadətlü əfəndimiz haqlarından kəlürsə, xətrələri qalmazmıdır didügində ol səbəblə əfəndimiziñ xətri qalmazdır deyü cəvab virmiş, çünki bir alay haramzadə hırsızlar siziñ vilayətiñüzdən çıqub, kəlüb, əmriñüzə müxalifət idüb, itaət itməyüb, deryaya çıqub, dərya kənarında olan bizim vilayətimizə və səadətlü Hunkar həzrətləriniñ məmləkətlərin incidüb şöylə oturmaq insafmıdır?

İnşəAllahu Təala, bir fürsət düşürüb, haqlarından kəlinürsə, ələm çəkməyəsiz və xətriñüz qalmasun, iki yurtnıñ və iki padişahnıñ arasında şöylə bir kəsək haramzadə hırsız otur da hiç bir tərəfə qulluğı və itaəti olmaya istədügi kibi yürüyə, bu iş məqul və layiq tügüldir və taqı Nurəddin Sultan qardaşımızıñ bir qaç tonı əksik imiş, anıñ dəftərin yibərmişlərdir.

Dəftəri üzərinə tamam yibərgəy irdiñüz deyü xətt bitildi taxtgâhımız Aqməscid Sarayında, miñ əlli toquzda.

Bi-məqam Aqməscid Saray əl-mahrusə.

Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 373-376).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1650-ci il tarixli beşinci məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1650-ci il tarixli beşinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 129” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu: Sipahi Qriqoriy Volkov və katib Drujina Oqorkovun çardan məktub və iki illik

xəzinə ilə gəlişləri. Səfirlər üçün qəbul. Çarın kalğanın yarlığındakı tonundan narazılığı. Kalğanın öz tonunun əvvəkli dövrlərin adət-ənənəsinə uyğun olduğunu və adətdən kənara çıxmadığını bildirməsi. Göndərilmiş kürklərin keyfiyyətsiz və yararsız olduğu barədə kalğanın məlumatı. Samur xəzlərinin quyruq və bacaqlarsız çatdırılması və bunun çarın nökərlərinin işi olması. Xəzinə göndərilməmişdən əvvəl ona nəzarət edilməsi barədə kalğanın xahişi. Validə ana bəyim üçün samurdan kürk. Zərdavə xəzlərin qəbulu. Çarın məhəbbətnaməsindəsində kalğanın oğlu və qızları üçün tiyişlərin qeyd edilməsinə rəğmən, elçinin tiyişlərin göndərilmədiyini bildirməsi. Hərəmdəki bikəçələr üçün tiyiş.

İllik xəzinənin almaşuva gəlişinin ləngiməsi. Almaşuv vaxtı – sentyabrın əvvəli. Çardan xəzinə barədə məlumat verməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan və

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdən köb səlam və alqış itüb, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inha sultani oldır ki, min uluğ Qalğa Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizə yibərilgən iki yıllıq uluğ xəzinəñüz və xəttləriñüz sipahiləriñüzdən Grigoriy Volqavnı və yazıçı Drujina Ağarqavnı milən vasıl olub, min uluğ Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli inqırazüd dövran da bolsaq, ilçiləriñüzi carlıqab, sultan-i əzəmliq didar-i şərifimizni rəvan təcil körürgə buyurdıq və mühəbbətnamə xəttiñüz oqutub, yaxşı tiñləyüb, barça yazdıqlarıñuz və sözləriñüz məlum qıldıq.

Bizim padişahanə naməmizi öz layiqimizçə yazdırmayüb, oxşavsız yazasız deyü yazıbsız. Anday layiqiñüz olmayan ədaları yazdırğanımız yoqdur, əcdad-i izəm və aba-i kiramdır, xanan-ı səlifin rəhimihim Allahu Təala həzrətləriniñ zaman-i dövlətlərində yazıla kəlgəndən artuq mühəbbət və məvəddət üzrə riayətlər milən yazamız. İnşəAllahu Təala, kün ilkəri də bolsa, alayoq mühəbbətlik və tatuvlıq milən yazarmız. Taqı mundın müqəddəm mühəbbətnamə xəttlərimizdə samur tonlar və tob samurlarınıñ nəqs və alçaq bulub, özümiz kiymik tügül. Yaqın bolğan ağalarımız kiyəcəkdəy olmaduğun

yazub, kün ilkəri bulay olmamaq içün bildirgən idik. Hikmət-i Xuda alçaq olduğından ğeyri quyruqların və bıcaqların qoparub, barça samurlarıñuz quyruqsız ve bıcaqsız kəldi. Zəhra munday işlər buyruğıñuzda bolğan yumuş kişiləriñüzniñ işi olmaq kərəkdir. Dostluq və qardaşlıqğa mütəliq bolğan munday işlərdə xidmətkərlərə itimad olmaq oxşavsız ikəndir.

İmdi kün ilkəri uluğ xəzinəmizni öz aldıñızdan ötkərip mənzurıñuz olduqdan soñra padişahlığa layiq olğanın yibərip, ömür axırğaçə mühəbbət və tatuvlıq bolğuday qılıqnı etkəy irdiñüz. Taqı validəmiz ana-biyim həzrətlərinə başlığı samur ton olub, samur tiyişi rica olunmış idi. Çapqun ilə kələn mühəbbətnamə xəttiñüzdə samur tiyiş yibərdik dib, işarət olğan ikən elçiñüz zərdəva tonı virilmədi deyüb, çoq cəfalar itdilər. Siziñ xəttiñüzdə işarət bolğan səbəbli zərdəva tonı ilçiñüzdən aldıq, taqı hərəm-i xassəmizdə olan iki biyiñ tiyişləri qədimdən zərdəva olub, halə başlığı samur ton olmaq rica olmunmışdır. Birər samur ton, birər zərdəva ton və birər sırt ton və ikişər qarın ton və ikişər taxta sırt və ikişər taxta qarın və ikişər çift samur kün ilkəri bu minval üzrə kəlürgə buyurğay irdiñüz və əvəldə mütəd-i qədim üzrə bir oğlumız sultana və bir qızımız xaniyə qanun-i qədim üzrə tiyiş kəlür ikən və bir sultan bir xani içün başlığı sırt tiyiş rica olunmış idi. Çapqun ilən kələn mühəbbətnamə xəttiñüzdə ricañızı berip, cibərdik deyüb, işarət olunmış ikən ilçiñiz bənim dəftərimdə yoqdur deyüb, çoq cəfa itdilər.

Naməñüzə yazılduğı üzrə ilçiñüzdən aldıq və halə hərəm-i xassəmizdə olan bir bikəçimizə yeñidən başlığı zərdəva tiyiş rica olunur. Bir zərdeəa ton və bir sırt ton və bir qarın ton və iki taxta sırt və iki taxta qarın və bir cift samur kün ilkəri bu minval üzrə kəlürgə buyurğay irdiñüz. Ol səbəbli bulay alay söz bolğay irdi. Dostluq və qardaşlıq arasında köb mal tügüldir. Siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç cümle Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarıdın rica olunur ki, kün ilkəri bu minval üzrə kəlürgə buyurğay irdiñüz. Taqı hər yıl sayın uluğ xəzinəmiz almaşuv yerinə vaqtı milən kəlməyüb bu tərəfdən almaşuv yerinə köndürilgən qullarımız qışqa qalub, sizdən kəlgən sipahiləriñüz də mundın varğan əskərimiz də köb zəhmət çəkəyürlər şimdidən soñra uluğ xəzinə küz aynıñ ibtidasında ki, Sentəbr ayıdır. Ol aynıñ ibtida künündə almaşuva yetkürüb, aña körə bu tərəfə çapqunımız milən xəbər köndürsəñüz. Əskərimiz açıq yarıqda varub, qış olmazdan müqəddəm alub, kəlüb, küç və zəhmət körməzlər irdi.

Şimdən soñra hər yıl sayın küz aynıñ ibtida künü xəzinəmiz almaşuva kəlmək kərəkdir dib, xətt bitildi təhrirə fi mah şəhr-i Reəbiül-əvvəl sənə miñ altmışda.

Bi-məqam Aqməscid Saray əl-mahrusə.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 376-378).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1651-ci il tarixli altıncı məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1651-ci il tarixli altıncı məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 137” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu: Çapar Mühəmmədin mühəbbətnamə və hədiyyələrlə geri dönüşü. Yayda

almaşuva sipahilərin Moskvada bulunan tatar elçisi Osman Çələbi ilə birlikdə yola düşəcəyi barədə çarın məlumatı. Tiyişlərin və nüqarat axçanın əvəzinə altın və ya quruş göndərilməsi. Elçilik missiyasının sayının 25 elçi, 15 çapar kimi müəyyən edilməsinin çar tərəfindən qəbul edilişi. Tatar əyanlarının çarın torpaqlarına ziyan və zərər vurmayacaqları barədə kalğanın öhdəliyi. Mühəmmədşah bəyin almaşuva yollanması.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Ordanıñ və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ uluğ padişahı olan min uluğ Qalğa Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdən köb səlam itüb, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inha sultani oldır ki, çapqunımız Mühəmməd milən yibərilgən böləkləriñüz və mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb, barça yazdıqlarıñuz mənzurımız bolub, Masqvada bolğan uluğ elçimiz Osman Çələbi qulumızı və xəzinə milən sipahiñüzi yay aylarında çıqarub, almaşuv yerinə yibərilgənin yazıbsız.

Dəxi mühəbbətnamə xəttimizdə tilək itdügimiz tiyişləri virüb, bu xəzinə milən çıqdığın və həm xəzinədə nüqarat aqça yerinə altun və yaxud ğuruş kəlürgə buyuruğıñuz bolup, siz taqı uluğ elçi yigirmi beş kişi və çapqun on beş adam olmaq üzrə qəbul itdügüñizi yazubsız.

Siz qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı da bolsañuz, işbu çapqunımız Mühəmməd milən köndərilgən mühəbbətnamə xəttiñüzdə yazılğança qarındaşlıq itkədəy bolsañuz, tərəf-i xaqanimizdən və qarındaşımız Nurəddin Sultan və ğeyri sultanlardan və bəklərdən və mirzələrdən vilayətiñüzə və çet qalalarıñuza hər kəz yamanlıq bolmayub, ömür axırğaçə dostluqdan taymay turamız.

Taqı almaşuv yerinə xəzinə almaq içün vara kələn Mühəmmədşah bək qulumızı ol yazdığıñuz vaqtında almaşuv yerinə yetişmək içün buyurğanmız siz qarındaşımız da bolsañuz. Mühəbətnamə xəttiñüzə yazğanıñuzça almaşuvğa yetkürüb, tutqavsız kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid Sarayında, tarix miñ altmış birdə, Ramazan-i Şərif ğurrasında.

Bi-məqam Aqməscid Saray əl-mahrusə.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 378-379).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmış 1651-ci il tarixli yeddinci məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1651-ci il tarixli yeddinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 141” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu: Sipahi İvan Belyakov və katib Timofey Kuzminin çardan məhəbbətnamə,

hədiyyələr və xəzinə ilə gəlişi. Elçilər üçün qəbul. Arabaçıların tatar çaparının müşayiəti ilə göndərilməsi. Əvvəl yola salınmış elçinin Yəhudi qalasında həbsdə olması, iki qulluqçunun Dneprə göndərilməsi, onun qaytarılması və qulluqçuların Kırıma dönüşü. Kalğanın ziyan vurmaq istəməməsi barədə cavabı. Kalğanın qoca xidmətçiylə məsləhətləşməsi. Çarın ölkəsinə ziyan vurulmayacağı barədə öhdəlik. Çarın elçilik missiyasına daxil olan insanların sayının 25 daimi elçi və 15 çapar kimi müəyyənləşməsinə etirazı. Bu sayın qərara alındığı barədə sözləri. Nüqaratın əvəzinə altun və ya quruşun göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan və

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdin köb səlam itüb, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inha sultani oldır ki, halə sipahiləriñüzdən İvan Beləkov və yazıçı Timafiy Quzmin milən səadətlü və şəvkətlü və mühəbbətlü min uluğ Qalğa Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizgə köndərilgən mühəbbətnamə xəttiñüz, uluğ xəzinəñüz və böləkləriñüz kəlüb vasıl olub, sipahiləriñüzi divan-i ədalət bünyənimizgə kəlürgə buyuryb, körünüşimizgə alub, mühəbbətnamə xəttiñüz mənzur-i şahanəmiz olub və xəzinə, böləkləriñüz aldımızdan ötkərib barça yazdıqlarıñuz məlum-i Hümayunımız olmuşdır.

Uluğ xəzinə və böləkləriñüz təslim itdikdən soñra arabaçı qullarıñız toqtamayub, çapqunımız milən köndürülmişdir. Taqı uluğ xəzinəñüz aldıqdan soñ elçiñüz bir mühəbbətnaməñüz kəltürüb, mənzurımız olduqda, bundan ketkən elçiñüzi Yəhudi qalasında həbs idüb, iki yumuş kişimizi Özi başınadək kötürüb, onda qaytarub, Qırımğa yibərgən səbəbli yazıbsız. Məmləkət əhvalı məlumıñızdır. Ol işdə siz qardaşımızğa zərər içün olğan bir nəsnə yoqdur. İxtiyar qulumız milən kənəş idüb, bir ğeyri işi içün bu yüzdən

olmaq lazım kəlüb, bundan burun yibərilgən çapqunımız birlə bu xüsus yazılğan irdi. Ol səbəbli xətriñüzə bir nəsnə xətür itməgəy irdi. Bizim bir ğeyri yerdə işimiz olmamağlə anlarğa tuyurmamaq içün olğan iş idi. Allah Təala hıfz etkəy, bizim əhdimiz və sözümiz hər kəz təğyir olmaq ihtimalı yoqdır.

Madam ki, siz qardaşlığı kəsməgəysiz, bizdən və qardaşlarımızdan siziñ vilayətiñüzə zərər və ziyan olmazdır. Taqı yatur elçi ve çapqun xüsus içün yazıbsız, yatur elçi yigirmi beş adam və çapqun on beş adam olmamaq olmazdır, anı alay-oq idüb, andan əksik olduğına rizamız yoqdur.

Taqı hər həzinə milən kəlgən nüqarat aqçañuz bizim vilayətimizde bir buçuq aqça ötədir, ğeyri vilayətlərdə birər aqçağa keçədir. Masqvada ikişər aqçaya yürər imiş. Kün ilkəri kələn xəzinədə kenə ol hesab üstünə nüqarat içün ğuruş və yaxud altun yibərgəysiz. Bu sizgə zərərli iş tügüldir. Əlbəttə bu xüsusda bəhanə və əzar itməyüb, nuqarat hesabı üzrə ğuruş və yaxud altun yibərgəysiz.

Yazıldı taxtgahımız Aq Sarayda, miñ altmış birde.Bi-məqam Aqməscid Saray əl-mahrusə.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 379-380).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Polşa kralı IV Vladislava ünvanlanmış tarixi bilinməyən əhdnamə-məhəbbətnamə yarlığı

Qırım Gəray Sultanın elmə məlum sonuncu yarlığı Polşa kralı IV Vladislava göndərdiyi tarixi naməlum əhdnamə-məhəbbətnamə yarlığıdır. Həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 343” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığının qısa məzmunu: Polşa və Uluq Orda arasında əvvəlki dövrlərdəki dostluq. Hədiyyə və

peşkəşlər. Kralın elçilərinin məktub gətirmələri. İslam ağanın əhdnamə ilə yola salınması. Kralın ölkəsinə müdaxilə olunmayacağı barədə kalğanın öhdəliyi. Tatar elçisinin Polşada ləngidilməsi, verginin göndərilməməsi və cavabın olmaması. Polşa elçisinin Osmanlı sultanına göndərilməsi və sülh sazişi. Polşa elçisinin vergi ödəniləcəyi barədə andı. Həmin elçinin tolda məktub aparan tatar elçiləri ilə müşaiyət olunması. Osmanlıdan Uluq ordaya göndərilən məktubda imzalanmış saziş və bu sazişə əsasən Polşanın Uluq Oradaya vergi ödəyəcəyi barədə məlumat verilməsi. Mühəmməd ağanın xəbər gətirmək məqsədilə göndərilməsi, elçinin yubadılmaması və verginin göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:HuQırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən uluğ Orda, uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat milən Tavgaçniñ uluğ padişahı olan ali-həzrət və alə-rütubət ütarid-i fətanət Qalğa Qırım Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən

köb Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və İflənsqanıñ və Kiyevsqanıñ və barça qristiyən məmləkətləriniñ uluğ padişahı bolğan dördünci qıral Vladislav qardaşımız qıral dövlət-iştimal damə müsalahata əli yövmüs-Sual tərəfinə mühəbbətlik milən səlam idüb, nədir halıñız və xətriñüz, eyümisiz-xoşmısız dib sorağanımızdan soñra məlumları ola ki, bundan əqdəm əcdadül-əzəm və aba-i kiramımız zamanlarında əsləfiñiz ilə məbəyinlərində əhd və misaq mühkəm olub, sülhə və əhdə müğayir tərəfındən bir vazi nərsə və dost-tatavul olmayüb, hər zaman hedayə və pişkəşləri kelüb, mühəbbət və məvəddət üzrə imişlər. Ol əhd-i qədimə riayət olunub və həm səadətlü və əzəmətlü və məhəbətlü padişah Rəbbi məskün damə ömrühu və dövlətühu əli yövm-i Yabüsun həzrətlərindən bir qaç defə adam və məktub kəlüb, əhdnamə-i Hümayunımız ilə yaqın ağalarımızdan İslam ağa köndürilüb, ümumə Qırım əskərimizi, Ulu Noğay və Küçük Noğay əskərlərin mühkəm zəbt və rəbt eyleyüb, məmləkətiñizə Qırım vilâyətindən və əskərindən bir fərd varmış degildir.

Əgər səadətlü padişah ali-vaqar həzrətləriniñ və əgər bizim əhdımız qədimdə vire kəldigiñüz virgü ilə üstüvar bolur, dostluq və qardaşlıq böyləmdi ki, dostluq içün köndürilən adamımızı bu qədər zamandan bəri alı-qoyub virgüñüz və yaxud bir qəti cəvabıñız kelməyə və halə səadətlü və əzəmətlü padişah ali-məqam həzrətlərinə ilçiñüz köndürüb, qanun-i qədim üzrə sülh olduqda tərəfımızə virə kəldügiñüz virgüyi divan-i alidə ilçiñüz der əhdə idüb, boynuna almağlə barışıqlıq eyləyüb, namə-i Hümayun səadət-məqrun ilə ilçiñüzə adam qatub köndürdüklərindən soñra bu tərəfə dəxi namə-i Hümayun kəlüb, Lih qıralı ilə olan sülhimizdə qədimdən sizə virilə kələn virgüləri söyləşilimişdir, əhd və qəvlimizdə müzakərə olunmışdır, adam köndürüb, aldırasız, virərlərsə Tatar əskərini zəbt idəsiz, virməzlərsə nəqz-i əhdə kəndülər itmiş olur deyü, cəvab kəlməklə yaqın qullarımızdan Mühğmməd ağa zidə qadruhu həmən xəbər içün köndərilmişdir.

Əhdnamə-i Hümayunımız bundan əqdəm İslam ağa ilə varub, cümlə cəvabımız yazılmışdır. Fil-həqiqə dostluq və barışıqlıq və qardaşlıq murad və maqsudıñız olursa, adamımız vardıqda bugüni yarına qomayüb, mütad olan virgüləriñüz virüb, köndərəsiz. Bugün-yarın deyüb, adamımızı da əgləyüb, alı-qorsañuz dostluq itmək muradıñuz olmamış olur. Bir adam ilə çoğalmaz və az olmaz.

Vəl-hasıl, muradıñuz dostluq və mühəbbətlik olub, iki tərəfdə rəaya və füqaranıñ rəfahiyətin və istirahətin istərseñüz, adamlarımızı əgləndiməyüb köndürəsiz.

Baqı vəs-səlam.Aq Saray əl-mahrusə.Qırım Gəray Sultan bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 381-382).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1651-ci il tarixli birinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan da dövrümüzədək çox sayda, daha dəqiq desək 18 yarlıq yetişib. Bunlardan 16-sı Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə, 1-i getman Pototskiyə, 1-i isə getman Lyaskoranskiyə ünvanlanıb. Qazi Gəray Sultanın elmə məlum ilk yarlığı Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1651-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığıdır. Həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 142” şifrəsi altında qeyd edilib.

I Səlamət Gəray Xanın nəvəsi, Nurəddin Mübarək Gəray Sultanın oğlu olan Kalğa Qazi Gəray Sultan ( كراى cu ildə doğulmuş və 1666-cı ildə və-1629 (غازىya daha sonra vəfat etmişdir. IV Mühəmməd Gəray Xanın birinci hakimiyyəti dövründə, daha dəqiq desək, 1641-1644 – cü illərdə, eləcə də ondan sonra xanlıq taxtına oturmuş III İslam Gəray Xanın hakimiyyəti illərində (1644-1651) nurəddin olmuşdur. Onun nurəddin qismində 1945-ci ildə III İslam Gəray Xanın göstərişi Cənubi Rus torpaqlarına yürüş etdiyi, saysız-hesabsız qənimət və 6 min əsirlə geri döndüyü bilinməkdədir.

Kalğa Qazi Gəray Sultan 1648-1653 -cü illərdə Reç Pospolita ilə aparılan savaşda fəqlənmiş, həmin savaşda, daha dəqiq dəqiq desək, 1651-ci ildə şəhid olan Kalğa Qırım Gəray Sultanın yerinə kalğa təyin edilmişd və bu vəzifəni 1666-cı ilə qədər, yəni Qazi Çoban Gərayın taxta oturmasına qədər icra etmişdir (Халим Гирей-султан, 2008).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1651-ci il tarixli birinci məhəbbətnamə yarlığının qısa məzmunu:

Qazi Gəray Sultanın kalğa təyin edilməsi, bu barədə məlumat verilməsi. Çarın mərhum kalğaya göndərdiyi məktub və xəzinə. Quşçu və arabaçıların Moskvaya geri göndərilməsi. Yeni kalğanın çaparla məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Kalğanın əhdnaməsinin xanın şərtnaməsi ilə üst-üstə düşməsi. Kalğanın ziyan vurmamaq barədə öhdəliyi və çardan da eyni şeyi tələb etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:HuĞazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən uluğ Orda, uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barca Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat milən Tavgaçniñ uluğ Qalğa Sultanı olan min uluğ Ğazi Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərinə bi-lütuf Allah Təala qalğalıq məsnədi nəsib və mısr olub, yiraq və yaqın dostlarımızı xəbərdar itmək mütad-i zəfər-i tiyadımız olmağlə siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorğanımızdan soñra məlumları ola ki, mərhum və məğfur ağaçamız Qalğa Sultana köndərilən mühəbbətnaməñüz və uluğ xəzinəñüz bizgə mısr olub, arabaçı ve quşçılarıñuz qaytarub, Masqvaya yibərməklə tərəfimizdən dəxi mühəbbətnaməmiz birlən çapqunımız köndərilmişdir.

Bizüm əhdimiz və şərtimiz və cəvabımız səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü ağaçamız Han-i izəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ əmirləri üzrədir. Anlarıñ əhdnamələrində hər nə yazılmış olursa, bizim də əhdimiz və şərtimiz

anıñ üzərindədir. Bizim tərəfımizdən hər kəz yamanlıq olmazdır. Həmən səadətlü və həşmətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərigə əməl idüb, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda taymay mühkəm turğaysız.

Madam ki, siziñ tərəfiñizdən yamanlıq olmaya bizüm tərəfimizdən hər kəz yamanlıq olmazdır.

Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə, biñ altmış ikinçi tarixində. Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 382-383).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1652-ci il tarixli ikinci məhəbbətnamə-əhdnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan ikincisi də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1652-ci il tarixli bu məhəbbətnamə-əhdnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 147” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Xanən elçi, katib və yoldaşlarını qəbul etməsi. Dostluq haqqında and. Baş elçi

Arslan Mirzənin xanın əhdnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Kərəçi Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Çapar Qazi bəyin çara kalğanın əhdnaməsini aparması. Kalğanın dostluğa və əhdnaməyə sədaqəti barədə sözləri. Kalğanın çardan andına sadiq qalmasını illik xəzinəni əksizksiz göndərməsini tələb etməsi. Hərəmdəki bəyimlər və müxtəlif vəzifələr tutan ağalar üçün tiyişlər.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat milən Tavgaçniñ öñ qolnıñ və sol qolnıñ min uluğ Qalğalğay Ğazi Gəray Sultan damə fi hifzi əl-müstəan həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Mesihanıñ uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb yerlər və məmləkətlərniñ uluğ padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam dib, çinliq və mühəbbətlik birlə nədir halıñız, yaxşımısız, hoşmısız dib, sorağanımızdan soñra ilam-i mühəbbət-əncam sultani oldur ki, munda bolğan uluğ elçiləriñüz və yazıçıñıznı cümlə yoldaşları bilə şəvkətlü Xan ağaçamız həzrətləri körünüşlerinə alub, siz qarındaşımız birlə uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm barış yarış bolurğa, Quran-i Əzim və Furqan-i Kərimdən ant itip, əhdnamə-i Hümayunları bilə qıdvətül-əmasil vəl-əqran uluğ elçi başı Arslan Mirzə zidə qadruhunı almaşuvğa qaraçımız Mühəmmədşah biyni çıqarub, min uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, uluğ elçiləriñüzni körünüşimizgə alub, sıy və riayət itib, bizim dəxi əhdanmə-i mühəbbətimiz birlə qıdvətül əmasil vəl-əqran uluğ elçimiz Ğazi bək zidə qadruhunı yibərdik.

Barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə və əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğandır. Bizim sözümiz və cəvabımız şol cəvabdır dib və xəttiñüzdə yazılğan barça söz səadetlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ və bizim məlum və xətir nişanımız bolub, kün ilkəri hiç xilaf iş və xilaf söz bolmaq ihtimalı yoqdır. Əhdnamə-i Hümayunda bolğan barça söz üzərində toğrı və mühkəm turğanmız dib, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tuşman bolup, kün ilkəri də bolsa, uzun-uzaq dost-mühəbbət bolğanmız dib, siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç də bolsañuz, oşlay-oq uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turğay irdiñüz dib və hər yıl sayın xəzinəmizni adət və qanun üzrə əksiksiz və qüsursız yibərirgə buyurğay irdiñüz, hərəm-i xassəmizdə biyimlərimizgə tiyişlərin və mənsəbdə bolğan ağalarımıznıñ dəxi tiyişlərin qüsursız yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, biz dəxi barça dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşmanmız dib, çinliq və mühəbbətlik üzrə xətt bitildi tarix miñ altmış ikidə. Yazıldı Zilhiccə ayında.

Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam qala-i Fərahkerman (Документы Крымского Ханства.., 2017,

s. 383-384).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1653-cü il tarixli üçüncü məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan üçüncüsü də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1653-cü il tarixli bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 150” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Cari ildə xəzinənin çatması. Qız səbəbindən arabaçı və quşçuların geri

dönüşünə əngəl. Xaç çaparının məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Arabaçı və quşçuların qayıdışı. Kalğanın çapar vasitəsilə məhəbbətnamə göndərməsi. Kalğanın çardan xanın buyuruqlarına əməl etməsini istəməsi. Xanın və kalğanın sözlərinin bir olması.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti bilən Uluğ Orda, uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və barça Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat milən Tavgaçniñ uluğ Qalğa Sultanı olan min uluğ Ğazi Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inhay sultani budır ki, bu sənə köndərilgən uluğ xəzinəñüz vasıl olub, arabaçı və quşçılarıñuz qışqa qalub, köndərilmək qabil olmayub, halə səadətlü və dövlətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i izəm və xaqan-i müəzzam həzrətləri mühəbbətnamə yazup,

çapqunlarına qoşub, arabaçı və quşçılarıñuz yollamağlə tərəf-i sultanıdan dəxi mühəbbətnaməmiz milən qulumız köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vüsulında ayin-i qədimə üzrə riayət idüb, şövkətlü və dövlətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i izəm həzrətlərniñ namə-i Hümayunlarında hər nə yazılmış irsə anıñlə əməl olasız.

Dövlətlü və səadətlü ağaçamız Han-i izəm həzrətləri tərəfındən hər nə yazıldı isə bizim dəxi cəvabımız və muradımız oldur. Həmən səadətlü ağaçamız Xan-i izəm həzrətlərniñ yazdıqları milən əməl olub, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq üzrə bir qərar olub, iki yurtnıñ fəqir və füqarasınıñ rahat və tinç olmaları içün çalışqay irdiñüz.

Baqi vəd dua ali min etba əl-Xuday. Yazıldı qərargahımız Aqməsciddə, tarih miñ altmış üçdə.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Aqməscid (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 384-385).

Kalğa Ğazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1653-cü il tarixli dördüncü məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan dördüncüsü də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. O da əvvəlki yarlıq kimi 1653-cü il tarixində qələmə alınıb. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 155” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: İslam Gəray Xan və çar Aleksey Mixayloviç dövründə Uluq Orda dövləti ilə

Moskva çarlığının barışıq anlaşmasının imzalanması. Qarşılıqlı elçiliklər. Xanın çarın sipahisi və katibi önündə andı. Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Baş elçi Ayvaz bəyin əhdmaə yarlığı ilə Moskvaya yola salınması. Əhdnamə yarlğında tatarəyanlarının Moskva torpaqlarına yürüş təşkil etməyəcəkləri barədə xanın öhdəliyi. Xanın çardan xəzinəni və xan, kalğa, nurəddin, ağalar, mirzələr və qulluqçular üçün qoltqaları göndərməsi barədə xahişi. Kalğanın İslam Gəray Xan dövründəki əhdnaməyə sadiq qalması. Kalğanın elçi Səfər ağanı çara göndərməsi. Kalğanın xəzinənin, qoltqa və hədiyyələrin göndərilməsi barədə xahişi.

Kalğanın çara daha əvvəl yarlığını aparnış çapar Abdüllətif. Kalğanın yaşlanmış əməkar qulluqçu Teymur ağa üçün samur tiyişinin göndərilməsi və bu tiyişin dəftərə gələn il göndəriləcək tiyişlərdən biri kimi qeyd edilməsi barədə xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda, uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və sansız köb Tatarnıñ və

sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ əzəmətlü padişahı bolğan ali-həzrət məali-rütubət Bərcis-mənzilət, Xurşid-i talət Nahide işrət, ütarid-i fətanət Mərih-savlət dövlət-əsas səadət-iqtibas, izzətistinas, şövkətlü və salabətlü cihan-aray Qağalğay Sultanı ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu və əbbəd-səltənətühu

əli yövmüd-Din həzrətlərindən qardaşımız uluğ Urusnıñ pənahı və köb xristiyânnıñ pənahı və Təxt-ı Masqvanıñ və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ hükümdarı hüzurığa köpdin köb səlam qılıb, nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, mühəbbətlik bile sorağanımızdan soñra ilam və inha-i sultanı oldur ki, səadətlü və rifətlü və ədalətlü və şövkətlü uluğ ağaçamız İslam Gəray Xan həzrətləri siz qardaşımız uluğ padişah, Xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç birlə ömür axırğaçə taymay, uzun-uzaq barış-yarış bolur içün və uluğ elçileriñüz bir-birləriñə barub-kəlür içün halə munda bolğan sipahiləriñüz və yazıçıñuz aldında Kəlam-i Qədim və Furqan-i Əzimdən ant itüb və qıdvətül-üməra-i əl-kiram Mühəmmədşah biyni almaşuvğa çıqarub, altun baysalu uluğ əhdnamə-i Hümayunların qıdvətül-əmasil vəl-əqran uluğ elçi başı Ayvaz bik zidə qadruhu ilə yibərdilər və ol uluğ əhdnamə-i Hümayun içinde min uluğ Qağalğay cihan-aray həzrətlərimizni, dəxi xələfüs-səlatin, şərəfül-xavaqin Nurəddin Adil Gəray Sultan həzrətlərini, dəxi iftiharüs-səlatinül-fəhham öngə küçik qarındaşlarımıznı sultanlarnı barçaların, dəxi qıdvətül-üməra əl-kiram Şirin bəgi və mirzələriniñ barçaların, dəxi iraq və yaqın bolğan Noğay mirzələriniñ barça əskəri birlə siziñ vilayətiñüzgə barmasğa və çerü itməskə əhd və iman və şərt-peyman qılıb yazğandırlar.

Siz qardaşımız uluğ padişah, Xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç də bolsañuz, uluğ atalarımızğa virilə turğan uluğ hxzinəmizni və uluğ qoltqalarımıznı artığı birlə kərək Xan-i əzəm həzrətlərigə bolsun, kərək min uluğ Qağalğay Ğazi Gəray Sultan həzrətlerimizgə bolsun, barça ağalarımız və qullarımız və mirzələrimiz birlə və dəxi Nüraddin Sultan həzrətlərigə bolsun, barça ağaları və qulları və mirzələrı birlə burunğı adətcə her yıl sayın bit-tamam yibərirgə buyurğay irdiñüz. Alay bolsa, bu kündin kün ilkəri min uluğ Qağalğay Ğazi Gəray Sultan ədəm-Allahu Təalâ, əyyam dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimiz, dəxi şövkətlü və səadətlü uluğ ağaçamız İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmüd-Dövran həzrətləriniñ əhdnamələri ustiñə mühkəm qaim bolub və fərman-i şərifləri üzrə barça buyuruqların qəbul qılıb, siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç birlə uzun-uzaq dost-qarındaş bolub, ömür axırğaçə taymay turarğa qəbul qılıb, daima mühəbbətlikdə və dostluqda bolmaq üzrə qıdvətül-əmasil vəl-əqran yaqın qullarımızdın uluğ elçimiz Səfər zidə qadruhunı yibərdik xətriñizni xoş tutıb, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, ömür axırğaçə taymay turğanımızğa çin göñül birlə inam itkəysiz. Dəxi uluğ xəzinə və uluğ qoltqa və uluğ bölək səlamlarımıznı kəm itməy burunğı uçmaqlığ uluğ atalarımız və uluğ ağaçalarımız xavaqin-i səlifin rəhimihim Allahu alüyhim əcmain həzrətlərigə burunğı Qağalğay Sultanlar qardaşlarımızğa bolsa, qalay kələ turğan bolsa, bizim özümizgə dəxi artığı bilə şol-oq yibərgəysiz dib, öziñüz də bolsañuz xətrəmizni sıyləp, oşlay artığı bilə yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, kün ilkəridə bolsa, uzun-uzaq dostluqda və mühəbbətlikdə bir qərar bolub turğaysız.

Mundan burun çapqun Əbdüllətif qulumız bilə yibərilgən xəttimizdə ixtiyar və əməkdarımız Timur ağa qulumızğa siz qardaşımızdan bir samur

tiyiş tilək idüb, yazğan irdik. Ol tiləgimizni qəbul qılıb, İnşəAlahu Təala, kələcək sənə xəzinə bilə yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, tilək qılamız. Yenə də bolsa, işbu əhdnamə xəttimizdə dəxi yazub, ilam və tilək qılamız kim, xətrəmizni sıyləb yoq diməy Timur ağa qulumızğa bir samur tiyiş dəftərgə yazub, yibərürgə buyurğay irdiñüz dib, qardaşımız siz uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç cümlə Urusnıñ hükümdarı da bolsañuz, şol-oq tiləgin bir samur tiyiş tiləgimizni kəm itməy qəbul qılıb, xətrəmizni sıyləb, dəftırgə yazub, kələcək yıl xəzinə bilə kəlürgə buyurğay irdiñüz. Biz də bolsaq, ol tiyiş səbəbli xətrəmiz ziyadə və artuğı bilə xoş bolur irdi. Barğan uluğ elçimizgə sıy və hürmət qılub yibərgəysiz. Şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunlarında yazılğan barça sözniñ üzərindəmiz. Bizim dəxi sözümiz və cəvabımız və şol söz və şol cəvabdır. İnşəAllahu Təala, bu tərəfdən xilâf əhd və hilaf söz bolmastur.

Uzun-uzaq dost bolub turğanmız oşlay məlumıñuz bolğay dib, mühəbbətlik xətt bitildi.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday. Tarix miñ altmış üçdə yazıldı, mah-i Şəvval ayında taxtgahımız Aqməscid

Sarayında.Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 385-387).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1654-cü il tarixli beşinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan beşincisi də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. Bu yarlıq 1654-cü il tarixində qələmə alınıb. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 157” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın elçilərinin gəlişi və cari ilin xəzinəsini gətirmələri. Xəzinənin xan

tərəfindən qəbul edilməsi. Kalğa və ağalar üçün dəftərə müvafiq xəzinə. Kalğadan çarın elçilərinə yarlıqaşların verilməsi. Çarın arabaçı, quşçu və yol ağalarının geri qayıtmaları barədə xanını buyuruğu. Xanın çaparının çara məktubla yola düşməsi. Kalğanın çaparı Mühəmmədin çara məktub aparması. Dostluq münasibətləri. İllik xəzinələrin vaxtında, tam və qüsursuz çatdırılması barədə xahiş. Kalğanın xəzinə ilə bağlı xahişinin, əvvəlki kalğaların dövründə olduğu kimi, xanın buyuruqlarına əməl edilməsi tələbi ilə birlikdə çatdırılması.

Xanın məhəbbətnamə yarlığı: xanla kalğanın sölərinin bir olması. Kalğanın öz yaxın adamlarından Teynur ağa üçün tiyiş göndərilməsi barədə xahişini xatırlatması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.

Uluğ Orda və uluğ Yurtnıñ uluğ şahı və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırım və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı bolğan ali-həzrət məali-rütubət Bərcis-i mənzilət, Xurşid-i talət Nahide işrət, ütarid-i fətanət Mərih-savlət dövlət-əsas səadət-iqtibas, izzət-istinas, şövkətlü və salabətlü cihan-aray Qalğay Ğazı Gəray Sultan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu və səltənətühu əli yövmüd-Din həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köb xristiyânnıñ və Təxt-ı Masqvanıñ və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı hüzurığa köpdin köb səlam qılıb, nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, mühəbbətlik bile sorağanımızdan soñra ilam və inha-i sultanı oldur ki, halə bu sənə yibərilgən xəzinə uluğ elçiləriñüz bilə kəlüb sağ və salim vasıl olub, şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzim ali-şan həzrətləri dəftər mücibinçə adet bolğan xəzinələrin biqüsur və bittamam alub və min uluğ Qağalğay Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, adət üzrə dəftər mücibinçə xəzinəmizni və ağalarımıznıñ dəxi adət bolğan tiyişlərin biqüsur alğan soñra elçileriñüzni sıy və hürmət birlə və yarlıqaşımız birlə yarlığab yerlü-yerlərinə kəl-əvvəl yerləşüb olturğan soñ səadətlü və ədalətlü və şövkətlü ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri siz qardaşımız uluğ padişah Xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç birlə uzun-uzaq barış-yarış bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm dostluqda və mühəbbətlikdə bolub turmaq üzrə əhd və iman kema yenbağı riayət olunub, quşçı və arabaçılarıñuznı və yol ağalarnı qaytarub yibərmək əmir idüb və xətt-i Hümayunları birlə uluğ çapqunların yibərməgin min uluğ padişah Qağalğay cihan-aray həzrətlərimiz dəxi ol vəch üzrə siz qardaşımız birlə uzun-uzaq barış-yarış bolub, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolmaq üzrə bizim dəxi tərəf-i Aliyyəmizdən xəttimız birlə uluğ çapqunımız qıdvətül-əmasil vəl-əqran Mühəmməd zidə qadruhunı yibərdik.

İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanlarında xətriñüzni xoş tutıb, dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, ömür axırğaçə taymay turğanımızğa çin göñül birlə inam itkəysiz və siz qardaşımız da bolsañuz kün ilkəri oşlay-oq uzun-uzaq barış-yarış bolup, dostumızğa dost və tüşmanımızğa tuşman bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turub, hər yıl sayın adət bolğan xəzinəmizni əksiksiz biqüsur yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, dəxi burunğı Qağalğay Sultan qardaşlarımızğa da bolsa, qalay kələ turğan bolsa, bizim özimizgə dəxi artığı bilə şol-oq yibərgəysiz dib, öziñüz də bolsañuz, bizim xətrəmizni sıylab oşlay artığı bilə yibərirgə buyurğay irdiñüz.

Dəxi min uluğ padişah Qağalğay Sultan həzrətlerimiz birlə siz qardaşımız uluğ padişah, Xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç uzun-uzaq dost-qarındaş bolğuday bolsañuz, səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ xətt-i şəriflərigə mütəbaat və fərman-i şəriflərigə itaət idüb, bizim dəxi xətt-i şərifimizgə itimad itkəysiz. Barça söz səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərındə yazılğandır. Bizim dəxi sözümiz və cəvabımz şol söz və şol cəvabdır.

Kün ilkəri hiç xilaf iş bolmaq ihtimalı yoqdır və şol cümlə söz üzərində turı və mühkəm turğanmız dib və mundan burun yaqın ağalarımızdan yaqın ağamız Timur ağa içün siz qardaşımızdan bir samur tiyiş tilək qılub, xəttimizdə yazğan irdik. Halə dəxi tilək qılurmız kim, müşarun-ileyh Timur ağamızğa kün ilkəridə bolsa, bir samur tiyiş itərgə buyurğaysız. İnşəAllahu Təala xəzine bilə kəlürgə buyurğay irdiñüz. Biz dəxi uzun-uzaq dostluqda və mühəbbətlikdə bolub, turğanımızğa itimad və itiqad itkəysiz, barğan çapqunımızğa dəxi sıy-hürmət qılub, yibərgəysiz dib, xətt bitildi baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday, tarix miñ altmş dört yılında.

Yazıldı Cümadiül-əvvəl ayında və Aqməscid Sarayında.Bi-məqam Aq Saray əl-məhrusə.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 387-389).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1654-cü il tarixli altıncı məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan altıncısı da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. Bu yarlıq da 1654-cü il tarixində qələmə alınıb. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 161” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın sipahilərinin çarın məhəbbətnaməsini gətirmələri. Elçilərin divanda

qəbulu və məhəbbətnamənin oxunuşu. Polşa kralı Yan Kazimir ilə sülh münasibətlərinin pozulması. Çarın Polşa üzünə yürüş etmək niyyəti və yürüşə çıxmaq üçün hər şeyin hazır olması. Çarın xandan hərbi kömək istəməsi. Kalğanın Polşa ilə Uluq Ulus (Turan) arasında olan keçmiş düşmənçiliyi xatırlatması və həmin dövrdə çarın Polşa kralına qarşı səylərini xanla birləşdirməsi imkanı olduğunu bildirməsi. Polşa ilə hazırda mövcud olan sülh. Çarın Dnepr kazakları ilə daha öncəki danışıqları. Tatarların Moskva üzərinə yürüş edəcəkləri halda çar tərəfindən Don kazaklarının dərhal dənizə çıxmaları barədə verdiyi əmr. Kazakların dənizə çıxışları. Xan və Polşa kralı arasında sülhün yenidən bərqərar olması. Polşaya yürüş təşkil etmək üçün səbəbin olmadığı barədə kalğanın sözləri.

Polşaya yürüş, qarşılıqlı münasibətlər çarın şəxsi qərarıdır.Əvvəlki xanın çara göndərdiyi məhəbbətnamə. Keçmiş xanın vəfatı. Taxta

Mühəmməd Gəray Xanın çıxması. Xanın çara çapaı ilə məhəbbətnamə göndərməsi. Kalğanın da çaparının məhəbbətnamə ilə yola düşməsi. Kalğanın çardan xanın sözlərini diqqətə alması barədə xahişi. Kalğanın yaxınlarından Teymur ağa üçün samur tiyişinin göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırım və barça Noğaynıñ və sansız köb

Tatarnıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı bolğan səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü min uluğ Qalğay Ğazı Gəray Sultan dame dövlətühu mübadat əli yövmül-Mizan həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Masqva vilayətniñ və barça millət-i Məsihanıñ padişahı bolğan Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı hükümdarığa mühəbbətlik birlə köpdin köb səlam itüb, xətriñüz soñra ilam və inha-i sultanı oldur ki, yaqın sipahiləriñüzdən yibərilgən mühəbbətnamə xəttiñüz kəlgəç, sipahiləriñüz divan-i ədalət-nişanımızğa alub, ısmar qılğan sözleriñüzni tiñləb və mühəbbətnamə xəttiñüzni oqutduğımızda Lih vilayətniñ qıralı bolğan Yan Qazimir milən mabəynimizdə bolğan sülhimiz bozulub, ətrafda bolğan padişahlar bilə xəbərləşüb, əskərimiz mühəyya idüb, Lih vilayəti üzərinə yürümişiz deyü, tərəfimizdən öziñüzgə yardım içün əskər tələb idüb yazubsız.

Lih qıralı bilən bu qədər zamandan bəri biz düşman bolub, üzərinə səfər itdigimizdə yürisəñüz, bizə yardım itmiş olurdıñuz və siz dəxi intiqam alurdıñuz. Şimdi biz barışdıqdan soñra Özi Qazağı ile söyləşib, yüriyüb və Tan Qazağına adam köndərüb, Qırımdan dil alasın, əgər Qırım əskəri bizm üzərimizə kəlürsə dəryaya çıqasın deyüb, tənbih itmişsin. Ol dilə kələn adamlarıñuz tüşürüb ketürdilər, ol söziñüz ile Qazaq deryaya çıqdılar.

Böylə əhd və böylə dostluqmı olur? Bizim kimsəniye yamanlıq qəsdimiz yoqdır. Lih qıralı bilen yeñiden

barışdıq ve rehinlerin aldıq siz qardaşımız isə əskidən dostumızsız səbəbsiz əhd bozmaq padişahlarğa tüşəcək iş tügüldir və atlanmaq iqtiza itdügi haldə xəbərsiz və səbəbsiz atlanmaq ihtimalımız yoqdır. Lih qıralı bilən düşmanlıq və cavlamaq muradıñuz bolsa, mabeyniñüzi öziñüz bilürsiz. Halə mühəbbətnamə xəttimizdə yazılğan barça sözümiz birlə siz qardaşımız uluğ padişah, Xan, hem uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ hükümdarığa cənnət-məkan Firdövs-aşiyan ağaçamız Xan-i ali-şan həzrətləri mühəbbətnamə xəttləri bilən çapqunların yibərmək üzrə ikən hikmət-i Xuda dar dünyadan Saray-i Cavidanə rihlət idüb, vasıl rəhmət-i Haq olduqlarından soñra dövlət və iqbal və səadət və iclal ilə şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Mühəmməd Gəray Xan həzrətləri yerlərinə Xan bolub, Təxt-i ali-baxtlarına cülus buyurduqlarından soñra siz qardaşımızğa mühəbbətnamə xəttləri bilə çapqunların köndərməgin bizim dəxi mühəbbətnamə xəttimiz ilə çapqunımız köndərilmişdir.

Xətriñüz xoş tutıb, şövkətlü ağaçamız Xan-i ali-şan həzrətləriniñ mühəbbətnamələrində hər nə yazılmış bolsa, əməl və itibar itkəysiz ağaçamız Xan həzrətləri hər nə ısmar qılğan bolsalar, bizim də sözümiz və muradımız oldır. Barça söz və cəvab anlarnıñ xətt-i şəriflərindədir. Bizim də sözümiz oldır və bundan burun yazılğan mühəbbətnamələrimizdə yaqın ağalarımızdan Timur ağa içün bir samur tiyiş rica idüb, yazğan irdik. Ol ahvalı hiç işarət itmeyübsiz.

Padişahlar mabəynində bir tiyiş çoq məna degil idi, kün ilkəridə bolsa, yenə dilək qılurmız kim, İnşəAllahu Təala, halə kələcək xəzinə bilə ol tiyişni

yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, xətt bitildi fi mah-ı Zilhiccə, tarix miñ altmış dörtdə.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Aqməscid Saray əl-məhrusə (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 389-391).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1655-ci il tarixli yeddinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan yeddincisi də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. Bu yarlıq 1655-ci il tarixində qələmə alınıb. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 169” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çar sipahilərinin çardan məhəbbətnamə ilə gəlmələri və xəzinəni gətirmələri.

Məhəbbətnamənin divanda oxunuşu. Sipahilərə yarlıqaşların verilməsi. Çar sipahilərinin, arabaçı və yol ağalarının, eləcə də yoldaşlarının geri yollanması. Xanın çaparının çara məhəbbətnamə ilə yola düşməsi. Xanın sözlərinə diqqət edilməsi barədə çardan xahiş. Xanın və kalğanın sözlərinin bir olması. Xəzinənin tam və qüsursuz göndərilməsi tələbi. Xanın fərmanlarına ciddi əməl edilməsi barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırım və sansız

köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı bolğan səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü min uluğ Qalğağay Ğazı Gəray Sultan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu və şövkətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı bolğan Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ hükümdarığa mühəbbətlik birlən köpdin köb səlam itip, xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inha-i sultanı oldur ki, yaqın sipahileriñüz birlən yibərgən xəzinəmizni və mühəbbətnamə xəttiñüzni kəlgəç sipahileriñüzni divan-I ədalət-nişanımızga alub və mühəbbətnamə xəttiñüzni oqutıb, tiñləb barça ısmar qılğan sözləriñüz məlum və xətir nişanımız bolub və xəzinəmizni dəftər mücibinçə alğan soñ sipahiləriñüzgə qanun-i qədim üzrə riayət və hürmət idüp, yarlıqaşımız berib, kün ilkəridə bolsa, siz qardaşımız birlən qaytarub yibərürgə buyurub, səadətlü və şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzim ali-şan həzrətləri uluğ çapqun elçilərin mühəbbətnamə xəttləri birlən yibərüb, bizim dəxi mühəbbətnamə xəttimiz birlən qıdvətül-əmasil vələqran çapqun elçimiz Yusuf bək zidə qadruhunı yibərdik. İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanlarında xətriñüzni xoş tutıb, siz dəxi uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, ömür axırğaçə taymay turğay irdiñüz və

şövkətlü ağaçamız həzrətləriniñ yibərilgən xəttlərində yazılub, barça ısmar qılğan söz və cəvablarığa itimad və itiqad itib, inam qılğay irdiñüz. Cümlə söz anda yazılğandır.

Bizim dəxi sözümiz və cəvabımız şol-oqdır. Hər nə yazılğan bolsa, əməl və itibar itip, kün ilkəridə bolsa, xilâf hərəkət itməy uzun-uzaq dostluqda və mühəbbətlikdə bolub adət və qanun üzrə qüsursız xəzinəmizni dəxi yibərürgə buyurğay irdiñüz və dostluqda bir qərar bolub turğay irdiñüz.

İnşəAllahu Təala, bu tərəfdən xilâf iş bolmastur. Cümlə əhval və barça söz səadətlü və şövkətlü ağaçamız Xan ali-şan həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılğandır. Bizim dəxi sözümiz və ısmarımız şol sözdir. Aña körə əməl və itibar və itimad və itiqad itib, barça ısmar qılğan sözlərin yerinə kəltürürgə buyurğay irdiñüz.

Kün ilkəridə bolsa, ol səbəbli bulay-alay söz bolmağay irdi. Siz qardaşımız da bolsañuz, uzun-uzaq dostluqda və mühəbbətlikdə ömür ahırğaçə taymay turarğa və adət bolğan xəzinəni dəxi qanun üzrə hər yıl qüsursız yibərürgə buyurğay irdiñüz. Biz də bolsaq, dostluqda və mühəbbətlikdə taymay mühkəm turarmız.

Oşlay məlumıñuz bolğay dib, xətt bitildi baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday şəhr-i Şəban ayında, tarix miñ altmış beşdə.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Aqməscid Saray əl-məhrusə (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 391-392).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1655-ci il tarixli səkkizinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan səkkizincisi də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. Bu yarlıq da 1655-ci il tarixində qələmə alınıb. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 170” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın elçisi və katibi yoldaşları ilə birlikdə Kırımda. Kərəçi Mühəmmədşah

bəyin almaşuva göndərilməsi. Çapar Toxtamışın çara yola salınması. Xanın məhəbbətnaməsi. Kalğa və xanın sözününü bir olması. Kalğanın əhdə vəfa barədə əmin etməsi. Xanın əhdnaməsi. Xəzinənin dəftərə uyğun şəkildə tam və qüsursuz göndərilməsi barədə xahşi. Çardan dostluq andına sahib qalmasının istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırım və sansız

köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ min uluğ padişahı bolğan səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü min uluğ padişahı uluğ Qalğağay Ğazı Gəray Sultan damə fi hıfz Rəbbənalməlikül-müstəan həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ

padişahı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümle Urusnıñ pənahı və kob məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa çinliq və mühəbbətlik birlə nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, köpdin köb səlam dip, xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inha-i sultanı oldur ki, halyə munda bolğan uluğ elçiñüzni və yazıçıñuznı barça yoldaşları bilə sıy və riayət birlə almaşuvğa qıdvətül-emasil vəl-əqran qərəçimiz Mühəmmədşah biyni çıqarub kün ilkəri çapqun elçimiz Toxtamışnı yibərgənmiz.

Uzun-uzaq dost ve qardaşlıqda mühkəm turğanmız barça söz və cəvab səadətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılğandır. Bizim dəxi sözümiz və cəvabımız şol cəvabdır dib və xəttiñüzdə yazılğan barça söz şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ və bizim məlum və xətir nişanımız bolub, kün ilkəri hiç xilâf iş bolmaq ihtimalı yoqdır.

Əhdname-i Hümayunda yazılğan barça söz üzerinde toğrı və mühkəm turğanmız dib, siz qardaşımız da bolsañuz, şoloq söziñüzdə və əhdiñüzdə mühkəm turğay irdiñüz dib və adət bolğan xəzinəmizni dəxi adət və qanun üzərinə qüsursız, dəftər mücibinçə yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, daima dostluqda və mühəbbətlikdə bir qərar bolub, ömür axırğaçə taymay mühkəm turğay irdiñüz dib, biz də bolsaq, oşlayoq dost və mühəbbət bolub, əhdimizdə və sözümizdə çinliq birlə mühkəm turğanmız. Kün ilkəridə bolsa, hiç xilâf bolmastur. Oşlay məlum bolğay dib, xətt bitildi baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.

Yazıldı taxtgâhımız Aqməscid Sarayında, Səfərul-xeyr ayında, tarix miñ altmış altıda.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 392-393).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1656-cı il tarixli doqquzuncu məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan doqquzuncusu da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1656-cı il tarixində qələmə alınmış bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 171” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın sipahilərinin və katibinin Kırıma gələşi. Məktub və xəzinənin

çatdırılması. Səfirlərin qəbulu və məktubun oxunması. Xəzinənin qəbulu. Çarın sipahiləri və yoldaşları üçün yarlıqaşlar. Çarın arabaçı və quşçularının geri göndərilməsi. Kalğanın çaparı Mühəmmədin çara məhəbbətnamə yarlığını aparması. Kalğa və xanın sözlərinin bir olması. Çardan dostluq şərtlərinə sadiq qalması və xəzinənin vaxtında, tam və qüsursuz göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.

Uluğ Orda və uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırım və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və oñ qolnıñ və sol qolnıñ min uluğ padişahı bolğan səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü min uluğ padişahı uluğ Qalğağay Ğazı Gəray Sultan damə fi hıfz Rəbbənal-məlikül-müstəan həzrətlərindən uluğ Urusnıñ köp yerlərniñ və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa çinliq və mühəbbətlik birlə nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, köpdin köb səlam dip, sorağanımızdın soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldur ki, halə sipahileriñüz və yazuçıñuz birlən xəzinə və xəttiñüz kəlüb vasıl bolub, sipahiləriñüzni və yazuçıñuznı yoldaşları bilən sıy və hürmət birlən mübarək körünüşimizgə alub, mühəbbətlik xəttiñüzüı oqutıb tiñlədiq və cümlə mühəbbətlik birlə ısmar qılğan söziñüz məlum v xatir nişanımız bolub və dəftər mücibinçə yibərilgən adət bolğan xəzinəmizni qüsursız, bittamam alup və sipahiləriñüzni dəxi barça yoldaşları birlə yarlıqaşımız birlə yarlıqab, quşçılar və arabaçılarıñuznı tutqavsız qaytarup, yibərirgə buyurdıq.

Kün ilkəri də bolsa, səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub barça sözlərin mühəbbətnamə xəttlərində yazub, uluğ çapqunların köndərməgin biz dəxi ol vəch üzrə uzun-uzaq dost-mühəbbət bolub, mühəbbətnamə xəttimiz birlə qıdvətül-əmasil vəl-əqran uluğ çapqun elçimiz Mühəmməd zidə qadruhunı köndərdik. İnşəAllahu Təalâ vasıl bolğanlarında Xan ağaçamız həzrətləriniñ xəttlərində yazılğan barça sözlərinə əməl qılub kün ilkəridə bolsa, siz qardaşımız da bolsañuz, uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, turğay irdiñüz dib, biz dəxi Xan ağaçamıznıñ xəttlərındə yazılğan söz üzərindəmiz.

Sözümiz ol söz və şol cəvabdır. Kün ilkəri hiç xilâf iş bolmaq ihtimalı yoqdır. Dostuñuzğa dost və tüşmanıñuzğa tüşman bolub, ömür axırğaçə taymay dostluq və mühəbbətlikdə mühkəm turğanmız dib və siz qardaşımız da oşlay-oq dostluq və mühəbbətlikdə turub, hər yıl sayın adət və qanun üzrə dəftər mücibincə xəzinəmizni qüsursız tamam yibərirgə buyurğay irdiñüz. Qüsur və əksik səbəbli bulay-alay söz bolmağay irdi dib, həman uzun-uzaq dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə taymay mühkəm turğay irdiñüz. Biz dəxi oşlay-oq dostluqda və mühəbbətlikdəmiz. Oşlay məlumıñız bolğay dib, xətt bitildi.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid Sarayında və Şəban-i müəzzəm ayında, miñ altmış altıda.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Aqməscid Saray əl-məhrusə (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 393-394).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi dəqiq tarixi bilinməyən onuncu məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan onuncusu da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. Dəqiq yazılma tarixi bilinməyən bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 174” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çapar Kökey Emeldeşin Moskvadan qayışı, Danil Potapov və Stepan

Tonkaçeyevin gəlişi. Çardan məhəbbətnamə və yüngül hədiyyələr. Məhəbbətnamənin oxunuşu. Çarın sentyabrın sonlarında-oktyabrın əvvəllərində xəzinənin Moskvadan almaşuva göndəriləcəyi barədə məlumat verməsi. Mühəmmədşah bəyin qoşunla birlikdə xan tərəfindən almaşuva göndərilməsi. Kalğanın çara çapar göndərməsi. Çardan xanın fərmanlarına əməl edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti yemilən qardaşımız uluğ

padişah, xan, hem uluğ biy Aleksay Mixaylaviç barça Urusnıñ pənahı və köp yerlərniñ və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yemilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və fərman sultani budur ki, çapqunımız Kökey Emeldeşkə adamlarıñuzdan Danila Potapovnı, Stepan Tankaçövnı qoşub, mühəbbətnamə xəttiñüz və yengil böləkləriñüz yibəribsiz.

Mühəbbətnamə xəttiñüz oquduğımızda Sentəbr aynıñ axrında və yaxud Oktəbr aynıñ əvvəlində uluğ xəzinəmiz Masqvadan çıqub almaşuv yerində tabılur, aña körə almaşuvğa adamlarıñuz yibərüb xəzinəni aldırğay irdiñüz deyüb, yazılmaqlə, səadətlü ağaçamız Xan-i izəm həzrətləri Mühəmmədşah biy əskər ilə almaşuvğa köndərüb, ilkəri xəbər içün çapqunların köndərməklə min uluğ Qalğa Ğazı Gəray Sultan tərəfimizdən dəxi çapqunımız köndərilmişdir.

Həman ağaçamız Xan həzrətləriniñ tərəfindən hər nə yazıldı irsə anıñlə əməl olasız, ağaçamız Xan həzrətləriniñ cəvabları bizim cəvabımızdır. Anlardan tışarı sözümiz yoqdır.

Baqi vəd-dua ali min teba əl-Xuday.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Bi-məqam Aqməscid Saray əl-məhrusə (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 395).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1656-cı il tarixli on birinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 18 yarlıqdan 1656-cı il tarixli on birinci yarlığı da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 176” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Xanın çara baş elçisini öz məhəbbətnamə yarlığı ilə birlikdə göndərməsi.

Kalğanın baş elçisi Əliş bəyin də çara kalğanın məhəbbətnaməsini aparması. Xan və kalğanın sözlərinin bir olması. Xanın buyuruqlarına əməl edilməsi barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:

Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Həmd ü firavan və şükr bi-payan ol Xalıq biçün və Rəzzaq Rəbbi məskün

Cəlle Şanə və Təalâ Ammə Nəvalühu və Təvali həzrətlərinə olsun!Taqı salavat bi-hədd və tahiyyət bi-ədd ol məfahir-i mövcudat və sərvər-i

kainat, xatəmül-ənbiya və şəfi ruz-i cəza ani həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu Təala aleyhi və səllim üzərinə olsun və Al-i evlad və ashab-i güzin Rıdvanullahi Təala aleyhim ecmain üzerine olsun kim, kəmal qüdrətiylə məniñ zat-i səadət-alüdəmi cümlədən ali idüb, hilət-i sultanı duş-i Hümayunımız kiydirüb və tac-i kiyasəti qıraq-i mübarəgimə urub vücud-i behbud ədalət-nümudım ilə müzəyyin və mürəttib eylədi.

Alay bolsa, Uluğ Orda Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan ali-həzrət və əla-rutübət Xurşıd-i talət ütarid-i fətanət Ğazı Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən cümlə Urusnıñ və Purusnıñ və xristiyânnıñ uluğ padişahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarı qardaşımız uluğ padişah Aleksay Mixaylaviç həzrətləriniñ nədir halıñız və xətriñüz, eyümisiz-xoşmısız dib, sorağanımızdan soñra ilam və inhay-i sultani budır ki, halə beynimizdə olan dostluq və qardaşlıq muqtəzasınça şövkətlü və əzəmətlü və məhabətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqanül-müəzzəm həzrətlərindən mühəbbətnamə xəttləriylə elçi başılarnı köndərilməklə bizim dəxi tərəfimizdən mühəbbətnamə xəttimiz ilə elçi başımız Əliş bək köndərilmişdir.

İnşəAllahu Təala, vüsullarında səadətlü və mürüvvətlü ağaçamız Xan ali-şan həzrətləriniñ mühəbbətname xəttlərində hər nə təhrir və əyan buyurulmış isə, biz dəxi ol əhd üzərində olub, mühəbbətnamə xətimiz köndərilmişdir.

Şöyle biləsiz deyü, mühəbbətnamə xəttimiz təhrir olundı təhrira fi əvasıt şəhr-i Mühərrəmul-haram, sənə səb və sittin və əlf.

Bi-məqam Nəhr-i Özi, Səhray-i Heyhat.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 395-396).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1657-ci il tarixli on ikinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultanın 1657-ci il tarixində Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on ikinci yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 179” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çar sipahilərinin gəlişi və özləri ilə illik xəzinə çardan dostyana ruhlu məktub

gətirmələri. Elçilərin qəbulu və məktubun oxunuşu. Çarın arabaçı, quşçu və yol ağalarının geti göndərilməsi. Kalğanın çara çapar Əhməd bəylə göndərdiyi məhəbbətnamə məktubu. Kalğa və xanın söz birliyi. Xanın buyuruqlarına əməl edilməsi barədə tələb. İllik xəzinənin vaxtında tam miqdarda, əksiksiz və qüsursuz

göndərilməsi və tiyişlərin keyfiyyətli olması barədə xahiş. Göndərilmiş samur xəz və kürklərinin keyfiyyətsizliyi və qüsurları.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat bilə Tavgaçniñ, oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı və uluğ Qağalğay Ğazi Gəray Sultan damə fi hifz Rəbbənəl-müstəan həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və köp yerlər və məmləkət və köp xristiyânnıñ və barça millət-i Məsihanıñ və cümlə Urusnıñ pənahı uluğ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ və Purusnıñ padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam dib, çinliq və mühəbbətlik birlə nədir halıñız, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdan soñra ilam mühəbbət-əncam sultani oldır ki, halə sipahiləriñüz birlə yibərilgən xəzinə və mühəbbətlik xəttiñüz kəlüb vasil bolub, sipahilərinüzni mübarək körünüşimizgə alurğa buyurub və yibərilgən xəttiñüzni oqutub təñlədiq. Hər nə yazılğan bolsa, məlum və xatir nişanımız bolub, kün ilkəridə bolsa, uzun-uzaq dost-mühəbbət bolğanmız dib, burunğı adət üzrə quşçı və arabaçılarnı və yol ağalarnı sıy və hürmət birlə qaytarurğa buyurub, bizim dəxi mühəbbətlik xəttimiz birlə qıdvətül-əmasil vəl-əqran uluğ çapqunımız Əhməd bək zidə qadruhunı yibərdik. İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanlarında xətriñüzni xoş tutıb, siz dəxi uzun-uzaq dost və mühəbbət bolub, dəftər mücibinçə hər sənə adət üzərinə bit-tamam xəzinəmizni yibərürgə buyurğay irdiñüz dib, kün ilkəridə bolsa, dostluqda və mühəbbətlikdə mühkəm turğay irdiñüz dib, İnşəAllahu Təala, bu tərəfdin əhdə müxalif bir nəsnə bolmastur.

Barça söz və cəvab səadətlü və şövkətlü Xan ağaçamız həzrətlərniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılğandır. Bizim dəxi sözümiz və cəvabımız şol cəvabdır dib və şol barça söz üzərində mühkəm turğanmız dib, kün ilkəridə bolsa, siz qardaşımız dəxi şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində yazılğan barça söz və ısmar qılğanları cəvablarına əməl və itibar qılub, uzun-uzaq dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə taymay turğay irdiñüz dib və adət bolğan xəzinə və tiyişlərni qüsursız və əksiksiz hər yıl sayın yibərürgə buyurğay irdiñüz dib, əksik və qüsur səbəblə mabəynimizdə bulay-alay söz bolmağay irdi dib və siz uluğ padişah Aleksay Mixaylaviç də bolsañuz, söziñüzdə və əhdiñüzdə mühkəm turub, uzun və bol yaxşı tonlar yibərirgə buyurğay irdiñüz dib, halə yibərilgən tob samurlar alçaq və tonlar dəxi alçaq və nəqs derlər, kün ilkəri də bolsa, tənbih və təkid olunub, yaxşı siyah samurlar və uzun və bol yaxşı tonlar yibərürgə buyurğay irdiñüz dib, biz də bolsa, sözümizdə və əhdimizdə mühkəm turub, uzun-uzaq dostluq və mühəbbətlik üzərində taymay turğanmız dib, oşlay məlum bolğay dib, xətt bitildi. Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday yazıldı Rəcəb ayında biñ altmış yedidə, taxtgahımız Aqməscid Sarayında.

Bi-məqam Aq Saray əl-məhrusə. Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 396-397).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın 1657-1658 - ci illər arasında Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on üçüncü məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultanın 1657-1658 - ci illər arasında Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on üçüncü yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 188” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çar sipahilərinin Kırıma gələrək xəzinə və hədiyyələri təqdim etməsi. Quşçu

və arabaçıların Moskvaya geri göndərilməsi. Moskvaya çapar yola salınması. Növbəti xəzinənin sentyabrdan gec olmayaraq, qışa qalmadan göndərilməsi barədə xahiş. Qışın çətinliklər dövrü olması. Xanın və kalğanın sözlərinin bir olması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və hesabsız çerüniñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tav turaqlay Çərkəçniñ Qalğa Sultanı olan min uluğ Qağalğay Ğazi Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərin də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itib, tatuvlıq yemilən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inhay sultani budır ki, yaqın sipahiləriñüz yemilən köndərilgən xəzinə və böləkləriñüz kətürüb, təslim idüb, quşçı və arabaçılar yemilən çapqunımız köndərilmişdir. İnşəAllah əsənlik yemilən Masqvaa varmaq mısr olduqda qanun-i qədim üzrə riayət idüb, kələçək xəzinəyi iptida küz ayında Masqvadan çıqarub, almaşuvğa kəlürgə buyurğay irdiñüz. Qışğa qalub iki tərəfin də əskəri zəhmət çikməgəy irdilər.

Ğeyri əhval səadətlü və dövlətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ namə-i Hümayunlarında yazılmışdır. Ağaçamız tərəfindin hər nə yazıldı irsə, bizim də sözümiz və cəvabımız oldır. Saadətlü ağaçamız yazdıqları milən əməl olğaydıñuz, ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolğuday qılıqnı etkəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə, miñ altmış səkiz tarixində.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 398).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın 1662 - ci ildə Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on dördüncü nəvazişnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultanın 1662 - ci ildə Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on dördüncü yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 193” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Xan elçilərinin çara göndərilmələri. Elçi Nuradın kalğanın yarlığını çatdırması.

Xan və kalğanın sözlərinin bir olması. Xanın buyuruqlarına əməl etmək barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ, oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Qağalğay Ğazi Gəray Sultan damə fi hıfz Rəbbənəl-müstəan həzrətlərindən Uluğ Yurtnıñ və millət-i Məsihanıñ və Masqva məmləkətiniñ hükümdarı bolğan qarındaşımız qıral dövlət-iştimal Aleksay Mixaylaviç savbına səlam-səlamət rəsan və pəyam məsərrət-nişan iblağıylə ilam və inha-i sultani oldır ki, səadətlü və əzəmətlü Xan-i əzəm və xaqanül-müəzzəm həzrətləri tərəf-i şəriflərindən elçilər təyin olunub, siz qarındaşımızğa cibərmək səbəbli biz uluğ Qalğa Ğazi Gəray Sultan həzrətlərindən dəxi nəvazişnamə yarlığ-i şərifləri birlən yaqın qullarından Murad elçi təyin olunub köndərilmişdir. Vüsulında səadətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqanül-müəzzəm həzrətləriniñ əmr-i şəriflərində hər nə ki yazılğan bolsa, bizim dəxi murad-i şərifimiz oldır. Olarnıñ murad-i şərifləri nə yüzdən bolğanıñ bilsəñüz, bizim dəxi muradımız oldır. Aña körə əməl qılğaysız.

Yurt və məmləkətiñüzgə nəfi bolğanı zahir və bahirdir. Səadətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ əmr-i şəriflərində yazılğan sözləri bizüm sözümizdir. Ol minval üzrə qəvl və qərar bolğandır. Aña körə əməl etkəysiz.

Təhrira fi mah-i Şəbanül-müəzzəm, sənə biñ yetmiş iki.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Geray Sultan. Bi-məqam Aq Saray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017,

s. 398-399).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın 1662 - ci ildə Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on beşinci məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultanın 1662 - ci ildə Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi on beşimci yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 195” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Moskva ilə dostluq münasibətlərinin bərpası niyyəti. Xanın elçilərinin çara

məhəbbətnamə yarlığı aparması. Kalğanın da elçi Qoçəlini məhəbbətnamə yarlığı ilə yola salması. Dostluq münasibətlərinin bərpası və hökmdarlara layiq hərəkətlərin edilməsi barədə istək. Kalğa və xanın sözlərinin eyni mahiyyətdə

olması. Xanın buyuruqlarına tabe olmaq və dostluğa xəyanət etməmək barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və

sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəçniñ, oñ qolnıñ və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Qalğa Ğazi Gəray Sultan damə fi hıfz Rəbbəna əl-müstəan həzrətlərindən Uluğ Yurtnıñ və Uluğ Məmləkətniñ və barça millət-i Məsihanıñ hükümdarı bolğan qarındaşımız Aleksay Mixaylaviçgə köpdin köp səlamdin soñra inha olunan budır ki, müteqədimdən sizniñ ilə bola kələn dostluğımıznı cañartmaq səbəbli səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqanül-müəzzəm həzrətlərindin mühəbbətnamə yarlığ-i şərifləri ilə yaqın qullarından elçiler təyin olunub köndərilmək ilə tərəf-i bahirüş-şərəflərimizdən dəxi mühəbbətnamə yarlığ-i şərifimiz ilə yaqın qullarımızdan fəxrül-əqran Qoçəli ağa qulumız elçi təyin olunub, irsal olunmışdır. Vüsulında əvvəldən bola kəlgən barışlıqnı cañartub mühəbbətlikkə yarar işlərni işləgəysiz. Məhza bizüm muradımız ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ mühəbbətnamə yârlığ-i şeriflərində yazğanıdır.

Ol minval üzrə bizni dəxi mühkəm bilüb, əməl qılğaysız. Ol bizüm sözümizdir. Andın özgə bolmasdır şol şərtnıñ üstünə mühkəm bilgəysiz. Ümmət-i Mühəmməddə yalğan bolmastur. Bu kündən soñra dəxi sözümiz oldır.

Həman səadətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan-i əzam həzrətləriniñ əmr-i şəriflərində yazılğan murad-i şəriflərin öz sözümizgə manənd bolub, əməl qılmaq içün bizüm dəxi mühəbbətnamə yarlığ-i şərifimiz sadir bolub, irsal bolğandır. Bu kündən soñra dəxi ol minval üzrə hərəkət olunub, dostluqda tabılır bolsañuz, tərəf-i bahirüş-şərəfimizdən dəxi minval dostluqqa yarar işler tabılur. Şöylə bilüb, mühəbbətnamə yarlığ-i şərifimiz birlən əməl bolğaysız.

Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə, sene biñ yetmiş üçdə, mah-i Rəbiül-əvvəlin yigirmi toquzında.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Geray Sultan. Bi-məqam Aq Saray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017,

s. 399-400).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi tarixi bilinməyən on altıncı məhəbbətnamə yarlığı

Qazi Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi tarixi bilinməyən on altıncı və sonuncu yarlıq Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 359” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu:

Xanın elçilərinin çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Kalğanın da elçisini məhəbbətnamə yarlığı ilə yola salması. Kalğa və xanın sözlərinin eyni mahiyyətdə olması. Xanın buyuruqlarına tabe olmaq və dostluğa xəyanət etməmək barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ, Uluğ Noğay və Küçik Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tav turaqlay Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan min uluğ Ğazi Gəray Sultan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindən qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itib tatuvlıq yemilən xətriñüz sorğanımızdan soñra inhay sultani budur ki, səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləri tərəf-i pür-şəriflərindən bəz əhval içün mühəbbətnamə xəttləri yemilən qulları köndərilməklə tərəf-i izzət-nümudımızdan dəxi mühəbbətnamə xəttimiz yemilən qulumız köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vüsulı mısr olduqda səadətlü ağaçamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ namələrində hər nə yazıldı irsə aniñlə əməl olasız. Ağaçamız Xan zi-şan həzrətləriniñ namə-i şəriflərində hər nə yâzıldı irsə bizim dəxi sözümiz oldur. Bizim andan ğeyri sözümiz yoqdur.

Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Aqməscid.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Geray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 400-401).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın getman Pototskiyə göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub

Qazi Gəray Sultanın getman Pototskiyə göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 365” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Xanın getman Pototski ilə Polşa ordusuna yardım barədə danışıqları. Bütün

tatar qoşunlarının Akkerman yaxınlığında hazır vəziyyətə gətirilməsi. Qapıçılar kətxudasının getmanın yanına yola salınması. Polşa ordusunun irəliləməsini davam etdirməsi barədə xahiş. İki ordunun öncədən danışılmış yerdə qovuşması. Ən qısa zamanda cavab verilməsi və qapıçılar kətxudasının təcili geri göndərilməsi barədə xahiş

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.

Qıdvətül-uməra-i əl-millətül-Məsihiye vəl-iqbal ümdətül-kübra-i ət-tayfətül-İsuyə vəl-iclal dostumız Potoski Hatman damə müsəlahatühu əli yövmud-Dövran bədüs-səlam ilam və inha-i sultani oldır ki, bundan əqdəm səadətlü və şövkətlü Xan ağaçamız həzrətləri ilə söyləşdigiñüz söz üzərinə imdadıñuz yetişmək üzrə bil-cümlə Tatar askeri ilə kəlüb, halə Aqkermanda hazır və mühəyya turub, sizə dəxi əskərimiz ilə hazır olduğumıznı bildirmək içün məktubımız ilə qıdvətül-əqran qapuçılar kətxudası qulumız köndərilmişdir. Vüsulında qüdrətiñüz bolub, əskəriñüz hazır bolsa, həman əvq və təhyır itməy turmay yürgəysiz.

İnşəAllahu Təala, biz dəxi əskər ilə buradan varub, hər qanda vədə olunsa, anda siziñ ilə buluşub, qoşulmaq müqərrardır.

Biz siziñ içün kəlmiş əskərmiz dərmanıñuz bar bolsa, həman turmayub, yürgəysiz və qapuçılar kətxudası qulumıznı dəxi əgləndirməyüb, bəlli cəvab ilə təcil köndərməyə iqdam və ihtimam itkəysiz. Nərdə buluşaçağımızı dəxi bildirgəysiz.

Baqi vəd-dua əli min etba əl-Xuday.Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Geray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 401).

Kalğa Qazi Gəray Sultanın getman Lyaskoronskiyə göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub

Qazi Gəray Sultanın getman Lyaskoronskiyə göndərdiyi tarixi bilinməyən məktub Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 368” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Kırım, noğay, çərkəz, Akkerman birləşmiş qoşunlarının, Kırım bəy və mirzələrinə bağlı əskərlərin Uman qalası yaxınlığındakı aşırımda toplanması. Bu barədə tuğçu Əşqab bəy vasitəsilə getmana xəbər göndərilməsi. Getmanın ordusunun düşərgəyə gəlişinin gözlənilməsə.

Yarlığın orijinal mətni:Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Gəray Sultan. Sözümiz.Qıdvət-i ərbabül-millətül-Məsihiyə ümdət-u əshabüt-tayfetül-İsuyə

dostumız Hatman Ləskoronski islah Allah Şanə savbına səlam-səlamət rəsan iblağıylə ilam yarlığ-i şərif sultanı oldır ki, ümumə Qırım bəkləri və mirzələri və cümlə Qırım və Noğay və Çərkəs və Aqkerman əskəriylə kəlüb Ümman nam qalanıñ biri yanına keçüb, qonduğımızda sizə xəbər bildirmək içün tuğçı qullarımızdan Əşqab bək köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala yaqın yerdə isəñüz yarın varub, yetişüriz şöylə biləsiz.

Ğazi Gəray Sultan bin Mübarək Geray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 402).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın knyaz Romadonovskiyə göndərdiyi 1665-ci il tarixli yarlıq

V. Smirnovun yazdıqlarından belə aydın olur ki, Qazi Gəray Sultanın kalğalıq illəri 1651-1666-cı illəri əhatə etmiş, 1666-1671 – ci illər arasında Uluq Orda (Turan) dövlətində kalğa (vəliəhd) vəzifəsini Dövlət Gəray Sultan ibn Fətih Çoban Gəray Sultan icra etmişdir (Смирнов В. Д., 2005). Lakin əldə olan sənədlər bu məlumatları təkzib edir. Belə ki, həmin sənədlərdən biri Kalğa Qırım Gəray Sultanın knyaz Romadonovskiyə göndərdiyi yarlıqdır ki, onun altında 1665-ci il tarixi göstərilməkdədir (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 402-403). Başqa bir sənədsə eyni kalğanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı 1671-ci il yarixli məhəbbətnamə yarlığıdır (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 410-411). Bu isə o deməkdir ki, 1665-1671 – ci illər arasında Uluq Orda (Turan) dövlətində kalğa (vəliəhd) vəzifəsini Dövlət Gəray Sultan ibn Fətih Çoban Gəray Sultan deyil, onun oğlu Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan icra etmişdir.

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək 7 yarlıq yetişib. Bunlardan biri knyaz Romadonovskiyə, beşi Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə və biri Polşa kralı Yan Kazimirə ünvanlanmışdır. Həmin sənədlərdən birincisi, artıq qeyd etdiyimiz kimi, onun knyaz Romadonovskiyə göndərdiyi 1665-ci il tarixli yarlıqdır. Sözügedən sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 197” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Knyaz Romodanovskinin başçılıq etdiyi ordunun xana tabe olan kazaklar

üzərində qələbəsi. Adil Gəray xanın knyazın ordusuna qarşı yürüş barədə əmri. 150 minlik ordunun Kırımlılaradan, tatarlardan, noğaylardan, cərkəz və akkermanlılardan ibarət150 minlik qoşunun Kalğa Qırım Gəray Sultanın başçılığı altında hərəkətə keçməsi. Romodanovskinin qoşunlarının məğlubiyyəti, əskərlərinin məhvi və əsir alınması. Romodanovskinin oğlu Andreyin, Uskurmin və çox sayda digər boyarların oğullarının əsir alınması. Ölkənin bütün qoşununun toplanacağı halda Romodanovskinin bütün qoşununun cəm şəklində əsir alına biləcəyi barədə kalğanın fikri.

Knyazın öz əsir düşmüş oğlunu fidyə qarşılığında azad etdirmək üçün tatarlara elçi göndərməsi. Danışıqlar barədə xahiş. Kalğanın ordusunun kazakların məskənində qışlaması. Doroşenkonun artıq getman olmaması. Botqalı kazaklarının boyarının yeni getman olması. Kazakların sayının 50-60 minə qədər artması.

Bütün Dnepr kazaklarının toplanması. Knyazın kalqadan onun oğlunun səhhəti barədə məlumat verməsini xahiş etməsi. Kalğanın knyaza kərəçi-dilmancı və knyazın adamını göndərməsi. Əsirlər, xəzinə və ümumi vəziyyət barədə sorğuya cavab verməsi üçün knyaza 15 gün vaxt verilməsi. Kalğanın knyaza danışıqlar aparmaq üçün Kırıma, xanın hüzuruna elçi və çaparlar göndərməsini təklif etməsi. Kalğanın qışı kazakların yanında keçirməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti yemilən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Tav turaqlay Çərkəsniñ, Tat milən Tavgaçniñ, sağışsız köb

Tatarnıñ, sansız köb Noğaynıñ, Təxt-ı Qırımnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ padişahı bolğan alihəzrət məali-rutubət, Xurşid-tələt, utarid-fətanət, ədalət-istinas ihsanün-nas Adil Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu və ərkan-i izzetühu mansurət əli yövmül-Məvud həzrətlərniñ kiçik qardaşı min Qağalğay Qırım Gəray Sultan damə fi hıfz Rəbbəna əl-müstəan həzrətlərindən cümlə Urusnıñ və köp xristiyannıñ padişahı bolğan sar Aleksay Mixaylaviçniñ boyâlarından knəz Ramadanskiyə ilâm yarlığ-i şərif, səadət-əncam sultani budır ki, bundan əqdəm canib-i şahanəmizgə qulluq və dostluq üstündə bolğan Qazaq vilayətinə bu qədər tabur əskəriñlə kəlüb rəncidə itdügiñ səadətlü və dövlətlü və şövkətlü ağaçamız Adil Gəray Xan əzim ali-şan həzrətləriniñ məlum-i şərifl əri olub Qırım və Tatar və Noğay və Çərkəs və Aqkerman əskərlərindən yüz əlli biñ güzide əskər ilə bizi təyin və irsal eyləyüb.

Bi-inayət Allahu Təala saña və taburıña ilkərü barğan kişilərimiz yoluqub niçə əskəriñ giriftar və esir olub və niçələri dəxi tama-i şəmşir olmuşdır. Səniñ öz oğluñ Andrey və Uskurmin oğlı, dəxi niçə baş bayərlər şimdi qolumızda dutsaqdır.

Haq Sübhanə və Təala əhdindən dönüb, yəminə riayət itməgənlərni hər zaman bəlaya giriftar idəcəginə şübhə yoqdur. Əgər ol kün əskər-i İslâmnıñ aldı-ardı yetişsə, İnşəAllah Təala, bir saat əgləndirməyüb, cümlə əskəriñ ilə giriftar olmañuz müqərrar idi. Öz əskərimizdən məada Qazaq əskəri yetişdigindən canıñız xəlas etdüñüz və tərəf-i padişahanəmizə bir kişi köndərüb, oğluñ içün culuv səbəbli və yurt sözləri sözləşmək içün bizdən rica itmişsin.

Biz və cümlə əskərimiz bu qış Qazaq içində qışlayub, Tañrı Təbarək və Təaladan kün ilkərü dəxi köb tiləgimiz bardır. Şimdi Doroşenka hatmanlıqdan çıqub, Potqalı Qazağından Bayər hatman bolğandır. Qazaq əskəri də kün-kün üstünə cəm olub, bu künlərdə əlli-altmış biñ Qazaq bolğandır. Öziniñ arı yaq Qazağı dəxi bunda kəlüb, bu qışı bir yerdə etərmiz. Oğlumnıñ əsənligin bildir dedigiñ səbəbli yarlığ-i şərifi mle qərəçı tilmaç və öz kişiñ köndərilüb, on beş kün bolcal bərgənmiz hər nə sözüñ və cevabıñ bar bolsa, on beş küngədək qaytarıp, qolumızğa yetkürgəysin. Yurt əhvalı sözləriñüz və dutsaq cəvablarıñuz və xəzinə səbəbli əhvallarıñuz bar bolsa, adət üzrə elçi və çapqunlarıñuznı tədarik idüb, Qırımda səadətlü və dövlətlü və şövkətlü Xan ağaçamız həzrətlərinə köndərüb, hər əhval və cəvab sözlərin sözləşkəysiz.

Sizüñ çapqun elçiləriñüz Qırıma varub kəlinçə cümlə əskərimiz ilə biz munda qışlarmız. Sizgə nə cəvab və ne sözi bar bolsa, qərəçi tilmaçqa öz kişiləriñ qoşub, on beş kündən qaldırmayüb, cibərgəysin.

Təhrira fi ğurra mah-ı Cümadi əl-axirə, sənə 1075.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 402-403).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən 7 yarlıqdan ikincisi onun Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanladığı tarixi bilinməyən məhəbbətnamə yarlığıdır. Sözügedən sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 199” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Adil Gəray Xanın çara elçiləri vasitəsilə məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi.

Kalğanın da Əliş vasitəsilə çara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Xanla və çar arasında dostluğa müqabil olaraq, kalğa ilə çar arasında da dostluq münasibətlərinin bərqərar edilməsi. Xan və kalğanın söz birliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq ve Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ uluğ padişahı bolğan ağaçamız Adil Gəray Xan, ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu həzrətlərindən siz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köp-köb səlam itib, tatuvlıq yemilən mühəbbətnamə xəttlərıylə elçilərin cibərməklə Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan Qırım Gəray Sultan həzrətlərindin uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa mühəbbətnamə xəttimız ilə yaqın qullarımızdan Əliş qulumız irsal qılınmışdır. İnşəAllahu Təala, vüsulı mısr olduqda səadətlü ağaçamız Xan-i əzim ali-şan həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərındə her nə təhrir və işarət buyurmışlar isə, biz dəxi ol cevabda, ol dostluq üzərindəyüz.

Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 404).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Polşa kralı Yan Kazimirə göndərdiyi 1667-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən 7 yarlıqdan üçüncüsü onun Polşa kralı Yan Kazimirə göndərdiyi 1667-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığıdır. Sözügedən sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 206” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Elçi Abid ağanın Adil Gəray Xandan krala məktub aparması. Polşa və Uluğ

Orda dövləti arasında sülh. Polşa torpaqlarına dəymiş ziyan – ordunun səhvi. Kraldan gələn çoxsaylı elçilər və məhəbbətnamə.

Dostluq və sülh niyyəti. Kalğanın əskərlər, bəylər və ağavatla (xidmətçilərlə) birlikdə Polşaya yola düşməsi. Getman Sabutski və knyazlarla bütün Polşa ordusu

qarşısında aparılan danışıqlar. İslam Gəray Xan dövründəki dostluq əlaqələrinin bərpası barədə niyyət. Dnepr kazaklarının himayəyə alınması. Rehin alınmış iki boyar və onların plüm faktının doğru olduğu barədə kalğanın and içməsi. Peşkəşlərin göndərələcəyi barədə anda şahidlik etməsi üçün Dədəş ağanın elçi təyin edilməsi. Moskvaya elçi göndərilməsi məsələsi.

Almanların Ağ kilsədəki xidmətləri. Makovitskinin əsirlikdən azad edilərək evinə yola salınması. Xanın etibarlı adamı Dədəş ağa. Makovitskinin Polşaya göndərilməsi barədə qərar. Tatar əsirlərinin qaytarılması barədə kalğanın xahişi. Dədəş ağa ilə aparılan danışıqların məzmunu barədə elçi Əlican ağa vasitəsilə məlumat göndərilməsi barədə xahiş

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Həmd-i firavan və şükr-i bi-payan ol Xaliq biçün və Rəzzaq Rəbbi məskun

Cəllə Şanə və Ammə Nəvalühu həzrətlərinə olsun! Taqı salavat bihədd və tahiyyət bi-ədd ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i

kainat xatəmül ənbiya, şəfi ruz-i Cəza ani həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu əleyhi və səllim üzərinə olsun və Al-i və ashab-i güzin Rıdvanullahi Təala əleyhim üzərinə olsun!

Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq ve Təxt-i Qırımnıñ və sansız löb Tatar və sağışsız Noğaynıñ uluğ padişahı Adil Gəray Xan ağaçamız ədəm-Allahu Təala dövlətühu həzrətlərindən uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və Jimutnıñ və İflənsqanıñ və Kiyevsqanıñ və Bolınsqanıñ və Fodolsqanıñ və İsmolinsqanıñ və Çerniqanıñ və Şiduvsqanıñ və Veldansqanıñ və köb xrisityannıñ padişahı bolğan dördünçi qıral Yan Qazimir, Lih qıralı həzrətlərinə mühəbbətlik ilə səlam idüb, nədir halıñız, eyümisiz və xoşmısız dib, Abid ağa ile namə cibərgənlərinə binaən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təht-i Qırımnıñ və sansız köb Tatar ve sağışsız köb Noğaynıñ uluğ Qalğası bolğan Qırım Gəray Sultan hifzə Allah əli yövmül-Mizan həzrətlərindən dəxi mühəbbət və məvəddət birlə səlam qılub, hal və xətriñiz sorağañımızdın soñra dostanə inha olunur ki, bənim qardaşım sabiqa siz qardaşımız ilə dostluq və qardaşlığımızı söyləşüb barışıq olunça arasında zaman mürür eyləməklə hikmət-i Xuda iki əskəriñ arasında bir xəta olmaq səbəbli vilayətiñizə bir miqdar zərər olduğun işitdigimizdən ələm keşidə idik. Bədə siz qardaşımızdan bir qaç dəfə elçi kəlüb, mühəbbətnaməleriñiz kətürüb-gidən gitdi yenə kal-əvvəl dost olalım deyü sülh və salaha layıq cəvablar təhrir eylədigiñizdən dostluq xüsusnı söyləşmək içün Xan ağaçamız həzrətləri əskərimiz ilə və iş körmüş bəglər və ağavatımız ilə biz qardaşıñıznı köndərmişlər idi. Varub siz qardaşımıznıñ baş hatmanı bolğan Sobuskiyə rast kəldigimizdə məan olan bəkləriñüz və cümlə əskəriñüz siziñ izniñüz ilə bizimlə söyləşüb və ƏlhəmdülilLəhi Təalâ, İslam Gəray Xan ağaçamız mərhum zamanında Qırım ile Lehlü nə şəkil dostluq üzrə oldılar irsə, halə dəxi ol üslub üzrə sülh eyləyüb, biri-birimiziñ dostluq və imdadımızda

bulunaçağımıza əhd və güft idüb və Özi Qazağını qulluğıñıza qəbul idüb, itimad virüb və əsləfimiz olan Xan ağaçalarımıza virə kəldigiñiz pişkəşiñizi virüb, köndərmeyə və bu qardaşıñıza dəxi halə dostluğa və qardaşlığa mütaliq hədəyə irsalinə baş hatmanıñuz və bəkləriñiz və cümlə əskəriñüz boyunlarına alub və iki boyarıñızı rəhin virüb, sülhnamə virdiklərində biz qardaşıñuz Xan ağaçamızıñ vəkili olduğımız əcəlindən yəmin idüb və bəklerimiz və ağalarımız dəxi yəmin idüb, itimad virüb, murad üzrə sülh və salâh vaqi olduqdan soñra səadətlü Xan ali-şan ağaçamıza virilə kələn pişkəş ahzıyçün Xan ağaçamızıñ əmr-i şərifl əriylə Dədəş ağayı qoyub, ketmiş idük. Bundan ğeyri niçə-niçə dostluq yüzündən cəvablar söyləşüb, xətti hatmanıñuz Dədəş ağa qulumız ilə Xan ağaçamıza hami olub, rica itməmiz içün sipariş idüb, köndərdügi Maqsva elçi köndərilməklə və Biyəli Serkvadan halə Nemsə çıqmamağı xidmətlərini və Maqaviskiyi azad və irsal itdirmemizi xaslı boynumıza aldığımız mənaları buraya kəldigimizdə Xan ağaçamıza söyləyüb, ol xidmətləri cümlən körüp, köndərtmişüzdir.

Xan ali-şan ağaçamızıñ namələrin qiraət itdirdigiñizdə cümlən əhval məlumıñız olur. Anda olan Dədeş ağa qulumız aqlı başında məmləkətimiziñ əhvalına vüqufı var. Ağaçamızıñ və bizim və cümlə məmləkət xalqımızıñ vəkilidir. Anıñ sözi bizim sözümizdir. Sözinə əməl idüb, hatmanıñuz söyləşüb, sülh olduğı siziñ məqbulıñız olması məmuldir.

İnşəAllahu Təalâ dostluq və qardaşlıqda sabit-i qədem olursañuz, siziñ və bizüm yurtumıza nəfi olması müqərrardır.

Biz bu tərəfdə Maqaviskiyi bir qaç adam ilə söyleşdigimiz üzrə köndərtməgə bais olduq və dostluğıñız qərar olunursa, bəlli tutsaqlarıñız bulub könderməkdən hali olmazız. Sizdən dəxi məmulimiz budır ki, anda olan tutsaqlarımızı köndərməgə sıy idəsiz və hatmanıñuz bizə vədə eyledigi maəna içün Dədəş ağa qulumızıñ yanına adamımız qoşulımış idi. Bu anə dəgin köndərilməyüb qaldıysə, bir kün müqəddəm irsaliylə dostluq və qardaşlıqda bulunasız biz dəxi qadir olduğımız mərtəbə dostluq və qardaşlıqıñızdan yüz çevirməziz. Bizüm cümlə sözümiz Dədəş ağa qulumızdadır.

Haq Təalâ həzrətləri siziñ və bizüm yurtumıza eyiliklər ruzi qıla. Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday. Yazıldı məsnəd-i səltənətimiz Aqməsciddə Receb ayında, biñ yetmiş səkiz

tarixində.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Ol canibdə Dədəş ağa qulumız ilə bir xoş söyləşib qıdvətül-əqran elçimiz

Alican ağa qulumız ilə bir kün müqəddəm bildirəsiz (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 405-406).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin yaxın adamına göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən 7 yarlıqdan dördüncüsü onun Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin yaxın adamına göndərdiyi tarixi

bilinməyən yarlıqdır. Sözügedən sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 214” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın öz yaxın adamı ilə göndərdiyi məhəbbətnamə məktubu. Məktubun

məzmunu: Xeyir və sülh məqsədilə Dona göndərilmiş elçi barədə çarın sözləri. Xanın buyuruğu. Çarın yaxın adamı ilə danışıqlar aparması üçün Hacı Teymur Mirzənin vəzifələndirilməsi. Kalğanın yarlığı. Xanın sülhlə bağlı təklifinin qəbul edilməsi istəyi. Hacı Teymur Mirzənin məlumat, xanın və kalğanın cavabı.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaç və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan min uluğ Qırım Gəray Sultan, damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarınıñ yaqın kişisinə ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam sultani budır ki, ali-həzrət samirutubət, Xurşid-tələt Keyvan-mənzilət səadətlü və şəcaətlü uluğ ağaçamız Xan-i əzəm həzrətlərinə və bizgə uluğ qarındaşımız siziñ milən irsal qılğan mühəbbətnamə xətti varid bolub, məzmunında barça sözümiz Tanda bolğan elçimizgə ısmar qılınub, barışılıq və yaxşılıq içün cibərilgəndir dimək milən uluğ ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri də bolsa, iki yurtnıñ arasında tüzənlik bolub, fəqir və füqərası rahat bolsun içün əmr-i şəriflərin yazdurup və qıdvətül-əqran Hacıtəmir Mırzə qulnı siziñ milən söyləşürgə irsal buyurdı irsə, bizim taqı işbu yarlığ-i şərifimiz təhrir qılınub cibərilgəndir.

İmdi səadətlü və dövlətlü və mürüvvətlü uluğ ağaçamız əmr-i şəriflərində hər nə yazdılar irsə, bil-cümlə qəbul etüb, qanun-i qədim üzrə barışqay irdiñüz. Yazğan sözlərni qəbul etər bolsañuz, biz taqı ömür axırğaçə dostluq üzərində bolurmız və Hacıtəmir Mirzənıñ sözi uluğ ağaçamıznıñ və bizim cəvabımızdır. İtimad etüb iki yurtqa layıq bolğan sözlərni söyləşüb, barışıqlıq və yaxşılıq bolmasına çalışqay irdiñüz.

Baqi vəs-səlam. Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə biñ yetmiş səkiz tarixındə.Bi-məqam Aqməscid əl-məhrusə Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 407-408).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1669-cu il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən 7 yarlıqdan beşincisi onun Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1669-cu il tarixli

məhəbbətnamə yarlığıdır. Sözügedən sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 217” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Səədi Çələbinin qayıdışı, çarın çaparının hədiyyələrlə gəlişi. Kalğanın elçisi

Qaraçın geri dönüşü və çarın dilmancının məhəbbətnamə gətirməsi. Çarın dostlu niyyətindən kalğanın xəbərdar olması. Xanın çaparı, öz məhəbbətnamə yarlığını aparan elçisini də ona qoşaraq, geri yola salması. Kalğanın öz məhəbbətnaməsi barədə xəbər göndərməsi. Kalğanın məhəbbətnaməsinin elçi ilə yola salınması. Xanın sözlərinə əməl edilməsi barədə xahiş. Çardan dostluqla bağlı işləri tamamlamaq barədə xahiş. Kalğanın çara məxsus ərazilərə ziyan və zərər vurmamaq barədə öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaç və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan min uluğ Qırım Gəray Sultan, damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarınıñ yaqın kişisinə ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam sultani budır ki, Tañrı Təbarək və Təalaniñ avn və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təht-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça Tatar və köp Noğaynıñ ve Tat milən Tavgaç və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan mən uluğ Qırım Gəray Sultan ədəm-Allahu Təala əli yövmül-Mizan həzrətlərimizdin qardaşımız biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarığa köbdin köb səlam etüb, nədir hal və xətriñüz deyüb, sorağanımızdın soñra ilam yarlıği şərif səadətrədif sultani budır ki, Səəadi Çələbigə qoşub, yibərgən çapqunıñuz milən irsal qılğan böləkleriñüz vasıl bolub, haz qılındı və biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimizniñ elçimiz Qaraçnı tilmaç milən köndərgən mühəbbətnamə xəttiñiz dəxi vasıl bolub, yazğan dostluq və qardaşlıq sözləriñüz biz uluğ Sultan həzrətlərimizgə məlum boldı. Səadətlü və şövkətlü uluğ ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri siz qardaşımıznıñ çapqunıñuznı təcil qaytarub və elçi qoşub və mühəbbətnamə xətt-i şəriflərində iki yurtnıñ barışlıq və tüzənliginə layıq sözlər yazub irsal buyurmaqları səbəbli biz uluğ Sultan ali-şan həzrətlərimiz taqı bola kəlgən adət üzrə işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimizni yazdırub, elçi qulumız köndərilmişdir. Kərəkdir ki, körünüşiñizgə alub və mühaəbbətnamə xəttimizni oqutub, səadətlü və şövkətlü uluğ ağaçamız həzrətləriniñ mühəbbətnamə xəttlərində hər nege dostluq və qardaşlıq sözin yazdılar irsə, siz qardaşımız da bolsañuz, qəbul körüb, dostluqda və mühəbbətlikdə bolurğa və iki vilayətniñ fəqir və füqarsı rahat bolurğa çalışqay irdiñüz.

Biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, vilayətiñüzgə artıq zərər etməy, dostluq və mühəbbətlikdə bolurmız.

Baqi əd-dua ali min etba əl-Xuday. Yazıldı taxtgahımız Aqməscid Sarayında, hicrət Mühəmməd Mustafadan

biñ yetmiş toquz, Şəvval ayında. Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 408-409).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1670-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən 7 yarlıqdan altıncısı da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1670-ci il tarixli bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 221” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: 1079-cu hicri ilində xanın Kırımda bulunan əsirləri əfv etməsi. Onların

Moskvaya məhəbbətnamə yarlığı aparan Şahteymur Atalıqla birlikdə yola salınması. Kalğanın məhəbbətnamə aparan çaparı. Həmin elçilərin bir ildən artıq ləngidilməsi. Mühəmməd Emeldeşin məhəbbətnamə ilə göndərilməsi. Kalğanın çaparı Səfərin məhəbbətnamə aparması. Xan və kalğanın söz birliyi. Çaparların ləngidilməsi barədə xahiş. Onlara hörmət göstərilməsinin və pis işlər görülməməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan min uluğ Qırım Gəray Sultan həzrətlərindin qardaşımız uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, nigahdarı və hükümdarığa köpdin köb səlam itüb, tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-rədif sultani.

Ötkən tarix miñ yetmiş toquz, Şəvval ayında səadətlü və şövkətlü ağaçamız Xan-i əzəm və xaqanül-müəzzəm həzrətləri munda bolğan tusnaqlarıñuz halına mərhəmət-i şahanə qılub, yaxşılıq və barışlıq içün Şahtimur Atalıq qulların mühəbbətnamə xətt-i şərifləriylə irsal buyurğanlarında biz taqı mühəbbətnaməmiz ilə çapqunımıznı köndərgən irdik.

Bu künğəçə yibərmay, yıl oza alub, qılğanıñuzdın səbəbli halə Mühəmməd Emeldeş qulların mühəbbətnamə xətt-i şərifləriylə cibərməgin bizim taqı mühəbbətnaməmiz təhrir olunub, çapqunımız Səfər irsal qılınğandır. İnşəAllahu Təala, vüsulında körünüşiñüzgə alub, mühəbbətnamə xəttimizni oqutub, yaxşı tiñləğəy irdiñüz. Səadətlü və şövkətlü ağaçamız Xan ali-şan həzrətləri mühəbbətnamə xətt-i şəriflərində nə yazğanlar bolsa, biz taqı ol söz üzərindemüz. Siz taqı bolsañuz, oxşavsız qılıq itməy iki yurtnıñ fəqir və füqarası rahat və tinç bolur fikrini alub, çapqunlarımıznı toxtavsız yibərüb,

ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda bolurğa sıy qılğan irdiñüz. Çapqun elçilerimizni alub, qalmaq oxşavsız qılıqdır. Andaq işlərni etmegəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid Sarayında, Mühərrəm aynıñ on beşində miñ səksən bir tarixində.

Bi-məqam Aq Saray.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 409-410).

Kalğa Qırım Gəray Sultanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1671-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Qırım Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən 7 yarlıqdan yeddincisi də Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1671-ci il tarixli bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 230” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Kırıma gələn katib Qavrila Mixaylovun çardan məhəbbətnamə gətirməsi.

Xanın şərtnaməsinə uyğun olaraq çarın üç illik xəzinəni və onunla birlikdə mübarəkabad göndərməsi. Xanın çara elçisi ilə məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Kalğanın Əbu Suud vasitəsilə məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Çardan dostluğa sədaqətli olmasının istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ avn və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışı yoq Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan min ali-həzrət ütarid-fətanət Qırım Gəray Sultan ədəm-Allahu Taala dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan köp xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişah və hükümdarığa köpdin köb səlam itüb, tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultani budur ki, elçiñüz yazıçı Ğavrila Mixayla yediylə cibərgən mühəbbətnamə xəttiñüzdə yazılğan məlumımız bolğandır.

Şövkətlü və əzəmətlü ağaçamız Xan alişan həzrətləri milən söyləşüb, şərtnamə xətt-i Hümayunların alduğıñız üzrə üç yıllıq xəzinə və mübarəkbad cibərgəniñiz məlumımız bolğandır və halyə dəxi şövkətlü Xan alişan ağaçamız həzrətləri mühəbbətnamə xətt-i şəriflərin təhrir etüb, elçi qulların təyin buyurğanlardır.

Tərəf-i şahanəmizdən dəxi mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, Əbu Suud köndərilmişdir. İnşəAllah Taəala, vasıl bolğanda şövkətlü və əzəmətlü Xan ağaçamız həzrətləriniñ xətt-i Hümayunlarında yazılan cəvablara itimad qılub,

ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq üzrə sabit-i qədim bilgəysiz. Dostluq bir ğeyri türlü bolmaq ihtimalı yoqdur.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid Sarayında, Şəvval aynıñ yigirmi səkizinçi künündə, biñ səksən bir tarixində.

Qırım Gəray Sultan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 410-411).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi 1679-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan (1678-1682) dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan birincisi Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərilib. 1679-cu il tarixli bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 246” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Elçi Səədigey ağanın çara xandan məhəbbətnamə yarlığı aparması. Kırıma gələn boyarın çardan cavab məktubu gətirməsi. Xanın Süt-Su ərazisindəki bütün kazak qoşunlarının darmadağın edilməsi barədə çara məlumat verrməsi. Həmin kazaklarıb çara tabe olduqları barədə çarın etirafı. Kalğanın çara göndərdiyi məhəbbətnamə yarlığı. Tatar elçisinin ləngidilmədən geri göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl müin.Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız Noğay və sağışsız Tatarnıñ və Tat-i Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ padişahı, alihəzrət sami-rutubət, ütarid-i fətanət, Keyvan-mənzilət Murad Gəray Xan rəfi alişan, ədəm-Allahu Təala, dövlətühu əli inqirazüz-zaman həzrətləriniñ Qağalğası bolğan şövkətlü və səadətlü və dövlətlü və şəcaətlü min Toxtamış Gəray Sultan əbbəd-Allahu Təala dövlətühu əli axırüd-dövran həzrətlərimizdin cümlə Aq Urusnıñ və ümuma tayfa-i xristiyannıñ padişahı və köb vilayət hükümdarı bolğan biy Fedor Aleksayeviç hüzur-ı məvəddət-məvfurları savbına köpdin köb səlam ki, bu tərəfgə bolğan meyl-i mühəbbətiñizdən sadir və mütəbadir bolur iblağıylə hal və xətriñüz sorğanımızdan soñra aralıqda yaxşılıq bolub, iki vilayet füqarası rahat və tinç bolmaq səbəbli bundın burun əfəndimiz Xan-ı əzəm həzrətləri sizgə xətt-i şərifləriylə Səədigəy ağa qulların yibərüb ilâm qılğanın öziñüz məlum qılğansız.

Siz taqı şövkətlü və əzəmətlü əfəndimiz Xan və aləməkan həzrətləriniñ xətt-i şərifləriylə ilam etkən sözlərinə qarşulıq cəvab yazub və yaxşı söz milən boyarlarıñuz yibərgən ikənsiz və lakin bizim hükümətimizdə və zəbtimizdə dib, iddia etkən Qazaq Süd Suyunda basub, cümlesin qırub, öldürgənin sizgə bildirmək səbəbli şəvkətlü və kəramətlü və əzəmətlü və şəcaətlü Xan alişan həzrətləri xətt-i şərif dövlət-rədiflərin yibərməklə biz taqı mühəbbətnaməmiz yazub yibərdik. İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanda vaqi bolğan əhval və asarnı

əfəndimiz Xan yazğan xətt-i şərifdən vüquyı milən məlum qılğaysız və sizgə barğan qulnı təviq və təhyir itdirmeyüb, ali ət-təcil bu tarafgə avdət itdirüb yibərgəysiz.

Baqi əd-dua. Yazıldı Cümadi-əl-axire ayında, hicrət-i Nəbəviyəniñ biñ toqsan tarixi

erdi.Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 411-412).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi 1680-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan ikincisi də Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərilib. 1680-ci il tarixli bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 248” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın elçilərinin Kırıma gəlişi. Elçilərin qəbulu. Çarın məktubunun və elçilərin

sözlərinin boş söz yığınağından ibarət olması. Elçilərin geri qaytarılması və Xəlil ağanın onlarla birlikdə Moskvaya yola düşməsi. Kalğanın yarlığı. Çardan Xəlil ağanın ləngidilməməsi və cavabla göndərilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ avn və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ, öñ qolnıñ ve sol qolnıñ və sanı yoq tümənniñ və Tat bilə Tavgaçnıñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmı bolğan səadətlü və şəcaətlü və nüsretlü Murad Gəray Han əbbəd-Allahu Təala icləlühu və iqbalühu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətləriniñ Qağay Sultanı bolğan izzətlü və dövlətlü və fürsətlü min Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin köb məmləkətlər hükümdarı və cümlə xristiyan güruhnıñ padişahı və hükümdarı bolğan biy Fedor Aleksayeviç hatəmat avaqıba bilxeyir savbına köpdin köb səlam-səlamət rəsan sultanı ki, əhl-i İslamğa bolğan ülfet və mühəbbətiñizdən sadir bolur və pəyam məsərrət-nişan ki, min səadətlü və şövkətlü Qalğay Sultan həzrətlərimizniñ tərəf-i şəriflərinə təbadür qılur.

Şulay məlum bolğay ki, bu sənə-i mübarəkədə şəcaətlü və inayətlü və səmahatlu uluğ Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm padişahımız həzrətlərigə yibərgən elçiləriñiz kəlüb divan-i ədalət-ünvanlarına alub, körünüş birüb, yibərgən namələriñüzdə və avızdan sımar qılğan sözləriñüz işkə yarar və curtqa layıq söz tabılmadı. Təkrarən bir-iki elçiñüzni qaytarub, yanına qıdvetül-əqran Xəlil ağanı qoşub, [............] emir qılub yibərgəndir.

Min səadətlü və şəvkətlü Qırım Qalğası bolğan Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdən taqı yarlıq-i şərif təhrir olunub yibərgənmiz, İnşəAllahu

Təala, barub daxil olduqda səadətlü və fürsətlü və heybətlü Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm padişahımıznıñ namə-i Hümayunlarında buyurduqları üzrə hər nə yüzdən söziñüz bolur bolsa, barğan Xəlil ağanı hiç də turğuzmay yibərgəy erdiñüz.

Baqi əd-dua ali min etba əl-Xuday yazıldı biñ toqsan bir sənəsində, Rəbiü’l-əvvəl ayında.

Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 412-413).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi 1681-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan üçüncüsü də Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərilib. 1681-ci il tarixli bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 256” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: İki Yurd arasında sülh, şərtnaməətrafında fikir mübadiləsi. Baş çapar Kamal

Mirzənin vasitəsilə cari, hicri 1092-ci ilində çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Almaşuvun təşkili. Aklıça Xovanskinin xəzinə və hədiyyələrlə almaşuva gəlməsi. Vəlişah bəyin əskər və mirzələrlə almaşuva yollanması. Xəzinə və hədiyyələrin Vəlişah bəy tərəfindən qəbul edilməsi. Daimi elçi Teymurqazinin aklınça ilə birlikdə Moskvaya yola salınması.

Yarlığın orijinal mətni:Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ avn və inəyəti birlən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və Aqkerman məmləkətniñ və yüz on miñ tümənniñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçnıñ padişahı və Xan-i əzəmı bolğan şəvkətlü və məhəbətlü və saləbətlü Murad Gəray Xan əbbəd-Allahu Təala ömrüna əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətləriniñ Qalğası min Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin halyə cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ padişahı və məşriq və məğrib yerlərniñ və şimal tərəfniñ ata və dədədin bola kəlgən hükümdarı, mühəbbətlü və sədaqətlü qardaşımız uluğ biy Fedr Aleksayeviç hatəmat avaqıba bil-xeyır qabilinə səlam-səlamət rəsan sultani ki, əhl-i İslâmğa bolğan ülfət və mühəbətdən sadir və pəyam məsərrət-ünvan bəxtiyarı ki, şəvkətlü Xan-i əzam həzrətlərigə və biz şəcaatlü qardaşıñızğa qılınğan müsalahat və məvəddətdən mütəbadir bolub, eygülik və xoşluq birlən hal və xətriñüzni sorğanımızdın soñra Allah Təbarək və Təala əfəndimiz həzrətləriniñ əmri və qüdrəti milən, ƏlhəmdülilLəhi Təala, uluğ yurtlar arasında barışılıq və qoñşılıq bolub, kün ilkərü mühəbbətlik və yaxşılıq içün şərtnamə uluğ xəttlər birişüb alış və körüş bolub, bir qərarda bolğandın soñ milən işbu biñ toqsan iki tarixi mübarək iylik içində çapqun başı qulumız Kəmal Mirzə milən uluğ mühəbbətlik xəttimiz yazılub, söz və yaxşılıq və qardaşlıq bir qərarda bolğandın soñra işbu biñ toqsan iki

tarixində uluğ xəzinə və bölekleriñüz birlən yaqın kişiñüz aqlınçay Xavanesku boyarıñuz almaşuv yerinə və bizim taqı yaqın kişimiz Vəlişah biy almaşuv yerinə əskər kişilərimiz birlən və mirzələrimiz birlən barub, uluğ xəzinə və böləklərimizni Vəlişah biygə təslim qılğandan soñra yatur elçi başı qulumız Timurğazu yaqın kişiñüz aqlınçaynıñ qoluna bergəndin soñ, İnşəAllahu Təala taxtgahıñızğa barğanda əski qanun üzərinə sıy və hürmet birlən padişahlıq divanıñızğa alub, mühəbbətname həttimizni yaxşı tiñləb, alub kün ilkərü dostluq və mühəbbətlikdə mühkəm bolğay irdiñüz və bizlər taqı dostluqda və mühəbbətlikdə taymay turarmız.

Yazıldı bargahımız Or tışqarısında, uluğ qorumız Qañılçaq yalısında, biñ toqsan iki tarixində hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlâmıñ və Büyük Bayram aynıñ on beşinçi küni, bazar irtəsi künündə.

Baqi əd-dua ali min etba əl-Xuday.Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 413-414).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi 1681-ci il tarixli ikinci məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan dördüncüsü də Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərilib. Bu onun 1681-ci il tarixində eyni şəxsə göndərdiyi ikinci yarlığıdır. Həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 259” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: İki Yurd arasında sülh və diplomatik münasibətlər. Hicri 1092-ci il tarixində

Kırımdan almaşuva daimi tatar elçisinin göndərilməsi və onunla birlikdə boyar Vasiliy Şeremetin (Şeremetyevin), süfrəçinin, knyaz Andrey Romodanovskinin və digər xristian əsirlərin yola salınması. 1092-ci ildə Şəvəl ağanın klağadan çara məktub aparması. Kalğanın çarı yuxarıda adı çəkilən adamların tez bir zamanda almaşuvda olacaqları barədə məlumatlandırması. Baş çapar Sarın ağanın sözlərinin ciddiyə alınması barədə xahiş. Almaşuva dilmanc Qutlu Mühəmmədin və Dementiyin boyarlarla birlikdə Vəlişah Mirzə Süleşin zamin durması əsasında göndərildiyi barədə kalğanın çara bilgi verməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Allah Təbarək və Təala həzrətlərinin avn və inəyəti birlən Uluğ Orda və

Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və yüz on miñ tümənniñ və hesabsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Aqkerman məmləkətniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmı şəvkətlü və saləbətlü və əzəmətlü və məhəbətlü Murad Gəray Xan-i əzəm və xaqani əkrəm həzrətləriniñ Qalğası min səadətlü və şəcaətlü Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin halyə köb məmləkətlərniñ və Aq Urusnıñ padişahı və məğrib və məşriq zeylində bolğan xristiyan qəvminiñ ata və dədədin ola kəlmiş şahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü və sədaqətlü qardaşımız biy Fedr

Aleksayeviç islah Allah Şanə bil-xeyir savbına səlam-səlamət rəsan sultani ibalğıylə ilam yarlığ-i mühəbbət-təbliğ.

Yaxşılıq birlən hâl və xətriñüzni sorağanımızdın soñra, ƏlhamdulilLahi Təbarək və Təala, əski qardaşlıq və qoñşılıq barışıqlıqda tabılub, iki yurtnıñ arasında çapqunlar və namələr birlən nəticə-i sülh tamam boldı.

İmdi biñ toqsan iki tarixi içində qədimdən, ata və dədə bola kəlgən adət üzərinə Qırım taxtgahından yatur elçi başı qulumız milən boyar Vasil Barisaviç Şeremet və sofraçı, knəs Andrey Ramadansqanı, taqı ğeyri xristiyan dutsaqlarnı, İnşəAllahu, almaşuv bəgi buyurılub, hazır-oq xəzinə yolına ketməklə işbu mühəbbətnamə-i Hümayunımız birlən yel çapqunımız tərəfimizdən Şəvəl ağa siz qardaşımız biy Fedr Aleksayeviç həzrətləriniñ taxtgahına köndərildi.

İnşəAllahu Təala, saliman vüsul bolğanda dostluq və mühəbbətlik üzrə körünüşiñüzgə alub, şəvkətlü Xan həzrətleriniñ və biz qardaşıñızıñ mübarək xəttni yaxşı oqudub, yuqarıda yad qılınğan yatur elçi başımızğa an-qərib boyar Vasil Barisaviç Şeremet və sofraçı Ramadanski dustaqlar milən almaşuv yerinə hazır-oq vasıl bolarlar, yel çapqun başı Sarın Çanaq ağa qulumıznıñ sözinə itimad qılğay irdiñüz və İnşəAllahu Təala, mabəynimizdə kün ilkərü qoñşılıq və yaxşılıq və qardaşlıq bolub, ömür axırğaçə yurtlar və məmləkətlər tinç və rahat və məmur və abadan bolur və taxtgah-i Qırımda bolğan Qutlumühəmməd tilmaçni və padyaç Dementaynı boyarlar milən qıdvətül-üməra əl-kiram almaşuv bəgi Suleş oğlı Vəlişah bək qulumızğa təslim qılınub, almaşuq yerinə yibərilgəndir.

Baqi əd-dua ali min etba əl-Xuday.Yazıldı bargahımız Fərahkerman tışqarusında, biñ toqsan iki sənəsi

Ramazan-i Şərifniñ yigirmi altınçı künündə.Gəray Toxtamış Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 414-415).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərdiyi 1682-ci il tarixli məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan beşincisi də Moskva çarı Fyodor Alekseyeviçə göndərilib. 1682-ci il tarixli bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 262” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın çaparı Kamal Mirzə Süləışin və kalğanın çaparı Xəlil ağanın çara

şərtnaməni aparmaları. Şərtnamənin əsas tələbi xəzinənin və hədiyyələrin çatdırılması. Tatar əyanları tərəfindən çarın ərazilərinə ziyan və zərərin vurulmayacağı barədə öhdəlik. Zülqadə ayında çapar Kamal Mirzənin çardan məktub gətirən süfrəçi Nazariya Melnitskiy və katib Fyodor Martınovla birlikdə Kırıma dönüşü. Xəzinənin, mübarəkabad və qoltqaların çatdırılması. Kalğa və nurəddinə göndərilmiş xəzinə, mübarəkabad və qoltqalar. Elçinin almaşuv bəyi Vəlişah bəy Süləşin gəlməsini xahiş etməsi.

Xanın divanında göndərilmiş xəzinə və qoltqaların gözdən keçirilməsi, iştirakçıların samur xəzlərinin ağarmış və qısa olmasına təəccüb etmələri və bunu hörmətsizlik kimi qəbul etmələri. Kalğanın çarla xan arasında dostluq münasibətlərinin möhkəmlənməsinə çalışması. Əvvəlki adət – xəzinədən öncə şunğar quşunun göndərilməsi. Şunğarın olmaması halında hər quşa görə 1000 altunun ödənilməsi. Şunğardan öncəsə araqla dolu sandığın, ondan öncəsə çörək göndərilməsi adəti. Çarın əcdadların adətlərinə əməl etməməsi. Xanın çara kalğa üçün iki tiyiş – samur və zərdəva başlıq tiyişləri barədə xahişinin yazıldığı məktubu. Əksiklərin aradan qaldırılması və kalğanın ailə üzvləri və qulluqçuları üçün əksik gəlmiş tiyişlərinin verilməsi barədə xahiş. Çapar Əli bəyin kalğadan məhəbbətnamə aparması.

Xanın yarlığında çarın titulunun qəbul edilmiş qaydada yazılması. Ağarmış və kənarları kəsilmiş samur xəzləri barədə xatırlatma. Adil Gəray Xan zamanında xanın 10 nəfər yaxın adamına göndərilən yarlıqaş və tiyişlər.

Yarlığın orijinal mətni:Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti bilə Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçnıñ və öñ qol və sol qolnıñ və sanı köb əskərniñ uluğ padişahı və uluğ Xan-i əzəmı şəvkətlü və səadətlü və şəcaətlü və hem səxavətlü din-i mübin padişahı, Qırım Xanı Murad Gəray Xan damə fi hifz Rəbbəna əl-müstəan fi əs-səfər əl-hazır əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ Qalğası və həm qarındaşı bolğan şövkətlü və şəcaətlü min Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy, məğrib və məşriq zeylində bolğan xristiyan qəvminiñ ata və dədədin ola kəlmiş şahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü və sədaqətlü qardaşımız biy Fedr Aleksayeviç cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlər və yerlərniñ, məğrib və məşriq və şimal tərəfınıñ köb xristiyânınıñ ata və dədədin bola kəlgən padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam qılıb, nədir uluğ halıñız və xətriñiz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif sultani budır ki, ötkən yıl miñ toqsan iki tarixində siz qardaşımız və dostumız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Fyödr Aleksayeviç, barça Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarığa uluğ dostluq və qardaşlıq itüb, sülh və salahlarığa körə uluğ şərtnamə yazdırub, şəvkətlü və əzəmətlü uluğ Xan-i əzam həzrətləriniñ çapqun başıları Kəmal Mırzə Suleş oğlı milən çapqunımız Xəlil ağa qulumıznı yibərgən irdik və şərtnamə xətt-i şərifimizdə uluğ xəzinəmizni və böləklərimizni taqı burunğı adət üzərinçəsinə yibərilgəy irdi dib, yazılğan irdi və bu dostluq və mühəbbətda və əhd və şərtimizdə şəvkətlü və şəcaətlü və məhəbətlü uluğ əfəndimiz Xan-i əzəm həzrətləri də bolsa və min şəcaətlü Toxtamış Gəray Sultan həzrətləri də bolsaq və Nurəddin Səadət Gəray Sultan həzrətləri, barça Qırım törələri biylər və mirzələri və Şirin biy mirzələrı, anlarğa tabi əskərləri və Manqıt biy mirzələri, anlarğa tabi əskərləri və barça Noğay mirzələri, anlarğa tabi

əskərləri vilayətiñüzgə və barça məmləkətləriñüzgə və çet qalalarıñuzğa və köy-kəntləriñüzgə hər kəz zərər və ziyan irişdirməy əhd və şərtimizdə bütün bolub turtuq və siz uluğ qardaşımız da bolsañuz, barça sözlərimizgə inam qılub, dostluq və qardaşlıq və qoñşılıqda mühkəm bolğay irdiñüz. Şövkətlü və əzəmətlü uluğ əfəndimiz Xan həzrətləriniñ əmr-i şəriflərinə qılça muğayir hərəkət və iş işləmək ihtimalımız yoqdur.

Namə-i Hümayunlarında hər nə kim siz uluğ qardaşımızğa yazğanlar irsə, tamam-oq yerinə kəltürgəy irdiñüz. Siz uluğ qardaşımız burunğı çapqun başı Kəmal Mirzə milən Zilqədə aynıñ on toquzınçı küni sipahiləriñüzdən sofraçı Nazariya Petra oğlı Minleçiki və yazuçıñuz Fyödr Martın oğlı şəvkətlü və şəcaətlü uluğ əfəndimiz Xan həzrətləriniñ uluğ qoruvlarına kəlüb, mühəbbətlik xəttiñiz bilə uluğ xəzinə və mübarəkbad və qoltqaların taqı biz şəcaətlü Toqtamış Gəray Sultan həzrətləriniñ və Nurəddin Sultan həzrətləriniñ uluğ xəzinələrin və qoltqaların və yaxşı kişileriniñ və barçalarğa da bolsa, tiyişlərin kəltürdik dib, elçiñüz almaşuv biy Suleş oğlı Velişah biy səbəbli ərz itkənda səadətlü və səxavətlü uluğ əfəndimiz Murad Gəray Xan həzrətləri uluğ padişahlıq divanlarınğa kəltürdib, adət və qanundın aşa riayətlər buyurub, əski qanun üzərinə barça xəzinə və qoltqaların öglərindin kəçməgi buyurub, samur tonlarıñuz və susar tonlarıñuz və tob samurlarıñuz ögündən ötkəndə uluğ divan-i Hümayunlarında olturğan və turğan yaqın kişilər və qamu xalq, ixtiyarlar, hər kəz mundaq əsbab kəlgən yoqdur dib, əcəb qıldılar. Mundaq aqçil samur körmədik, samur tügüldir deyişdilər. Bu səbəbli şəvkətli və şəcaətli və mühəbbətli uluğ əfəndimiz Xan-i əzəm həzrətləri yanında köb hicab və şərmsər bolğanmız siz uluğ qardaşımız burunğı kəlgən naməñizdə yazğan idiñüz kim, biz uluğ qardaşıñuz Toqtamış Gəray Sultan həzrətlərimizgə əzəmətlü Xan əfəndimizgə sözümiz nə tuvl-oq yetişdirüb, iki yurtnıñ arası sülh və salah bolurğa, sıy qılğaysız dib, minnət etkən iridiñiz və biz uluğ qardaşıñuz taqı şəvkətlü uluğ Xan əfəndimizgə söziñüzni tüvloq yetişdirüb, dostluq və mühəbbətlik bolurğa qüsursız çalışqanmız əvəl bir Allah Təalanıñ avn və inayəti milən dostluq və qardaşlıq boldı.

Samur tonlarıñuz və tob samurlarıñuz aqçil yibərüb, sıysızlıq itübsiz. Bu səbəbli ilçiñüzgə sıysızlıq bolğan yoqdır və bir taqı munday aqçil samurlar və alçaq qısqa esbablar yibərgədəy bolsañuz, munday dostluq və qardaşlıq bolmasdır. Munça yıldın bola kəlgən adət və əhd-şərtimiz və uluğ əcdadımız baba ve dədədin bərü uluğ xəzinəmizniñ ögünçəsinə şunqar quşlar kəlür irdi. Şunqarlar tabılmasa ya yolda ölüb, uluğ taxtgahımızğa yetməsə bir şunqar bahası içün miñ altun kəlür irdi və şunqarnıñ ögünçəsinə sanduq bilə araqı və iraqınıñ öğünçesinə itmek kəlür irdi. Busa bu xəzinədə bu nərsələr adətgə müxalif kəlmək bilen köb söz bolğandır.

Babalarıñuz padişah, xanlar, həm uluğ biylər, cümle Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ hükümdarlarıdın munça zamanğa dəgin bola kəlgən adət və qanunnı coymaq yaxşı iş tügüldir. Babalarıñuz zamanlarında bolğan adətni qaldırmağay irdiñüz. Bu ötkən xəzinəmizdə kəlməy qalğan şunqarlarımıznıñ ya özləri ya bahaları içün hər yılğa qarşu miñ altun kələçək xəzinəñüz üstünə artuq qatub, yibərgəy irdiñüz.

Şəvkətlü və əzəmətlü uluğ Xan əfəndimiz həzrətləri siz uluğ qardaşımızdan biz uluğ Qalğa Toqtamış Gəray Sultan həzrətlərimizgə iki tiyiş yarlıqaşıñuz bolsun içün namə-i Hümayunlarında yazub tilək qılğanlardur. Biriniñ başlığı samur, biriniñ başlığı susartur.

Siz uluğ qardaşımız qatında köp nərsə tügül irdi. Yarlıqaşıñuz bolurnı biz qardaşıñuz taqı tilək qılamız. Biz Qalğa Toqtamış Gəray Sultan həzrətləriniñ bir bikəçlərimizniñ başlığı sırt ton tiyişni və ikinçi sultan oğlumıznıñ iki cift bürklik samurları və bir yaqın qulumıznıñ başlığı sırt iki sırt ton elçi başıñuz nüqsan bergəndir. Bu əksiklərni tamam yetişdirirgə buyurğay irdiñiz və çapqun qulumız Ali ağanı divanıñuzğa çığarub və mühəbbətnaməmizni yaxşı tiñləyüb sıy və hürmət itkəy irdiñüz. Siz uluğ qardaşımızğa şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü əfəndimiz Xan həzrətləri muradıñuzçasına yaxşı əlqab namə-i Hümayunlarında yazğanlardur. Xətriñüzni xoş tutıb, dostluqda və qardaşlıqda mühkəm bolğuday bolsañuz, Xan əfəndimizniñ murad və tilək qılub, yazğanların tamam-oq yerinə kəltürirsiz.

Bunı taqı siz uluğ qardaşımızğa yad qılamız kim, top samurlarıñuz aqçil bolğandan başqa kənarları kəsik kəlgəndir. Bir taqı bulay oşavsız etməgəy irdiñüz.

Səadətlü Adil Gəray Xan zamanında on yaqın adamlarına babañuz uluğ Xan tilək milən on adamğa tiyiş yarlıqaşları bolubdır. Padişah xanlarnıñ yarlıqaşları bolğan soñra şol sözdə oq bolurlar. Siz qardaşımız ol on tiyişni yarlığab oq buyurğay irdiñüz. Ömür axırğaçə dostluqda və qardaşlıqda mühkəm bolurımuzğa inam qılub, siz uluğ qardaşımız taqı dostluqda və qoñşılıqda bütün bolğay irdiñüz. Bu dostluq və qardaşlıq səbəbli ömür axırğaçə iki yurtnıñ fəqir və füqərasınıñ dua və alqışlarında tabılğay irdik.

Baqi əd-dua ali min etba əl-Xuday.Yazıldı Rəbiül-axir aynıñ səkizinçi künündə taxtgahımız Aqməscid

şəhrində hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlamıñ miñ toqsan üç tarixində.Gəray Toxtamış Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 415-418).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1682-ci il tarixli birinci

məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan altıncısı Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. Bu ounun sözügedən şəxslərə ünvanladığı ilk yarlıqdır. 1682-ci il tarixli həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 265” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Knyazlardan kalğaya məhəbbətnamə məktubu gətirən dilmaclar Taras İvanov

və Vasiliy Kozlovun Kırıma gəlişi. Knyazların çar Fyodor Alekseyeviçin ölümü və onların taxta oturmaları barədə məlumatı. Knyazların xandan elçilər qarşısında and içnəsini və onlarla şərtnamə göndərməsini xahiş etməsi. Xəzinəni, bölək və

qoltqaların tam və qüsursuz göndərilməsi. Xanın və kalğanın and içmələri və elçilərə möhürlü və altun baysalı şərtnamə yarlığının təqdim edilməsi.

Çapar Ayilayın kalğanın məhəbbətnamə yarlığını Moskvaya aparması. Moskva torpaqlarına heç bir ziyan və zərər vurulmayacağı barədə öhdəlik. Xəzinənin göndərilnəsi və Murad Gəray Xanın yarlığında göstərilən maddələrə əməl edilməsi barədə xahiş. Hərəmdəki xanım və qulluqçular, kalğanın oğulları və yaxınları, eləcə də ağalar üçün ənənəvi illik tiyişlərin çatdırılması. Propolşinanın almaşuv yeri təyin olunması. Almaşuvda əvvəlki illərdə olduğu kimi Süləş Mirzələrinə hörmət əlaməti olaraq kürklərin geydirilməsi barədə xahiş. Kalğanın keçən il xəzinə göndərilərkən şunqar quşunun göndərilmədiyini xatırlatması.

Yarlığın orijinal mətni:Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti bilə Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ sansız Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ, öñ qol və sol qolnıñ uluğ padişahı və uluğ Xan-i əzəmı bolğan şəvkətlü və qüvvətlü və şəcaətlü və dövlətlü Murad Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Qalğa Sultanı və həm qardaşı bolğan şəcaətlü və dövlətlü və səxavətlü min Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin Uluğ Yurtnıñ və Uluğ Ordanıñ uluğ padişahları, xanlar və həm uluğ biylər, İyyan Aleksayeviç, Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köbməmləkətlərniñ və yerlərniñ, məğrib və məşriq tərəfınıñ ata və dədədin bola kəlgən padişahlarıı və hükümdarlarığa köpdin köb səlam itub, tatuvlıq milən yaxşılarmısız və xoşlarmısız dib, həlləriñüz sorağanımızdın soñra ilâm yarlığ-i şərif sultani budır ki, bu tərəfgə yibərgən kağıdlarıñuz tilmaçlarıñuz Taras İvan, Vasiliy Kozloviç birlən biz uluğ Qalğa Toqtamış Gəray Sultan həzrətlərimizgə kəlüb uluğ biy Fedr Aleksayeviç dünyadan ketkənin və siz uluğ qardaşlarımız uluğ padişahlar və həm uluğ biylər taqı babañuz tacın başlarıñuza kiyüb və əsasın qollarıñuza alğanlarıñuznı ilâm qılubsız.

Bu yalançı dünyağa kəlgən ketmək içündir. Bulay bolğanıñuznı işitüb, köbdən köp səfa və həz itüb və siz uluğ qardaşlarımız köb zaman sağ ve salim bolub, şəvkətlü efendimiz Murad Gəray Xan və biz qardaşıñuz birlən köb zamanğa tatuvlıq və mühəbbətlik üzəringə bolğay irdiñüz və kağıdlarıñuzda burunğı qardaşımız zamanında bolğan dostluq və barışıq üzəringə taymayüb turğay erdiñüz ve ol zamanda yibərilgən şərtnamə mücibinçə anda bolğan elçilərimiz qarşunda əhd qılub, Quran birlən yəmin itüb, elçilərimiz qollarınğa şərtnaməni birüb və bu tilmaçlarımıznı aliət-təcil yibərirgə sıy qılğaysız dib yazubsız və uluğ xəzinələrimizgə və böləklərimizgə və qoltqalarımızğa və qaysuları burunğı zamanda kələ turğandır, əksik və qüsur olmaduqça sözlərimizdə mühkəm, bütün bolub, turarımızğa inam qılğaysız və burunğı şərtname mücibinçə şəvkətlü və səadətlü Murad Gəray Xan əfəndimiz həzrətləri yəmin qılub və biz uluğ qardaşıñuz dəxi yəmin itüb, dövlətlü əfəndimiz Xan həzrətləri altun baysalı mühri birlən şərtnamə-i

şəriflərin yazub, bunda bolğan elçileriñüz qollarına birilgəndir. Mundın ötri xətriñüz xoş tutub, dostluqda mühkəm bolğay irdiñüz.

Halyə sağ və salim bolğanıñuznı soray yil çapqunımız Ayılay qulumız yibərülgəndir. Divanıñızğa çığarub, mühəbbətnamə-i Hümayunımız sözlərinə əməl qılub, elçilərimizgə sıy və hürmət etkəy irdiñüz.

Hər kəz məmləketləriñüzgə ve çet qalalarıñuzğa zərər və ziyan irişməyəçəginə inam qılğaysız. Şəvkətlü və dövlətlü uluğ Murad Gəray Xan həzrətləri namə-i hümayunlarında nə söz yazğanlar bolsa, əməl qılub, tamam-oq cerinə kəltürirgə sıy qılğay erdiñüz. Burundın bolğan uluğ xəzinələrimizni və böləklərimizni və qoltqalarımıznı və tiyişlərni adət üzərinğə yibərirgə buyurğaysız. Hər yıl sayın kələ turğançə tamam, qüsursız hərəm-i xassələrimizdə biyimlər və xaniylər və bikəçlər və hərəm ağalarına və oğullarımız, barça yaqın kişilərgə və ağalarımızğa tiyişlərin qüsursız-oq adət üzərinə yibərgəysiz.

Və almaşuv içün Prabolşina təyin bolğandır. Kün ilkərüdə xəzinələrimizni ol yerdə kətürüb birürsiz burunğı zamanda Suləş oğullarından xəzinəgə barğan mirzələrimizniñ barçasını ton kiydirüb, yaxşı sıyləb riayətlər qıla turğanlar idi. Barçasına ton kiydirməyüb, sıysızlıq etkənlərdir. Kün ilkərüdə bolsa, burunğı zamanday cümlə barğan mirzələrgə ton kiydirüb, yaxşı riayət və sıy itərgə buyurğay erdiñüz.

Munça zamandın bərü xəzinə milən kələ turğan şunqar quşlar keçkən sənə kəlməyüb qalğandır. Bu, adətkə müxalif işdir. Adətni coymağay irdiñüz. Dostluq və qardaşlıqda taymay turarımızğa inam qılub, yazılan cəvab və sözlərimiz tüvvəl-oq cerinə kəltürirgə buyurğaysız.

Yazıldı taxtgâhımız Aqmescid şehrində, Şabanül-Müəzzəmniñ on toquzında, hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlam miñ toqsan üç sənəsində.

Gəray Toxtamış Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 418-420).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1683-cü il tarixli ikinci

məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan yeddincisi Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. Bu ounun sözügedən şəxslərə ünvanladığı ikinci yarlıqdır. 1683-cü il tarixli həmin sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 271” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çapar Dövlətəlinin çarlara dostluq məktubu ilə göndərilməsi. Onun

ləngidilmədən geri yola salınması və onunla birlikdə dilmac Vasiliy Kozlovun cavab məktubu ilə birlikdə göndərilməsi barədə xahiş. Xəzinə və böləklərin göndərilməsi.

Qaplan ağanın yoldaşları ilə birlikdə Kırıma göndərilməsi barədə xahiş. Vəlişah bəyin mirzlər və əskərlərlə almaşuva göndərilməsi. Süfrəçi Nikita Tarakanov və katibin yoldaşlarıyla birlikdə Kırımdan almaşuva göndərilməsi.

İlkin məlumat məqsədilə çapar Niyyətqazinin məhəbbətnamə ilə knyazlara yola salınması. Xəzinənin dəftərə uyğun olaraq göndərilməsi, çapar və yoldaşlarının vaxtında geri yola salınması barədə xahiş.

Ötən il verilmiş ərzaqdakı çatışmazlıqlar. Aklıncanın bu barədə tənbeh edilməsinin xahiş edilməsi. Böləklər və ağımtıl xəzlərin dostluq şərtlərinin pozulmasıdır. Qapı ağası üçün göndərilmiş samur xəzin pis keyfiyyətdə olması. Knyazların təəbəsi olan müsəlmanlara təzyiq edildiyindən kalğanın xəbərdar olması. Xristian əsirlərə xana və sultana aid ərazilərdə xoş münasibət.

Yarlığın orijinal mətni:Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti birlnə Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və barça Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəçniñ və Tat milən Tavgaçnıñ və öñ qol və sol qolnıñ və Aqkerman məmləkətniñ uluğ padişahı və uluğ Xan-i əzəmı bolğan şəvkətlü və dövlətlü və əzəmətlü və dövlətlü Murad Gəray Xan ədəm-Allahu Təala dövlətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Qalğa Sultanı və həm qardaşı bolğan şövkətlü və şəcaətlü və dövlətlü min Qalğa Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İyoana Aleksayeviç, Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köbməmləkətlərniñ və yerlərniñ və şimal tərəfinin, məğrib və məşriq köb xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahlarıı və hükümdarlarığa köpdin köb səlam və yaxşı-xoşlmı dib, tatuvlıq milən hal və xətrələrin sorağanımızdın soñra ilâm yarlığ-i şərif sultani budır ki, ol canib siz qardaşımızğa mühəbbətlik xəttimız birlə çapqunımız Dövlətəli qulumıznı yibərgən irdik.

Vaqtı milən qaytarub, yumuş adamlarñızdan tilmaç Vasiley Qazlov birlə mühəbbətlik xəttiñüz və taqı bölekleriñüzni köndəribsiz və uluğ xəzinəmizni və taqı elçilerimiz Qaplan ağanı cümlə yoldaşları milən çıqarub, köndərgənləriñüzni ərz qılub, uluğ xəzinəmizni aldırmaq içün Vəlişah biy və qardaşları mirzələr və kifayət miqdarı əskəri birlən və munda bolğan sipahiləriñüz sofraçı Nikita Sinfontaviç Taraqanov, yazıçı cümlə yoldaşları milən almaşuv yerinə köndərilməklə ilkəri aldığı xəbər içün adət üzrə Niyətğazi qulumız işbu mühəbbətlik xəttimiz birlə çapqun köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, barça yoldaşları birlə sağ və salim barğanda babalarıñuzdan adət və qanun ola kəlgən riayətde qüsur itməgəy irdiñüz və uluğ xəzinəmizni bizim dəftərlərimiz mücibinçə köndərirgə buyurğay irdiñüz və taqı bizim dəftərlərimizdən eksik bolur bolsa, ol səbəbli dostluq və qardaşlıq arasında bir suvuq söz bolmağay irdi və taqı çapqun qullarımıznı cümlə yoldaşları milən sıy və hürmət qılub, vaqtı birlə tutqavsız qaytarub, yibərgəy irdiñüz.

Almaşuv biy Vəlişah biy qardaşları mirzələr və əskərimiz almaşuv yerinə barğanda qanun üzərinə berilə turğan yarlıqaş espapların qüsursız birürgə buyurğay irdiñüz və zahirələrin taqı ötkən yıl nəqs bergənlər imiş, aqlınçay bolğan boyarıñuzğa tənbih qılğay irdiñüz. Ol köb nərsə tügüldir.

Almaşuv yerində anday sıysızlıq yaxşı tügüldir. Köndərgən böləkləriñüz və tob samurlarıñuz aqçil, dost dostuna mundaq bölək köndərməgə utanur irdi. Burunğı adət üzərinə köndərməgə sıy qılar bolsañuz, dostluq ziyadə mühkəm bolur irdi. Bir dəxi burunğı adət üzərinə köndərməy böləkləriñüz və xəzinə tonlarıñuz və tob samurlarıñuz aqçil kəlgəday bolsa, elçiñüzə sıysızlıq bolur və dostluğa nüqsan kəlür və taqı qapu ağamıza köndərgən tob samurlarıñuz kişi qoluna almağa utanur.

Mundaq bölək bolurmı? Əski adətni coymaq yaxşı tügüldir və taqı tabiñizdə bolğan müslüman

oğullarına tərəfiñizdin cəfa qılınur dip işitdik. Mundaq oşavsız işni itməgəy irdiñüz. Ümmət-i Mühəmmədə tabi köb xristiyan oğlı və əsir və tutsaq bardır. Bunlarğa da əzab qılınsa, bunıñ yazığı kimlərgə bolur? Müslümanğa bu itkən cəfañuz çin bolsa, hiç oşavsız işdir. Soñın fikir qılub, mundın ötri sözimizni tutğaysız. Sözimizni tutmağay bolsañuz, öziñüz-oq bülürsiz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid şəhrində, hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlâmıñ biñ toqsan dört tarixində, Ramazanül- Mübarəkiñ axirinda.

Baqi əddua min etba əl-Xuday.Gəray Toxtamış Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 420-422).

Kalğa Toxtamış Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1683-cü il tarixli üçüncü

məhəbbətnamə yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişən yarlıqlardan yeddincisi Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. Bu ounun sözügedən şəxslərə 1683-cü ildə göndərdiyi ikinci, ümumilikdə isə üçüncü yarlıqdır. Sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 273” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çapar Dövlətəlinin knyazlara dostluq məktubu aparması. Knyazların çapaı

vaxtında geri göndərmək, ona cavab məktubu aparacaq dilmac Vasiliy Kozlovu qoşmaq və böləklər göndərmək barədə niyyəti. Qaplan ağanın yoldaşlarıyla birlikdə almaşuva yola düşdüyü, aklınça Kirill Xlopovun xəzinə və böləklərlə almaşuva göndərildiyi barədə knyazların məlumat verməsi. Kalğanın Vəlişah bəyi mirzələri və əskərlər ilə almaşuva göndərməsi, süfrəçi Nikita Tarakanovun, dilmacın və yoldaşlarının da almaşuva yola düşmələri.

Daimi elçi Ömər ağanın knyazlara kalğanın məhəbbətnamə yarlığını aparması. Xəzinənin vaxtında, dəftərə uyğun bir şəkildə tam və qüsursuz göndərilməsi. Xəzinə, böləklər, ağalar üçün samur xəzi, keyfiyyətli və ağımtıl olmayan tiyişlər. Knyazların təbəsi olan müsalmanların qətl edilmələri barədə kalğanın məlumatlı olması. Kalğanın bu cür işlərə son qoyulmasını tələb etməsi. Xanın Dövlətəli bəy tərəfindən çatdırılmış yarlığına əməl edilməsi barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.

Toxtamış Gəray Sultan bin Səfa Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti birlnə Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəç və Tat milən Tavgaçnıñ və Aqkerman məmləkətniñ və öñ qol və sol qolnıñ və yüz on miñ tümənniñ uluğ padişahı və uluğ Xan-i əzəmı bolğan ədalətlü və şəvkətlü və saxavətlü Murad Gəray Xan ədəm-Allahu Təala dövlətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Qalğa Sultanı və həm qardaşı şövkətlü və şəcaətlü min Qalğa Toxtamış Gəray Sultan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İyoana Aleksayeviç, Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və yerlərniñ, məğrib və məşriq və şimal tərəfinin və köb xristiyannıñ ata və babadan ola kəlgən padişahlarıı və hükümdarlarığa köpdin köb səlam və yaxşı və xoşlmı dib, tatuvlıq və mühəbbətlik milən hal və xətrinüz sorağanımızdın soñra ilâm yarlığ-i şərif, sultani budır ki, ol canib siz qardaşlarımızğa mühəbbətlik xəttimiz birlə çapqun Dövlətəli qulumıznı köndərmiş irdik.

Vaqtı milən qaytarub yumuş adamlarıñuzdın tilmaç Vasilây Qazlovnı mühəbbətlik xəttiñüz və böləkləriñüz milən köndəribsiz və taqı elçilerimiz Qaplan ağanı yoldaşları birlə çığarub və uluğ xəzinəmizni və böleklərimiz birlə aqlınçayıñuz Qirila Osipoviç Xolopovnı almaşuv yerinə yibərgəniñüzni mühəbbətlik xəttiñüzdə ərz və ilâm qılmañuz milən biz şövkətlü və əzəmətlü Qalğa Sultan həzrətlərimiz uluğ xəzinəmizni aldırmaq içün qıdvətül-üməra almaşuv biy Vəlişah biy, qardaşları mirzələr və kifayət mıqdarı əskər birlən və taqı munda bolğan sipahiləriñüz sofraçı Nikita Taraqanovnı və yazıçı, cümlə yoldaşları milən almaşuv yerinə köndərilməklə işbu mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, qanun-i qədim üzərinə yatur elçi qulumız Ömər ağa zidə qadruhu tərəfimizdin köndərilgəndir. İnşəAllahu Təala, taxtgahıñızğa barğanda sıy və hürmət birlən padişahlıq divanıñızğa çıqarub, mühəbbətnamə xəttimizni yaqşı tiñləyub, alub, kün ilkəri dostluqda və qardaşlıqda mühkəm bolub, uluğ babalarıñuznıñ burunğı adət və qanunnı və bola kəlgən riayətiñüzni qüsursız etkəy irdiñüz.

Uluğ elçilərimiziñ busa ögündə barğan yel çapqunı qulumıznı vaqtı birlən qaytarub, yibərirgə buyurğay irdiñüz və uluğ xəziəmizni dəftər mücibinçə nüqsansız açıq yarıqda köndərirgə buyurub, köndərgən uluğ xəzinəmiz və böləklərimiz və tob samurlarımız və ağavat tiyişlərni taqı təmiz və aruv əsbablardan köndərgəysiz. Aqçil bolğuday bolsa, mabəynimizdə ol səbəbli bir suvuq söz bolmağay irdi və tabiñizdə bolğan müslümanlarğa tərəfiñizdin cəza bolğanı eşidilgəndir. Babalarıñuz itməgən işni özləriñüzgə layiq körməñüz məqul məsləhət tügüldir. Ol nahəmvar qılıqnı qoyub, bu xüsusda sözimizni tiñləyüb alğaysız. İki yurtnıñ fəqir və füqarasınıñ tinç və rahat bolğanın istərmiz və siz uluğ xanlarğa sözimiz şoltur. Burunğı adət və qanundan çıqmağuday bolsañuz, mabəynlərimizdə ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqlar mühkəm bolur irdi.

Şövkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü Xan əfəndimiz həzrətləri çapqun qulları Dövlətəli biy milən mühəbbətnamə xətt-i şəriflərində hər nə kim yazılğan bolsa, söz şol söz, ol sözlərni tüvəl-oq nüqsansız yerinə kəltürməgə buyurğay irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid şəhrində Şəvval aynıñ əvəlində, hicrət-i Nəbəviyə əleyhis-səlamıñ biñ toqsan dört yılında.

Baqi əddua min etba əl-Xuday.Gəray Toxtamış Sultan bin Səfa Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 422-423).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1684-cü il tarixli birimci məhəbbətnamə

yarlığı

Dövrümüzədək yarlıqları yetişmiş kalğalardan biri də Kalğa Toxtamış Gəray Sultandır. 1683-1691 və 1692-1699 – cu illərdə iki dəfə kalğa olan Toxtamış Gəray Sultan I Səlim Gəray Xanın oğlu olub. Onun 1699-cu ildə xaqan seçildiyi və atasının yerinə xanlıq taxt-tacına oturduğu məlumdur. Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək 5 yarlıq yetişib ki, bunların hamısı Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. Bu sənələrdən ilki 1684-cü ildə qələmə alınıb. Sözügedən sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 275” şifrəsi altında qeyd edilib.

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1684-cü il tarixli birimci məhəbbətnamə yarlığıının qısa məzmunu:

Səlim Gəray Xanın eynən Murad Gəray Xanın şərtnaməsinə uyğun bir şərtnamə yazması. Xanın həmin şərtnaməni Mübarəkşah Mirzə Süləş vasitəsilə knyazlara göndərməsi.

Kalğanın və bütün kərəçilərin elçi İvan Plitiç və katib Dmitri Parfentyev önündə dostluq andı. Xanın və kalğanın məhəbbətnamə yarlıqlarının elçi Mübarəkşah Mirzə Süləş tərəfindən knyazlara təqdim etməsi. Tatar əyanlarının Moskva torpaqlarına ziyan və zərər vurmayacaqları və şərtnamənin bütün maddələrinə sadiq qalacaqları varədə vəd. Xəzinənin payızın əvvəllərində almaşuv yerinə - Prapolşinaya göndərilməsi barədə xahiş

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və uluğ Xan-i əzəmı və xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və şəcətlü və məhəbətlü Səlim Gəray Xan ədəm-Allahu Təala və əbbədsəltənətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Qalğa Sultanı və həm oğlı bolğan səadətlü və şəcaətlü və nüsrətlü mən Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ

padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İyoana Aleksayeviç və Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köp yerlərniñ və məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahlarıı və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam etüb, nədir hal və xətriñüz dib sorğaç ilâm yarlığ-i şərif, səadət-əlif sultani budır ki, şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü babamız uluğ padişah, Xan həzrətləri dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlik bolub, iki yurtnıñ arasında cavlıq və fitnəlik bolmay, fəqir və füqərası tinç və rahat bolurı içün ozğən ağaçamız uluğ padişah Murad Gəray Xan həzrətləri siz qardaşlarımızğa yibərgən şərtnamə xətt-i şəriflərində yazılğan şərtlər şəvkətlü və şəcaətlü və məhəbətlü atamız padişah və Xan-i cihan-pənah həzrətlərniñ məqbulı olub, uluğ padişah Murad Gəray Xan ağaçamızıñ şərtnaməsi mücibinçə atamız uluğ padişah və Xan-i əzəm həzrətləri dəxi şərtnamə-i Hümayun yazdırub, Suləş oğlı Mübarəkşah Mirzə qulların cibərüb və səadətlü mən Qalğa Sultan həzrətlərimiz və cümlə qərəçilərimiz elçiñiz İvan Palitiç ve yazıçı Dmitriy Parfendiyev alında Quran-i Əzim və Fürqan-i Kərim üstündə əhd və yemin idüb, dostluq və mühəbbətlik və qardaşlığımıznı bildirmək içün şəvkətlü və şəcaətlü Xan babamız həzrətləriniñ xətt-i şərif mühəbbətnaməsi mücibinçə mən səadətlü və məhəbətlü Qalğa Sultan həzrətlərimiz taqı mühəbbətnaməmiz yazdırub, elçilik milən səadətlü Xan babamız tərəfindən cibərilgən Suləş oğlı Mübarəkşah Mirzə milən siz qardaşlarımızğa yibərdik. İnşəAllahu Təala sələmətlik milən barğanda elçimizni körünüşiñizə alub, mühəbbətnaməmizni riayət və hürmət milən oqudub, yaxşı tiñləğəy irdiñüz və şəcaətlü və şəvkətlü babamız uluğ padişah, Xan həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şəriflərində bolğan sözlər uzurınğa bolub, kün ilkərü dostluq və mühəbbətlikdə bolğay erdiñüz.

Şəcaətlü və məhəbətlü atamız uluğ Xan həzrətləri də bolsa və səadətlü mən Qalğa Sultan həzrətlərimiz və Nurəddin qardaşımız Əzəmət Gəray Sultan həzrətləri də bolsa və Qırım Yurtınıñ qərəçi bəkləri və mirzələrı və cümlə əskərimiz də bolsa, yad qılınğan şərt sözləri üzərinə bolub, bir türlük yamanlıq qılmayub, dost və qardaş bolurımızğa inam qılğay irdiñüz. Xəzinə-yi qüsursız əski adət üzrə nüqsan yibərməyüb, tamama küz aynıñ başında almaşuv yeri bolğan Prabolşinağa yibərirgə çalışqay irdiñüz bu sözümizni yaxşı tiñləb cümlə əhval və sözlər şəcaətlü və məhəbətlü atamız Xan həzrətləriniñ siz qardaşlarımızğa yibərgən xətt-i şəriflərinde yad qılınğandır.

Barğanda hər sözlərinə itimad etüb, dostluğa və qardaşlığa layıq bolğan işlərgə çalışqay erdiñüz. Şöylə biləsiz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə, Rəcəb aynıñ yigirmi ikinçi künündə, hicrət-i Nəbəviyəniñ toqsan beş yılında (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 424-425).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1684-cü il tarixli ikimci məhəbbətnamə

yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 5 yarlıqdan ikincisi də Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. Bu sənəd də 1684-cü ildə qələmə alınıb və Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 276” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığıın qısa məzmunu: Səlim Gəray Xanın eynən Murad Gəray Xanın şərtnaməsinə uyğun bir

şərtnamə yazması. Elçi İvan Plitiç və katib Dmitri Parfentyev önündə dostluq andı. Xanın çara Mübarəkşah Mirzə Süləş vasitəsilə knyazlara məhəbbətnamə yarlığı göndərməsi. Kalğa və nurəddinin də məhəbbətnamələr göndərməsi.

Kalğanın daha öncə Çurad Gəray Xanın hüzuruna göndərilmiş dilmac Polelyuxa məhəbbətnamə yarlığını təqdim etməsi. Knyazların şərtnaməyə əməl etməsi və öz təbələrinə xanın torpaqlarına quldur basqınları etmələrinə qadağa qoyması. Xəzinənin payızın əvvəlində almaşuva – Prapolşinaya göndərilməsi barədə xahiş. Kalğanın tatar əyanlarının Moskva torpaqlarına yürüşlər təşkil etməyəcəyi ilə bağlı öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmı və xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü və şəcaətlü Səlim Gəray Xan ədəm-Allahu Təala və əbbədsəltənətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətləriniñ Qalğa Sultanı və həm oğlı bolğan səadətlü və şəcaətlü və nüsrətlü mən Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İyan Aleksayeviç və Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlərniñ və köp yerlərniñ və məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam etüb, nədir hal və xətriñüz dib sorağanımızdın soñra ilâm yarlığ-i şərif, səadət-əlif sultani budır ki, şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü babamız uluğ padişah Xan həzrətləri də bolsa, qardaşlarımız siz uluğ xanlar və həm uluğ biylər milən dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlikdə bolub iki yurtnıñ arasında cavlıq və fitnəlik bolmay, fəqir və füqarası tinç və rahat bolurı içün özğən ağaçamız uluğ padişah Murad Gəray Xan həzrətləri siz qardaşlarımızğa yibərgən şərtnamə xətt-i şəriflərində yazılğan şərt sözlərni cümlə qəbul qılub və mücibinçə babamız uluğ padişah və Xan cihan-pənah həzrətləri taqı şərtnamə xətt-i Hümayunların yazdırub, elçiñüz İvan Palitiç və yazıçı Dimitriy Barfendyev aldında Quran-ı Əzim və Fürqan-i Kərim ustündə əhd və yəmin olunub, şəvkətlü və şəcaətlü babamız uluğ padişah və Xan

cihan-pənah həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şəriflərin elçiñüz qoluna təslim qıldıq və dostluq və mühəbbətlik və qardaşlığımıznı bildirmək içün əzəmətlü və məhəbətlü babamız uluğ Xan həzrətləriniñ mühəbbətnamə xətt-i şərifləri mücibinçə səadətlü və şəcaətlü mən Qalğa Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimiz və biradərimiz Nurəddin Sultan taqı mühəbbətnamə xətt-i şəriflərimiz yazdırılub, elçilik xidməti milən Suləş oğlı Mübarəkşah Mırzə qulumıznı siz qardaşlarımızğa yibərdik və ozğan ağaçamız dəvlətlü və şəcaətlü Murad Gəray Xan həzrətləringə yibərğən tilmaçiñüz Polelüx qoluna taqı işbu mühəbbətnamə xəttlərimiz berilüb, tilmaçiñüzni kerü, sizniñ tərəfiñizgə yollağanmız. İnşəAllahu Təala, səlamətlik milən barğanda elçimizni körünüşiñüzgə alub və şəvkətlü və əzəmətlü babamız Xan-i əzim alişan həzrətləriniñ mühəbbətnamə-I Hümayunlarında işarət qılınğan sözlərni riayət və hürmət milən oqutub, yaxşı tiñləgəy irdiñüz və şərtnamədə yazılğan dostluq və mühəbbətlik şərt sözlərin yerinə kəltürüb və tabiñizdə bolğan il və məmləkətləriñüz və çet əskərləriñüzgə mühkəm yasaq etüb, qırdan və suvdan hiç bir türlük cavlıq itməy və xəzinələrimizni küz aynıñ başında almaşuv yeri bolğan Prabolşinağa təcil yetkürgəy irdiñüz.

Səadətlü və əzəmətlü və məhəbətlü babamız uluğ padişah Xan-i əzəm həzrətləri kişiləri də bolsa, küz aynıñ başında Prabolüşnada hazır bolurlar, xəzinəni keç qaldırmay təcil yibərirgə çalışqay erdiñüz. Məhəbətlü və saləbətlü babamız həzrətləri də bolsa və şəcaətlü min Qalğa Dövlət Gəray Sultan və biradərimiz Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan həzrətlərimiz bolsaq və qərəçilərimiz və qullarımız bəklər və mirzələr və cümlə tabimizdə bolğan əskərlərimiz də bolsalar, şərtnamə xətt-i şərif yazuvınça dostluq və qardaşlıqda bolub, hiç bir türlük cavlıq qılmasmızğa inam qılğay irdiñüz.

Baqi əhval əzəmətlü uluğ padişah və Xan-i əzəm babamız həzrətləriniñ elçi Mübarəkşah Mirzə ile yibərgən mühəbbətnamə xətt-i şəriflərində yazılğandır. Oqutub yaxşı tıñləğəy irdiñüz. Şöylə biləsiz.

Yazıldı taxtgahımız Aqməsciddə, biñ toqsan beş Rəcəb ayında.Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 425-427).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1685-ci il tarixli üçüncü məhəbbətnamə

yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 5 yarlıqdan üçüncüsü də Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. 1685-ci ildə qələmə alınmış bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 281” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığıın qısa məzmunu: Knyazların kalğaya ünvanlanmış məhəbbətnamə məktubu. Xan və kalğadan

knyazlara məhəbbətnamə yarlıqları. Xanın şərtnaməsinin gərəyincə dostluq şərtlərinə əməl edilməsi istəyi. Kalğanın öz dostluq niyyətini bəyan etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:

Hu əl-muin.Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız kob Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı bolğan dövlətlü və səadətlü və məhəbətlü min Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük, Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köp yerlərniñ və məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam itüb, hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-əlif sultani budır ki, şəvkətlü və məhəbətlü və şəcaətlü min uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimizgə siz uluğ xanlar və həm uluğ biylərniñ mühəbbətnamə xəttiñiz kəlüb, yad qılınğan dostluq sözləriñüz məlum bolğandır.

Halyə əzəmətlü və şəvkətlü və şəcaətlü babamız Xan-i əzəm və xaqan-i məfahim həzrətləri iki yurtnıñ dostluq və tatuvlığına layiq mühəbbətlik sözlərin yazub, mühəbbətnamə xətt-i Hümayunların irsal qılğanları səbəbli biz uluğ Qalğa Sultan həzrətləri də bolsaq, işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz yazılub siz uluğ xanlar və həm uluğ biylərgə irsal qıldıq. İnşəAllahu Təala, vasıl bolğanda şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü babamız Xan-i əzəm həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şərifləri mücibinçə dostluqda turub, halyə yibərgən mühəbbətnamə-i Hümayunları üzrə əməl qılğay erdiñüz və mühəbbətnamə xəttiñiz yazub, kenə de bolsa, dostluğıñıznı ilam qılğay erdiñüz.

Siz uluğ xanlar və həm uluğ biylər şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü babamız Xan-i alişan həzrətləriniñ şərtnamə xətt-i şərifləri ve halə yibərgən mühəbbətnamə-i Hümayunları yazuvınça dostluq şərini yerinə kəltürgədəy bolsañuz. İnşəAllahu Təala, biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, dostluqda turarımızğa inam qılğay erdiñüz.

Yazıldı məsnəd-i alimiz Aqməscid Sarayında, Mart aynıñ başında, biñ toqsan altı tarixində.

Bi-məqam Aqməscid Saray (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 427-428).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı 1686-cı il tarixli dördüncü məhəbbətnamə

yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 5 yarlıqdan dördüncüsü də Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. 1686-cı ildə qələmə alınmış bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 287” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığıın qısa məzmunu:

Hiçri 1096-cı il. Knyazların almaşuv yeri olan Prapolşinaya iki illik xəzinəni, böləkləri, mübarəkabadı, eləcə də kalğanın xidmətçiləri üçün tiyişləri göndərməsi. Vəlişah bəyin almaşuvda xəzinəni daimi elçinin iştirakı olmadan qəbul etməsi. Göndərilmiş kürklərin və balıq dişlərinin aşağı keyfiyyətdə və pis halda olması. Xanın elçisi Hüseynin knyazlardan xəzinə və böləkləri əski adətlərə uyğun şəkildə göndərilməsini tələb edən məhəbbətnamə yarlığı ilə Moskvaya yola düşməsi. Dilmac Pyotr Xivəlinin knyazlardan xana və kalğaya cavab məktubları gətirməsi.

Xanın çaparı Mühəmmədşahın knyazlara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Kalğanın knyazlara yazdığı məhəbbətnamə yarlığı. Elçi və dyakların xəzinə və böləklərlə Kırıma göndərilməsinin istənməsi. Kalğa və xanın sözlərinin bir olması. Dimac Pyotr Xivəli gələrkən özü ilə böləkləri gətirmiş olmaması barədə kalğanın sözləri. Xanlıq tərəfindən dostluq şərtlərinə əməl ediləcəyi barədə kalğanın vədi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxti-Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçnıñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı səadətlü və dövlətlü və şacaətlü min Dövlət Gəray Sultan əbbəd-Allahu ömrühu və dövlətühu əli yövmül-Vaid vəl-Mizan həzrətlərimizdən qardaşlarımız uluğ xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Küçük, Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köp yerlərniñ, məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam itüb, hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-əncan sultani budır ki, səadətlü və dövlətlü və şəcaətlü min uluğ Qalğa Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizgə iki yıllıq xəzinə və böləklərimiz və mübarəkbadımız və qullarımıznıñ tiyişləri almaşuv yeri Prabolşinada siz qardaşlarımız uluğ xanlar və uluğ biylərdən yibərilgən aqlınçañız yedindən Suləş oğullarından almaşuv bəgi Vəlişah bək bu defə yatır elçisiz də bolsa, bir mücib dəftər alub özgən biñ toqsan altı tarixi Zilhiccə aynıñ əvəlində səlamət kətürüb, xəzinəmizgə təslim qıldı irsə, biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimiz də bolsaq, aramızda bolğan ziyadə mühəbbət və tatuvlıqğa binaən qəbul qıldıq. Lakin yibərilgən tonlar və balıq tişləri burunda yibərilgən xəzinə və böləklər tonlarına və balıq tişlərinə oxşamay barğança alçaq və naqis bolupdır.

Dostluq və qardaşlıq üzrə xəzinə və böləklərniñ yaxşısından berürgə buyurğay erdiñüz. Əzəmətlü və ali himmetlü uluğ Xan babamız həzrətləri bundan müqəddəm sizlərgə mühəbbətnamə xəttlərıylə Hüseyin qulların köndərüb, ol mühəbbətnamələrində yazğanlarınça kün ilkərü xəzinə və böləklərimizni baba və dədələrimizdən bərü əski adət üzerinə yatır elçilər və dyəqlarıñız milən vaqtıylə Qırım Yurtuna yibərməgiñizni işarət qılğanlar idi. Ol mühəbbətnamə xəttlərınıñ məfhumınça əməl qılğay irdiñiz.

Halə əzəmətlü və şəvkətlü və ali-himmətlü uluğ Xan alişan babamız həzrətlərinə Xivəli Petra tilmaç yediylə mühəbbətnamə xəttiñiz kəlgəndə biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimizgə yazğan mühəbbətnamə xəttiñiz taqı kəlüb, vasil bolub, məfhumı bil-cümlə məlum-i şahanəmiz bolğandır və şəvkətlü və ali-himmətlü və məhəbətlü Xan-i alişan həzrətləri babamız taqı siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylərgə iki yurtnıñ fəqir-füqərası rahat bolurday dostluq və qardaşlıqğa layiq mühəbbətnamə xəttlərin yazub, çapqunlıqla Mühəmmədşah qulların yibərməkləriylə biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimizdin taqı siz qardaşlarımızğa mühəbbətnamə xəttimiz yazılub çapqunlıq xidmətiylə qulumız irsal olunmışdır. İnşəAllahu Təala, vüsulında mühəbbətnamə xəttimiz oqutub, şəvkətlü Xan alişan babamızıñ yazğanlarınça hər türlük dostluqda sabitqədəm bolub, dostumuzğa dost və düşmənimizgə düşmən bolurğa sıy qılğay irdiñiz və kün ilkərü uluğ xəzinə və böləklərimizni yatır elçiləriñiz və dyəqlarıñız milən yibərir ki və Qırım Yurtuna yatur elçiləriñiz bola kəlgən adət üzrə kəndüləri kəltürirgə buyurğay irdiñiz.

Şəvkətlü və məhəbətlü və ali-himmətlü Xan-i alişan həzrətləri babamızıñ mühəbbətnamə xəttlərındə hər nə kim yazılmışdır, bizüm sözümiz taqı odır. Anlarnıñ əmr-i şəriflərindən tışarı sözümiz yoqdur və tilmaçiñiz kəlgəndə adət bola kəlgən böləklərimiz kəlür irdi. Xivəli Petra tilmaçiñiz milən hiç nərsə kəlmədi bola kəlgən içün çapqunlıq xidmətiylə tilmaçiñiz kəlgəndə adetiy böləklərimizni yibərməgə tənbih qılğay irdiñiz.

Biz uluğ Qalğa Sultan həzrətlərimiz də bolsaq və cümlə bəklər və mirzələr qullarımız və məmləkət xalqımız da bolsaq, barışıq və dostluqda taymay turarımızğa dostuñuzğa dost və düşməniñizğə düşmən bolurımızğa inam qılğay irdiñiz.

Yazıldı məsnədimiz Aqməscid Sarayında biñ toqsan yedi tarixı Rəbiül-əvvəl ayında.

Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 428-430).

Kalğa Dövlət Gəray Sultanın Moskva knyazları (çarları) İohan Alekseyeviç və Pyotor Alekseyeviçə ünvanladığı tarixi bilinməyən beşinci məhəbbətnamə

yarlığı

Kalğa Toxtamış Gəray Sultandan dövrümüzədək yetişmiş 5 yarlıqdan sonuncusu da əvvəlkilər kimi Moskva knyazları (çarları) İohan və Pyotor Alekseyeviçlərə göndərilib. Qələmə alındığı dəqiq tarix məlum deyil. Bu sənəd Hüseyn Faizxanovun arxivində “№ 375” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığıın qısa məzmunu: Knyazların kalğaya dilmac vasitəsilə göndərdikləri məhəbbətnamə məktubu.

Məhəbbətnamə məktubunda və xanın şərtnaməsində qeyd edilən dost münasibətlərinə əməl edilməsi istəyi. Əski adətə uyğun olaraq xəzinə, bölək və tiyişlərin almaşuva – Prapolşinaya göndərilməsi şərti. Kalğanın hər iki xalqın rifahı naminə dostluğa sadiq qalacağı və çalışacağı barədə vədi.

Kalğanın daha öncə Özteynur Süləş vasitəsilə göndərdiyi yarlıq. İki illik xəzinənin, bölək, mübarəkabad və tiyişlərin almaşuv yeri olan Prapolşinaya avqustda göndərilməsi barədə xahiş. Tatar əyanlarının, şərtnaməyə əməl edilərsə, Moskva torpaqlarına ziyan və zərər vurmayacaqları barədə kalğanın öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inəyəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxti-Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız Noğaynıñ, Tat milən Tavgaçnıñ və Tav ara Çərkəçniñ uluğ Qalğa Sultanı səadətlü və dövlətlü və qüdrətlü min uluğ Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizdən siz qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayeviç və cümlə Uluğ və Küçük, Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köp yerlərniñ və məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata və babadan ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbət və tatuvlıq milən səlam etüb, hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-rədif sultani budır ki, halə tilmaçiñiz birlə səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü min uluğ Dövlət Gəray Sultan həzrətlərimizgə mühəbbətnaməñüz kəlüb, içində hər türlük mühəbbət və xoşluq sözleriñüz məlum-i şərifimiz bolub, şəvkətlü və əzəmətlü və şəcaətlü babamız Xan-i əzəm və xaqan-i müəzzəm həzrətləriniñ sizgə yibərgən şərtnamə xəttləri içində təhrir bolğan sözlər üzərində taymay turub, yibərilgən mühəbbətnamə xəttləri içində işarət bolğan yazuvınça dostluq və qardaşlıqda bolsañuz və qədimdən berilə kəlgən uluğ xəzinələrimizni və böləklər və tiyişlərimizni eksitməy almaşuv yeri Prabolşinağa yibərüb, əski adət üzrə berür bolsañz, səadətlü və dövlətlü min uluğ Qalğa Dövlət Gəray Sultan həzrətləri də bolsaq, dostluğıñızda ve qardaşlığıñızda sabit-qədəm bolub, dostuñuzğa dost və düşmanıñızğa düşman bolub, ömür axırğaçə bizim və siziñ yurtumızğa və xalqıñızğa köb faydalu işlərdə, inşəAllahu Təala, tabılaçağımızğa inanğay irdiñüz.

Hər nə şəvkətlü və məhəbətlü və əzəmətlü və şəcaətlü Xan alişan həzrətləriniñ şərtnamə və mühəbbətnamələrində yazılmışdır, bizüm dəxi sözümiz orda anlarnıñ sözünden ğeyri sözümiz yoqdur və bolğan sözümiz mundın burun Süləş oğullarından Öztimur Mirzə bilən taqı yazub yibərgənmiz. Siz dəxi yazub yibərgən sözlərimizgə əməl qılub, kün ilkərü Ağustos ayında bu kəlgən yıllıq içün iki yıllıq uluğ xəzinələrmizni və bölək və mübarekbadlarımıznı və tiyişlərimizni almaşuv yeri Prabolşinada əski adət üzrə berürgə buyurğay irdiñiz.

Səadətlü və dövlətlü və məhəbətlü biz uluğ Dövlət Gəray Sultan həzrətləri də və qərəçi qullarımız və mirzələrimiz və cümlə tabi bolğan əskərimiz ilə şərtnamə xətt-i şərif yazuvınça dostluq və qardaşlıqda turarımızğa bir türlük camanlıq və yavlıq qılmasımızğa inam qılub, dostluq və qardaşlıqğa layıq cəvabıñıznı əcələ üzrə yibərgəy irdiñüz bu yazılğan sözlərimizni oqutub və yaxşı tiñləyüb, yerinə kəltürgəy irdiñiz. Alay bolsa, inşəAllahu Təala, bizim dostluğımızda və qardaşlığımızda qüsur bolmasdır.

Yazıldı taxtgahımız Aqməscid Sarayında, Mayıs ayında.Dövlət Gəray Sultan bin Səlim Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 428-430).

Qaynaqça

Барфилд Т. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г. до н. э. - 1757 г. н. э.) / Пер. с англ. Д.В. Рухлядева, В.Б. Кузнецова. СПб.: Ф-т филологии и искусств СПбГУ; Нестор-История, 2009. 488 с.

Вельяминов-Зернов В. В. Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению Императорской академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел / Издал В.В. Вельяминов-Зернов. СПб.: Тип. Имп. академии наук, 1864. XI, 941 с.

Виноградов А. В. Русско-крымские отношения. 50-е – вторая половина 70-х годов XVI века. Т. I. М.: ИРИ РАН, 2007. 200 с.

Владимир Богуславский. Адиль-Гирей. Материал из кн.: "Славянская энциклопедия. XVII век". М., ОЛМА-ПРЕСС. 2004.

Гайворонский О. Повелители двух материков, Киев-Бахчисарай, том 2, 2009 г.

Гумилев Л. Н. Хунну. СПб.: Тайм-аут; Компасс, 1993. 224 с.Дамир Мухетдинов. Предисловие // Документы Крымского Ханства из

собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017, c. 8-9.

Документы Крымского Ханства из собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017. 872 s.

Памятники дипломатических сношений Московского государства с Крымом, Ногаями и Турцией, часть 2-ая (годы с 1508 по 1521) / Под ред. Г.Ф. Карпова, Г.Ф. Штендмана // Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 95. СПб., 1895. XIX + 706 + 54 c.

Почекаев Р. Ю. Дары или дань? К вопросу о «золотоордынском наследии» в отношениях Московского государства с тюрко-татарскими ханствами // Средневековые тюрко-татарские государства. Вып. 4. Казань: Ин-т истории им. Ш. Марджани, 2012. С. 200-203.

Смирнов В. Д. Крымское ханство под верховенством Отоманской империи, том 1-2, Издательский дом «Рубежи Х Х I», 2005 г.

Собрание писем Царя Алексея Михайловича с приложением Уложения сокольничья пути, с пояснительною к нему заметкою С.Т. Аксакова, с портретом царя и снимками его почерка. Издательство: Тип. В. Готье. Москва, 1856. 260 с.

Фаизов С. Поминки - «тыш» в контексте взаимоотношений Руси-России с Золотой Ордой и Крымским юртом (К вопросу о типологии связей) // Отечественные архивы. 1994. № 3.

Халим Гирей-султан. Розовый куст ханов, или история Крыма. Симферополь, 2008. 

Шмидт С. О. «В некотором царстве, в некотором государстве…»: Как правильнее называть Российскую державу в XVI веке // «Родина», 2004. № 12.