نویسنده: دیوید یفهمترجم: م. برنا

1

دولت و بحرانسرمایه داری

به ضمیمه ی نظریه ی مارکسیستیبحران

نویسنده: دیوید یفه مترجم: م. برنا

Georgeطرح روی جلد اثر Grosz( هنرمن��د کمونیس��ت آلم��انی ،1959-1893)

عنوان: دولت و بحران سرمایه داری )به ضمیمه ینظریه ی مارکسیستی بحران(

نویسنده: دیوید یفهمترجم: م. برنا

1359چاپ اول: انتشارات مندل، زمستان 1396چاپ دوم: زمستان

This Book is Persian Translation of: The State and the Capitalist Crisis (Addition: “the Tendency of the Rate of Profit to Fall and the Crisis Theory”, which has been choosen from “The Marxian Theory of Crisis, Capital and the State”, David Yafee, 1972)

First Published: February 1976, 2nd Edition, September 1978Source: www.marxists.orgAuthor: David Yaffe

توضیحات چاپ جدید فارسی

2

با نظر به پیش گفتارهای خود نویسنده و مترجم، نیازی به معرفی نویس��نده و اثرش از سوی ما باقی نمی ماند. دلیل بازچ�اپ این کت�اب ن��یز ب��ا خوان��دن آن روشن می شود. به هرحال، خواننده با تحلیلی مواجه خواهد ش�د ک��ه عالوه ب��ر ارایه ای ارتدوکس از ب��رخی نظ��رات م��ارکس، تالش ب��ر آن دارد ک��ه بح��رانی مشخص و سیاست های معین بورژوازی برای مقابل��ه ب��ا آن، تبع��ات بح��ران و

استلزامات آن برای عمل کمونیستی را توضیح کند. نویسنده همه چ��یز را خ��وب توض��یح می ده��د و دس��ت ب��ورژوازی را ن��یز ب��رای اقدامات آینده اش تا حدودی خوب می خواند، اال این که چ��نین بح��ران عمیقی، سرمایه داری غرب را به مس��یر ب��ازآرایی کالن و س��اختاری ای ه��دایت خواه��د ک��رد ک��ه بع��دها نئولیبرالیس��م نامیدن��دش، یع��نی هم��ان چ��رخش ب��ه س��وی

اکنون شب عیش و عشرتش، در تداوم بی انتهای کاذبشمالیه گرایی ای که هم به حد خودش برخورده است. از تبعات تاکنونی چنین تص�ادم خ��ود ب��ا خ��ودی،

می توان به ترامپیسم، برگزیت و ... اشاره کرد. علی ایحال، در این چاپ جدید، کل متن با نسخه ها ی انگلیسی ای که در سایت

www.marxists.orgموجود بود، مطابقت داده شد و تص��حیحاتی ان��دک اعم��ال گردید. با لحاظ کردن نسخه ی انگلیسی، ترجمه ی بخش ض��میمه ب��ا ت��رجمه ی آقای سوداگر مطابقت داده شد، نتیجه این که ترجمه ی آقای سوداگر ای��رادات ف�راوانی دارد. در ک��ل متن، ش�ماره های داخ��ل ][ ب�ه مراج�ع و یادداش�ت های نویسنده اشاره دارند که در انتهای هر بخش آورده شده اند و کلم��ات داخ��ل)( از سوی نویسنده و داخل ][ یا از سوی م��ترجم اس��ت و ی��ا م��ا. پانویس ه��ای م��ترجم در ه��ر ص��فحه و ب��ا ذک��ر )م( در پای��انش مش��خص ش��ده اند و ب��اقی پانویس ها از آن ماست. از خواننده می خواهیم که برای پانویس های بلند بر ما ببخشاید، لیکن گریزی نداشتیم. در کل متن ب��رای معادل ه��ای مهم، در هم��ان صفحه، کلمات زبان مبدأ آورده شده اند تا منظور شفاف تر باشد. هم چنین در کل متن اصطالحات و خطوط و جمالتی به منظور تأکید بیش تر، از س��وی م��ا بلد شده اند. در بخش ضمیمه هر چه زیرش خط کشیده ش��ده، عین نس��خه ی

انگلیسی اش است.��د ذک��ر این ک��ه اش��تباه های موج��ود، قص��ور ماس��ت، لیکن در پای��ان می مان امیدواریم که مقصود متن را کژ نکرده باش��یم. اگ��ر این متن کمکی ب��ه رش��د کمونیسم این خطه کرده باشد، ما پاس تالش های مان را گرفته ایم. باش��د ک��ه در عرصه ی فراخ ترجمه ی ایرانی، کسانی پیدا شوند که همت ترجمه ی متون

دیگر این نویسنده را بکشند، به یک دلیل ساده: خوب اند و بیان گر.

فهرست

6...............................................................................پیش گفتار مترجم

3

9................................................پیش گفتار نویسنده بر چاپ اینترنتی کتاب10..........................................................پیش گفتار نویسنده بر چاپ دوم

13...............................................پدیدار، ذات و امکان سیاست کمونیستی26.............................................................دولت و بحران سرمایه داری

27..........................................................................................مقدمه30..........................................نحوه ای که سرمایه داری خود را بروز می دهد

39.............................................................مؤلفه های یک نظریه ی بحران40.....................................نظریه های نادرست درباره ی بحران سرمایه داری

44...................................................................نظریه ی مارکسی بحران47..........................................................................بحران سرمایه داری

51.......................................................هزینه ی دولتی و رونق پس از جنگ66.....................................................................................یادداشت ها

68...............................خالصه ای درباره ی نظریه ی مارکسیستی بحران69..............................................گرایش نزولی نرخ سود و نظریه ی بحران

76..........................................................................بحران سرمایه داری84.....................................................................................یادداشت ها

4

5

»من��افع اقتص��ادی بنی��ادی پرولتاری��ا تنها می تواند با ی��ک انقالب سیاس��ی که دیکت��اتوری پرولتاری��ا را جانش��ین دیکتاتوری ب��ورژوازی کن��د؛ ب��رآورده

لنینشود.« پیش گفتار مترجم

رفیق یف��ه پیش از این ب��ا ب��ه خوانن��دگان"اقتص��اددان انگلیسی"و به عن��وان ی��ک " یافی"نام

"اقتص��اددان". ام��ا او ن��ه تنه��ا ی��ک 1ای��رانی مع��رفی ش��ده است مارکسیست، که یکی از برجسته ترین چهره های جنبش کمونیستی

بریتانیا نیز هست. در این نوشته یا بهتر بگوییم سخن رانی کوتاه، رفی�ق یف�ه هم چ�ون یک تئوریسین راستین پرولتاریا در پی آن است ک��ه بح��ران کن��ونی سرمایه داری را بر پایه ی نقد انقالبی مارکس از این شیوه ی تولی��د درک کند، تا از این طریق، دفاع سیاسی از طبقه ی کارگری را ک��ه ن��اگزیر ب��ه مقابل��ه ب��ا بح��ران و دف��اع از س��طح معیش��ت خ��ویش برخواهد خواست، پی ریزی کرده باشد. رفیق یفه نظریه ی بح��ران

می دان��د، س��الحی ک��ه ب��ورژوازی"سالح سیاس��ی ض��روری"را یک ام���روز ب���ه یمن ض���عف مف���رط جنبش کمونیس���تی و تحریف���ات ب�ورژوایی از مارکسیس�م، ب�دان مس�لح اس�ت و پرولتاری��ا بای�د ب��ا��ف آورد. پس نویس��نده ب��ه احیای مارکسیس��م انقالبی، آن را ب��ه ک قول خود »بالواس��طه درگ��یر بحث سیاس��ی« اس��ت و ه��دفش ن��ه

"چاره اندیشی بر معضالت سرمایه داری و ن��ه ارایه ی تحلیلی واقع��ا از بح���ران کن���ونی آن، بل ک���ه در وهله ی نخس���ت، اثب���ات"علمی

ضرورت سوسیالیس��م و مطل��وبیت آن ب��ه عن��وان تنه��ا راه ره��اییپرولتاریا از منگنه ی تناقضات درونی سرمایه داری است.

رفیق یفه نه تنه�ا نظریه ه��ای ب��ورژوایی بح��ران، بل ک�ه نظریه ه�ای ه��ای ک��ارگری کش��ورهای پیش رفته ی رفرمیستی موجود در جنبش

سرمایه داری را نیز مورد نقد و بررسی اجمالی قرار می دهد. یکی و"2مص��رف ن��امکفی"از رایج ترین انواع نظریه های اخیر، نظریه ی

اشکال رنگارنگ آن است. متأسفانه جنبش کمونیس��تی م��ا ن��یز ب��ه - منظور، کتاب »نظریه علمی بحران سرمایه داری«، اثردیوید یافی با ترجمه ی محمد رض��ا 1

سوداگر، از انتشارات پازند است. )م(2 -Under Consumption Theory

داری را نه در گرایش ن��زولی ن��رخ س��ود، بل ک��ه در ن��اتوانینظریه ای که علت بحران سرمایه��ه در سرمایه داری در ایجاد بازار برای کاالهای تولی��د ش��ده می دان��د. اولین نم��ونه ی این نظری

ط19اوای���ل ق���رن ط اقتص���اددانانی چ���ون سیس���موندی مط���رح ش���د، لیکن توس��� توس��� و هم اکن�ون ج�ان بالمی]مارکسیست هایی چ�ون رزا لوکزامب�ورگ، پ�ل س�وئیزی، پ�ل ب�اران

فاس��تر، ن��یز[ م��ورد اس��تفاده ق��رار گرفت��ه اس��ت. )تب��یین بح��ران س��رمایه داری، ب��ازنگری مارکسیستی نظریه ی بحران، کریس هارمن، جمشید احمدپور، نشر نیکا، مش��هد، چ��اپ اول،

( 313، ص 1386

6

دالیل مختلف از آن بی بهره نمانده و آن را، به خصوص در برخ��ورد با قابلیت های حاکمیت جدید سرمایه در حل بحران سیاسی � اقتصاد کنونی، به انحای مختلف به نمایش گذارده است. پی آمدها، یا بهتر��ه بگوییم توهمات خطرناک سیاسی � رفرمیستی ناشی از این نظری

را می توان به این شرح، خالصه و جمع بندی نمود: - بحران سرمایه داری، در چارچوب سرمایه داری و ب��دون ی��ورش1

وسیع و همه جانبه ی بورژوازی بر سطح معیشت طبقه ی ک��ارگر، وبه این اعتبار، توده ی مردم، قابل حل است،

- حتا برعکس، راه حل بحران در آن اس��ت ک��ه ت��دابیری ب��ه نف��ع2پرولتاریا از جانب دولت بورژوایی اتخاذ شود،

- طبقه ی کارگر می تواند پیش از سرنگونی نظ��ام س��رمایه داری،3 پروسه ی برنامه ریزی تولید را به نفع خود آغاز کند )راه رش��د غ��یر

سرمایه داری(.��ه در ج��زوه ی حاض��ر، رفی��ق یف��ه ب��ه اجم��ال بس��یار، ب��ه این نظری پرداخته است. به همه ی این دالیل، شاید به ج��ا ب��ود ک��ه م��ا در این مقدمه شرحی مفصل ب��ر آن ارای��ه دهیم. ام��ا ب��ه دالی��ل گون��اگون ممکن نش��د. ل��ذا ب��رای توض��یحات بیش ت��ر در این زمین��ه رفق��ا را

رجوع می دهیم به: )نظ��ریه ی17، فص��ل 2- »نظریه ه��ای ارزش اض��افی«، بخش 1

انباشت ریکاردو و نقدی بر آن(. در این مبحث، مارکس مبانی عام رد این نظریه را م��ورد بحث ق��رار داده و آن را »توض��یح بح��ران«

خوانده است. ، ک��ه414-415، ترجمه ی انگلیسی، ص��فحات 2- »سرمایه« جلد2

را »توضAAیح"مصAAرف نAAامکفی"مAAارکس نظAAریه ی در آن در این جا ما به نق��ل از کت��ابواضحات محض« نامیده است.

»آن��تی دورین��گ« انگلس، ک��ه در آن ب��ه ق��ول رفی��ق یف��ه »ش��اید مؤثرترین و روشن ترین حمله به نظریه ی مصرف نامکفی بح��ران،

[ اکتفا می کنیم:1صورت گرفته باشد« ] اما... مصرف نامکفی توده ها، محدودیت مصرف توده ها ب��ه آن چ��ه ب��رای بق��ا و بازتولی��د آن��ان ض��روری اس��ت، پدی��ده ی تازه ای نیست. این پدیده از زمانی که طبقات اس��تثمارکننده و استثمارش��ونده وج��ود داش��ته اند، وج��ود داش��ته اس��ت ... مصرف نامکفی توده ها شرط ضروری همه ی اشکال مبت��نی ب��ر اس��تثمار، و ل��ذا من جمل��ه س��رمایه داری اس��ت. ام��ا این شکل کاپیتالیستی تولید است که بحران به بار می آورد. ل��ذا

7

مصرف نامکفی توده ها پیش شرط الزم بحران ها نیز هست، و در آن ها نقشی را ایفا می کند که از مدت ها پیش ش��ناخته شده اس��ت. لکن علت وج��ود داش��تن بحران ه��ای ام��روز را همان قدر توضیح می دهد که علت وجود نداشتن آن ها را در

(277گذشته. )ترجمه ی فارسی، صفحه ی جزوه ی حاض��ر، بخش��ی از هم��ان مق��اله ی"ضمیمه ی"و اما بخش

ل تری اس��ت ک��ه تحت عن��وان ب��ه"نظ��ریه ی علمی بح��ران"مفص�� فارس��ی انتش��ار یافت��ه اس��ت. رفی��ق یف��ه س��پس قس��مت هایی از

گ����روه"مق����اله ی م����ذکور را در نش����ریه ی تئوریک ����� سیاسی ، تکرار ک��رده اس��ت و م��ا4 و 3 شماره ی "1کمونیست های انقالبی

را از آن ج���ا برداش���ته ایم. متأس���فانه ب���ه دلی���ل"ض���میمه"بخش مغشوش و در پاره ای موارد مغلوط بودن ترجمه ی فارسی موجود

»س��رمایه« ک��ه در3از این قسمت، و نیز ت��رجمه ی فارس��ی جل��د آن جا وسیعا مورد استفاده قرار گرفت��ه اس��ت، ن��اگزیر تم��امی این

قسمت را دوباره به فارسی برگرداندیم. زیرنویس های بخش اول جزوه و آن چه در سراسر متن در کروشه

آمده از مترجم است. این ترجمه را، با همه ی کوچکی، به کارگران چ��اپ تق��دیم می کنم، به این امید که زحمات و محبت ه��ای بی دریغش��ان را پ��اس داش��ته

باشیم.59مترجم، بهمن

.83 و 82نظریه علمی بحران سرمایه داری، دیوید یافی، محمدرضا سوداگر، ص -1پیش گفتار نویسنده بر چاپ اینترنتی کتاب

این مقاله/سخن رانی، باید به منزله ی تفریظی ب�ر مب��احث ای��دئولوژیکی ،2دی��ده ش��ود ک��ه متع��اقب پای��ان رون��ق پس از جن��گ جه��انی ]دوم[

درگرفتن��د. این ج��زوه، دفاعی س��ت از نظرگ��اه مارکسیس��م درخص�وص تئوری بحران و نیز تحلیلی ست مارکسیستی از نقش دخالت دولت پس از جنگ جهانی ]دوم[ در اقتصادهای سرمایه دارانه. بن��ابراین بس��یاری از مصالح ]بحث[ برای نسل جدید رفقایی که ب��ه مارکسیس��م گرویده ان��د،

ارزش مند باید باشد.

1- Revolutionary Communist Group (RCG).یفه از کادرهای رهبری این گروه بود

2- Post-War Boom

8

لیکن چند ضعف نیز، نسبت به آن دوره، ]توسط واقعیت[ جرح و تعدیل ش��ده اند. این نوش��ته، تئ��وری بح��ران را ب��ا ]نظ��ریه ی[ امپریالیس��م درهم نمی آم��یزد. از این رو، ت��وان س��رمایه داری را در ایج��اد ش��قاق بین صفوف طبقه ی کارگر برجسته نمی سازد. یکی از وجوه مهم و پرمعنای "نئولیبرالیس��م"، تس��ریع در اف��زایش ش��قاق سیاس��ی و اقتص��ادی بین طبقه ی ک��ارگر در کش��ورهای امپریالیس��تی ای چ��ون بریتانی��ا )از س��ویی

که انتخاب دولت محافظه کار ت��وری1کارگران ماهر و طبقات متوسطی را در چه��ار م��وقعیت پش��ت بانی کرده ان��د و در هم��ان ح��ال بخش ه��ای بیش ت��ر و بیش ت��ری از طبقه ی ک��ارگر در فق��ر دم افزون ان��د( اس��ت. در عوض این سقوط و شکست سیاس��ت های نئولی��برالی در س��الیان اخ��یر است که الیه های ممتاز بیش تری از طبقه ی کارگر و طبقه ی متوسط را به پشت حزب کارگر ت��ونی بل��ر کش��انده اس��ت. ب��رای بحث بیش ت��ر در

خصوص موضوع دوم، می توان به نوشته های زیر مراجعه کرد:

-David Yaffe's article ‘The Politics and Economics of Globalisation’ from FRFI 137 -Robert Clough's ‘Labour: a party fit for imperialism’-Much other material contained in the ‘Marxism’, Larkin Publications -Fight Racism! Fight Imperialism! Sections of the RCG/FRFI web site

1998نوامبر پیش گفتار نویسنده بر چاپ دوم

مق��اله ی »دولت و بح��ران س��رمایه داری« نوشته ای س��ت براس��اس ی��ک انجمن دانش���جویان" در 1975س���خن رانی. این س���خن رانی در اکت���بر

در آمستردام ایراد شد. اینک حدود س��ه س��ال از"اقتصاد دانشگاه فری برگزاری آن کنفرانس می گذرد. واقعیات این سه سال به روش��نی و ب��ا

قاطعیت بر مباحث این جزوه گواهی می دهند. «2در حالی که نرخ متوسط تورم در حوزه ی کشورهای »او.ای.س��ی.دی

% در ح�ال حاض��ر7، به ح��دود 1975% در 5/12عجالتا از نقطه ی اوج تنزل یافته اس�ت، لیکن تع��داد بی ک�اران در این کش�ورها در آغ�از س��ال

ط جدی��د" و ن��یز ب��رخی تح��والت منبعث از1 - ب��رای آش��نایی ب��ا مق��وله ی "طبقه ی متوس��ط جدی��د و سرمایه داری متأخر و "نئولیبرالیسم"، خواننده می تواند ب��ه کت��اب »طبقه ی متوس��

، انتشار اینترنتی( مراجعه کند.96سیاست سوسیالیستی« )الکس کالینیکوس، پاییز 2 -O.E.C.D،یا »سازمان همکاری و توسعه ی اقتصادی«. کشورهای آمریکا، بریتانیا، فرانسه ،

آلمان، ایتالیا و ژاپن در آن عضویت دارند. )م(

9

میلیون، یعنی نیم میلیون بیش از تعداد بی ک��اران116 متجاوز از 1978 بود. سیر گرایشات اخ�یر ح��اکی از آن1975در پایان بحران یک ساله ی

است ک�ه ب�ار دیگ�ر ب�ا اف�زایش هم زم�ان بی ک�اری و ت�ورم، اوض��اع ب��هوخامت خواهد گرایید.

در بریتانیا تعداد بی کاران، علی رغم طرح های تص��نعی دولت ب��ه منظ��ور میلیون نفر تج��اوز می کن��د. ب��ا6/1پایین نگاه داشتن سطح بی کاری، از

وجود آن که نرخ تورم پایین آمده است، باید به خاطر داشت ک��ه م��یزان از تنزل س��طح زن��دگی در1977تنزل سطح زندگی در بریتانیا در سال

این کشور، در هر یک از سال های شروع گردآوری و ثبت آمار اقتص�ادی��ا علی رغم اف��زایش بی ک��اری، تاکنون، بیش تر بوده است. نرخ تورم، حت

بن��ابر م��اهیتی"حزب کارگر"به زودی رو به فزونی خواهد گذارد. دولت مطی�ع و س�ر ب�ه3"کنگره ی اتحادیه های" و "2سیاست درآمدی"که دارد،

راه را به منظور پایین نگاه داشتن س��طح زن��دگی ک��ارگران ب��ه خ��دمت می کوش�د در دورانی"ح�زب ک�ارگر"گرفته است. در حال حاضر دولت

درصدی را تث��بیت5% است، افزایش دست مزد 8که نرخ تورم بالغ بر نماید.

در سه سال گذشته، شاهد یورش ه��ای بی س��ابقه ا ی ب��ر ک��ارگران بخش دولتی بوده ایم؛ یورش هایی که هدفش کاهش هزینه ی دول��تی را تعقیب می ک�رده اس��ت. تنه�ا در بخش خ��دمات غ��یر نظ�امی دول�تی، از آوری�ل

ش��غل از دس��ت رفت��ه اس��ت. طبقه ی12000 ت��اکنون ب��الغ ب��ر 1976 حاکم، تمامی مواضع ایدئولوژیک موجود بر سر راه جدا کردن ک��ارگران بخش دولتی از کارگران بخش خصوصی را از می��ان برداش��ته اس��ت ت��ا زمینه برای بسط دامنه ی این یورش ب��ر ک��ل طبقه ی ک��ارگر ب��ه به��ترین نحو فراهم آید. سهم آموزش و پ��رورش و بهداش��ت از ب��ودجه ی دولت، اکنون دیگر حتا برای حفظ همان سطح حقیر خدمات ارایه شده توسط این دو بخش � سطحی ک��ه در ط��ول دوره ی رون��ق پس از جن��گ جه��انی دوم سطح متعارف محسوب می شد � نیز کف��ایت نمی کن��د و کم و کی��ف

خدمات این دو بخش به طور جدی در حال تنزل است. اک��ثر مواض��ع ای��دئولوژیک م��ورد بحث و بررس��ی این مقال��ه ، از ط��رف

، و ره��بری جنبش تریدیونیونیس��تی ب��ه"ح��زب ک��ارگر"جرای��د، ره��بری منظور دفع هرگرنه مقابله ی جدی ب��ا یورش ه�ایی ک�ه طبقه ی ک��ارگر را

1- Inflation2 - Income Policy

سیاستی که در جهت محدود کردن درآمدها، به منظور مهار تقاضا و در نتیجه جلوگیری ازافزایش قیمت ها، اعمال می شود. )م(

3 - Trade Union Congress (T. U. C) کنگره ی اتحادیه های بریتانیا که هر سال یک بار، تشکیل می گردد. در بریتانیا، »تی. ی��و. س��ی« به عنوان یک اسم عام، س��ازمان جنبش تربدیونیونیس��تی این کش��ور را ب��ه ط��ور ک��ل، اف��اده

می کند. )م(

10

هدف دارد، مورد استفاده قرار گرفته است. حتا مخالفین سیاس��ت های از ت��دارک ی��ک ض��د حمله ی ج��دی ع��اجز مانده ان��د."حزب کارگر"دولت

آنAAان تکیه ی خAAود را دقیقAAا بAAه آن مواضAAع ایAAدئولوژیکی )از قبیAAل "نظAAریه ی مصAAرف نAAامکفی"، "نوسAAازی صAAنایع"، و غAAیره( داده انAAد کAAه امکAAان هرگرنAAه عکس العمAAل و مقAAابله ی

.1طبقاتی یک پارچه و متحد را از بین می برد یکی از نکات مقاله، که درباره ی نقد »بخش هایی از جنبش کارگری ک��ه ب��ه زب��ان ب��ورژوازی س��خن می گوین��د و چه��ارچوب مباحث��اتی ای را ک��ه ب�ورژوازی معین ک�رده، می پ�ذیرد«، گفت�ه ش�ده اس�ت، محت�اج توض�یح

الزم به تذکر است که مسأله به این س��ادگی ک��ه آن��ان2بیش تری است. اسیر باشند نیست، بل ک��ه وف��اداری"افکار ناصحیح"صرفا در بند برخی

این بخش ها به چهارچوب ]بورژوایی[ در واقع بی��ان گر من��افع م��ادی این بخش ها، بیان گر وابس��تگی بالفع��ل آن��ان ب��ه ادامه ی حی��ات امپریالیس��م

. جریان�ات اپورتونیس�تی، ب�ه ن�اگزیر در جنبش طبقه ی3بریتانی�ا می باشد کارگر رشد کرده، به موانعی جدی بر سر راه بن��ای جنبش��ی انقالبی در این منطقه بدل می گردند. این جریانات، خواه متشکل از رهبران حزب

و"ل��زوم مح��دودیت مزدها"ک��ارگر و اتحادیه ه��ای ک��ارگری باش��ند، ک��ه اتحادیه ه���ا را ط���رح می کنن���د، و خ���واه"عکس العم���ل مس���ئوالنه ی"

دانشگاهیان و شبه چپ های دیگری که افزایش مزدها را عامل مهمی در ایجاد تورم می بینند � در هر حال، قدر مسلم این است ک��ه این جریان��ات

. نقش اصلی این��ان4اپورتونیستی در ابقای نظام سرمایه داری ذی نفع اند مهار جنبشی است که با تعمیق بحران و دفاع ن��اگزیر و متقاب��ل طبق��ه

. 5کارگر از سطح زندگی خویش، ضرورتا اعتال می یابد- من این موضوع را در مقاله ی زیر بسط داده ام:1

Trade Unions and the State: The Struggle against the Social Contract, in Revolutionary Communist 7 pp 22-29.

- رجوع شود به پارگراف آخر مقدمه ی نویسنده. 2 - این همان فحوایی س��ت ک��ه ف��ردریش انگلس از بخش��ی از جنبش ک��ارگری انگلیس ارای��ه3

می دهد و لنین تحت مقوله ی "اش�رافیت )آریستوکراس��ی( ک�ارگری" ب��ه آن بس�ط می ده�د و در نقد "انترناسیونال دوم" و "سوسیال شووینیس��م" و "کائوتسکیس��م"تبعات سیاسی آن را

تا ب��ه نه��ایت اش پی می گ��یرد و بدین گون��ه ممکن می کن��د آن چ��ه را ک��ه م��ا می ن��امیمشو ... "انقالب کارگری".

- نگاه کنید به مقاله ام:4Which Way Forward for Communists? Critique of the British Road to Socialism, in Revolutionary Communist 7

- به منظور تشریح این موضوع از وجهی دیگر، ناگزیریم از آوردن پارگرافی بلند از مقاله ی 5 »سه منبع و سه جز چپ بورژوایی« از جزوه ی »چپ در انقیاد سرمایه و کاپیت��ال م��ارکس«: »لحاظ کردن این نکته به جاست که درنگ کردن بر فهم و تحلیل غلط این جریانات و نیز خط و رب��ط این تحلی��ل غل��ط ب��ا نظرگاه ه��ای سیاس��ی ایش��ان، ب��ه معن��ای تقلی��ل و اح��اله ی این اشتباهات به صرفا خطاهای معرفت شناسانه و روش شناختی ایشان نیست. این که »چ��را ب��ه این شناخت های ناسره و خطوط ناصواب می رسند؟«، خود امری سواست. پاسخ پرس��ش و چرایی مزبور، در پیوند است با پاس�خ پرس�ش و چ�رایی وج�ود داشتن ش�ان. منط�ق وج�ودی

11

1978دوم سپتامبر

1پدیدار، ذات و امکان سیاست کمونیستی

از احکام مارکسیستی، یکی این است که مارکسیس��م وج��ه علمی نیز دارد و این گزاره، از آن احکام برناگذشتنی ای ست که برای م��ا ارتدوکس ها در زمره ی یک حکم ایم��انی جل��وه می کن��د و ب��ه واق��ع

. لیکن گفت��ار علم مارکسیس��تی، از کج��ا2ایم��انی ن��یز هم هست می آی��د؟ مگ��ر واقعیت یکی نیس��ت و چ��را مارکسیس��م، مع��رفت بورژوایی را به منزله ی ایدئولوژی و گفتار کذب نفی می کند؟ مگر ن��ه این اس��ت ک��ه آن به اص��طالح علم ب��ورژوایی ن��یز از هم��ان

آن ها برمی گردد به هستی شناسی جامعه ی بورژوازی. در واقع نمی ت��وان ب��ورژوازی را ب��دون مکمل منطقی اش در جناح چپ یافت. چپ بورژوایی زایده ی منطقی بورژوازی س��ت؛ ک��ه در شرایط حاد انقالبی و سیاسی چه بسا بورژوازی به نام آن عمل می کند. این هس��تی منطقی چپ بورژوایی، در تمامی ادوار ت��اریخ س�رمایه داری دوام داش��ته و نویس��نده را وامی دارد ک��ه بگوید همان طور که هگ�ل این دوام در چیزه�ا را ذات می دان�د، خ�ود چپ ب�ورژوایی را ام�ری

سیاس��ت در عص��ر س��رمایه داری. ذاتی بداند، ذاتی سیاست برآمده از منطق سرمایه و ذاتی این ک��ه در ش��رایط پس خود این نگرش و سیاست دوام داشته و تنها صور آن متفاوت است:

سیاسی و ژئوپلیتیک، در ص��ورت های گون��اگون زایی��ده می ش�ود. اجتماعی، مختلف اقتصادی، ک��ار که مقاومت ارزش مصرفی ن��یروی در واقع همان طور که منطق ارزش، در تالش است

مقوله »م��زد«، »ق��انون اض��افه جمعیت«، »بحران ه��ای ادواری س��رمایه داری« و ... در را با هم شکند، در سطح انضمامی سیاسی نیز، سیاست سرمایه دارانه در تالش است تا مب��ارزات اقتص��ادی و سیاس��ی پرولتاری��ا را ب��ا چپ ب��ورژوایی درهم ش��کند. این تک��وین منطقی چپ بورژوایی، یکی از ارک�ان هم��ان نظ��ریه ی هژمونی ایس��ت ک�ه گرامش��ی ت��دوین ک�رده اس�ت. بن�ابراین، از اهم وظ�ایف چپ راس�تین، تن زدن از این جای گ�اه منطقی �� ساختاری و افش�ا و مبارزه با اشغال کنندگان این قرارگاه است. در واقع اگ��ر دو وظیفه ی ف��وق ب��ه نح��و احس��نت

انجام شود، بورژوازی به خاک سیاه خواهد نشست.« - خواننده می توان�د این نوش�ته را ب�ه عن��وان تکمله ی نظری ت�ر این کت��اب، از نظ��ر بگذران��د.1

نویسنده پ�اره ای مس�ایل را ب�دون واک�اوی و گش�ودن مط�رح ک�رده ب�ود ک�ه قص�د م�ا ب�رای توضیحشان، این مقدمه را موجب ش��د.ب��ه ب��رخی از این مس��ایل، از س��وی م��ا در پانویس ه��ا اشاره شده و خواننده را به این نوشته ارجاع داده ایم. امیدواریم که منظورمان برآورده شده

باشد. - وجه ایمانی مارکسیسم و این که از وجهی مارکسیسم حقیقتی ست که در خ�ود واقعیت ب�ه2

ودیعه نهاده می شود، آن سویه ای ست که م��ا را از تم��امی گونه ه��ای سکوالریس��م و از جمل��ه مارکسیس��م س�کوالر متم��ایز می کن��د. درس�ت اس��ت: مارکسیس��م علم مب��ارزه ی طبق��اتی و ره��ایی پرولتاریاس��ت. لیکن ب��رای مارکسیس��م س��کوالر و مش��رک، مارکسیس��م و کمونیس��م ابزاری ست برای رهایی بشریت. اما خود مارکسیسم، از همان ابتدا از این متد لیبرالی � کانتی تدوین شده در »دین در محدوده ی عقل محض« برگذشته است. کمونیسم ابراز نیست، خود

وضعیت رهایی است.

12

برمی خ���یزد؟ در واق���ع مارکسیس���م قای���ل ب���ه ی���ک"تک واقعیت" وارونه نمایی از سوی علوم بورژوایی و ناتوانی ش��ان در رس��وخ ب��ه واقعیت است. آبش خور این وارونه نمایی از کجاست؟ مارکسیسم

"تک واقعیت"ابتدابه س���اکن ج���واب را در س���ویه ی خ���ود هم���ان می جوید، در وارونه گی خود واقعیت و واقعیت به منزله ی��ک ک��ذب

واقعی.

ذات و پدیدار

آموخته ایم که علم زاید می بود اگر شکل پدیداری چیزها و ذاتشان بی واس���طه یکی می ب���ود. در این ج���ا س���خن از ی���ک ش���کاف و وارونه گی ای می رود ک�����ه بین ذات و پدی�����دار م�����نزل دارد. این وارونه گی در سرمایه داری چه گونه باید توضیح شود؟ اصل پرسش در این است که چرا ذات، مس��بب پدیداری س��ت از آن خ��ود، ی��ا از چ��ه رو ذات، پدی��دارش را تک��وین می ده��د؟ پرس��ش بع��دی در این است که علی رغم هگل که موض��وع ش��کل های ظه��ور و تجلی ی��ک ذات زی��رین را ب��ه ن��اگزیر ح��اوی تص��ادفات بی ش��مار می دانس��ت، ش��کل مش��خص ظه��ور ی��ک ذات و دقیق��ا ض��رورت ش��کل وی��ژه ی

پدیدارش، از کجا مایه می گیرد؟ در این جا این پرسش باید مطرح شود ک��ه خ��ود س��رمایه چیس��ت؟ آم��وخته ایم ک��ه س��رمایه رابطه ی ارزش��ی و ان��تزاعی خودگس��تر و منطق شی ء واره ای ست که حلول می کند در جسمانیت ابژه ه��ا ب��ه منزله ی منطق کاالیی سازی. پس دیگر هیچ چ��یز همان گون��ه نیس��ت ک���ه پیش ت���ر ب���وده. خ���ود همین دیگرب���ودگی خ���ود چ���یز و ن���وع واردش��دنش در منط��ق س��رمایه، کلیت در فرآین��دی را ص��یرورت

، که به ت��وازی1می دهد که ذات است. سرمایه تجریدی ست واقعی خودگستری اش مجردات واقعی دیگری، ک��ه محص��ول حل��ولش در ابژه ها و طریقه ی غلبه اش ب��ر مق��اومت ابژه ه��ا در مقاب��ل منط��ق کاالیی ش����دن اند، را تک����وین می ده����د. فرآین����د ذات، فرآین����د تضادمندی ست که از همان ابتدا با این تض��اد توأم��ان اس��ت، اص��ال چیزی غیر این تضاد نیست. تضادی که هم در مفهوم خود س��رمایه به منزله ی کار جدا افت��اده از ش��رایطش و هم در مفه�وم حل��ول و تبدیل چیزی به غیر از خودش و منطق کاالیی س��ازی نهفت��ه اس��ت. به واقع، این منطق شیء واره ساز قدرت مند، از هم��ان آغ�از مبت��نی

(Alfred Sohn Rethel- مبتنی بر مباحث زون رتل )1

13

بر تضاد است و این تضاد در س��طوح مختل��ف انکش��اف منطقش، خود را بازتولید کرده و ارزش را وامی دارد ک�ه ب��رای غلب�ه ب�ر این تض��اد، راه کاره��ایی را ص��یرورت ده��د. از آن جمله ان��د: از طری��ق قیمت ب��رای غلب��ه ب��ر تض��اد ارزش و ارزش مص��رفی در س��طح مبادله، از طریق رانت برای غلبه ب��ر مق��اومت ارزش مص��رفی ای

و معدن و نفت، از طریق منفعت و سود برای غلبه ب��ر چون زمین تضاد میل به انباشت ارزش و میل خ��ود س��وژه، از طری��ق م��زد و بیکارسازی برای غلبه بر مقاومت نیروی کار، ... . در واق��ع م��ا ب��ه یک سازوکار بنیادین می رسیم: ذات تضادمند موجد س��ازه واره ها و ساختارهایی ست که پدیدار نامیده ش��ده اند. پس پدی��دار، کی��د ذات است و یا شکل ظهور و تحقق ذات است برای به تعویق ان��داختن تضاد درون ماندگارش، برای این که به مثاب��ه ذات ک��ه انتزاعی س��ت خودگس��تر، بپای��د. در واق��ع ذات، ن��ه هم��ان ج��وهر کهن، بل ک��ه تضادی س��ت ک��ه حرک��تی را رقم می زن��د ک��ه اتون��وم اس��ت و ل��ذا منطق دار و ب��ه گفته ی م��ارکس، هم از آن روس��ت ک��ه س��رمایه سوژه ی اعظم اس��ت. می ت��وان ج��رأت ک��رد و گفت ک��ه دوگ��انه ی ذات و پدیدار، تنها در سرمایه داری ست که تکوین می یابد. چرا ک��ه تنها در این شیوه ی تولید اس�ت ک��ه اس��تخراج ک�ار اض��افی، ش��کل منطق ناب و شی ء واره ی اقتصادی به خ��ود می گ��یرد ک��ه سیاس��ت تنها آن جا وارد می شود که خود این شکل ن��اب، ع��دم کف��ایتش ب��ه دلیل تضاد درون ماندگارش احراز می شود. اما خود این شکل ن��اب از همان ابتدا به واس��طه ی تض��ادش ناتم��ام اس��ت و ل��ذا سیاس��ت عجین اش. خود این شکل ورود سیاست ب��ه می��دان، ک��ل سیاس��ت س��رمایه دارانه و نح��وه و لحن و نح��و مب��ارزه ب��ا آن را یک س��ره

دیگرگون می نماید که در ادامه به آن ها می رسیم. پس ذات، ی��ک ش��کاف هستی ش��ناختی ای را تک��وین می ده��د ک��ه می شود همان پدیدار و این شکاف ب�ه ش��کل ی�ک وارونه گی جل��وه می کند. مثال مت��واتر را م��ا هم می زنیم. آم��وخته ایم ک��ه در س��طح پدیدار، مزد قیمت کار کارگر و ارزش کار کارگر اس��ت و ی��ک چ��یز را می پوشاند که این مبادله، مبادله ی هم ارزها نیست که اگ��ر ب��ود، سرمایه ای تولید نمی ش�د. این وارونه گی از کج�ا می آی�د؟ دقیق�ا از خود شکل م��زدی. »ب��ه این ت��رتیب، ]ش��کل م��زدی[ ه��ر ن��وع رد و

ک��ار اض��افی"، ب��ه" و "ک��ار الزم"اثری را از تقسیم کار روزان��ه ب��ه کاری که ارزش آن پرداخت ش��ده و ک��اری ک��ه ارزش آن پ��رداخت نشده محو می کند. ]تمامیت[ کار مانند کاری به نظر می رس��د ک��ه

14

ارزش آن پ��رداخت ش��ده اس��ت. در نظ��ام بی گ��اری وض��عیت ب��ه گ��ونه ی دیگ��ری اس��ت. در آن ج��ا ک��ار س��رف ب��رای خ��ودش و ک��ار اجباری برای ارباب زمین دار، از لحاظ زمان و مکان، هر دو متمایز��ا آن بخش از ک��ار روزان��ه ک��ه ب��رده شده است. در کار بردگی، حت طی آن فق��ط ارزش وس��ایل مع��اش خ��ود را ج��بران می کن��د، و بنابراین عمال برای خود کار می کند، چون کار برای اربابش به نظر می رسد. تمامی کار او چون کاری به نظ�ر می رس��د ک�ه ارزش آن پرداخت نشده است. برعکس در کار مزدبگیری، حتا کار اضافی یا کاری که ارزش آن پرداخت نشده، هم چون کاری به نظر می رس��د که ارزش آن پرداخت شده است. اکنون می توان در عم��ل اهمیت عظیم این تغییر شکل را هنگامی ک��ه م��زد ن��یروی ک��ار چ��ون م��زد کار، قیمت نیروی ک��ار چ��ون قیمت ک��ارکرد آن پدی��دار می ش��ود را درک کنیم. این شکل که فقط نمود کاذب ک��ار مزدبگ��یری را بی��ان می کند، رابطه ی واقعی بین سرمایه و کار را نامشهود و عکس آن

« پس »آن چ��ه درب��اره ی تم��امی ش��کل های1را نش��ان می ده��د. پدیداری و پیش زمینه ی پنه��ان آن ه��ا ص��ادق اس��ت در م��ورد ش��کل پدیداری "ارزش و قیمت ک��ار" ی�ا "م�زد" ک�ه در تب��این ب�ا رابطه ی اصلی خود ارزش و قیمت نیروی کار نمود می یاب�د، ص�ادق اس�ت. شکل های پدیداری مس��تقیما و ب��ه ط��ور خودپ��و هم چ��ون ای��ده های

« 2مقبول و شکل های متعارف اندیشه بازتولید می شوند. پس آن وارونه گی، به واقع یک وارونه گی انتولوژیک است که ب��رای

که در سطح پدیدار می ماند"تفکر مرسوم" و "فاهمه ی بورژوایی" و سکنا می گزیند، غیرقابل شناخت می مان�د. پس این نابس�ندگی و عدم کفایت اپیستمولوژیک را صرفا در خود س��ویه ی ش��ناخت و در ذهن افراد و سوژه ها نباید دید، که بل باید در سویه ی خود وضعیت به منزله ی هستی دید: هستی به مثابه ی هس��تی وارون و وض��عیت کاذب. سرمایه آن وضعیتی ست که به مثابه ی یک انتزاع خودگستر

همیش��ه خ��ود را ب��ه وارون خ��ودش بازمی نمایان��د و3و خودجنب��ان مارکسیسم آن متدی ست دیالکتیکی که دس��ت این کی��د س��اختاری س��رمایه را می خوان��د. در واق��ع یکی از رازه��ای س��رمایه، همین فرم ه��ا و ش��کل های وارون ان��د و ب��دین نم��ط فرم ه��ا و ش��کل های ازخودبیگانه ساز که »مستقیما و به طور خودپ��و هم چ��ون ای��ده های

، ص1386سرمایه، جلد یک، کارل مارکس، حسن مرتضوی، نشر آگه، تهران، چاپ اول، -1.580 و 579

.582همان، ص -23- Self-Moving Abstract

15

مقب��ول و ش��کل های متع��ارف اندیش��ه بازتولی��د می ش��وند«. این ایده های مقبول و شکل های متعارف اندیش��ه، مگ��ر چ��یزی هس��تند غیر از هم��ان چ��یزی ک��ه م��ا ب��ه ن��ام ای��دئولوژی می شناس��یم. پس ایدئولوژی یک خودانگیختگی اپیستمولوژیک است، تو گویی که خود

منطق ساختارساز از زبان ما سخن می گوید. منط��ق س��رمایه و ارزش، ب��ه م��نزله ی ن��اب ترین س��طح ان��تزاع از مناسبات ج��امعه ی ک��االیی فعلی، از وجهی، قدرتمن��دترین ن��یرویی است که در سطح انضمامی و تاریخی عمل می کند و ب��ر همه چ��یز حد می زند. این ح��د زدن، ح��د زدن ق��درت ش��ی ءواره کننده ی آن و تبدیل کردن همه چیز به مانند خویش و زایده ی خ��ویش اس��ت. این حد زدن با میانجی های متفاوت، خود را بر تن سطح انضمامی حک می کن��د. از طری��ق قیمت در مبادل��ه، از طری��ق رانت در مس��ئله ی زمین و مع���دن و نفت، از طری���ق منفعت و س���ود در مس���ئله ی خواس��ت و می��ل، از طری��ق دس��ت مزد و قیمت ک��ار در موض��وع ارزش نیروی کار، از طریق واژه و نشانه به عنوان ماده ی خام در هنر و ... . نکته ی مهم ام��ا این اس��ت ک��ه تم��امی این میان جی ه��ا، خ��ود میان جی ه��ایی واقعی، ام��ا کاذبن��د ک��ه ب��ه مث��ابه ی فرم ه��ای بیگانه ساز و پدیدارهای فریب دهنده، باید که نقد ش��وند ت��ا ش��ناخت ص���حیح ایج���اد گ���ردد. پس دقیق���ا همین واقعی���ات ک���اذب بنی���ان

ایدئولوژی اند. در واقع آن ناتوانی پیش گفته ی علوم ب�ورژوایی در فراچن�گ آوردن واقعیت، هم��ان چیزی س��ت ک��ه م��ارکس در مق��دمه ی جل��د ی��ک »س���رمایه« ب���ه آن "کرانه ه���ای عبورناپ���ذیر خ���ود علم اقتص���اد

" می گوید و لوکاچ در »ت�اریخ و آگ�اهی طبق�اتی« آن را1بورژوایی ب��ا "آس��تانه ها ی��ا کرانه ه��ای معرفت ش��ناختی برآم��ده از م��وقعیت طبقاتی بورژوازی " توضیح می دهد و می نویس��د: »آگ��اهی طبقه ی سرمایه دار به این نکته ]و نکات[، به معنای آن است که این طبقه

« در واقع می توان چنین گفت که ب��ورژوازی2خود را باید نفی کند. در س��طح پدی��دارهای برآم��ده از تض��اد درون مان��دگار ذات ب��اقی می ماند و همان طور که پدیدار ضامن این اس��ت ک��ه ذات س��رمایه بپای��د، علم ب��ورژوایی ن��یز ک��اری نمی کن��د ج��ز همین دس��ته بندی و منظم ک��ردن خ��ود پدی��دار، تنس��یق انکس��ارهای پدی��داری ذات و بازتولید ایدئولوژی به مثابه وضعیت ک��اذب، ت��ا ک��ه ض��مانتی باش��د

.36، ص 1386ی حسن مرتضوی، نشر آگه، تهران، چاپ اول، سرمایه، جلد یک، ترجمه -1 تاریخ و آگاهی طبقاتی، ترجمه ی زنده یاد شهید محمدجعفر پوینده، نشر تجربه، تهران،- 2

.181، ص 1378چاپ دوم،

16

ب�رای حف�ظ وض��عیت ک�اذب. لیکن از آن ج�ا ک�ه پدی��دار تجلی ذات تضادمند است و بدین نمط هم پوشاننده و هم آش��کارنده ی ذات و از آن جا که راه رسیدن به ذات و واقعیت به منزله ی دیالکتیک ذات و پدیدار، از شکاف های پدیدار می گذرد، لذا شکاف ها و لکنت ه��ا و نابسندگی های بیان بورژوایی امور که چیزی نیست جز دس��ته بندی و نظم بخشیدن به پدیدار، دریچه ای ست به علم کمونیستی و بی��ان

. لکنت مبت��نی ب��ر تض��اد ام��ر واقعی و واقعیت1پرول��تری ام��ور س��رمایه داری، خ��ود را در لکنت زب��ان ب��ورژوا نش��ان می ده��د و همین جاست که بورژوا دست به کار قصه و داس��تان می ش��ود ک��ه در سطح نظام مندش می شود همان گفتمان که پوشاننده ی چ��یزی نیست اال لکنت زبانش و لکنت و کذب واقعیتش. سعادت و مکنت بورژوا هم نشین مسکنت معرفت و لکنت زبانش اس��ت و عس��رت و نقمت پرولتاری��ا ق��رین نعمت مع��رفت و سالس��ت زب��ان و همت انقالبی اش اس��ت. از آن مس��کنت و لکنت ب��ورژوایی س��رکوب و گفتم����ان زایی����ده می ش����ود و از این نعمت و سالس����ت و همت

پرولتاریایی پراکسیس و انقالب آفریده می شود.

اغوای پدیدار

رف اش��راف ب��ر این منزل گاه ه��ا و س��طوح آم��وخته ایم ک��ه ص�� انتولوژیک و شکاف ها و منطق فرآیندشان، چیزی دگرگون نخواه��د شد. در این میان کشش و جذبه ای به سوی پدیدار وج��ود دارد ک��ه می بایست بیش تر واکاوی شود. این کش��ش و جذب��ه، ک��ه در واق��ع

"اغوای پدیدار" است، چه گونه می تواند توضیح شود؟ ��ر رایج و مرس��وم" ب��ه »پدیدارها و صور پدی��داری چیزه��ا، در "تفک صورت خودانگیخته به عنوان خود واقعیت بازتولید می شوند، نه ازی آن رو ک��ه آن ه��ا بیش از ه��ر چ��یز ب��ه س��طح و دری��افت حس�� نزدیک اند، بل که از آن جهت که اشکال پدیدارها تولید طبیعی عمل��ر مرس��وم و روزم��ره اس��ت.کنش روزم��ره و س��وداگرایانه، "تفک

پس این کشش و جذبه چیزی نیست ج��ز« 2رایج" را خلق می کند.ط چ��یزی ک��ه خ��ود محص��ول کنش روزم��ره ی مجاب شوندگی توس�� خ��ود س��وژه ی زین��ده در ش��یوه ی تولی��د کاپتالیس��تی اس��ت. این آغش��تگی و درهم ف��رورفتگی پدی��دار و عم��ل روزم��ره ی انس��انی

این بیان موجز ی ست از آن چه آلتوسر در مورد نظریه ی شناخت مارکس به ما می گوید. -1 دیالکتیک انضمامی بودن، کارل کوسیک، دکتر محمود عبادیان، نشر قطره، تهران، چاپ- 2

.13، ص 1386اول،

17

بنیانی ست برای اغوای پدیدار به عنوان چیزی ک��ه از من ب��ه مثاب��ه "اگ���و" و به واس���طه ی من بازتولی���د می ش���ود. آن اغ���وا، منتج از آغشتگی پدیدار با "اگو"ی خیالین و آینه ای ست ک��ه خ��ود پدی��دار را به عن��وان محص��ول خ��ود "من" بازتولی��د می کن��د و همین می ش��ود

س در بخشیکی از بنیان های اومانیسم فلس��فی ب��ورژوایی. م��ارک »سرش��ت بت واره ی ک��اال و رم��ز آن« در جل��د ی��ک »س��رمایه« می گوید: »این کشف علمی دیرهنگام که محصوالت کار، مادام که ارزش اند صرفا تجلی شی ءوار کاری هستند که انسان ب�رای تولی�د آن ها صرف کرده است، البته دوران معینی را در تاریخ تکامل نوع بشر مشخص می کند، اما به هیچ وج��ه تص��اویر وهم گ��ونی را از بین نمی برد که سبب می شود سرش��ت اجتم��اعی ک��ار چ��ون سرش��ت چیزها، خود محصوالت، به نظر رسد. ... بن��ابراین، ک��ل رم��ز و راز جهان ک��اال، همه ی س��حر و ج��ادویی ک��ه محص��والت ک��ار در دوران تولی��د ک�االیی را در ه�اله ی مه آل�ود خ�ویش پیچان�ده اس��ت، ناپدی�د خواهد شد آن گاه که ما به شکل تولیدی دیگری گریز بزنیم و گ�ذار

« پس الغای این کشش و جذبه، نه صرفا ی��ک الغ��ای مبت��نی1کنیم. ب��ر آگ��اهی بل ک��ه بیش ت��ر ی��ک الغ��ای عملی، انقالبی و در نتیج��ه سیاسی است. آن پوسته و حجاب توسط علم مارکسیستی تحلیل و تبیین می شود، اما به میان جی خود واقعیت تضادمند، در مراح��ل بحرانی به شکاف در پوسته ی پدیداری و عیان شدن خ��ود ش��کاف س��اختاری می انجام��د و خ��ود جنبش خودبه خ��ودی حاص��ل از تنش مبتنی بر تضاد و شکاف ساختاری را به سطوح ب��االتری از مب��ارزه

و به سطوح ژرف تری از مقابله با وضعیت می کشاند. از سوی دیگر اغوای پدیدار را چنین می توان صورت بندی ک��رد ک��ه به قول اس��پینوزا » چ��را توده ه��ا ج��وری ب��رای بندگی ش��ان مب��ارزه می کنند که گویی برای رست گاری شان است؟« این ج��ا دش��واره ی "میل" مطرح می شود. انسان به واس��طه ی ام��ر اجتم��اعی زب��ان، ماهیتا میل ورز است. در واقع فق��دان مرک��زی زب��ان، ک��ه در واق��ع چیزی نیس��ت ج��ز از دس��ت رفتن خ��ود "چ��یز" در زب��ان، ام��ری را تکوین می دهد که مبتنی بر همان فقدان است و میل می نامن��دش. چ��ون "چ��یز" ب��رای همیش��ه از دس��ت رفت��ه اس��ت، پس می��ل می ورزیم. پس می��ل ن��ه ام��ری بیولوژی��ک ک��ه اگ��ر این ط��ور ب��ود، می شد همان غریزه ی حیوانی، امری ست کامال آنتروپولوژی��ک. ام��ا

را گفت��ه ب��ود : دقیق��ا همین جاس��ت ک��ه می ت��وان هم��ان پیچ لنی��نی.113 تا 100، ص 1386- سرمایه، جلد یک، حسن مرتضوی، نشر آگاه، تهران، چاپ اول، 1

18

»آزادی چه کسی؟ برای چه چیزی؟«، دوباره تکرار کرد: »میل چه کس��ی؟ ب��ه چ��ه چ��یزی؟«. »می��ل م��اهیت انس��ان اس��ت، ام��ا این م��اهیت، چن��دان جهان ش��مول و خص��لتی مش��ترک ]و فرات��اریخی[

« محت��وای1نیست و بیش ت��ر واقع ب��ودگی ت��اریخی و نسبت هاس��ت.ط س��رمایه داری برس��اخته می ش��ود، و این ام��ر ب��ه می��ل م��ا توس�� گونه ای رخ می ده��د ک��ه گوی��ا می��ل خ��ود ماس��ت. لیکن راز اص��لی دقیقا در این جاست: این دقیقا می��ل خ��ود ماس��ت، چ��را؟ چ��ون ب��ه واسطه ی میل خود ما رخ می دهد. پس ما به صورت مسروری، به اجب��ار س��رمایه، ش��وق می ورزیم. آن کش�ش و جذب�ه، تجلی همین اشتیاق اس��ت. ی��أس م��ا بیش ت��ر ن��ه محص��ول آن اجب��ار، بل ک��ه در نرسیدن به ابژه های میلمان هستیم. از این بن بست، چه گون��ه بای��د جست و رست؟ روشن است که توسط انقالب. در این جا آن کالم انگلس هم چون گوهری می درخشد: »پرولتاریا ابتدا به ساکن وارد فرآیند انقالب می شود نه به دلیل این ک��ه کمونیس��ت اس��ت، بل ک��ه دقیقا به این دلیل که وعده ها ی بورژوازی متحق��ق نش��ده اس��ت.« )نقل به مضمون( انقالبی که در آن اجراگ��ری هیس��تری پرولتاری��ا، پدر سرمایه دار را به زیر می کشد. استلزام منطقی این هیس��تری، مکمل دیالکتیکی آن است که در شکل وس��واس کمونیس��تی بی��ان می شود که تجلی اش می شود همان حزب کمونیس��تی. ح��زبی ک��ه به میان جی آن، پدر کمونیست به جای پدر س��رمایه دار ب��ر اریکه ی عت��اب و خط��اب و برس��ازی می��ل م��ا می نش��یند. پس الغ��ای این کشش و جذبه، نه صرفا الغای مبتنی بر آگاهی از محتوای میلمان، بل که بیش تر الغای متعین عامل کاپیتالیستی برسازنده ی میل ما و

خلق متعین عامل کمونیستی آن ا ست.

امکان سیاست کمونیستی

ذات، در"هم زم�ان"از قرار اقتص�اد سیاس��ی مارکسیس�تی، تض��اد بستری "درزمانی" حیات دارد و خ��ود ح��رکتش چ��یزی نیس��ت ج��ز برمال شدن ناممکنی پایایی اش و انسداد بازنمایی تام و تمامش به

اما این همه ی موضوع نیس��ت. این ج��ا این پرس��ش جی پدیدار.میان دوباره باید طرح شود که خود سرمایه چیست؟ مارکس می گوی��د:��د ارزش اس��ت، زی��را »س��رمایه، فق��ط در حکم ی��ک رابطه ی مول

- مقاله ی کار و اسارت بشر: اسپینوزا، مارکس و »بندگان خودخواسته ی« سرمایه داری،1جیسون رید، ترجمه ی محمد هادی.

19

س��رمایه ی��ک رابطه ی اعم��ال قه��ر روی مزدبگ��یر اس��ت ک��ه او را وامی دارد تا کار اضافی انجام دهد، یک رابطه اس��ت ک��ه ب��ا ش��الق زدن نیروی مولد کار، ارزش اضافی نسبی خلق می کن��د. س��رمایه در هر دو م��ورد ارزش را تنه��ا هم چ��ون ق��درتی ناش��ی از ش��رایط مادی خود کار که بر ض��د آن ب��ه ک��ار گرفت��ه ش��ده، خل��ق می کن��د، یعنی خلق ارزش زمانی ممکن است که ش�رایط ک�ار از خ�ود ک�ار جدا شده و تنها هم چون یکی از شکل های خود کار مزدی و به سان

« 1یک شرط وجودی کار مزدی وجود داشته باشد. پس سرمایه همان کار است که ش��رایطش از خ��ودش ج��دا ش��ده باش��د. بن��ابراین می ت��وان گفت ک��ه »مفه��وم س��رمایه، تعری��ف ساختاری متضاد است که هم زمان حاوی یک شبه ذات است که ب��ه ناگزیر هم چون یک ابرسوژه ی ت��ام و کلی ظ��اهر می ش��ود. ام��ا در واقع چیزی نیست مگر س��خت جان ترین ش��کل بت وارگی در ط��ول تاریخ نوع بشر، چیزی نیس��ت مگ��ر س��وژه ای دس��ته جمعی ک��ه ب��ه دلیل خصلت انحرافی روابط مالکیت و روابط تولید در این دوره ی معین تاریخی، قادر نیست خود را در هیأت واقعی خود ب��ه نم��ایش بگ�ذارد. این ام�ر ن�ه ب�ه معن�ای آش�تی و مص�الحه ی بین وح�دت و تفاوت )ذات و پدیدار(، آن گونه که در مصداق س��اختارهای موج��ود در ]کتاب[ فلسفه ی حق ]هگل[ به عقالنیتشان اذعان شده، بل ک��ه به معنای اعتراف به وجود قهری آشتی ناپذیر در درون یک س��اختار

پس نبردی ست ناگزیر در این میانه برای اح��راز جای گ��اه2است.« ذات: س��رمایه و ی��ا ک��ار دس��ته جمعی مش��ترک؟ خ��ود این پرس��ش چیزی نیست جز هم��ان تنش ح��ک ش��ده ب��ر تن اجتم��اع: مب��ارزه ی طبقاتی. پاس��خ این پرس��ش را ع��اقبت این مب��ارزه ی طبق��اتی بین طبقه ی پرولتاریا و طبقه ی سرمایه دار خواهد داد. پس این پرسش

ذات، پیشاپیش پرسشی ست سیاسی. گف��تیم ک��ه س��رمایه آن س��وژه ی اعظم شی ء واره سازی س��ت ک��ه می تواند با تسری این منطقش بر کار دسته جمعی مش��ترک، خ��ود آن نبرد را پیشاپیش به نام و کام خود به صورت درون زاد و اتونوم حل کند. لیکن این "کار زنده" است که آفریننده ی ارزش است. از

منطق ارزش نمی تواند تا ب��ه3این جاست که پروسه ی شی ءوارگی انتها ادامه یابد، چرا که با از بین ب��ردن "ک�ار زن��ده" ن��افی خ��ودش1- Marx, Karl, 1963 [1862-3], Theories of Surplus-Value, Volume 1. Moscow: Progress, p. 93.

- جهانی سازی، چهار الگو و یک روی کرد انتقادی، تونی اسمیت، فروغ اسدپور، نشر پ��ژواک،2.237 و 236، ص 1391تهران، چاپ اول،

3- Reification

20

خواهد بود. از همین رو این تضاد درون مان��دگار داللت ب��ر این دارد که پرولتاریا تا به انتها سوژه ی انقالبی ج��امعه ی سرمایه داری س��ت و انحالل این س�وژگی از س�وی کاپیتالیس�م مح�ال خواه�د ب�ود، ت�اط پرولتاری��ا منح��ل ش��ود. این ع��دم وقتی که خود کاپیتالیس��م توس�� یارایی ساختاری گسترش منطق ش��ی ء وارگی ت��ا ب��ه غ��ایت، یع��نی انس��داد. این انس��داد، یکی از آن منزل گاه ه��ای منطقی اس��ت ک��ه

"لنینیسم"سیاست بورژوایی وارد میدان می شود. از آن است ک��ه وارد می شود و دست بر سیاست می گذارد که خ��ود این انس��دادها

این چ��نین ب��ر"بلشویسم" و "لنینیسم"عیان شود. از آن اس��ت ک��ه سیاس����ت اص����رار می ورزد و از اکونومیس����م و رفرمیس����م و آوانتوریسم و بالنکیسم و ... تن می زند و به پی ریختن یک سیاست

پرولتری اهتمام می ورزد. لیکن همان گونه که نظریات سرمایه دارانه ص��رفا ای��ده های نظ��ریط آپاراتوس ه��ای ک��اذبی نیس��تند ک��ه س��رمایه داری آن ه��ا را توس�� ایدئولوژیکش به خورد سوژه می دهد تا س��وژه ی تحت انقی��اد خ��ود را بی آفرین��د، بل ک��ه بیش ت��ر انتظ��ام خ��ود پدی��دار س��رمایه و خ��ود وضعیت کاذب هستند، سیاست و نظریات کمونیستی هم ایده هایی صرف نیستند که بتوان صرفا با آژیته کردن آن ها و آگاهی رساندن به توده ها بتوان جنبش کارگری را کمونیست ک��رد، بل ک��ه خ��ود آن سطح انکشاف واقعیت و سطح مبارزه ی طبقاتی منکشف شده ی

کمونیس��ت ب�ودنش آگ�اهازمبتنی بر آن است که آحاد ک�ارگری را می کند، البته فقط با میان جی منطقی حزب کمونیستی. ح��زب ب��ه مثاب��ه آن بی��ان سیاس��ی منس��جم وض��عیت و آن بی��ان سیاس��ی متشکل، ضامن منطقی ای ست که عملی��ات پرولتاری��ا و جنبش اش را مقدور می کند و آن شکاف برناگذشتنی اقتصاد و سیاست را در

جامعه ی بورژوایی، برگذشتنی می کند. عقب افت��ادن از این س��طح انکش��اف ب��اعث دنب��اله روی از عین، و پیش افتادن زیادی نیز منجر به سکتاریسم و کمونیس��م چپ روان��ه

دو چ��یز را لح��اظ می دارد:خواهد شد. تحلیل و ح��زب کمونیس��تی این س��طح انکش��اف خ��ود واقعیت و ن��یز دی��دگاه کلیت تض��ادمند و ناتمام را، استراتژی و تاکتیک خود را مبتنی ب��ر آن ه��ا می چین��د. در این جا غ��رض انتخ��اب یکی از دوگانه ه��ای اراده گرایی ��� بالنکیسم و اکونومیسم � تکامل گرایی و ... نیست، برعکس، دقیقا برای غلبه بر این دیلماها و شکاف هاست که باید سطح خود انکش��اف واقعیت و نظرگاه کلیت تضادمند را لحاظ واتخ��اذ ک��رد. ح�زب، بیش ت�ر بی��ان

21

پرولتری سطح انکشاف واقعیت بر بستر کلیت ناتمام و شکاف دار تاریخ مند سرمایه، و پراتیک جمعی و تش��کیالتی »چ��ه بای��د ک��رد؟« مبتنی برآن تحلیل و بیان اس��ت. ب��ه ط��ور مث��ال ی��ادآور می ش��ویم دیوانگی عمومی ناسیونالیستی و جنگ طلبانه ی توده ه��ا را در جن��گ جهانی اول. کائوتکیسم، همان خط اکونومیستی ��� تکامل گرا، این را می بین��د و ب��ه ن��ام مان��دن ب��ا پرولتاری��ا، جنگ طلب می ش��ود و ی��ا

، با حضور ک��امنف و اس��تالین، و قب��ل از ورود1917پراودای سال لنین به سنت پترزبورگ، پس از انقالب فوریه روسیه، دفاع توده ه��ا را از دولت موقت می بین��د و از ت��رس ج��دا افت��ادن از توده ه��ا، ب��ه منشویسم نزدیک می شود. لیکن لنینیس��م و ح�زب کمونیس��تی، آن جنگ طلبی و این منشویسم توده ها را لحاظ می کند، لیکن هیچ گ��اه ب��ه دنب��اله روی و اکونومیس��م دچ��ار نمی ش��ود. ل��نین چ��نین اظه��ار می دارد: »رفیق کامنف "حزب توده ها" را در مقابل "گروه مروج" قرار می دهد، ولی توده ها اینک ب��ه دی��وانگی دف��اع گرایی "انقالبی" تسلیم شده اند. آیا برای انترناسیونالیست ها برازن��ده تر نیس��ت ک��ه در این نقط��ه نش��ان دهن��د ک��ه آن ه��ا می توانن��د ب��ه ج��ای این ک��ه "بخواهند با توده ها باقی بمانند"، یعنی به مستی "توده ای" تس��لیم ش��وند، در مقاب��ل این بیم��اری همه گ��یر مق��اومت کنن��د؟ آی��ا م��ا در تم�����امی کش�����ورهای متح�����ارب اروپ�����ایی ندی�����ده ایم ک�����ه ]سوسیال[شووینیست ها کوشیده اند بر این اساس ک��ه خواس��ته اند "با توده ها باقی بمانند" خود را توجیه کنند؟ آیا ما نباید قادر باشیم

« درس��ت1که برای مدتی علیه مستی "توده ای" در اقلیت بم�انیم؟ در همین وضع مستی توده ای ناسیونالیستی و جنگ طل��بی، ل�نین از مواضع قطع نامه های ص��لح در براب��ر جن��گ انترناس��یونال دوم گ��ذر

تب��دیل جن��گ امپریالیس�تی ب�ه جن��گ داخلی" را تنه�ا"ک�رد و ش��عار شعار صحیح کمونیستی دانست. چرا که از متن تحلیل مشخص از شرایط مشخص کلیت تضادمند، امکان انکش��اف خ��ود واقعیت ب��ه این آستانه ها را تشخیص داده بود و به همین خاطر ب��ود ک�ه ب�ه آن

»من نمی دانم کAAه گفت: 2شاعر جوان دادائیست، والریو مارکو شAAما چه قAAدر رادیکAAال هسAAتید یAAا من چه قAAدر رادیکAAال هسAAتم، امAAا آدم بایAAد سAAعی کنAAد همیشAAه بAAه انAAدازه ی

از ط��رف3واقعیت رادیکال باشد ]و از آن عقب نمانAAد[.«، انتشار فارسی در فضای مجازی.24- لنین، درباره ی تاکتیک ها، مجموعه آثار لنین، جلد 1

2- Valeriu Marcu موضع صحیح سرکوب شAAدن جنبش- این گونه است که سفاهت آن "چپی" که به جای 3

توان اعتالی به جنبش سوسیالیستی را در جنبش ارتجاعی و به اص��طالح م��ترقی س��بزسبز

22

دیگ��ر بلش��ویک ها در قی��ام زودرس ژوئیه ی س��نت پترزبورگ، ب��ه توصیه ی لنین سعی در جمع آوری ک��ارگران و س��ربازان مس��لح ک��ه اقلیتی بودند، از باریگادهایشان کردند. یعنی در نفی سکتاریس��م و

چپ روی کودکانه و پیش رس و زودرس اقدام کردند. پاسکال فیلسوف، جمله ای دارد بدین مضمون که: »رست گاری نه در هدف، بل که در مسیر رسیدن ب��ه ه��دف اس��ت.« این ک��ه ه��دف کمونیسم است ما را رست گار نخواهد کرد، مایه ی رست گاری م��ا در طی مسیر رس��یدن ب��ه کمونیس��م نهفت��ه اس��ت. داد و قال ه��ای الترا کمونیستی که بیش تر بروز هویت طلبی اس��ت ت��ا سیاس��ت، و رفت و روب های اصالح طلبانه و اکونومیس��تی، گ��امی واقعی را در طی مس��یر رس��یدن ب��ه ه��دف، م��وجب نخواهن��د ش��د. اگ��ر در پیشاسرمایه داری سیاست و اقتص��اد، ب��ا هم ان��د ک��ه بس��نده اند، در سرمایه داری آغاز سیاست از نابسندگی و ع��دم کف��ایت س��اختاری خ�ود اقتص��اد اس��ت. این ع�دم کف�ایت ب��ه ق��ول م��ارکس س�وژه ی اعظم و اتون���وم ک���ه هم���ان س���رمایه اس���ت ب���ه دلی���ل تض���اد درون مان��دگارش، س��رآغاز دولت ب��ورژوایی اس��ت. لیکن این ع��دم کف��ایت س��رآغاز سیاس��ت کمونیس��تی و امک��ان ض��رورت آن ن��یز هست. این چنین است که ما ن��ه ب��ه رغم اقتص��اد، بل ک�ه ب��ه دلی��ل اقتصاد، از خود سیاس��ت آغ��از می ک��نیم. ه��ر چ��ه س��طح این ع��دم کفایت عیان تر شود، بی قواره گی خود دولت و سیاس��ت ب��ورژوایی ن��یز عی��ان تر می ش��ود و در نتیج��ه کف��ایت کمونیس��م و سیاس��تش

، خص��لت"از ج��ا دررفتگی"شفاف تر. لیکن هوش یار باشیم که این انفجاری دارد و لزوم آمادگی و تدارک از همین جاست. اگر ک��ه ب��ه

قول لنین آماده نباشیم، فرجه از دست خواهد رفت. کمونیست ها و نه آن چه که ما به نام "چپ" می شناس��یم ��� چرا ک��ه چپ ها همیشه ب�ا پ�ای لنگ��ان از عقب چ�یزی گ�ام می زنن�د ک�ه م�ا بورژوازی می نامیم � به منزله ی بخشی از طبق��ه و ب��ه ق��ول لوک��اچ آن هم بخش مسلح به نقطه ی فرازین آگاهی طبقه ی پرولتاریا، ن��ه از طبقه دفاع، که به زبان طبقه بیان می دهند. در واق��ع کمونیس��م ابتدا به ساکن آن آهیخته ترین و زبده ترین بیان وضعیت و "چیز" به زبان و از موضع پرولتاریاست. نگاه دفاع گرایان��ه از طبق��ه، از ی��ک

و ...1موض���ع الیتیس���تی، سوس���یال دموکراتیک، جانش���ین گرایانه می دید برمال می شود، و یا عدم درایت آن به اصطالح "کمونیستی" که در تهاجم امپریالیستی

، اعتالی به اصالح جبهه ی مقاومت به س��متموضع صحیح حفظ اسدبه سوریه فراتر از سوسیالیسم را می بیند، افشا می شود.

1- Substitutionalist

23

برمی آید که نافی و مانع آن چیزی ست که ما "خودرهانی پرولتاری��ا به دست خودش" می نامیم. این جا رازی ست که م��ا ب��ه م��دد ل��نین می ت��وانیم بگش��اییم و آن این ک��ه: این "خودره��انی" و این غلبه ی کارگران بر، ب�ه ق�ول لوک�اچ، ش��کاف "آگ�اهی بالفع�ل" و "آگ�اهی ب��القوه"ش��ان، ب��ه می��ان جی همین کمونیس��م متش��کل ک��ه ن��امش "حزب" است، ممکن می شود. نه ک��ه ب��ه ص��رف ظه��ور ح��زب آن شکاف حل می شود، بل که خود این ظهور حزب، امکان منطقی و ضروری این انحالل شکاف را متحقق می کند. از وجهی، ح��زب ن��ه ص��احب چ��یزی ب��ه ن��ام "دانش کمونیس��تی"، بل ک��ه آن ت��رکیب و چیدمانی ست که دست آخر، کارگران به میان جی آن به این آگ��اهی نایل می شوند که این دانش، از هم��ان ابت��دا ن��زد خ��ود آن ه��ا ب��وده است. فرآیند عظیم انقالب، یک فرآین��د عظیم روان کاوی س��ت ک��ه نه بر روی کان��اپه ی کوچ��ک تئوریس��ین های آک��ادمیک منش در می��ان کتاب خانه هانشین و مشغول روئت نور بر فراز ک��وه طب��ور، بل ک��ه ب��ر روی کان��اپه ی عظیم ت��اریخ و اجتم��اع و ب��ه می��ان جی پراتی��ک و عمل کرد ح��زب، "اج��را" می ش��ود. بای��د از خ��واب گ��ران محص��ول دهه ها تثبیت و یکه تازی س��رمایه داری فوردیس��تی و نئولیبرالیس��تی تحت زعامت آمریک��ا و غ��رب بی��دار ش��د و در گ��رگ وکیش "اف��ول هژمونیک"، به هم راه جغد می��نروای "لنینیس��م" و "بلشویس��م" ب��ه پرواز درآمد. بال هایی سخت برای طیرانی طوالنی، چش��مانی ت��یز

برای رصد و چنگال هایی پرقدرت برای شکار باید داشت.

24

دولت و بحران سرمایه داری

25

مقدمه

طی بیست سال گذشته، بحث هایی پیرامون چیزی به ن��ام اقتص��اد مارکسی در جریان بود. بسیار ج��الب اس��ت ک��ه این بحث ه��ا را ب��ا بحث های دوره ای که در شرف ورود به آن هس��تیم مقایس��ه ک��نیم. به گمان من، می توان گفت که بورژوازی در دوره ی رون��ق پس از جنگ ]جه�انی دوم[ از اعتم��اد ب��ه نفس ک��افی ب��رای دامن زدن ب��ه بحث و گفت وگو پیرامون مارکس برخوردار ب��ود؛ و این اعتم��اد ب��ه نفس، در تم��امی مباحث��ات پ��یرامون اقتص��اد مارکس��ی انعک��اس می ی���افت. در این دوره، نش���ان دادن چیزه���ایی از قبی���ل این ک���ه

است؛ چه گونه کینز با م��ارکس1چه گونه مارکس مبشر ظهور کینز قرابت دارد؛ چه گونه مارکس با کینز هم خوانی دارد و امثال این ها،

[ که در سال1مد روز شده بود. کتاب »مارکس و اقتصاد نوین« ] منتشر گردید، مجموعه ی مب��احث عمده ای س��ت ک��ه در این1968

زمینه مطرح شده است. عنوان این کتاب، خود در حکم جمع بن��دی ش��یوه ی برخ��ورد ب��ورژوازی ب��ه مارکسیس��م اس��ت. در ط��ول این دوره، بورژوازی به خود اطمینان داشت؛ دوره ی رونق پساجنگ را از سر می گذارند، شاهد عظیم ت��رین رش��د تولی��د س��رمایه داری در تاریخ خویش بود و بنابراین ظ��رفیت آن را داش��ت ک��ه ب��ا م��ارکس

"لیبرال"رفتاری داشته باشد. ولی م��ا ام��روز ش��اهد اوض��اع ک��امال متفاوتی هستیم. روال بحث ها عوض ش��ده، چ��را ک��ه آن اعتم��اد و اطمینان از بین رفته است. اقتصاددانان امروز درگیر بحثی عم��ده و اساسی اند، بحثی که نظریه های محوری اقتصاد� سیاسی کالسیک

2[ آرای آدام اسمیت و ریکاردو2پیش از مارکس را زنده می کند. ]1 -John Maynard Keynes (1883-1946) اقتصاددان انگلیسی که مش��هورترین نوش��ته ی وی کت��اب »نظری��ه عم��ومی اش��تغال، به��ره و پول« است. کینزینیسم برخاسته از نظریات این اقتصاددان است ک��ه در می��ان دو جن��گ و در

bigدوران رونق بزرگ ) boomپس از جنگ دوم تا بحران های دهه ی هفتاد، الگوی اقتص��ادی ) حاکم بود. برای آشنایی مقدماتی با این نظریه و چه گونگی عروج آن و نیز نقد آن، مثال رجوع

کتاب »تکامل نهادها و ای��دئولوژی های اقتص��ادی« )ای. ک. ه��انت، س��هراب12کنید به فصل (. ارنست مندل مهم ترین تفاوت نظ��ری م��ارکس و1381بهداد، نشر آگه، تهران، چاپ اول،

کینز را این گونه توضیح می دهد: »در مارکس روی کرد و ارزیابی های اقتصاد کالن از نظ��ریه ی ویژه او در باب ارزش و ارزش اضافی، نشأت می گیرد، حال آن که در م��ورد کی��نز و مکتبش، محاس��بات کالن اقتص��اد دارای خص�لتی ص��رفا تج�ربی و "بی واس�طه" اس��ت.« )فرهنگ نام�ه اندیشه ی مارکسیس��تی، گ�روه نویس��ندگان، ترجم��ه اک��بر معص��وم بیگی، نش��ر بازت��اب نگ��ار،

(. 574، ص 1388تهران، چاپ اول، 2- Adam Smith (1723-1790) and David Ricardo (1772-1823) اقتص��اددانان بریتانی��ایی واض��ع "اقتصادکالس��یک". ب��رای آش��نایی اولی��ه ب��ا این دو اقتص��اددان

و پیوس��ت این فص��ل از کت��اب4بریتانیایی تبار و مفوله ی "اقتصاد کالسیک" می توان به فصل

26

امروز بار دیگر در بحث هایی که پیرامون ماهیت بح��ران کن��ونی درگرفته است، نقش محوری یافته اند.

بورژوازی، اندکی پس از آن که مارکس نقد کوبن��ده و ویران گ��رش را بر اقتصاد� سیاسی نوشت، مقوالت معمول و مرسوم را به کلی

آین��ده را"1نئوکالسیک"رها کرد و به دیدگاهی روی آورد که اقتصاد ��ا مق��والتی ک��ه ریک��اردو بس��ط داده ب��ود و پی ری��زی نم��ود. حت

، دیگر بیش از حد خطرناک"2نظریه ی کاری ارزش"علی الخصوص �ا درک س��رمایه داری ب�ه مثاب�ه ج�امعه ای طبق�اتی ش�ده بودن�د. حت می بایست یک سره کن��ار گ�ذارده می ش��د. ب��رای ب��ورژوازی پس از مارکس، مسأله این نبود که آی��ا بین طبقه ی س��رمایه دار و طبقه ی کارگر تضاد منافعی وجود دارد یا ن��ه؛ مس��أله این ب��ود ک��ه ن��ه تنه��ا سهم طبقه ی کارگر، بل که سهم طبقه ی س��رمایه دار، مالک، اف��راد فنی، و خالصه سهم هر کالش مزدور دیگر یک جامعه ی ب��ورژوایی، از تولید چه قدر است. از دیدگاه جدید، تقسیم تولید دیگر ن�ه فق�ط بین کارگران و سرمایه داران، بل که بین کلیه ی اقشار جامعه، و در هماهنگی و سازگاری کامل صورت می گ��رفت. مق��والت بنی��ادی ای که اقتصاد� سیاسی کالسیک بسط داده و مارکس آن ها را به نق��دی انقالبی کشیده بود، جبونانه به خاک سپرده شد. با این ح��ال، هم��ان مقوالت اقتصاد�� سیاسی کالس�یک ام�روز ب�ار دیگ�ر احی��ا ش�ده اند. طبقه ی حاکمه ای در حال زوال، ناچار ب��ه کهنه س��ربازان دی��روزش روی می آورد تا برای مقابله ب��ا مرزبن��دی های طبق��اتی و مب��ارزات طبقاتی، که بار دیگر تهدیدش می کنند، سالحی بیابد. این که ام��روز طبقه ی حاکمه می تواند با وج��ود نق��د انقالبی م��ارکس، دوب��اره ب��هل جوی��د، مول��ود ض��عف ام��روزه ی اقتصاد��� سیاسی کالس��یک توس�� مفرط جنبش مارکسیستی است و بس. لذا عالوه ب��ر نش��ان دادنط م��ارکس ت��ا چ��ه ح��د ب��رای این که مقوالت بسط داده شده توس��

»تکامل نهادها و ایدئولوژی های اقتصادی« مراجعه کرد. 1- Neoclassic Economics

و پیوست این فصل از کت��اب8برای آشنایی اولیه با "اقتصاد نئوکالسیک" ، می توان به فصل »تکامل نهادها و ایدئولوژی های اقتصادی« مراجعه کرد.

2 - labour Theory of Value ( را بسطTheory of Labour Valueدر مقابل، به قول مندل، مارکس »نظریه ی ارزش کار« )

می دهد. برای فهم تفاوت این دو تئوری و در کل تکوین و تکامل و گسست در نظریه های کار و ارزش، می توان به کتاب ارزنده ی رونالد میک به ن��ام »پژوهش��ی در نظ��ریه ی ارزش ��� کار« )ترجمه ی محمدرضا سوداگر، مؤسسه ی تحقیقات اقتصادی و اجتم��اعی پازن��د، ته��ران، چ��اپ

( و یا به کتاب کوچک »اقتصاد � سیاسی« )ارنس��ت من��دل، کم��ال خالق پن��اه، نش��ر1358اول، گل آذین، تهران( مراجعه کرد.

27

درک ماهیت بحران کن��ونی حیاتی ان��د، الزم اس��ت نش��ان دهیم ک��ه چه گونه این مقوالت، مقوالتی سیاسی اند، و نه اقتصادی، به معنای محدود کلمه. من نش��ان خ��واهم داد ک��ه چه گون��ه می ت��وان بح��رانط م��ارکس درک کنونی را به کمک مقوالت بس�ط داده ش��ده توس�� ک��رد، و از این طری��ق دف��اع سیاس��ی طبقه ی ک��ارگر را پی ری��زی

نمود. اولین نکته ای که باید تذکر دهم این است که م��ارکس، اقتص��اددان ب��ه معن��ای نویس��نده ی کت��ابی در ب��اب اقتص��اد نب��ود و او نق��دی ب��ر اقتصاد� سیاسی نوشت. به عبارت دیگر، نقدی نوشت ب��ر ای��ده هایی که بورژوازی می کوشید با کمک آن جامعه ی خ��ویش را درک کن��د. ب��ه این معن��ا ام��روز ه��ر نق��دی ب��ر آن آرا و مف��اهیم در رابط��ه ب��ا بحران، نقدی خواهد بود بر اقتصاد� سیاسی. اما امروز این نق��د در واقع چیزی بیش از یک نقد ساده ب��ر اقتصاد��� سیاسی خواه��د ب��ود، چ��را ک��ه ام��روز آن آرا و مف��اهیم پای��ه و اس��اس راه حل ه��ایی را تشکیل می دهند که بورژوازی ب��رای رف��ع بح��ران کن��ونی اش ارای��ه می دهد. بنابراین نق��د آن ه��ا پای��ه و اس��اس نق�د آن راه حل ه��ایی را خواهد ساخت که بورژوازی می کوشد به کار برد ت��ا بح��ران کن��ونی خویش را به بهای درماندگی طبقه ی کارگر حل کند. از این جاس��ت

ما مسAAتقیما و بالواسAAطه درگAAیر مسAAأله ای سیاسAAیکه هستیم؛ درگیر بحAAثی پAAیرامون راه حل هAAای متعAAددی کAAه طبقات مختلAAف جامعAAه مایل انAAد بAAرای غلبAAه بAAر بحAAران

این است نقطه ی آغ��از بحث من. من ن��ه ازموجود به کار برند. اقتصاد به معنای دقیق کلمه، ک��ه از نق��د اقتصاد��� سیاسی، از نق��د آرایی که بورژوازی می کوشد ب��ه کم��ک آن ه��ا ج��امعه ی خ��ویش را درک کند سخن می گویم؛ این نق��د ش��امل آن بخش ه��ایی از جنبش ک��ارگری ک��ه ب��ه زب��ان ب��ورژوازی س��خن می گوین��د و چه��ارچوب

مباحثاتی ای را که او معین کرده می پذیرند نیز می گردد.

می دهد1نحوه ای که سرمایه داری خود را بروز

نخست باید ب��ه ط��رح این س��ؤال پ��رداخت ک��ه اص��وال چ��را م��ا ب��ه نظ��ریه ی بح��ران نی��از داریم؟ آی��ا در برخ��ورد ب��ه مس��ائل کن��ونی سرمایه داری جهانی، وج��ود چ��نین نظ��ریه ای واقع��ا ضروری س��ت؟ قصدم تبیین این نکته است که چرا نظریه ی بحران خود یک س��الح1- Present

28

سیاسی ض�روری اس��ت. مش��کالت اساس��ی ای ک�ه در فهم و درک سرمایه داری بروز می کند ناشی از نحوه ی تجلی مناسبات تولی��دی سرمایه داری س����ت در نظ����ر طبقه ی ک����ارگر، در نظ����ر طبقه ی س��رمایه دار و در نظ��ر کس��انی ک��ه ب��ه بررس��ی این مناس��بات

،1در سرمایه داری همه چیز بAAه شAAکلی وارونهمی پردازند. یعنی درست عکس آن چه واقعا هست ظاهر می شود یAAا

مثالی که م��ارکس در »س��رمایه« تش��ریح ک��رده.2تجلی می کند است، یعنی رابطه ی کار با مزد را در نظر بگیریم. چ��نین ب��ه نظ��ر می رسد که این رابطه، رابطه ای ست برابر. ک��ارگر ن��یروی ک��ارش را ب��ه س��رمایه دار می فروش��د و س��رمایه دار ن��یروی ک�ار مزب��ور را می خرد، و چ��نین ب��ه نظ��ر می رس��د ک��ه مب��ادله ی براب��ری ص��ورت

ی��ک"گرفته است. در جنبش طبقه ی کارگر بریتانی��ا، ام��روز ش��عار دوباره باب شده"3روز� مزد عادالنه در مقابل یک روز� کار منصفانه

است. این شعار ناش��ی از این تص��ور اس��ت ک��ه گوی��ا در مب��ادله ی نیروی کار با مزد � یعنی وقتی که کارگر توان کارکردن اش را برای م��دت زم��انی معین در مقاب��ل پ��ولی ک��ه س��رمایه دار ب��رای آن می پ��ردازد، می فروشد ��� می ت��وان ن��وعی براب��ری واقعی س��راغ

."مبادله ای س��ت ن��ابرابر"گرفت. ام��ا م��ا می دانیم ک��ه این مبادل��ه، زیرا اساس��ش ب�ر این واقعیت اس��ت ک�ه م�دت زم�ان ک�ار ک�ارگر طوالنی تر است از مدت زمان الزم ب��رای تولی��د کااله��ای مص��رفی ضروری برای بازتولید ظرفیت و ت��وان ک��ار ک��ردن او. این تفاض��ل زمانی، بخشی از روز� کار است که به رایگان به تملک س��رمایه دار در می آید. سود سرمایه دار ناشی از این مدت زمان ��� یعنی ناش��ی از تفاضل مدت زمانی که ک��ارگر ک��ار می کن��د و م��دت زم��ان الزم برای تولید کاالهای مورد نیاز او � می باشد. با وج��ود این، در مبادل��ه نیروی کار کارگر با پول، یعنی در جری��ان پ��رداخت م��زد ب��رای ک��ار انجام ش��ده، این مب��ادله ی ن�ابرابر ب�ه کلی از نظ�ر پنه�ان مان��ده و چنین به نظر می رسد که رابطه ای برابر برقرار گش��ته اس��ت. ]در رابطه یا مبادله ای نظیر این[، منشأ سود سرمایه دارانه، یع��نی این

.4واقعیت که کارگر استثمار می شود، به کلی از نظر پنهان می ماند1- Inverted

برای توضیح این وارونه گی در سرمایه داری مراجعه شود به مقاله ی »ذات، پدیدار و امکان -2سیاست کمونیستی«.

3- A fair day's pay for a fair day's workانگلس نیز مقاله ای کوتاه به همین نام دارد که در نقد این شعار است.

برای توضیح این پنهان شوندگی مراجعه شود به مقاله ی »ذات، پدی��دار و امک��ان سیاس��ت- 4کمونیستی«.

29

حال در بررسی و مطالعه ی تورم، باز مشکلی از همین ن��وع ب��روز می کند. اگر بالواسطه بپذیریم که در مثال فوق رابطه یا مب��ادله ای برابر برق��رار گش��ته اس��ت، آن وقت این تص��ور ک�ه اف��زایش م��زد می بایست ازدیاد قیمت را به دنبال داشته باش�د، ب�ه نظ�ر معق�ول��ه، نظ��ریه ی ع��امی ا س��ت ک��ه ب��ورژوازی به ک��ار می آی��د. این نظری می گیرد. به موجب این نظریه، قیمت نهایی ک��اال عب��ارت اس��ت از حاص��ل جم��ع هزینه ه��ای مختل��ف، ب��ه این ص��ورت: ه��زینه ی خری��د ماش��ین آالت، به اض��افه ی ه��زینه ی خری��د م��واد اولی��ه، به اض��افه ی ه��زینه ی م��زد، و ب��االخره به اض��افه ی ه��زینه ای ک��ه غالب��ا ب��ه مثاب��ه ه��زینه ای همانن��د س��ایر هزینه ه��ا آهس��ته ب��ه داخ��ل می خ��زد، و آن

است. این هزینه ی آخری سهمی است که بای��د ب��ه"هزینه ی سود" سرمایه دار، در مقابل به خطر افکندن یا وام دادن سرمایه اش، ی��ا سرپرس��تی تولی��د ی��ا امث��ال این ه��ا، پ��رداخت گ��ردد. نظریه ه��ای توجیه گرای��انه ای ک��ه ب��رای اثب��ات حق��انیت س��ود مط��رح می گ��ردد فراوان است. حال، همین که تمام این هزینه ها را با هم جمع کنیم، قیمت نه��ایی به دس��ت می آی��د. ف��رد س��رمایه دار مس��أله را از این زاوی��ه می بین��د؛ نکت��ه این اس��ت ک��ه ف��رد س��رمایه دار چگون��ه این

مسئله را تجربه می کند.

30

چنین حکم می کند که چنان چه مزد"1تفکر مرسوم"از این دیدگاه، باال رود قیمت نهایی هم باید ب��اال رود؛ س��پس ک��افی اس��ت ان��دکی قوه ی تخیل داشت و چنین مطرح ک��رد ک��ه ب��اال رفتن مزده��ا علت اساسی تورم است. از سوی دیگر، بنابر یک نظریه ی رایج و ش��ایع ]به اصطالح[ چپ، باال بردن قیمت ه��ا از ج��انب انحص��ارات، یع��نی تالش ش��رکت های چن��دملیتی ب��رای دس��ت یابی ب��ه س��ودهای کالن، علت بنی����ادین ت����ورم را تش����کیل می ده����د. ب����ر همین روال، شووینیست های کشورهای امپریالیس��تی علت اص��لی ت��ورم را، در1 - Common Sense مترجم از معادل "عقل ظاهربین" برای این اصطالح مت�واتر، اس�تفاده ک�رده ب�ود ک�ه چن�دان��ر مرس��وم، عق��ل دقیق نبوده و فضای متأخر ترجمه در ای��ران، معادل ه��ای به��تری چ��ون تفک مرسوم، معرفت عام، شعور متع��ارف، حس مش��ترک و ... را ب��ه ک��ار گرفت��ه اس��ت. از دی��د

Goodنگارنده "تفکر مرسوم" معادل درخورتری است. )این اصطالح در مقابل Senseاس��ت که معادل هایی چون "عقل سلیم"، "قوه ی تمییز" و ... برای آن ب��ه ک��ار ب��رده ش��ده اس��ت.( برای این که دری�افت بیش ت�ری از این مفه�وم داش�ته باش�یم، توض�یحاتی چن��د، الزم ب�ه نظ�ر

می آید.Realکوسیک در »دیالکتیک انض��مامی ب��ودن« می گوی��د: »ام��ا "وج��ود واقعی" ) Existanceو )

"ص���ورت های پدی���دار واقعیت" از یک دیگ���ر متمایز ان���د. "ص���ورت های پدی���دار واقعیت" ک���ه بی واسطه در ذهن عامل های به لحاظ عمل تاریخی مشروط، بازتولی��د می ش��وند، ب��ه عن��وان

��ر مرس��وم" )این اص��طالح را م��ترجمImaginesمجموعه ای از تصورات ) ( ی��ا مقوله ه��ای "تفکRoutineانگلیسی Thinkingترجم�ه ک�رده ک�ه ب�ه نظ�ر ت�رجمه ی ص�حیح انگلیس�ی آن هم�ان

Common Senseباشد، به هر حال تفاوت چن��دانی ن��یز ب��ا هم ندارن��د( ��� که ب��ر حس��ب ع��ادت ( نگریس��ته می شوند ��� اغلب در تقاب��ل ب��ا ق��انون پدی��دار،Conceptsبربروار به عنوان مفاهیم )

ساختار چیزها یا در تقابل با هسته های درونی ذاتی و مفهوم متناس��ب ب��ا آن ان��د.« )دیالکتی��ک انضمامی بودن، کارل کوسیک، زنده یاد دکتر محمود عبادیان، نشر قطره، ته��ران، چ��اپ اول،

( از این توضیح چنین برمی آید که آدمی نه چون س��وژه ی ان��تزاعی ش��ناخت ک��ه8، ص 1386 برابرایستایش جهانی چون موضوع مشاهده است، بل که چون ی��ک موج��ود کنش گ��ر عی��نی و عملی و یک فرد تاریخی در جهانی چون پهنه ی فعالیت حسی � عملی، می زیید و بر این اساس نگرشی عملی بی واس��طه ی واقعیت ب��ه دس��ت داده می ش��ود. این نگ��رش ک��ه ش��کل پدی��دار واقعیت را حفظ و تثبیت می کند همان پایه و اس�اس "تفک�ر مرس�وم" و ی�ا به�تر خ�ود هم�ان

ایدئولوگ بورژوا، در این سطح، هیچ نمی کنAAد اال منتظم کAAردناست. در اساس، همین تصورات به صورت مقوالتی بازتابی.

گرامشی از اصطالح " تفکر مرسوم" برای اشاره به شیوه ی غیرانتقادی و ناخودآگ��اه اداراک جهان استفاده می کند. "تفکر مرس��وم" مکانی س��ت ک��ه ای��دئولوژی مس��لط، در آن برس��اخته می شود. اما هم چنین محل مقاومت در براب��ر آن ن��یز هس��ت. گرامش��ی می گوی��د: »بن��ابراین

ضAAمنی آگاهی نظری است. یکی ک��ه در فعالیت ه��ای او دومی توان گفت که یک فرد دارای است و در واقعیت او را با کارگران هم کارش در دگرگونی عملی جهان واقع متح��د می کن��د و

ی��ا ب��ه زب��ان درآم��ده اس��ت و او آن را از گذش��ته و ب��ه تصریح شAAده دیگری، که به صورتصورت انتقادی جذب کرده است.«

( Simon,R. (1982). Gramsci‘s Political Thought. London, Lawrance & Wishart.p 72 )��ر مرس��وم و وض��عیت وظیفه ی عقل انتقادی و پراتی��ک انقالبی، نق��د نظ��ری و عملی این تفک

ق��وه ی" و ت��دارک ضAAمنی درآوردن آن ص��ورت بیانکاذب موجب آن است.، استخراج و به است."تمییز

این نقل قول از هاروی نیز می تواند وجوه دیگر مرتبط را روشن تر سازد: »معموال رض��ایت )Consent( "مبتنی بر آن چیزی است که گرامشی "حس مشترک )Common Senseمی نام��د )

]این رضایت و اقناع شدگی، به عالوه ی زور و قهر، دو مؤلفه ی برسازنده ی چیزی هس��تند ک��ه

31

، ک���ه حاص���ل اق���دامات1ب���اال ب���ردن قیمت م���واد خ���ام و نفت کشورهای ص��ادرکننده ی نفت اس��ت، می بینن��د. در"خودخواهانه ی"

تمامی این حاالت، ب��اال رفتن هزینه ه��ای مختل��ف، ک��ه خ��ود محت��اج توضیح است، جزیی از توضیح افزایش قیمت ها را تشکیل می دهد، به این صورت که: افزایش مزده��ا س��بب ت��ورم می ش��ود، اف��زایش سود سبب تورم می شود، ]افزایش قیمت م�واد خ�ام س��بب ت�ورم می شود،[ و الی آخر. به عبارت دیگر: ت�ورم، ک�ه م��ترادف اس��ت ب�ا افزایش قیمت ها، به یمن این درک مشعشع بورژوایی، با اف��زایش قیمت ها توضیح داده می ش��ود. ]علت ت��ورم ی��ا اف��زایش قیمت ه��ا، اف���زایش قیمت هاس���ت.![ این اس���ت جمع بن���دی دس���ت آوردهای درخشان بسیاری از آکادمیسین های ب��ورژوایی در تالشش��ان ب��رای

توضیح تورم.

هژمونی می نامند[. حس مش��ترک، از عادت ه��ای دی��رینه ی جامعه پ��ذیری ف��رهنگی، ک��ه اغلب عمیقا در سنت های منطقه ای و ملی ریشه دارند، ایجاد می شود. حس مشترک هم��ان "عق��ل

( نیست که بتوان آن را از طریق بررسی نقادانه ی مسایل و موضوعاتGood Senseسلیم" ) روز ایجاد کرد. ]به قول گرمشی در دفترهای زندان:[ بنابراین، حس مشترک می تواند بس��یار گم راه کننده، گیج کننده یا پنهان کننده ی مسایل واقعی زیر تعصبات فرهنگی باش��د. ارزش ه��ای فرهنگی و سنتی )نظیر اعتقاد به خدا و کش��ور ی��ا دی��دگاه های مرب��وط ب��ه م��وقعیت زن��ان در جامعه( و ترس )از کمونیست ها، مهاجران، بیگانه گان یا "دیگران"( را می توان برای پوشاندن دیگر واقعیت ه��ا بس��یج ک��رد. می ت��وان ب��ه ش��عارهای سیاس��ی، ک��ه راه برده��ای خاص��ی را درل ش�د. واژه ی "آزادی" ]هم�ان طور ک�ه م�تئو لفافه ی فنون بیانی مبهم پنهان می کنن�د، متوس�

Mathewآرنولد ) Arnoldمدت ها قبل اندیش مندان��ه بی��ان ک�رد: »آزادی اس��ب بس��یار خ��وبی ) ([ ب�ه14برای راندن است، ولی برای راندن ب��ه ج��ایی« )هم��ان منب��ع نق��ل ف��ول اص��لی، ص

قدری در فهم ]مبتنی بر[ حس مشترک آمریکاییان طنین انداز می شود که »به دکمه ای تب��دیل می شود که نخبه گان می توانند با فشار دادن آن، در را به روی توده ها بگشایند« تا تقریب��ا ه��ر

( کنند. توجیه را J. Rapley, Globalization and Inequality: Neoliberalism’s Downwardچیزی Spiral, 55به این ترتیب، بوش می تواند از پیش جنگ عراق را توجیه کند ]جنگی برای آزادی )

و دموکراسی و حقوق بشر[. بنابراین گرامشی نتیجه می گیرد که مسایل سیاسی وقتی » بهشکل مسایل ف��رهنگی تغی��یر داده می ش��وند ب��ه مس��ایل "حل ناش��دنی" تب��دیل می ش��وند.« )

Gramsci, Selected from the Prison Notebook, 149،برای درک نحوه ی ایجاد رضایت سیاسی ) باید پوسته های فرهنگی معانی سیاس��ی را بش��کافیم.« )ت��اریخ مختص��ر نئولیبرالیس��م، دیوی��د

(60 و 59، ص 1386هاروی، محمود عبدالله زاده، نشر اختران، تهران، چاپ اول، - برای آشنایی اولیه با دیدگاهی تئوریک و مبت��نی ب��ر اقتص��اد مارکسیس��تی پ��یرامون "نفت و1

نقش آن در اقتصاد جه��انی" در ی��ک بس��تر نظ��ری و ت��اریخی، خوانن��ده می توان��د ب��ه ج��زوه ی ( و نیز مق��اله ی94»جهان نفت در جهان مارکس« )سیروس بینا، نشر اینترنتی پروسه، پاییز

»جهانی شدن نفت: پیش درآم��دی ب��ر اقتصاد��� سیاسی انتق��ادی« )س��یروس بین��ا، فص��ل نامه ی ( مراجع��ه کن��د. هم چ��نین در نق��د22 ت��ا 3، ص 1386اینترنتی سامان نو، شماره سوم، مه��ر

نگرش های مبت��نی ب�ر "رانت خ��وار نف�تی" دی�دن اقتص��اد ای��ران و "اس��تبداد مبت��نی ب�ر نفت"، خواننده می تواند مقاله ی »ناسیونال رمانتیسیم،تئوری اقتصادرانتی و اس��تبداد نف��تی« )ناص��ر پایدار، فضای مجازی( را مطالعه کند. در این مقاله نویسنده اجماال ب��ه س��هم نفت دراقتص��اد

ایران نیز پرداخته است.

32

اگر بخواهیم تورم را توضیح دهیم در واق��ع بای��د توض��یح دهیم ک��ه باال رفت��ه، چ��را قیمت م��واد خ��ام ب��اال رفت��ه، و1چرا مزدهای پولی

ک��ل س��ود، ن��رخ باالخره چرا علی رغم افزایش مق��دار ] مطل��ق و[ س��ود ت��نزل یافت��ه اس��ت. ه��ر نظ��ریه ای در ب��اب بح��ران کن��ونی س��رمایه داری، بای��د پاس��خ گوی این س��ؤاالت باش��د. این ک��ار را نمی توان ب��ا توض��یح اف��زایش قیمت ه��ا ب��ر حس��ب اف��زایش س��ایر قیمت ه��ا انج��ام داد. ام��ا مس��أله این جاس��ت ک��ه نظری��ات ناش��ی

، نظریاتی که در بند تجلیات و ظ��واهر و ب��روزات"تفکر مرسوم"از خ��ارجی تولی��د س��رمایه داری اس��یراند، جذب��ه و کشش��ی ف��راوان

در بریتانی��ا ب��ر3. زمانی که دولت محافظه ک��ار ]ادوارد[ هیث2دارند��ه را مط��رح می ک��رد ک��ه ه��زینه ی مزده��ا، سر ک��ار ب��ود، این نظری به عب��ارت دیگ��ر اف��زایش مزده��ا، علت اص��لی ت��ورم اس��ت؛ و این

ب��رای مه��ار ت��ورم ض��روری"4انجم��اد مزدها"دولت مدعی بود ک��ه است. اما از بخت بد دولت، وقتی انجماد مزده��ا ب��ه اج��را درآم��د، قیمت ه��ا هم چن��ان اف��زایش ی��افت. این را دیگ��ر چه ط��ور می ش��د توض���یح داد؟ خ���وب، واض���ح اس���ت ک���ه دولت نگفت اش���کال از تضادهای نظام س��رمایه داری اس��ت و ن��ه ب��اال رفتن مزده��ا! خ��یر، تقص��یر را عجالت��ا می بایس��ت ب��ه گ��ردن دیگ��ری می انداختن��د. این دیگری خارجی ها بودند؛ کشورهای دیگری که قیمت هایشان را ب��اال می برن��د و در نتیج��ه قیمت کااله��ایی ک��ه ب��ه بریتانی��ا وارد می ش��د بس���یار ب���اال می رفت. پس، اف���زایش ت���ورم ب���ه علت اف���زایش قیمت ه���ای کااله���ای وارداتی ب���وده و ب���ه هیچ وج���ه ربطی ب���ه سرمایه داری بریتانیا، یا نظ��ام س��رمایه داری به ط��ور کلی نداش��ت، بل که گناهش ب�ه گ�ردن بیگانه گ�انی ب�ود ک�ه قیمت هایش�ان را ب�اال می بردند. و چنین است که در هر مرحله، آن ها که می کوشند تورم را توضیح داده و با پی آمدهای سیاسی آن برخورد کنند، ناگزیر باید

. تقصیر را می بای��د ب��ه5از برخورد با واقعیت مسائل اجتناب ورزند1- Money Wage مقدار پولی مزد ک��ارگر. این مق��دار پ��ولی، بی��ان گر ق��وه ی خری��د ک��ارگر نیس��ت و ک��اهش ی��ا

افزایش آن لزوما با تنزل یا ترقی سطح زندگی او مطابقت ندارد. )م( این کشش و جذبه مراجعه شود به مقاله ی »ذات، پدی��دار و امک��ان سیاس��ت- برای واکاوی 2

کمونیستی«.3- Sir Edward Richard Heath (1916-2005)

و نخست وزیر این کشور از1975 تا 1965رهبر حزب محافظه کار بریتانیا مابین سال های .1974 تا 1970سال

4- Wage Freeze - برای تشریح این ن�اتوانی عل�وم ب�ورژوایی در فراچن�گ آوردن واقعیت، مراجع�ه ش�ود ب�ه 5

مقاله ی »ذات، پدیدار و امکان سیاست کمونیستی«.

33

گردن کارگران، شرکت های بزرگ و یا صادرکنندگان ک��اال بیندازن��د؛ چه در غ��یر این ص��ورت، ناچ�ار می بایس�ت خ�ود آن نظ�ام تولی��دی

.1مورد حمایتشان را زیر سؤال بکشند در این جا باید به بحث دیگری پیرامون نح��وه ی تجلی س��رمایه داری بپردازیم. طی ده ��� پانزده س��ال گذش��ته، در کش��ورهای پیش رفته ی س��رمایه داری ش��اهد رش��د عظیم ه��زینه ی دول��تی ب��وده ایم. در

درصد تولید ناخ��الص50بسیاری از این کشورها، دولت متجاوز از ملی را به خود اختصاص می دهد. به این ترتیب، بار دیگر بر پ��ایه ی قضاوتی مرسوم و رایج، این نظریه به وجود آمده که چون تورم به هم راه ه��زینه ی دول��تی اف��زایش یافت��ه اس��ت، پس رش��د ه��زینه ی دولتی علت تورم است. چه چیزی از این واضح تر؟! می توان رن��گ و وارنگ منحنی رسم ک��رد و آم��ار و ارق��ام ف��راوانی هم جمع آوری نمود و نشان داد که به هم راه افزایش هزینه ی دول�تی، ن��رخ ت��ورم نیز رشد می یابد؛ و واقعا بر اساس چنین استداللی هم هس��ت ک��ه��ه را ادعا می شود رشد هزینه ی دولتی علت تورم اس��ت. این نظری بخشی از متخصصان آکادمیک ]اقتص��اد[، ک��ه تص��ور می کنم بت��وان

نامیدشان )گرچه این هم به��ترین عن��وان2پیروان مکتب پول گرایی برای آن ها نیس�ت( مط�رح می کنن��د. آن چ�ه ایش�ان به عن�وان علت

اس��ت، و ناک��امی3تورم می بینند، رش��د دایم التزای��د عرض��ه ی پ��ول دولت در مهار این رشد. استدالل این گروه آن است ک��ه عرض��ه ی

اف��زایش"افسارگس��یخته"پ��ول ب��ه این علت دائم��ا و ب��ه ش��کلی می یابد که دولت قادر گردد هزینه های خود را که به س��رعت رش��د می کنند تأمین نماید. بنابراین، این گروه معتقدند ک��ه اگ��ر از رش��د عرضه ی پول جلوگیری ش��ود، اگ��ر از س��رعت اف��زایش آن کاس��ته

سرمایه به مثاب��ه"کل پروسه ی نمادینه سازی بورژوایی سرمایه، صیرورت کسوف و غیاب - 1 اس��ت. آن نمادینه س��ازی چ��ارچوب دار و آن دف��اع پی گ��یر مبت��نی ب��ر س��الح و خش��ونت"تضاد

انحصاری از این نمادینه سازی و بیان، می ش��ود هم��ان دولت ب��ورژوایی. دولت س��رمایه دارانههست تا تضاد سرمایه نیست شود و غایب.

2 - Monetarist School از چهره های برجسته ی این مکتب می توان »میلتون فری��دمن«، اقتص��اددان آمریک��ایی را ن��ام

، مسئولیت تنظیم اقتص��ادی دولت ژن��رال1973 سپتامبر 11برد که پس از کودتای شیلی در پینوشه را بر عهده داش��ت و در واق��ع ب��ه همین خ�اطر ج��ایزه ی نوب��ل در اقتص��اد را ب�ه خ��ود

اختصاص داد! )م( خواننده می تواند برای دریافتن چندوچون آرا و اقدامات این ایادی و ایدئولوگ های ب�ورژوازی، مثال ب��ه کت��اب » نئولیبرالیس��م، ت��اریخ مختص��ر« )دیوی��د ه��اروی، محم��ود عب��دالله زاده، نش��ر

اختران( مراجعه کند. 3- Money Supply جمع پول نقد در گردش و سپرده های دیداری )حساب های ج��اری، س��پرده های پس ان��داز غ��یر

مدت دار و ...( در یک اقتصاد. )م(

34

شود و در هزینه های دولتی صرفه جویی ب�ه عم�ل آی�د، این ک�ار ب�ه کاهش رشد تورم خواهد انجامید. خ��واهیم دی��د ک��ه رش��د ه��زینه ی دولتی قادر به توضیح تورم نیس��ت. ب��رعکس، رش��د ت��ورم و رش��د ه��زینه ی دول��تی از تض��ادهای ذاتی نظ��ام س��رمایه داری سرچش��مه

. این هAAا تنهAAا بAAروزات مشAAخص این تضAAادها درمی گیرند مرحله ی معینی از تکامل تاریخی تولید سAAرمایه داری اند. اما شکل بروز پدیده ها در نظام سرمایه داری و در این مورد رش��د هم زمان هزینه های دولتی و قیمت ها، موجد این نظ��ریه ی کودکان��ه

شده که گویا رشد هزینه ی دولتی علت تورم است. این مسأله جنبه ی دیگری ن�یز دارد ک�ه در بریتانی��ا ش�کل ی�ک بحث جدی سیاسی را به خ��ود گرفت��ه اس��ت. ج��الب این جاس��ت ک��ه این 1درست در بریتانیا، در این حلقه ی ضعیف زنج��یره ی س��رمایه داری

]جهانی[ است که ما از هم اکنون شاهد طرح بحث های اساسی ای که بورژوازی در نظر دارد به ی��اری آن ی��ورش خ��ود را ب��ر طبقه ی ک��ارگر آغ��از کن��د، هس��تیم. طبقه ی ک��ارگر را ب��ه دو بخش تقس��یم

، ک��ه ب��رای س��رمایه داری مفیدن��د چ��ون2کرده ان��د: ک��ارگران مولد کااله��ای س��ودآور )یع��نی کااله��ای قاب��ل عرض��ه در ب��ازار( تولی��د

، که به درد نخورند چ��ون س��هم بس��یار3می کنند؛ و کارگران نامولد��د[ صرفش��ان ط ک��ارگران مول زی��ادی از س��ود تولی��د ش��ده ]توس�� می شود. از قضا بخش عمده ی کارگران نامولد در استخدام بخش دولتی هستند. از آن جا که بخش دول��تی در ح��ال گس��ترش ب��وده و این موضوع از دید آن ها عامل اصلی تورم بازشناخته می شود، این نظ��ر بس��یار س���اده مط��رح گردی��ده ک��ه س���رمایه گذاری در آن بخش های اقتصاد که کارگران نامولد را به کار می گیرد بیش از ح��د

است که اساس بح��ران کن��ونی"واقعیتی"زیاد است. اما این خود س��رمایه داری را تش��کیل می ده��د، و ب��ه همین خ��اطر اس��ت ک��ه��د این ط��ور ]طبقه ی حاکم[ برای کاهش شدید تعداد کارگران نامول هوار می کشد. به زعم طرف داران این نظریه، سهم بزرگ ت��ری از

1- Weak Link in the Capitalist Chain این ک��ه نویس��نده، در آن دوره بریتانی��ا را ی��ک حلقه ی ض��عیف زنج��یره ی س��رمایه داری جه��انی می داند، تا به آن جا صحیح است که در نسبت با آمریکا و آلمان و ژاپن، بدان بنگ��ریم. وگرن��ه بریتانیا، با وجود سقوطش از جای گاه هژمون جهان و دادن جایش به ایاالت متح��ده، ن��ه تنه��ا در زمانی که نویسنده کالم می راند، بل که هم اکنون نیز از دول امپریالیستی جهانی ا ست ک��هرور اکن��ونش، ب��ه ترک ت��ازی و دس��ت اندازی به عنوان یار غار مس��تعمره ی روزه��ای دور و س��

امپریالیستی اش مشغول است.2- Productive Workers3- Unproductive Workers

35

سرمایه گذاری در جامعه می بایست نص��یب بخش س��ودآور اقتص�اد گردد، و نسبت کارگران مولدی که به کار گرفته می شوند ن��یز بای��د

این"1چپ" و هم "راست"اف��زایش یاب��د. ام��روزه در بریتانی��ا هم اس و بس��یار نظ��ر را قب��ول دارن��د. این گرایشی س��ت بس��یار حس�� خطرناک. طبقه ی حاکم به شکاف انداختن در صفوف کارگران، به تقسیم آنان به کارگران مولد و نامولد، به عنوان پیش درآم��د حمل��ه ب��ر ک��ل طبقه ی ک��ارگر، نی��از دارد. طبقه ی ح��اکم هیچ گون��ه متح��د بارزی، از نوع فی المثل دهقانان محافظه کار، که او را در حمله اش ب��ه طبقه ی ک��ارگر حم��ایت کن��د در کن��ار خ��ویش ن��دارد. بن��ابراین، ناگزیر اس��ت در خ��ود طبقه ی ک��ارگر ش��کاف بی ان��دازد؛ و زمینه ی��د ایدئولوژیک چنین شکاف و تفرقه ای را با تقسیم کارگران به مول

ونامولد فراهم آورده است. افراطی ترین نظریه ی دست راس��تی از این ن��وع را یکی از پ��یروان

ر کیث ج��وزف ، ص��احب نف��وذترین نظریه پ��رداز2مکتب پولی، س�� جناح محافظه کار بریتانیا مط��رح نم��وده اس��ت و به��تر اس��ت از خود او نقل قول کنیم تا روش��ن ش��ود ک��ه این مس��أله چه گون��ه

به ص��ورت ی��ک مش��کل واقعی، ذهن بس��یاری از کس��انی را ک��ه می کوشند بحران را به به��ای س��قوط و عس��رت طبقه ی ک��ارگر

حل کنند، به خود مشغول داشته است. او می گوید: از بازرگانان مستقل و منفرد گرفته تا سلطان اقتصادی، آی��ا

اقتص��ادی می ت��وان ی��افت؟ کس��ی3جانشینی برای کارآفرین خصلت نمای آن چ��ه "چپ" نامی��ده می ش��ود این اس��ت ک��ه در س��طح مقوله ه��ای تحلیلی و- 1

مفاهیم تبیینی، در همان حیطه ای قرار دارد که جناح سرمایه قرار دارد؛ در واقع در آن جه��ان معنایی ای می زید که از ره گذر سرمایه برساخته می شود. این قرارگاه برای "چپ"، "چه باید ک��رد؟"ی را ب��اعث می ش��ود ک��ه همیش��ه در جن��اح س��رمایه می ایس��تد. در س��وی مقاب��ل

"کمونیست"ها همیشه از این قرارگاه تن می زنند و این است همان خصلت نمای اصلی آن. ایران بنگرید که تا خرتناق اس��یر این جه��ان معن��ایی اس��ت و"چپ"به صورت مشخص تر به

مواض��ع سیاس��ی ای را پی گ��یری می کن��د ک��ه ه��ر چ��ه باش��د ب��ه انکش��اف مب��ارزه ی طبق��اتی نمی انجام��د. این نابین��ایی منبعث از جه��ان معن��ایی ب��ورژوایی، خ��ود را ب��ه ط��ور مث��ال در "سرمایه داری غیر متعارف" خواندن جمهوری اسالمی ای��ران، دف��اع از جنبش س��بز و انقالب خواندن آن، انقالب نامیدن دخالت امپریالیسم غ��رب در س��وریه، دف��اع از کوب��انی و روژئ��اوا، رفراندوم قوم گرایانه و شووینیستی اقلیم کردستان ع��راق را "تع��یین ح��ق سرنوش��ت مل��ل"

"کمونیسم"دیدن و ... نش��ان می ده��د. "چپ" بخش��ی از اس��تحکامات بورژوازی س��ت ک��ه هماره خود را از طریق نقد بی امان و افشای این "چپ" برمی نهد. "چپ "ه��ا بای��د بدانن��د ک��ه وقتی "کمونیست"ها، گرای توپ خانه هاشان را روی مواضع آن ها قفل کرده اند، در واقع دارند اس���تحکامات ب���ورژوازی را درهم می کوبن���د. س���فاهت این چپ، یکی از رازه���ای فراس���ت

بورژوازی ست.2- Sir Keith Joseph3 - Entrepreneur کارآفرین چندان معادل دقیقی برای این مفه��وم نیس��ت، کاس��ب کار می توان��د مع��ادل به��تری باشد. این کلمه، یکی از مقوله های بنیادین مکتب اتریش اس�ت ک�ه ام�روزه در می��ان تم��امی

36

باید ثروت را خل��ق کن��د، س��رمایه گذاری بخش دول��تی هن��وز قادر ب��ه انج��ام این ک��ار نیس��ت و ت��اکنون حی��اتش بس��ته ب��ه اض��افه تولید بخش خصوص��ی ب��وده اس��ت. ام��ا رش��د بخش دولتی ��� و ب��ه هم راه آن ی��ک بخش خصوص��ی م��ورد حم��ایت مالی دولت، که هدف از طرح ریزی اش ت��داوم بخش��یدن ب��ه��تی ب��ه ارث رس��یده از انقالب الگوه��ای ش��غلی کالن جمعی صنعتی است � بار سنگینی اس��ت ب��ر دوش بخش خصوص��ی

[3که آن را در خطر نابودی قرار داده است. ] این جاست که تم��ام آن انحراف��ات ب��یرون می زن��د. این جاس��ت ک��ه بازگشت به موضع آدام اسمیت را می بی��نیم. س��رکیث ج��وزف، در دوران تالشی و گندیده گی شیوه ی تولید سرمایه داری خواستار یک انقالب ب��ورژوایی جدی��د اس��ت ت��ا ب��ه این وس��یله بح��ران کن��ونی

سرمایه داری را حل کند. به گمان او، مشکل واقعی رش��د سرس��ام آور بخش دول��تی اس��ت؛ کاری که باید کرد این است که صنعت را به س��رمایه ی خصوص��ی، و نه فقط به سرمایه ی خصوصی، که ب��ه آن شخص��یت خ��اص، ب��ه کارآفرین اقتص��ادی ب��از س��پرد. ب��ورژوازی در چن��ان وض��ع خ��رابی است که جرأت می کن��د بگوی��د کس��ی بای��د ث��روت را تولی��د کن��د؛ و معتق��د اس��ت ک��ه این کس، ک��ارآفرین اقتص��ادی اس��ت! می بینی��د بورژوازی چه گونه مواضعی می گیرد، می بینی��د چه گون��ه ه��ر چ��ه از

دستش برآید می کند تا مواضع کنونی اش را بر حق جلوه دهد! در این جا باید به بحث خود پیرامون این مسائل محوری مربوط ب��ه طرق تجلی تولید سرمایه داری، و این که چه گونه این تجلیات سبب تقویت شدید نقطه نظرات بورژوایی در باب ماهیت بح��ران کن��ونی می گ��ردد، خاتم��ه دهم و ب��ه اختص��ار ب��ه ط��رح وظ��ایفی ک��ه ی��ک نظریه ی بحران باید برآورده سازد ، به آن چه ی��ک نظ��ریه ی بح��ران

باید نشان دهد، و غیره، بپردازیم.

یک نظریه ی بحران3مؤلفه های

جریان های اصلی اقتصاد سرمایه دارانه ارج و قرب ف��راوانی یافت��ه اس��ت. در واق��ع او بس��یار باحال، ریسک پذیر، به روز، دلیل ارتقای اقتصادی جامعه، تولیدکنن��ده ی ث��روت و ... اس�ت !!!. در لغت نامه ی وبستر آمده است: »کسی ک��ه فع��الیت بیزینس��ی را اداره می کن��د و ب��ه ه��دف

کسب سود، خطرهای مالی را می پذیرد.«3- Components

37

نظ��ریه ی بح��ران دارای س��ه وج��ه اس��ت. وج��ه اول آن، از موض��ع مارکسیستی، این اس��ت ک��ه نش��ان ده��د سوسیالیس��م امکان پ��ذیر اس��ت؛ نش��ان ده��د ک��ه سوسیالیس��م نظ��ریه ای آرمان ش��هرباورانه نیس��ت، بل ک��ه پ��ایه ی علمی دارد و پ��ایه ی علمی اش ب��ر توس��عه و تکامل خود نظام سرمایه داری استوار است. به این ترتیب، ای�ده ی برن��امه ریزی اجتم��اعی، ای��ده ی اداره ی اقتص��اد ب��ر پ��ایه ی اقتص��اد سوسیالیزه و نه بر پایه ی سوداگری خصوصی، ایده ی برن��امه ریزی به منظور رفع نیازهای مردم و ن��ه تولی��د ب��رای س��ود، ایده ای س��ت ممکن و شدنی. نظریه ی بحران باید نشان دهد ک��ه چه گون��ه تم��ام گرایشات موجود در خود نظام س��رمایه داری ح��اکی از امکان پ��ذیر بودن سوسیالیسم است و سوسیالیس��م خ��واب و خی��الی یوتوپی��ک

نیست. دوم آن که نشان دهد سوسیالیسم یک ضرورت است. یعنی نش��ان دهد مشکالتی که گریبان گیر طبقه ی ک��ارگر و ب��ه این معن��ا ت��وده ی م���ردم اس���ت، در چ���ارچوب س���رمایه داری حل نش���دنی اس���ت. سرمایه داری قادر نیس��ت مس��ائل بنی��ادی ای را ک��ه بش��ریت ب��ا آن روبه روست حل کند. پس، وجه دوم نظریه ی بح��ران آن اس��ت ک�ه نشان دهد برای حل مشکالتی که طبقه ی کارگر با آن روبه روست،

سوسیالیسم یک ضرورت است. سوم این که مسأله ای که یک نظریه ی بحران بای��د ج��واب ده��د این است که چرا در دوران گندیده گی سرمایه داری، دورانی که از آغاز قرن بیستم هم چنان دوام آورده اس��ت، س��رمایه داری هن��وز وج��ود دارد؟ ب��ه چ��ه علت نظری��ات غ��الب ب��ر جنبش ک��ارگری، نظری��ات اصالح طلبانه ای ست که معتقدند سرمایه داری ب��ه کم��ک دولت ه��ای بهتر یا رادیکال تر می تواند مشکالتی که طبقه ی کارگر با آن دس�ت به گریبان است را ح��ل کن��د؟ چ��را این نظری��ات در جنبش طبقه ی کارگر عموم��ا پذیرفت��ه ش��ده و مارکسیس��م انقالبی ت��ا این ح��د رد شده است؟ قسمت اول صحبت های من برای آن بود که جزیی از جواب این سؤال را داده باشم؛ برای آن بود که نشان دهم نحوه ی تجلی جوهر نظام سرمایه داری در چشم آن هایی که درگیر تولید و توزی��ع و غ��یره در این نظام ان��د، س��بب تق��ویت بس��یار ش��دید آرای ب���ورژوایی درب���اره ی م���اهیت این نظ���ام می گ���ردد. اگ���ر دوره ی خودمان، دوره ی رونق بعد از جنگ را در نظر بگیریم، می بینیم ک��ه آرا و عقای��دی ک��ه ب��ر طب��ق آن ه��ا دولت ق��ادر اس��ت ب��ه ص��ورتی بی طرفانه و به نفع تمامی اقشار � و ن��ه تنه��ا طبقه ی حاکم ��� عم��ل

38

کن��د، ب��ه هم راه رش��د سرس��ام آور تولی��د در بیس��ت ی��ا س��ی س��ال گذشته، و نقش فزاینده ای که دولت در اقتصاد سرمایه داری ب��ازی کرده، بسیار تقویت شده است. چنین ب��ه نظ��ر می رس��د ک��ه گوی��ا

، گوی��ا دولت ق��ادر اس��ت1دولت می تواند نقش تعیین کننده ایفا کند به نفع طبقه ی ک��ارگر دس��ت ب��ه توزی��ع مج��دد درآم��د بزن��د. ب��رای مبارزه با چنین توهماتی، مارکسیسم علمی الزم اس��ت. من ب��رای اثب��ات این نکت��ه ابت��دا ب��ه بررس��ی نظریه ه��ای نادرس��ت بح��ران می پ��ردازم، س��پس نظ��ریه ی مارکس��ی بح��ران را اجم��اال مط��رحمی کنم، و در آخر مسأله دولت سرمایه داری را بررسی می نمایم.

نظریه های نادرست درباره ی بحران سرمایه داری

اولین نظ��ریه ی نادرس��ت بح��ران ک��ه می خ��واهم ب��ه آن ب��پردازم نامی��ده"مص��رف ن��امکفی"نظریه ای س��ت ک��ه عموم��ا نظ��ریه ی

��ه چ��نین اس��تدالل می ش��ود ک��ه اف��زایش می ش��ود. در این نظری مصرف، مثال افزایش هزینه های دولت، قادر اس��ت بح��ران را ح��ل کند. چرا که، بر اساس این نظریه، بحران اساسا بر اثر کمی توان مص��رفی در جامع��ه رخ داده اس��ت. در دوران اقتص��اد کالس��یک،

نظری شبیه به این را مطرح می کرد؛ ب��ا این تف��اوت ک��ه2مالتوس - منظور نویسنده از تعیین کننده نب��ودن نقش دولت س��رمایه داری، ث��انوی ی��ا تبعی ب��ودن این1

نقش است که در ادامه ی بحث روشن می گردد. )م(2- Thomas Robert Malthus (1766-1834) کش��یش و اقتص��اددان انگلیس��ی. وی ب�ر این ب�ود ک�ه ن��رخ رش��د جمعیت ب�ه ص��ورت تص�اعد هندسی و نرخ افزایش تولید مواد غذایی در بهترین حالت به صورت تصاعد حس��ابی اس��ت و لذا بحرانی رخ می دهد. نظر مالتوس بر این بود که نباید به صورت اخالقی و اجتم��اعی م��انع این مرگ ومیر ناشی از کم بود غذا و جدال بر سر آن بود که هیچ، باید با تاکتیک هایی به حذف و نابودی ضعفا یاری رساند. به این نقل قول بلند از متن »جستاری در باب اصل جمعیت« او توجه کنیم: »این حقیقتی آشکار است که دست کم پس از یک بار تقسیم بندی مواد غ��ذایی ب��ه کوچک ترین واحدهایی که برای ادامه ی زن��دگی الزم اس��ت، اف��زایش جمعیت بای��د ب��ه م��یزان افزایش مواد غذایی � هر چه که باشد� محدود گردد. کلیه ی نوزادانی که اضافه بر آن چه برای حفظ جمعیت در این سطح الزم است به دنیا می آیند، الزاما باید هالک گردند، مگ��ر آن ک��ه ب��ا مرگ سال مندان برای آنان جایی باز شود ... بنابراین، کار منطقی این است که عمل طبیعت را در به وجود آوردن این مرگ و میر آسان کنیم، ن��ه این ک��ه احمقان��ه و بی ه��وده بکوش��یم ت��ا مانع آن شویم و اگر از فرارس��یدن م��داوم قحطی ه��ای وحش��تناک بیم داریم، بای��د در ف��راهم آوردن اشکال دیگر هالکت، که طبیعت را به استفاده از آن مجبور کرده ایم، سخت بکوش��یم. به جای تشویق بی نوایان به پاکیزگی، بای��د ع��ادات خالف آن را اش��اعه دهیم. در ش��هرهایمان باید خیابان ها را تنگ تر بسازیم، جمعیت زیادتری در خانه ها سکنا دهیم و ب��ه پیش ب��از ط��اعون برویم. روستاها را باید در کنار آب های راک��د بس��ازیم و به خص��وص س��کنا گزی��دن در من��اطق باتالقی و ناسالم را تشویق کنیم و مهم تر از همه باید از مداوای ام��راض خانما ن س��وز چش��م بپوش��یم و اف��راد خ��یرخواهی را ک��ه بس در اش��تباهند و فک��ر می کنن��د ک��ه ب��ا ف��راهم آوردن طرح های کلی برای ریشه کن کردن بی نظمی ها به نوع بشر خدمت می کنند، مذمت کنیم. اگر

39

او می خواست مصرف نامولد مالکین و اشراف اف��زایش یاب��د. ب��ه جای آن، امروز ما دولت را داریم که می تواند در این نظریه هم��ان��ه، چنان چ��ه دولت نقش محوری را ایفا کن��د. ب��ه م��وجب این نظری بتواند هزینه هایش را اف��زایش ده��د، چنان چ��ه بتوان��د نقش مح��رک

تولید را ایفا کند، بحران مهار و مرتفع خواهد شد. ب��رای توض��یح رون��ق پس از جن��گ،2 و ت��ونی کلیف1مایکل کیدرون

اقتص��اد"هم��ان نظ��ریه ی مص��رف ن��امکفی را در ق��الب نظ��ریه ی ��ه، ]رش��د[4مط��رح نموده ان��د. ]" 3تس��لیحات مس��تمر [ این نظری

هزینه ی تسلیحاتی دولت را عامل به وجود آورن��ده ی رون��ق پس از��ه، آث��ار و تبع��ات ]سیاس��ی[ جن��گ می دان��د. م��ؤلفین این نظری رفرمیس��تی آن را اب��دا درک نکرده ان��د. ام��ا س��ایرین ن��یز موض��عی مش��ابه دارن��د، منته��ا در قب��ال ک��ل هزینه ه��ای دولت، و ن��ه یکی از اجزای خ��اص آن ]یع��نی ه��زینه ی تس��لیحاتی[. این گ��روه، راه ح��ل بح���ران کن���ونی را در اف���زایش نقش م���داخله گرایانه ی دولت در��ه در اقتصاد س��رمایه داری می دانن��د و ن��ه در ک��اهش آن. این نظری جنبش کارگری بریتانیا دست باال دارد؛ ب��رای ح��ل بح��ران و ک��اهش بی کاری، دولت باید در صنعت بیش تر درگ��یر ش��ود و ی��ا طرح ه��ای عام المنفعه را گسترش دهد. این بحث را غالب��ا جریان��اتی از قبی��ل

و بس�یاری از گروه ه�ای چپ رادیک�ال ب�ه4حزب کمونیست بریتانیا این صورت مطرح می کنند که کاهش دس��ت مزد طبقه ی ک�ارگر ی�ا هزینه های دولت، وضع را ب��دتر می کن��د: ب��ا ک��اهش ت��وان مص��رفی توده ها، پول کم تری به خرید کاالهای تولید شده اختص��اص می یاب��د و در نتیجه سرمایه داران قادر به فروش کاالهای خود نخواهند بود؛ س��رمایه گذاری متوق��ف ش��ده و بی ک��اری اف��زایش می یاب��د. این��ه، ک��ه در دوره ی حاض��ر ب��ه ش��دت مط��رح اس��ت، در واق��ع نظری یاوه ای بیش نیست. زیرا آن چه ب�رای س�رمایه داران مط�رح اس�ت فروش کاالهایشان در ازای کسب سود است و ن��ه ص��رفا ف��روش از این راه ها و راه های مشابه مرگ ومیر سالیانه افزایش یابد ... شاید بتوانیم همگی در س��ن بلوغ ازدواج ک��نیم و تنه��ا مع��دودی از درد گرس��نگی هالک ش��ویم.« )ای. ک. ه��انت، س��هراب

(113 و 112، ص 1381بهداد، نشر آگه، تهران، چاپ اول، 1- Michael Kidron (1920-2003)

نویسنده ی مارکسیست انگلیسی و از مؤسسین و رهبران حزب تروتسکیست کارگران(.SWPسوسیالیست )

2- Tony Cliff (1917-2000) نویسنده ی به ن��ام مارکسیس��ت، زاده ی فلس��طین اش��غالی و از ره��بران ح��زب تروتسکیس��ت

(.SWPکارگران سوسیالیست )3- Theory of the Permanent Arms Economy4- the Communist Party of Great Britain

40

آن ها. شرطی که برای اف��زایش س��رمایه گذاری الزم اس��ت دقیق��ا همین افزایش بی کاری و تنزل مزدها به سطحی پایین تر از ارزش ن��یروی ک��ار اس��ت. این هاس��ت ش��رایطی ک��ه س��رمایه داران ب��رای

.1احیای نرخ سود تنزل یافته ی خود الزم دارند نظریه ی نادرست دیگری درباره ی بحران س��رمایه داری وج��ود دارد

مطرح گردیده است. این دو2که از جمله توسط گلین و ساتکلیف نویس��نده، بح��ران را ناش��ی از دو عام��ل می دانن��د: یکی آن ک��ه

بین المللی، انتقال افزایش هزینه ب��ه قیمت نه��ایی3افزایش رقابت را بیش از پیش مشکل می سازد؛ و عامل دیگر عبارت از به وجود آم��دن اف��زایش عم��ده ای در ه��زینه ی تولی��د از طری��ق اف��زایش دست مزدهاس��ت، ع��املی ک��ه از اعتالی روح مب��ارزه جویی جنبش طبقه ی کارگر، روح مب��ارزه جویی ای ک��ه ب��ه ط��ور مس��تقیم و غ��یر

انجامیده، ناشی شده اس��ت."4مزد اجتماعی"مستقیم به افزایش پس می توان گفت که سود سرمایه داران از دو سو از کفشان [5]

ربوده می شود: از یک طرف به خاطر وجود رقابت که مانع از ب��اال رفتن قیمت ها می شود و از طرف دیگر به خاطر باال رفتن مزده�ا، ]که ناشی از اعتالی روح مبارزه جویی جنبش کارگری اس��ت[. این نظریه با استدالل آدام اسمیت تقریبا یکی است؛ با این تفاوت ک��ه در روزگار آدام اسمیت مسأله ی عاجز بودن از افزایش هزینه ها از طریق افزایش قیمت ها مط��رح نب��ود. به عب��ارت دیگ��ر مس��أله این

س��ال اس��ت ک��ه از آخ��رین40- به طور مثال، بر طب��ق آماره��ای روزآم��د، »اکن��ون بیش از 1 س��اعت در هفت��ه در کلیه ی بخش ه��ای اقتص��اد40 به 48دوره ی موفق کاهش ساعت کار از

س��اعت در بخش ص��نایع فل��زی آلم��ان35 س��اعت ب��ه 40 سال از تبدیل 30آلمان و بیش از درص��د80می گذرد و این در حالی ست که در همین زمان، ب��ازده ک��ار در این کش��ور بیش از

افزایش یافته است که این خ��ود مهم ت��رین دلی��ل بی ک��اری انب��وه در کش��ور آلم��ان می باش��د. سیس��تم مس��لط در آلم��ان و در جه��ان س��رمایه داری، زم��انی می توان��د اه��داف اقتص��ادی و سیاسی خود و به خصوص ک��اهش س��طح دس��ت مزد ک��ارگران و رق��ابت ب��ا چین در بازاره��ای جهانی را پیدا کند که در اقتصاد بی کاری انبوه ایجاد کند. ... ل��ذا می ت��وان گفت ک��ه ب��ه همین دلیل در کشور آلمان و سایر کشورهای سرمایه داری، اقتصاددانان نئولیبرال ش��دیدا اف��زایش ساعت کار را تبلیغ می کنند تا طیف انبوه بی کاران کاهش پیدا نکند.« )اقتص��اد س��رمایه داری،

،1396هژمونی آمریکا و منابع فسیلی، محسن مسرت، نشر نقد فرهنگ، تهران، چ��اپ اول، (10 و 9ص

2- Andrew John Glyn (1943-2007) & Robert Bob Sutcliffe (1939-) یفه مقاله ای دارد به ن��اممارکسیست و عضو حزب کارگر بریتانیا.اقتصاددان دو آکادمیسین

the Crisis of Profitability: a Critique of»بحران سودآوری: نقدی بر آرای گلین و ساتکلیف« )Glyn-Sutcliffe Thesis, 1973.)

3- Competition4- Social Wage مفه��وم اخ��تراعی ب��ورژوازی و "چپ" بریتانی��ا ب��رای ایج��اد این ت��وهم ک��ه گوی��ا آن بخش از هزینه های دولتی که صرف خدمات عمومی می گردد، در واقع ن��وعی م��زد اس��ت ک��ه طبقه ی

کارگر از کل جامعه دریافت می دارد. )م(

41

نبود که رقابت مانع باال بردن قیمت ها می ش��ود، بل ک�ه مس��أله این بود که رقابت باعث تنزل قیمت ها می گ��ردد؛ و آن گ��اه ت��نزل س��ود چ��نین توض��یح داده می ش��ده ک��ه رق��ابت س��بب ت��نزل قیمت ه��ا می گردد، در صورتی که دست مزد کم و بیش ثابت می ماند و ی��ا ب��ا

��ام1اف��زایش ش��تاب انباش��ت س��رمایه، اف��زایش می یاب��د. در آن ای بورژوازی مشکل واقعی را در رقابت زیاد و مزده��ای بیش از ح��د ب��اال می دی��د. ام��روز هم می بی��نیم ک��ه اساس��ا هم��ان بحث مط��رح اس��ت: س��ود س��رمایه داران در ح��ال ت��نزل اس��ت زی��را رق��ابت بین المللی مانع افزایش قیمت ها به مقدار کافی می شود، و مزدها هم خیلی باالست. آدام اسمیت می گفت که باال رفتن مزدها سبب تنزل سود می شود، و این بد است؛ گلین و ساتکلیف هم هم��ان را می گویند. اما از آن جا که خود را سوسیالیس��ت می دانن��د معتقدن��د که این خوب است! و البد برای مب�ارزه ب�ا س�رمایه داری ک�ارگران باید از طریق باال بردن مزد خود، ب��ه خ��ارج ک��ردن قه��ری س��ود از کف سرمایه داران، ادامه دهند! مارکس زمانی گفته بود ک��ه ت��اریخ خود را تکرار می کند، بار اول به شکل تراژدی، ب��ار دوم ب��ه ش��کل مضحک. و م��ا ام��روز ش��اهد مض��حکه هس��تیم، ش��اهد تک��رار خ��ام نظریاتی که مدت هاست نقد و رد شده اند. برای آن که زمینه ی نقد نظری��ات ب��اال را ف��راهم آوریم بای��د ب��ه تش��ریح نظ��ریه ی بح��ران

مارکس بپردازیم.

2نظریه ی مارکسی بحران

اینک مختصرا به نظریه ی مارکسی بحران می پ��ردازیم. نکته ای ک��ه درباره ی تولید س�رمایه داری بای��د گفت��ه ش��ود این اس��ت ک�ه تولی��د

3سرمایه داری تولیدی است به منظور کسب سود. یک ک��اال ص��رفا

1- Accumulation ، در نشریه ی "نیویورک تریبون" چنین1858 اکتبر 4 مارکس و انگلس در مقاله ای به تاریخ -2

می آورند: »به نظر ما مطالعه ی هر بحران جدیدی، به مثاب��ه پدی��ده ی منف��رد و ج��دا ک��ه گوی��ا برای نخشتین بار در برابر جامعه پدیدار می شود و در نتیجه بایستی فقط ب�ا اث�رات ناش�ی از آن توضیح داده شود، واجد یک کم بود اساسی است. اگر طبیعت شناس��ان ب��ا این روش کهن��ه به بررسی پدیده های طبیعی می پرداختند، ظهور ستاره های دنباله دار، هر بار م�وجب ش�گفتی

،1998همگان می شد.« )مجموع��ه مقاله ه��ای کنگ��ره ی جه��انی م��ارکس، جل��د س��وم، س��ال (. خواننده می توان��د این مجل��دها156، ص 1388گروهی از مترجمان، نشر دیگر، چاپ اول،

را در فضای وب بیابد.3- Commodity

42

نیز هس��ت.2 نیست، بل که یک ارزش � مبادله ای1یک ارزش � مصرفی کاال تولید نمی شود، مگر آن که برای طبقه ی سرمایه دار، سودی در برداشته باشد. س��رمایه، ک��ارگر را ج��ز ب��ه منظ��ور اف��زایش س��ود

این سودها، به خدمت نمی گیرد. به3طبقه ی سرمایه دار و یا تحقق این ترتیب، کاال هم ارزش ��� مصرفی اس��ت و هم ارزش ��� مبادله ای.

باال رود، یعنی اگر در یک م��دت زم��ان ث��ابت4حال اگر بارآوری کار کاالی بیش تری تولید شود، ارزش هر واحد کاال تنزل خواه��د ک��رد. این نکته ی حساس��ی اس��ت. ب��اال رفتن ب��ارآوری ک��ار معن��ایش این است که همان مقدار کاالی قبلی اینک حاوی ارزش کم تری است. پس برای افزایش مقدار کل ارزش باید کاالی بیش تری تولید کرد. این نکته از آن جا آشکار می گردد ک�ه در عم��ل، ب��رای تولی��د هم�ان مقدار ارزش قبلی مجب��ور خ��واهیم ب��ود س��رمایه گذاری را پیوس��ته افزایش دهیم. زیرا باال رفتن بارآوری کار ب��دان معناس��ت ک��ه ی��ک مق��دار معین س��رمایه، ]ب��ا ب��اال رفتن ب��ارآوری ک��ار،[ تع��داد ک��ارگر کم تری را به کار می گیرد. اگر مقدار سرمایه گذاری افزایش نیابد، جمع کل ارزش های تولید شده افزایش نمی یابد، انباش��ت س��رمایه

بنAAابراین، درص���ورت نمی گ���یرد، و بی ک���اری رش���د می کن���د. پروسAAه ی بAAاال بAAردن بAAارآوری کAAار، سAAرمایه بAAا تضAAادی روبه روست: ارزش A مصرف بیش تری تولیAAد می شAAود، در حالی که هر واحAAد ارزش AAA مصرف، حAAاوی ارزش کم تAAری اسAAت. تحت شAAرایط سAAرمایه دارانه ی تولیAAد، بAAاال رفتن 5بAAارآوری کAAار، در بAAاال رفتن تAAرکیب ارگانیAAک سAAرمایه

متجلی می گAAAAAAAردد. یعAAAAAAAنی، سAAAAAAAهم سAAAAAAAرمایه ی A سرمایه ای که صرف خرید ماشین آالت و مواد خام6ثابت

می گرددAAA از کAAل سAAرمایه، یعAAنی در مقایسAAه بAAا سAAهم A سرمایه ای که صرف پAAرداخت مAAزد بAAه7سرمایه ی متغیر

کارگران مولد می شودA رشد می کند. باال رفتن بAAارآوری کار مستلزم بAاال رفتن تAرکیب ارگانیAک سAرمایه اسAت.1- Use-Value برخی از مترجمین چون جمشید هادیان ک��ه ت��رجمه ای از جل��د ی��ک "س��رمایه" دارد، معتقدن��د

ارزش � استفاده معادل بهتری است و معنا را کامل تر مستفاد می کند.2- Exchange-Value3- Realization

عینیت یافتن ارزش و ارزش اضافی نهفته در کاال در اثر مبادله ی آن با پول. )م(4- Productivity of Labour5- Organic Composition of Capital6- Constant Capital7- Variable Capital

43

ترکیب ارگانیAAک سAAرمایه خAAود نسAAبتی اسAAت بAAر حسAAب ارزش، میان سرمایه ی ثابت )ماشین آالت، موادخAAام ...(

سAAود، تنهAAا ازو تعداد کارگران به خAAدمت گرفتAAه شAAده. امAAا نAAرخ سAAود، حاصAAل . 1 استثمار کارگر حاصل می شود

تقسAAیم مقAAدار سAAود بAAه دسAAت آمAAده بAAر کAAل مقAAدار سAAAرمایه گذاری شAAAده )سAAAرمایه ی ثAAAابت بAAAه اضAAAافه ی سرمایه ی متغیر( می باشد و نه حاصل تقسAAیم سAAود بAAه دست آمده بر مقدار سرمایه گذاری شده در خرید نیروی کAAار )سAAرمایه ی متغیAAر( بAAه تنهAAایی. بAAه این تAAرتیب، بAAا افزایش بارآوری کار، همان مقدار سرمایه تعداد کم تری کارگر را بAAه اسAAتثمار می کشAAد و از طAAرف دیگAAر، بAAرای محاسبه ی نAAرخ سAAود بایAAد سAAود حاصAAل از اسAAتثمار این کAAارگران را بAAر هAAزینه ی )ماشAAین آالت و مAAواد خAAام( بزرگ تری تقسیم نمود. نتیجه این که، گرایش نAAرخ سAAود گرایشی است نزولی. آن چAAه گفAAتیم )اسAAاس( نظAAریه ی

[6 ] اسAAت.2مارکس در مورد گرایش نرخ سAAود بAAه تAAنزل��ه ع��اجز ب��ود . این3اقتصاد��� سیاسی کالس��یک از کش��ف این نظری

نظریه را ب��ه خ�اطر آث��ار و تبع�ات انقالبی اش ام��روز همان ق�در ردمی کنند که در دوره ی پس از مارکس کردند.

اساس��ی و مرک��زی تولی��د4گرایش نرخ سود به ت��نزل، تجلی تض��اد سرمایه دارانه است. هر چه سرمایه ی بیش ت��ری ب��ه ک��ار می افت��د،

نکته ی مهمگرایش نرخ سود به تنزل بیش تر خودنمایی می کن��د. این جاست که در تحلیل مارکس، افAAزایش بAAارآوری کAAار

طبقه ی کAAارگر اسAAت.5متضAAمن افAAزایش نAAرخ اسAAتثمار زیAرا بAا افAزایش بAارآوری وقت کم تAری بAرای بازتولیAد مایحتAAاج کAAارگران الزم اسAAت، و بنAAابراین مAAدت زمAAان طAAوالنی تری از روزAAA کار در خAAدمت تولیAAد سAAود بAAرای

با وج��ود این، هم��ان پروس��ه ای ک��هسرمایه دار قرار می گیرد. نرخ استثمار طبقه ی کارگر را اف��زایش می ده��د خ��ود را ب��ه ش��کل

سود به عنوان تحقق پولی ارزش، و ارزش و سرمایه به عنوان یک رابطه و نه ب��ه عن��وان- 1 یک شیء، تنها می تواند محصول مصرف کاالیی باشند به نام "نیروی ک��ار". مص��رف این ک��اال

که می شود همان استثمار کارگران، زاینده ی چیزی بیش تر از خودش است.2- the Tendency of the Rate of Profit to Fall

علت این عج��ز مقاله ی »ذات، پدیدار و امکان سیاست کمونیستی«تالش شده است تا در- 3اپیستمولوژیک بورژوازی تباریابی شود.

4- Contradiction5- Rate of Exploitation

44

تنزل نرخ سود جلوه گر می سازد. بنابراین نرخ س��ود ت��نزل می کن��د نه ب��ه این خ��اطر ک��ه ک�ارگران کم ت��ر اس��تثمار می ش��وند و مزده��ا افزایش می یابد، بل که به خاطر که آن ها بیش تر استثمار می شوند و ارزش نیروی کار تنزل می کند. این نکته تض��اد ذاتی نظ��ام تولی��د سرمایه دارانه را به بارزترین ش��کل بی��ان می کن��د؛ س��هم و خ��دمت انقالبی م��ارکس ن��یز در همین اس��ت. ب��ه این علت، در م��رحله ی معینی از پروسه ی انباشت، یعنی زمانی که دیگر با توج��ه ب��ه ن��رخ اس��تثمار موج��ود، س��رمایه بیش از ح��د ب��ه ک��ار افت��اده اس��ت، ب��ه عبارت دیگر زمانی که مقدار س��ود م��دام در ح��ال اف��زایش اس��ت ولی آن قدر نیست که ب�رای ک�ل س��رمایه ی ب�ه ک�ار انداخت�ه ش��ده

�نی از این پروس�ه اس�ت ک�ه"کافی" باشد �� آری، در م�رحله ی معی بحران سرمایه داری بروز می کند؛ و بروز بحران نشانه ی آن اس��ت

وج�ود دارد. یع�نی ب�ه نس�بت ن�رخ"1اض�افه انباش�ت س�رمایه"که استثمار موجود، سرمایه بیش از حد زیاد است؛ نس��بت ب��ه مق��دار

کل سودی که تولید می شود، سرمایه بیش از اندازه زیاد است.

بحران سرمایه داری

بح��ران س��رمایه داری ب��ارز ش��دن تض��ادهای س��رمایه داری اس��ت. بحران، در واقع هم بروز بیماری این نظام است و هم تبل��ور راهی که س��رمایه داری ب��رای م��داوای درونی خ��ویش در پیش می گ��یرد.

. م���رضبحAAAران هم خAAAود مAAAرض اسAAAت و هم راه عالج ]چیست؟[: سرمایه بیش از ح��د ب��ه ک��ار افت��اده اس��ت و راه عالج ]چیست؟[: در بح�ران س��رمایه داری، س�رمایه، به عن��وان س��رمایه، نابود می ش��ود؛ ماش��ین آالت و س��اختمان ها بالاس��تفاده می مانن��د و سرمایه های زیادی از دف��اتر قلم می خورن��د، بنگاه ه��ای بس��یاری از گ��ود خ��ارج می ش��وند و ورشکس��ت می گردن��د. در بح��ران، بخش وسیعی از سرمایه ها به عنوان سرمایه از کار بازمی ایستند و دیگ��ر نمی توانند از کل سودهای تولی��د ش��ده س��همی طلب کنن��د؛ مق��دار سرمایه ای که مدعی سودهای تولید شده اس��ت، ک��اهش می یاب��د.

سرمایه ب��ه وق��وع می پیون��دد.2در بحران، پروسه ی تراکم و تمرکز 3به طور کلی، س��رمایه هایی ک��ه دارای پ��ایین ترین درجه ی ب��ازدهی

1- Overaccumulated2- Concentration and Centralization3- the Least Efficient

45

و ن����ابود می ش����وند. تنه����ا1هس����تند پیش از هم����ه ورشکست سرمایه هایی باقی می مانند که بهره وری بیش ت��ری داش��ته باش��ند. در خالل چ��نین پروس��ه ای ک��ه تنه��ا پرب��ازده ترین س��رمایه ها ب��اقی می مانند، بنگاه های بزرگ به خرید بنگاه های کوچک می پردازند. در موقع بحران، بی کاری افزایش می یابد و سرمایه داران برای آن ک��ه طبقه ی کارگر را مجبور به پذیرفتن تنزل مزدها به سطحی پایین تر

، یعنی به س��طحی پ��ایین تر از س��طح2از ارزش متعارف نیروی کار متعارفی که طبقه ی کارگر در دوره های پیشین ب��دان دس��ت یافت��ه

از این طریAAق،است بنمایند، در موضعی قوی تر قرار می گیرند. یعنی از طریق تنزل مزدها به سطحی پایین تر از ارزش نیروی کAAار اسAAت کAAه نAAرخ سAAود امکAAان افAAزایش مجAAدد

3می یابد.

بح��ران س��رمایه داری ش��رایط را ب��رای دور جدی��دی از انباش��ت سرمایه فراهم می سازد: بحران مزده��ا را ب��ه س��طحی پ��ایین تر از ارزش نیروی کار تنزل می دهد؛ سرمایه هایی را که کارآیی کم ت��ری دارند نابود می کند؛ و از این طریق زمینه را برای احیای نرخ س��ود تدارک می بیند. این که آیا موفق به انج��ام این ک��ار می ش��ود ی��ا ن��ه، این که آیا سرمایه می تواند مزدها را به س��طحی پ��ایین تر از ارزش نیروی کار ت��نزل ده��د ی��ا ن��ه، این ک�ه آی��ا س��رمایه خواه��د توانس��ت طبقه ی کارگر را تحت انضباطی سخت تر، وادار به ک��اری ش��دیدتر بکن��د ی��ا ن��ه، ی��ک مس��أله ی سیاس��ی اس��ت. ه��ر بح��ران، نظ��ام سرمایه داری را با این سؤال که آیا خواهد توانس��ت دوام بی آورد و خ���ود را ب���ه دور ت���ازه ای از انباش���ت س���رمایه بکش���اند، روبه رو

می سازد. بر چنین متنی، یعنی بر متن بحران سرمایه داری است که می توان به معنا و اهمیت دو جنگ جه��انی پی ب��رد. در ط��ول دوره ی بین دو جنگ این مسأله روشن شد که جن��گ اول و رک��ود ب��زرگ متع��اقب آن، به تنهایی قادر به حل بحران س��رمایه داری، ق��ادر ب��ه رس��اندن1- Bankrupcy2- Normal Value of Labour Power

مزدها، هم در حوزه های بحران زده اعمال می ش��ود و هم ب��ا ص��دور ص��نعت ب��ه- این کاهش3 مکان ها و کشورهایی که سطح دست مزد پایین باشد، به دست می آید. ب��رای مطالع��ه در این

جنبش ه��ای ک��ارگری و جهانی س��ازی )خصوص بنگرید به کتاب بسیار ارزش مند »نیروهای کار تا کنون(« )بورلی سیلور، ترجمه ی سوسن صالحی، نش��ر دات، ته��ران، چ��اپ اول،1870از

( هم سر و هم رزم نویسنده و پژوهش گر فقیدBeverly Silver(. بورلی سیلور )1392زمستان Giovanniایتالیایی، جیووانی اریگی ) Arrighiمی باشد. این کتاب در واقع قرار بود ک��ه فص��ل )

نهایی کتاب »قرن طوالنی بیستم )پول، قدرت و خاست گاه های زم��انه ی م��ا( « باش��د ک��ه ب��اتوجه به حجم و اهمیت مباحث مطروحه، به صورت مجلد جداگانه ای به طبع و نشر رسید.

46

سرمایه داری به دور تازه ای از انباش��ت س��رمایه نیس��ت. علی رغم نابودی عظیم سرمایه و وجود بی کاری در سطوح بسیار وس��یع در طول سال های بین دو جنگ، طبقه ی کارگر هن��وز از ق��درت بس��یار

، انقالب1930برخوردار بود. در سراسر اروپا ت��ا اوای��ل س��ال های روسیه بر ایستادگی طبقه ی ک��ارگر در مقاب��ل س��رمایه داران ت��أثیر به سزایی گذارده بود و بنابراین اثرات عینی و بالفعل جنگ جه��انی اول و دوره ی پس از آن، هن��وز ب��رای احی��ای س��ودآوری س��رمایه کف��ایت نمی ک��رد. ب��رای ایج��اد ش��رایط س��ودآوری، جنگی دیگ��ر و شکس��تی دیگ��ر ب��رای طبقه ی ک��ارگر الزم ب��ود، شکس��تی ک��ه در

پیروزی فاشیسم تبلور یافت. اینک به جاست عوامل مهمی را که در پای��ان جن��گ جه��انی دوم در کار بود به اختصار از نظ��ر بگ��ذرانیم. این عوام��ل عب��ارت ب��ود از : اوال، ن��ابودی عظیم و وس��یع س��رمایه در اث��ر خ��ود جن��گ، ثانی��ا، بزرگ ترین شکس��ت های ت��اریخ مب��ارزات طبقه ی ک��ارگر در دوره ی پیش از جنگ ت��ا ش��روع آن. ظه��ور فاشیس��م و خ��ود جن��گ جه��انی دوم، در واقع بروزات همین شکست ها بود. ش��اید بت��وان گفت ک��ه شرایط الزم برای وارد آمدن این شکست ها زمانی پی ریخت��ه ش��د که سران اصلی جنبش طبقه ی کارگر در اروپ��ا ب��ر آن ش��دند ت��ا از طبقه ی س��رمایه دار خ��ودی پش��تیبانی ک��رده و درجن��گ بین دول معظم سرمایه داری شرکت جوین��د. در این می��ان، اس��تثنای عم��ده

. ظه��ور فاشیس��م و جن��گ جه��انی دوم،1بلشویک های روسیه بودند ناشی از ضربات مهلکی بود که بر طبق�ات ک�ارگر ایتالی�ا، اس��پانیا، آلم��ان، ژاپن و فرانس��ه وارد آم��د. پس از جن��گ، در آلم��ان و ژاپن می شد طبقه ی کارگری را که شکست خورده بود مه��ار ک��رد و ب��ه

نم��ود."ترغیب"سهولت به پذیرش دور تازه ای از انباشت سرمایه در آلمان، فی المثل، پس از جنگ، به محض آغاز بازس��ازی کش��ور، نرخ سود به باالترین حد خود در تاریخ این کشور رسید. دولت ه��ای

دولت های دست راستی محافظه کار،"ترغیب"مجری این پروسه ی هم می توانستند باشند، کمااین که به عن�وان مث��ال در ژاپن این ط��ور

بود.

- در واق��ع ب��ه ج��ز کمونیس��ت های روس��یه و بالک��ان، تنه��ا کس��ر ک��وچکی از چپ ه��ای ب��اقی1 کش��ورهای اروپ��ایی از سوسیال شووینیس��م و دی��وانه گی ملی ت��برا جس��تند. ل��نین و س��ایر کمونیست هایی چون تروتسکی، رزا لوکزامبورگ، کارل لیبکنخت، آنتونیو گرامش��ی و گئ��ورگ لوک��اچ و ... در نق��د و تحلی��ل این انحط��اط ملی گرای��انه ی چپ ه��ای م��دافع جن��گ، نوش��ته های

بسیاری دارند.

47

اما در کشورهایی که طبقه ی کارگر از فاشیسم شکس��ت نخ��ورده ب��ود، و ی��ا در کش��ورهایی ک��ه س��ازش کاری ب��ورژوازی در خالل روابطش با فاشیست ها فاش و ب��رمال ش��ده ب��ود، نقش اص��لی در ت��دارک دوره ی بازس��ازی را در واق��ع توان��ایی ب��ورژوازی در س��هیم کردن رهبری جنبش طبقه ی کارگر در قدرت سیاسی، بازی نم��ود. این امر، در بریتانیا از طریق حزب سوسیال دموکراسی، یا هم��ان حزب کارگر، و در فرانسه و ایتالی��ا از طری��ق ش��رکت دادن ح��زب

. این پروس��ه ب��رای دس��ت یابی1کمونیست در دولت انج��ام گ��رفت سرمایه به شرایط الزم برای انباش��ت مج��دد س��رمایه، و از جمل��ه

دست یابی به سطح نازلی از دست مزدها، ضروری بود. سومین عامل که به اندازه ی هم��ان دو عام��ل قبلی مهم اس��ت، از می��ان برداش��ته ش��دن موق��تی تض��ادهای بین دول امپریالیس��تی در پایان جنگ جهانی دوم ب��ود، تض��ادهایی ک�ه پیش از این خ�ود را ب�ه شکل جنگ های بین دول سرمایه داری پیش رفته ظاهر ساخته ب��ود. در پایان این جنگ ها، یک کشور بر اقتص��اد جه��انی س��لطه ی��افت و عامل تعیین کننده ی آن گردید. آن کش��ور، ای��االت متح��ده ی آمریک��ا

. به عبارت دیگر، تخاصمات بین دول سرمایه داری ب��ا س��لطه ی2بود یکی از آن ها بر جهان سرمایه داری موقتا فیص��له ی��افت. این روی��ه بیان آماری گویای دارد: درست قبل از جنگ جه��انی دوم، یع��نی در

% ب��ود41، سهم ایاالت متحده از تولید صنعتی جه��ان 1937سال % رس��ید. ام��روز این س��هم در س��طحی52 ب��ه 1953که تا س��ال

% اس��ت. این ب��دان40 یع��نی در ح��دود 1937پ��ایین تر از س��ال معناست که ق��درت های ص��نعتی جه��ان، پیش از جن��گ جه��انی دوم نسبت به هم در همان موقعیتی قرار داشتند که امروز بار دیگر در

این احزاب کمونیست در سرتاسر اروپا و به ویژه در بالک��ان و فرانس��ه و ایتالی��ا ب��ه دلی��ل- 1 نبرد بی امانشان با واحدهای ارتش آلمان و فاشیسم داخلی خودش��ان )ب��ه ط��ور مث��ال ح��زب

ه��زار کش��ته در راه مب��ارزه ب��ا فاشیس��م داد( از محب��وبیت40کمونیس��ت فرانس��ه بیش از بسیاری برخوردار بودند و به واقع می توانستند به سمت تسخیر کامل قدرت سیاسی ح��رکت کنند. این که چه شد که این طور نشد، جای تأمل بسیاری ست. لیکن نقش شوروی استالینی و

بده بستان هایش با دول متفقین، در این موضوع بسیار مؤثر بوده است. این همان نقطه ای ست که جابه جایی هژمونیک از بریتانیا به آمریکا به طور کامل تثبیت شد- 2

و متدهای مقابله با بح��ران و الگوه��ای انباش��ت و توس��عه و نهادمن��دی های متناس��ب ب��ا آن ه��ا محرز گردید. دقیقا به همین دلیل است که جهان دچار آشوب هژمونی��ک پس از جن��گ جه��انی اول، جهانی ست با امکان های انقالبی بسیار، هم چون روس��یه و آلم��ان و ایتالی��ا و مجارس��تان و ... ، لیکن جهان پس از جنگ دوم یک هژمونی تثبیت شده و به اصطالح سروصاحب داش��ت و امک���ان انقالب ن���اموجود ب���ود. از همین رو ب���ود ک���ه تم���ام هم وغم ه���ای تروتس���کی و پیش بینی هایش مبتنی بر تشابه فضای پس از هر دو جنگ، به عبث رفتند. در همین دوره ب��ود ک��ه بیش ت��ر انقالب ه��ا، از بن ناسیونالیس��م ره��ایی بخش و مب��ارزات ض��د امپریالیس��تی در کشورهای تحت یوغ استعماری امپریالیست های کهن، قوت گرفتند، هم چون انقالب ه��ای چین

و کوبا و ویتنام.

48

جامعه یشرف تکوین اس��ت. به عن��وان مث��ال، س��هم کش��ورهای % بود ک��ه22،�� 1937 از تولید صنعتی جهان در 1اقتصادی اروپا

% ت��نزل ی��افت. این س��هم ت��ا16، ب��ه 1953پس از جنگ، در سال %22 مج��ددا ب��ه س��طح پیش از جن��گ، یع��نی ب��ه 1970س��ال

بازگشت نمود. این تصویر را می توان با نگ��اهی ب��ه آم��ار ص��ادرات کاال، سرمایه و سایر عوامل، تأیید کرد. تناسب نیروها در جهان در طول دوره ی رونق پس از جنگ، به موقعیتی بسیار شبیه به دوران پیش از جنگ انجامیده اس��ت. در این می��ان، تنه��ا م��وقعیت ژاپن و بریتانیا تغییر یافته؛ به این معن��ا ک��ه ژاپن رش��دی قاب��ل مالحظ��ه و

[7. ]2بریتانیا نزولی مستمر و مداوم را تجربه کرده است پس از جنگ جهانی دوم، س��لطه ی ای��االت متح��ده ی آمریک��ا عام��ل عمده ای در بهبود وضع نظام سرمایه داری شد. ای��االت متح��ده، ب��ا

ب��ه"3مناس��بات م��الکیت ملی"در نظر گرفتن خطری که گسترش اروپای شرقی برای نظام سرمایه داری در برداشت، بر آن ش��د ت��ا اقتص��اد ژاپن و آلم��ان را بازس��ازی کن��د. ش��رایط ب��رای انباش��ت سرمایه ی سودآور مهیا ب��ود وکم ب��ود آن یع��نی پ��ول الزم را ای��االت متحده می توانست در اختیار این دو کشور قرار ده��د. پس به ط��ور خالصه: ویرانی ناشی از جنگ، وجود طبقه ی کارگری که شکست خورده و یا ممکن ب��ود ب��ه قب��ول دور جدی��دی از انباش��ت س��رمایه

یک کشور ب��ر اقتص��اد جه��انی،4 نمود و باالخره سلطه ی"ترغیبش" را پی ریزی کرد.5دوران رونق پس از جنگ

هزینه ی دولتی و رونق پس از جنگ

1- EEC (European Economic Community) که هدفش یک پارچگی اقتصادی ش��ش عض��و مؤسس��ش1957محصول توافق روم، به سال

بود یعنی بلژیک، آلمان غربی، لوگرامبورک، فرانس��ه، هلن��د و ایتالی��ا. این جامع��ه را سرمنش��أاتحادیه ی اروپای فعلی می دانند.

البته این موازنات هم اکنون به کلی به هم ریخته است و اقتصاد کشوری مانن��د چین ک��ه در- 2 دوران پس از جن��گ، درگ�یر آش��وب های پس از جن��گ و انقالب ب��ود، اکن��ون در ط�رازی ق��رار

% از تولی�د ناخ�الص86گرفته است که دس�ت کمی از اقتص�اد آمریک�ا ن�دارد. آمریک��ایی ک�ه داخلی اش مبتنی بر معامالت م��الی و ب��ورس و م��الیه گری اس��ت ت��ا اقتص��اد مول��د. هم چ��نین کشورهای نوظهور دیگری چون برزی��ل و روس��یه و هن��د ن��یز ش��تابان از پی اقتص��ادهای برت��ر س���نتی جه���ان در حرکتن���د. مق���اله ی ک���نراد ش���ولر، »تغی���یر مناس���بات ق���درت جه���انی،

،2014اقتصادی � سیاسی � نظامی« )ترجمه ی تحریریه ی سایت امی��د(، ک��ه ب��ه ت��اریخ آگوس��ت نگاشته شده است، داده های به روزتری از این موضوع، ارایه می دهد.

3- Nationalized Property Relations4- Dominance5- Post-War Boom

49

یکی از خصایص غالب دوران رونق پس از جن��گ، ب��ه وی��ژه دوره ی ده پ����انزده س����اله ی اخ����یر، گس����ترش نقش دولت در اقتص����اد س�رمایه داری ب�وده اس��ت. دنب�اله ی ص�حبت من اختص�اص خواه�د داشت به شکافتن تضادهای ه��زینه ی دول��تی، بررس��ی م��اهیت این تضادها، و نشان دادن این که چ�را رش�د ه�زینه ی دول�تی عام�ل ب�ه وجود آورنده ی ت��ورم نیس��ت. من روش��ن خ��واهم ک��رد ک��ه بح��ران کن��ونی از چ��ه جهت ب��رای س��رمایه داری مهل��ک اس��ت، و چه گون��ه می توان��د در آین��ده ای ن��ه چن��دان دور، ابع��اد کالس��یک بحران ه��ای

سرمایه داری را به خود بگیرد. مدتهاست که سرمایه می کوشد ب��رای ف��ایق آم��دن ب��ر ت��نزل ن��رخ سود، قیمت ها را چنان افزایش دهد که ب��ر حس��ب مف��اهیم پ��ولی، نرخ سود الزم را برای خود تأمین کند. برای این کار، رون��د م��داوم و مستمری از گسترش اعتبارات الزم ب��ود ک��ه این خ��ود از طری��ق دخ��الت متقاب��ل ش��رکت های س��رمایه داری و بانک ه��ا و دولت در حیطه ی عم��ل یک دیگ��ر، ممکن گردی��د. ب��رای آن ک��ه س��رمایه داران بتوانند کاالهایشان را به قیمت هایی باالتر از آن چه شرایط بالفع��ل پروس��ه ی تولی��د حکم می کن��د بفروش��ند، الزمس��ت اعتب��ارات ب��ه شکلی گسترش یابد که این قیمت های باالتر امکان تحقق بیابند. یا به عبارت دیگر، امکان فروش کاالها به این قیمت ها ب�ه وج�ود آی��د. چنان چه اعتبارات گسترش نیابد، کاالها به فروش نخواهند رسید و شرایط واقعی و بالفعل حاکم بر پروسه ی تولی��د، ت��أثیر خ��ود را از

طریق تنزل شدید نرخ سود ظاهر خواهند ساخت. زمانی که سرمایه داران قیمت هایشان را باال می برند، درصدد غلبه ب��ر این ت��نزل س��ود هس��تند. آن ه��ا قیمت ه��ا را، آن چنان ک��ه در

ادعا می شود، برای به"1سود انحصاری"نظریه های تورم مبتنی بر اف�زایش نمی دهن�د، بل ک�ه ب�ه این وس�یله"2فوق س�ود"جیب زدن

می کوشند شرایط سودآوری سرمایه را در شرایطی که نرخ س��ود در حال تنزل است ایفا کنند. در دوره ی بین دو جنگ جهانی � اما در

-33 به بعد، س��ال های رک��ود ب��زرگ )1895حقیقت از حدود سال ( ب��ه کنار��� علی رغم اف��زایش زی��اد ب��ارآوری ک��ار، قیمت ه��ا1929

پیوسته افزایش یافته اند. دلیل این امر را باید در استفاده ی وس��یع از اعتب��ارات دانس��ت ک��ه امک��ان می داد تولی��د گس��ترش یاب��د و سرمایه داران با باال بردن قیمت ها درصدد حفظ و تثبیت نرخ س��ود

1- Monopoly Profit Theories of Inflation2- Super-Profits

50

برآیند. بای��د توج��ه داش��ت ک��ه گس��ترش اعتب��ارات س��بب اف��زایش قیمت ها نمی شود، بل که گسترش اعتبارات در واقع ب��رای متحق��ق ش��دن این قیمت ه��ا، به عب��ارت دیگ��ر ب��رای ف��روش کااله��ا ب��ه این قیمت ها، ضروری است. چنان چه اعتبارات گسترش نمی یافت، هر فرد سرمایه دار بالفاصله با تنزل شدید نرخ سود مواج��ه می ش��د و از سرمایه گذاری خودداری می کرد و به این ترتیب بروز یک بحران ش��دید تس��ریع می ش��د. گس��ترش اعتب��ارات، بح��ران را ب��ه تعوی��ق می ان��دازد. زی��را ب��ا گس��ترش اعتب��ارات، تولی��د امک��ان گس��ترش

می یابد. ب��ا این ح��ال، پس از جن��گ جه��انی دوم این پروس��ه ب��ه تنه��ایی نمی توانست آهنگ مناسبی را برای رشد بسنده ی انباشت سرمایه تأمین کند. دولت ناگزیر بود نقش خویش را در تحرک بخشیدن ب��ه

ت��أمین اعتب��ار از طری��ق کس��ری"تولی��د، ب��ه خص��وص از طری��ق ، و در تأمین شرایط مناسب برای انباش��ت س��رمایه، بیش"1بودجه

[ اکن��ون بای��د ب��ه بررس��ی و تحلی��ل این8از پیش اف��زایش ده��د. ]پروسه بپردازیم.

هزینه ی دولتی، با فراهم آوردن امک��ان ب��ه تعوی��ق افت��ادن بح��ران، درست همان شرایطی را که هزینه ی دولتی را ضروری می س��ازد، یعنی گرایش نرخ سود به تنزل، را تش�دید می نمای�د. این نکت��ه، در واقع اساس موضع من در قب��ال مس��أله ی ه��زینه ی دول��تی اس��ت. رشد هزینه ی دولتی، که ب��روز پی آم��دهای بالواس��طه ی ت��نزل ن��رخ سود را به تعویق می اندازد و امکان گسترش انباش��ت س��رمایه را فراهم می آورد، افزایش اعتبارات و الجرم افزایش عرض��ه ی پ��ول برای تأمین پولی این هزین��ه را ض��روری می س��ازد. از این طری��ق، دولت ش��رایط ع��ام انباش��ت س��رمایه را حف��ظ و از تالش ه��ای سرمایه در جهت رفع موقتی تنزل نرخ سود حمایت می کند. با این

وصف، همین پروسه، پروسه ی تناقض آمیزی است. )ک��ه می توان��د"2ن��رخ بازگش��ت س��رمایه"به رغم مداخله ی دولت،

نوعی شاخص تجربی برای تغییرات کلی نرخ سود سرمایه باش��د( در خالل بخش عم��ده ی دوره ی پس از جن��گ، به خص��وص از ح��دود

ب���ه بع���د، پیوس���ته در ح���ال ت���نزل ب���وده اس���ت.1960-1958 سرمایه دار تنزل نرخ سود را نه به طور مستقیم، بل کAAه

1- Deficit Financing2- the Rate of Return on Capital

51

غیرمستقیم و از طریق افزایش مستمر هزینه ها تجربAAه حال باید به بررسی نقش دولت در این پروسه بپردازیم.می کند.

اولین نکته ای که درباره ی هزینه ی دول��تی بای��د ی��ادآوری نم��ود، این سیاس��ت"است که هزینه ی دولتی معم��وال آن چ�ه را ک�ه اص��طالحا

سیاست اش��تغال" خوانده می شود تداعی می کند. "1اشتغال کامل هم عب����ارت از آن اس����ت ک����ه پس از جن����گ، دولت در"کامل

کشورهای پیش رفته ی سرمایه داری مانع از آن شد که بی کاری ب��ه سطوحی ک��ه در س��ال های بین دو جن��گ وج��ود داش��ت برس��د. این جزیی از بهایی بود که می بایست پرداخت می شد تا طبقه ی کارگر به از سر گرفتن تولید سرمایه داری کش��انده ش��ود، و ب��رای آن ک��ه وابستگی نهادهای این طبقه به ماشین دولتی حف��ظ گ��ردد. نکته ی

آن اس��ت ک��ه وق��تی"سیاس��ت اش��تغال کامل"اساس��ی درب��اره ی پروس��ه ی انباش��ت س��رمایه آغ��از می گ��ردد، س��رمایه دار نمی توان��د مزدها را به سطحی پایین تر از ارزش نیروی کار تنزل دهد تا از آن طریق نرخ سود را احیا کند؛ از آن جا که اکثر کارگران به استخدام در آمده اند، سرمایه دارن قدرت آن را ندارند که سطح دست مزدها

مع ذلAAک، نAAرخ افAAزایش مزدهAAایرا ب��ه زور پ��ایین بی آورن��د. پس از کسAAAر مالیAAAات، در بیش تAAAر کشAAAورهای2واقعی

پیش رفته ی سرمایه داری کم تر از نرخ رشد بارآوری کAAار و این در حالی است که سطح زن��دگی ک��ارگران، ب��ربوده است.

حس��ب ارزش مص��رفی هایی ک�ه در اختی�ار خ�ود می گیرن��د، ت�رقی این بدان معناست که علی رغم تAAرقی سAAطحکرده است.

زندگی کارگران، ارزش نیروی کار پیوسته در حال تنزل ارزش و ارزش مصرفی، دو چیز متفاوت اند. هر چ��هبوده است.

ب��ارآوری ک��ار را اف��زایش دهیم تع��داد ارزش مص��رفی هایی ک��ه در مدت زمان معین تولید می شود بیش تر می گ��ردد، به طوری ک��ه ه��ر واحد کاال نسبت به پیش ]از اف��زایش ب��ارآوری ک��ار[ ح��اوی ارزش کم تری است. پس توضیح دوره ی رونق، ب��ر اس��اس این اس��تدالل،

علی رغم آن کAه سAطح زنAدگی کAAارگران بAاالچنین اس��ت: رفتAAه، ارزش نAAیروی کAAار پAAایین آمAAده و نAAرخ اسAAتثمار

حال به بحث اصلی خود باز می گردیم. درافزایش یافته است. این دوره، دوره ی رون���ق پس از جن���گ، طبقه ی س���رمایه دار ب���ه1- Full Employment Policy2- Real Wages مزد واقعی بیان گرقوه ی خرید م�زد پ�ولی اس��ت. ب��ه عب��ارت دیگ��ر، عب��ارت از مق��دار ک��اال و

خدماتی است که کارگر با مزد پولی خود در اختیار می گیرد. )م(

52

شیوه ی کاهش مزدها به سطحی پایین تر از ارزش نیروی کار، ک��ه یکی از شیوه های احیای نرخ سود اس��ت، دست رس��ی نداش��ت. در چنین حالتی، یک سرمایه دار برای آن که بتواند سود خود را باال ببرد تنه��ا ی��ک راه در پیش دارد و آن این اس��ت ک��ه ب��ارآوری ک��ار را اف��زایش ده��د، پیوس��ته ش��رایطی ب��ه وج��ود آورد ک��ه ض��روریات بازتولید خ��ود طبقه ی ک��ارگر، یع��نی کااله��ای مص��رفی و غ��یره، در مدت زمانی کوتاه تر از قبل تولید شوند؛ و این یعنی اف��زایش ن��رخ استثمار. دقیقا همین شیوه ی افزایش ب��ارآوری ک��ار اس��ت ک��ه ب��ه

می انجام��د. پس، این"سرمایه به منزله ی ی��ک کل"تنزل نرخ سود را"سیاس��ت اش��تغال کامل"واقعیت ک��ه دولت سیاس��تی ب��ه ن��ام

دنبال می کند، در واقع به معنای تقویت گرایشات موجود در نظ��ام س��رمایه داری ب��رای اف��زایش ب��ارآوری ک��ار می باش��د؛ و این خ��ود

گرایش نرخ سود به تنزل را تشدید می کند. دومین نکته ای که در رابط�ه ب�ا ه��زینه ی دول��تی بای�د روش��ن نم��ود عبارت است از: اثر افزایش خدمات اجتماعی و هزینه های رفاهی

و ن��رخ2. باید بین نرخ سود ع��ام1بر نرخ سود یک سرمایه ی منفرد سود یک فرد سرمایه دار تفاوت گذاشت. نرخ سود عام، از تقسیم کل سود )ارزش اضافی( تولید شده بر ک�ل س�رمایه ی پیش ریخت�ه به دست می آید. در حالی که یک ف��رد س��رمایه دار بای��د قس��متی از

ی پولی ک��ه به عن��وان وام گرفت��ه اس��ت، و3سود خود را بابت بهره قسمت دیگری را به عن��وان مالی��ات ب��رای ت��أمین هزینه ه��ای دولت سرمایه داری بپردازد. بن��ابراین، در حالی ک��ه ن��رخ س��ود ع��ام ت��نزل می یابد، نرخ س��ود س�رمایه ی خ�اص ب�ه علت کس�ر ش�دن به�ره ی بیش ت��ر ب��ه جهت وام س��رمایه ای بیش ت��ر؛ و ن��یز ب��ه علت رش��د هزینه ی دولتی، دچار تنزل شدیدتری می گردد. اکنون ب��پردازیم ب��ه

بررسی رشد بخش دولتی. نخس��ت بای��د ببی��نیم خ��دمات اجتم��اعی چیس��ت؛ پ��رداخت حق��وق بازنشس��تگی، بی ک��اری، اف��زایش ب��ودجه ی بهداش��ت و آم��وزش و

1- Individual CapitalCapitalمفاهیم "سرمایه ی منفرد" و "سرمایه ی عام" ) in Generalو پیوند آن ها با رق�ابت و )

نظریه ی دولت و پویش و منطق سرمایه را خواننده می توان��د در مق��االتی چ��ون »س��رمایه ی عام و ساختار سرمایه ی مارکس« از مایکل هانریش و مقاالتی که در نق�د این مقال��ه، تقری��ر شده اند هم چون »تفسیری چند بر سرمایه ی عام و ساختار سرمایه ی مارکس« نوش��ته ی پ��ل��رکت، »س��رمایه ی ع��ام و روش منطقی م��ارکس« نوش��ته ی ف��رد م��ازلی دنب��ال کن��د. این ب

نوشته ها ترجمه شده و در فضای مجازی در دست رس اند.2- General Rate of Profit3- Interest

53

پرورش و غیره، به چه معناست؟ آیا افزایش این ها یعنی اف��زایش مزد طبقه ی کارگر؟ آیا این ها کمکی اس��ت ب��ه انباش��ت س��رمایه و باال رفتن سود طبقه ی س��رمایه دار؟ پاس��خ کلی من این اس��ت ک��ه این هزینه ها نه تنها سود طبقه ی سرمایه دار را اف��زایش نمی ده��د، بل که برعکس، در واقع خود از محل همین س��ودها ت��أمین ش��ده و باعث کاهش آن ها می گردد. بهتر اس��ت بحث خ��ود را ب��ه ه��زینه ی بهداش��ت و آم��وزش و پ��رورش مح��دود کنم؛ زی��را نقش حق��وق بازنشس�تگی و حق�وق بی ک�اری کم و بیش ب��ه ق��در ک��افی روش�ن است. کارگرانی که حقوق بازنشستگی می گیرند برای س��رمایه دار ارزش اض��افی ای تولی��د نمی کنن��د. بی ک��اران هم س��همی در تولی��د سود ندارند. پس می توان این هزینه ه�ا را به عن�وان هزینه ه�ایی ب�ر دوش س���رمایه، به عن���وان مب���الغی ک���ه از ارزش اض���افی کس���ر

م��زد"می گ��ردد، در نظ��ر گ��رفت. از نظ��ر م��ا مق��وله ای ب��ه ن��ام به عن��وان مق��وله ای در برگیرن��ده ی این ن��وع هزینه ه��ا،،"اجتم��اعی

��ر )مق��دار م��ردود اس��ت. این هزینه ه��ا بخش��ی از س��رمایه ی متغی س��رمایه گذاری ش��ده در خری��د ن��یروی ک��ار ب��ه منظ��ور اف��زایش

م��زد"سرمایه( را تشکیل نمی دهد؛ و به ط��ور کلی در مقایس��ه ب��ا به قدری نازل است که به هر حال در خور"پرداختی در مقابل کار

! بهداشت و آموزش و"اجتماعی" نیست، تا چه رسد به "مزد"نام پرورش مباحث پیچیده تری هستند، اما باز سعی می کنم آن ها را با

تفصیل نسبی بررسی نمایم. بحث خود را از آموزش و پرورش شروع می کنم. نقش آم��وزش و پرورش چیست؟ هدف از گسترش آن چه بوده است؟ نظر من بر این اس��ت ک��ه مق��دار خیلی کمی از آن ب��رای تولی��د س��رمایه داری مفی��د اس��ت؛ ب��ه این معن��ا ک��ه تولی��د ارزش و ارزش اض��افی را��ه آم��وزش و پ��رورش نقش ای��دئولوژیک ن��یز افزایش می ده��د. البت دارد. اما تا آن جا که به تولید مرب��وط می ش��ود، قس��مت اعظم آن بی فایده است. به همین خاطر در بیش تر کشورهای س��رمایه داری حرک��تی در جهت ک��اهش ه��زینه ی بخش دانش��گاهی آم��وزش و پرورش، و گسترش بخش های »فنی« تر مشاهده می شود که خود بیان گر و مؤید این واقعیت است ک��ه در زم��ان ت��نزل ن��رخ س��ود و تعمیق بحران، دانشگاه تولیدکننده ی کاالهای چن��دان مفی��دی ب��رای

صنایع سرمایه داری نیست. طی دوره ی رونق پس از جنگ، و افزایش سرس��ام آور ک��ل س��ود، ش��اهد اوض��اع نس��بتا خ��وبی هس��تیم ک��ه در آن ب��ورژوازی ق��ادر

54

اتخاذ کن��د و"لیبرال"می گردد در مورد آموزش و پرورش موضعی ب��ه گس��ترش بخش دانش��گاهی و ن��یز س��ایر بخش ه��ای آم��وزش و پرورش گ��ردن نه��د. ام��ا همین ک��ه بح��ران ش��روع ب��ه اب��راز وج��ود می کن��د، س��ر و ص��داهای ف��راوانی ب��رای ک��اهش ط��ول دوره ه��ای تحص��یلی ب��ه س��ه س��ال، )ک��ه ط��ول متع��ارف دوره ی تحص��یل دانشگاهی در بریتانیا است( در کشورهای دیگری نظ��یر آلم��ان ک�ه در آن ه��ا دوره ه��ای تحص��یلی طوالنی ترن��د، از هم��ه ط��رف بلن��د می شود. در حال حاض��ر، در بس��یاری از کش��ورهای اروپ��ا ه��ر روز

تازه ای از محاسن دوره های سه س��اله ب��ه یک ب��اره کش��ف"حسن" می گردد! علت آن است که تا آن جا که به نظام تولی��د ب��رای س��ود مرب��وط می ش��ود، س��ال های اض��افی ن��ه تنه��ا بی فایده ان��د، بل ک��ه متضمن ه��زینه ی س��نگینی ن��یز هس��تند. همین ک��ه س��رمایه داری ب��ه دوران بح��ران پ��ا می گ��ذارد، قس��مت اعظم ه��زینه ی آم��وزش و پرورش بی فایده می شود و به این ترتیب، خواه از سر نیات بسیار��اتی غ��یر از آن، می بایس��ت بسیار پاک لی��برالی، و خ��واه از س��ر نی

.1کاهش یابد سهم کوچکی از هزینه ی آم��وزش و پ��رورش ب��ه مص��رف اف��زایش ارزش نیروی کار می رسد، ب��دون آن ک��ه مس��تقیما ب��اعث اف��زایش��د تولید ارزش اضافی گردد. کار کسانی که به تربیت کارگران مول اش��تغال دارن��د عب��ارت اس��ت از تغی��یر ش��کل دادن ب��ه آن ک��االی ویژه ای که ن��یروی ک��ار ن��ام دارد. تولی��د این ک��االی وی��ژه ب��ا تولی��د کاالهای دیگر تفاوت دارد. مسأله بر سر تربیت کارگری اس��ت ک��ه بعدا توان کار ک��ردن خ��ود را ب��ه س��رمایه دار خواه��د ف��روخت و در پروس��ه ی تولی��د اس��تثمار خواه��د ش��د. ح��ال اگ��ر یکی از عناص��ر تشکیل دهنده ی ارزش این ک��االی وی��ژه را ارزش اض��افی ی��ا س��ود سرمایه دار ]دیگری[ تشکیل دهد که آن را تولید کرده است، آن گاه

بابت آن"الزم"سرمایه داری که آن را می خرد در واقع بیش از حد پرداخته است. یعنی در این حالت، سرمایه دار ب��ابت ن��یروی ک��اری پول می دهد که حاوی یک عنصر اض��افی، یع��نی س��ود، می باش��د و سرمایه دار به این کار راغب نیست. او می تواند از پ��رداخت چ��نین پولی اجتناب کند. چنان چه نوعی نیروی ک��ار، ن��یروی ک��اری ب��ا ی��ک

خصوص، ب��رای س��رمایه داران خیلی گ��ران تم��ام بش��ود، مهارت به آن ها قادرند با ارایه ی روش دیگری ب��رای تولی��د، ک��ه نی��ازی ب��ه آن

- برای کاوش بیش تر پیرامون نسبت جهان س�رمایه داری و دانش��گاه، بنگری�د ب��ه کت�اب چه ی1 الکس کالینیکوس به نام »دانشگاه ها در جهانی نئولی��برال )منتش��ره در ویژه ن��امه ی پرون�ده ای

(.96درباره ی دانشگاه، نشریه ی دانش جویی آذر، آذر

55

مهارت به خصوص نداشته باش��د، گریب��ان خ�ود را از ش��ر خری�د آن نوع کار خالص کنند. برای نمونه، زمانی بود ک��ه در ص��نایعی مانن��د

مش��خص"انقالب فن آورانه"کامپیوتر، و در صنایع دیگری که با نام می ش��وند، در ی�ک دوره ای، کس�انی ک�ه ب�ه ک�ار گرفت�ه می ش�دند دارای تحصیالت دانشگاهی بودن��د. ولی ام��روزه وض��ع ف��رق ک��رده اس���ت. این روزه���ا س���رمایه داران گریب���ان خ���ود را از اک���ثر این مهارت ه��ا ب��ه کلی خالص ک��رده و اف��رادی را ک��ه تحص��یالت ع��ادی )دبیرستانی( دارند در این صنایع ب��ه خ��دمت می گیرن��د. این نش��ان می دهد که چه گونه سرمایه خ��ود تع�یین می کن��د ک��ه آی��ا حاض��ر ب��ه پرداخت ارزش اضافی به عنوان جزیی از ارزش نیروی کار هس��ت یا نه. به طور کلی، س��رمایه ب��ه پ��رداخت این مبل��غ تن نمی ده��د و دلیل کلی بر عهده گرفتن آم��وزش و پ��رورش از ج��انب دولت ن��یز

یی اسAAت کAAه ملAAزم1چAAرا کAAه دولت کارفرماهمین اس��ت. نیست سودی ببرد؛ سرمایه دار ملزم است و دولت ملزم نیست، و به این تAAرتیب اسAAت کAAه دولت امAAر آمAAوزش و

در حالتی که تحصیل و یا تربیتپرورش را بر عهده می گیرد. فنی سبب اف��زایش ارزش ن��یروی ک��ار و ب��ارآوری ک��ار گ��ردد، ب��اال رفتن بارآوری می توان��د بخش��ی از ه��زینه ی آم��وزش و پ��رورش را جبران کند. اما من بر این عقی��ده ام ک��ه قس��مت اعظم آم��وزش و پرورش از این نوع نیست؛ آموزش و پرورش اکثرا از نوعی اس��ت که به هر حال نه به افزایش ارزش نیروی کار کمکی می کند و ن��هط ن��یروی ک��ار. وانگهی، ب��ه ب��اال رفتن ظ��رفیت تولی��د ارزش توس�� ام��روزه اک��ثر ک��ارگران کش��ورهای پیش رفته ی س��رمایه داری را���د تش���کیل می دهن���د؛ و از این رو قس���مت اعظم ک���ارگران نامول آم���وزش و پ���رورش خواه ن���اخواه ب���ه این ک���ارگران ک���ه ارزش

اضافی ای تولید نمی کنند، اختصاص می یابد. بنابر همه ی این دالیل، نظر من این اس��ت ک��ه ه��زینه ی آم��وزش و پرورش به افزایش سود سرمایه داران کمکی نمی کن��د، و بن��ابراین رشد این بخش به معنای کاهش سود آنان است؛ یعنی آن ک��ه ن��رخ سود افراد سرمایه دار را بیش تر از مقداری که در غیر این صورت

کاهش می یافت، تنزل می دهد. این استدالل در مورد بهداشت نیز صادق است. ب��ا این تف�اوت ک�ه بهداش��ت از هیچ راهی ق��ادر ب��ه ج��بران هزینه ه��ای ن��اظر ب��ر آن نیست. بهداشت صرفا هزینه ای ست بر گرده ی سرمایه. آن ج��ا ک��ه1- Employer

56

��د در می��ان باش��د، ه��زینه ی آن عملی ج��ز بهداش��ت ک��ارگران مول افزایش ارزش نیروی کار، آن هم بدون افزایش مق��دار ک��ل س��ود، انجام نمی دهد و به این ترتیب باعث تنزل ن��رخ س��ود می گ��ردد. در مورد کارگران نامولد، هزینه ی بهداشت س��بب ک��اهش مق��دار ک��ل س��ود می ش��ود بی آن ک��ه ارزش ن��یروی ک��ار را ب��اال ب��برد. در م��ورد پلیس، پرسنل اداری بخش دولتی و غ��یره، یع��نی کارکن��ان آش��کارا نامولد، باید گفت که هزینه ی مربوط به آن ها فقط و فقط از محل

کسر مقداری از کل سود سرمایه ی فردی تأمین می گردد. پس پولی که برای تأمین این هزینه ی روبه رش�د دول�تی م�ورد نی�از است، در واقع مبالغی اس��ت ک��ه بای��د از مق��دار رش��دیابنده ی ک��ل سود کسر گردد؛ در واقع این مبلغ می بایست از کل س��ودی کس��ر گردد که خ��ود هم اکن��ون دیگ��ر، ب��ه نس��بت ک��ل مق��دار س��رمایه ی

است. در نتیجه، هر ف�رد س��رمایه داری، خ�ود"ناکافی"پیش ریخته، را با نرخ سودی پایین تر از نرخ سود ع��ام، ک��ه هم اکن��ون در ح��ال

تنزل است، روبه رو می بیند. در رابطه ب��ا خ��دمات اجتم��اعی و در حقیقت قس��مت اعظم بخش دولتی، وضع بر همین منوال اس��ت. در این می��ان اس��تثنایی وج��ود دارد و آن صنایع ملی شده، یعنی صنایعی اس��ت ک��ه دولت اداره ی آن ه��ا را برعه��ده می گ��یرد و ب��ه این ت��رتیب تهیه ی درون داده��ای

ای مانند فوالد، برق، پست، گاز، و امثال این ها را با قیم�تی1پایه ای نازل تر برای طبقه ی سرمایه دار تأمین می کند. در اک��ثر کش��ورهای پیش رفته ی سرمایه داری، سرمایه داران قادر به تولی��د س��ودآور در این شاخه های تولید نیستند. از آن جا که دولت ق��ادر اس��ت ب��ا ن��رخ��ا ب��دون آن ک��ه س��ودی سودی پایین تر از نرخ سود متوسط � و یا حت ببرد� تولید کند، یا اداره ی این صنایع را بر عه��ده می گ��یرد و ی��ا ب��ه

. گفتن این ک��ه آی��ا دولت ب��ا ن��رخ س��ودی2آن ه��ا یاران��ه می پ��ردازد پایین تر از نرخ سود متوسط این کاالها را تولید می کند و ی��ا آن ک��ه اص��ال س��ودی نمی ب��رد، بس��یار مش��کل اس��ت. زی��را سیاس��ت های قیمت گذاری در این صنایع به نحوی است ک��ه محص��والت آن ه��ا در واقع خ��ود حکم یاران��ه و کم��ک خ��رجی را پی��دا بکن��د ک��ه دولت ب��ه طبقه ی س��رمایه دار، ب��ه ش��رکت های معظم مص��رف کننده ی این

محصوالت، می پردازد.

1- Basic Inputs2- Subsidize

57

آخ��رین س��ؤالی ک��ه در بررس��ی تض��ادهای ه��زینه ی دول��تی مط��رح می گردد این است ک�ه ب�ودجه ی بخش دول�تی از چ�ه محلی ت�أمین می گردد؟ بودجه ی دولت یا از محل وصول مالیات ت�أمین می ش��ود و یا از طریق کسری بودج��ه، ک��ه کس��ری بودج��ه خ��ود چ��یزی ج��ز وصول مالیات در آینده نیست، چ��را ک��ه دولت اگ��ر وامی می گ��یرد ]یع��نی اگ��ر در ب��ودجه اش کس��ری منظ��ور می کن��د،[ بای��د آن را بازپرداخت کند، و درآمد عمده ی دولت هم از محل وصول مالی��ات از مردم است. در اک��ثر کش��ورهای س��رمایه داری کس��ری بودج��ه، عمال مدام در حال افزایش است. واضح اس��ت ک��ه طبقه ی ک��ارگر مالیات می پردازد و بار آن بر دوش او نیز هست، ام��ا ص��حیح تر آن است که مالیات را به عنوان مبلغی که از سود طبقه ی سرمایه دار کس��ر می گ��ردد در نظ��ر گ��رفت. چنان چ��ه طبقه ی ک��ارگر س��طح زندگی خود راحفظ کند، یع��نی چنان چ��ه موف��ق ش��ود ب��ا مب��ارزه ی طبقاتی مزده��ای واقعی پس از کس��ر مالی��ات را در س��طح ث��ابتی حف��ظ نمای��د، و ی��ا اگ��ر مزده��ای واقعی پس از کس��ر مالی��ات ب��ا افزایش ب�ارآوری ک�ار ان�دکی ت�رقی کن�د، آن گ�اه مالی�ات در واق�ع

مقداری ست که از سود سرمایه داران کسر می گردد. ب���ه این ت���رتیب، ب���ه رغم این واقعیت ک���ه در اک���ثر کش���ورهای پیش رفته ی س��رمایه داری ب��ه هم راه ت��نزل ن��رخ س��ود ب��ار مالی��اتی شرکت ها به میزان قابل توجهی کاهش یافته است � و این به حدی

"اکومنیست"است که ، معتبرترین نشریه ی بورژوازی بریتانیا، دقیقا به این نکته اعتراف می کند که کاهش مالی��ات ش��رکت ها )مالی��ات بر سود صنایع( بیش از این فایده ای ندارد؛ چ��ه ب��ه هرح��ال م��یزان مالیاتی که شرکت ها می پرداختند به قدری پایین بود که کاهش باز هم بیش ت���ر آن حاص���لی نداشت ���� ام���ا س���رمایه داران هم چن���ان مجبوران��د ک��ه ب��ه طبقه ی ک��ارگر مزده��ای ب��االیی بپردازن��د؛ و این جنبه ی مالی��ات اس��ت ک��ه نقش حی��اتی دارد. این جاس��ت ک��ه نقش

سیاس��ت"مب��ارزه ی طبق��اتی اهمیت می یاب��د. زی��را اس��تفاده از )سیاس��تی" 1قراردادهای اجتم��اعی"، و یا"انجماد مزدها"، "درآمدها

که در حال حاضر در بریتانیا اعم��ال می ش��ود( معن��ایش این اس��ت با افزایش نرخ رشد تAورم، دولت می کوشAAد افAAزایشکه

1- Social Contracts ه��ر س��اله ب��ا1974-78قراردادی ک��ه دولت ح��زب ک��ارگری بریتانی��ا، در فاص��له ی س��ال های

اتحادیه های کارگری منعقد می نمود. بر طبق این قرارداد، در ط��ول س��ال مزده��ا ح��داکثر ب��ه میزانی که در هنگام عقد قرارداد تعیین می گردید قابل افزایش بود؛ و طبع��ا درص��د اف��زایش

مورد "توافق"، هم واره از نرخ رشد تورم پایین تر تعیین می شد. )م(

58

مالیAAات را بیش از پیش بAAر دوش طبقه ی کAAارگر قAAرار ؛ و ب��ه این ت��رتیب اس��ت ک��ه مالیات ه��ا از مح��ل م��زد طبقه یدهد

ک��ارگر ت��أمین خواه��د ش��د. این ام��ر وق��تی اتف��اق می افت��د ک��ه ب��ا آهنگی کن��دتر از آهن��گ رش��د ت��ورم1بخش��ودگی های مالی��اتی

در چنین حالتی است که تورم خود یAAکافزایش داده شود. بAAار مالیAAاتی بAAر دوش طبقه ی کAAارگر را پیAAدا می کنAAد. امروزه شاهد هس�تیم ک�ه در اک�ثر کش�ورهای س�رمایه داری س��هم طبقه ی کارگر در پ�رداخت ان�واع مالی�ات ب�ه مق�دار بس�یار زی�ادی افزایش یافته است. این ب��دان معناس��ت ک��ه تع��داد ک��ارگرانی ک��ه قبال مالیاتی نمی پرداخته ان��د و اکن��ون می پردازن��د، بیش از پیش در

آن چه نAAتیجه ی این پروسAAه را تعAAیینح��ال اف��زایش اس��ت. می کند مبارزه ی طبقاتی است.

آن چ�ه من در ص��حبت هایم س��عی ک��ردم نش��ان ب��دهم این ب��ود ک��ه چه گون��ه اف��زایش نقش دولت ش��رط الزمی اس��ت ب��رای آن ک��ه انباشت س��رمایه بتوان��د ادام��ه یاب��د. ام��ا خ��ود این اف��زایش نقش،

سیاس��ت های"باعث تش��دید گ��رایش ن��زولی ن��رخ س��ود می ش��ود. ، یع��نی این واقعیت ک��ه س��هم ب��زرگی از ارزش"اش��تغال کامل

اضافی در حال رش��د بای��د ب��ه بخش دول��تی اختص��اص یاب��د، ب��دین معناست که نرخ سود فرد سرمایه دار سریع تر از زمانی ک��ه چ��نین

اما نAAرخ سAAود نAAه بAAهسهمی نصیب دولت نمی گردد تنزل یابد. خاطر رشAAد هAAزینه ی دولAAتی، بل کAAه بAAه دلیAAل تضAAادهای درونی خود پروسAAه ی انباشAAت سAرمایه اسAAت کAAه تAنزل

تالش های عملی ب��رای ح�ل این تض�ادها، به عب��ارت دیگ��رمی کند. تالش ه��ای عملی ب��رای بق��ای انباش��ت س��رمایه در ش��رایطی ک��ه امکان آن � با توجه به شرایط عینی و بالفعل پروسه ی تولید � وجود ندارد، فی الواقع مسأله را وخیم تر و گرایش ن��زولی ن��رخ س��ود را

شدیدتر می کند. بحث من این بود ک��ه ب��ا اف��زایش ب��ارآوری ک��ار، ی��ک مق��دار معین سرمایه، کارگران کم تر و کم تری را به خدمت می گیرد. در نتیج��ه، چنان چ��ه دولت مداخل��ه نکن��د، اف��زایش ب��ارآوری س��بب اف��زایش بی کاری خواهد شد. یعنی آن که سرمایه ی خصوص��ی، ب��ا توج��ه ب��ه

ک��افی"اش��تغال کامل"نرخ های نزولی سود، آن قدر که برای حفظ باشد سرمایه گذاری را افزایش نخواهد داد. رشد هزینه ی دول��تی و

همان طور ک��ه بیش ت��ر نش��ان دادم،"سیاست حفظ اشتغال کامل"1- Taxation Allowances

59

به تض��ادهای این پروس��ه ح�دت می بخش�د. رش�د ه�زینه ی دول�تی، افزایش بارآوری را برای فرد سرمایه داری که بخواه��د س��ودش را ب���اال ب���برد بیش از پیش حی���اتی می س���ازد، ب���ه طوری ک���ه دولت

را"اش��تغال کامل"سرمایه داری در هر مرحله ب��رای آن ک��ه بتوان��د حفظ کند مجبور خواهد بود هزینه های خود را افزایش دهد. باز هم��ف س��ر باالس��ت و ب��اعث می بی��نیم ک��ه قض��یه هم��ان قض��یه ی ت

خود� هزیمتی می شود! مرحله ای فرا می رسد که در آن رشد ه��زینه ی دول��تی دیگ��ر ب��رای

انباش��ت س��رمایه در بخش خصوص��ی کف��ایت1جبران رکود نس��بی نمی کند. یعنی به رغم این واقعیت که بخش دولتی رشدی سریع تر از رشد کلی تولی��د دارد، این رش��د ب��از هم ب��رای ج��بران اف��زایش بی کاری در بخش خصوصی کافی نیست. تورم و بی کاری پابه پ��ای هم اف��زایش می یابن��د، و گس��ترش اعتب��ارات و اف��زایش ه��زینه ی

دولتی صرفا به بیش تر شدن تورم می انجامد و بس. به عبارت دیگر، به مرحله ای رسیده ایم که حتا افزایش اعتب��ارات و ه���زینه ی دول���تی هم، دیگ���ر این امک���ان را نمی ده���د ک���ه س���ود سرمایه داران افزایش الزم جهت ادامه ی س��رمایه گذاری را داش��ته باشد. سرمایه داری در تمام طول دوره ی پس از جنگ دقیقا به این علت جان سالم به دربرده که ش��رایط ادامه ی انباش��ت س��رمایه را خ��ود ف��راهم آورده و ب��ه س��رمایه دارن فرص��ت بس��ط و گس��ترش تولی���د را داده اس���ت، در حالی ک���ه ش���رایط واقعی و بالفع���ل سودآوری، در واقع ظرفیت چنین گسترشی را نداشته اس��ت. ام��ا فق��دان چ��نین ظرفی��تی خ��ود را ن��ه ب��ه ش��کل ت��نزل آنی تولی��د ی��ا افزایش بی ک��اری، بل ک�ه ب�ه ش��کل اف�زایش هزینه ه�ای تولی�د، ب�ه شکل افزایش تورم، ظاهر ساخته است. هر مرحله از تالش برای گریز از بحران، به معنای تزریق اعتبارات بیش تر به درون اقتص��اد و گسترش بیش از پیش بخش دولتی بوده، و س��رمایه داران ب��رای حف���ظ س���ود خ���ود، ناچ���ار قیمت ه���ا را بیش از پیش اف���زایش

می داده اند. در نتیجه، آهنگ رشد تورم، آهسته ولی پیوسته شتاب گرفت��ه و ب��ه حدی رسیده که در این اواخر نرخ ت��ورم در ه��ر دو س��ال دو براب��ر شده است. بله، اکن��ون در چ��نین ش��رایطی هس��تیم. آن چ��ه اتف��اق افتاده نشان می دهد که اکنون دیگر هیچ گونه رشد ه��زینه ی دول��تی یا گسترش اعتبارات ب��اعث اف��زایش تولی��د، یع��نی اف��زایش تولی��د1- Relative Stagnation

60

سودآور، نخواه��د ش��د. و بن��ابراین ب��رای ح��ل بح��ران تنه��ا ی��ک راه وجود دارد: تثبیت مجدد شرایط الزم برای دست یابی ب��ه ی��ک ن��رخ

سود باالتر. این شرایط، دو دسته اند و عبارت اند از: اول، بی کاری وسیع به منظور کشاندن و تنزل مزدها به

و این یع��نی نفیسAAطحی پAAایین تر از ارزش نAAیروی کAAار؛ هم��ان ش��رایطی ک��ه دولت س��رمایه داری خ��ود به عن��وان وجهی از

ایج��اد نم��وده اس��ت؛ این یع��نی اف��زایش"سیاست اش��تغال کامل" بی ک��اری در س��طحی وس��یع؛ این یع��نی ت��نزل س��طح مزده��ا ب��ه س��طحی بس��یار پ��ایین تر از ارزش ن��یروی ک��ار؛ این یع��نی آن ک��ه طبقه ی ک��ارگر، به عن��وان ی��ک طبق��ه ب��ا ت��نزل ش��دیدی در س��طح

زندگی اش روبه روست. دوم آن کAAه سAAرمایه بایAAد بAAه کلی و از اسAAاس بازسAAازی

. یعنی سرمایه های با کارآیی کم تر باید به معنای واقعی کلمهشود نابود شوند، از بازار بیرون روند؛ باید دور جدیدی از ترکم و تمرکز

سرمایه به طور جدی صورت پذیرد. این مسأله ای ملی نیست، مسأله ای جهانی اس�ت. مسأله ای س��ت که بازتاب آن را در باال گ��رفتن مج��دد رقابت ه��ای امپریالیس��تی در سطح جه��ان مش��اهده می ک��نیم. اکن��ون ت��راکم س��رمایه ب��ه ج��ایی رسیده اس��ت ک��ه دیگ��ر ص��حبت از بنگاه ه��ای ک��وچکی ک��ه در ی��ک کشور سرمایه داری خاص در هم ادغ��ام ش��وند نیس��ت، ص��حبت از تراکم سرمایه های عظیمی اس��ت ک��ه عمال قلم��رو جه��انی دارن��د. اکن��ون در ش��رایطی ب��ه س��ر می ب��ریم ک��ه در تص��ویر آن می ت��وان گفت: وجوه اشتراکش با اوضاع جه��ان پیش از ش��روع جن��گ اول، ب��ه م��راتب بیش از وج��وه اش��تراکش ب��ا دوره ی پس از جن��گ دوم

.1است در واقع در آستانه ی ورود به ش��رایط و دورانی هس��تیم ک��ه در آن، کش��ورها ن��اگزیر بای��د بکوش��ند طبقه ی ک��ارگر خ��ود را ب��ه قب��ول

- نویسنده در خصوص بازگشت به شرایط پیش از جن��گ جه��انی اول ص��ادق اس��ت ��� پس از1 این خ��ود را( بیش تر ���، و Protectionismکش وقوس های سوسیال دموکراتیک و حم��ایت گرایی )

در چ��رخش از "فوردیس��م" ب��ه "نئولیبرالیس��م" و ن��یز از سیاس��ت "ج��ای گزینی واردات" ب��ه "توسعه ی صادرات" و گفتمان "جهانی ش��دن" نش��ان می ده��د. لیکن احتم��ال وق��وع جنگ ه��ای جهانی، که در خطوط بعد نویسنده از آن سخن می راند، امری س��ت ک��ه در پای��ان این دوره ی "رونق مالی" و بروز "فرآیند افول بلوک هژمونیک" رخ می دهد و ن��ه در آغ��از چ��نین دوره ای. در واقع بصیرت اصلی در این نهفته است که پرهیب جنگ ها و نزاع های جهانی، چیزی ست که قرار است از این به بعد خود را بیش ت��ر نش��ان ده��د. نقیض دی��الکتیکی این نزاع ه��ای جه��انی هژمونیک، عصر انقالبی است. از دل سقوط هژمون بریتانیا، عصر انقالبی ای با ص��ور انقالب کبیر اکتبر آغاز گشت، از دل سقوط هژمون ایاالت متحده ی آمریکا، چه زاده خواهد شد؟ م��ا

کارگزاران پرولتری چنین عصری خواهیم بود.

61

جنگ هایی از نوع جنگ های گذشته وادار سازند. بله، مسأله ی جن��گ بین دول امروز بار دیگر مطرح اس��ت. زی��را تنه��ا راه ح��ل طبقه ی سرمایه دار برای آن که بتواند سودی را که برای احیای نرخ سودش الزم اس��ت ب��ه چن��گ آورد، راهی اس��ت ک��ه ب��ه تغی��یر و تح��ول در تناسب قوای سرمایه ها در سطح جه��ان بی انجام��د. و این هم، من فکر می کنم، یعنی گرایش به طرف حمایت از اقتصاد ملی، کنترل واردات، و در صورت ادامه ی وض��ع، گ��رایش ب��ه ط��رف اب��راز این تخاصمات در قالب جنگی دیگر. این مبالغه و اغراق نیست. ک��افی

را درب��اره ی مس��أله ی خاورمیان��ه ب��ه1است سخنان آقای کیسینجر یاد آوریم، آن جا که امپریالیست ها عمال صحبت از اعزام ارتش های امپریالیس��تی، به خص��وص ارتش آمریک��ا، »ب��رای رس��یدگی ب��ه این مشکل افزایش قیمت های نفت«، به بهترین طریقی ک��ه خ��ود این نیروه��ا ص��الح بدانن��د، کردن��د. مس��أله ی حم��ایت از اقتص��اد ملی و کنترل واردات، در مطبوع��ات، و در واق��ع در خ��ود جنبش ک��ارگری

نیز، روز به روز عمده تر و برجسته تر می شود. به این ترتیب، با در نظر گرفتن آهنگ تنزل ن��رخ س��ود، ب��ا در نظ��ر گرفتن این واقعیت که دولت در نقش معمول و مرسوم خود دیگر قادر نیس��ت انباش��ت س��ودآور س��رمایه را رش��د ده��د، ب��ا در نظ��ر گرفتن این واقعیت که اکنون سیاست های اعتباری ق�ادر ب��ه ایف��ای نقشی که در گذشته از عهده شان بر می آمد نیستند، یعنی شرایط

شاهد بازگشت به شرایطآن فراهم نیست، می توان گفت کهبحران کالسیک سرمایه داری هستیم.

و این چنین است که امروز ناظر حمل��ه ب��ه رش��د ه��زینه ی دول��تی هستیم؛ همان رشد هزینه ی دولتی که ب��ه کم��ک آن ابق��ای ش��رایط انباش�ت س��رمایه طی دوران پس از جن�گ ممکن گردی�د. ه�زینه ی دولتی، و باالخص ک��ارگرانی ک��ه در این بخش ک��ار می کنن��د، م��ورد حمله قرار می گیرند. طبقه ی سرمایه دار فریاد بر می آورد ک��ه این

هزینه ها باید کاهش یابد.

1- Henry Kissinger (1923- ) استراتژیس��ت، تئوریس��ین و سیاس��ت مدار آلمانی االص��ل آمریک��ایی. وی دوره ای وزی��ر ام��ور خارجه ی ایاالت متحده ی آمریکا بود و پروژه ی نزدیکی چین و آمریک��ا، در همین دوره رخ داد. پس از آن نیز کیسینجر از مشاوران ارشد دولت های مختلف آمریکا بوده است و نظرگاه های او بر تصمیمات این دولت ه��ا بس��یار نف�وذ داش��ته اس��ت. ب��ه ط�ور مث��ال تحلی��ل مت��أخرش از خاورمیانه و نظرش مبنی بر این که جمهوری اسالمی ایران خطری س��ت بزرگ ت��ر از داعش و یک امپراطوری ایرانی � شیعی در صورت شکست داعش و تروریست ها در منطقه برپاخواه��د شد، یکی از کارپایه های سیاست خارجی دولت ترامپ در منطقه است. از وی کتب چندی در

ایران ترجمه شده است که خواندن آن ها مزید فواید بسیار خواهد بود.

62

از س��وی دیگ��ر، ک��ارگران کلیه ی بخش ه��ا م��ورد حمل��ه ق��رار می گیرند؛ به این معنا که طبقه ی سرمایه دار می گوید مزده��ا بیش از حد باالست. در واقع آن چ��ه ش��اهدش هس��تیم تالش��ی اس��ت در جهت بازسازی سرمایه و به منظور دست یابی به سطح باالتری از سودآوری. و این پروسه ای است که باید خود را به شکل عمیق ت��ر شدن روز افزون بح��ران ظ��اهر س��ازد. چ��را ک��ه ه��ر افزایش��ی در هزینه ی دولتی، هر سیاستی در جهت کاهش تورم اقتصاد جه��انی، نرخ تورم را افزایش خواهد داد. نرخ ت��ورم چن��ان ابع��ادی ب��ه خ��ود

را مورد تهدید قرار می ده��د؛"ثبات اجتماعی"گرفته که فی نفسه و به این ترتیب ضرورت وجودی رشد هزینه ی دول��تی اکن��ون دیگ��ر یک سره به آخر رس��یده اس��ت. هم��ان راهی ک��ه دقیق��ا ب��ه منظ��ور

در پیش گرفته شد، اکنون، با تب��دیل ش��دن"ثبات اجتماعی"تأمین را"ثب��ات اجتم��اعی"به ضد خود، به نتایجی منتهی ش��ده ک��ه خ��ود

تهدید می کند. یا باید نرخ ت��ورم را پ��ایین آورد و ه��زینه ی دول��تی را ک��اهش داد، ک��ه این یع��نی رش��د ش��دید مج��دد بی ک��اری ب��ه هم راه ک��اهش خ��دمات اجتم��اعی و تم��ام ع��واقب دردن��اک آن؛ و ی��ا بای��د اش��تغال و الج��رم س��طوحی از ه��زینه ی دول��تی را ک��ه ب��رای این منظور کفایت می کند حفظ نمود، راه حلی که به تمام آن موان��ع و مشکالت تأمین پولی برای صنایع سرمایه داری و هزینه ی دولتی بر خواهد خورد � موانعی که اکنون چند س��الی اس��ت ب��ر س��ر راه ان��د.

. 1سرمایه به بن بست رسیده است

از قرار م��اوقع، س��رمایه داری غ��ربی آن راه ابت��دایی را برگزی��د و در ی��ک ب��ازآرایی کالن و- 1 ساختاری به وضعیتی ره نمون شد که امروزه تحت نام "نئولیبرالیس��م" می شناس��یمش. خ��ود این جهان نئولیبرالی پس از دچار شدن اطراف و اکن��افش )آس��یای جن��وب ش��رقی، روس��یه، مکزیک، برزیل و ...( به انواع بحران های بدهی و مالی و وام های سمی و ...، ب��االخره پس از

(،2001یک پیش درآمد بحرانی "ترکیدن حباب اقتصاد دات کام" در ابتدای ق��رن بیس��ت ویکم ) مش��هور ش��ده اس��ت، ف��رود آم��د. روایت و تب��یین این2008در آن چه دیگر ب��ه بح��ران س��ال

بحران به همان صورت کالسیکی که یفه در این کتاب و یا کسی چون راب��رت برن��ر در کت��اب « ب��دان1950-1998»بح��ران در اقتص��اد جه��انی، گزارش��ی وی��ژه درب��اره ی اقتص��اد جه��ان

پرداخته، میسور نیست. چرا که به ص��ورت ب��ارزی آغازگاه ه��ا و مس��یر ح��رکتش و تبع��اتش و لیکن یک داللت بAAزرگ کمونیسAAتی دارد و آننحوه ی مواجهه ب��ا آن دیگرگ��ون اس��ت.

این که به صورت پس کنش گرانه نشان می دهد که خAAود زرق و بAAرق نئولیAAبرالی دیوی��دچیزی نبوده به جز تعویق همان بحران ماقبل، بAAه مAAنزله ی یAAک راه حAAل.

مک نالی در مقاله ی »زمان حال به عنوان تاریخ: تأمالتی درباره ی سرمایه داری هزاره« چ��نین می گوید: »در عین حال که یک بحران، اغلب خود را در وهله ی اول به شکل فروپاشی م��الی نشان می ده��د، این وض��ع عم��دتا بی��ان بی ثباتی ه��ایی اس��ت ک��ه در ح��وزه ی تولی��د و انباش��ت س��رمایه ایج��اد ش��ده اند. ل��ذا خودمخت��اری س��رمایه ی م��الی عم��دتا همین اس��ت: ظ��اهری.« )سرمایه داری در پایان هزاره، یک بررسی جهانی، خلیل رس��تم خانی، نش��ر دیگ��ر، چ��اپ اول،

(269، ص 1381

63

دیوید یفه

1976فوریه

یادداشت ها

1. Marx and Modern Economics ed. David Horowitz, MacGibbon and Kee 1968.

2. for a discussion of this and what follows see Peter Howell 'Once again on Productive andUnproductive Labour' in Revolutionary Communist 3/4, Nov. 1975 pp46 ff.

3. New Statesman April 1975 p502

4. See Michael Kidron, Western Capitalism Since the War, Penguin 1970, and T. Cliff, 'Perspectives of the Permanent War Economy', Socialist Review 1957. For a critique of the underconsumptionist position see D. Yaffe 'The Marxian theory of crisis, capital and the state' in Economy and Society Vol.2 No.2 May l973, also P. Howell op cit for a refutation of Kidron's standpoint.

5. See Glyn and Sutcliffe, British Capitalism, Workers and the Profits Squeeze, Penguin 1972 and Glyn 'Notes on the Profits Squeeze' in the Bulletin of the Conference of Socialist Economists Feb 1975 Vol.IV

64

No.1. For a critique see Paul Bullock and David Yaffe, 'Inflation, the Crisis and the Post-War Boom' in Revolutionary Communist 3/4, Nov. 1975 pp5-46.6. For a full discussion of this see ibid pp13-22 and David Yaffe 'The marxian theory...' op cit pp193-207.

7. See Bullock and Yaffe op cit pp37-40 for the relevant statistics and discussion.

8. See ibid for a full discussion of the role of the state, pp31-35.

65

ضمیمه

خالصه ای درباره ی نظریه یمارکسیستی بحران

گرایش نزولی نرخ سود و نظریه ی بحران

س��رمایه اس��ت ک��ه در1در ش��یوه ی تولی��د س��رمایه داری این ذات پروسه ی خود��� گسترانی اش، مبن��ایی هردم رش��دیابنده ب��رای چ��نین

[ در1 ]پرولتاریاست.گسترشی به وجود آورد، مبنایی که هم���ان عین حال سرمایه داری در پی آن است که ب��ارآوری ک��ار اجتم��اعی را افزایش دهد، یعنی مدام می کوش��د مق�دار بیش ت�ری از وس��ایل تولید را به هم راه مقدار کم تری نیروی کار به ح��رکت درآورد. ب��ه

1- Inherent

66

ارتشاین ترتیب، حاصل پروسه ی خود� گستری س��رمایه، تش��کیل"" است. 1 ذخیره ی صنعتی

همان عللی که موجب رشد قدرت گسترش یابندگی سرمایه می گردد، نیروی کاری که در اختیار آن قرار می گ��یرد را ن��یز رش��د می ده��د. بن��ابراین، مق��دار ارتش ذخ��یره ص��نعتی ب��ه

[2نسبت قدرت بالقوه ی ثروت، فزونی می یابد. ] می نامد2قانون عام و مطلق انباشت سرمایه داریمارکس این را

و می گوید ک��ه مانن��د تم��ام ق��وانین دیگ��ر، عمل ک��رد آن تحت ت��أثیربسیاری عوامل و شرایط، تغییراتی می یابد.

تولی��د س��رمایه داری، یع��نی3این قانون، بیان عام سرش��ت متض��اد بی��ان ع��ام ]پروس��ه ی[ اف��زایش ب��ارآوری اجتم��اعی ک��ار تحت

در"ارتش ذخیره" 4"سلطه ی سرمایه" می باشد. بزرگی و کوچکی رابطه با نرخ انباشت سرمایه تغییر می کن��د. در دوره ه��ای رک��ود وط، ب��ار آن ب��ر دوش ت��وده ی ش��اغل ق��رار دوره ه��ای رون��ق متوس�� می گیرد و در دوره های گسترش س��ریع ]انباش��ت[، ک��ه در آن این ارتش حکم منبع ذخیره ی نیروی کار را پی��دا می کن��د، ب�ر "ظه�ور و

[3 نیروی کار مهار می زند . ]"5توقعات بروز و ی تولید سرمایه داری، یع��نی پروس��ه انباش��ت و اف��زایشما پروسه

بارآوری اجتماعی کار را تا این جا از طریق تحلی��ل "ذات نادی��ده و " آن مورد بررسی ق��رار داده ایم. بررس��ی چه گ��ونه گی6ناشناخته ی

ارزش اضافی و نرخ ارزش اضافی در اشکال س��ود و ن��رخ7تجلیسود، قدم بعدی ما در تحلیل این پروسه خواهد بود .

به این ترتیب، با وجود آن که نرخ سود و نرخ ارزش اض��افیمتفاوت اند عددی لحاظ و� از اضافی ارزش در صورتی که

سود در واقع یک چیز و از لحاظ عددی مساوی اند� مع��ذلک، ، ش��کلی ک��هسAود شAکل مبAAدل ارزش اضAAافی است

درآن منشأ و س��روجود س��ود اس��تتار ش��ده و از می��ان رفت��ه است. در واقع سود شکلی است که ارزش اض��افی خ��ود را در آن جلوه گر می سازد، شکلی که باید به وس��یله ی تحلی��ل

[4کنار زده شود تا ارزش اضافی نمایان گردد. ]1- Industrial Reserve Army2- Absolute General Law of Capitalist Accumulation3- Contradictionary Nature4- Size5- Presentation6- Invisible and Unknown Essence7- Appearance

67

ق��انون ع��ام انباش��ت س��رمایه داری، ت��ا آن ج��ا ک��ه ب��ه س��رمایه و سرمایه دار مربوط اس��ت، خ��ود را در ش��کل گ��رایش ن��زولی ن��رخ سود ظاهر می سازد. این رابطه ای مکانیکی ی��ا ریاض��یاتی نیس��ت،��ه ت��ا آن ج��ا بل که بروز سرشت متضاد پروسه ی انباشت است، البت

که به سرمایه مربوط می گردد. در نظام سرمایه داری، رشد بارآوری اجتماعی کار به ت��نزل ارزش کاالها نسبت به ارزش مصرفی آ ن ها منجر می شود )بدین معنا که زمان کار کم تری صرف تولیدشان می شود( و ب��ه هم راه آن حجم ارزش � مصرف های تولید شده افزایش می یاب��د. ب��ه این ت��رتیب، از آن جا که ارزش نهفته در هر کاال کاهش می یابد، قیمت آن نیز بای��د

ک��ه ب��ا این پدی��دهب��اال رفتن ت��رکیب ارگانی��ک س��رمایهکاهش یابد. مالزمه دارد، بدان معناست که به لحاظ مادی، مقدار وسایل تولید سریع تر از ]تعداد[ کارگران اف��زایش می یاب��د و ب��ه لح��اظ ارزش��ی��ر رش��د می کن��د. ب��ه س��رمایه ی ث��ابت س��ریع تر از س��رمایه ی متغی

ترکیب ارزشAAیهرح��ال ب��ه خ��اطر رش��دیابندگی ب��ارآوری ک��ار، ب��اال می رود.2ترکیب فنی سرمایه با آهنگی کندتر از 1سرمایه

زم��ان" ب��ه "3زمان کار اض��افه"چنان چه نرخ استثمار، یعنی نسبت ب��اال رفتن ت��رکیب ارگانی��ک س��رمایه ب��ه، ثابت می ماند، "4کار الزم

ارزش اضAAافی را. چرا که پایین آمدن نرخ سود منجر می گردید نAAرخدر ح��الی کهتنها بخش متغیر سرمایه تولید می کنAAد،

سود نسبت به کAAل مقAAادیر سAAرمایه گذاری شAAده، یعAAنی نسبت بAAه مجمAAوع سAAرمایه ی ثAAابت و سAAرمایه ی متغیAAیر

در وصف اهمیت این گرایش درونی مارکسمحاسبه می گردد.و ذاتی نرخ سود به تنزل، چنین می گوید:

مهم ت��رین ق��انون اقتصاد��� سیاسی جدی��د، و مهم ت��رین آن ه��ا ب��رای درک پیچی��ده ترین رواب��ط. از دی��دگاه ت��اریخی، این

[5مهم ترین قانون است. ]1- the Value-Composition of Capital

نسبت سرمایه ی ثابت یا ارزش وسایل تولید به سرمایه ی متغیر یا ارزش نیروی کار. )م(2- the Technical-Composition of Capital

کار الزم برای به کارمقدار وسایل تولید به کار گرفته شده از یک سو و مقدار»نسبت بین (554گرفتن آن ]وسایل تولید[، از سوی دیگر.« )سرمایه، جل��د اول، ت��رجمه ی فارس��ی، ص

{ )م(659}تأکیدها از مترجم است، در ترجمه ی حسن مرتضوی، می شود ص »بین این دو، رابطه ی متقاب��ل ن�زدیکی وج��ود دارد. ب��ه منظ�ور بی�ان این رابط��ه، من ت�رکیب ارزشی سرمایه را، تا آن جا که به وسیله ی ترکیب فنی ]آن[ تعیین می گ��ردد و تغی��یرات آن را

منعکس می کند، ترکیب ارگانیک سرمایه می نامم.« )مارکس، همان کتاب، همان جا( )م(3- Surplus Labour-Time4- Necessary Labour-Time

68

این قانون اما در شکل مطلق خود ظ��اهر نمی گ��ردد، زی��را ب��ا ب��اال رفتن ترکیب ارگانیک سرمایه، که بیان گر رشد بارآوری است، نرخ ارزش اضافی )یا نرخ استثمار( ثابت نخواهد ماند، بل ک��ه اف��زایش

که ارزشمقدار محصولیمی یابد. چرا که با رشد بارآوری، ارزش معادل زمان کار الزم را تشکیل می ده��د پ��ایین می آی��د، چ��یزی ک��ه

نتیجه اش باالرفتن "ارزش اضافی نسبی" است. گ�رایش ن��زولی ن��رخ س��ود ب��ا گ��رایش ص��عودی ن��رخ ارزش اضافی، و بنابراین با گرایش صعودی ن��رخ اس��تثمار ک��ار، در رابطه ی تنگ��اتنگی ق��رار دارد ... اف��زایش ارزش اض��افی و تنزل نرخ سود، هر دو چیزی جز اشکال بروز رشد ب��ارآوری

[6کار تحت نظام سرمایه داری نیستند. ] مع هAAذا گAAرایش صAAعودی نAAرخ ارزش اضAAافی کAAه ذات پروسه ی انباشت است، قادر به جلوگAAیری از تAAنزل نAAرخ

سود نیست. جبران کاهش تعداد کارگران از طریق افزودن ب��ر اس��تثمار، دارای حدود معین و غیر قاب��ل عب��وری اس��ت. ب��ه این دلی��ل افزایش استثمار ممکن اس��ت بتوان��د ب��ر ک��اهش ن��رخ س��ود

[7مهار زند، اما قادر نیست به کلی از آن جلوگیری کند. ] تولی���د می کن���د، و امکان���ات و"1ک���ار زن���ده"ارزش اض���افی را

محدودیت های فیزیکی و اجتماعی مرب��وط ب��ه آن ب��ر تولی��د ارزش:2اضافی اثر می گذارد

1- Living Labour به دلیل اهمیتی که نقل ق��ول زی��ر در درک کلی مط��الب دارد، ابت��دای آن ر ن�یزدر این ج��ا-� 2

می آوریم: )م( در رابطه با نیروی ک��ار م��ورد اس�تفاده، رش�د ب��ارآوری خ�ود را ب��ه دو ش�کل ظ��اهر می سازد: اوال، در افزایش کار اضافه، یا کاهش زمان الزم برای بازتولید نیروی کار. ثانیا، در کاهش مقدار نیروی کار )تعداد کارگران( که به ط�ور کلی ب��رای ب�ه ح��رکت

در آوردن یک مقدار ثابت سرمایه به خدمت گرفته می شود. این دو ح��رکت ن��ه تنه��ا ب��ا هم هم راه هس��تند بل ک��ه متق��ابال از هم اث��ر می گیرن��د و پدیده هایی هستند که یک قانون معین را بیان می دارند. با این حال، تأثیرشان بر ن��رخ سود در دو جهت مخالف است. مقدار ک��ل س��ود براب��ر اس��ت ب��ا مق��دار ک��ل ارزش

، یعنی ارزش اض�افی تقس�یم ب�ر ک�ل س�رمایه یs/cاضافی، در حالی که نرخ سود =پیش ریخته.

ولی ارزش اضافی، مقدار کل آن، اوال به وسیله ی نرخ آن تع�یین می گ�ردد، ثانی�ا ب�ه وس�یله ی مق�دار ک�اری ک�ه در ی�ک زم�ان و ب��ا این ن��رخ اس�تثمار ب�ه خ�دمت گرفت��ه می شود، که در تحلیل نهایی مانند آن است که بگوییم بوسیله مقدار ک��ل س��رمایه ی متغیر. یکی از این دو عامل یعنی نرخ ارزش اضافی افزایش می یابد و دیگری یع��نی

تعداد کارگران )به طور مطلق یا نسبی(کاهش می یابد.

69

رشد نیروهای مولده، تا آن جا که بخش پرداخت ش��ده ی ک��ار به خدمت گرفته شده را ک��اهش می ده��د، ارزش اض��افی را افزایش می دهد. اما تا آن جا که تعداد ک��ل ک��ارگرانی را ک��ه یک مقدار ثابت سرمایه به خدمت می گیرد ک��اهش می ده��د، فاکتور ]عامل[ عددی را که نرخ سود می بای��د در آن ض��رب

. 1شود تا مقدار کل سود به دست آید، تنزل می دهد ساعت کار می کنند، حتا اگ��ر12دو کارگر که هر یک روزانه

قادر باشند تنها با هوا زنده بمانند و بن��ابراین مجب��ور نباش��ند کارگر ک��ه24برای خودشان نیز کار کنند، نمی توانند معادل

س��اعت ک��ار می کنن��د ارزش اض��افی تولی��د2هر ی��ک فق��ط [8کنند. ]

24هر چند که دراستدالل فوق مشخص نیست زمان کار اض��افه ی کارگر مزبور چه قدر است، ام��ا نکت��ه روش��ن اس��ت: در ح��الی ک��ه وسایل تولید برای هر کارگر به کار گرفته ش��ده، از لح��اظ تئوری�ک حد متن��اهی ن��دارد، مق��دار ارزش اض��افی ای ک��ه ه��ر ک��ارگر تولی��د

این حAAد،می کند حد معینی دارد که از آن فرات��ر نمی ت��وان رفت. به عالوه، ب��ا توس��عه ی س��رمایه داری، اسAAت.2همAAان روزAAA کار

، بیش از"ب�ارآوری" از طری�ق ب�اال ب�ردن "زم�ان ک�ار الزم"کاهش پیش با اشکال روبه رو می گردد.

ط س��رمایه تص��احب ه��ر چ��ه ارزش اض��افی ای ک��ه توس�� ، ب��ه علت زی��اد ش��دن ب��ارآوری بزرگ ت��ر باش��د...3می ش��ود

به عب��ارت دیگ��ر ه��ر چ��ه آن کس��ری از روز��� کار ک��ه مع��ادل ]بازتولید نیروی کار[ گارگر را تشکیل می دهد و بی��ان گر ک��ار الزم اس��ت ک��وچک تر باش��د، آن مق��دار اف��زایش در ارزش اضافی، که از راه افزایش بارآوری نصیب سرمایه می گردد، کم تر خواهد بود. به این ترتیب، ه�ر چ�ه س��رمایه هم اکن��ون رشدیافته تر باشد، برای آن که گسترش یابد، � به عبارت دیگ��ر

ک��ه ب��ر ارزش اض��افی بی افزاید��� و ت��ازه آن هم ب��هب��رای آن نسبت کم تری ، باید نیروی تولید را به نح��و مهیب ت��ری رش��د دهد. چرا که نس��بت موج��ود بین آن بخش از روز ]ک��ار[ ک��ه

اس��ت، و تم��امی روز��� کار، هم واره م��انع"ک��ار الزم"بیان گر

در نقل و قول فوق، منظور از "... فاکتور ]عامل[ عددی ...ک��ه ن��رخ س��ود می بای��د در آن-�� 1ضرب شود تا مقدار کل سود به دست آید"، همان تعداد کارگران است. )م(

2- Working-Day3- Apprpriate

70

راهش خواهد بود. سرمایه تنه��ا می توان��د در چه��ارچوب این[9حدود حرکت کند. ]

اختص��اص دارد هم"ک��ار الزم"هر چه آن کسری از روز� کار که ب��ه بیش ت��ر باش��د،"ک��ار اض��افه"اکنون کوچک تر باشد، یع��نی ه��ر چ��ه

اف��زایش مق��دار ک��ل ارزش اض��افی از طری��ق اف��زایش ب��ارآوری، مشکل تر خواهد بود. بنابراین، هر چه نرخ استثمار هم اکنون باالتر باشد )یعنی ه��ر چ��ه زم��ان الزم ب��رای بازتولی��د ارزش ن��یروی ک��ار کوتاه تر باشد(، برای آن که بتوانیم مق��دار ک��ل س��ود را ب��ه م��یزانی کافی برای مهار ت��نزل ن��رخ س��ود اف��زایش دهیم، الزم اس��ت ن��رخ استثمار را به نسبت بزرگ تری افزایش دهیم. گرایش نرخ سود به

ن��رخ"تنزل بیان گر آن است که با پیش رفت سرمایه داری، افزایش ، به میزانی که جواب گوی نیازه�ای خود�� گستری س�رمایه"استثمار

باشد، بیش از پیش مشکل می گردد. پروسAAه ی انباشAAت، بAAا بAAاالتر رفتن تAAرکیب ارگانیAAک سرمایه، یعنی با افزایش بارآوری کAAار و کAAاهش نسAAبی )در عین افزایش مطلق( مقAAدار کAAار بAAه خAAدمت گرفتAAه شده، هم راه است. این ها خود را در گرایش نزولی نAAرخ سود متجلی می سAAازند، بAAا وجAAود آن کAAه در همAAان حAAال مقAAدار مطلAAق سAAود یAAا مقAAدار مطلAAق ارزش اضAAافی

افزایش می یابد و نرخ استثمار باال می رود. بنابراین، با پیش رفت پروسه ی تولید و انباش��ت، مق��دار ک��ار

ق��رار1اض��افه ای ک��ه در دس��ت رس س��رمایه ی اجتم��اعی می گیرد و مقدار کار اضافه ای که به تملک آن درآی��د ��� و در نتیجه مقدار مطلق سودی که به تصاحب آن درمی آید ��� بای��د افزایش یابد. ولی همان قوانین تولی��د و انباش��ت، ب��ه هم راه حجم س��رمایه ی ث��ابت، ارزش س��رمایه ی ث��ابت را ن��یز ب��ه ص��ورت تص��اعدی اف��زایش داده و آن را س��ریع تر از ارزش��ر س��رمایه ب��اال می برن��د ... ب��دین ترتیب، ق��وانین بخش متغی واحد موجب افزایش مقدار مطلق س�ود و ت�نزل ن�رخ س�ود

[10سرمایه ی اجتماعی می گردند. ] تا زمانی که انباشت س��رمایه، مق��دار ک��ل س��ود را ب��ه م��یزان الزم برای جبران تنزل نرخ آن افزایش می ده��د اوض��اع ب��ر وف��ق م��راد است، و این وقتی است ک��ه س��رمایه ب��ا آهنگی س��ریع تر از آهن��گ تنزل نرخ سود رشد کند. این امر صرفا بیان گر این واقعیت اس��ت1- Social Capital

71

ک��ه ب��ا آهنگیمی بایستکه سرمایه ی دارای ترکیب ارگانیک باالتر سریع تر از سرمایه ی دارای ترکیب ارگانی��ک پ��ایین تر رش��د کن��د ت��ا همان مقدار، چه رسد به مقدار بیش تری ، نیروی کار را به خدمت

[11گیرد. ] پروس��ه ی تولی��د، ک��ه از طری��ق1عالوه ب��ر گ��رایش درون مان��دگار

افزایش مقدار کل سود برگرایش نزولی نرخ آن مهار می زند، ضد یا گرایش های خنثاکننده ی دیگ��ری ن��یز وج��ود دارن��د ک��ه2گرایشات

می توانند به طور موقت مؤثر واقع گردند. این گرایش ها عبارت اند یا3از: افزایش نرخ ارزش اضافی از طریق طوالنی کردن روز� کار

، کشاندن مزد به س��طحی پ��ایین تر از ارزش4افزودن بر شدت کار نیروی کار، ارزان کردن عناص��ر تش��کیل دهنده ی س��رمایه ی ث��ابت،

بن��ابراین،7[12. ]6[ و بازرگ��انی خ��ارجی5]اض��افه جمعیت نس��بی تنزل نAرخ سAود پدیAده ای خطی نیسAAت، بل کAAه دربAAرخی1- Immanent2- Counteracting Tendencies3- lengthening the Working-Day

که می شود همان افزایش ارزش اضافی به طریق مطلق.4- Intensification of Labour

که می شود همان افزایش ارزش اضافی به طریق نسبی. جل��د14در این جا نویسنده بهترتیب همان عواملی را برمی ش��مرد ک��ه م��ارکس در فص��ل -5

سوم »کاپیتال«، آورده و توضیح داده است. خواننده می تواند به آن فصل کوتاه مراجعه کند.عبارت داخل ][ را ما از همان جا اضافه کردیم.

»س��رمایه« چ��نین می گوی��د: »س��رمایه گذاری در بازرگ��انی3 جل��د 14- م��ارکس در فص��ل 6 خارجی می تواند نرخ سود باالتری به ب��ار آورد، اوال چ��ون ب��ا کااله��ایی رق��ابت می کن��د ک��ه در کش��ورهایی ب��ا امکان��ات تولی��دی کم ت��ر توس��عه یافته تولی��د می ش��وند و در نتیج��ه کش��ور توسعه یافته تر کاالهای خود را باالتر از ارزش خود می فروشد، گرچ��ه هن��وز خیلی ارزان ت��ر از کاالهای رقبایش است ... کشور ممتاز کار بیش تری به ازای کار کم تری دریافت می کن��د، ه��ر چند این تفاوت، این مازاد، از سوی طبقه ای خاص ب��ه جیب زده می ش��ود، درس��ت ب��ه هم��ان ترتیب که به طور کلی در مبادله ی کار و سرمایه ش��اهدیم.« )حس��ن مرتض��وی، نش��ر الهیت��ا،

( در واق��ع، هم چ��ون اص��ل بق��ای م��اده و ی��ا288 و 287، ص 1396تهران، چ��اپ اول، س��ال انرژی الوازی�ه، ب�ه تعب�یری ارنس�ت من�دلی، ک�ار در ش�رایط متع��ارف از بین نمی رود، بل ک�ه تفاوت بهره وری کار، ب��ه می��ا جی بازرگ��انی داخلی و خ��ارجی، ب��اعث انتق��ال ک��ار از س��وی ب��ا بهره وری کم تر به سوی ب��ا به�ره وری بیش ت�ر می ش�ود. این گون�ه اس��ت ک��ه انباش�ت بیش ت�ر سرمایه در نزد جناحی از سرمایه است که به لط��ف به��ره وری بیش ت��ر، ک��ار کم ت��ری ص��رف

کرده است. در این میان ذره ای از کار اجتماعی، هدر نرفته است. - با آن که در این جا فرصت پرداختن به نظریه ی امپریالیسم و بحث پ��یرامون آن نیس��ت، ام��ا7

ذکر این نکته ضروری ست که این نظریه تنها در رابطه با نظریه ی بحران قابل طرح و بس��طاست. )نویسنده(

به طورکلی، تاریخا و منطقا، بحران در محدوده های جغرافیایی سرمایه و اض��افه انباش��ت آن، حرکت ب��ه س��مت خ��ارجی را کلی��د می زن��د ک�ه یکی از راه ه��ای غلبه ی س��رمایه ب��ر بح��رانش می باشد. از این جا امپریالیسم زاده می ش��ود. غ��یر از مت��ون کالس��یک مارکسیس��تی در م��ورد امپریالیسم، مقاله ی »امپریالیس��م و اقتص��اد سیاس��ی« )امپریالیس��م در ق��رن بیس��ت و یکم،

تا33، ص 1396(، داوود جلیلی، نشر گل آذین، تهران، چاپ اول، Paula Cerniپائوال سرنی ) نوشته شده است، بسیار راه گشاست. 2006( که به سال 73

72

دوره ها تنها به صورت نهانی وجود دارد، و در دوره هAAای دیگAAر بAAا برآمAAدی کم و بیش شAAدید، بAAه شAAکل یAAک دور

]سیکل[ بحران ظاهر می گردد.

بحران سرمایه داری

بنا بر نظریه ی مارکسیستی بحران، سرمایه داری به منظ��ور تولی��د ارزش اضافی کافی برای بازتولی��د مس��تمر و گس��ترش س��رمایه ی ه��ر دم رش��دیابنده، هم واره در جهت اف��زایش بیش ت��ر و بیش ت��ر بارآوری کار اجتماعی سوق داده می شود. لیکن این پروسه ای ست

متضاد. تضاد ... در این است که گرایش شیوه ی تولید سرمایه داری به رشد دادن نیروهای مولده، گرایشی است مطل��ق، یع��نی بدون توجه به ارزش و ارزش اضافی نهفته در آن )ارزش(، و بدون توجه به شرایط اجتماعی ای که تولید س��رمایه داری در آن انج��ام می گ��یرد، در حالی ک��ه از س��وی دیگ��ر، حف��ظ ارزش سرمایه ی موجود و خود��� گستری آن ت��ا ب��االترین ح��د )به عبارت دیگر رشد شتاب گیرنده ی این ارزش( را به عنوان

[13هدف در نظر دارد . ] هنگامی ک��ه گس��ترش تولی��د ب��ر س��ودآوری آن پیش��ی می گ��یرد، هنگامی ک��ه ش��رایط موج��ود اس��تثمار م��انع از گس��ترش س��ودآور سرمایه می گردد و یا چیزی هم س��نگ این ه��ا، ]در نتیج��ه[ اف��زایش انباش��ت، مق��دار ک��ل ارزش اض��افی ی��ا س��ود را ب��ه ق��در کف��ایت

رخ داده1مطلقافزایش نمی دهد، ]بن��ابراین[ ی��ک اض��افه انباش��ت است ]و از این رو[ پروسه ی انباشت با ی��ک س��کته و وقف��ه مواج��ه

2بحAران سAرمایه داری چAیزی جAز همین وقفهشده است. بحAAران خAAود بیAAان گر آن نیسAAت. 3در انباشت و یAAا رکAAود

سرمایه، با عطف توجه به درجه ی استثمار 4 اضافه تولید از نقطه نظAAر سAAودآوری در این و بهره کشAAی می باشAAد.

هم خیلی زیAAاد اسAAت و هممرحلAAه، سAAرمایه ی موجAAود

1- Absolute Over-Accumulation2- Interruption3- Stagnation4- Over-Production

73

نسAAبت بAAه ارزش اضAAافی موجAAود خیلی زیAAاد :خیلی کم است، از طرف دیگر، آن قدر زیاد نیست که بر فقAAدان و

س��رمایه ص��رفا ب��ه نس��بتکم بود ارزش اضافی فAAایق آیAAد. س��ودآوری آن، اض��افه تولی��د ش��ده اس��ت. اض��افه تولی��د س��رمایه، اضافه تولید به معنای مادی آن نیست، چرا که از این نظر دنی��ا در

[ این واقعیت، خ��ود تأکی��د14 اس��ت. ]1واقع دچار کم ب��ود س��رمایه مجددی است ب��ر تض��اد مح��وری موج��ود بین ک��اال به عن��وان ارزش مصرفی و کاال به عنوان ارزش مبادله ای؛ بین تولید برای مصرف و

تولید برای سود. در کنار نظریه ی مارکسیستی ارزش و انباش��ت )ک��ه دومی ص��رفا بسط انضمامی تر اولی است(، نظریه ی جداگانه ای به نام نظریه ی

:2بحران وجود ندارد . به قول پاول متیک ، در آن واح��د3نظ��ریه ی ارزش��ی رش��د س��رمایه ی م��ارکس

نظریه ای ست عام درباره ی انباش��ت و نظریه ای س��ت خ��اص درباره ی بحران، و این بدان معناس��ت ک��ه این دو را ج��دا از

[15یک دیگر نمی توان مورد بررسی قرار داد. ] گرچ��ه بح��ران بالفع��ل را بای��د ب��ر اس��اس ح��رکت بالفع��ل تولی��د

[، ولی آن چ��ه پای��ه و16سرمایه داری، اعتبار و رقابت، توضیح داد ] اساس این توضیح را تشکیل می دهد گرایشات عام خود پروس��ه ی انباشت، و گ��رایش بلن��د م��دت ن��رخ س��ود ب��ه ت��نزل اس��ت. این ه��ا

" ب��ه4گرایشاتی هستند که از طریق درک "سرشت درونی سرمایه بین5تحلیل کشیده شده اند. اضافه تولید سرمایه ناشی از تع��ارض

اف��زایش و رش��د ب��ارآوری ک��ار از لح��اظ م��ادی، و ه��دف و مبن��ای مح��دود این رش��د تحت نظ��ام س��رمایه داری، یع��نی خود��� گستری

سرمایه می باشد. م��انع واقعی ب��ر س��ر راه تولی��د س��رمایه داری خ��ود س��رمایه

. واقعیت این است که سرمایه و خود��� گستری آن، ب��هاست منزله ی نقطه ی آغاز و پایان و به عنوان انگیزه و هدف تولید رخ می نمایاند؛ این واقعیت است که تولید صرفا تولید ب��رای سرمایه است و نه ب��رعکس: یع��نی وس��ایل تولی��د، وس��ایلی ص��رفا در خ��دمت وس��عت بخش��یدن ب��ه پروس��ه ی حی��ات در1- Undercapitalized2- Paul Mattick (1904-1981)

مبارز و نویسنده ی مارکسیست آلمانی. 3- Marx's Value Theory of Capital Development4- Inner Nature of Capital5- Conflict

74

جهت فایده ی جامعه ی تولیدکنن��دگان باش��ند. وس��ایل ��� یعنی��ده ی جامعه ��� ب��ا ه��دف رش��د ب��دون قیدوش��رط ن��یروی مول مح��دود، یع��نی خود��� گستری س��رمایه ی موج��ود، پیوس��ته در

[17تعارض می افتد. ] در قسمت های پیشین، گ��رایش س��رمایه داری ب��ه اض��افه تولی��د و

نش��ان دادیم. ت��ارقابتبح��ران را ب��دون در نظ��ر گ��رفتن عام��ل این جا فرض ما این بود که تمام کااله��ا ب��ه قیم��تی براب��ر ب��ا ارزش

وجود ندارند، و این1خود عمال به فروش می رسند و مشکل تحقق بدین معناست که گرایش سرمایه به ایجاد بح��ران و اض��افه تولی��د را مستقل از این مالحظات نیز می توان استنتاج نمود. برای این که نش����ان دهیم چ����را بحران ه����ا ش����کل "انفج����ارات مک����رر و بازحادث ش��ونده ی دوره ای" را ب��ه خ��ود می گیرن��د و ه��ر دور آن ه��ا شدیدتر از دور قبل است، باید نقش بح��ران را در احی��ای ش��رایط الزم برای گسترش مجدد و سودآور سرمایه، م��ورد بررس��ی ق�رار دهیم. زیرا در این مرحله است که رقابت به عاملی تعیین کننده در

کل این مبحث بدل می شود. هنگامی که مقدار ارزش اضافی به طور نسبی، یعنی در رابط��ه ب��ا مق��دار رو ب��ه اف��زایش مق��دار س��رمایه ی ث��ابت، رو ب��ه ک��اهش می گ�ذارد، رق�ابت ب�ر س�ر این مق�دار در ح�ال ک�اهش، تب�دیل ب�ه عاملی تعیین کننده و حیاتی در پروسه ی انباشت می گ��ردد. رق��ابت

اس��ت ک��ه این2حاص��ل مب��ارزه ب��ر س��ر س��ودها و فوق ��� سودهایی فوق � سودها را باال رفتن بارآوری ک��ار ب��ه هم راه می آورد. چ��را ک��ه آن دسته از سرمایه دارانی که برای نخس��تین ب��ار ی��ک روش جدی��د تولید را به کار می گیرند قادرند کاالهای ارزان تر تولید شده ی خ��ود را ب��ه قیم��تی ب��االتر از قیمت تولی��د و ن��ازل تر از ارزش اجتم��اعی )ب��االتر از ارزش انف��رادی( آن کااله��ا، بفروش��ند. رق��ابت ن��یرویی است که قیمت های تولی��د مختل��ف را ب��ا یک دیگ��ر و در س��طح ی��ک

رقAAابت،. 4، مع���ادل می س���ازد3ارزش می���انگین اجتم���اعی جدید قوانین اقتصاد بورژوایی را خلع یا وضع نمی کند، بل کAAه صAAرفا بAAه آن هAAا اجAAازه تحقAAق می دهAAد، )یعAAنی همAAان1- Realization Problem تحق�ق ارزش یع�نی این ک�ه ک�االی تولی�ده، بتوان�د در ب�ازار مبادل��ه ش�ده و س�رمایه از ش�کل کاالیی اش به شکل پولی اش برسد، تا بتواند در دور بعد ارزش افزایی، به ش�کل س�رمایه، ب�ه

کار انداخته شده و سرمایه گذاری شود.2- Extra-Profits3- New Social Average Value4- Equilibrate

75

رقابت، قوانین"ماهیت درونی به مثابه ضرورت خارجی"(. سرمایه را به سرمایه های خاص تحمی��ل می کن��د. بن�ابراین، رق�ابت نقشش آن است که تنزل نرخ سود را به تمامی س��رمایه ها تعمیم

لکن این تنزل سAAود را بایAAد مقAAدم بAAر رقAAابت ومی ده��د، بدون در نظر گرفتن آن درک نمود.

کاهش نرخ سود، که وصل به انباشت است، الزاما مبارزه ی رقابت آمیزی را موجب می گردد. جبران ت��نزل ن��رخ س��ود از طری��ق اف��زایش مق��دار ک��ل س��ود، تنه��ا ش��امل ح��ال ک��ل س���رمایه ی اجتم���اعی و س���رمایه داران ب���زرگ و جاافت���اده می گردد. سرمایه ی جدید الورود اضافی ای، ک��ه مس��تقل هم عم��ل می کن��د، از این ش��رایط جبران کنن��ده اب��دا به��ره ای نمی برد. چنین س��رمایه ای ت��ازه بای��د این ش��رایط را ف��راهم

تAAنزل نAAرخ سAAود اسAAت کAAه مAAوجبکن��د. بن��ابراین، مبارزه ی رقابت آمیزی بین سرمایه داران می گAAردد،

[18 ]و نه برعکس. در هنگ��امه ی بح��ران اس��ت ک��ه رق��ابت معن��ای واقعی خ��ود را بازمی یابد. بحران در عین آن ک��ه پای��ان پروس��ه ی انباش��ت را اعالم می دارد، پیش ش��رط ادامه ی آن در س��طح ب��االتر ن��یز هس��ت. در بح��ران، س��ودآوری تولی��د س��رمایه داری ب��ه چن��د طری��ق اص��لی و اساسی احیا می گردد. اگر ف��رض ک��نیم هیچ گون��ه تخ��ریب ف��یزیکی سرمایه به وقوع نپیوندد )چه در اثر بالاستفاده یا متروک مان��دن، و چه در اثر ویرانی ناشی از جنگ(، در این صورت، ی��ک مق��دار معین ارزش مصرفی، یعنی همان وسایل تولید که قبل از بحران موجود

از س��رمایه ی ث��ابت،1بود، اینک پس از بح��ران در اث��ر ارزش زدایی مع��رف ارزش مب��ادله ای کم ت��ری اس��ت. ام��ا این ام��ر ن��ه ب��ر ن��رخ ارزش اضافی اثری می گذارد و نه بر مقدار آن، چرا که این دو ب��ه�د آن مرب�وط ارزش مصرفی سرمایه، و بن�ابراین ب�ه ظ�رفیت مول می شوند، که این دو نیز دست نخورده باقی مانده اند. به این ترتیب نرخ سود افزایش می یابد، زیرا همان مقدار ارزش اض��افی اکن��ون بر مقدار سرمایه ی کوچک تری تقس��یم می ش��ود. پیداس��ت ک��ه این امر تنها زمانی صادق است که پروسه ی گس��ترش ]تولی��د[ از س��ر گرفته شده باشد، و این خود نشان دهنده ی توزیع مجدد س��ودها )و یا سودهای بالقوه( به نفع آن دسته از سرمایه دارانی است که )که

در خالل بحران( موفق به خرید "ارزان"سرمایه شده اند.1- Devaluation

76

ثانیا، ب��ا وج��ود تمرک��ز و بازس��ازی س��رمایه ک��ه در خالل بح��ران از طریق رقابت صورت می گیرد، تنه��ا س��رمایه های باق��درت تولی��دی بیش تر هستند که بقا یافته و امکان بارآوری اجتماعی ب��االتر ک��ار و دست رس��ی ب��ه بازاره��ای وس��یع تر را ف��راهم می آورن��د. همین مکانیس��م اس��ت ک��ه ارزش ن��یروی ک��ار را پ��ایین آورده و از این طری��ق، ن��رخ اس��تثمار و مق��دار ک��ل ارزش اض��افی را اف��زایش می دهد. بازارهای وسیع تر نیز موجب��ات ص��رف جویی های بیش ت��ری

را که حاصل مقیاس بزرگ تر تولید است، فراهم می آورد. ثالثا، در جریان این بازسازی ها، معموال بخش وسیعی از سرمایه ی ث��ابت ک��ه دارای پ��ایین ترین درجه ی س��ودآوری ب��وده و در بس��یاری مواق��ع از لح��اظ روش تولی��د کهن��ه ش��ده اس��ت، ب��ه دور ریخت��ه می شود و سرمایه ی بقایافته )به شکل پول یا کاال(، به این ت��رتیب آزادی عم��ل می یاب��د ت��ا س��رمایه گذاری ک��ارآتر و جدی��دتری را ب��ه

مرحله اجرا درآورد. رابعا، در دوره ی بحران به علت وجود جمعیت مازاد نس��بی )یع��نی افزایش بی ک��اری(، مزده��ا ک��ه در دوره ی پیش از بح��ران گ��رایش داشت به س��طحی ب��االتر از ارزش خ��ود ص��عود کن��د، ب��ه س��طحی پایین تر از ارزش خود صعود کند، به سطحی پایین تر از ارزش خود ت��نزل داده می ش��ود. هم زم��ان، ط��ول روز��� کار و ن��یز ش��دت ک��ار، می تواند افزوده ش�ود ک�ه این ه�ر دو ب�ه منج�ر ب�ه ارزش اض�افی

" ک�ه در1بیش تری می شوند. به عالوه، ب��ه م��دد "عقالنی کردن ه�ای زمینه ی نیروی کار به مورد اجرا گذارده می شود، می توان روش ها و تکنیک های جدید کار و تولید را، بدون "اص��طکاک هایی" ک��ه پیش

" بحران بر ن��یروی ک��ار ممکن ب��ود پیش2از تأثیرات "انضباط بخشآید، به کار گرفت.

این عوامل همه گی در احیای سودآوری سرمایه نقش دارند. احیای در س��طحی جدی��دسودآوری به پروسه ی انباشت امکان می دهد تا

ادامه یابد. به این ترتیب است که بحران موان��ع موق��تی راو باالتر که بر سر راه انباشت بیش تر وجود دارد برط��رف می س��ازد، ام��ا تنها برای آن که موانع و محدودیت های تازه ای را در س��طوح ب��االتر

بر سر راهش قرار دهد. توضیح دادیم که ب��ه چ��ه دلی��ل رق��ابت در این مرحل��ه تحلی��ل ش��ده است و ن��ه پیش از آن. در واق��ع رق��ابت در تم��ام ط��ول پروس��ه ی

1- Rationalization2- Disciplining

77

تولی��د ص��ورت می گ��یرد و خ��ود بازت��اب تالش��ی اس��ت ک��ه ب��رای دست یابی به ارزش اضافی صورت می گیرد. این تالش، به گرایش برابرسازی و یک سان شدن نرخ سودهای متفاوت، به وجود آوردن قیمت ه��ای تولی��د و از دور خ��ارج س��اختن س��رمایه های ب��ا ک��ارآیی

اما تنها در دل یک بحران است که رقابتکم تر، می انجامد. واقعا به "مبارزه ی مرگ و زندگی"بدل می گردد.

در همه ی اوضاع و شرایط، بخشی از سرمایه ی قدیمی بای��د بالاستفاده بماند، خصلت سرمایه بودنش را از ک��ف بده��د و کارکرد و تولید ارزشش به عن��وان س��رمایه، متوق��ف گ��ردد. مبارزه ی رقابت آمیز است که تع��یین می کن��د ک��دام قس��مت باید به این بالاستفاده مان��دن دچ��ار گ��ردد. ت��ا آن هنگ��ام ک��ه اوضاع بر وق��ف م��راد اس��ت، هم��ان طور ک��ه در م��ورد ن��رخ میانگین سود نشان داده شد، رقابت برادری عملی ای را در بین طبقه ی سرمایه دار موجب می گردد، به این معنا که ه��ر یک از آن ها به نسبت س��رمایه گذاری اش از غ��ارت مش��ترک

ولی به محض آن که مسأله دیگر نAAه بAAرسهم می برد. سر تسهیم سود بل که بر سر تسAAهیم زیAAان باشAAد، هر یک می کوشد مقدار سهم خویش را به حAAداقل کاهش داده و بار آن را تا حد ممکن بر دوش رقیب

... رقابت به مصاف برادران متخاصم بدلدیگر قرار دهد آشتی ناپذیری منافع افAAراد سAAرمایه دار بAAامی گردد.

منافع طبقه ی سرمایه دار به مثابه یAAک کAAل آشAAکار ، درست همان گونAAه کAAه پیش از این، یکی1می گردد

این منAAافع در عمAAل بAه شAAکل رقAAابت بAAروز2بودن[19 ]می کرد.

بAAروز اضAAافه تولیAAد، و بنAAابراین بحAAران، ناشAAی از این واقعیت است که انباشت و گسترش تولید از سAAودآوری

ب���ا توج���ه ب���ه ن���رخ اس���تثمار موج���ود،جلAAو افتAAاده اسAAت. سرمایه گذاری های بیش تر سود کافی عاید نخواهد ک��رد. مکانیس��م بح��ران، س��رمایه را بازس��ازی ک��رده و ن��رخ اس��تثمار را اف��زایش

- همان طور که قبال آورده شد، خواننده می تواند در پیوند ب��ا مب��احث این ص��فحات اخ��یر، ب��ه1 »سرمایه ی عام و ساختار سرمایه ی مارکس« از مایکل ه��انریش و مق��االتی ک��ه درنوشته ی

نقد این مقاله، تقریر شده اند هم چون »تفسیری چند بر سرمایه ی ع��ام و س��اختار س��رمایه ی��رکت، »س��رمایه ی ع��ام و روش منطقی م��ارکس« نوش��ته ی ف��رد م��ارکس« نوش��ته ی پ��ل ب

( وCapital in Generalمازلی، مراجعه کند که مفاهیم "سرمایه ی منفرد" و "سرمایه ی عام" ) و نظریه ی دولت و پویش و منطق سرمایه، کاویده شده اند.رقابتپیوند آن ها با

2- Identity

78

به این معنا، بحرانمی دهد تا امکان گسترش مجدد فراهم آید. سرمایه داری را می توان قوی ترین گرایش خنثاکننAAده در مقابAAل گAAرایش درازمAAدت نAAرخ سAAود بAAه تAAنزل دانسAAت. گرایش به رکود و "فروپاشی و تالشی"، بدین سان، یعنی ب��ه دلی��ل

،ک���ه خ���ود بح���ران واقعی ش���دیدترین1ت���أثیرات ض���د گرایش ها به خود می گیرد.2آن هاست، شکل دوری

در غیر این صورت، این نه تنزل ن��رخ س��ود ع��ام، بل ک��ه کن��د بودن نسبی این ت��نزل ب��ود ک��ه می توانس��ت غ��یر قاب��ل فهم

این قانون هم چون یک گAAرایش عمAAلباشد. بنابراین، ��نی، و ب��امی کند . اثرات این گرایش تنها تحت ش��رایط معی

گذش��ت دوره ه��ای بلندم��دت، ب��روزی چش��م گیر و قطعی[20می یابد. ]

بحران ه����ا، ص����رفا ناش����ی از توان����ایی3واقعیت دوره ای ب����ودن سرمایه داری در غلبه بر اضافه تولید سرمایه است ��� از طری��ق ب��ه وجود آوردن تغییراتی در شرایط تولید که سبب افزایش مقدار کل ارزش اض��افی و بازاحی��ای ن��رخ اس��تثماری متناس��ب ب��ا ]حجم[

[ 21سرمایه موجود گردد. ] روش��ن اس��ت ک��ه این س��ؤال ک��ه آی��ا بح��ران موف��ق ب��ه بازس��ازی سرمایه و ارتقای آن به یک سطح سودآوری ب��االتر خواه��د ش��د ی��ا نه، مسأله ای "اقتصادی"، به معنای محدود کلمه نیست. در دوره ی بح��ران، جنبه ی اتالف گ��ر و ویران گ��ر س��رمایه داری نمای��ان تر از همیش��ه آش��کار می گ��ردد و ب��ه این نکت��ه پی ب��رده می ش��ود ک��ه گرایش های "تمدن ساز" آن به چ��ه به��ای س��نگینی تم��ام می ش��ود. مبAAAارزه ی کAAAار و سAAAرمایه، مبAAAارزه ی طبقAAAاتی بAAAه موسع ترین مفهوم آن، بAAدل بAAه مبAAارزه ای می گAAردد بAAر سر ]بودن یا نبودن[ خود نظAAام. نAAتیجه ی این را از پیش نمی توان تعیین کرد، و به این معنا "هیچ بحرانی، بحران

".4نهایی سرمایه داری نیست بح��ران دردن��اک ترین تجلی و عارض��ه ی "م��رض" تض��ادهای تولی��د سرمایه داری است، لیکن "چاره و عالج" آن نیز هست: »اس��تقرار

1- Countertendencies2- Cycle3- Priodicity

- اشاره دارد به جمله ای از لنین.4

79

2 ]2 که از یک دیگر مستقل گش��ته اند.«1قهری وحدت بین عناصری2]

یادداشت ها

- »بنابراین سرمایه یع��نی ازدی��اد پرولتاری��ا«. س��رمایه جل��د اول،1[.555 ]ایرج اسکندری[، ص 3]ترجمه ی فارسی

[. 582- همان کتاب ]ص 2[.578- همان کتاب ]ص 3[.21، ص 3- سرمایه، جلد سوم ]ترجمه فارسی، بخش 4

1- Elements نوشته که همگی شان در فضای وب قابل دست رسی اند، به دلیل غن��ایپنجدر پایان، این -�� 2

محتوایی و ارتباطشان با این متن، خواندنشان پیش نهاد می شود: - کت��اب »نظ��ریه ی بح��ران« )س��ه بخش: »نظ��ریه ی بح��ران، ک��ارل م��ارکس«، »درب��اره ی1

"نظریه ی بحران"، سیمون کالرک«، »رواجی ناگهانی، پی��تر آزب��ورن«، پیم��ان غالمی و ایم��انگنجی(،

« )هنری��ک گراس��من، وحی��د1883-1932 سال مبارزه بر س��ر مارکسیس��م، 50- جزوه ی »2صمدی(،

- مقاله ی بلند »مارکس: درب��اره ی ج��امعه ی سوسیالیس��تی، ح��دود ت��اریخی ق��انون ارزش«3)رومن روسدولسکی، ایرج آذرین(،

- مقاله ی »فراسوی بی کرانگی ک��اذب س��رمایه: دیالکتی��ک و خودمی��ان جی گری در نظ��ریه ی4آزادی مارکس« )دیوید مک نالی، محمدرضا عبادی فر(،

- مقاله ی کوتاه »خرد عمومی در گروندریسه و گامی فراتر« )تونی اسمیت، حسن آزاد(.5

- این ترجمه های فارسی هم اکنون به دشواری در دست رس اند. خواننده می تواند در ص��ورت3نیاز، به ترجمه ها و چاپ های جدید مراجعه نماید.

80

]ت��رجمه ی انگلیس��ی[،748- ک��ارل م��ارکس، گروندریس��ه، ص 5.1973انتشارات پنگوئن، سال .

(47، ص 3- سرمایه، جلد سوم )ترجمه فارسی، بخش 6(.58- همان کتاب )ص 7(.57- همان کتاب )ص 8.340- گروندریسه، ص 9

(.19، ص 3- سرمایه، جلد سوم )ترجمه فارسی، بخش 10 ]ت��رجمه ی2- کارل مارکس، نظریه های ارزش اض��افی، بخش 11

. سرمایه، جلد سوم، ]ترجمه ی فارسی، بخش452انگلیسی[، ص [.25، ص 3

- با آن که در این جا فرصت پرداختن ب��ه نظ��ریه ی امپریالیس��م و12 بحث پیرامون آن نیست، ام��ا ذک��ر این نکت��ه ضروری س��ت ک��ه این نظریه تنها در رابطه با نظریه ی بحران قابل طرح و بس��ط اس��ت.

رجوع کنید به مقاله ی:David Yaffe, ‘Imperialism and the Accumulation of Capital’ Bulletin of the Conference of Socialist Economists 2 2 August 1972. نیز رجوع کنید به »سرمایه«، جلد سوم ]ت��رجمه ی فارس��ی، بخش

[47 تا 44، ص 3 [. نقل60، ص 3- سرمایه، جلد سوم ]ترجمه ی فارسی، بخش 13

ط1909از ترجمه ی انگلیسی جلد سوم سرمایه که در سال توس�� در شیکاگو منتشر شده است.C.H.Kerr & Coانتشارات

68- پاول متیک، »مارکس و کینز« ص 14Paul Mattick, Marx and Keynse, Merlin Press, 1971

98- همان، ص 15.512، ص 2- نظریه های ارزش اضافی، بخش 16[.61، ص 3- سرمایه، جلد سوم ]ترجمه ی فارسی، بخش 17[.69، ص 3- سرمایه، جلد سوم ]ترجمه ی فارسی، بخش 18 و64، ص 3- س��رمایه، جل��د س��وم ]ت��رجمه ی فارس��ی، بخش 1965.][.64، ص 3- سرمایه، جلد سوم ]ترجمه ی فارسی، بخش 2073- پاول متیک، همان کتاب، ص 21 . ]م��ارکس در513، ص 2- نظریه ه��ای ارزش اض��افی، بخش 22

این جا می گوید: »اقتصاددانی ک��ه بح��ران را انک��ار می کنن��د ن��اگزیر تنها وحدت این دو مرحله )فاز تولید و گردش-م( را بیان می دارند. اگر این دو ص��رفا از یک دیگ��ر ج��دا بودن��د، ب��دون آن ک��ه در وح��دت

81

باشند، آن گاه وحدتشان را قهرا نمی شد ایج��اد ک��رد و بح��رانی هم نمی توانست وجود داشته باشد. اگر این دو صرفا ی��ک وحدتبودن��د، بدون آن که از یک دیگر جدا باش��ند، آن گ��اه ج��دا شدنش��ان ب��ه زور، جداش��دنی ک��ه متض��من بح��ران اس��ت، ممکن نمی ب��ود. بح��ران عبارتست از اس��تقرار قه��ری وح��دت بین ع��واملی ک��ه از یک دیگ��ر مس��تقل گش��ته اند و ج��دایی تحمیلی عناص��ری ک��ه اساس��ا ی��ک چیزاند.«[ به این معنا، همان گونه ک��ه م��ارکس می گوی��د: »بح��ران

(. اعتق��اد روش��ن497دایمی وج��ود ن��دارد.«، )هم��ان کت��اب، ص مارکس به این ام��ر از قطعه ای در گروندریس��ه،ک��ه مق��دار بس��یار زیادی از آن را به انگلیسی نوش��ته اس��ت، پیداس��ت: »ب��دین طریق حداعالی رش��د ق��درت تولی��دی و ب��ه هم��راه آن عظیم ت��رین بس��ط ثروث موجود، ناظر ب��ر اس��تهالک س��رمایه، ذلت ک��ارگر و مص��رف تام وتمام نیروهای حیاتی او به آشکارتین نحو می باشد. این تضادها به انفجار، دگرگونی های مصیبت بار و بحران هایی می انجامد ک��ه در ]خالل[ آن س��رمایه ب��ا تعلی��ق آن ک��ار و ن��ابودی بخش عظیمی از سرمایه، به نحوی خشونت بار، ب��ه نقطه ای ک��ه از آن ج��ا بتوان��د ب��ه حرکت خود ادامه ده��د ... ب��ه ج��ایی ک��ه از آن ج��ا ق��ادر گ��ردد ]ب��ه��ده ی خ��ود را ب��دون آن ک��ه پیش روی ادام��ه داده[ و نیروه��ای مول مرتکب خودکشی شود تماما به ک��ار گ��یرد، ب��ه پس ران��ده و ت��نزل داده می شود ... با این حال، وقوع مج��دد و منظم این بالی��ا م��وجب تکرار آن ها، موجب سرنگونی خش��ونت بار ]س��رمایه[ خواه�د ش��د.

(636، ص 1953)گروندریسه، چاپ آلمانی، برلین،

82

83