wersja 1.5 - 04.01.2009

k o n r a d z a c h a r s k i

amatorskiLEKSYKONORGANOWY

w a d o w i c e 2 0 0 9

k o n r a d z a c h a r s k i

amatorskiLEKSYKONORGANOWY

w a d o w i c e 2 0 0 9

Kopiowanie, publikowanie, rozpowszechnianie i wykorzystywanie Leksykonu dozwo-lone jest bez ograniczeń pod warunkiem, że czynności te mają cel wyłącznie prywatny lub edukacyjny oraz że nie jest naruszana integralność Leksykonu (Leksykon zawsze musi występować w całości, a informacja o prawach autorskich i tekst zezwolenia musi się znajdować we wszystkich jego kopiach).

Niedozwolone jest wykorzystywanie Leksykonu do celów komercyjnych, w szczegól-ności zabrania się pobierania jakichkolwiek opłat za jego użytkowanie, wypożyczanie lub rozpowszechnianie.

Cytowanie Leksykonu w dowolnej formie (elektronicznej bądź drukowanej) dozwolone jest wyłącznie z podaniem źródła.

Wyłączne prawo do edycji i aktualizacji Leksykonu posiada jego autor.

Leksykon jest wciąż rozbudowywany i uzupełniany (w razie potrzeb wprowadzane są również poprawki). Przed wykorzystaniem informacji z Leksykonu warto sprawdzić, czy posiadana wersja jest wersją najbardziej aktualną. Numer wersji wraz z datą jej pu-blikacji umieszczana jest w stopce. Ostatnią wersję Leksykonu można pobrać ze strony:http://www.slownikorganowy.prv.pl

Wszelkie uwagi dotyczące Leksykonu, uzupełnienia opisów i haseł, a także ewentualne informacje o dostrzeżonych błędach proszę przesyłać na adres: [email protected]

Więcej informacji na temat budowy organów (wraz ze szczegółowymi opisami oraz ani-macjami objaśniającymi ich działanie) można znaleźć na stronie:http://www.organy.of.plhttp://www.arsorgani.republika.pl

Amatorski Leksykon Organowywersja 1.5 (04.01.2009)

data publikacji wersji 1 – 01.09.2007

© Copyright byKonrad ZacharskiWadowice 2007-2009

http://www.organy.of.pl/

http://www.arsorgani.republika.pl/

AMATORSKI LEKSYKON ORGANOWY

WstępSłowniczek podstawowych terminów z zakresu wiedzy o organach powstawał od

kilku lat, pierwotnie na moje prywatne potrzeby. Równie długo trwało (i trwa nadal) poszukiwanie i studiowanie unikalnych i niestety trudnodostępnych źródeł jakimi są pozycje literatury organoznawczej (polskiej i zagranicznej).Z biegiem czasu, haseł i materiału ilustracyjnego przybywało, a słowniczek rozrósł się do rozmiarów, które przekraczały moje pierwotne o nim wyobrażenie. I dlatego, mając świadomość istnienia dość sporej grupy ludzi, którzy - podobnie jak ja - pragną zgłębić tajemnice organów i zdając sobie równocześnie sprawę z trudności jakie mogą napotkać, postanowiłem uporządkować ten zbiór haseł i udostępnić go szerszemu gronu, jako "Amatorski Leksykon Organowy". Amatorski - podkreślam - ponieważ leksykon ten nie aspiruje absolutnie do miana opracowania naukowego. Sam nie jestem zawodowo związany z organami... jestem amatorem - miłośnikiem organów, który być może słowniczkiem tym ułatwi start innym pasjonatom i pozwoli im zaoszczędzić wiele czasu.

Kilka uwag dotyczących zawartości Leksykonu:

– nie umieszczono w nim opisów głosów organowych, z wyjątkiem podstawowych informacji o rodzinach głosów oraz o niektórych głosach charakterystycznych ze względu np. na wygląd piszczałek, stosowanie ich w prospekcie, itp.,

– hasła, które oprócz znaczenia typowego dla organów mają również znaczenie ogólnomuzyczne nie są na ogół definiowane w ich ogólnym znaczeniu - skupiono się głównie na zakresie znaczeniowym dotyczącym organów i ich budowy,

– ze względu na wariantywność nazw wielu urządzeń i zjawisk (a także miejscami dość dużą niejednoznaczność i skromność polskiego słownictwa), każdy z wariantów można odnaleźć w Leksykonie jako oddzielne hasło, choć oczywiście nie jest ono za każdym razem ponownie definiowane - podano w takich przypadkach stosowne odniesienie (przekierowanie) do hasła "głównego",

– podobne przekierowania występują przy hasłach wieloczłonowych, które w większości przypadków można znaleźć w odpowiednich miejscach Leksykonu jako warianty z przestawioną kolejnością wyrazów (co - mam nadzieję - ułatwi wyszukiwanie tych haseł, zwłaszcza w wersji drukowanej Leksykonu),

– w wielu przypadkach, na końcu opisu hasła znajdują się odniesienia do innych terminów, których definicje mogą uzupełnić ten opis,

– Leksykon zawiera około 1200 haseł i blisko 300 ilustracji.

Konrad Zacharski

3

█ fala podłużna, fala w której cząsteczki oś-rodka sprężystego drgają w kierunku jej rozchodze-nia się.

Hasło – czcionka pogrubiona

█ półorgany, 1. organy których najniższym głosem w manuale jest głos 8' (ośmiostopowy); 2. organy z ośmiostopowym (8') pryncypałem w prospekcie. (por. duże organy, ćwierćor-gany)

Znaczenia hasła – poprzedzone pogrubionymi cyframi arabskimi (w przypadku tylko jednego znaczenia nie umieszczano żadnej cyfry)

█ czapka, kapelusz, nasadka, kołpak, element składowy metalowej piszczałki krytej lub pisz-czałki półkrytej, będący równocześnie dostroi-kiem (...)

Wariant(y) hasła – czcionka pogrubiona i pochylona, kolejne warianty oddzielone przecinkami;

wariant podany za hasłem głównym dotyczy wszystkich znaczeń hasła

█ chór, 1. chór muzyczny, balkon usytuowany naj-częściej w tylnej części kościoła, nad głównym wej-ściem; miejsce w którym zwykle umieszczone są organy; 2. rząd, rząd piszczałek (zob. głos jed-norzędowy, głos mieszany).

wariant podany po cyfrze arabskiej poprzedzającej wybrane znaczenie hasła dotyczy tylko tego znaczenia

█ głos kryty, głos organowy zbudowany z piszczałek krytych, bądź półkrytych, należący do jednej z głównych rodzin głosów (...)

Odniesienia – terminy, których użyto w opisie hasła, a które same również występują w Leksykonie jako odrębne hasła – czcionka pogrubiona, hasło poprze-dzone znakiem strzałki ()

█ Brustwerk <niem. brust = pierś, klatka piersio-wa>, sekcja w organach należąca do jednego z wyżej położonych manuałów(...)

Etymologia lub kwalifikator – w nawiasie kąto-wym, język, wyrazy obce lub kwalifikator podane kursywą

█ manubrium [l.p. to manubrium, l.mn. te manu-bria], 1. cięgło rejestrowe, klucz registrowy, klucz rejestrowy, włącznik głosu (...)

█ crescendo <wł. wzrastając, wzmacniając> [wym. kreszendo, nie: kreszczendo], aparat crescen-do, 1. urządzenie pozwalające organiście w prosty sposób (...)

Wymowa oraz uwagi dotyczące poprawności – w nawiasie kwadratowym

Skróty: arch. – archaizm w języku polskimang. – język angielskifr. – język francuskigr. – język greckiłac. – język łacińskiniem. – język niemieckiwł. – język włoskizob. – zobaczpor. – porównaj

4


A█ ab, <z niem. abstellen = wyłączyć> wyłącznik, np. “koppeln ab” - wyłącznik kopulacji, “mixturen ab” - wyłącznik mikstur.

█ à bascule <fr.>, zob. połączenie à bascule

█ abstrakt, cięgło klawiszo-we, cięgło manuałowe, listew-ka, element traktury me-chanicznej (najczęściej drew-niany), służący do przekazy-wania ruchu po linii prostej (kierunek i zwrot przekazywa-nej siły nie ulega zmianie), co odbywa się najczęściej po-przez pociąganie, stąd też abstrakty mogą być cienkie i długie; abstrakty są najczęściej delikatnymi konstrukcyjnie cięgłami występującymi w trakturze manuałów i pe-dału (określenia tego używa się również w odniesieniu do cięgieł rejestrowych o deli-katnej konstrukcji).

█ abstraktura, ligatura, zespół elementów mecha-nicznych ( dźwigni i cięgieł) łączących klawisz z wentylem.

█ accouplement <fr.>, połączenie; termin uży-wany głównie we francuskim budownictwie organo-wym; ze względu na fakt, że dla połączeń do pedału stosowane jest specjalne określenie: tirasse, termin 'accouplement' używany jest na ogół tylko w stosunku do połączeń między manuałami (zob. połączenie tirasse, połączenie à bascule, połączenie à ti-roir).

█ aerofon <łac. aér = powietrze, phoné = dźwięk> instrument dęty.

█ agrafa, metalowy element służący do łączenia części traktury.

█ akumulator, stosowane w trakturze elektro-magnetycznej lub trakturze elektr-pneumatycz-nej źródło napięcia stałego, wykorzystywane głównie do zasilania obwodów w przypadkach zaniku napięcia sieciowego, a w czasie gdy parametry zasilania siecio-wego utrzymują się w normie, doładowywane przez prostownik lub prądnicę.

█ akustyczna latarnia,zob. latarnia akustyczna

█ akustyczny bas, zob. bas akustyczny

█ akustyczny efekt, zob. efekt akustyczny

█ akustyczny typ piszczałki, rodzaj piszczał-ki określany ze względu na jej właściwosci akustycz-ne, czyli na sposób powstawania w jej korpusie fali glosowej, z uwzględnieniem m.in. miejsc w których powstają strzałki i węzły fali stojącej; ze względu na właściwości akustyczne wyróżnia się: piszczałki otwarte, piszczałki kryte oraz pisz-czałki przedmuchiwane (zob. piszczałka, pisz-czałka wargowa).

a b c

█ akustyka, 1. nauka o zjawiskach dźwiękowych, tj. zjawiskach wyczuwalnych zmysłem słuchu; 2. określe-nie używane często w odniesieniu do pomieszczeń (akustyka pomieszczenia), określające różnego rodza-ju cechy i właściwości tych pomieszczeń, wpływające na sposób rozchodzenia się w nich fal dźwiękowych i powstających w związku z tym dodatkowych zjawisk, np. dudnienie, pogłos, echo.

■ alikwoty odpowiadające dźwiękowi C (gwiazdką ozna-czono alikwoty, których rzeczywiste wysokości nieznacznie odbiegają od wysokości wynikających z przedstawionego zapisu nutowego)

█ alikwot <łac. áliquot = kilka>, 1. ton harmo-niczny, ton składowy dźwięku, o częstotliwości będącej wielokrotnością częstotliwości najniższego składnika dźwięku ( tonu podstawowego), powsta-jący samorzutnie na skutek drgań źródła dźwięku (np. słupa powietrza w piszczałce); tony harmonicz-ne będące drganiami prostymi (rzadko występującymi samodzielnie) składają się na dźwięki o bardziej skomplikowanym schemacie drgań, i decydują o barwie dźwięku; kolejne alikwoty są wyższe od to-nu podstawowego, a ich częstotliwości są wielokrot-

5

■ akustyczne typy piszczałeki powstające w nich fale stojące (tylko dla tonu zasadniczego):a – piszczałka otwarta,b – piszczałka kryta,c – piszczałka przedęta

■ abstrakty

nościami częstotliwości tonu podstawowego; 2. zob. głos poboczny.

█ alikwotowy głos, zob. głos alikwotowy

█ amerykańska wolna kombinacja,zob. Setzer

█ amerykańskie organy, zob. fisharmonia

█ amerykański typ fisharmonii,zob. fisharmonia typu amerykańskiego

█ amortyzacyjny miech,zob. miech amortyzacyjny

█ amortyzator, zob. miech amortyzacyjny

█ amplituda, jeden z parametrów fali; najwięk-sze wychylenie punktu drgającego ze stanu równo-wagi; w przypadku fali dźwiękowej, od wielkości amplitudy zależy natężenie dźwięku.

█ antykoniczna piszczałka,zob. piszczałka antykoniczna

█ antykoniczny,zob. korpus, piszczałka antykoniczna

█ aparat gry, zob. przekaźnik

█ aparat crescendo, zob. crescendo

█ aparat transmisyjny, urządzenie transmi-syjne, urządzenie najczęściej pneumatyczne lub pneu-matyczno-mechaniczne, odpowiedzialne za sterowanie

elementami wykonawczymi (wpuszczającymi po-wietrze do piszczałek), których działanie ma związek z zasilaniem piszczałek głosu transmito-wanego; aparat transmisyjny steruje działaniem jedne-go urządzenia wykonawczego, ale pobudzony do dzia-łania może być impulsami pochodzącymi z co naj-mniej dwóch źródeł, (mogą to być impulsy pneuma-tyczne pochodzące od różnych elementów dyspozycyjnych, np. od zaworów sterowanych klawiszami różnych klawiatur).

█ architektoniczna latarnia,zob. latarnia architektoniczna

█ à tiroir <fr.>, zob. połączenie à tiroir

█ atrapa piszczałki, zob. piszczałka niema

█ audiowizualny efekt,zob. efekt audiowizualny

█ automat pedałowy, zob. automat pedału

█ automat pedału, automat pedałowy, pedał piano, urządzenie pozwalające na automatyczne ści-szanie pedału, tzn. wyłączanie głośnych rejestrów ( głosów) i połączeń w pedale, przy przejściu na ciszej grający manuał.

█ awaryjne rowki, zob. rowki hiszpańskie

█ awaryjny otwór, zob. otwór awaryjny

█ awaryjny zawór, zob. zawór awaryjny

6


B█ baczek, zob. baczki

█ baczki, bokobrody, jeden z elementów uzupeł-niających stosowanych w piszczałkach wargo-wych; pionowe blaszki lub listwy drewniane (o kształ-cie zaokrąglonym lub kanciastym) znajdujące się po bokach wycięcia piszczałki i wargi dolnej, po-prawiające intonację poprzez stabilizowanie stru-mienia powietrza wydostającego się ze szczeliny (zob. element uzupełniający).

a b c■ baczki: a – baczki obłe w piszczałce metalowej, b – bacz-ki kanciaste w piszczałce metalowej, c – baczki w piszczałce drewnianej

█ bak, policzek, ramię, ścianka osłaniająca bok klawiatury (zob. oprawa klawiatury).

█ baldachimowe organy,zob. organy baldachimowe

█ Barkera dźwignia, zob. dźwignia Barkera

█ barwa, cecha dźwięku, która umożliwia odróż-nianie brzmienia różnych instrumentów (a w przypad-ku organów brzmienia różnych głosów), zależna głównie od ilości i natężenia tonów składowych (harmonicznych, tzw. alikwotów oraz tonów nie-harmonicznych) współbrzmiących z tonem pod-stawowym dźwięku (zob. dźwięk).

█ bas, 1. termin używany do określania lewej części klawiatury dzielonej (część basowa); 2. słowo wy-stępujące jako uzupełnienie nazw niektórych głosów organowych, mogące oznaczać ich przynależność do pedału; 3. w niektórych głosach oznaczenie określa-jące położenie głosu w dolnej części klawiatury dzie-lonej, np. Fagot Bas; 4. Bas, zob. transmisja basu.

█ bas akustyczny, głos organowy (lub tylko jego dolny rejestr) w konstrukcji którego wykorzys-tywane jest zjawisko tonów kombinacyjnych; w wybranym głosie (najczęściej 32') zamiast dużych piszczałek (np. z powodu braku odpowiedniej ilości

miejsca) stosuje się głos dwuchórowy (zob. chór) o mniejszych piszczałkach (najczęściej jest to głos za-sadniczy brzmiący o oktawę wyżej oraz głos kwin-towy); współbrzmienie piszczałek obydwu chórów wywołuje u słuchającego wrażenie dźwięku brzmią-cego o oktawę niżej.

█ bascule, zob. połączenie à bascule

█ basowa wieża, zob. wieża basowa

█ basowy rejestr, zob. rejestr basowy

█ ”Bas” połączenie, zob. transmisja basu

█ basu transmisja, zob. transmisja basu

█ bąk, zob. tympan

█ bezoponowy miech,zob. miech bezoponowy

█ bezpieczeństwa klapa,zob. zawór bezpieczeństwa

█ bezpieczeństwa wentyl,zob. zawór bezpieczeństwa

█ bezpieczeństwa zawór,zob. zawór bezpieczeństwa

█ bęben, zob. tympan

█ Bibelregal <niem.>, zob. regał

█ bigiel, zob. wałek skrętny

█ blaszka strojowa uchylna,zob. uchylna blaszka strojowa

█ blat trakturowy, zob. osiownica

█ blenda, szyber obrotowy, typ dostroika w piszczałkach drewnianych; niewielka deseczka przymocowana jedną śrubą w górnej części kor-pusu; śruba mocująca stanowi oś wokół której można obracać blen-dę, powodując wymagane przysło-nięcie lub odsłonięcie znajdują-cego się pod nią okienka wycię-tego w korpusie; podobnie jak w przypadku suwaka strojowego, przysłanianie okienka powoduje zmianę długość akustycznie czyn-nej części korpusu; spotykane są blendy przysłaniające okienko wycięte w pewnej odległości od

7

■ blenda

górnej krawędzi korpusu, jak i otwory sięgające tej krawędzi.

█ bloczek, zob. blok

█ blok, bloczek, krążek z wyżłobionym rowkiem na obwodzie (przez który prze-biega sznurek, linka lub pasek), zamontowany na osi wokół której może się obra-cać; bloki w budownictwie organowym występują naj-częściej w mechanizmach re-gulacyjnych np. w skrzyn-ce regulacyjnej.

█ blokowy mechanizm,zob. mechanizm blokowy

█ blok piszczałek, kilka piszczałek połączonych ze sobą ściankami bocznymi (piszczałki w bloku na ogół nie posiadają oddzielnych nóg); rozwiązanie stosowane ze względu na oszczędność miejsca w nie-wielkich instrumentach, np. w organach prze-nośnych.

█ blok registrowy, grupa włączników zamonto-wanych w stole gry, wraz z odpowiednią komorą, do której docierają impulsy sterujące włączaniem tego samego głosu, ale pochodzące z różnych źródeł, np. od włącznika ręcznego, od włączników wolnych kombinacji, od włączników rejestrów zbioro-wych, od aparatu crescendo, itp.

■ blok registrowy: REJ – ręczny włącznik głosu, WK I, WK II, WK III – wyciągi włączające głos w wolnych kom-binacjach I, II i III

█ bokobrody, zob. baczki

█ bolec stabilizacyjny, bolec wykonany najczęś-ciej z metalu, ograniczający boczne ruchy wentyla klapowego, klawisza bądź zaworu stożkowego (zob. deseczka stabilizacyjna).

█ Bombardenklavier, sekcja (występująca naj-częściej w organach francuskich) ze szczególnie dużą ilością głosów języczkowych, o charakterze trąbki oraz pryncypałów i mikstur, brzmieniem przy-pominająca wojskową fanfarę.

█ bródka, jeden z elemen-tów uzupełniających; część metalowa w piszczałkach metalowych lub drewniana w piszczałkach drewnianych, przymocowana poniżej wy-cięcia, pomagająca odpowied-nio uformować strumień powie-trza wydostający się spomiędzy warg piszczałki i dzięki temu odpowiednio ją zadąć; bródka występuje często wspólnie z in-nymi elementami (zob. ele-ment uzupełniający, por. frein harmonique).

█ Brustpositiv, zob. Brustwerk

█ Brustwerk <niem. brust = pierś, klatka piersio-wa>, Brustpositiv, sekcja w organach należąca do jednego z wyżej położonych manuałów, umiesz-czona poniżej sekcji głównej, nad stołem gry (w przypadku stołu wbudowanego w szafę organową od przodu), często w cokole prospektu, bywa rów-nież zabudowana w oddzielnej szafce, którą od przodu można stopniowo otwierać bądź zamykać, uzyskując różne odcienie dynamiczne brzmienia; w dawnych organach Brustwerk oznaczał regał, lub zespół brzmieniowy z piszczałkami języczkowymi o skró-conych tubach rezonansowych i wysokobrzmiące głosy wargowe, podłączone do najwyżej położonej klawiatury; sekcja ta bywa w literaturze sporadycznie określana nazwą przeciwległy zestaw rejestrów (zob. sekcja).

█ brzmienie pełne, zob. Pleno

█ brzmieniowa rura,zob. korpus piszczałki wargowej

█ brzmieniowy zespół, zob. sekcja

█ bucik, zob. noga piszczałki języczkowej

█ but, zob. noga piszczałki języczkowej

8

■ bródka (z baczka-mi) w piszczałce me-talowej

■ bolec stabilizacyjny wentyla klapowego

■ blok piszczałek

■ blok


C█ calliope, zob. organy parowe

█ całe organy, zob. organy całe

█ całotonowy układ, zob. układ całotonowy

█ cent, ct, jednostka odległości między dźwiękami (interwału), równa 1/100 półtonu temperowanego, czyli 1/1200 oktawy; jednostki tej używa się do określa-nia rozbieżności między interwałami w różnych sys-temach dźwiękowych (por. milioktawa, zob. ko-mat, komat Didymosa, komat pitagorejski).

█ cewka, zwojnica, element elektryczny, który pow-staje poprzez ukształtowanie z przewodu elektrycz-nego dużej ilości przylegających do siebie zwojów; zjawisko powstawania pola elektromagnetycznego w cewce, przez którą przepływa prąd elektryczny wyko-rzystywane jest m.in. w działaniu elektromagnesu.

█ ch, fach, rz, x, oznaczenie (stosowane z poprze-dzającą go cyfrą) informujące o ilości chórów piszczałek w głosie mieszanym, np. 4ch (4rz, 4x lub 4fach) – oznacza głos czterochórowy; współ-cześnie spotyka się również oznaczenie ilości chórów liczbą rzymską, np. mikstura IV.

█ choir organ <ang.>, zob. organy chórowe

█ chór, 1. chór mu-zyczny, balkon usytuo-wany najczęściej w tyl-nej części kościoła, nad głównym wejściem, na-przeciwko ołtarza głów-nego; miejsce w którym zwykle umieszczone są organy; balkon z tyłu kościoła stał się miejs-cem ustawienia organów w okresie późnego goty-ku i od tego czasu, właś-nie to miejsce jest naj-częściej wykorzystywa-ne w tym celu, choć oczywiście nie jest to sztywną regułą i spotyka się or-gany ustawione w innych dogodnych miejscach (do okresu gotyku organy umieszczane były najczęściej w pobliżu chóru, którego śpiewom towarzyszyły, a więc najczęściej w prezbiterium; por. organy chórowe); 2. rząd, rząd piszczałek (zob. głos jednorzędowy, głos mieszany).

█ chór muzyczny,zob. chór

█ chórowe organy,zob. organy chórowe

█ chórowy pozytyw, zob. pozytyw chórowy

█ chromatyczna klawiatura,zob. klawiatura pełna

█ chromatyczny układ,zob. układ chromatyczny

█ chromatyczny klawisz,zob. klawisz chromatyczny

█ ciało drgające, zob. wibrator

█ ciągnąca klawiatura,zob. klawiatura ciągnąca

█ ciągnąca traktura, zob. traktura ciągnąca

█ ciągnące połączenie,zob. połączenie ciągnące

█ ciągnący werk, zob. werk „ciągnący”

█ cięcie „na ton”, technika wytwarzania pisz-czałek polegająca na przycinaniu ich korpusów dokładnie na taką długość, jaka wymagana jest do otrzymania dźwięku o określonej częstotliwości; piszczałki cięte „na ton” nie są wyposażone w żadne dostroiki.

█ cięgło, podłużny element wykonany z drewna lub metalu, stosowany najczęściej w trakturze mecha-nicznej, służący do przekazywania ruchu po linii pro-stej, poprzez pociąganie (np. abstrakt) lub popy-chanie ( cięgło sztywne, pchacz); kierunek i zwrot siły przekazywanej przez cięgło nie ulega zmianie, a odległość na jaką przekazywany jest ruch zależy od długości cięgła; w organach występują dwa podsta-wowe typy cięgieł: cięgła klawiszowe (manuałowe) nazywane abstraktami oraz cięgła rejestrowe, które często ze względu na przenoszenie większych sił są masywniejsze.

█ cięgło klapowe, element traktury działający bezpośrednio na wentyl klapowy (zob. abs-trakt).

█ cięgło klawiszowe, zob. abstrakt

█ cięgło manuałowe, zob. abstrakt

█ cięgło rejestrowe, 1. określenie używane cza-sem zamiennie z terminem manubrium (stosowane

9

■ widok na chór z organami

zwłaszcza w przypadku manubriów wsuwanych i wysuwanych ze stołu gry); 2. cięgło stosowane w trakturze rejestrowej, na ogół o konstrukcji masywniejszej od cięgła manuałowego; w stosunku do cięgieł rejestrowych o delikatnej konstrukcji używane bywa również określenie abstrakt (por. cięgło manuałowe).

█ cięgło sprzęgające, zob. manubrium, po-łączenie

█ cięgło sztywne, cięgło w formie np. drewnia-nego wałka, swoją sztywną konstrukcją przystosowane do przekazywania ruchu przez popychanie (zob. cięgło, pchacz, por. abstrakt)

█ ciężarek, waga, przedmiot służący do obciążania np. wieka w miechu czerpako-wym (co ułatwia kali-kowanie), bądź też w miechu magazyno-wym lub miechu pły-wakowym (co pozwala na uzyskanie odpowied-niego ciśnienia powiet-rza); w praktyce jako ciężarki bardzo często stosuje się np. cegły lub kamienie (ciężarki przy-padkowe).

█ Cis strona, zob. strona Cis

█ ciśnienia korektura,zob. korektura ciśnienia

█ ciśnienie, wielkość fizyczna, której miarą jest war-tość siły nacisku (parcia) działającej na powierzchnię jednostkową; jednostką ciśnienia powszechnie uży-waną we współczesnym organmistrzostwie jest mm SW (milimetr słupa wody); w praktyce organ-mistrzowskiej stosuje się dwa rodzaje ciśnienia: ciśnienie normalne oraz ciśnienie wysokie; w zależności od ilości miechów ( magazynów), w organach może być wykorzystywany jeden bądź więcej poziomów ciśnienia; zasadniczo do zasilania organów stosuje się ciśnienie o stałej wartości, choć istnieją również efekty ( tremolo) uzyskiwane po-

przez celowe, cykliczne zmiany ciśnienia powietrza zasilającego piszczałki (zob. tremolo, mm SW, stopień).

█ ciśnienie normalne, w budownictwie organo-wym ciśnienie przyjmujące wartość w granicach 30-120 mm SW, wykorzystywane do zasilania więk-szości powszechnie stosowanych głosów wargo-wych i głosów języczkowych, a także do zasilania niektórych elementów traktury pneumatycznej (zob. ciśnienie, por. ciśnienie wysokie).

█ ciśnienie wysokie, w budownictwie organowym ciśnienie przyjmujące wartość w granicach na ogół 200-650 mm SW (choć w szczególnych przypad-kach mogące osiągać wartość nawet 2000mm SW), używane do zasilania piszczałek głosów wysoko-ciśnieniowych, a także niektórych rodzajów głosów języczkowych (zob. ciśnienie, por. ciśnienie normalne).

█ clavier de solo, zob. Solowerk

█ cokół, 1. cokół prospektu, podstawa prospektu, w wielu organach wyodrębniona architektonicznie dolna część szafy organowej; w cokole najczęściej mieści się duża część mecha-nizmu traktury, a niekiedy wbudowany w cokół bywa również stół gry; 2. dolna część samodzielnego pozytywu, kryjąca najczęściej miech, bę-dąca integralną częścią instrumentu ( pozytyw jednoczęściowy) bądź czasami (w przypadku pozytywu dwuczęś-ciowego) częścią odłą-czaną od reszty instru-mentu, w razie potrzeby przenoszoną oddzielnie.

█ CR, oznaczenie specjalnego włącznika, którego na-ciśnięcie pozwala na korzystanie z aparatu crescen-do, przy równoczesnym skasowaniu wszystkich włą-czonych wcześniej głosów i kopulacji (włączo-nych przy użyciu rejestrów ręcznych, rejestrów zbiorowych bądź wolnych kombinacji); w wielu instrumentach wyłącznik CR nie występuje, a urucho-mienie mechanizmu crescendo odbywa się automa-tycznie po poruszeniu walca lub pedału crescendo.

█ crescenda wskaźnik,zob. wskaźnik crescendo

█ crescendo <wł. wzrastając, wzmacniając> [wym. kreszendo, nie: kreszczendo], aparat crescendo, 1. urządzenie pozwalające organiście w prosty sposób

10

■ szafa organowa z wyraźnie wyodrębnionym cokołem

■ cięgła sztywne (drewniane, pionowo zamocowane wałki)

■ ciężarki (betonowe kostki) obciążające wieko miecha


(poprzez naciskanie pedału lub obracanie walca stopą) włączać kolejno coraz większą liczbę gło-sów, od najcichszych do coraz głośniejszych, co daje efekt wzmocnienia brzmienia organów; urucho-mienie mechanizmu crescendo następuje albo automa-tycznie po naciśnięcia pedału lub poruszenia walca crescendo, albo po naciśnięciu występującego w niektórych instrumentach specjalnego guzika oznaczo-nego CR (każdorazowe uruchomienie mechanizmu crescendo w pierwszej kolejności powoduje skasowa-nie całej ustawionej poprzednio rejestracji, co umożli-wia poprawne działanie układu) (zob. wskaźnik crescendo); 2. pedał crescendo, walec crescendo, walec crescendowy, wałek crescendo, określenie uży-wane w stosunku do samego pedału bądź walca jako urządzenia dyspozycyjnego (obsługiwanego przez organistę nogą) uruchamiającego mechanizm crescendo.

a b ■ regulator crescendo: a – walec crescendo, b – pedał crescendo /foto: J. Rządkowski/

█ crescendo wskaźnik,zob. wskaźnik crescendo

█ C strona, zob. strona C

█ ct, zob. cent

█ cugi, zob. manubrium

█ Cugwerk <niem.>, traktura mechaniczna ty-pu ciągnącego (zob. werk „ciągnący”, traktura ciągnąca).

█ cylindrowy miech, zob. miech cylindrowy

█ cylindryczna tuba, zob. tuba cylindryczna

█ cylindryczny korpus,zob. korpus z równoległymi ściankami

█ cylindryczny mieszek,zob. mieszek cylindryczny

█ cymbałki, zob. cymbel

█ cymbel, cymbałki, cymbałki niestrojone, Zimbel <niem.>, rzadko spotykany rejestr, zbudowany z bardzo małych (pozbawionych dostroików), wyso-kobrzmiących piszczałek, pogrupowanych w zespo-

ły, z których każdy odpowiada jednemu klawiszowi (po 3–10 piszczałek przytwierdzonych do wspólnych podstawek metalowych lub drewnianych); głos niesto-sowany samodzielnie (nie można przy jego użyciu zagrać melodii, bowiem każdemu klawiszowi odpo-wiada komplet piszczałek wydających bardzo wysokie dźwięki o metalicznym zabarwieniu), a służący do wzbogacania brzmienia organów, co osiąga się po-przez łączenie go z innymi głosami (z którymi stapia się brzmieniowo).

█ Cymbelstern, zob. gwiazda

█ cyna (Sn), najpopularniejszy metal stosowany do wyrobu piszczałek metalowych, na ogół niestoso-wany w postaci czystej (100%) lecz w stopach z oło-wiem o odpowiedniej zawartości procentowej po-szczególnych metali, określanej tzw. próbą cyny; cyna, jako metal bardzo wygodny w obróbce, stoso-wana jest również do wykonywania niektórych elementów w piszczałkach, które w całości wykonane są z twardszych metali; w takich przypadkach element z cyny (np. dostroik, wargi, krawędź serca, bądź dolna część nogi piszczałki) wlutowany jest w odpowiednim miejscu piszczałki, co ułatwia organ-mistrzowi jej strojenie i intonowanie.

█ cynk (Zn), metal używany w budownictwie orga-nowym; blacha cynkowa jest lżejsza i tańsza od blachy z cyny, ulega jednak utlenianiu i dlatego pisz-czałki z niej wykonane muszą być pokrywane warstwą ochronną z innego metalu np. aluminium lub malo-wane np. farbą olejną (malowanie stosowane bywa zwłaszcza w przypadku piszczałek stojących wewnątrz organów).

█ cynowo-ołowiowy stop,zob. stop cynowo-ołowiowy

█ cyny próba, zob. próba cyny

█ czapka, kapelusz, kołpak, nasad-ka, element składowy metalowej piszczałki krytej lub piszczałki półkrytej, będący równocześnie do-stroikiem; metalowa nasadka wykle-jona od wewnątrz materiałem uszczel-niającym, zakładana na górny koniec korpusu piszczałki; w piszczałce krytej czapka szczelnie zakrywa górny otwór piszczałki, w piszczałce półkrytej czapka ma niewielki otwór, lub dodat-kowo wyposażona jest w kominek.

█ czara dźwiękowa,zob. tuba rezonansowa

11

■ czapkiw piszczałkach półkrytych

█ czas trwania, jedna z cech dźwięku; cecha na którą bezpośredni wpływ ma organista grający na instrumencie (zob. dźwięk).

█ czerpak, zob. miech czerpakowy

█ czerpakowy miech, zob. miech czerpakowy

█ częstotliwość, wielkość oznaczana najczęściej grecką literą ν (ni); ilość pełnych drgań wykonywa-nych przez cząsteczkę w ciągu jednej sekundy; często-tliwość równa jest odwrotności okresu: ν=1/Τ (zob. fala, długość fali).

█ częściowa transmisja,zob. transmisja częściowa

█ czołowa listwa, zob. listwa czołowa

█ czop, 1. zob. szpunt; 2. nieruchomy element w kształcie bolca, zamontowany w odpowiednim miejscu i pełniący określoną funkcję, np. czop przymocowany na odpowiedniej wysokości względem górnej płyty magazynu albo wieczka mieszka pulsacyjne-go, służący w wymienionych przypadkach do otwierania zaworu bezpieczeństwa (w chwili maksymalnego dopusz-czalnego wypełnienia magazynu sprężonym powietrzem), bądź też uchylania specjalnego zaworu w mieszku pulsacyjnym (co za-pewnia jego prawidłowe działanie), itp.

12

■ czop (uchylanie zaworu w mieszku pulsacyjnym)


C█ ćwierćorgany, 1. organy których najniższym głosem w manuale jest głos 4' (czterostopowy); 2. organy z czterostopowym (4') pryncypałem w prospekcie (por. duże organy, półorgany).

13

'

D█ deptana klawiatura, zob. pedał

█ deseczka stabilizacyjna, część składowa za-woru stożkowego; deseczka przymocowana do gór-nej, płaskiej powierzchni zaworu, na końcach której wykonane są specjalne wycięcia lub otwory; w otwory te po zamontowaniu zaworu w wiatrownicy wcho-dzą metalowe bolce stabilizacyjne, umożliwiające utrzymanie pionowego położenia zaworu w czasie pracy oraz zapobiegające jego obracaniu się w trakcie regulacji dokonywanych nakrętką regulacyjną lub orzeszkiem (zob. ilustracja hasła zawór stoż-kowy).

█ deska rejestrowa, zew-nętrzny fragment stołu gry, w którym zamocowane są manu-bria (pogrupowane ze względu na przynależność do poszczegól-nych klawiatur) oraz tabliczki z nazwami głosów i połą-czeń uruchamianych każdym z nich.

█ diatoniczny klawisz,zob. klawisz diatoniczny

█ didymejski komat, zob. komat Didymosa

█ didymejski system, zob. system Didymosa

█ Didymosa komat, zob. komat Didymosa

█ Didymosa system, zob. system Didymosa

█ ditoniczny komat, zob. komat pitagorejski

█ długość fali, wielkość oznaczana najczęściej grecką literą λ (lambda); odległość między dwoma ko-lejnymi cząsteczkami ośrodka drgającego, posiadają-cymi jednakowe fazy, np. dwa sąsiednie szczyty fali (zob. fala).

■ fala sinusoidalna

█ długość piszczałki, wielkość piszczałki, wiel-kość tradycyjnie podawana w stopach, określająca wysokość brzmienia piszczałki (zob. stopaż); długość piszczałki (a ściślej długość korpusu – L) bezpośrednio związana jest z długością powstającej w

niej fali (λ), a tym samym z wysokością wydawa-nego przez nią dźwięku i w zależności od aku-stycznego typu piszczałki określana jest teoretycz-nymi zależnościami:- dla piszczałki otwartej: L=λ/2,- dla piszczałki krytej i piszczałki półkrytej:

L=λ/4,- dla piszczałki przedętej: L=λ;powyższe zależności są czysto teoretyczne (w praktyce długość korpusu odbiega nieco od długości wyzna-czonych z przytoczonych wzorów) i dotyczą długości fali tonu podstawowego (zob. akustyczny typ piszczałki).

█ dmuchawa, dmuchawa elektryczna, elektrowen-tylator, wentylator, motor, urządzenie napędzane sil-nikiem elektrycznym, funkcjonalnie zastępujące miech czerpakowy, służące do sprężania powietrza w organach i wtłaczania go do miecha ( magazynu); powietrze dostaje się do wnętrza dmuchawy poprzez otwór wlotowy w obudowie (niekiedy dodatkowo osłonięty), a następnie przepływa przez ssawę przy-mocowaną do wirnika, wirnik (połączony z wałem silnika) obracając się powoduje sprężanie powietrza (wewnątrz obudowy dmuchawy) i tłoczenie go po-przez otwór wylotowy do dalszych urządzeń w organach; dmucha-wa współpracuje naj-częściej z rezerwu-warem, do którego po-wietrze tłoczone jest na ogół poprzez skrzyn-kę regulacyjną, a sama dmuchawa połączona bywa z pozostałymi elementami organów poprzez specjalny elas-tyczny rękaw, który zapobiega przenoszeniu się drgań z dmuchawy na dalsze elementy kon-strukcyjne organów.

■ dmuchawa: a – otwór wlotowy (wlot ssawy), b – skrzynia osłaniająca otwór wlotowy ssawy, c – obudowa dmuchawy, d – silnik elektryczny, e – otwór wylotowy

/foto: Katalog Aug. Laukhuff GmbH & Co/

14

■ dmuchawa (konstrukcja we-wnętrzna): a – otwór wyloto-wy, b – osłona otworu wloto-wego, c – ssawa, d – wirnik, e – obudowa dmuchawy, f – silnik

f

e

c

b

d

a

■ deska rejestrowa

c

b

d

a

e


█ dmuchawy wirnik, zob. wirnik

█ dodatkowe urządzenie,zob. urządzenie dodatkowe

█ dodatkowy efekt, zob. efekt dodatkowy

█ dolna warga, zob. warga dolna

█ dolnozaworowa wiatrownica,zob. wiatrownica dolnozaworowa

█ dolny pozytyw, zob. Rückpositiv

█ dostroik (niektóre źródła termin 'dostroik' uznają za błędny, jako poprawny podając 'strojnik'; por. strojnik), strojnik, urządzenie do strojenia, 1. ele-ment składowy korpusu piszczałki umożliwiający regulowanie długości akustycznie czynnego fragmentu korpusu, bez konieczności naruszania jego górnej kra-wędzi (a więc fizycznego skracania bądź wydłużania korpusu); zmiana długości korpusu wpływa na długość fali wytwarzanej w piszczałce ( strojenie piszczałki wargowej); w zależności od typu piszczałki a także od materiału, z którego jest wykonana, dostroikiem może być ślimacznica, pierścień strojowy, suwak strojowy, blenda, wieczko strojowe, uchylna blaszka strojowa, szpunt, czapka; dostroiki stosuje się zarówno w piszczałkach war-gowych jak i w piszczałkach języczkowych, przy czym w piszczałkach języczkowych dostroik w kor-pusie służy nie samemu strojeniu piszczałki (w ścisłym znaczeniu tego słowa), lecz wyłącznie dopasowaniu długości korpusu (rezonatora) do częstotliwości, która ma być przezeń wzmacniana (zob. strojenie piszczałki języczkowej, strojenie piszczałki war-gowej); 2. dostroik języczka, drut do strojenia, w piszczałkach języczkowych twardy, odpowiednio wygięty drut przechodzący przez głowicę; jeden ko-niec drutu dotyka bezpośrednio języczka, drugi na-tomiast wystaje ponad głowicę; przesuwanie dostroika w górę bądź w dół (do tego służy wystający ponad głowicę fragment dostroika) powoduje wydłużanie bądź skracanie wibrującego fragmentu języczka, co skutkuje zmniejszaniem bądź zwiększaniem często-tliwości jego drgań (zob. strojenie piszczałki ję-zyczkowej, języczek kryjący, języczek przela-tujący).

█ drążek, zob. pchacz

█ drążek skrętny, zob. wałek skrętny

█ drążkowa traktura, zob. traktura pchająca

█ drążkownica, zob. osiownica

█ drewniana piszczałka,zob. piszczałka drewniana

█ drewniany głos, zob. głos drewniany.

█ drgające ciało, zob. wibrator

█ Drukwerk, traktura mechaniczna typu pchają-cego (zob. werk „gniotący”)

█ drut do strojenia, zob. dostroik

█ dudnienie, zjawisko akustyczne polegające na występowaniu cyklicznych zmian amplitudy dźwię-ku (tj. następującym po sobie wzmacnianiu i osłabia-niu dźwięku), będących efektem nakładania się dwóch fal głosowych o zbliżonych częstotliwościach; efekt dudnienia wykorzystywany jest np. przy stro-jeniu organów (im różnica między dwoma często-tliwościami jest mniejsza tym dudnienie większe, a zanika ono dopiero przy całkowitym wyrównaniu częstotliwości).

█ duże organy, zob. organy całe

█ dwuczęściowy miech,zob. miech dwuczęściowy

█ dwufunkcyjna wiatrownica,zob. wiatrownica dwufunkcyjna

█ dwufunkcyjny zawór,zob. zawór dwufunkcyjny

█ dwuramienna dźwignia,zob. dźwignia dwuramienna

█ dwuramienny klawisz,zob. klawisz dwuramienny

█ dyspozycja, zob. dyspozycja organów

█ dyspozycja organów (nie: dyspozycja głosów), dyspozycja, 1. specyfikacja organów, brzmieniowy plan organów zawierający: wykaz głosów (nazwy głosów i wysokości brzmienia w stopach) wchodzą-cych w skład danego instrumentu, ilość i rodzaj klawiatur, rodzaje zastosowanej w instrumencie traktury, ilość i rodzaje dostępnych połączeń, kombinacji, itp.; 2. szczegółowy plan organów (wraz z rysunkami i wykresami) obejmujący dane dotyczące zarówno wystroju plastycznego instrumen-tu, jak i jego strony dźwiękowej.

█ dyspozycyjne urządzenie,zob. urządzenie dyspozycyjne

█ dyspozycyjny element,zob. urządzenie dyspozycyjne

█ dyspozycyjny zawór,zob. zawór dyspozycyjny

█ dysza, 1. wylot kanału kierującego strumień po-wietrza na wiatraczek zamocowany na osi obracającej się gwiazdy; 2. kanał odprowadzający powietrze z miecha klinowego.

15

█ dyszkant, termin używany do określania prawej części klawiatury dzielonej (część dyszkantowa).

█ dyszkantowy rejestr,zob. rejestr dyszkantowy

█ dzielona klawiatura,zob. klawiatura dzielona

█ dzielona mikstura, zob. mikstrura dzielona

█ dzielony głos, zob. głos dzielony

█ dzielony rejestr, zob. głos dzielony

█ dźwięcznik, zob. tuba rezonansowa

█ dźwięk, słyszalne zjawisko akustyczne wywołane przez drgania ciała elastycznego będącego źródłem dźwięku; głównymi cechami dźwięku są: wysokość, natężenie, barwa i czas trwania.

█ dźwiękowa czara, zob. tuba rezonansowa

█ dźwiękowa fala, zob. fala dźwiękowa

█ dźwiękowy efekt, zob. efekt akustyczny

█ dźwiękowy system, zob. system dźwiękowy

█ dźwignia, 1. dźwignia mechaniczna, maszyna prosta, sztywny element w kształcie pręta bądź listwy o stałej osi obrotu; jeden z podstawowych elementów traktury mechanicznej, służący przekazywaniu ru-chu oraz zmianie kierunku i zwrotu działającej siły, a czasem również wartości tej siły; w budownictwie organowym stosuje się kilka typów dźwigni, wśród których wyróżnia się: ze względu na kształt: dźwignie proste i dźwignie kątowe ( kątowni-ki), ze względu na położenie osi obrotu w stosunku do działających sił: dźwignie jednoramienne i dźwignie dwuramienne; wszystkie dźwignie moż-na spotkać również w odmianach pełniących funkcję przekładni; 2. pedał, specjalny pedał (w rzeczywis-tości będący dźwignią o wystającym ze stołu gry ramieniu, specjalnie uformowanym i przystosowanym do naciskania stopą), umieszczony w sąsiedztwie kla-wiatury pedałowej (ponad nią), służący do włączania niektórych urządzeń bądź efektów w orga-nach np. połączeń lub rejestrów zbioro-wych w organach z trakturą mechanicz-ną, w których sterowanie tymi urządzeniami wy-maga użycia większej si-ły (zob. prowadnica dźwigni).

█ dźwignia Barkera, dźwignia pneumatyczna, maszyna pneumatyczna, urządzenie pneumatyczne

wynalezione na początku XIX wieku (niektóre źródła podają, że wynalazcą dźwigni jest Charles Spackman Barker /1832/ inne natomiast, że skonstruował ją Dawid Hamilton /1833/, a Barker rozpowszechnił je-dynie jego wynalazek); funkcją dźwigni Barkera jest wspomaganie działania traktury mechanicznej, co pozwala na znaczne zmniejszenie oporów gry w in-strumentach z tego typu trakturą, zwłaszcza w przy-padku wiatrownic znacznie oddalonych od stołu gry, połączonych z nimi długimi cięgłami, wieloma dźwigniami i innymi elementami zwiększającymi opory gry; w instrumentach z dźwignią Barkera prze-kazywanie ruchu na odległość odbywa się za pomocą elementów traktury mechanicznej, sama dźwignia Bar-kera natomiast wykorzystywana jest do wykonywania pracy związanej z otwieraniem dużych zaworów, pokonywaniem oporów sprężyn, itp. (por. pneuma-tyka rurkowa, zob. traktura mechaniczna z dźwignią pneumatyczną, pneumatyka).

■ dźwignia Barkera (jedno z możliwych rozwiązań kon-strukcyjnych): a – stan spoczynkowy, b – dźwignia pracu-jąca (na ramię dźwigni działa siła zewnętrzna w kierunku wskazanym strzałką)

a b■ dźwignia Barkera (jedno z możliwych rozwiązań kon-strukcyjnych): a – stan spoczynkowy, b – dźwignia pra-cująca (na ramię dźwigni działa siła zewnętrzna w kierunku wskazanym strzałką)

█ dźwignia dwuramienna, typ dźwigni w której środek obrotu leży pomiędzy punktami zacze-pienia sił; jeden z podstawowych elementów trak-tury mechanicznej, który służy zmianie zwrotu siły, np. siła działająca w dół za-mieniana jest na siłę działa-jącą w górę (w takim przy-padku kierunek pozostaje niezmieniony) i na odwrót; dźwignia dwuramienna umocowana jest w łożys-ku, które zapewnia punkt podparcia (oś obrotu), do jej końców natomiast przy-mocowane są np. abstrakty; w zależności od kształ-tu dźwigni dwuramiennych wyróżnia się dźwignie proste oraz dźwignie kątowe ( kątowniki), a jeśli dodatkowo ramiona dźwigni zostaną zamocowane na obrotowym wałku w pewnej odległości od siebie

16

■ dźwignia dwuramienna

■ dźwignia nożna (pedał)

a b


otrzymuje się wałek skrętny (element ten umożli-wia dodatkowo prostopadłe przeniesienie ruchu na odległość równą jego długości). (por. dźwignia jednoramienna)

█ dźwignia jednoramienna, typ dźwigni, w której punkty przyłożenia sił znajdują się po tej samej stronie osi obrotu; jeden z podstawowych elementów traktury mechanicznej, który przenosi siłę bez zmiany jej kierunku i zwrotu; dźwignia jednoramienna umocowana jest jednym końcem w łożysku, do drugiego, ruchomego końca przymocowany jest np. abstrakt; podzielenie ramienia dźwigni na dwie części i zamocowanie ich w pewnej odległości od siebie na obrotowym wał-ku powoduje powstanie wałka skrętnego (ele-ment ten umożliwia dodat-kowo prostopadłe przenie-sienie ruchu na odległość równą jego długości). (por. dźwignia dwura-mienna)

█ dźwignia kątowa, zob. kątownik

█ dźwignia klapowa, część traktury gry, dzia-łająca bezpośrednio na cięgło klapowe.

█ dźwignia mechaniczna, zob. dźwignia

█ dźwignia miecha, dźwignia służąca do poru-szania (ręką lub nogą) wieka np. miecha czerpa-kowego.

█ dźwignia pneumatyczna,zob. dźwignia Barkera

█ dźwignia prosta, dźwignia dwura-mienna o prostych ra-mionach, tj. taka, w której punkt podparcia dźwigni oraz punkty za-mocowania abstrak-tów na jej przeciwle-głych końcach leżą na linii prostej (por. ką-townik).

█ dźwignia rejes-trowa, element tra-ktury rejestrowej działający bezpośrednio na zasuwę rejestro-wą.

█ dźwignia waha-dłowa, dźwignia jednoramienna służą-ca najczęściej do pod-trzymywania długich abstraktów, zapo-biegając ich wyginaniu się.

█ dźwignia wałkowa, zob. wałek skrętny

█ dźwigni prowadnica,zob. prowadnica dźwigni

17

■ dźwignia jednoramienna

■ dźwignia rejestrowa w me-chanicznej trakturze rejestro-wej

dźwignia rejestrowa

■ dźwignia wahadłowa

E█ E/C, oktawa krótka typu E/C (zob. oktawa krótka).

█ echo, 1. Schwellwerk; 2. zjawisko odbicia się fali głosowej od przeszkody bądź kilku przeszkód (w przypadku echa wielokrotnego), powodujące po-wtórne lub wielokrotne słyszenie dźwięku.

█ echo odległe, Fernwerk <niem. fern = daleki, odległy>, w niektórych dużych organach osobna sekcja, umieszczona najczęściej w szafie ekspre-syjnej w znacznej odległości od organów głównych, np. w drugim końcu pomieszczenia, na strychu lub w innym obudowanym pomieszczeniu, skąd głos docho-dzi tylko przez kanał zamknięty żaluzjami.

█ Echowerk <niem.>, zob. Schwellwerk

█ efekt akustyczny, efekt dźwiękowy, określenie używane w odniesieniu do wszystkich dźwięków znaj-dujących się poza warstwą muzyki i mowy; efekty akustyczne są wynikiem działania urządzeń należą-cych np. do rejestrów mechanicznych lub też do innych nietypowych rejestrów, które jak np. uzyskany na drodze czysto akustycznej efekt bicia w kotły, nie są głosami organowymi w ścisłym tego słowa zna-czeniu; efekty akustyczne łączone bywają z efek-tami wizualnymi (zob. efekt audiowizualny).

█ efekt audiowizualny, efekt łączący w sobie wrażenia słuchowe i wizualne, np. obracająca się gwiazda z dzwoneczkami zamontowanymi na jej ramionach, czy zamontowane w prospekcie ptaszki, których ruchom towarzyszą dźwięki naśla-dujące ich odgłosy, itp. (zob. efekt akustyczny, efekt wizualny, rejestr mechaniczny).

█ efekt dodatkowy, efekt wzbogacający brzmie-nie organów, będący skutkiem działania jednego z urządzeń dodatkowych zastosowanych w instru-mencie (np. tremolo, echo, crescendo); do efektów dodatkowych zalicza się również efekty audiowizualne.

█ efekt dźwiękowy, zob. efekt akustyczny

█ efekt wizualny, ruchomy element rzeźbiarskiej (snycerskiej) dekoracji prospektu, np. obracająca się gwiazda, słońce wirujące bądź poruszająca się postać anioła lub ptaka; efektom wizualnym towa-rzyszą bardzo często odpowiednie efekty akustycz-ne (zob. efekt audiowizualny).

█ ekspresyjna szafa, zob. szafa ekspresyjna

█ ekspresyjne pudło, zob. szafa ekspresyjna

█ elastyczny rękaw, zob. rękaw

█ elektromagnes, 1. cewka z umieszczo-nym w jej wnętrzu rdze-niem; element, który po przepuszczeniu przezeń prądu elektrycznego za-chowuje się jak magnes; 2. określenie używane w odniesieniu do jednego z podstawowych elementów traktury elektromagnetycznej lub traktury elektro-pneumatycznej (będącego najczęściej urządzeniem wykonawczym), złożonego z zasi-lanej prądem elektrycznym cewki, we wnętrzu której znajduje się rdzeń (tj. elektromagnesu w ścisłym znaczeniu tego słowa) oraz ruchomej kotwicy, słu-żącej do łączenia elektromagnesu np. z dalszymi elementami traktury; pole elektromagnetyczne wy-twarzane przez elektromagnes (pod wpływem płyną-cego w cewce prądu) powoduje przyciąganie kotwicy – ruchomego elementu, który wprawia w ruch inny element traktury np. wentyl, cięgło lub dźwig-nię; po ustaniu przepływu prądu, pod wpływem siły ciężkości bądź też siły wytwarzanej przez inny ele-ment traktury np. sprężyny ( sprężyny powrotnej), urządzenie wraca do stanu spoczynkowego; w najczęś-ciej spotykanych rozwiązaniach kotwica wyposażona jest w zaczep, który służy do mocowania różnego rodzaju poruszanych nią cięgieł bądź drutów, lub też bezpośrednio do kotwicy przymocowany jest zawór; spotyka się również rozwiązania z dwoma cewkami, z których każda jest oddzielnie zasilana i powoduje wychylanie kotwicy w innym kierunku.

■ elektromagnes (budowa): a – ogranicznik ruchu kotwicy, b – zaczep, c – ruchoma kotwica, d – rdzeń, e – cewka, f – przewód zasilający, g – sprężyna

█ elektromagnetyczna traktura,zob. traktura elektromagnetyczna

█ elektroniczne organy,zob. organy elektroniczne

█ elektronowe organy,zob. organy elektroniczne

18

b

a

c

d e

f

g

■ elektromagnes


█ elektro-pneumatyczna traktura,zob. traktura elektro-pneumatyczna

█ elektro-pneumatyczny przekaźnik,zob. przekaźnik elektro-pneumatyczny

█ elektrowentylator, zob. dmuchawa

█ elektryczna dmuchawa, zob. dmuchawa

█ elektryczna traktura,zob. traktura elektromagnetyczna

█ elektryczny obwód, zob. obwód elektryczny

█ element dyspozycyjny,zob. urządzenie dyspozycyjne

█ element pomocniczy,zob. element uzupełniający

█ element roboczy,zob. urządzenie wykonawcze

█ element uzupełniający, element pomocniczy, urządzenie pomocnicze, urządzenie intonacyjne, element piszczałki, który służy ostatecznemu kształ-towaniu (w procesie intonacji) barwy, natę-żenia i wysokości wydawanego przez nią dźwięku (zob. baczki, bródka, wałek intonacyjny, kołek intonacyjny).

█ element wykonawczy,zob. urządzenie wykonawcze

█ elewacja frontowa, zob. prospekt

█ evacuant <łac.>, wypust wiatru, wentyl wiatrowy, zawór służący do odpowietrzania wiatrownic i miechów (funkcję tę może pełnić otwierany ręcznie wentyl zasysający miecha).

19

F█ facjata, zob. prospekt

█ fach, zob. ch

█ fajfenbret <z niem.>,zob. ławka piszczałkowa

█ fala, rozchodzące się w przestrzeni zaburzenie rów-nowagi (drganie) cząsteczek; wielkości charakteryzu-jące falę: długość fali, okres, częstotliwość, amplituda drgań (zob. fala stojąca).

█ fala dźwiękowa, fala głosowa, zjawisko wyczu-walne zmysłem słuchu, wiążące się z powstawaniem i rozchodzeniem się w powietrzu lub innym ośrodku sprężystym fali podłużnej, polegającej na kolejnym zagęszczaniu i rozrzedzaniu warstw cząsteczek ośrod-ka (przekazywaniu drgań na coraz to dalsze cząsteczki ośrodka); ucho ludzkie reaguje na fale o częstotli-wościach od 16Hz do 20kHz (20kHz=20000Hz) (zob. fala).

█ fala głosowa, zob. fala dźwiękowa

█ fala podłużna, fala w której cząsteczki ośrod-ka sprężystego drgają w kierunku jej rozchodzenia się.

█ fala poprzeczna, fala w której cząsteczki oś-rodka sprężystego drgają prostopadle do kierunku jej rozchodzenia się.

█ fala stojąca, fala będąca efektem nałożenia się dwóch fal (fali odbitej i fali padającej, rozchodzących się w ograniczonym obszarze ośrodka) o takich sa-mych parametrach ( amplitudach, częstotliwoś-ciach i prędkościach), ale rozchodzących się w przeci-wnych kierunkach; cechą charakterystyczną fali stoją-cej jest powstawanie w niej tzw. węzłów i strza-łek. (odległość między sąsiednimi węzłami bądź strzałkami równa jest połowie długości fali).

■ fala stojąca: a – strzałki, b – węzły

█ fali długość, zob. długość fali

█ fałd, zob. fałda

█ fałda, fałd, 1. element konstrukcyjny miecha organowego, łączący jego górną i dolną płytę (tworzą-

cy w ten sposób boczne powierzchnie ograniczające przestrzeń wewnętrzną miecha, której objętość zmie-nia się w czasie jego pracy), wykonany z odpowiednio przyciętych desek, połączonych zawiasami stru-nowymi i dla uszczelnienia wyklejonych na zgięciach elastyczną skórą (zob. miech jednofałdowy, miech wielofałdowy); 2. w miechu pływako-wym element wykonany ze skóry podklejonej wzma-cniającym ją płótnem, łączący skrzynię zewnętrzną z wewnętrzną.

█ farba klejowa, farba stosowana do zabezpie-czania przed uszkodzeniem w trakcie lutowania ele-mentów składowych piszczałek cynowych; pomalo-wanie tych elementów farbą klejową zapobiega nie-kontrolowanemu topieniu się ich w trakcie lutowania (niepokryte farbą pozostają wyłącznie same brzegi elementów cynowych, które mają zostać zlutowane).

█ fasada, zob. prospekt

█ faza, zob. warga górna

█ Fernwerk <niem. fern = daleki, odległy>,zob. echo odległe

█ figury ruchome, zob. ruchome figury

█ filunek, zob. płycina

█ firanka, zob. kotara

█ Fis/C, oktawa krótka typu Fis/C (zob. okta-wa krótka).

█ fisharmonia, harmonium, organy amerykań-skie, organy francuskie, organy salonowe, instrument muzyczny o złożonej konstrukcji, wyglądem i funkcjo-nalnością przypominający niewielkie (przenośne) organy, jako źródło dźwięku wykorzystujący jed-nak wyłącznie języczki przelotowe mocowane w metalowych ramkach, pobudzane do drgań strumie-niem powietrza (w zależności od kierunku przepływu powietrza wyróżnia się fisharmonie typu francus-kiego, w których powietrze jest tłoczone oraz fis-harmonie typu amerykańskiego – z systemem zasy-sającym powietrze); w konstrukcji wewnętrznej fishar-

20

■ fałda w miechu pływakowym

a a b b


monii daje się wyróżnić trzy podstawowe bloki funkcjonalne (podobnie jak w organach), tj. urzą-dzenia zasysające lub tłoczące powietrze, źród-ła dźwięku oraz cały me-chanizm gry z jednym lub dwoma manuała-mi (czasem również z klawiaturą nożną) włącznikami głosów oraz systemem elemen-tów przekazujących ruch klawiszy i manu-briów odpowiednim zaworom lub innym elementom wykonawczym (ze względu na zwartą konstrukcję instrumentu me-chanizmy te są ograniczone do minimum, stanowiąc niekiedy skromną namiastkę traktury).

█ fisharmonia typu amerykańskiego, fis-harmonia w której języczki pobudzane są do drgań poprzez zasysanie powietrza (por. fisharmonia ty-pu francuskiego).

█ fisharmonia typu francuskiego, fishar-monia w której języczki pobudzane są do drgań poprzez tłoczenie powietrza (por. fisharmonia typu amerykańskiego).

█ flamandzki system, zob. system flamandzki

█ flauto <wł.>, zob. Flet

█ fletowy głos, zob. Flet

█ Flet (Flety), <od łac. fleo = płaczę, fletus = płacz>, flauto <wł.>, Flöte <niem.>, flute <ang.>, flûte <fr.>, głos fletowy, płaczek, głos organowy z rodziny Fletów (jednej z głównych grup głosów organowych, wyodrębnionych ze względu na charakter brzmienia), o miękkiej i łagodnej barwie (zbliżonej do brzmienia fletu), którego piszczałki wykonuje się jako otwarte, kryte bądź przedmuchiwane, z korpusami mogącymi przybierać praktycznie wszystkie spotykane kształty; flety to jedna z głów-nych rodzin głosów.

█ fletów piramida, zob. piramida fletów

█ Flöte <niem.>, zob. Flet

█ flute <ang.>, zob. Flet

█ flûte <fr.>, zob. Flet

█ forfeks, zob. nożyce

█ forfex, zob. nożyce

█ Forte, jeden z rejestrów zbiorowych, zestaw głosów odpowiadający odcieniowi dynamicznemu forte (zob. rejestr zbiorowy, por. Piano, Tutti)

█ francuska klawiatura,zob. klawiatura pełna

█ francuskie organy, zob. fisharmonia

█ francuski typ fisharmonii,zob. fisharmonia typu francuskiego

█ francuski typ pedału,zob. pedał typu francuskiego

█ francuski typ piszczałki języczkowej,zob. piszczałka języczkowa typu francuskiego

█ frein harmonique, wędzidło harmoniczne, je-den z elementów uzupełniających; element wyko-nany z blachy cynowej, miedzianej lub innej, przymo-cowany jednym końcem poniżej wycięcia (w piszczałce metalowej przy-lutowany do nogi, w pisz-czałce drewnianej przykręco-ny do wargi dolnej), drugi koniec natomiast zakończony ostro bądź zaokrąglony (zawi-nięty) znajduje się w pobliżu wycięcia i szczeliny, względem których może być w procesie intonacji oddalany bądź przybliżany (w poziomie lub w pionie) w celu ostatecz-nego ukształtowania dźwięku piszczałki; w niektórych źródłach element o takiej kon-strukcji bywa nazywany rów-nież bródką.

█ front, zob. prospekt

█ fronton, zob. prospekt

█ frontowa elewacja, zob. prospekt

21

■ fisharmonia

■ frein harmonique w piszczałce metalowej

G█ generalny wyłącznik, zob. kasownik

█ generator, element wywołujący drgania wibra-tora (pobudzający go do drgań); w piszczałkach organowych generatorem jest strumień powietrza, który w przypadku piszczałek wargowych wypły-wa ze szczeliny i uderza w ostrą krawędź wargi górnej, w przypadku piszczałek języczkowych na-tomiast pobudza do drgań metalowy języczek (zob. piszczałka wargowa, piszczałka języczkowa).

█ gierowana piszczałka,zob. piszczałka gierowana

█ gierowanie, czynność polegająca na praktycznie dowolnym wyginaniu (łamaniu) korpusu pisz-czałki w trakcie jej budowania, bez wywierania wy-raźnie ujemnego wpływu na jej brzmienie; gierowanie pozwala ograniczyć ilości miejsca zajmowanego przez piszczałkę (zob. ilustracja do hasła piszczałka gie-rowana).

█ gierowany,zob. gierowanie, piszczałka gierowana

█ gięta piszczałka, zob. piszczałka gierowana

█ gięty korpus, zob. piszczałka gierowana

█ głos, 1. zob. głos organowy; 2. zob. manu-brium.

█ głos alikwotowy, zob. głos poboczny

█ głos drewniany, głos organowy zbudowany z piszczałek drewnianych.

█ głos dzielony, rejestr dzielony, spotykany głów-nie w organach hiszpańskich (zwłaszcza jednoma-nuałowych) głos organowy podzielony na dwie części: rejestr basowy i rejestr dyszkantowy (granica tego podziału w budownictwie organowym nie jest sztywno określona; w różnych instrumentach bywa to dźwięk z zakresu od b0 do cis1); głos dzielony sterowany jest dwoma niezależnymi kluczami re-jestrowymi (sterującymi np. dwudzielnymi zasu-wami), z których każdy włącza tylko jeden, odpo-wiadający mu rejestr tego głosu (rejestr dolny – basowy lub rejestr górny – dyszkantowy), drugi pozo-stawiając wyłączony; włączeniu obydwu kluczy rejestrowych równocześnie, odpowiada uruchomieniu całości głosu dzielonego; zastosowanie w organach kilku głosów dzielonych pozwala na włączenie w gór-nym (dyszkantowym) rejestrze klawiatury innego głosu niż w rejestrze dolnym (basowym) i uzyskanie tym samym dwóch odmiennych barw w obu częściach

klawiatury (zob. klawiatura dzielona); rozwiąza-nie takie podwaja liczbę manubriów, pozwala jednak na pewne zróżnicowanie kolorystyczno-dynamiczne w instrumentach z jednym manuałem, szczególnie przy-datne przy solowym prowadzeniu melodii z akompa-niamentem; głosem dzielonym jest również miks-trura dzielona, w przypadku tego głosu jednak zasada podziału jest inna.

█ głos fletowy, zob. Flet

█ głos harmoniczny, zob. głos przedęty

█ głos jednochórowy, zob. głos jednorzędowy

█ głos jednorzędowy, głos jednochórowy, głos organowy złożony z jednego rzędu piszczałek, po włączeniu którego naciśnięcie jednego klawisza powoduje zadęcie jednej piszczałki (por. głos mie-szany).

■ głos jednorzędowy (jednochórowy)

█ głos języczkowy, głos językowy, głos stroikowy, język, głos organowy zbudowany z piszczałek języczkowych, wchodzący w skład jednej z dwóch głównych (oprócz głosów wargowych) grup gło-sów (zob. rodzina głosów); ze względu na charak-terystyczną barwę, głosy języczkowe szczególnie na-dają się do gry solowej, nie występują one jednak we wszystkich (zwłaszcza mniejszych) organach; głosy języczkowe wymagają strojenia częściej niż głosy wargowe.

█ głos językowy, zob. głos języczkowy

█ głos kryty, głos organowy zbudowany z piszczałek krytych, bądź półkrytych, należący do jednej z głównych rodzin głosów (wyodrębnio-nych ze względu na charakter brzmienia), zbudowany z piszczałek, których korpusy mogą przybierać

22


praktycznie wszystkie spotykane kształty (w piszczał-kach tego typu oprócz tonu podstawowego powstają tylko nieparzyste alikwoty, a w pisz-czałkach półkrytych dodatkowo również tony nie-harmoniczne); większość głosów krytych należy do grupy miękko i łagodnie brzmiących Fletów, ale są w tej grupie również głosy, których charakterystyczna barwa sprawia, że szczególnie nadają się one do solowego prowadzenia melodii (zob. rodzina gło-sów).

█ głos kwintowy, 1. głos poboczny którego piszczałki wydają dźwięki o kwintę czystą wyższe niż wskazują naciskane klawisze (głos transponuje o kwintę); w oznaczeniach głosów kwintowych, po określeniu słownym zawsze występuje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z cyfrą „3” w mianowniku (kwinta to trzeci alikwot), np. 10 2/3' (lub 32/3'), 1 1/3' (lub 4/3'), 2/3', 1/3', itp.; 2. określenie używane w odniesieniu do głosu mieszanego, w skład któ-rego (oprócz głosów zasadniczych) z głosów po-bocznych wchodzą wyłącznie głosy kwintowe (np. Mikstura kwintowa).

Głos zasadniczy 32' 16' 8' 4' 2' 1'

Oznaczenie głosu

kwintowego

10 2/3' 5 1/3' 2 2/3' 1 1/3' 2/3' 1/3'32/3' 16/3' 8/3' 4/3' 2/3' 1/3'

■ oznaczenia głosów kwintowych dla różnych głosów zasadniczych

█ głos labialny, zob. głos wargowy

█ głos manuałowy, głos organowy należący do jednego z manuałów (por. głos pedałowy).

█ głos metalowy, głos organowy zbudowany z piszczałek metalowych.

█ głos mieszany, głos wielochórowy, głos wielo-rzędowy, głos złożony, głos zwielokrotniony, złożony z kilku rzędów ( chórów) piszczałek głos organowy, po włączeniu którego naciśnięcie jednego klawisza powoduje równoczesne zadęcie kilku bądź kilkunastu (w zależności od ilości chórów) piszczałek (każda piszczałka z innego chóru tego głosu), wyda-jących dźwięki o wysokościach odpowiadających kolejnym alikwotom (wszystkim lub tylko nie-którym); w skład głosów mieszanych wchodzą głosy zasadnicze i głosy poboczne, a w zależności od rodzaju użytych głosów pobocznych głosy mieszane bywają dodatkowo nazywane np. kwintowymi (np. Mikstura kwintowa 2' 5ch) – gdy w ich skład oprócz głosów zasadniczych wchodzą tylko poboczne głosy kwintowe, tercjowymi (np. Cymbel tercjowy 2/3' 4ch) – gdy dodatkowo występuje poboczny głos

tercjowy lub też septymowymi (np. Kornet septy-mowy 2 2/3' 5ch) – gdy zastosowano również po-boczny głos septymowy; głosy mieszane dzieli się na głosy repetujące i głosy nierepetujące; w oznaczeniu głosu mieszanego oprócz określenia słow-nego znajduje się cyfrowe oznaczenia wielkości najniżej brzmiącego chóru (w stopach) oraz iloś-ci chórów w głosie (liczba ze skrótem ch, „rz”, „x” lub “fach” bądź też liczba rzymska bez dodatkowego skrótu); dla ogólnego określenia głosu mieszanego używa się czasem nazwy mikstura (zob. głos organowy).

■ głos mieszany (wielochórowy, wielorzędowy)

█ głos nierepetujący, głos organowy, w któ-rym nie zastosowano repetycji, co oznacza, że w całej skali (wzdłuż całej klawiatury) jego przebieg jest chromatyczny (bez powtórek); oznaczenia głosów tego rodzaju nie wymagają podawania wykresów (co jest niezbędne w przypadku głosów repetujących), wystarczające jest określenie jedynie układu początko-wego głosu, np. Kwarta 2 2/3' + 2' – oznacza głos mieszany, dwuchórowy, z których niższy chór jest głosem pobocznym – kwintą (2 2/3'), wyższy nato-miast głosem zasadniczym dwustopowym (2') i obydwa rzędy przebiegają przez całą klawiaturę chromatycznie czyli bez repetycji (por. głos repetu-jący).

█ głos nietransponujący, głos organowy (8' – ośmiostopowy), jeden z głosów zasadniczych, po włączeniu którego naciśnięcie klawisza powoduje zadęcie piszczałki wydającej dokładnie taki dźwięk na jaki wskazuje naciskany klawisz (zgodność co do nazwy dźwięku i oktawy), np. na-ciśnięcie klawisza G powoduje zadęcie piszczałki wy-dającej dźwięk G, klawisz c – dźwięk c, klawisz f2– dźwięk f2, itd. (por. głos transponujący).

23

■ głos 8'(ośmiostopowy, nietransponujący)

■ głos 2 2/3' (przykład głosu kwintowego)

█ głos nonowy, głos poboczny którego pisz-czałki wydają dźwięki o wielką nonę wyższe niż wskazują naciskane klawisze; w oznaczeniach gło-sów nonowych, po określeniu słownym zawsze wystę-puje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z cyfrą „9” w mianowniku (nona to dziewiąty alikwot), np. 3 5/9' (lub 32/9'), 1 7/9' (lub 16/9'), 4/9', itp.


Oznaczenie głosu

nonowego

3 5/9' 1 7/9' 8/9' 4/9' 2/9' 1/9'32/9' 16/9' 8/9' 4/9' 2/9' 1/9'

■ oznaczenia głosów nonowych dla różnych głosów zasad-niczych

█ głos organowy, głos, register, regestr, rejestr, szereg piszczałek (bardzo często o zbliżonej budo-wie), których menzury i materiał są tak dobrane, że każda następna wydaje kolejny ton skali muzycznej, a dźwięki wszystkich piszczałek wchodzących w skład szeregu mają wyrównaną barwę i natężenie (za-chowanie dynamicznej równowagi dźwięków wyso-kich i niskich); każdy głos włączany jest oddzielnym kluczem rejestrowym (określenia: 'register' czy 'regestr', używane bywają częściej w stosunku do włączników poszczególnych głosów, rzadziej nato-miast w stosunku do samych głosów jako grup pisz-czałek.); ze względu na sposób powstawania dźwięku w piszczałkach, wyróżnia się dwie podstawowe grupy głosów organowych: głosy wargowe i głosy ję-zyczkowe; właściwości akustyczne piszczałek wyni-kające z ich konstrukcji wprowadzają również inny podział głosów: głosy otwarte, głosy kryte, głosy półkryte, głosy przedęte; zależnie od charakteru brzmienia głosy organowe dzielą się na pięć grup ( rodzin głosowych): Pryncypały, Flety, głosy kryte, głosy smyczkowe, głosy języczkowe; oznaczenie głosu organowego składa sie na ogół z dwóch lub trzech części:- oznaczenie słowne wskazujące na typ głosu ( głos wargowy lub głos języczkowy) oraz jego przyna-leżność do rodziny głosów; oznaczenie to sugeruje pewne charakterystyczne cechy brzmieniowe danego głosu, np. Pryncypał, Burdon, Flet, Trompet, Krumhorn,- oznaczenie cyfrowe informujące o wielkości głosu (wielkość głosu wyrażona jest w stopach, np. 8' - osiem stóp; wielkość głosu może być wyrażona również ułamkiem) a tym samym o wysokości jego brzmienia np. 8', 4', 32', 1 1/3', 2 2/3'; z oznaczenia tego wynika również czy głos jest zasadniczy, poboczny, transponujący czy nietransponu-jący,- trzeci element, występujący tylko w głosach mieszanych, informuje o ilości chórów (rzędów), z których składa się dany głos; oznaczenie cyfrowe ze skrótem ch, „rz”, „x” lub “fach”, np. 4ch - głos czterochórowy, lub też oznaczenie liczbą rzymską bez dodatkowego skrótu, np. mikstura IV;przykładowe oznaczenia głosów: Burdon 16', Kwinta 2 2/3', Mikstura 1 1/3' 4ch, itp.;

█ głos otwarty, głos organowy zbudowany z piszczałek otwartych.

█ głosowa fala, zob. fala dźwiękowa

█ głosowa rodzina, zob. rodzina głosów

█ głosowa rura,zob. korpus piszczałki wargowej

█ głosowy otwór, zob. otwór głosowy

█ głosów rodzina, zob. rodzina głosów

█ głos pedałowy, głos organowy należący do pedału (por. głos manuałowy).

█ głos poboczny, głos pomocniczy, głos alikwo-towy, alikwot, głos organowy którego piszczałki wydają dźwięki inne niż wskazują naciskane kla-wisze; głosy poboczne nie są w czasie gry stosowane samodzielnie, a jedynie w połączeniu z głosami zasadniczymi (przy czym nie słychać ich wyraźnie jako oddzielne głosy, lecz jako jedną brzmieniową całość) – wzmacniane są w ten sposób słabsze ali-kwoty głosu zasadniczego, co pozwala na modyfi-kowanie w pewnym zakresie barwy dźwięku; każdy głos poboczny jest głosem transponującym; w zależności od interwału o jaki transponuje wybrany głos wyróżnia się: głosy kwintowe, głosy tercjo-we, głosy septymowe, głosy nonowe; dla wzmocnienia alikwotów, oprócz głosów pobocznych używane są również niektóre głosy zasadnicze, np. 4', 2', itp. - głosy te wzmacniają tony harmoniczne, które od tonu podstawowego odległe są o pełną okta-wę lub jej wielokrotność (por. głos zasadniczy, głos mieszany).

■ głosy: 8', 4', 2 2/3', 2', 1 3/5', 1 1/3' – głosy poboczne (alikwotowe) odpowiadające kolejnym alikwotom dźwięku podstawowego z głosu 8' (zasadniczego)

█ głos pomocniczy, zob. głos poboczny

█ głos półkryty, głos organowy zbudowany z piszczałek półkrytych (por. głos kryty).

█ głos pryncypałowy, zob. Pryncypał

█ głos przedęty, głos harmoniczny, głos przedmu-chiwany, zob. głos organowy zbudowany z pisz-czałek przedętych.

█ głos przedmuchiwany, zob. głos przedęty

24


█ głos realny, głos organowy stanowiący samo-dzielny szereg piszczałek, co oznacza że piszczałki tworzące ten głos nie są zapożyczane z głosu innego (jak to jest np. w głosie transmitowanym); instru-ment, w dyspozycji którego wymieniana jest okreś-lona liczba głosów, w rzeczywistości może dyspono-wać mniejszą ilością głosów realnych, co wynikałoby ze sztucznego utworzenia kilku różnych głosów wyko-rzystujących jeden i ten sam szereg piszczałek (w zależności od potrzeb, w różnych głosach użyty może zostać cały szereg piszczałek lub jego fragment, rejestr dolny bądź górny, itd.); im większa ilość głosów realnych tym lepiej, tym większe możliwości instru-mentu, ale z drugiej strony tym bardziej wzrasta jego cena (zob. głos stały, głos transmitowany).

█ głos regałowy, głos organowy zbudowany z piszczałek regałowych, wyposażonych w bardzo krótkie tuby rezonansowe (niekiedy jednakowej długości dla wszystkich piszczałek w danym głosie) lub całkowicie ich pozbawionych, stosowany bardzo często w instrumentach przenośnych, zwłaszcza w regałach książkowych.

█ głos repetujący, głos organowy, w którym zastosowano repetycję.

█ głos septymowy, 1. głos poboczny którego piszczałki wydają dźwięki o małą septymę wyższe niż wskazują naciskane klawisze; w oznaczeniach głosów septymowych, po określeniu słownym zawsze występuje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z cyfrą „7” w mianowniku (septyma to siódmy alik-wot), np. 4 4/7' (lub 32/7'), 1 1/7' (lub 8/7'), 4/7', itp.; 2. określenie używane w odniesieniu do głosu mie-szanego, w skład którego (oprócz głosów zasad-niczych) z głosów pobocznych wchodzą głosy kwintowe, głosy tercjowe oraz głosy septymowe (np. Kornet septymowy).


Oznaczenie głosu

septymowego

4 4/7' 2 2/7' 1 1/7' 4/7' 2/7' 1/7'32/7' 16/7' 8/7' 4/7' 2/7' 1/7'

■ oznaczenia głosów septymowych dla różnych głosów zasadniczych

█ głos smyczkowy, głos organowy należący do jednej z głównych rodzin głosów, o brzmieniu zbli-żonym do dźwięku instrumentów smyczkowych, zbu-dowany z piszczałek z korpusami o kształcie cylindrycznym, konicznym bądź lejkowatym, wyposażonych w duże baczki, niekiedy również w wałki lub bródki; stosowanie w rodzinie głosów smyczkowych piszczałek o bardzo różnorodnych kształtach pozwala na uzyskanie zróżnicowanej skali barw i odcieni dynamicznych, od głosów bardzo moc-nych do szalachetnie brzmiących i całkiem delikatnych (zob. rodzina głosów).

█ głos stały, głos organowy na stałe przyporząd-kowany do jednej z klawiatur (por. głos trans-mitowany).

█ głos stroikowy, zob. głos języczkowy

█ głos tercjowy, 1. głos poboczny którego pisz-czałki wydają dźwięki o wielką tercję wyższe niż wskazują naciskane klawisze; w oznaczeniach gło-sów tercjowych, po określeniu słownym zawsze wystę-puje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z cyfrą „5” w mianowniku (tercja to piąty alikwot), np. 3 1/5' (lub 16/5'), 1 3/5' (lub 8/5'), 4/5', 2/5', itp.; 2. określenie używane w odniesieniu do głosu mie-szanego, w skład którego (oprócz głosów zasadni-czych) z głosów pobocznych wchodzą głosy kwintowe oraz głosy tercjowe (np. Cymbel ter-cjowy).


Oznaczenie głosu

tercjowego

6 2/5' 3 1/5' 1 3/5' 4/5' 2/5' 1/5'32/5' 16/5' 8/5' 4/5' 2/5' 1/5'

■ oznaczenia głosów tercjowych dla różnych głosów zasad-niczych

█ głos transmitowany, głos organowy mogący należeć w całości bądź w części do kilku klawiatur; głos transmitowany może w każdej z klawiatur wystę-pować pod takimi samymi bądź różnymi nazwami (zob. transmisja, por. głos stały).

█ głos transponujący, głos organowy, po włą-czeniu którego naciśnięcie klawisza powoduje za-dęcie piszczałki wydającej dźwięk inny niż wska-

25

■ głos 1 3/5' (przykład głosu tercjowego)

32'

4'

2 2/3'

1 3/5'

■ głosy transponujące (przykłady):32' – głos zasadniczy, transponujący o dwie oktawy w dół,4' – głos zasadniczy, transponujący o oktawę w górę,2 2/3' – głos poboczny, kwintowy1 3/5' – głos poboczny, tercjowy

zuje naciskany klawisz; głosami transponującymi są głosy zasadnicze (z wyjątkiem głosu 8', który rów-nież jest głosem zasadniczym ale nietransponu-jącym) transponujące o oktawę bądź jej wielokrot-ność, oraz wszystkie głosy poboczne transponujące o inne interwały np. głos kwintowy, głos tercjo-wy, głos septymowy, głos nonowy (por. głos nietransponujący).

█ głosu wielkość, zob. stopaż

█ głosu włącznik, zob. włącznik głosu

█ głos wargowy, głos labialny, głos organowy zbudowany z piszczałek wargowych, wchodzący w skład jednej z dwóch głównych (oprócz głosów języczkowych) grup głosów (zob. rodzina głosów).

█ głos wielochórowy, zob. głos mieszany

█ głos wielorzędowy, zob. głos mieszany

█ głos wysokociśnieniowy, stentor, głos orga-nowy (wynaleziony w 1895 r. przez niemieckiego organmistrza Weigle'a) zasilany powietrzem o wysokim ciśnieniu, zbudowany z piszczałek o bardzo szerokich wycięciach dochodzących do po-łowy obwodu korpusu, wydających bardzo mocny dźwięk; nazwy głosów z grupy stentorów mają najczęściej dwuczłonowe nazwy, z których pierwszy to właśnie słowo “stentor”.

█ głos zabytkowy, głos organowy o szczegól-nej wartości historycznej, identyfikowany najczęściej na podstawie charakterystycznych cech, które odróż-niają go od głosów budowanych współcześnie (rodzaj materiału, konstrukcja piszczałek i całego głosu, różne sposoby strojenia, itp.)

█ głos zasadniczy, głos organowy którego pisz-czałki wydają dźwięki o takich samych nazwach co naciskane klawisze (niekoniecznie z tej samej oktawy, np. naciśnięciu klawisza c może odpowiadać dźwięk c, ale mogą to być również dźwięki C1, C, c2, itd.); w oznaczeniach głosów zasadniczych zawsze występuje jedna z następujących wielkości wyrażo-nych w stopach: 32', 16', 8', 4', 2', 1', ½'; głos 8' jest zasadniczym głosem nietransponującym, pozosta-łe głosy to głosy transponujące o oktawę bądź jej wielokrotność w górę lub w dół (por. głos po-boczny, głos mieszany).

■ głosy zasadnicze (dźwięki brzmiące przy naciśnięciu kla-wisza c1 w zależności od wielkości włączonego głosu)

█ głos złożony, zob. głos mieszany

█ głos zwielokrotniony, zob. głos mieszany

█ głos zupełny, głos organowy obejmujący całą klawiaturę (por. półgłos).

█ głowica, główka, osada języczkowa, wykonana z drewna lub z metalu część piszczałki języczkowej, w której osadzone są pozostałe jej elementy składowe: ry-nienka, języczek i klin, a także korpus piszczałki; głowica przez którą dodatko-wo przeprowadzony jest do-stroik, osadzona jest we-wnątrz nogi piszczałki bądź na jej górnym końcu; miejsce zamocowania oraz kształt gło-wicy zależy od typu piszczał-ki, w której jest ona zastosowana (zob. piszczałka języczkowa, piszczałka języczkowa typu niemiec-kiego, piszczałka języczkowa typu francuskiego).

█ główka, zob. głowica

█ główna sekcja, zob. Hauptwerk

█ główny zespół brzmieniowy,zob. Hauptwerk

█ główny zestaw, zob. Hauptwerk

█ gniotący werk, zob. werk „gniotący”

█ górna warga, zob. warga górna

█ górnozaworowa wiatrownica,zob. wiatrownica stożkowa

█ górny pozytyw, zob. Oberwerk

█ Grand Orgue <fr.>, zob. Hauptwerk

█ Great Organ <ang.>, zob. Hauptwerk

█ gry aparat, zob. przekaźnik

█ gry mechanizm, zob. traktura

█ gry stół, zob. stół gry

█ gry szafka, zob. szafka gry

█ gry traktura, zob. traktura gry

█ grzebień, 1. znajdujący się wewnątrz wiatro-wnicy podłużny element z szeregiem nacięć, w któ-rych zamocowane są sprężyny dociskające klapy

26

■ głowica metalowa

32' 16' 8' 4' 2' 1'


( łożysko sprężyn klapowych); 2. łożysko grupy kątowników.

█ gwiazda, Cymbelstern, Zimbelstern <niem. Zim-bel = cymbały, Stern = gwiazda>, jeden z tzw. re-jestrów mechanicznych; wirująca gwiazda często z dzwoneczkami, umieszcza-na w dawnych prospek-tach organowych jako ru-chomy element wystroju rzeźbiarskiego (snycerskie-go); gwiazda daje podwój-ny efekt: efekt wizualny i efekt akustyczny (zob. rejestr mechaniczny).

27

■ gwiazda

■ grzebień

H█ haczyk, zob. hak

█ haczykowe połączenie,zob. połączenie hakowe

█ hak, haczyk, zaczep sprzęgający, element za pomo-cą którego realizowane jest np. połączenie między dwoma manuałami (zob. połączenie hakowe).

█ hakowe połączenie, zob. połączenie hakowe

█ hamburskie wieżyczki,zob. wieżyczki typu hamburskiego

█ hamburski typ organów,zob. organy typu hamburskiego

█ Hammonda organy,zob. organy Hammonda

█ harmoniczna piszczałka,zob. piszczałka przedęta

█ harmoniczne wędzidło,zob. frein harmonique

█ harmoniczny głos, zob. głos przedęty

█ harmoniczny ton, zob. alikwot

█ harmonium, zob. fisharmonia

█ Hauptwerk <niem. Haupt = główny>, Great Organ <ang.>, Grand Orgue <fr.>, sekcja główna, główny zespół brzmieniowy, zestaw główny, w or-ganach wielosekcyjnych podstawowa sekcja (grupa rejestrów) dysponująca własną klawiaturą.

█ Hausorgel <niem.>, zob. organy pokojowe

█ hebel, zob. strug

█ hiszpańska trąbka, zob. trąbka hiszpańska

█ hiszpańskie rowki, zob. rowki hiszpańskie

█ horyzontalna trąba,zob. trąbka hiszpańska

█ horyzontalny miech,zob. miech horyzontalny

█ hydrauliczne organy, zob. organy wodne

█ hydraulis, zob. organy wodne

28


I█ intonacja, kształtowanie natężęnia i barwy dźwięku poszczególnych piszczałek i całych gło-sów organowych, w celu uzyskania wyrównanego brzmienia piszczałek w obrębie jednego głosu oraz za-pewnienia każdemu z głosów charakterystycznego, indywidualnego brzmienia; intonowanie odbywa się m.in. poprzez zmienianie wielkości otworu wlotowego w nodze piszczałki, zmienianie rozmiarów wy-cięcia i szczeliny, profilowanie języczka, mody-fikowanie kształtu warg czy krawędzi serca, a także poprzez odpowiednie wykorzystanie urzą-dzeń intonacyjnych zamontowanych w piszczałkach (w procesie intonowania piszczałek języczkowych dostraja się również długość tuby do częstotliwości drgań języczka, a czasem do częstotliwości wybranego alikwotu – czynność tę wykonuje się wykorzystując dostroiki występujące w tubach; dostrajanie długości tuby odbywa się podobnie do strojenia piszczałki wargowej); intonacja jest czynnością mającą decydu-

jący wpływ na brzmienie instrumentu, wykonywana jest przez organmistrza, po ostatecznym ustawieniu piszczałek na odpowiednich wiatrownicach (zao-patrywanych w powietrze pod ustalonym ciśnieniem) w docelowym pomieszczeniu, którego akustyka również ma duże znaczenie w kształtowaniu brzmienia całego instrumentu; głosy w organach intonowane są w bardzo różny sposób, zależy to m.in. od epoki i sty-lu w jakim instrument został zbudowany; również współcześnie, nawet głosy o takiej samej nazwie mogą brzmieć zupełnie inaczej ze względu na odmienną in-tonację (zob. elementy uzupełniające, por. stro-jenie).

█ intonacyjne urządzenie,zob. element uzupełniający

█ intonacyjny kołek, zob. kołek intonacyjny

█ intonacyjny wałek, zob. wałek intonacyjny

29

J█ jądro, zob. serce

█ jednochórowy głos, zob. głos jednorzędowy

█ jednoczęściowy miech,zob. miech jednoczęściowy

█ jednofałdowy miech,zob. miech jednofałdowy

█ jednofunkcyjna wiatrownica,zob. wiatrownica jednofunkcyjna

█ jednoramienna dźwignia,zob. dźwignia jednoramienna

█ jednoramienny klawisz,zob. klawisz jednoramienny

█ jednorzędowy głos, zob. głos jednorzędowy

█ języczek, 1. język, stroik, element będący źródłem dźwięku w piszczałkach języczkowych ( wi-brator), wykonany z paska sprężystego metalu (mo-siądzu, fosforobrązu, stali nierdzewnej lub innego metalu), osadzony jednym końcem wraz z rynienką w głowicy, drugi koniec nieprzytwierdzony może swobodnie wibrować; w za-leżności od rozmiarów ję-zyczka względem bocznego otworu w rynience wyróżnia się dwa typy języczków: języczek przelatujący i języczek kryjący; języ-czek może mieć kształt pros-tokątny, rozszerzający bądź zwężający się ku końcowi, wibrujący koniec języczka może być również zaokrąg-lony; na końcu języczka bywa czasem zamocowany niewielki ciężarek (zwłaszcza przy dużych języczkach); wymiary języczka, zwłaszcza jego grubość, dobierane są bardzo precyzyjnie, bo to one właśnie decydują o właściwościach wydawanego przezeń dźwięku; częstotliwość drgań języczka regu-luje się za pomocą specjalnego dostroika (drutu strojeniowego), którym można zmieniać długość wibrującej części języczka; fala stojąca powstająca w drgającym języczku zawsze charakteryzuje się obec-nością węzła w miejscu zamocowania języczka i strzałki na swobodnie wibrującym jego końcu; na całej długości drgającego języczka może się oczy-

wiście wytworzyć większa ilość strzałek i węzłów, jednak na jego końcach zawsze muszą się pojawić dwa wymienione wyżej elementy; 2. określenie używane w odniesieniu do zaworu kierunkowego wykonanego najczęściej z prostokątnego kawałka skóry (w niektó-rych przypadkach, zwłaszcza większych zaworów, usztywnio-nego przyklejonymi doń listewkami), którego jeden koniec przytwier-dzony jest na stałe np. do listwy, drugi nato-miast swobodnie za-krywa otwór.

█ języczek kryjący, języczek odbijający, języczek który jest szerszy niż boczny otwór w rynience (języczek przykrywa ten otwór), w czasie drgania od-bijający się od brzegów rynienki i wychylający się tylko na zewnątrz niej; dostroik takiego języczka wykonywany jest jako drut dociskający go do brzegów rynienki, wyznaczający tym samym punkt, w którym kończy się nieruchomy, a zaczyna drgający fragment języczka (zob. języczek, por. języczek przelatu-jący).

a b■ języczek (skrajne położenia drgającego języczka): a – ję-zyczek kryjący, b – języczek przelatujący

█ języczek odbijający, zob. języczek kryjący

█ języczek przelatujący, języczek przelotowy, języczek swobodnie wibrujący, języczek który jest węższy niż boczny otwór w rynience, co pozwala na wychylanie się go w czasie drgania w dwie strony, tj. na zewnątrz i do wnętrza rynienki (język przelatuje przez otwór w rynience bez dotykania jej brzegów); dostroik w takim przypadku musi ujmować języ-czek z dwóch stron (w odróżnieniu od dostroika docis-kającego języczek kryjący, tutaj nie wystarczy do-ciskanie go do rynienki tylko od jednej strony) tak, aby zapewniał on odpowiednią długość języczka przez cały czas jego drgania, a więc tak przy wychyleniach na zewnątrz rynienki jak i do jej wnętrza; języczek

30

■ język skórzany pełniący funkcję zaworu kierunkowego

■ języczek piszczałki, osadzony w głowicy, dociśnięty dostroikiem z twardego odpowiednio wygiętego drutu


przelatujący może być częścią składową również innych urządzeń (oprócz piszczałek), np. występuje jako element powodujący cykliczne zmiany ciśnienia powietrza w tremolo mechanicznym (w takim roz-wiązaniu języczek nie jest zamocowany w rynience, a w specjalnej metalowej ramce). (zob. języczek, por. języczek kryjący)

█ języczek przelotowy,zob. języczek przelatujący

█ języczek swobodnie wibrujący,zob. języczek przelatujący

█ języczka menzura, zob. menzura języczka

█ języczkowa osada, zob. głowica

█ języczkowa piszczałka,zob. piszczałka języczkowa

█ języczkowy głos, zob. głos języczkowy

█ język, 1. języczek; 2. potoczne określenie gło-su języczkowego.

█ języki, potoczne określenie głosów języczko-wych.

█ językowy głos, zob. głos języczkowy

31

K█ kalikant, osoba kali-kująca (zob. kalikowa-nie).

█ kalikowanie <łac. calco = depczę>, kalko-wanie <arch.>, czynność wykonywana przez kali-kanta, polegająca na po-ruszaniu (za pomocą rąk bądź nóg) wiekiem miecha czerpakowego (z reguły przy pomocy specjalnej dźwigni), co powoduje sprężanie po-wietrza we wnętrzu mie-cha i pompowanie go do urządzeń odbiorczych w organach.

█ kalkatura, mecha-nizm tłoczący powietrze do organów (grupa miechów).█ kalkowanie, zob. kalikowanie

█ kalkownia, zob. miechownia

█ kanał klapowy, ko-mora klapowa, określenie używane w odniesieniu do komory wiatrowej, w której zamontowane są wentyle klapowe.

█ kanał powietrzny, kondukt, kanał wiatrowy, kanał (wykonany z drew-na, tektury, metalu lub tworzywa sztucznego), którym sprężone powiet-rze płynie np. z miecha do wiatrownicy, z dmuchawy do miecha ( rezerwuaru), z wiatro-wnicy do piszczałek ustawionych w pros-pekcie, itp.; kanaliki o nie-dużych przekrojach by-wają drążone w drewnie, np. wydrążone w klocu piszczałkowym kanały, doprowadzające powietrze z przegród do piszcza-łek (rozwiązanie stosowa-ne w przypadku gdy pisz-

czałki nie są ustawione bezpośrednio nad odpowia-dającymi im przegrodami w wiatrownicy).

█ kanał rejestrowy, zob. komora rejestrowa

█ kanał stożkowy, kanał w którym umieszczone są zawory stożkowe (zob. wiatrownica stożkowa).

█ kanał wiatrowy, zob. kanał powietrzny

█ kanał wylotowy, kanał którym sprężone powiet-rze wypływa z miecha w kierunku wiatrownicy lub do kanału zbiorczego (zob. miech klinowy, miech magazynowy, miech pływakowy).

█ kanał zbiorczy, kanał do którego doprowadzane jest powietrze np. z kilku miechów czerpakowych (np. miechów klinowych), w przypadku braku ma-gazynującej części miecha ( rezerwuaru) spełnia-jący w pewnym stopniu funkcję zbiornika wyrównu-jącego ciśnienie.

█ kancela, zob. przegroda

█ kapelusz, zob. czapka

█ kasownik, wyłącznik generalny, umieszczony w stole gry wyłącznik (znajdujący się często w pobli-żu włączników rejestrów zbiorowych), umożliwia-jący szybkie, równoczesne wyłączenie wszystkich włą-czonych uprzednio głosów organowych.

█ kątowa dźwignia, zob. kątownik

█ kątownik, dźwignia kątowa, koziołek, winkiel, odmiana dźwigni dwuramiennej z ramionami za-mocowanymi pod kątem 90o; kątownik służy do zmie-niania kierunku i zwrotu działającej siły, np. zamienia siłę działającą pionowo na siłę działającą poziomo i na odwrót (por. dźwignia prosta).

■ kątowniki metalowe ■ kątowniki drewniane

█ Kegellade <niem.>,zob. wiatrownica stożkowa

█ Kern, zob. serce

32

■ kanały powietrzne

■ miejsce pracy kalikanta; na zdjęciu widoczny m.in. trep (dźwignia nożna) oraz wiatromierz

■ wnętrze kanału klapo-wego


█ kerno, zob. serce

█ kiern, zob. serce

█ kierna, zob. serce

█ kierunkowy zawór, zob. zawór kierunkowy

█ kieszonka, zob. mieszek membrankowy

█ kieszonkowa wiatrownica,zob. wiatrownica kieszonkowa

█ kinowe organy, zob. organy kinowe

█ Kirnberger, nazwa (pochodząca od nazwiska twórcy) jednego ze strojów nierównomiernie tem-perowanych; funkcjonuje kilka odmian tego stroju oznaczanych dodatkowo cyframi rzymskimi.

█ klapa, zob. wentyl klapowy

█ klapa bezpieczeństwa,zob. zawór bezpieczeństwa

█ klapa łamana, zob. wentyl klapowy łamany

█ klapa podwójna,zob. wentyl klapowy podwójny

█ klapa wisząca, zob. wisząca klapa

█ klapa zamykająca, szperwentyl <niem.>, za-wór zamykający dopływ sprężonego powietrza do wiatrownicy.

█ klapowa dźwignia, zob. dźwignia klapowa

█ klapowa komora, zob. kanał klapowy

█ klapowa sprężyna, zob. sprężyna klapowa

█ klapowa wiatrownica,zob. wiatrownica klapowa

█ klapowe cięgło, zob. cięgło klapowe

█ klapowe organy, zob. organy klapowe

█ klapowo-zasuwowa wiatrownica,zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa

█ klapowo-zaworowa wiatrownica,zob. wiatrownica klapowo-zaworowa

█ klapowy kanał, zob. kanał klapowy

█ klapowy wentyl, zob. wentyl klapowy

█ klapowy zawór, zob. wentyl klapowy

█ klasyczna mikstura,zob. mikstura klasyczna

█ klawiatura, zbiór klawiszy uszeregowanych według wysokości dźwięków tworzących wymaga-ną skalę (dwa szeregi klawiszy, tj. klawisze diato-niczne najczęściej w kolorze jasnym, oraz klawisze chromatyczne najczęściej w kolorze czarnym), przy-stosowanych wymiarami i rozmieszczeniem do naci-skania palcami rąk ( manuał) bądź stopami ( pe-dał).

█ klawiatura chromatyczna,zob. klawiatura pełna

█ klawiatura ciągnąca, klawiatura typu ciąg-nącego, klawiatura której klawisze poruszają dalszymi elementami traktury (np. abstraktami) poprzez ich pociąganie (zob. traktura ciągnąca, por. klawiatura pchająca).

a b■ klawisze w klawiaturach ciągnących: a – klawisz jednora-mienny, b – klawisz dwuramienny

█ klawiatura deptana, zob. pedał

█ klawiatura dzielona, klawiatura podzielona na dwie części: lewą – bas i prawą – dyszkant, stosowana w instrumentach wyposażonych w rejes-try dzielone.

█ klawiatura francuska,zob. klawiatura pełna

█ klawiatura łamana, klawiatura w której za-stosowano oktawę łamaną.

█ klawiatura manuałowa, zob. manuał

█ klawiatura „miękka”, klawiatura w której klawisze nie stawiają dużego oporu w czasie gry; występuje najczęściej w instrumentach z trakturą pneumatyczną, elektromagnetyczną lub elek-tro-pneumatyczną, czasem również w organach z do-brze wykonaną trakturą mechaniczną, zwłaszcza w niewielkich instrumentach (por. klawiatura „twarda”).

█ klawiatura normalna,zob. klawiatura pełna

█ klawiatura nożna, zob. pedał

█ klawiatura pchająca, klawiatura typu pcha-jącego, klawiatura której klawisze poruszają dalszymi elementami traktury (np. drążkami) poprzez ich popychanie (zob. traktura pchająca, por. klawiatura ciągnąca).

33

a b■ klawisze w klawiaturach pchających: a – klawisz jedno-ramienny, b – klawisz dwuramienny

█ klawiatura pedałowa, zob. pedał

█ klawiatura pełna, klawiatura chromatyczna, klawiatura francuska, klawiatura normalna, klawia-tura typu francuskiego, klawiatura złożona z klawiszy, które odpowiadają wszystkim dźwiękom (diatonicznym i chromatycznym) występującym w ca-łym jej zakresie, tj. we wszystkich oktawach, również w oktawie najniższej (por. oktawa któtka).

█ klawiatura podwieszona, klawiatura ciąg-nąca działająca na kolejne elementy traktury bez pośrednictwa kątowników.

█ klawiatura polska, termin używany niekiedy jako określenie klawiatury organów z niepełną najniższą oktawą – oktawą krótką typu E/C (typ oktawy krótkiej często występującej w klawiaturach polskich instrumentów).

█ klawiatura transponująca, dodatkowa wysu-wana klawiatura w organach, której brzmienie transponowane jest za pomocą specjalnego sprzężenia mechanicznego (zob. urządzenie transponujące).

█ klawiatura „twarda”, klawiatura w której klawisze stawiają znaczny opór w czasie gry, w związku z czym gra na niej wymaga pewnego wysiłku fizycznego; występuje najczęściej w instrumentach z trakturą mechaniczną, zwłaszcza w dużych, roz-ległych przestrzennie instrumentach (por. klawiatu-ra „miękka”).

█ klawiatura z podwójnym naciskiem, klawiatura w której zastosowano klawisze z dwustopniowym skokiem (zob. podwójny nacisk).

█ klawiaturowa skrzynia,zob. kontuar

█ klawiaturowy prześwit,zob. prześwit klawiaturowy

█ klawiaturowy stolik,zob. stół klawiaturowy

█ klawiaturowy stół, zob. stół klawiaturowy

█ klawiatury oprawa,zob. oprawa klawiatury

█ klawiatury oś, zob. oś klawiatury

█ klawiatury pokrywa,zob. pokrywa klawiatury

█ klawiatury rama, zob. rama klawiatury

█ klawiatury traktura, zob. traktura gry

█ klawisz <z łac. clavis = klucz>, 1. stosowana w organach dźwignia, która jest elementem dys-pozycyjnym umieszczonym w stole gry (w ma-nuale lub pedale) i dzięki której organista (dzia-łając na nią siłą rąk bądź nóg) przekazuje swoją wolę dalszym elementom traktury, a w efekcie koń-cowym powoduje np. zadęcie odpowiednich pisz-czałek; klawisze są częściami składowymi kla-wiatur (manuałów lub pedału) i mogą być wyko-nywane zarówno jako dźwignie jednoramienne ( klawisze jednoramienne stosowane w tzw. trakturze zawieszonej), jak i jako dźwignie dwuramienne ( klawisze dwuramienne); w celu zapobiegania przesuwaniu się klawiszy na boki (a tym samym ociarania się ich o inne klawisze w klawia-turze) stosuje się specjalne bolce stabilizacyjne; pod względem muzycznym wyróżnia się dwa rodzaje klawiszy: klawisze diatoniczne i klawisze chro-matyczne; klawisze manuałów są wykonywane w różnych wariantach kolorystycznych, bywają oklejane np. kością słoniową lub szlachetniejszymi gatunkami drewna, niekiedy również mogą być dodatkowo zdo-bione, klawisze pedału natomiast, ze względu na swoją funkcję, wykonywane są raczej w sposób mniej mister-ny, mają solidniejszą konstrukcję i dużo większe roz-miary, co umożliwia obsługiwanie ich nogami; okre-ślenie „klawisz” używane bywa niekiedy w odniesie-niu nie do całej dźwigni, a tylko do tej jej części, która widoczna jest na zewnątrz stołu gry; 2. określenie uży-wane często w stosunku do niewielkich dźwigni umieszczonych w stole gry (poza klawiaturami), służą-cych np. do włączania głosów, urządzeń dodat-kowych, itp.

a b■ klawisze: a – w klawiaturze ręcznej (manuale), b – w kla-wiaturze nożnej (pedale)

█ klawisza okładzina, zob. okładzina klawisza

█ klawisza płytka czołowa,zob. płytka czołowa klawisza

█ klawisza płytka wierzchnia,zob. płytka wierzchnia klawisza

█ klawisz chromatyczny, klawisz odpowiada-jący chromatycznemu dźwiękowi skali, współcześnie

34


na ogół koloru czarnego, w dawnych instrumentach często w kolorze jasnym (por. klawisz diato-niczny).

■ klawisze manuału: a – chromatyczne, b – diatoniczne

█ klawisz diatoniczny, klawisz odpowiadający diatonicznemu dźwiękowi skali, współcześnie na ogół koloru białego, w dawnych instrumentach często czar-ny (por. klawisz chromatyczny).

█ klawisz dwuramienny, klawisz będący dźwignią dwuramienną (por. klawisz jednora-mienny).

a b■ klawisze dwuramienne: a – w klawiaturze pchającej, b – w klawiaturze ciągnącej

█ klawisz jednoramienny, klawisz będący dźwignią jednoramienną, funkcjonującą najczęś-ciej na zasadzie przekładni – ramiona sił są różnej długości: abstrakt przymocowany jest do takiego klawisza w innej odległości od osi obrotu niż przykła-dana jest doń siła palców organisty (zob. traktura zawieszona, por. klawisz dwuramienny).

a b■ klawisze jednoramienne: a – w klawiaturze pchającej, b – w klawiaturze ciągnącej

█ klawiszowa traktura, zob. traktura gry

█ klawiszowe cięgło, zob. abstrakt

█ klawisz rejestrowy, włącznik głosu wykona-ny w formie klawisza.

█ klejowa farba, zob. farba klejowa

█ klin, wykonany z twardego drewna element pisz-czałki języczkowej, służący zamocowaniu rynienki wraz z języczkiem w specjalnym wycięciu w gło-wicy (zob. piszczałka języczkowa).

█ klinowy miech, zob. miech klinowy

█ kloc, zob. kloc piszczałkowy

█ klocek sprzęgający, nazwa używana w stosun-ku do elementu o konstrukcji zbliżonej do wahacza; element drewniany, który wsuwany pomiędzy kla-wisze manuałów (położonych jeden nad drugim) powoduje ich połączenie, co sprawia, że (naciśnięcie klawisza z manuału położonego niżej powoduje rów-noczesne zadziałanie odpowiedniego klawisza z manu-ału położonego wyżej (zob. połączenie, połą-czenie z wahaczami).

█ klockowa piszczałka piszczałka klockowa

■ kloc piszczałkowy (częściowo obsadzony piszczałkami)

█ kloc piszczałkowy, kloc, kloc rejestrowy, kloc wiatrownicy, windkloc, znajdująca się na wierzchu wiatrownicy gruba płyta drewniana, z otworami do-prowadzającymi powietrze z przegród tonowych bądź komór rejestrowych do piszczałek usta-wionych na wiatrownicy; otwory w klocu rozmiesz-czone są w sposób wymuszony z jednej strony (od spodu kloca) przez (w zależności od typu wiatrow-nicy) układ otworów w zasuwach rejestrowych bądź też rozmieszczenie wylotów kanałów prowadzą-cych od zaworów tonowych, z drugiej natomist (od góry kloca) przez ograniczenia wynikające z koniecz-ności swobodnego ustawienie na klocu piszczałek danego głosu; w przypadku gdy otwór wlotowy i wylotowy nie są położone bezpośrednio jeden nad drugim (tj. otwory w dolnej i górnej części kloca nie leżą w jednej osi), kloc piszczałkowy sklejony jest z przynajmniej dwóch warstw, z których górna od spodu ma wydrążone kanaliki łączące obydwa otwory – me-toda ta pozwala na uniezależnienie rozmieszczenia piszczałek na wiatrownicy od wewnętrznej jej kon-strukcji, tj. od rozmieszczenia otworów w zasuwie bądź kanałów wewnątrz wiatrownicy; w szczególnych przypadkach, np. przy bardziej skomplikowanym roz-mieszczeniu piszczałek na wiatrownicy, kloc piszczał-kowy może być sklejony z trzech i więcej warstw co umożliwia drążenie długich i krzyżujących się kana-łów w poszczególnych warstwach kloca.

█ kloc rejestrowy, zob. kloc piszczałkowy

█ kloc wiatrownicy, zob. kloc piszczałkowy

35

a

b

█ klucz, określenie używane w stosunku do różnego rodzaju elementów (często w formie dźwigni) znaj-dujących się w stole gry, będących urządzeniami dyspozycyjnymi (lub ich składnikami), służących m.in. do włączania głosów, połączeń, kombi-nacji, efektów dodatkowych, itp. (por. urządzenie pomocnicze).

█ klucza rejestrowego zaczep,zob. zaczep klucza rejestrowego

█ klucz registrowy, zob. włącznik głosu

█ klucz rejestrowy,zob. włącznik głosu

█ klucz sprzęgający,zob. manubrium

█ kładka komunika-cyjna, kładka umieszczo-na na specjalnym ruszto-waniu wewnątrz orga-nów, ułatwiająca dostęp do elementów traktury a także do wiatrownic i ustawionych na niej piszczałek.

█ kołeczek, zob. kołek.

█ kołeczkowe połączenie,zob. połączenie kołkowe

█ kołek, 1. zob. kołek intonacyjny; 2. kołeczek, element mechanizmu połączenia kołkowego.

█ kołek intonacyjny, je-den z elementów uzupeł-niających; kołek (najczęściej drewniany) umieszczony w pobliżu wycięcia pisz-czałki, pomagający odpo-wiednio uformować strumień powietrza wydostający się ze szczeliny.

█ kołkowe połączenie,zob. połączenie kołkowe

█ kołpak, zob. czapka

█ komat <łac. coma = włos>, bardzo mały interwał, trudny do uchwycenia słuchem, będący efektem teore-tycznych obliczeń dotyczących interwałów i ich zależ-ności w różnych systemach dźwiękowych (zob. komat pitagorejski, komat Didymosa).

█ komat didymejski, zob. komat Didymosa

█ komat Didymosa, komat didymejski, komat mały, komat syntoniczny, interwał o rozmiarze rów-

nym 21,5 centa; różnica między tercjami w dwóch systemach dźwiękowych: systemie Didymosa i systemie pitagorejskim; o taki sam niewielki inter-wał różnią się także inne dźwięki enharmoniczne wy-znaczone wg systemu Didymosa, np. 'cis' jest niż-sze od 'des', 'his' od 'c', itd. – w systemie tym dwa pół-tony nie są równe całemu tonowi, różnią się właśnie o komat (zob. system Didymosa, komat, por. komat pitagorejski).

█ komat ditoniczny, zob. komat pitagorejski

█ komat mały, zob. komat Didymosa

█ komat pitagorejski, komat ditoniczny, komat wielki, interwał o rozmiarze równym 23,5 centa; różnica między odległościami jakie tworzą: siedem oktaw oraz dwanaście kwint wyliczonych wg sys-temu pitagorejskiego (koło kwintowe nie domyka się, a dźwięki enharmoniczne różnią się o niewielki inter-wał nazwany właśnie komatem pitagorejskim); o taki sam niewielki interwał różnią się także inne dźwięki enharmoniczne wyznaczone wg systemu pitagorej-skiego, np. dźwięk 'cis' jest wyższy od 'des', 'his' od 'c', itd. – w systemie tym dwa półtony nie są równe całe-mu tonowi, różnią się właśnie o komat (zob. system pitagorejski, komat, por. komat Didymosa).

█ komat syntoniczny, zob. komat Didymosa

█ komat wielki, zob. komat pitagorejski

█ kombinacja, 1. zestaw głosów organowych, włączany jednym guzikiem lub klawiszem sterującym (włączniki kombinacji dublowane są często włączni-kami nożnymi), ustalony już na etapie budowy instru-mentu ( kombinacja stała zwana również rejes-trem zbiorowym) bądź też dowolnie konfigurowany przez organistę ( wolna kombinacja); 2. określenie używane w stosunku do samego włącznika (ręcznego lub nożnego przycisku, klawisza, dźwigni, itp.) uru-chamiającego zestaw głosów odpowiedniej kombi-nacji.

█ kombinacja stała, zob. rejestr zbiorowy

█ kombinacja wolna, zob. wolna kombinacja

█ kombinacyjny ton, zob. ton kombinacyjny

█ kombinowana piszczałka,zob. piszczałka kombinowana

█ kombinowany korpus,zob. korpus, piszczałka kombinowana

█ kominek, rurka przymocowana do czapki (w miejscu w którym znajduje się w niej otwór) w pisz-czałce półkrytej; kominek może być zamocowany na zewnątrz czapki bądź też w jej wnętrzu (w drugim przypadku kominek ukryty jest wewnątrz piszczałki).

36

■ kładka komunikacyjna

■ kołek intonacyjny


a b■ kominek: a – zewnętrzny, b – wewnętrzny

█ komnatowe organy, zob. organy pokojowe

█ komora klapowa, zob. kanał klapowy

█ komora rejestrowa, kanał rejestrowy, prze-groda rejestrowa, część wiatrownicy rejestrowej; przebiegająca wzdłuż wiatrownicy komora (kanał), nad którą ustawione są wszystkie piszczałki jednego głosu organowego (zob. przegroda).

■ rozkład komór rejestrowych w wiatrownicy rejestrowej (rysunek poglądowy z piszczałkami jednego głosu, bez uwzlędnienia zaworów odpowiedzialnych za rozdział po-wietrza)

█ komora wiatrowa, część wiatrownicy; szczelna, drewniana, niepodzielona przegrodami skrzynia, przebiegająca wzdłuż ( wiatrownica tono-wa) bądź w poprzek (wiatrownica rejestrowa) wiatrownicy, umieszczona na jej skraju bądź w środ-kowej części, od spodu lub od góry; sprężone powiet-rze docierające z miecha do komory wiatrowej roz-dzielane jest do przegród tonowych (w wiatrow-nicach tonowych) bądź kanałów rejestrowych (w wiatrownicach rejestrowych) przy pomocy różnego ro-dzaju zaworów (tonowych lub rejestrowych) umieszczonych we wnętrzu komory (zob. kanał klapowy, wiatrownica).

■ komora wiatrowa w wiatrownicy rejestrowej – przykłady rozmieszczenia

█ komunikacyjna kładka,zob. kładka komunikacyjna

█ koncertowe organy,zob. organy koncertowe

█ kondensator, element elektroniczny zdolny do gromadzienia ładunku elektrycznego i charakteryzu-jący się określoną pojemnością, wykorzystywany np. do ochrony styków przed iskrzeniem (a tym samym ich wypalaniem i przyspieszonym zużywaniem).

█ kondukt, zob. kanał powietrzny

█ koniczna piszczałka,zob. piszczałka koniczna

█ koniczny, zob. korpus, piszczałka koniczna

█ kontakt, styk, nazwa używana jako ogólne okreś-lenie elementów składowych obwodów elektrycz-nych (występujących w trakturze elektrycznej lub trakturze elektro-pneumatycznej), wykorzystywa-nych do ich otwierania badź zamykania; wykonany z metalu kontakt (styk) może być elementem składowym nieco większego i bardziej skomplikowanego mecha-nizmu, np. włącznika, przełącznika, itp.

█ kontrawentyl, zob. kontrwentyl

█ kontrwentyl, kontrawentyl, połączony z głów-nym zaworem (najczęściej zaworem stożko-wym) dodatkowy wentyl, którego zadaniem jest uszczelnienie kanału wypełnionego powietrzem na skutek otwarcia zaworu głównego (uniesienia stożka); w stanie spoczynkowym, gdy zawór główny jest zam-knięty, kontrwentyl pozostaje w pozycji umożliwia-jącej ucieczkę zgromadzonego uprzednio w kanale po-wietrza (zob. zawór stożkowy).

37

■ komora wiatrowa w wiatrownicy tonowej (widok ze zdjętymi szpuntami), wewnątrz komory widoczne sprężyny dociskające wentyle

■ kontrwentyl (stan spoczynkowy i stan pracy zaworu stoż-kowego): a – wentyl (zawór stożkowy), b – kontrwentyl

█ kontuar, skrzynia klawiaturowa, wolno-stojący (tj. niewbudowa-ny w szafę organo-wą) stół gry, który w niektórych przypadkach (w instrumentach z trakturą elektroma-gnetyczną lub elek-tro-pneumatyczną) mo-że być wykonany w wer-sji ruchomej.

█ kopuał,zob. połączenie

█ kopulacja, zob. połączenie

█ kopulacji traktura, zob. traktura połączeń

█ korba, element ręcznego napędu miecha kor-bowego.

█ korbowy miech, zob. miech korbowy

█ korek, zob. szpunt

█ korektura ciśnienia, czynność plegająca na od-powiednim obciążeniu ruchomej płyty miecha (uło-żenie na wieku miecha wymaganej ilości cię-żarków), ewentualnym doborze, zamontowaniu i wy-regulowaniu różnego rodzaju sprężyn pomocniczych, a także – w przypadku miecha klinowego – na odpowied-nim ustawieniu miecha (dobór opty-malnego kąta pochylenia miecha klino-wego), co jest niezbędne dla utrzyma-nia w miechu ciśnienia o wymaga-nej, stabilnej wartości.

█ korekturarz, Stimmhorn <niem. Stimme = głos, Horn = róg>, narzędzie organmistrzowskie w kształcie stożka, służące do strojenia (poprzez za-oblanie i wyoblanie) mniejszych piszczałek – nieposiadajacych do-stroików.

█ koronny pozytyw, zob. Kronwerk

█ korpus, korpus piszczałki, górna, wykonana z drewna lub metalu, połączona z nogą część pisz-czałki, spełniająca różne funkcje w zależności od typu piszczałki (zob. korpus piszczałki wargowej, korpus piszczałki języczkowej), o różnym kształ-cie i konstrukcji, w razie potrzeby gierowany, nie-kiedy zdobiony (zob. puncowanie, trybowanie); spotykane kształty przekroju poprzecznego korpusu: kołowy, trójkątny bądź czworoboczny, kształty prze-kroju podłużnego: korpus z równoległymi ścian-kami (w przypadku piszczałek o przekroju okrągłym – korpus cylindryczny), koniczny, antykonicz-ny, kombinowany).

a b c d■ kształty korpusów piszczałek: a – z równoległymi ścian-kami (jednakowy przekrój poprzeczny przy dolnym i gór-nym końcu korpusu), b – koniczny (zwężający się ku górze), c – antykoniczny, lejkowaty (rozszerzający się ku górze), d – kombinowany (połączenie dwóch lub trzech kształtów podstawowych)

█ korpus antykoniczny,zob. korpus, piszczałka antykoniczna

█ korpus cylindryczny,zob. korpus z równoległymi ściankami

█ korpus gierowany, korpus gięty, korpus łama-ny, zob. piszczałka gierowana

█ korpus gięty, zob. korpus gierowany

█ korpus kombinowany,zob. korpus, piszczałka kombinowana

█ korpus koniczny,zob. korpus, piszczałka koniczna

█ korpus lejkowaty,zob. korpus, piszczałka antykoniczna

█ korpus łamany, zob. korpus gierowany

█ korpus piszczałki, zob. korpus

█ korpus piszczałki języczkowej,zob. tuba rezonansowa

█ korpus piszczałki wargowej, korpus, rura brzmieniowa, rura głosowa, część piszczałki war-gowej w kształcie walca lub prostopadłościanu, z przymocowaną od dołu nogą; od góry otwarta, za-

38

■ kontuar

■ korekturarz/foto: Katalog Aug. Laukhuff GmbH & Co/

a

b


kryta całkowicie bądź częściowo, ograniczająca swo-imi ściankami zgromadzone wewnątrz powietrze (tzw. słup powietrza), które drgając powoduje wydawa-nie dźwięku przez piszczałkę (w korpusie powstaje fala stojąca); długość akustycznie czynnego frag-mentu korpusu może być na ogół regulowana poprzez odkształcanie jego górnego fragmentu, lub częściej za pomocą dostroika (zob. piszczałka wargowa, piszczałka).

█ korpusu kształt, zob. kształt korpusu

█ korpusu szerokość, zob. szerokość korpusu

█ korpus z równoległymi ściankami, kor-pus piszczałki, który w przekroju podłużnym ma równoległe ściany boczne; przekrój poprzeczny takie-go korpusu jest niezmienny na całej jego długości; w przypadku piszczałki o takim korpusie i o okrągłym przekroju poprzecznym używa się określenia: kor-pus cylindryczny.

█ kościelne organy, zob. organy kościelne

█ kotara, firanka, ażu-rowa drewniana zasłona (często zdobiona), będą-ca elementem wystroju prospektu, stosowana np. w razie potrzeby ukrycia nierównej dłu-gości korpusów pisz-czałek.

█ kotły, kotły perkusyj-ne, jeden z tzw. rejes-trów mechanicznych; urządzenie złożone z kil-ku kotłów (instrumentów perkusyjnych) oraz me-chanizmu poruszającego pałkami, które uderzają w membrany kotłów (zob. rejestr mechaniczny).

█ kotły perkusyjne, zob. kotły

█ kowalski miech, zob. miech kowalski

█ koziołek, zob. kątownik

█ krawędziowa ślimacznica,zob. ślimacznica krawędziowa

█ krawędziowy pierścień strojowy,zob. pierścień strojowy krawędziowy

█ krążkowy mechanizm,zob. mechanizm blokowy

█ Kronpositiv <niem.>, zob. Kronwerk

█ Kronwerk <niem. Krone =korona>, Kronpositiv <niem.>, pozytyw koronny, pozytyw wieńczący, zes-

taw głosów ( sekcja) występujący w dużych or-ganach, umieszczony na szczycie prospektu, tuż pod sklepieniem kościoła (zob. sekcja).

█ krótka oktawa, zob. oktawa krótka

█ kruczek, element składowy mechanizmu połą-czenia kruczkowego.

█ kruczkowe połączenie,zob. połączenie kruczkowe

█ kryjący języczek, zob. języczek kryjący

█ kryjący pierścień strojowy,zob. pierścień strojowy kryjący

█ kryta piszczałka, zob. piszczałka kryta

█ kryty głos, zob. głos kryty

█ książkowy miech, zob. miech książkowy

█ książkowy regał, zob. regał

█ kształt korpusu,zob. ilustracja do hasła korpus.

█ kukułka, jeden z tzw. rejestrów mechanicz-nych; zestaw złożony z dwóch piszczałek o sze-rokiej menzurze (nastrojonych w interwale z prze-działu tercja mała – kwarta czysta) oraz urządzenia mechaniczno-pneumatycznego bądź elektrycznego, dostarczającego sprężone powietrze na przemian do obydwu piszczałek, co daje efekt dźwiękowy przypo-minający kukanie kukułki (zob. rejestr mecha-niczny).

█ kulowy zawór kierunkowy,zob. zawór kierunkowy kulowy

█ kwarta, zob. kwarta współbrzmiąca

█ kwarta współbrzmiąca, kwarta, głos mie-szany nierepetujący dwu- lub trzychórowy, które-go podstawą są chóry brzmiące w odległości kwarty czystej, np. głos Kwarta 22/3' + 2' (Rauschquinte) – jest nierepetującym głosem dwuchórowym, z których je-den (chór niższy) jest pobocznym głosem kwinto-wym (22/3'), drugi natomiast (wyższy) – dwustopowym głosem zasadniczym (2') – chóry te brzmią w od-ległości kwarty czystej (stąd nazwa głosu); inne spoty-kane kwarty współbrzmiące to np. w układzie dwuchó-rowym: 51/3' + 4', 11/3' + 1', lub w układzie trzychóro-wym: 51/3' + 4' + 22/3', 22/3' + 2' + 11/3' (por. kwinta współbrzmiąca).

39

■ kotary

█ kwatera piszczał-kowa, element wystroju prospektu; prześwitu-jąca płaszczyzna czworo-boczna (bardzo często wyodrębniona z prospek-tu za pomocą ozdobnego obramowania), wewnątrz której umieszczone są piszczałki bądź atrapy piszczałek, w razie potrzeby przysłonię-te kotarami.

█ kwinta, 1. popularne określenie pobocznego głosu kwintowego; 2. zob. kwinta współbrzmią-ca.

█ kwinta współbrzmiąca, kwinta, głos mie-szany nierepetujący dwu- lub trzychórowy, które-go podstawą są chóry brzmiące w odległości kwinty czystej, np. głos Kwinta 2' + 11/3' – jest nierepetującym głosem dwuchórowym, z których jeden (chór niższy) jest dwustopowym głosem zasadniczym (2'), drugi natomiast (wyższy) – pobocznym głosem kwinto-wym (11/3') – chóry te brzmią w odległości kwarty czy-stej (stąd nazwa głosu); inne spotykane kwinty współ-brzmiące to np. w układzie dwuchórowym: 4' + 22/3', lub w układzie trzychórowym: 4' + 2 2/3' + 2', 2' + 11/3' + 1' (por. kwarta współbrzmiąca).

█ kwintowy głos, zob. głos kwintowy

█ kwintowy system, zob. system pitagorejski

40

■ kwatery piszczałkowe


L█ labia, zob. labium

█ labialna piszczałka,zob. piszczałka wargowa

█ labialny głos, zob. głos wargowy

█ labium <łac. labium = warga> [l.mn. te labia],zob. warga

█ lada <z niem.>, skrót od Windlada

█ lantrykowanie, malowanie powierzchni (zwłasz-cza wewnętrznych) piszczałek drewnianych kle-jem lub farbą klejową, co m.in. pozwala zapobiec drą-żeniu przez owady kanałów od wnętrza piszczałek (gdzie trudniej jest usuwać tego typu uszkodzenia).

█ latarnia akustyczna, termin stosowany w od-niesieniu do latarni architektonicznych, które przy odpowiedniej konstrukcji korzystnie wpływają na spo-sób rozchodzenia się fal dźwiękowych gene-rowanych przez piszczałki, a tym samym spełniają równocześnie funkcję akustyczną.

█ latarnia architektoniczna, element wystroju prospektu, stosowany najczęściej do wykończenia od góry wież basowych, bądź innych wyodręb-nionych fragmentów prospektu; latarnia architekto-niczna spełnia również bardzo często funkcję latar-ni akustycznej.

█ lejek, zob. noga piszczałki języczkowej

█ lejkowata piszczałka,zob. piszczałka antykoniczna

█ lejkowata tuba, zob. tuba lejkowata

█ lejkowaty korpus,zob. korpus, piszczałka antykoniczna

█ ligatura, zob. abstraktura

█ listewka, zob. abstrakt

█ listewkowa traktura,zob. traktura mechaniczna

█ listwa czołowa, element stanowiący przednią część oprawy klawiatury.

█ listwa oporowa, ogranicznik, próg, część ra-my klawiatury ograniczająca skok klawisza.

█ listwa stabilizacyjna, drewniana listwa, często z półkolistymi wycięciami wyklejonymi miękkim ma-teriałem, montowana poziomo lub skośnie w miejs-cach, w których konieczne jest zapewnienie dodatko-wej podpory stabilizacyjnej dla większych piszczałek i zabezpieczenie ich przed ewentualnym przewróceniem się bądź drganiem w czasie gry; piszczałki mocowane są do listwy najczęściej dzięki specjalnym sztyftom, zamontowanym w listwie tuż przy jej krawędzi (za sztyft zaczepiane jest ucho piszczałki), choć spoty-ka się również przypadki przywiązywania piszczałek do listwy za pomocą tasiemek, sznurków, itp.

41

■ listwa stabilizacyjna piszczałekw prospekcie

L█ łamana klapa, zob. wentyl klapowy łamany

█ łamana klawiatura,zob. klawiatura łamana

█ łamana oktawa, zob. oktawa łamana

█ łamana piszczałka,zob. piszczałka gierowana

█ łamany korpus, zob. korpus gierowany

█ łamany wentyl klapowy,zob. wentyl klapowy łamany

█ łamany zawór, zob. wentyl klapowy łamany

█ ławeczka piszczałkowa,zob. ławka piszczałkowa

█ ławka, ławka ustawiona przy stole gry, umoż-liwiająca siedzącemu na niej organiście swobodną grę na wszystkich klawiaturach.

█ ławka odlewnicza, urządzenie stosowane w za-kładach organmistrzowskich i piszczałkarskich, służą-ce do wytwarzania tradycyjną metodą blachy cynowej.

█ ławka piszczałkowa, fajfenbret <z niem.>, ła-weczka piszczałko-wa, podpora piszcza-łek, statyw, specjal-nie skonstruowany (najczęściej drewnia-ny) stelaż, przymo-cowany do wia-trownicy, utrzymu-jący w odpowiednim położeniu ustawione na niej piszczałki (zwłaszcza większe).

█ łącznik, zob. połączenie

█ łącznik zbiorowy, urządzenie włączające rów-nocześnie grupę głosów organowych ( kombi-nację), sterowane osobnym kluczem, przyciskiem, itp.

█ łożysko zasuwowe, część wiatrownicy tono-wej; rowek (utworzony przez sąsiednie prowadnice zasuwowe), w którym umieszczona jest zasuwa re-jestrowa.

█ łożysko, 1. element mechaniczny mocujący i po-zwalający na odpowiednie poruszanie się elementów traktury, np. różnego rodzaju dźwigni (zgrupo-wanych w grzebieniach), klawiszy, zasuw re-jestrowych, itp.; 2. łożysko języczka, zob. ry-nienka.

█ łódka, zob. rynienka

42

////

■ ławka piszczałkowa


M█ magazyn, rezerwuar, część miecha magazyno-wego lub samodzielny zbiornik sprężonego powietrza współpracujący z dmuchawą (zbiornik o takiej sa-mej konstrukcji jak magazyn w miechu dwuczęś-ciowym, pozbawiony miecha czerpakowego).

█ magazynowy miech,zob. miech magazynowy

█ małe organy, zob. organy małe

█ mały komat, zob. komat Didymosa

█ manuał <z łac. manus = ręka> (błędnie: manuał nożny! lub manuał pedałowy!), klawiatura manuało-wa, klawiatura ręczna, klawiatura przystosowana do obsługiwania jej rękami, z dwoma szeregami klawiszy tj. „białych” klawiszy diatonicznych oraz klawiszy chromatycznych najczęściej „czar-nych” (choć czasem – zwłaszcza w dawnych instru-mentach – kolory te stosowane są na odwrót); w orga-nach występuje od jednego do kilku manuałów umieszczonych jeden nad drugim (numeracja manu-ałów zaczyna się od najniżej położonego) poziomo lub w razie potrzeby (dla zwiększenia wygody w czasie gry) nachylonych pod pewnym kątem; w manuałach występuje różna liczba klawiszy np. 49 klawiszy C-c3 (4 oktawy), 58 klawiszy C-a3, 61 klawiszy C-c4 (5 oktaw), od dołu klawiatura manuałowa najczęściej rozpoczyna się od klawisza C, choć zdarzają się rów-nież inne przypadki, przy czym szczególną uwagę należy zwrócić na stosowanie w daw-nych organach niepeł-nej najniższej oktawy, np. oktawy krót-kiej lub oktawy ła-manej.

■ manuały

█ manuałowa mikstura,zob. mikstura manuałowa

█ manuałowe cięgło, zob. abstrakt

█ manuałowy głos, zob. głos manuałowy

█ manubria, zob. manubrium

█ manubrium [l.p. to manubrium, l.mn. te manu-bria], 1. cięgło rejestrowe, cug [l.mn. cugi], głos, klucz registrowy, klucz rejestrowy, przyrząd rejestro-wy, regestr, register, rejestr, włącznik głosu, włącznik rejestru, wyciąg registrowy, wyciąg rejestrowy, dźwi-gnia, bądź uchwyt sterowany ręcznie, umieszczony w stole gry organów, służący do włączania lub wy-łączania głosu organowego; w niektórych przy-padkach do utrzymywania manubriów w wybranym położeniu konieczne jest stosowanie specjalnych za-czepów (czasem również samo cięgło rejestrowe jest odpowiednio nacięte, co umożliwia zahaczenie go o taki zaczep); określenia 'manubria' używa się raczej tylko w stosunku do włączników rejestrów stosowa-nych w mechanicznej trakturze rejestrowej – w takim przypadku manubria są widocznymi w stole gry za-kończeniami cięgieł – początkowych elementów więk-szych zespołów mechanicznych zastosowanych w trak-turze; 2. cięgło sprzęgające, klucz sprzęgający, dźwignia (bardzo często o takim samym kształcie jak klucz rejestrowy), uchwyt bądź przycisk sterowany ręcznie, umieszczony w stole gry organów, słu-żący do włączania lub wyłączania połączenia.

■ manubria (klucze rejestrowe, registry)

█ maszyna pneumatyczna, 1. rama w której za-montowana jest grupa dźwigni Barkera (obsługu-jących np. całą klawiaturę), ułożonych obok siebie, często również na kilku poziomach, zasilanych ze wspólnych kanałów doprowadzających powietrze do ich mieszków; 2. określenie używane w stosunku do pojedynczej dźwigni Barkera.

█ maszynka, ustawiona w dogodnym miejscu do-datkowa wiatrownica, stosowana w przypadku bra-ku wystarczającej ilości miejsca do ustawienia wszyst-kich piszczałek na wiatrownicy głównej, maszynka sterowana jest pneumatycznie lub elektro-pneumatycz-nie przez wiatrownicę macierzystą.

43

■ manuał

█ mechaniczna traktura,zob. traktura mechaniczna

█ mechaniczno-pneumatyczna traktura,zob. traktura mechaniczno-pneumatyczna

█ mechaniczne tremolo,zob. tremolo mechaniczne

█ mechaniczny rejestr,zob. rejestr mechaniczny

█ mechaniczny zespół,zob. zespół mechaniczny

█ mechaniki rama,zob. osiownica

█ mechanizm bloko-wy, mechanizm krążkowy, 1. mechanizm zbudowany z bloków i linki bądź sznur-ka, będący częścią regu-latora samoczynnego współpracującego z mie-chem; 2. zob. traktura z linkami.

█ mechanizm gry, zob. traktura

█ mechanizm krążkowy,zob. mechanizm blokowy

█ mechanizm rejestrowy,zob. traktura rejestrowa

█ mechanizm sprzęgający,zob. traktura połączeń

█ ”melodia” połączenie,zob. transmisja melodii

█ Melodiekoppel <niem.>,zob. transmisja melodii

█ melodii transmisja,zob. transmisja melodii

█ membrana, zob. membranka

█ membranka, membrana, wykonany najczęściej z elastycznej skóry element (stosowany m.in. w za-worach), który pod wpływem sprężonego powiet-rza może się odkształcać, powodując określony skutek np. otwieranie czy zamykanie otworów którymi prze-pływa sprężone powietrze (zob. zawór membran-kowy, mieszek membrankowy).

█ membrankowy mieszek,zob. mieszek membrankowy

█ membrankowy zawór,zob. zawór membrankowy

█ membranowy zawór,zob. zawór membrankowy

█ menzura <łac. mensura = miara>, 1. w najpow-szechniejszym, ogólnym znaczeniu: stosunek średnicy piszczałki do jej długości – zależność mająca bez-pośredni wpływ na barwę i siłę dźwięku wydawanego przez piszczałkę; 2. w odniesieniu do piszczałek wargowych: długość i szerokość korpusu oraz wy-miary wycięcia i szczeliny; określenie używane ogólnie w stosunku do grupy parametrów zapewnia-jących piszczałce właściwe brzmienie; 3. w odnie-sieniu do piszczałek języczkowych: długość i sze-rokość tuby rezonansowej ( menzura tuby) oraz wymiary języczka ( menzura języczka); określe-nie używane ogólnie w stosunku do grupy parametrów zapewniających piszczałce właściwe brzmienie; 4. w odniesieniu do głosu organowego: zespół para-metrów (m.in. dotyczących wymiarów poszczególnych części piszczałek) decydujących o właściwych wysokościach dźwięków wydawanych przez kolej-ne piszczałki głosu (np. odległości półtonowe w skali równomiernie temperowanej) oraz o jednolitej barwie i wyrównanym natężeniu wszystkich piszczałek wchodzących w skład głosu; 5. stosunek szerokości (średnic) dwóch piszczałek, które wyda-ją dźwięki o wysokościach różniących się o okta-wę (wyrażających się stosunkiem 1:2); w tym znacze-niu występują dwie główne grupy menzur: menzury stałe (wśród których swego rodzaju wzorcem jest menzura normalna) oraz menzury zmienne.

█ menzura języczka, wymiary języczka w piszczałce języczkowej, tj. jego szerokość, grubość i długość; szerokość i grubość wyznaczane są w opar-ciu o umownie przyjęte wymiary języczka dla dźwięku c0 (szerokość: 11,1mm, grubość: 0,41mm) oraz stosu-nek tych wymiarów dla piszczałek odległych o oktawę – dla szerokości przyjmuje się stosunek 10:14, dla grubości natomiast 1: 2 (zob. menzura normal-na); długość języczka nie jest normalizowana w po-dobny sposób (zależy od wielu czynników m.in. szero-kości, grubości, sprężystości metalu z którego jest wy-konany, siły zadęcia, kształtu, itp.).

█ menzura normalna, normalna menzura, NM, 1. w piszczałkach wargowych wzorzec menzury stałej (wprowadzony w 1927 roku przez Komisję Or-ganową zebraną we Freiburgu), której podstawą (dla budowy głosu organowego o wyrównanej bar-wie i natężeniu) jest umowne przyjęcie dla C wiel-kiego (w przypadku piszczałek o przekroju okrągłym) średnicy piszczałki równej 155,5mm, oraz stosunku średnic piszczałek oddalonych o oktawę równego: 1: 48≈1 :1,6818, a także wymiarów wycięcia (któ-re od nazwy menzury określane jest wycięciem nor-malnym) równych: ¼ x ¼ co oznacza, że szerokość wycięcia równa jest ¼ obwodu piszczałki, wysokość

44

■ mechanizm blokowy


wycięcia natomiast to ¼ jego szerokości, a tym samym 1/16 obwodu piszczałki; dla piszczałek o przekroju prostokątnym wg NM przyjmuje się, że aby miała ona takie same właściwości co piszczałka o przekroju okrągłym, jej dłuższy bok musi być równy średnicy (d) piszczałki okrągłej, bok krótszy natomiast – ¼ ob-wodu tej piszczałki tzn. πd/4 (w takim przypadku sto-sunek boku dłuższego do krótszego wynosi ok. 1,27); 2. w piszczałkach języczkowych, umownie przyję-ta norma dotycząca wymiarów i zależności między wymiarami języczków (zob. menzura języczko-wa) oraz tub rezonansowych (zob. menzura tuby) w piszczałkach odległych o oktawę; zgodnie z tą menzurą (która jest menzurą stałą) stosunki średnic tub piszczałek odległych o oktawę wynoszą: dla tub lejkowatych – 10:14 (górne średnice tub), dla tub cylindrycznych – 10:12, wymiary języczków odbi-jających związane są natomiast zależnościami okta-wowymi: szerokości – 10:14, grubości – 1: 2 .

█ menzura stała, menzura stosowana przy bu-dowie głosów organowych, której podstawą jest stały stosunek szerokości piszczałek, tj. ich kor-pusów, a w przypadku piszczałek języczkowych również języczków, obowiązujący we wszystkich oktawach, między wszystkimi interwałami: c:c1 jak c1:c2, c:cis jak cis:d, c:d jak d:e itd.; jedną z najpopu-larniejszych odmian menzury stałej jest menzura normalna (por. menzura zmienna).

█ menzura szerokościowa, liczba określająca stosunek wewnętrznej średnicy korpusu piszczałki (D) do jego długości (L); wyróżnia się trzy zasadnicze grupy menzur szerokościowych (które mogą być dzie-lone jeszcze bardziej szczegółowo): szeroka – D/L równe od 0,08 do 0,1, średnia – od 0,06 do 0,07, wą-ska – od 0,04 do 0,05 (zob. szerokość korpusu).

█ menzura tuby, 1. szerokość i długość tuby re-zonansowej, ustalana w oparciu o normy przyjęte umownie dla tub lejkowatych i tub cylindrycz-nych; 2. zależność między szerokościami tub pisz-czałek odległych o oktawę.

█ menzura zmienna, menzura stosowana przy budowie głosów organowych, która opiera się na zmiennym stosunku zachodzącym między średnicami piszczałek danego głosu; menzurę zmienną tworzy się np. przez połączenia w jedną całość fragmentów kilku menzur stałych, bądź też przez obliczenie jej w inny sposób (por. menzura stała).

█ menzur przebieg, zob. przebieg menzur

█ metalowa piszczałka,zob. piszczałka metalowa

█ metalowy mieszek, zob. mieszek metalowy

█ miech, 1. część układu zasilania organów w sprężone powietrze; urządzenie służące do sprę-żania powietrza i gromadzenia go pod określonym

ciśnieniem, w celu zaopatrywania w nie piszcza-łek, elementów traktury oraz innych urządzeń w organach; wyróżnia się dwa główne typy miechów: miechy jednoczęściowe i miechy dwuczęściowe; 2. określenie często stosowane współcześnie w odnie-sieniu do rezerwuaru (w którym sprężone po-wietrze jest tylko magazynowane pod określonym, sta-łym ciśnieniem) współpracującego z dmuchawą elektryczną (zob. organy).

█ miecha dźwignia, zob. dźwignia miecha

█ miech amortyzacyjny, amortyzator, miech wyrównawczy, regulator, niewielki miech klinowy lub miech poziomy, montowany na długim kanale powietrznym w pozycji poziomej lub pionowej (w zależności od sposobu zamontowa-nia odpowiednio obciążo-ny, albo dociskany sprę-żyną); miech amortyza-cyjny stale wypełniony jest powietrzem dopły-wającym doń z kanału na którym jest zamontowa-ny, w przypadku nagłego poboru większej ilości powietrza z tego kanału, powietrze z amortyzatora uzupełnia powstający niedobór, co zapobiega tym samym chwilowym wahaniom ciśnienia po-wietrza w dużych instru-mentach, w których od-ległości między wia-trownicami i miecha-mi są znaczne.

█ miecha opona,zob. opona miecha

█ miecha poszycie, zob. poszycie miecha

█ miech bezoponowy, miech o konstrukcji nie-wymagającej stosowania opony (zob. miech skrzyniowy).

█ miech cylindrowy, miech tłokowy o przekro-ju cylindrycznym.

█ miech czerpakowy, czerpak, miech robotniczy, miech zasilający, podawacz, pompa, miech (bardzo często miech klinowy) będący najczęściej elemen-tem składowym miecha dwuczęściowego, napędza-ny ręcznie bądź nożnie przez kalikanta, używany do sprężania powietrza i tłoczenia go do magazynu stabilizującego ciśnienie; dużo rzadziej spotyka się grupy czerpaków będących samodzielnymi miechami (tzn. niewspółpracującymi z rezerwuarem), tłoczącymi

45

■ miech amortyzacyjny po-ziomy: a – obciążenie miesz-ka, b – amortyzator, c – ka-nał powietrzny.

■ amortyzator pionowy

abc

powietrze wspólnym kanałem bezpośrednio do wiatrownic.

█ miech dwuczęściowy, typ miecha, w którym wyróżnia się dwie główne części składowe, tzn. urzą-dzenie sprężające powietrze ( miech czerpakowy) oraz element magazynujący to powietrze pod odpo-wiednim ciśnieniem ( magazyn, rezerwuar); rodzaje miechów dwuczęściowych: miech magazy-nowy, miech pływakowy (zob. miech, por. miech jednoczęściowy).

█ miech horyzontalny, określenie używane w od-niesieniu do miecha poziomego, miecha maga-zynowego lub miecha pływakowego.

█ miech jednoczęściowy, typ miecha, który spełnia równocześnie dwie funkcje, tj.: spręża powiet-rze i gromadzi je pod określonym ciśnieniem; dla otrzymania ciągłego dopływu powietrza o stabilnym ciśnieniu konieczna jest współpraca przynajmniej dwóch miechów jednoczęściowych (jeden z nich musi tłoczyć powietrze do kanału wylotowego w czasie gdy drugi zasysa powietrze z zewnątrz itd.); rodzaje mie-chów jednoczęściowych: miech kowalski, miech klinowy, miech poziomy, miech skrzyniowy (zob. miech, por. miech dwuczęściowy).

█ miech jednofałdowy, miech (najczęściej miech klinowy), w którym płyta górna i dolna połą-czone są jedną fałdą (por. miech wielofałdowy).

█ miech klinowy, stosowany od połowy XV wieku miech jednoczęściowy, który widziany z boku ma kształt klina (badź też – zwłaszcza w przypadku miecha wielofałdowego – przypomina niedomknię-tą księgę, stąd również określenie miech książ-kowy), skonstruowany z dwóch prostokątnych płyt drewnianych połączonych ze sobą: wzdłuż jednej kra-wędzi zawiasem strunowym, wzdłuż pozostałych natomiast (z boku i od przodu) fałdami; jedna z płyt miecha jest nieruchoma, druga natomiast (na ogół do-datkowo obciążona lub dociskana sprężyną) może być odchylana pod pewnym kątem, co powoduje zmianę objętości miecha i umożliwia sprężanie zgroma-dzonego w nim powietrza oraz tłoczenie go do orga-nów; otwory wlotowy i wylotowy w miechu zabezpie-czone są odpowiednimi zaworami kierunkowymi, tj. zaworem ssącym oraz zaworem odprowa-dzającym; w zależności od ilości fałd łączących płyty miecha klinowego wyróżnia się miechy jedno-fałdowe oraz miechy wielofałdowe (zob. miech

książkowy, por. miech kowalski, miech pozio-my, miech skrzyniowy).

■ miech klinowy: a – dźwignia, b – obciążnik, c – płyta wierzchnia (wieko), d – zawias strunowy, e – zawór kie-runkowy (odprowadzający), f – kanał wylotowy, g – fałda, h – zawór kierunkowy (ssący), i – płyta dolna.

a b■ miech klinowy (fazy pracy): a – zasysanie powietrza (wie-ko miecha unoszone jest pod wpływem siły zewnętrznej działającej na dźwignię), b – tłoczenie powietrza do kanału wylotowego (wieko opada pod wpływem ciężaru obciąż-nika).

■ miech korbowy: a – rusztowanie miecha, b – magazyn, c – miechy czerpakowe, d – dźwignia miecha czerpako-wego, e – koło zamachowe, f – wał korbowy, g – rękojeść koła zamachowego.

█ miech korbowy, zespół połączonych ze sobą kil-ku miechów klinowych ( miechów czerpako-wych), napędzanych za pomocą koła zamachowego poruszanego ręcznie (za pomocą korby) przez kalikanta, tłoczących powietrze do wspólnego ka-nału lub do magazynu; konstrukcja napędu (m.in. zastosowanie wału korbowego) zapewnia odpowiednią synchronizację pracy wszystkich czerpaków tak, aby w czasie tłoczenia powietrza przez jeden z nich, następ-ny zasysał powietrze itd., co pozwala na zminimalizo-wanie wahań ciśnienia na wyjściu układu miechów.

█ miech kowalski, stosowany w organach do poło-wy XV wieku niewielki miech klinowy, w którym

46

■ miech dwuczęściowy: a – miech czerpakowy, b – magazyn (rezerwuar)


b

a

a

bc

de

fg

hi

a b c d e f g


obydwie deski (górna i dolna) połączone są skórza-nym, nieusztywnionym fałdem.

█ miech książkowy, określenie używane w odnie-sieniu do miecha klinowego (zwłaszcza miecha wielofałdowego), który widziany z boku przypomina niedomkniętą księgę.

█ miech magazynowy, miech rezerwuarowy, miech horyzontalny, 1. stosowany od początku XIX wieku miech dwuczęściowy składający się z ma-gazynu, którego konstrukcja przypomina dwa połą-czone ze sobą miechy poziome, (dodatkowo stabi-lizowane specjalnym zawiasem, który uniemożliwia przechylenie się pełnego magazynu) oraz podawa-cza (zamocowanego od spodu magazynu) o kon-strukcji zbliżonej do konstrukcji miecha klinowego lub miecha poziomego z ruchomą płytą dolną; czer-pak miecha magazynowego wyposażony jest w wyma-gane zawory kierunkowe, tj. zawór odprowa-dzający znajdujący się w dnie magazynu oraz za-wór ssący zamontowany w ruchomej, dolnej płycie podawacza; ciśnienie panujące w magazynie regulo-wane jest poprzez odpowiednie obciążenie (specjal-nymi ciężarkami lub np. cegłami) górnej jego płyty ( wieka); w płycie górnej znajduje się również za-wór bezpieczeństwa chroniący rezerwuar przed zniszczeniem, które mogłoby być skutkiem zgroma-dzenia w jego wnętrzu zbyt dużej ilości sprężonego powietrza i wytworzenia się w związku z tym zbyt wy-sokiego ciśnienia (por. miech pływakowy); 2. określenie używane czasem w odniesieniu do samego rezerwuaru (bez miecha czerpakowego), współ-pracującego z dmuchawą.

■ miech magazynowy: a – obciążnik, b – płyta górna maga-zynu (wieko), c – zawór bezpieczeństwa, d – magazyn (re-zerwuar), e – fałda, f – kanał wylotowy, g – dno magazynu, h – zawór kierunkowy (wpuszczający powietrze z czerpaka do magazynu), i – miech czerpakowy, j – zawór kierunkowy ssący, k – dźwignia.

█ miechownia, kalkownia, osobne pomieszczenie w którym znajdują się miechy zasilające organy.

█ miech piętrowy, zob. miechy piętrowe

█ miech pływakowy, stosowany od początku XX wieku miech dwuczęściowy o budowie zbliżonej do budowy miecha magazynowego; konstrukcja po-dawacza (zamocowanego od spodu magazynu) zbli-żona jest do konstrukcji miecha klinowego lub miecha poziomego z ruchomą płytą dolną; ma-gazyn zbudowany jest z dwóch skrzyń drewnianych: zewnętrznej oraz umieszczonej w jej wnętrzu mniej-szej skrzyni wewnętrznej (skrzynia wewnętrzna jest na ogół dość płytka); obydwie skrzynie nie stykają się ze sobą a połączone są skórzaną fałdą (zamykającą przestrzeń, w której gromadzi się sprężone powietrze) oraz ramkami stabilizacyjnymi pozycjonującymi skrzynię wewnętrzną względem zewnętrznej, co po-zwala na swobodne (bez wzajemnego ocierania się) unoszenie się skrzyni wewnętrznej (pływanie na sprę-żonym powietrzu) w zależności od stopnia wypełnie-nia rezerwuaru; podobnie jak w miechu magazy-nowym występują tutaj również: zawór odprowa-dzający, zawór ssący oraz zawór bezpieczeń-stwa (zob. ramka stabilizacyjna, por. miech magazynowy).

■ miech pływakowy: a – obciążnik, b – płyta górna magazy-nu (wieko, skrzynia wewnętrzna), c – zawór bezpieczeń-stwa, d – fałda, e – magazyn (rezerwuar), f – ramka stabil-izacyjna, g – kanał wylotowy, h – skrzynia zewnętrzna, i – zawór kierunkowy (wpuszczający powietrze z czerpaka do magazynu), j – dno magazynu, k – miech czerpakowy, l – zawór kierunkowy ssący, m – dźwignia.

█ miech poziomy, miech horyzontalny, miech jednoczęściowy którego górna płyta ( wieko) stale utrzymywana jest w położeniu poziomym, równolegle do płyty dolnej (por. miech klinowy); płyty miecha nie mają (jak w miechu klinowym) wspólnej ani jednej krawędzi, ze wszystkich stron natomiast połączone są ze sobą fałdami (por. miech klinowy, miech skrzyniowy).

47

ba cd

e

fg

h

ij

k

■ zawias stabilizujący w miechu magazynowym/foto: Katalog Aug. Laukhuff

GmbH & Co/

a b c

■ miech pływakowy: a – wierzch magazynu (wieko, skrzynia wewnętrzna), b – fałda,c – skrzynia zewnętrzna.


ba ce

d

f

g

h

ij

k

ml

■ miech poziomy: a – dźwignia, b – obciążnik, c – płyta wierzchnia (wieko), d – fałda, e – zawór kierunkowy (ssą-cy), f – zawór kierunkowy (odprowadzający), g – kanał wy-lotowy

a b■ miech poziomy (fazy pracy): a – zasysanie powietrza (wieko miecha unoszone jest pod wpływem siły zewnętrznej działającej na dźwignię), b – tłoczenie powietrza do kanału wylotowego (wieko opada pod wpływem ciężaru obciąż-nika)

█ miech pudełkowy, zob. miech skrzyniowy

█ miech rezerwuarowy,zob. miech magazynowy

█ miech robotniczy, zob. miech czerpakowy

■ miech skrzyniowy: a – krążek mechanizmu blokowego, b – lina, c – prowadnica, d – rolka, e – skrzynia wewnętrzna (tłok), f – uszczelnienie skórzane, g – skrzynia zewnętrzna, h – strzemię, i – zawór kierunkowy (ssący), j – zawór kie-runkowy (odprowadzający), k – kanał wylotowy

█ miech skrzyniowy, miech pudełkowy, miech szufladowy, wprowadzony na przełomie XVI/XVII wieku (pojawiający się ponownie ok. połowy XVIII w.) miech jednoczęściowy bezoponowy (odmia-

na miecha tłokowego) zbudowany z dwóch skrzyń: zewnętrznej z zaworem ssącym i zaworem od-prowadzającym, oraz skrzyni wewnętrznej, która po-ruszając się w górę (pod wpływem siły rąk bądź nóg kalikanta) i w dół (pod wpływem siły ciężkości) powoduje sprężanie powietrza w przestrzeni ograni-czonej obydwoma skrzyniami (skrzynia wewnętrzna pełni funkcję tłoka); obydwie skrzynie są do siebie ściśle dopasowane rozmiarami i dodatkowo uszczel-nione skórą; stabilizację pionową poruszającej się skrzyni wewnętrznej zapewniają odpowiednie prowad-nice (por. miech klinowy, miech poziomy).

a b■ miech skrzyniowy (fazy pracy): a – zasysanie powietrza (skrzynia wewnętrzna unoszona jest pod wpływem siły ze-wnętrznej działającej na strzemię), b – tłoczenie powietrza do kanału wylotowego (tłok opada pod wpływem własnego ciężaru)

█ miech szufladowy, zob. miech skrzyniowy

█ miech tłokowy, miech o przekroju czworo-bocznym lub cylindrycznym ( miech cylindrowy), w którym występuje ruchomy element – tłok porusza-jący się w jego wnętrzu i powodujący sprężanie po-wietrza (zob. miech skrzyniowy).

█ miech wielofałdowy, miech książkowy, miech (najczęściej miech klinowy), w którym płyta górna i dolna połączone są przynajmniej dwoma fałdami (por. miech jednofałdowy)

█ miech wyrównawczy,zob. miech amortyzacyjny

█ miechy piętrowe, zespół miechów klinowych ( miechów czerpakowych) umieszczonych na spec-jalnym rusztowaniu jeden nad drugim, połączonych ze sobą tak, że wszystkie z nich tłoczą powietrze do wspólnego kanału lub do magazynu; miechy piętro-we, w zależności od ilości czerpaków, obsługuje jeden bądź kilku kalikantów, których odpowiednio zsyn-chronizowana praca (jeden miech tłoczy powietrze w czasie gdy drugi zasysa, itd.) pozwala na zminimalizo-wanie wahań ciśnienia na wyjściu układu miechów (w kanale zbiorczym, wylotowym).

48

abc

d

e f

g

a b

c

d

e

f

g

h

i

j

k


■ miechy piętrowe (z nożnym napędem czerpaków): a – kanały doprowadzające powietrze z czerpaków do kana-łu zbiorczego, b – rusztowanie, c – dźwignie, d – trep, e – cięgło, f – miechy czerpakowe, g – oś obrotu dźwigni, h – wylot kanału zbiorczego.

█ miech zasilający, zob. miech czerpakowy

█ miedź (Cu), metal stosowany jako materiał do bu-dowy piszczałek organowych.

█ mieszany głos, zob. głos mieszany

█ mieszany system traktury pneumatycz-nej, zob. system mieszany traktury pneumatycz-nej

█ mieszek, jeden z podstawowych elementów stoso-wanych w trakturze pneumatycznej (lub trak-turze ektro-pneumatycznej), który będąc napełnia-nym bądź opróżnianym wykonuje pracę związaną z otwieraniem różnego rodzaju zaworów lub przesu-waniem zasuw rejestrowych; ze względu na sposób funkcjonowania wyróżnia się dwa typy mieszków: mieszki napełniane oraz mieszki opróżniane; pod względem konstrukcji wyróżnia się m.in.: mieszki klinowe, mieszki poziome, mieszki cylindryczne, mieszki teleskopowe, a także miesz-ki w kształcie niewielkich, płaskich woreczków ( mieszki membrankowe), które stosowane są głów-nie do sterowania zaworami stożkowymi; te ostat-nie mieszki wykonywane są jako woreczki ze skóry lub tworzywa sztucznego, ze wzmocnionymi krawę-dziami, z otworem od spodu oraz z prostokątnym ka-wałkiem sztywnego materiału (np. preszpanu) zamo-cowanym na wierzchu mieszka (na tej sztywnej płasz-czyźnie spoczywa zawór stożkowy, którym porusza mieszek); mieszki tego typu montowane są często ca-łymi grupami na konduktach, którymi napływa za-silające je powietrze, a efektywność działania tych ele-mentów można na ogół regulować za pomocą specjal-nych śrub regulacyjnych, których wkręcanie bądź wykręcanie wpływa na szybkość unoszenia i opadania mieszka (spotyka się również rozwiązania bez śrub re-gulacyjnych).

a b c■ mieszki sterujące zaworami stożkowymi: a – mieszek bez śruby regulacyjnej (stan spoczynkowy), b – mieszek ze śru-bą regulacyjną (stan spoczynkowy), c – mieszek ze śrubą re-gulacyjną (stan pracy)

a b■ mieszek sterujący zaworem stożkowym: a – mieszek opróżniony (stan spoczynkowy), b – mieszek wypełniony sprężonym powietrzem (zawór uniesiony).

■ mieszki sterujące zaworami stożkowymi

■ mieszek cylindryczny z zaworem wypuszczającym (stan spoczynkowy i stan pracy układu): a – zawór wypuszczający (zamykający otwór wylotowy), b – górny krążek, c – pierś-cień z elastycznej skóry (mieszek), d – dolny krążek, e – rur-ka prowadząca do sterującego zaworu wypuszczającego, f – otwór wylotowy (prowadzący do odbiornika), g – komo-ra wypełniona sprężonym powietrzem, h – sprężyna wspo-magająca działanie mieszka, i – otwór (o przepustowości re-gulowanej śrubą) łączący komorę z wnętrzem mieszka, j – śruba regulacyjna

█ mieszek cylindryczny, mieszek opróżniany zbudowany z dwóch sztywnych krążków połączonych pierścieniem z elastycznej skóry, najczęściej z zamon-towaną wewnątrz sprężynką; jeden z krążków (na ogół górny) połączony jest z elementem (np. krążkiem ze skóry lub filcu) pełniącym funkcję zaworu (w nie-których przypadkach może to być zawór dwufunk-cyjny), w drugim krążku natomiast (najczęściej dol-nym) znajdują się dwa otwory: jeden z otworów łączy wnętrze mieszka z komorą, w której jest on zamon-towany (obecność tego otworu powoduje wyrównanie ciśnienia powietrza na zewnątrz mieszka i w jego wnę-trzu – w stanie spoczynkowym układu), przez drugi otwór natomiast powietrze z wnętrza mieszka może ulatywać na zewnątrz (po otwarciu odpowiedniego za-woru), a sam mieszek kurcząc się w takim momencie pod wpływem ciśnienia otaczającego go powietrza otwiera zawór wpuszczający je do odbiornika – sytu-

49

e

f

g

h

a

b

c

d

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

acja ta odpowiada wyprowadzeniu układu ze stanu spoczynkowego (analogicznie funkcjonuje mieszek membrankowy); śruba regulacyjna, która umożli-wia zmianę przepustowość jednego z kanalików służy do optymalizacji działania układu.

a b■ mieszek cylindryczny (zasada sterowania za pomocą za-woru wypuszczającego); a – stan spoczynkowy (zawór ste-rujący zamknięty, powietrze nie dopływa do piszczałki), b – stan pracy (zawór sterujący otwarty, powietrze dopływa do piszczałki)

■ mieszek cylindryczny z zaworem dwufunkcyjnym (stan spoczynkowy i stan pracy układu): a – śruba regulacyjna; b – otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączący ko-morę z wnętrzem mieszka, c – górny krążek, d – pierścień z elastycznej skóry (mieszek), e – zawór dwufunkcyjny, f – rurka prowadząca do zaworu sterującego (wypuszcza-jącego), g – komora wypełniona sprężonym powietrzem, h – dolny krążek, i – kanał prowadzący do odbiornika

█ mieszek klinowy, mieszek stosowany naj-częściej w miejscach traktury, w których konieczne jest pokonywanie większych oporów, zbudowany z dwóch płytek prostokątnych złączonych wzdłuż jednej krawędzi (np. zawiasem strunowym), wdłuż pozo-stałych natomiast (tzn. od przodu i po bokach) połą-czonych skórą usztywnioną np. tekturą (zob. fałda); napełnianie mieszka powoduje unoszenie jego wieczka co sprawia, że cały mieszek przyj-muje kształt klina; mieszek klinowy może funkcjonować zarów-no jako mieszek na-pełniany jak i mie-szek opróżniany.

█ mieszek membrankowy, kieszonka, mieszek membranowy, 1. mieszek opróżniany, którego głównym elementem jest wykonana z elastycznej skór-ki (lub z tworzywa sztucznego) membranka, przy-klejona do specjalnie wydrążonego klocka; wewnątrz takiego urządzenia najczęściej zamontowana jest sprę-żynka wspomagająca jego działanie; do membranki od góry przymocowany jest element (np. krążek ze skóry

lub filcu) pełniący funkcję zaworu (w niektórych przypad-kach może to być zawór dwufunk-cyjny), w klocku bę-dącym podstawą za-woru znajdują się dwa otwory: jeden z nich łączy wnętrze mieszka z komorą, w której jest on zamontowany (wyrównanie ciśnienia powietrza na zewnątrz mieszka i w jego wnętrzu – stan spoczynkowy), przez drugi otwór natomiast powietrze z wnętrza mieszka może ulatywać na zewnątrz (po otwarciu odpowiedniego zaworu), a sam mieszek kur-cząc się w takim momencie pod wpływem ciśnienia otaczającego go powietrza otwiera zawór wpuszcza-jący je do odbiornika – sytuacja ta odpowiada wypro-wadzeniu układu ze stanu spoczynkowego (analogicz-nie funkcjonuje mieszek cylindryczny); śruba regulacyjna, która umożliwia zmianę przepustowość jednego z kanalików służy do optymalizacji działania układu; 2. membrana, termin używany sporadycznie jako określenie mieszka ( mieszka napełnianego) o kształcie spłaszczonego woreczka, służącego do unoszenia zaworu stożkowego.

■ mieszek membrankowy (stan spoczynkowy i stan pracy układu): a – piszczałka (odbiornik), b – komora wypełniona sprężonym powietrzem, c – sprężyna, d – drewniany klocek z wgłębieniem, e – rurka prowadząca do zaworu sterującego (wypuszczającego), f – rurka prowadząca do odbiornika, g – zawór, h – membranka ze skóry lub tworzywa sztucz-nego, i – otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączą-cy komorę z wnętrzem mieszka, j – śruba regulacyjna

█ mieszek metalowy, metalowy cylinderek z po-ruszającym się w jego wnętrzu tłoczkiem; urządzenie którym sporadycznie próbuje się zastąpić tradycyjny mieszek skórzany, a którego konstrukcja niewiele ma z nim wspólnego, jednak ze względu na analogie działania używane bywa w tym przypadku tradycyjne określenie 'mieszek'; mieszek metalowy funkcjonuje na takiej samej zasadzie jak mieszek cylindryczny sprzężony z zaworem wpuszczająco-wypuszcza-jącym.

50

■ mieszek klinowy

■ mieszek membrankowy

a

b

c

d

e

f

g

h

i

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j


■ mieszek metalowy z zaworem dwufunkcyjnym (stan spo-czynkowy i stan pracy układu): a – śruba regulacyjna; b – otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączący komorę z wnętrzem mieszka, c – metalowy cylinder, d – komora wy-pełniona sprężonym powietrzem, e – zawór dwufunkcyjny, f – rurka prowadząca do zaworu sterującego (wypuszcza-jącego), g – tłoczek, h – kanał prowadzący do odbiornika

█ mieszek nadciśnieniowy,zob. mieszek napełniany

█ mieszek napełniany, mieszek nadciśnieniowy, mieszek który w stanie spoczynkowym jest pusty, a w momencie napełniania go sprężonym powietrzem wykonuje pracę związaną np. z otwieraniem zawo-ru lub poruszaniem innego elementu, który pośrednio lub bezpośrednio połączony jest z wieczkiem mieszka (por. mieszek opróżniany).

■ mieszek napełniany, klinowy (stan spoczynkowy i stan pracy mieszka): a – wnętrze mieszka, b – wieczko, c – zawór dwufunkcyjny, d – komora wypełniona sprężonym powiet-rzem

█ mieszek opróżniany, mieszek podciśnieniowy, mieszek który w stanie spoczynkowym wypełniony jest sprężonym powietrzem, a jego opróżnianie powo-duje wykonywanie pracy związanej np. z otwieraniem zaworu lub poruszaniem innym elementem, który pośrednio lub bezpośrednio połączony jest z wiecz-kiem mieszka; mieszki opróżniane montuje się zawsze wewnątrz kanału powietrznego, co zapewnia ich odpo-wiednie funkcjonowanie: opróżniony z powietrza mie-szek kurczy się pod wpływem otaczającego go sprę-żonego powietrza (por. mieszek napełniany).

■ mieszek opróżniany, klinowy (stan spoczynkowy i stan pracy mieszka): a – zawór dwufunkcyjny, b – wnętrze mieszka, c – komora wypełniona sprężonym powietrzem

█ mieszek podciśnieniowy,zob. mieszek opróżniany

█ mieszek pulsacyjny, motor pneumatyczny, mieszek skonstruowany w ten sposób, że zasilenie go sprężonym powietrzem powoduje powstanie drgań jego wieczka; drgania powstają dzięki cyk-licznemu otwieraniu i zamykaniu otworu w wieczku mieszka – otworu, który przykryty jest wentylem klapowym uchylanym np. z powodu natrafienia w określonym położeniu na nieruchomy czop, bądź też z powodu drgań wywołanych przez przymocowaną doń specjalną płaską sprężynę obciążoną ruchomym odważnikiem (wieczko oscyluje z odpowiednią często-tliwością i amplitudą w zależności od położenia cię-żarka); mieszki tego typu wykorzystywane bywają np. jako tzw. tremolo mechaniczne, bądź też jako mieszek roboczy stanowiący napęd dla różnego ro-dzaju ruchomych elementów wystroju prospektu ( efekt wizualny).

■ mieszek pulsacyjny (mieszek klinowy) stosowany do po-ruszania innym mechanizmem: a – drążek przekazujący ruch wieczka mieszka innym mechanizmom, b – wentyl klapowy, c – czop, d – sprężyna dociskająca wentyl

■ mieszek pulsacyjny (mieszek poziomy) jako tremolo: a – czop, b – mieszek pulsacyjny, c – zawór uruchamiający tremolo, d – kanał powietrzny

█ mieszek roboczy, zob. mieszek wykonawczy

█ mieszek teleskopowy, element stosowany nie-kiedy w nowszych organach, służący do uszczel-niania miejsc styku zasuwy rejestrowej z klocem piszczałkowym, zbudowany z dwóch twardych krąż-ków (oklejonych pierścieniem np. z miękkiej skóry) połączonych specjalną sprężyną, która je rozpiera; każdy otwór w klocu piszczałkowym wyposażony jest w oddzielny zamocowany na stałe mieszek teleskopo-wy, który rozpierając się między powierzchnią zasuwy i spodem kloca piszczałkowego uszczelnia ten kanał (zob. zasuwa rejestrowa).

█ mieszek wykonawczy, mieszek roboczy, mieszek ( mieszek napełniany, mieszek opóż-niany bądź mieszek pulsacyjny) wykonujący pracę związaną np. z otwieraniem zaworu, poruszaniem

51

a b c d

a b c

a b c d

a

b

c

d

a

b

c

d

e

f

g

h

zasuwą rejestrową, poruszaniem elementami sta-nowiącymi detale wystroju prospektu, itp.

█ międzyklawiaturowe połączenie,zob. połączenie międzyklawiaturowe

█ międzymanuałowe połączenie,zob. połączenie międzymanuałowe

█ międzyrejestrowe zapożyczenie,zob. zapożyczenie międzyrejestrowe

█ międzywargowy otwór, zob. wycięcie

█ miękka klawiatura,zob. klawiatura „miękka”

█ mikstura, mixtura, 1. termin dość powszechnie używany jako ogólne określenie głosu mieszanego; 2. nazwa najważniejszego z głosów mieszanych, którego chóry (budowane z piszczałek pryncy-pałowych) strojone są na ogół w oktawach, kwintach rzadziej w tercjach, czasem również spotyka się chóry septymowe lub wyższe (największe mikstury mogą mieć nawet kilkadziesiąt chórów); głównym zadaniem mikstur jest nadawanie ostatecznego blasku brzmieniu organów; mikstury dzieli się na głosy, w których stosowana jest repetycja ( mikstury repetujące) oraz mikstury nierepetujące; w nazwie głosu tego typu zawsze występuje oznaczenie informujące o ilo-ści chórów (zob. głos mieszany, ch); 3. zob. mikstura klasyczna.

█ mikstura dzielona, mikstura która może być włączona dwoma oddzielnymi kluczami rejestro-wymi; są to właściwie dwie mikstury (jedna brzmiąca niżej, druga – wyżej), z których każdej można używać niezależnie, bądź też włączać równocześnie obydwie części uzyskując pełne brzmienie tego głosu.

█ mikstura klasyczna, mikstura repetująca zbudowana z kilku lub kilkunastu rzędów pisz-czałek pryncypałowych ( głosów zasadniczych oraz głosów pobocznych, najczęściej głosów kwintowych, rzadziej głosów tercjowych), która używana w połączeniu z innymi głosami, ze wzglę-du na swoją jasną, metaliczną i dźwięczną barwę do-daje blasku brzmieniu całego instrumentu; mikstury mogą mieć stałą liczbę chórów w całym zakresie skali bądź też różną ich liczbę w poszczególnych re-jestrach głosu.

█ mikstura manuałowa, mikstura występu-jąca w sekcji sterowanej jednym z manuałów; na ogół repetująca, często repetująca wielokrotnie (ze względu na ograniczenia konstrukcyjne i akustyczne).

█ mikstura nierepetująca, mikstura w której nie zastosowano repetycji; głos ten przebiega chro-matycznie (tzn. bez powtórek) w całym zakresie.

█ mikstura pedałowa, mikstura na ogół nierepetująca, występująca w sekcji pedału (brak repetycji wynika z niewielkiej rozpiętości pedału – ok. 2,5 oktawy).

█ mikstura repetująca, mikstura w której za-stosowano repetycję; repetycja może występować jeden lub kilka razy w całym zakresie głosu ( mik-stury manuałowe repetują zwykle wielokrotnie); wszystkie chóry mikstury na ogół repetują w tym samym miejscu (tzn. na tym samym klawiszu).

█ milioktawa, mO, jednostka odległości między dźwiękami (interwału), równa 1/1000 oktawy; jed-nostki tej używa się do określania rozbieżności między interwałami w różnych systemach dźwiękowych (por. cent, zob. komat).

█ mixtura, zob. mikstura

█ mm SW, milimetr słupa wody; jednostka ciśnienia po-wietrza powszechnie używana w organmistrzostwie; 1mm SW jest ciśnieniem powodują-cym powstanie jednomilime-trowej różnicy poziomów wo-dy w dwóch ramionach rurki wygiętej w kształcie litery „U”, do końców której dopro-wadzone jest z jednej strony powietrze pod ciśnieniem któ-rego wartość jest mierzona, z drugiej natomiast – powietrze pod ciśnieniem atmo-sferycznym (koniec ten w czasie pomiaru pozostaje otwarty). (zob. ciśnienie, por. stopień).

█ mO, zob. milioktawa

█ montre, <z franc. montrer = pokazywać> pryn-cypał prospektowy (ustawiony w prospekcie).

█ motor, zob. dmuchawa

█ motor pneumatyczny,zob. mieszek pulsacyjny

█ multiplex, zob. organy multiplex

█ mundsztuk, zob. noga

█ muterka, zob. nakrętka regulacyjna

█ muzyczny chór, zob. chór muzyczny

52

■ ciśnieniomierz do pomiaru w jednost-kach: mm SW


N█ nabrzmiewacz, zob. szafa ekspresyjna

█ nacisk podwójny, zob. podwójny nacisk

█ nadciśnieniowy mieszek,zob. mieszek napełniany

█ nakrętka, zob. nakrętka regulacyjna

█ nakrętka regulacyjna, muterka, nakrętka, pupka re-gulacyjna, element trak-tury mechanicznej służący do regulacji naciągu abs-traktów, luzów dźwigni (w tym również klawiszy), do-cisku klap, skoku zawo-rów stożkowych, itp.

█ napełniający system,zob. system napełniający

█ napełniany mieszek,zob. mieszek napełniany

█ nasadka, zob. czapka

█ nastolny pozytyw, zob. pozytyw nastolny

█ natężenie, cecha dźwięku zależąca od am-plitudy drgań jego źródła (zob. dźwięk).

█ ”na ton”, zob. cięcie „na ton”

█ naturalny system, zob. system naturalny

█ „na wprost” połączenie,zob. połączenie “na wprost”

█ nieharmoniczny ton,zob. ton nieharmoniczny

█ niema piszczałka,zob. piszczałka niema

█ niemiecki typ pedału,zob. pedał typu niemieckiego

█ niemiecki typ piszczałki języczkowej,zob. piszczałka języczkowa typu niemieckiego

█ niepełny Setzer, zob. Setzer niepełny

█ niepełny zecer, zob. Setzer niepełny

█ nieprzenośne organy,zob. organy nieprzenośne

█ nieprzenośny pozytyw,zob. pozytyw nieprzenośny

█ nierepetująca mikstura,zob. mikstura nierepetująca

█ nierepetujący głos, zob. głos nierepetujący

█ nierównomierna temperacja,zob. temperacja nierównomierna

█ nierównomiernie temperowany strój,zob. strój nierównomiernie temperowany

█ nierównomiernie temperowany system,zob. system nierównomiernie temperowany

█ nietransponujący głos,zob. głos nietransponujący

█ NM, zob. menzura normalna

█ noga, noga piszczałki, stopa, mundsztuk, zamoco-wana od spodu korpusu część piszczałki, przez którą powietrze napływa z wiatrownicy do wnętrza piszczałki; noga jest częścią piszczałki, która ma bez-pośredni kontakt z klocem wiatrownicy, a znajdu-jący się w jej dolnej części otwór może być powięk-szany bądź zmniejszany (w czasie intonowania) w celu ostatecznego wyregulowania ciśnienia powietrza napływającego do piszczałki, a tym samym osiągnięcia wymaganej barwy i siły jej brzmienia; otwór ten bywa w tym celu rozwiercany, klinowany bądź zaklepy-wany; w niektórych przypadkach (zwłaszcza w dużych piszczałkach) montuje się w nogach specjalne śruby regulacyjne bądź przepustnice, za pomocą których możliwe jest zmienianie ilość powietrza przepływa-jącego przez nogę bez zmiany wielkości samego otwo-ru wlotowego; noga piszczałki przyjmuje najczęściej kształt walca lub odwróconego stożka, czasem rów-nież graniastosłupa, a jej długość może być ustalona w praktycznie dowolny sposób w zależności od potrzeb funkcjonalnych (rozmieszczenie piszczałek na wia-trownicy) bądź dekoracyjnych (zob. noga piszczał-ki języczkowej, noga piszczałki wargowej).

█ noga piszczałki języczkowej, but, bucik, mundsztuk, lejek, dolna część piszczałki języcz-kowej, wykonana najczęściej jako metalowa (cyna, miedź, cynk) zwężająca się ku dołowi rura dolnym końcem osadzona na klocu piszczałkowym, bądź też jako drewniany prostopadłościan przykręcany do kloca piszczałkowego; w nodze (od góry) zamocowa-

53

■ nakrętki regulacyjne (do regulacji naciągu abstraktów)

na jest głowica wraz z osadzonymi w niej pozosta-łymi elementami piszczałki (zob. noga, piszczał-ka języczkowa, por. noga piszczałki wargowej).

a b

█ noga piszczałki wargowej, mundsztuk, stopa, ustnik, dolna część piszczałki wargowej, najczęś-ciej w kształcie odwróconego stożka – w piszczał-kach metalowych, lub przewierconego na wylot wal-ca bądź graniastosłupa – w piszczałkach drewnia-nych; w piszczałce metalowej noga (w której górnej części uformowana jest warga dolna) przylutowana jest do korpusu, w piszczałce drewnianej natomiast noga zamocowana jest na ogół w odpowiednim otwo-rze wykonanym od spodu korpusu; w przypadku wy-

konania nogi piszczałki z twardego metalu lub z drew-na i braku śruby regulacyjnej bądź prze-pustnicy, samą końcówkę nogi wykonuje się czasem z cyny, co ułatwia regulację przekroju otworu wlotowe-go (zob. noga, piszczałka wargowa, por. noga piszczałki języczkowej).

█ nonowy głos, zob. głos nonowy

█ normalna klawiatura,zob. klawiatura pełna

█ normalna menzura,zob. menzura normalna

█ normalne ciśnienie, zob. ciśnienie normalne

█ normalne wycięcie, zob. wycięcie normalne

█ nożna klawiatura, zob. pedał

█ nożny regulator, zob. regulator nożny

█ nożyce, forfeks, forfex, 1. dawne (XVI/XVII w.) określenie sprężyny klapowej; 2. zob. zawiasy nożycowe.

█ nożycowe zawiasy, zob. zawiasy nożycowe

54

■ noga piszczałki języczkowej: a – noga metalowa, b – noga drewniana


O█ Oberwerk <niem. ober = górny, wyższy>, pozy-tyw górny, samodzielna sekcja w dużych organach umieszczona nad sekcją główną, sterowana naj-częściej jednym z manuałów położonych powyżej manuału sekcji głównej (zob. sekcja).

█ obrotowy szyber, zob. blenda

█ obudowa parawanowa, rodzaj stosowanej zwłaszcza w instrumentach współczesnych, niezam-kniętej od góry konstrukcji (uchodzącej bardzo często za prospekt), do budowy której na ogół wykorzys-tywane są m.in. boazeryjne ścianki o prostej konstruk-cji (z których wykonuje się cokół) oraz pogrupo-wane geometrycznie piszczałki (bardzo często piszczałki nieme), pełniącej funkcję parawanu, za którym ukryty jest mechanizm organów; obudowa parawanowa jest na ogół bardzo ubogo zdobiona, cza-sam wręcz całkowicie pozbawiona wystroju plas-tycznego (por. prospekt, szafa organowa).

█ obudowa skrzyniowa, skrzynia, szkatuła, drewniana skrzynia (najczęściej z uchwytami po bo-kach) stanowiąca obudowę niewielkich organów przenośnych (zob. pozytyw szkatulny).

█ obwód, zob. obwód elektryczny

█ obwód elektryczny, obwód, zbiór połączonych ze sobą elementów umożliwiających przepływ prądu; podstawowe elementy składowe obwodów elektrycz-nych to źródła zasilania (np. akumulator bądź też sieć energetyczna, której napięcie przemienne prze-twarzane jest najczęściej poprzez transformator, prostownik, itp.), odbiorniki (np. elektromagne-sy), przewody oraz różnego rodzaju przełączniki ( kontakty, styki); obwody elektryczne są podsta-wą działania traktury elektromagnetycznej oraz traktury elektro-pneumatycznej.

█ odbijający języczek,zob. języczek kryjący

█ odległe echo,zob. echo odległe

█ odprowadzający zawór,zob. zawór odprowadzający

█ ogranicznik,zob. listwa oporowa

█ okienko, 1. podłużny otwór wycięty w górnej części kor-pusu piszczałki (drewnianej lub metalowej), w razie potrzeby w

trakcie strojenia częściowo przykrywany lub odkry-wany specjalnie zamocowanym elementem przesłania-jącym (zob. blenda, pierścień strojowy, su-wak); 2. zob. szczelina.

█ okładzina klawisza, cienka płytka wykonana np. z twardego drewna lub kości, zamocowana od góry ( płytka wierzchnia klawisza) i od przodu klawi-sza ( płytka czołowa klawisza) zdobiąca go i chro-niąca przed szybkim zniszczeniem.

█ okres, okres drgań, wielkość oznaczana najczęś-ciej literą Τ; czas w którym ruch falowy przenosi się na odległość równą długości fali; okres równy jest odwrotności częstotliwości: T=1/ν (zob. fala, długość fali).

█ oktawa krótka, stosowana w dawnych orga-nach (dość powszechnie do XVIII wieku, później spo-radycznie) niepełna, najniższa oktawa w klawia-turze (8 dźwięków zamiast 12), zaczynająca się od dźwięku „e” i zawierająca prawie wyłącznie dźwięki diatoniczne (dźwięki: „cis”, „dis”, „fis”, „gis” zostają opuszczone, z dźwięków chromatycznych pozostaje tylko „b”); oktawa krótka charakteryzuje się układem dźwięków, w którym „czarne” klawisze wykorzystuje się do sterowania piszczałkami szeregu diato-nicznego; skalę takiej klawiatury oznacza się np. CDEFGA-c3 - z zapisu takiego wynika, że od C do A jest układ diatoniczny, a dalej (w tym przypadku do dźwięku c3) chromatyczny; wyróżnia się dwa typy oktawy krótkiej: w krótkiej oktawie pierwszego typu klawisz E funkcjonuje jako C (oznaczamy ją: oktawa krótka E/C – ze względu na częste występowanie tego typu oktawy w klawiaturach polskich instrumentów, sporadycznie używane jest tutaj określenie: klawia-tura polska), w drugim typie klawisz Fis funkcjonuje jako C (ozn. oktawa krótka Fis/C), E natomiast po-zostaje niezmienione; oktawa krótka może występo-wać zarówno w manuałach jak i w pedale (por. oktawa łamana).

a b■ oktawa krótka: a – typ E/C, b – typ Fis/C

█ oktawa łamana, oktawa krótka typu E/C z przepołowionymi dwoma „czarnymi” klawiszami, z

55

■ okienko w pisz-czałce drewnianej

których jedne części sterują (jak w oktawie krótkiej) dźwiękami D i E, drugie po-łówki natomiast odpowiadają za dźwięki chromatyczne Fis oraz Gis (oznaczenie np. CDE-c3 – od F występuje układ chromatyczny).

█ ołowiowo-cynowy stop, zob. stop cynowo--ołowiowy

█ ołów (Pb), ciężki metal, o małej wytrzymałości i dużej podatności na korozję, raczej niestosowany w czystej postaci do budowy piszczałek; ołów jest składnikiem podstawowego stopu piszczałkarskiego tj. stopu z cyną (zob. próba cyny, stop cynowo--ołowiowy).

█ opona, zob. opona miecha

█ opona miecha, elastyczna (wykonana ze skóry bądź innego materiału) warstwa poszycia miecha.

█ oporowa listwa, zob. listwa oporowa

█ opory gry, opór gry, opory odczuwane przez organistę przy naciskaniu klawiszy w niektórych organach (zwłaszcza z trakturą mechaniczną) i utrudniające grę, wynikające z konieczności pokony-wania przez grającego sił związanych z oporem po-wietrza, naciągiem sprężyn, sił związanych z porusza-niem dźwigni, długich cięgieł i abstraktów, oraz z wszelkich dodatkowych oporów których źród-łem mogą być m.in. zmiany temperatury i wilgotności, zastosowanie nieodpowiednich rozwiązań technicz-nych w trakturze, czy złe utrzymanie tych mecha-nizmów (zob. klawiatura miękka, klawiatura twarda).

█ opór gry, zob. opory gry

█ opóźnienie, 1. niekorzystne zjawisko występujące w czasie gry na niektórych organach, polegające na występowaniu pewnego odstępu czasowego między naciśnięciem klawisza a odezwaniem się odpowia-dających mu piszczałek; największe tego typu opóź-nienia występują w organach z pneumatyczną trak-turą gry, zwłaszcza w przypadku rozległych przes-trzennie instrumentów, w których powietrze ma do po-konania znaczne odległości; 2. występowanie odstępu czasowego między naciśnięciem przez organistę klawisza a chwilą w której dźwięk wydawany przez odpowiednie piszczałki zostanie usłyszany przez grającego; opóźnienie tego typu może mieć miejsce np. w przypadku dużych odległości między poszcze-gólnymi sekcjami organów a stołem gry (nawet w przypadku stosowania bardzo szybko działających traktur); możliwe jest również występowanie różnych opóźnień dla kilku sekcji tego samego instrumentu.

█ oprawa klawiatury, obramienie klawiatury złożone z baków (osłaniających klawiaturę z jej bo-ków) i listwy czołowej (umieszczonej od przodu klawiatury).

█ opróżniający system,zob. system opróżniający

█ opróżniający wentyl,zob. zawór odprowadzający

█ opróżniający zawór,zob. zawór odprowadzający

█ opróżniany mieszek,zob. mieszek opróżniany

█ orczyk, element składowy skrzynki regulacyj-nej z roletą; listwa drewniana, do której przymoco-wane są trzy sznurki: jednen w połowie dłu-gości (poruszający or-czykiem), dwa pozo-stałe (poruszające role-tą) na jego końcach (zob. skrzynka re-gulacyjna).

█ organ <ang.> <arch.>, zob. organy.

█ organetto <wł.>, zob. portatyw

█ organista, muzyk grający na organach.

█ organki, 1. zob. pozytyw przenośny; 2. zob. organy przenośne

█ organmistrz, rzemieślnik zajmujący się budowa-niem organów, a także ich naprawianiem, stroje-niem i intonowaniem.

█ organmistrzostwo, zajęcie, zawód organ-mistrza; rzemiosło obejmujące budowanie, strojenie, intonowanie oraz naprawianie organów.

█ organo <wł.>, zob. organy

█ organo pleno, zob. Pleno

█ organowa szafa, zob. szafa organowa

█ organowy prospekt, zob. prospekt

█ organów dyspozycja,zob. dyspozycja organów

█ organów specyfikacja,zob. dyspozycja organów

█ organum <łac.>, zob. organy

56

■ oktawa łamana

■ orczyk


█ organy <z gr. órganon = narzędzie> (tylko l.mn. te organy, tych organów; nie: organ!), organ <ang.> <arch.>, organo <wł.>, organum <łac. narzędzie>, organy piszczałkowe, Orgel <niem.>, orgue <franc.>, 1. klawiszowy instrument muzyczny ogólnie klasyfi-kowany jako aerofon (instrument dęty); instrument największy rozmiarami, najbogatszy pod względem dynamiki, barwy brzmienia, o największej skali dźwię-kowej; źródłem dźwięku w organach są piszczałki, pogrupowane w głosy o różnych brzmieniach; ze względu na możliwość występowania w organach za-równo piszczałek wargowych (aerofonów wargo-wych), jak i piszczałek języczkowych (idiofonów języczkowych), ogólna klasyfikacja organów może sprawiać problem, właściwie należałoby oddzielnie klasyfikować część wargową organów jako aerofon (instr. dęty), wargowy, miechowy, oraz część ję-zyczkową jako idiofon (instrument samobrzmiący) ję-zyczkowy, mechanicznomiechowy; w organach można wyodrębnić trzy podstawowe części składowe: pisz-czałki pogrupowane w głosy, miechy dostarczaj-ące piszczałkom (i innym urządzeniom) powietrza o odpowiednim ciśnieniu, oraz traktura, bardzo sze-roko pojmowana jako cały system urządzeń rozdziela-jących sprężone powietrze do piszczałek poszczegól-nych tonów i rejestrów, sterowanych przez orga-nistę za pomocą odpowiednich elementów znajdu-jących się w stole gry; organy wyposażone są w jedną bądź więcej klawiatur ręcznych ( manuałów), oraz na ogół jedną klawiaturę nożną ( pedał); spoty-ka się również instrumenty bez klawiatury pedałowej; mechanizmy sterujące oraz większość piszczałek zam-knięte są najczęściej w tzw. szafie organowej, któ-rej najbardziej eksponowanym elementem (widocz-nym z zewnątrz) jest prospekt organowy (w zabyt-kowych organach na ogół bardzo bogato zdobiony de-talami architektonicznymi i rzeźbiarskimi); 2. termin używany jako ogólna nazwa różnego rodzaju instru-mentów klawiszowych, które wyglądem (głównie wy-glądem klawiatur i całego stołu gry) a często rów-nież brzmieniem przypominają organy piszczałkowe, choć źródłem dźwięku w nich nie są piszczałki a np. generatory elektroniczne lub elektromagnetyczne (zob. organy elektronowe).

█ organy amerykańskie, zob. fisharmonia

█ organy baldachimowe, odmiana gotycko-rene-sansowego pozytywu spotykana na pograniczu Au-strii i Włoch, której pełnoplastyczna forma przypomi-na bezwieżową świątynię z dachem dwu- lub cztero-spadowym o starannie dopracowanych detalach archi-tektonicznych.

█ organy barokowe, określenie używane w odnie-sieniu do organów zbudowanych w okresie baroku bądź też w późniejszym okresie, ale z zachowaniem cech stylistycznych właściwych temu okresowi (w tym drugim przypadku mówi się raczej nie tyle o organach barokowych, co o organach w stylu barokowym); mi-mo że określenie stylu instrumentu jest problemem bardzo złożonym, można wskazać kilka ogólnych

cech, które są charakterystyczne dla organów w stylu barokowym: poszczególne sekcje stanowią odrębne i samodzielne zespoły brzmieniowe, co wynika z fak-tu, częstego występowania w każdej sekcji pełnej ob-sady stopowej głosów, m.in. piramidy pryncy-pałów, która bywa pełna nawet w obrębie pojedynczej sekcji, głosy charakteryzują się jasną i delikatną in-tonacją (co jest szczególnie przydatne w polifonii), instrumenty budowano najczęściej z trakturą me-chaniczną, rzadko przy tym wyposażano je w połą-czenia (por. organy romantyczne).

■ organy – schemat instrumentu z pozytywem: a – szafa or-ganowa, b – prospekt, piszczałki prospektowe, c – wiatrow-nica sekcji głównej (Hauptwerk), d – kanał powietrzny, e – pulpit, f – stół gry, g – manuały (klawiatury ręczne), h – pedał (klawiatura nożna), i – Rückpositiv (pozytyw w balustradzie chóru), j – piszczałki sekcji pedału, k – wiat-rownica sekcji pedału, l – traktura, m – kanał powietrzny, n – rezerwuar (magazyn powietrza), o – dmuchawa elek-tryczna

█ organy całe, 1. organy których najniższym głosem w manuale jest głos 16' (szesnastosto-powy); (por. półorgany, ćwierćorgany); 2. orga-ny duże, wg tradycyjnej terminologii rzemieślniczej organy z szesnastostopowym (16') pryncypałem w prospekcie, najczęściej wieloklawiaturowe; 3. okre-ślenie sporadycznie używane w odniesieniu do brzmie-nia pleno lub tutti.

█ organy chórowe, choir organ <ang.>, 1. okreś-lenie używane dawniej w odniesieniu do sekcji pozytywu, który ze względu na przewagę głosów fletowych (niekiedy nastrojonych niżej niż głosy orga-

57

a

b

c

d

e

f

g

h

ij

k

l

m

n

o

nów głównych) szczególnie nadawał się do akompa-niowania chórowi; 2. niewielkie organy umieszcza-ne w prezbiterium, gdzie towarzyszyły śpiewom chóru (rozwiązanie stosowane w okresie do wczesnego go-tyku; w późnym gotyku organy zaczęto umieszczać w reprezentacyjnym miejscu na osobnym chórze).

█ organy duże, zob. organy całe

█ organy elektroniczne, organy elektronowe, in-strument klawiszowy, w którym dźwięk wytwarzany i kształtowany jest na drodze elektronicznej, elektro-magnetycznej lub elektromechanicznej; konstrukcja instrumentów tego typu ogranicza się na ogół tylko do stołu gry, w którym mieszczą się praktycznie wszystkie niezbędne podzespoły (w zależności od za-stosowania, organy tego typu wymagają niekiedy współpracy z dodatkowym wzmacniaczem i sprzętem nagłaśniającym), stół ten wyglądem na ogół przypo-mina klasyczny kontuar organów piszczałkowych (a więc wyposażony jest w manuały, pedał, klu-cze rejestrowe, itd.).

█ organy elektronowe,zob. organy elektroniczne

█ organy francuskie, zob. fisharmonia

█ organy Hammonda, organy (odmiana or-ganów elektronowych) skonstruowane w 1934 r. przez Amerykanina Laurensa Hammonda; w organach tego typu dźwięk wytwarzany jest przy wykorzystaniu generatora elektromechanicznego; generator składa się z odpowiedniej ilości, umieszczonych na wspólnej osi metalowych, zębatych tarcz, które wirując w odpo-wiedniej odległości od rdzeni specjalnie przygotowa-nych elektromagnesów powodują generowanie na-pięcia w cewkach tych elektromagnesów; różne częstotliwości drgań a także barwy dźwięków (wy-nikające z różnych kształtów generowanych przebie-gów) zależą m.in. od prędkości wirowania tarcz, licz-by zębów na ich obrzeżach a także od kształtu zębów i rdzeni elektromagnesów; szeroki zakres zmian barwy dźwięków w organach Hammonda uzyskuje się po-przez manipulowanie ilością i intensywnością to-nów harmonicznych w generowanym dźwięku (zasto-sowanie tłumienia poszczególnych tonów składo-wych); organy Hammonda posiadają stół gry z dwoma manuałami oraz pedałem (na ogół wy-stępują tutaj również połączenia i kombinacje, spotyka się także efekty typu tremolo czy vibra-to).

█ organy hydrauliczne, zob. organy wodne

█ organy kinowe, pierwotnie piszczałkowe (obec-nie często elektroniczne) organy przystosowane do wydawania różnych dźwięków muzycznych i pozamu-zycznych, np. imitowania odgłosów deszczu, grzmo-tów czy wystrzałów, używane w okresie kina niemego do muzycznej ilustracji akcji rozgrywającej się na

ekranie; w budowie organów kinowych specjalizowała się m.in. amerykańska firma Wurlitzer.

█ organy klapowe, organy z wiatrownicą klapową ( wiatrownicą klapowo-zasuwową).

█ organy komnatowe, zob. organy pokojowe

█ organy koncertowe, dość niefortunne określe-nie używane w odniesieniu do organów, które ze względu na odpowiednie brzmienie i nienaganne utrzymanie (m.in. odpowiednio częste strojenie) wykorzystywane są przez muzyków do koncertowania (mogą to byc organy wybudowane zarówno w sali koncertowej jak i w kościele).

█ organy kościelne, 1. organy wybudowane w kościele (ulokowane najczęściej na chórze), służące głównie do akompaniowania śpiewom liturgicznym, niekiedy również do koncertowania poza nabożeń-stwami; 2. w powszednim, niespecjalistycznym języku organy kościelne utożsamiane są z organami pisz-czałkowymi.

█ organy Ktesibiosa, organy wodne wynale-zione w III w. p.n.e. przez greckiego mechanika Ktesi-biosa z Aleksandrii (zob. organy wodne).

█ organy małe, organy z kilkunastoma głosa-mi, wyposażone w jeden lub dwa manuały oraz pedał (kryteria podziału organów ze względu na ich wielkość są płynne i niejednoznacznie określone).

█ organy mechaniczne, 1. instrument organowy z urządzeniem samogrającym, wyposażony bądź nie w klawiaturę umożliwiającą normalną grę; 2. orga-ny z trakturą mechaniczną.

█ organy multiplex, organy (z trakturą elektromagnetyczną i oddzielnymi elektromagne-sami i zaworami dla każdej z piszczałek) któ-rych „oszczędnościowa” konstrukcja opiera sie na wielokrotnym wykorzystaniu (przy użyciu trans-misji) tego samego szeregu piszczałek do utworzenia kilku głosów (najczęściej o różnych nazwach i wiel-kościach) w jednej lub w kilku klawiaturach; każdy z głosów (szeregów piszczałek) zbudowany jest na ogół z wiekszej liczby piszczałek niż wynikałoby to ze skali klawiatury, co umożliwia transmitowanie róż-nych fragmentów tego szeregu jako różne głosy; orga-ny multiplex są rozwiązaniem, które pozwala ograni-czyć wielkość i koszt instrumentu, jednak ze względu na fakt, że wiele głosów w rzeczywistości bazuje na tych samych piszczałkach (nie są to głosy realne), nie jest to z muzycznego punktu widzenia zbyt warto-ściowe rozwiązanie (ogranicza to znacznie możliwości wykonawcze i zróżnicowanie kolorystyczno-dyna-miczne brzmienia).

█ organy nieprzenośne, organy skonstruowa-ne w sposób uniemożliwiający przenoszenie ich w inne miejsce, na stałe wkomponowane w architekto-

58


niczny wystrój wnętrza świątyni lub sali koncertowej, w której się znajdują.

█ organy parowe, calliope, instrument (XIX w.) wyposażony w wysokociśnieniowe piszczałki zasi-lane parą wodną.

█ organy pełne, 1. zob. Pleno; 2. określenie uży-wane niekiedy w znaczeniu: wszystkie rejestry, tutti; 3. określenie rzadko używane zamiennie z ter-minem organy całe (głownie w znaczeniu 'Pleno').

█ organy piszczałkowe, zob. organy

█ organy pokojowe, Hausorgel <niem.>, organy komnatowe, Zimmerorgel <niem.>, 1. określenie sto-sowane często zamiennie z terminem pozytyw (nie-wielkie organy); 2. określenie używane przez niektóre źródła w odniesieniu do niewielkich gabarytowo, kil-kugłosowych organów przystosowanych do usta-wienia w niedużym pomieszczeniu np. pokoju; ponie-waż gra na takich organach powinna ułatwić ćwiczą-cemu posługiwanie się organami wielkimi, bywają one niekiedy wyposażone w dwa lub trzy manuały, pedał, czasem również dodatkowe urządzenia wy-stępujące głównie w dużych organach np. wolne kombinacje, rejestry zbiorowe, echo itp.

█ organy przenośne, organki, niewielki instru-ment na ogół bardzo podobny konstrukcyjnie do or-ganów nieprzenośnych, zbudowany z odpowiednio mniejszych elementów, które pozwalają efektywniej wykorzystać niewielką, zajmowaną przez nie prze-strzeń a także przenosić w razie potrzeby cały instru-ment w inne miejsce; do organów przenośnych zalicza się: portatyw, regał i pozytyw przenośny.

█ organy romantyczne, określenie używane w odniesieniu do organów zbudowanych w okresie ro-mantyzmu bądź też w późniejszym okresie, ale z za-chowaniem cech stylistycznych właściwych temu okre-sowi (w tym drugim przypadku mówi się raczej nie tyle o organach romantycznych, co o organach w stylu romantycznym); mimo że określenie stylu instrumentu jest problemem bardzo złożonym, można wskazać kil-ka ogólnych cech, które są charakterystyczne dla orga-nów w stylu romantycznym: najogólniej rzecz ujmując organmistrzowie starali się różnicować rodzaje stoso-wanych głosów (zwłaszcza 8' i 4'), na wzór głosów in-strumentów orkiestry ( piramida pryncypałów czę-sto bywa niepełna, nawet we wszystkich sekcjach razem wziętych), głosy mają na ogół brzmienie ciężkie i ciemne (w tym również masywne mikstury), stosu-je się stosunkowo dużą ilość głosów smyczkowych oraz różnorodne głosy języczkowe, poszczególne sekcje nie stanowią samodzielnych zespołów brzmie-niowych, łączenie ich i wzajemne uzupełnianie się daje co prawda kilka zróżnicowanych dynamicznie planów brzmieniowych, które pozostają jednak zależ-ne od siebie, instrumenty wyposażone są najczęściej w trakturę pneumatyczną (czasem również mecha-niczną z dźwignią Barkera), ponadto stosowane są

różnorodne urządzenia wzbogacające brzmienie in-strumentu, m.in. różnego rodzaju połączenia, pu-dło ekspresyjne, wolne kombinacje, crescendo, itp. (por. organy barokowe).

█ organy salonowe, zob. fisharmonia

█ organy skrzyniowe, zob. pozytyw szkatulny

█ organy stożkowe, organy z wiatrownicą stożkową.

█ organy szkatulne, zob. pozytyw szkatulny

█ organy średnie, organy o jedno lub dwuczęścio-wym prospekcie, z ponad 25 głosami, więcej niż dwoma manuałami i pedałem (kryteria podziału organów ze względu na ich wielkość są płynne i nie-jednoznacznie określone).

█ organy typu hamburskiego, typ organów wielorejestrowych wykształcony w środowisku ham-burskim ok. 1600 r., przedstawiony na jednej z rycin w pracy Michaela Praetoriusa „Theatrum Instrumento-rum...”; podstawowe cechy charakterystyczne dla ins-trumentów tego typu to obecność sekcji głównej, pozytywu dolnego oraz rozbudowanej sekcji pe-dału, wydzielonej po bokach sekcji głównej w formie pary wyodrębnionych i odsuniętych od niej wież ba-sowych; organy tego typu wzbogacane bywają o sek-cje dodatkowe, np. pozytyw górny, pozytyw przedni, czasem również parzyste pozytywy boczne.

█ organy wielkie, organy o monumentalnym (częs-to wieloczęściowym) prospekcie, z ponad 60 gło-sami, więcej niż trzema manuałami i pedałem (kryteria podziału organów ze względu na ich wiel-kość są płynne i niejednoznacznie określone).

█ organy wodne, hydraulis <gr.>, organy hydrau-liczne, wynalezione w starożytności organy pisz-czałkowe, w których jako element stabilizujący ciś-nienie powietrza wykorzystano duży zbiornik z wodą; zbiornik napełniany był powietrzem za pomocą pomp (zob. organy Ktesibiosa).

59

■ organy zrealizowane wg wzoru hamburskiego

■ organy wodne: a – zbiornik z wodą, b – zbiornik sprężo-nego powietrza (dzwon) zanurzony w wodzie, c – tłok pom-py, d – zawór kierunkowy ssący, e – wiatrownica z piszczał-kami i mechanizmem rozdzielającym powietrze, f – zawór kierunkowy odprowadzający powietrze z pompy do zbior-nika, g – pompa (cylinder z tłokiem), h – dźwignia napędza-jąca pompa (poruszająca tłokiem)

█ Orgel <niem.>, zob. organy

█ orgue <fr.>, zob. organy

█ orzeszek, element (najczęściej drewniany) zamo-cowany na dolnym końcu zaworu stożkowego, oklejony od spodu filcem; orzeszek jest tą częścią za-woru, która styka się bezpośrednio z elementem steru-jącym jego pracą, np. mieszkiem lub ramieniem elektromagnesu (zob. zawór stożkowy).

█ osada języczkowa, zob. głowica

█ osiownica, drążkownica, raster, blat trakturowy, rama mechaniki, Wellenbrett <niem.>, ustawiona po-ziomo lub pionowo płyta (lub rama) z zamontowanymi w łożyskach wałkami skrętnymi; głównym ce-

lem stosowania grup wałków skrętnych jest unieza-leżnienie sposobu rozstawienia zaworów w wiat-rownicy od układu klawiszy w klawiaturze.

█ oś klawiatury, metalowy sztywny pręt przeciąg-nięty wzdłuż całej klawiatury, stanowiący oś obro-tu dla wszystkich występujących w niej klawiszy ( dźwigni klawiszowych).

█ otwarta piszczałka, zob. piszczałka otwarta

█ otwarty głos, zob. głos otwarty

█ otwór awaryjny, niewielki otwór wykonany w ścianie kanału rejestrowego, zamykany zawo-rem awaryjnym, stosowany w celu zapobiegania tzw. podgrywaniu piszczałek w przypadku niekontro-lowanego dostawania się do kanału niewielkich ilości sprężonego powietrza (zob. zawór awaryjny).

█ otwór głosowy, otwór rezonansowy, otwór w ściance szafy organowej, umożliwiający odpowied-nie rozchodzenie się dźwięku.

█ otwór międzywargowy, zob. wycięcie

█ otwór piszczałkowy, otwór w klocu pisz-czałkowym, na którym ustawiana jest piszczałka i którym dociera do niej powietrze z wnętrza wiat-rownicy.

█ otwór rezonansowy, zob. otwór głosowy

60

e

d

c

b

a

f

g

h

■ osiownicaz wałkami drewnianymi

■ osiownicaz wałkami metalowymi

■ orzeszek zaworu stożkowego (po lewej: wsparty na ramieniu elektromagnesu, po prawej: spoczywający na mieszku)


P█ palik, zob. pchacz

█ parawanowa obudowa,zob. obudowa parawanowa

█ parawanowy prospekt,zob. prospekt parawanowy

█ parowe organy, zob. organy parowe

█ pchacz, 1. stempel, drążek, palik, sztywny element mecha-nicznej traktury pchającej ( cięgło sztywne) przekazu-jący ruch klawisza wen-tylowi klapowemu; 2. element składowy mechanizmu połą-czenia pchającego.

█ pchająca klawiatura, zob. klawiatura pchająca

█ pchająca traktura, zob. traktura pchająca

█ pchające połączenie,zob. połączenie pchające

█ Pedal <niem.>, zob. pedał

█ pédale <fr.>, zob. Pedalwerk

█ pedal organ <ang.>, zob. Pedalwerk

█ Pedalwerk, zob. pedał

█ pedał <z łac. pes = stopa>, 1. (błędnie: manuał nożny lub manuał pedałowy), klawiatura pedałowa, klawiatura nożna, klawiatura deptana, pedal, kla-wiatura z dużymi, odpowiednio rozmieszczonymi klawiszami, przystosowanymi do naciskania ich stopami; układ klawiszy pedału zasadniczo jest zbli-żony do układu klawiszy w pozostałych klawiaturach, stosuje się tutaj jednak nieco inne sposoby ich roz-mieszczenia przestrzennego; wyróżnia się dwa główne typy klawiatury pedałowej: najpowszechniejszy i sto-sowany niemal w całej Europie pedał typu nie-mieckiego oraz dużo rzadziej stosowany pedał typu francuskiego; w kwestii wymiarów i sposobu ułożenia klawiszy w pedale nie ma jednolitych standardów na-wet w przypadku tej najpowszechniej stosowanej 'ogólnoeuropejskiej' klawiatury, spotyka się tutaj m.in. układ równoległy lub promienisty – w rzucie pozio-mym, w rzucie pionowym natomiast – układ w linii prostej lub układ półkolisty (klawisze ułożone w kształcie beczki); ilość klawiszy w pedale waha się na ogół od kilku do ok. 2,5 oktawy, np. 32 klawisze

C1-g1; 2. pédale <fr.>, pedal organ <ang.>, Pedal-werk <niem.>, sekcja pedału, sekcja pedałowa, zespół głosów ( sekcja) należący do klawiatury peda-łowej; 3. dźwignia lub innego typu urządzenie dyspozycyjne (mechaniczne, pneumatyczne bądź elektryczne), znajdujące się w stole gry, przystoso-wane do naciskania go stopą, służące np. do włączania urządzeń pomocniczych i sterowania nimi (np. żaluzja, crescendo, itp.).

a b■ pedał (klawiatura pedałowa) – rzut poziomy: a – klawisze ułożone równolegle, b – klawisze ułożone promieniście (ra-dialnie)

a b■ pedał (klawiatura pedałowa) – rzut pionowy: a – klawisze ułożone w jednej płaszczyźnie, b – klawisze ułożone półko-liście (kolebkowo)

█ pedał crescendo, zob. crescendo

█ pedałowa klawiatura, zob. pedał

█ pedałowa mikstura,zob. mikstrura pedałowa

█ pedałowa sekcja, zob. pedał

█ pedałowa wieża, zob. wieża pedałowa

█ pedałowy głos, zob. głos pedałowy

█ pedał piano, zob. automat pedału

█ pedał podwieszony, rodzaj stałego połącze-nia manuału z pedałem, stosowany niekiedy w mniejszych organach oraz pozytywach; w rozwią-zaniu takim klawiatura pedału (który nie dysponuje żadnymi własnymi głosami) wykorzystuje dolny re-jestr głosów manuałowych (czasem klawisze pedału połączone są bezpośrednio z klawiszami manuału np. przy pomocy specjalnych taśm).

█ pedał promienisty, pedał radialny, pedał którego klawisze, ułożone są promieniście (w rzucie poziomym). (zob. pedał)

61

■ pchacz

pchacz

.

█ pedał radialny, zob. pedał promienisty

█ pedał typu francuskiego, typ klawiatury pedałowej ze stosunkowo krótkimi klawiszami, w for-mie wystających z dużej skrzyni drewnianych klocków (zob. pedał, por. pedał typu niemieckiego).

█ pedał typu niemieckiego, powszechnie stoso-wana klawiatura pedałowa z długimi klawiszami (zob. ilustracja do hasła pedał, por. pedał typu francuskiego).

█ pedału automat, zob. automat pedału

█ pedału sekcja, zob. pedał

█ pełne brzmienie, zob. Pleno

█ pełne organy, zob. organy pełne

█ pełny Setzer, zob. Setzer pełny

█ pełny zecer, zob. Setzer pełny

█ perkusyjne kotły, zob. kotły

█ Piano, jeden z rejestrów zbiorowych, zestaw głosów odpowiadający odcieniowi dynamicznemu piano (zob. rejestr zbiorowy, por. Forte, Tut-ti).

█ pierścień, zob. pierścień strojowy

█ pierścień strojeniowy,zob. pierścień strojowy

█ pierścień strojowy, pierścień, pierścień stroje-niowy, typ dostroika wykonany z fragmentu rury (o średnicy większej od średnicy korpusu piszczałki) wyklejonej wewnątrz suknem, nasuwany na górny ko-niec korpusu metalowej piszczałki wargowej, prze-suwany w trakcie strojenia w górę lub w dół (zob. pierścień strojowy kryjący, pierścień strojowy krawędziowy).

█ pierścień strojowy krawędziowy, pierścień strojowy zakładany na górny koniec korpusu pisz-czałki (przedłużenie korpusu), przesuwany w trakcie strojenia w górę lub w dół, co powoduje fizyczne skracanie bądź wydłużanie korpusu bez konieczności np. przycinania go.

█ pierścień strojowy kryjący, pierścień strojo-wy przykrywający okienko wycięte w górnej części korpusu piszczałki, przesuwany w trakcie stro-jenia w górę lub w dół korpusu, co powoduje zakry-wanie bądź odkrywanie odpowiedniego fragmentu okienka, a tym samym wydłużanie bądź skracanie aku-stycznie czynnego fragmentu korpusu.

■ pierścień strojowy ■ pierścień strojowy kryjący krawędziowy

█ pierścień wzmacniający, element spotykany w niektórych piszczałkach języczkowych typu fran-cuskiego; pierścień założony na korpus piszczałki, ułatwiający stabilne zamocowanie korpusu w nodze piszczałki (zob. piszczałka języczkowa typu fran-cuskiego).

█ piętrowe miechy, zob. miechy piętrowe

█ pifel, zob. rynienka

█ piramida fletów, grupa fletowych głosów zasadniczych, pobocznych oraz mieszanych, obejmujących możliwie szeroką skalę dźwiękową; podstawą piramidy jest najniżej brzmiący głos fleto-wy, wierzchołkiem natomiast głos brzmiący najwyżej (por. piramida pryncypałów).

█ piramida pryncypałowa,zob. piramida pryncypałów

█ piramida pryncypałów, piramida pryncypa-łowa, grupa pryncypałowych głosów zasadni-czych, pobocznych oraz mieszanych, obejmu-jących możliwie szeroką skalę dźwiękową, będąca podstawą typowego brzmienia organowego (np. 16', 8', 4', 2 2/3', 2', mikstura); podstawą piramidy jest najniżej brzmiący głos pryncypałowy, wierzchołkiem natomiast głos brzmiący najwyżej (wielkość podstawy i wierzchołka piramidy zależy od ogólnej liczby gło-sów w danych organach oraz od liczby klawia-tur).

█ piszczałek układ, zob. układ piszczałek

█ piszczałka, piszczałka organowa, podstawowe źródło dźwięku w organach; każda z zastosowanych w organach piszczałek wydaje jeden dźwięk o określonej w trakcie strojenia wysokości; piszczałki można podzielić ze względu na sposób powstawania dźwięku na: piszczałki wargowe (instrumenty z grupy aero-fonów wargowych) i piszczałki języczkowe (instru-menty z grupy idiofonów języczkowych), ze względu

62

■ pedał typu francuskiego


na materiał z którego są wykonane na piszczałki drewniane i piszczałki metalowe, ze względu na kształt korpusu na piszczałki o równoległych ścian-kach korpusu, piszczałki koniczne, piszczałki lejkowate oraz piszczałki kombinowane, ze wzglę-du na właściwości akustyczne: piszczałki otwarte, piszczałki kryte, piszczałki półkryte i pisz-czałki przedęte.

█ piszczałka antykoniczna, piszczałka lejkowa-ta, piszczałka rozbieżna, piszczałka której kor-pus rozszerza się ku górze (zob. ilustracja do hasła korpus).

█ piszczałka cięta „na ton”,zob. cięcie „na ton”

█ piszczałka drewniana, wykonana z drewna miękkego (sosna, jodła, świerk) lub twardego (dąb, buk, grusza, jesion) piszczałka, o przekroju kwa-dratu, lub innego czworoboku, a w wyjątkowych przy-padkach trójkąta lub koła, strojona na ogół przy po-mocy dostroika (dostroiki typowe dla drewnianych piszczałek otwartych: blenda, suwak strojowy, wieczko strojowe, uchylna blaszka strojowa, dla piszczałek zamkniętych: szpunt).

█ piszczałka gierowana, piszczałka łamana, piszczałka gięta, piszczałka z wygiętym (łamanym) wg potrzeb korpusem; gierowanie nie wpływa na zmianę właściwości akustycznych piszczałki i może dotyczyć zarówno piszczałki metalowej, jak i piszczałki drewnianej.

█ piszczałka gięta, zob. piszczałka gierowana

█ piszczałka harmoniczna,zob. piszczałka przedęta

█ piszczałka języczkowa, piszczałka stroikowa, instrument muzyczny klasyfikowany jako idiofon ję-zyczkowy (źródłem dźwięku jest drgający metalowy języczek), wyposażony najczęściej w rezonator, przystosowany do wydawania jednego dźwięku o określonej wysokości, barwie i natężeniu; piszczałki języczkowe są obok piszczałek wargo-wych podstawowym źródłem dźwięku w organach, są to jednak piszczałki rzadzej używane (w mniejszych instrumentach piszczałki języczkowe często w ogóle nie występują); elementami składowymi piszczałki ję-zyczkowej są korpus (którego w szczególnym przy-padku piszczałka języczkowa może być w ogóle po-zbawiona; zob. piszczałka regałowa), noga (spo-

tyka się również określenie stopa), głowica (łą-cząca korpus z nogą), przechodzący przez głowicę dostroik, a także ukryte we wnętrzu nogi: ry-nienka, języczek ( języczek przelatujący bądź języczek kryjący) oraz klin (wyjątkowo można się spotkać z piszczałkami języczkowymi pozbawio-nymi nogi; w takich przypadkach głowica z zamo-cowanymi w niej pozostałymi elementami montowana jest wprost w odpowiednio przygotowanym klocu wiatrownicy); mechanizm powstawania dźwięku: po-wietrze tłoczone jest do nogi piszczałki, skąd przedos-taje się wąskim strumieniem ( generator) poprzez rynienkę na zewnątrz pobudzając do drgań języczek ( wibrator); języczek jest tutaj źródłem dźwięku, a dźwięk ten najczęściej wzmacniany jest za pomocą korpusu będącego rezonatorem (oczywiście tylko w piszczałkach wyposażonych w korpus); korpus wpły-wa również na kształtowanie barwy dźwięku pisz-czałki języczkowej; w górnej części tuby rezo-nansowej często znajduje się dostroik, podobny do dostroików stosowanych w piszczałkach wargo-wych, a służący dostrojeniu częstotliwości rezonanso-wej korpusu do częstotliwości drgań języczka; ze względu na konstrukcję głowicy oraz na jej umiejsco-wienie w nodze piszczałki wyróżnia się dwa typy pisz-czałek języczkowych: piszczałki języczkowe typu niemieckiego oraz piszczałki języczkowe typu francuskiego.

■ przekrój piszczałki języczkowej (typ niemiecki): a – kor-pus (tuba rezonansowa), b – dostroik, c - głowica, d – klin, e - rynienka, f – języczek, g – noga, h – otwór wlotowy

a b c

63

a

b

c

d

e

f

g

h

■ typy piszczałek języczkowych: a – piszczałka typu niemieckiego, b – piszczałka typu francuskiego, c – piszczałka typu francuskiego z pierścieniem wzmacniającym

■ piszczałkigierowane

█ piszczałka języczkowa typu francuskie-go, piszczałka języczkowa w której głowica o specjalnym kształcie całkowicie schowana jest we wnętrzu nogi, a korpus piszczałki opiera się o krawędź nogi; niektóre odmiany tego typu piszczałek zaopatrzone są dodatkowo w pierścień wzmacnia-jący, montowany na korpusie, i zapewniający mu sta-bilne zamocowanie w nodze piszczałki (zob. pisz-czałka języczkowa, por. piszczałka języczkowa typu niemieckiego).

█ piszczałka języczkowa typu niemieckie-go, piszczałka języczkowa z głowicą o kształcie umożliwiającym zamocowanie jest w nodze tuż przy jej górnej krawędzi; głowica tego typu pozostaje widoczna jako element, który zamyka od góry nogę piszczałki (zob. piszczałka języczkowa, por. piszczałka języczkowa typu francuskiego).

█ piszczałka klockowa, piszczałka wargowa drewniana, w której nie ma wyraźnie wyodrębnio-nego rdzenia, zamiast niego w dolnej części pisz-czałki znajduje się drewniany klocek o wymiarach za-pewniających dokładne i szczelne dopasowanie go do wnętrza korpusu, w klocku wywiercony jest kanał łączący wlot powietrza od nogi piszczałki z otwo-rem w przedniej ściance klocka, otwór ten zakrywany jest od przodu piszczałki przyklejaną lub przykręcaną deseczką, której wewnętrza strona jest odpowiednio wydrążona, co zapewnia przepływ powietrza ku górze, z górnej części deseczki uformowana jest warga dolna, która wraz z krawędzią klocka tworzy szcze-

linę formującą wstęgę powietrza (por. piszczałka rdzeniowa).

█ piszczałka kombinowana, piszczałka, której korpus ma kształt wynikający z połączenia dwóch lub trzech kształtów podstawowych (zob. ilustracja do hasła korpus).

█ piszczałka koniczna, piszczałka zbieżna, pisz-czałka, której korpus zwęża się ku górze (zob. ilus-tracja do hasła korpus).

█ piszczałka kryta, piszczałka zamknięta, pisz-czałka drewniana lub metalowa, w której górny otwór korpusu zakryty jest czapką (w piszczałkach me-talowych) lub szpuntem (w piszczałkach drewnia-nych); elementy zamyka-jące górny otwór korpusu są równocześnie do-stroikami; strojenie polega na przesuwaniu do-stroika w górę lub w dół korpusu (szpunt – we-wnątrz korpusu, czapkę – na zewnątrz korpusu); w piszczałce tego typu po-wstaje ton zasadniczy oraz wyłącznie nieparzyste ali-kwoty, na dolnym końcu korpusu tzn. przy war-gach zawsze powstaje strzałka fali stojącej, natomiast przy górnym końcu korpusu węzeł (zob. akustyczny typ piszczałki).

■ piszczałki drewniane (rząd górny – piszczałki kryte, rząd dolny – piszczałki otwarte)

█ piszczałka labialna <łac. labium = warga>, zob. piszczałka wargowa

█ piszczałka lejkowata,zob. piszczałka antykoniczna

64

■ piszczałki metalowe (rząd po lewej – piszczałki kryte, rząd po prawej – piszczałki otwarte)

a

b

c

d■ piszczałka języczkowa typu francuskiego: a – korpus piszczałki, b – pierścień wzmac-niający, c – głowica, d - noga

■ piszczałka klockowa


█ piszczałka łamana,zob. piszczałka gierowana

█ piszczałka metalowa, piszczałka wykonana ze stopu cynowo-ołowiowego lub z innego metalu sto-sowanego w budownictwie organowym (zob. np. cyna, ołów, cynk, miedź); z metalu może być wykonana zarówno piszczałka wargowa jak i piszczałka języczkowa; piszczałki metalowe mają na ogół przekrój okrągły, choć sporadycznie można spotkać również takie, których prze-krój poprzeczny jest czworo-bokiem; strojenie piszczał-ki metalowej ułatwione jest na ogół przez zastosowanie róż-nego rodzaju dostroików: czapki w piszczałce kry-tej (w wyjątkowych przypad-kach drewniany korek o prze-kroju kołowym), pierś-cienia strojowego bądź śli-macznicy w piszczałce otwartej, lub też w piszczał-kach niewyposażonych w do-stroiki stosuje się zabiegi wyoblania i zaoblania.

█ piszczałka niema, piszczałka ślepa, atrapa pisz-czałki, atrapa piszczałkowa, piszczałka niewyda-jąca dźwięku, umieszczona w prospekcie, spełnia-jąca funkcję wyłącznie dekoracyjną.

█ piszczałka otwarta, piszczałka drewniana lub metalowa z odkrytym górnym otworem kor-pusu; na obydwu końcach korpusu piszczałki otwartej tzn. przy wargach i przy górnym otworze korpusu, zawsze powstają strzałki fali stojącej; stro-jenie piszczałki otwartej odbywa się przy pomocy dostroika znajdującego się w górnej części kor-pusu, lub też (tylko w piszczałkach metalowych) przez wyoblanie bądź zaoblanie górnego końca korpu-su; mniej starannym sposobem strojenia piszczalek metalowych jest rozrywanie bądź zgniatanie jej kor-pusu, zwłaszcza górnej jego części (zob. akustycz-ny typ piszczałki).

█ piszczałka półkryta, piszczałka drewniana lub metalowa, w której górny otwór korpusu zakry-ty jest dostroikiem podobnym do dostroika pisz-czałki krytej, jednak w niewielkim stopniu rozszczel-nionym przez wykonanie w nim małego otworu; w czapce piszczałki półkrytej wykonany jest niewielki otwór, ewentualnie przymocowana jest do niej rurka ( kominek), skierowany na zewnątrz lub do wnętrza piszczałki, w przypadku półkrytej piszczałki drewnia-nej natomiast, szpunt wbity do jej korpusu prze-wiercony jest na wylot (przez uchwyt szpuntu); pisz-czałka półkryta ma właściwości akustyczne zbliżone do właściwości piszczałki krytej, (choć jej dźwięk

ma inny odcień kolorystyczny), tzn. na dolnym końcu korpusu, przy wargach, zawsze powstaje strzał-ka fali stojącej, natomiast przy górnym końcu kor-pusu węzeł; w piszczałce półkrytej oprócz tonu zasadniczego powstają tylko nieparzyste alikwoty a także tony nieharmoniczne; strojenie piszczałki półkrytej odbywa się tak jak strojenie piszczałki krytej, tzn. przez przesuwanie dostroika wzdłuż kor-pusu piszczałki.

■ piszczałki półkryte ■ piszczałki półkryte metalowe drewniane

█ piszczałka prospektowa, piszczałka (naj-częściej piszczałka metalowa) ustawiona w pro-spekcie, często ze względu na jej eksponowane miej-sce dodatkowo zdobiona np. poprzez malowanie jej powierzchni, srebrzenie czy też nanoszenie na jej korpus specjalnych wzorów w procesie punco-wania, trybowania, itp.; w prospekcie mogą być stosowane zarówno piszczałki wydające dźwięki jak i piszczałki nieme (zob. praestant, montre).

█ piszczałka przedęta, piszczałka przedmuchi-wana, piszczałka harmoniczna, piszczałka otwar-ta z wąskim długim korpusem (tzn. o wąskiej menzurze) i z dodatkowym otworkiem w środku jego długości; najczęściej spotykaną jej odmianą jest piszczałka przedęta o oktawę; w korpusie piszczałki tego typu przy silniejszym zadęciu powstaje cała fala głosowa, strzałki fali stojącej tworzą się przy obydwu końcach korpusu (tj. przy wargach oraz przy górnym otworze) a także w środku długości korpusu (tj. przy otworku); rzadziej spotyka się pisz-czałki przedęte o interwał większy od oktawy (zob. akustyczny typ piszczałki).

█ piszczałka przedmuchiwana,zob. piszczałka przedęta

█ piszczałka puncowana, piszczałka ozdobio-na metodą puncowania.

█ piszczałka rdzeniowa, piszczałka wargowa w której występuje rdzeń (por. piszczałka kloc-kowa).

65

■ piszczałki metalowe

█ piszczałka regałowa, typ piszczałki języcz-kowej pozbawionej tuby rezonansowej (lub wypo-sażonej w krótki rezonator); dźwięk wydawany przez taką piszczałkę jest surowy (sprawiający wrażenie nie-wykończonego) i dynamicznie słaby, a przez to bardzo oryginalny i charakterystyczny (zob. głos regałowy, regał).

█ piszczałka rozbieżna,zob. piszczałka antykoniczna

█ piszczałka rozrajbowana,zob. piszczałka wyoblana

█ piszczałkarstwo, zajęcie, zawód piszczałka-rza; rzemiosło obejmujące wytwarzanie i naprawianie piszczałek.

█ piszczałkarz, rzemieślnik zajmujący się wytwa-rzaniem piszczałek.

█ piszczałka serafonowa, serafon, piszczałka (wynaleziona przez niemieckiego organmistrza Weigle'a) wyposażona w podwójne wargi ustawio-ne pod kątem prostym, wydająca dźwięk silniejszy niż inne piszczałki wargowe (zadęcie powietrzem o ciśnieniu normalnym).

█ piszczałka stroikowa,zob. piszczałka języczkowa

█ piszczałka ślepa, zob. piszczałka niema

█ piszczałka trybowana, piszczałka ozdobio-na metodą trybowania.

█ piszczałka wargowa, piszczałka labialna <łac. labium = warga>, instrument muzyczny (aerofon war-gowy) przystosowany do wydawania tylko jednego dźwięku o określonej wysokości, barwie i natężeniu; piszczałki wargowe są podstawowym źródłem dźwięku w organach; podstawowymi elemen-tami składowymi piszczałki wargowej są korpus, noga (spotyka się również określenie stopa), serce, warga górna, warga dolna oraz znajdu-jące się między nimi wycięcie, a także szczelina wytworzona między wargą dolną i krawędzią serca piszczałki; mechanizm powstawania dźwięku: powietrze wydostając się wąskim strumieniem przez szczelinę, natrafia na ostrą krawędź górnej war-gi, na skutek tarcia powstają wiry (zob. generator), które pobudzają do drgania słup powietrza zawarty w korpusie ( wibrator); w górnej części korpusu często znajduje się dostroik; w zależności od budo-wy korpusu rozróżniamy kilka akustycznych typów piszczałek: piszczałki otwarte, piszczałki kryte, piszczałki półkryte i piszczałki przedęte; typy te odróżnia obecność strzałki bądź węzła fali sto-jącej przy górnym końcu korpusu (różna jest także ilość węzłów i strzałek powstających w nich fal); w dolnym końcu kospusu piszczałki wargowej (tj. przy

wargach), ze względu na obecność wycięcia zawsze powstaje strzałka.

■ przekrój piszczałki wargowej (drewnianej i metalowej): a – korpus, b – warga górna, c - wycięcie, d – warga dolna, e - szczelina, f – serce, g – noga

█ piszczałka wyoblana, piszczałka rozrajbowa-na, piszczałka z równomiernie rozszerzonym (w cza-sie strojenia) górnym końcem korpusu (zob. wyoblanie, por. piszczałka zaoblana).

█ piszczałka zamknięta,zob. piszczałka kryta

█ piszczałka zaoblana, piszczałka z równo-miernie zwężonym (w czasie strojenia) górnym końcem korpusu (zob. zaoblanie, por. pisz-czałka wyoblana).

■ piszczałka wyoblana ■ piszczałka zaoblana

█ piszczałka zbieżna,zob. piszczałka koniczna

█ piszczałki atrapa, zob. piszczałka niema

█ piszczałki długość, zob. długość piszczałki

█ piszczałki ucho, zob. ucho piszczałki

█ piszczałki wielkość, zob. długość piszczałki

66

a

b

c

d

e

f

g


█ piszczałki wargowej szerokość,zob. szerokość korpusu

█ piszczałki zaczep, zob. ucho piszczałki

█ piszczałkowa kwatera,zob. kwatera piszczałkowa

█ piszczałkowa ławeczka,zob. ławka piszczałkowa

█ piszczałkowa ławka,zob. ławka piszczałkowa

█ piszczałkowa podpora,zob. ławka piszczałkowa

█ piszczałkowa tuleja,zob. tuleja piszczałkowa

█ piszczałkowe organy, zob. organy

█ piszczałkowe pole, zob. pole piszczałkowe

█ piszczałkowy kloc, zob. kloc piszczałkowy

█ piszczałkowy otwór,zob. otwór piszczałkowy

█ pitagorejski strój, zob. strój pitagorejski

█ pitagorejski system,zob. system pitagorejski

█ Pl, zob. Pleno

█ plecowy pozytyw, zob. Rückpositiv

█ plein jeu <franc.>, zob. Pleno

█ Pleno <z łac. pełne brzmienie, plenus = pełny>, organo pleno, organy pełne, Pl, plein jeu <franc.>, pełne brzmienie, Volles Werk <niem.>, 1. charakte-rystyczne brzmienie organów uzyskiwane poprzez włączenie znacznej ilości głosów (pod względem dynamiki jest to zestaw głosów o znacznej sile, ale nie jest on na ogół równoważny Tutti); pleno nie jest ściśle określonym i uniwersalnym zestawem głosów, a jego specyfika wynika z określonych cech stylistycz-nych instrumentów i muzyki poszczególnych epok, w użyciu są np. określenia: pleno barokowe, pleno ro-mantyczne, ze względu na rozbieżności stylistyczne zauważalne w różnych krajach w ramach tej samej epoki, pleno określane bywa czasem bardziej szczegó-łowo, np. francuskie pleno barokowe (plein jeu) czy niemieckie pleno romantyczne (Volles Werk); wiele instrumentów wyposażonych jest w specjalny włącznik ( rejestr zbiorowy) uruchamiający zestaw pleno charakterystyczny dla stylistyki danego instrumentu; 2. rejestr zbiorowy służący do włączania brzmienia pleno charakterystycznego dla stylistyki konkretnego instrumentu (zob. rejestr zbiorowy).

█ płaczek <arch.>, dość rzadko spotykana nazwa Fletu <od łac. fleo = płaczę, fletus = płacz>, używa-na w dawnym, polskim budownictwie organowym.

█ płycina, filunek, drewniana płytka wypełniająca wolną przestrzeń między elementami ramy np. płyty miecha; płycina może być wpuszczona w rowki ramy (wówczas pole jest na ogół wgłębione) lub przy-mocowana do niej wkrętami.

█ płytka czołowa klawisza, fragment okładzi-ny klawisza, znajdujący się na przedniej jego części.

█ płytka wierzchnia klawisza, fragment okładziny klawisza, znajdujący się na wierzchniej jego części.

█ pływakowy miech, zob. miech pływakowy

█ pneumatyczna dźwignia,zob. dźwignia Barkera

█ pneumatyczna maszyna,zob. maszyna pneumatyczna

█ pneumatyczna traktura,zob. traktura pneumatyczna

█ pneumatyczna transmisja,zob. transmisja pneumatyczna

█ pneumatyczne tremolo,zob. tremolo pneumatyczne

█ pneumatyczno-rurkowa traktura,zob. traktura pneumatyczna

█ pneumatyczny motor,zob. mieszek pulsacyjny

█ pneumatyczny przekaźnik,zob. przekaźnik pneumatyczny

█ pneumatyczny zespół,zob. zespół pneumatyczny

█ pneumatyka, 1. określenie używane w odniesie-niu do traktury pneumatycznej zarówno w jej ty-powym wydaniu (tzw. pneumatyki rurkowej), tj. zbudowanej z zaworów, rurek, przekaźników itp., jak i w stosunku do urządzeń pneumatycznych wspomagających działanie traktury mechanicznej ( dźwignia Barkera); 2. system urządzeń tłoczących i rozdzielających sprężone powietrze piszczał-kom w organach, m.in.: miech, wiatrownica, kanały powietrzne, itp.

█ pneumatyka przewodowa,zob. pneumatyka rurkowa

67

█ pneumatyka rurkowa, pneumatyka przewo-dowa, określenie używane w odniesieniu do traktury pneumatycznej w typo-wym wykonaniu, tj. zbudowanej z zawo-rów, rurek, prze-kaźników itp., oraz wykorzystującej sprę-żone powietrze zarów-no do przesyłania im-pulsów sterujących na odległość (od stołu gry do wiatrowni-cy), jak i do wykony-wania pracy związanej np. z otwieraniem zaworów (zob. pneumatyka, por. dźwignia Barkera).

█ poboczny głos, zob. głos poboczny

█ pociągowy werk, zob. werk „ciągnący”

█ podawacz, zob. miech czerpakowy

█ podciśnieniowy mieszek,zob. mieszek opróżniany

█ podgrywanie, potoczne określenie niepożądane-go zjawiska polegającego na wydawaniu dźwięków przez piszczałki, które w danej chwili nie powinny być zadęte, a do których powietrze w niekontro-lowany sposób przedostaje się z sąsiednich kanałów na skutek różnego rodzaju nieszczelności mogących występować w wiatrownicy, np. nieszczelności zaworów rejestrowych, bądź też nieszczelności między zasuwami rejestrowymi i klocem pisz-czałkowym (przyczynami nieszczelności tego typu, obok wad konstrukcyjnych czy naturalnego zużycia materiałów mogą być również: zbyt niska lub zbyt wy-soka temperatura, znaczne wahania wilgotności po-wietrza, itp.); podgrywaniu można przeciwdziałać sto-sując m.in. (w zależności od typu wiatrownicy) rowki hiszpańskie lub zawory awaryjne.

█ podłużna fala, zob. fala podłużna

█ podłużna wiatrownica,zob. wiatrownica rejestrowa

█ podpora piszczałek,zob. ławka piszczałkowa

█ podstawa prospektu, zob. cokół

█ podstawowy ton, zob. ton podstawowy

█ podwieszona klawiatura,zob. klawiatura podwieszona

█ podwieszony pedał, zob. pedał podwieszony

█ podwójna klapa,zob. wentyl klapowy podwójny

█ podwójny nacisk, podwójny skok, dwustopnio-wy skok klawisza odpowiadający dwóm różnym poziomom głośności wydawanego dźwięku; rozwiąza-nie konstrukcyjne spotykane głównie w organach Wurlitzera, pozwalające na uzyskanie różnych pozio-mów dynamicznych w zależności od siły nacisku na klawisze (zob. klawiatura z podwójnym nacis-kiem).

█ podwójny regał, zob. regał podwójny

█ podwójny skok, zob. podwójny nacisk

█ podwójny wentyl klapowy,zob. wentyl klapowy podwójny

█ pogłos, zjawisko akustyczne polegające na prze-dłużaniu czasu trwania dźwięku (stopniowym jego zanikaniu po zamilknięciu źródła dźwięku) wskutek odbijania się fal akustycznych od ścian pomieszcze-nia lub innych znajdujących się w nim powierzchni; pogłos, w zależności od sytuacji w której występuje, może być zjawiskiem zarówno pożadanym jak i nie-pożadanym (zob. akustyka).

█ pojedynczy regał, zob. regał pojedynczy

█ pokojowe organy, zob. organy pokojowe

█ pokrywa klawiatury, klapa zamocowana na zawiasach ( wieko) bądź pokrywa w formie żaluzji, zabezpieczająca klawiaturę (zamykana w czasie gdy instrument nie jest używany).

█ pole piszczałkowe, wydzielony w prospekcie fragment powierzchni (czasem specjalnie obramo-wany), w którym ustawione są piszczałki.

█ policzek, zob. bak

█ polska klawiatura, zob. klawiatura polska

█ połączenie, kopulacja, kupuał, sprzężenie, łącz-nik, 1. urządzenie, które przy grze na wybranej kla-wiaturze umożliwia korzystanie z głosów przypo-rządkowanych na stałe do innej klawiatury, bądź też pozwalające na dublowanie dźwięków (w obrębie tej samej klawiatury) o oktawę niżej lub wyżej; wyróżnia

68

■ rurki ołowiane w trakturze pneumatycznej

■ pokrywa klawiatury (stół gry z otwartą pokry-wą)


się dwa podstawowe typy połączeń: połączenia międzyklawiaturowe oraz połączenia wewnątrz-klawiaturowe (por. transmisja); 2. cięgło sprzęga-jące, określenie używane w stosunku do samego włącznika (ręcznego lub nożnego przycisku, klawisza, dźwigni, manubrium, itp.) uruchamiającego wy-braną kopulację.

█ połączenie à bascule <fr.>, określenie używane głównie we francuskim budownictwie organowym, oznaczające połączenie realizowane za pomocą dźwigni (w przeciwieństwie do połączenia à tiroir, które dodatkowej dźwigni nie wymaga).

█ połączenie à tiroir <fr.>, termin używany głów-nie we francuskim budownictwie organowym, ozna-czający połączenie dwóch sąsiadujących ze sobą manuałów, realizowane poprzez nasunięcie jednej klawiatury na drugą; jedna z łączonych klawiatur może być przesuwana w poziomie, np. wysuwana w pewnym zakresie ze stołu gry, wskutek czego spec-jalne klocki przymocowane do klawiszy stykają się ze sobą i zapewniają przeniesienie ruchu między od-powiednimi klawiszami łączonych klawiatur (por. połączenia à bascule).

a b■ połączenie à tiroir: a – połączenie nieaktywne, b – połą-czenie aktywne

█ połączenie „Bas”, zob. transmisja basu

█ połączenie ciągnące, połączenie w którym przenoszenie ruchu między klawiszami różnych klawiatur odbywa się poprzez ciągnięcie, np. po-łączenie hakowe (por. połączenie pchające).

a b

c

█ połączenie hakowe, połączenie haczykowe, jedno z rozwiązań mechanicznej traktury połą-czeń ( połączenie ciągnące, połączenie współ-bieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowied-nich klawiszy dwóch manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za po-mocą specjalnych haków przytwierdzonych do kla-wiszy; cały wyżej położony manuał (w tym przypadku ManII) może być wysuwany o kilka milimetrów do przodu (odpowiada to włączeniu kopulacji ManII/ManI), co powoduje zazębienie odpowiednich haków i połączenie klawiszy obydwu manuałów; w takiej sytu-

acji naciśnięcie klawisza w ManI powoduje pociągnię-cie w dół (opadnięcie) odpowiedniego klawisza w ManII (uruchomiony tym samym zostaje cały fragment traktury połączony z tym klawiszem).

█ połączenie kołkowe, połączenie kołeczkowe, jedno z rozwiązań mechanicznej traktury połą-czeń ( połączenie pchające, połączenie współ-bieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowied-nich klawiszy dwóch manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomo-cą specjalnych kołków zamocowanych w odpowied-nio ukształtowanej listwie (kształt przekroju tej listwy przypomina literę C), która może być obracana o kąt 90o; na każdy z kołków założony jest skórzany pierś-cień, który zapobiega wypadnięciu kołka z listwy; po-łączenie pozostaje nieaktywne gdy listwa znajduje się w takim położeniu w którym kołki ułożone są po-ziomo, obrócenie listwy o świerć obrotu (odpowiada-jące włączeniu kopulacji) powoduje pionowe ułożenie kołków, które w takim przypadku stykają się z klawi-szami łączonych manuałów, co umożliwia odpowied-nie przenoszenie ich ruchu – naciśnięcie klawisza w ManI (manuał niżej położony) powoduje poruszenie klawisza w ManII (manuał wyżej położony).

a b

c

█ połączenie kruczkowe, jedno z rozwiązań mechanicznej traktury połączeń ( połączenie pchające, połączenie współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowiednich klawiszy dwóch manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedz-twie jeden nad drugim) za pomocą kruczków – nie-wielkich poruszających się pionowo elementów, prze-kazujących ruch między odpowiednimi klawiszami; kruczki (osobny dla każdego z klawiszy) ułożone są we wspólnej listwie, przesuwanej przy włączaniu i wy-łączaniu tego połączenia.

a b

c

█ połączenie „Melodia”,zob. transmisja melodii

69

■ połączenie hakowe: a – połączenie wyłączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego me-chanizmu

■ połączenie kołkowe: a – połączenie wyłączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego mechanizmu

■ połączenie kruczkowe: a – połączenie wyłączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego mechanizmu

█ połączenie międzyklawiaturowe, połącze-nie z innymi klawiaturami, urządzenie umożliwiające korzystanie przy grze na wybranej klawiaturze z głosów, które przyporządkowane są na stałe do in-nej klawiatury (por. połączenie wewnątrzklawia-turowe); połączenie może obejmować zarówno ma-nuały jak i pedał; wyróżnia się trzy główne grupy połączeń międzyklawiaturowych:– połączenie „na wprost” (unisono) - przy użyciu takiego połączenia łączy się klawisze o dokładnie tej samej wysokości dźwięku (taka sama nazwa dźwięku i oktawa z której dźwięk pochodzi); połączenia te ozna-cza się np.: ManII/ManI (lub też krócej: II/I), co od-czytuje się: manuał drugi do pierwszego – a oznacza to, że do manuału I zostają dołączone głosy na stałe będące w dyspozycji manuału II (oczywiście na ma-nuale I nadal można grać używając głosów na stałe przyporządkowanych do tego manuału), ManI/Ped (I/Ped) oznacza: manuał pierwszy do pedału, a zastoso-wanie takiego połączenia skutkuje dołączeniem do pe-dału głosów manuału I (przy aktywnym takim połącze-niu na pedale można grać używając zarówno głosów pedałowych jak i tych które należą do manuału I), – połączenie „sub” oraz „super” (w interwale oktawy) – przy użyciu takiego połączenia łączy się klawisze (różnych klawiatur) o tej samej nazwie, ale o oktawę niższe (sub) bądź wyższe (super); połączenia te oznacza się następująco: np. Sub ManII/ManI (lub też krócej: Sub II/I), co odczytuje się: suboktawa ma-nuału drugiego do pierwszego – co oznacza, że do ma-nuału I zostają dołączone głosy na stałe będące w dys-pozycji manuału II, jednak głosy manuału II będą od-zywać się o oktawę niżej niż wskazują to klawisze na-ciskane w manuale I (w przypadku połączenia Super II/I – superoktawa manuału drugiego do pierwszego - głosy manuału II będą się odzywać o oktawę wyżej), Super ManI/Ped (Super I/Ped) oznacza: superoktawa manuału pierwszego do pedału, a zastosowanie takie-go połączenia skutkuje dołączeniem do pedału głosów manuału I, jednak głosy manuału I będą się odzywać o oktawę wyżej niż wskazują to klawisze naciskane w pedale (przy aktywnym takim połączeniu, na pedale można grać używając zarówno głosów pedałowych jak i tych które należą do manuału I), – połączenie w interwale innym niż unison lub oktawa; przy użyciu takiego połączenia łączy się klawisze o różnych nazwach, np. połączenie Kwinta Man II/I (Kwinta II/I) – kwinta manuału drugiego do manuału pierwszego, oznacza przyłączenie do manuału I gło-sów manału II z tym, że głosy manuału II będą grać kwintę wyżej niż wskazują to klawisze naciskane w manuale I;wśród połączeń wyróżnia się również połączenia stałe (np. pedał podwieszony) oraz transmisje (połączenia transmisyjne).

█ połączenie międzymanuałowe, połączenie międzyklawiaturowe dotyczące wyłącznie manu-ałów.

█ połączenie „na wprost”, połączenie unisono, połączenie międzyklawiaturowe, przy użyciu któ-

rego łączy się klawisze o dokładnie tej samej wyso-kości dźwięku, tzn. o takiej samej nazwie dźwięku i oktawie z której dźwięk pochodzi (zob. połączenie międzyklawiaturowe, por. połączenie Sub, po-łączenie Super).

█ połączenie pchające, połączenie w którym przenoszenie ruchu między klawiszami różnych klawiatur odbywa się poprzez popychanie (za po-średnictwem specjalnych, dodatkowych elementów), np. połączenie kruczkowe, połączenie kołkowe, połączenie siodełkowe, połączenie z wahaczami (por. połączenie ciągnące).

█ połączenie siodełkowe, jedno z rozwiązań mechanicznej traktury połączeń ( połączenie pchające, połączenie współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowiednich klawiszy dwóch manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedz-twie jeden nad drugim) za pomocą żabek – specjal-nych klocków przytwierdzonych do klawiszy; cały wy-żej położony manuał (w tym przypadku ManII) może być wysuwany o kilka milimetrów do przodu (odpo-wiada to włączeniu kopulacji ManII/ManI), co po-woduje umieszczenie odpowiednich żabek jedna nad drugą a tym samym połączenie klawiszy obydwu ma-nuałów; w takiej sytuacji naciśnięcie klawisza w ManI powoduje popchnięcie odpowiedniego klawisza znaj-dującego się w manuale wyższym (ManII) i urucho-miony tym samym zostaje cały fragment traktury połączony z tym klawiszem.

a b

c

█ połączenie stałe, połączenie które jest stale aktywne (nie przewidziano w instrumencie żadnego urządzenia, które mogłoby je wyłączyć); szczególnym przypadkiem połączenia stałego jest tzw. pedał podwieszony.

█ połączenie Sub (suboktawa), Suboktav, sub-oktava, połączenie wewnątrzklawiaturowe lub międzyklawiaturowe, które powoduje, że oprócz dźwięków wydawanych przez piszczałki odpowia-dające naciskanym klawiszom i głosom włączo-nym w danej sekcji, zabrzmią również dźwięki o oktawę niższe, pochodzące z głosów włączonych w obrębie tej samej klawiatury ( połączenie we-wnątrzklawiaturowe) bądź też z głosów będących w dyspozycji innej klawiatury ( połączenie międzykla-wiaturowe, np. Sub II-I).

█ połączenie Super (superoktawa), Superok-tav, superoktava, połączenie wewnątrzklawiatu-

70

■ połączenie siodełkowe: a – połączenie wyłączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego mechanizmu


rowe lub międzyklawiaturowe, które powoduje, że oprócz dźwięków wydawanych przez piszczałki od-powiadające naciskanym klawiszom i głosom włączonym w danej sekcji zabrzmią również dźwię-ki o oktawę wyższe, pochodzące z głosów włączonych w obrębie tej samej klawiatury ( połączenie we-wnątrzklawiaturowe) bądź też z głosów będących w dyspozycji innej klawiatury ( połączenie międzykla-wiaturowe, np. Super II-I).

█ połączenie swobodne, typ połączenia przy zastosowaniu którego naciskanie przez grającego klawiszy w jednej klawiaturze nie powoduje po-ruszania klawiszy w innej klawiaturze, pomimo ich połączenia (por. połączenie współbieżne).

█ połączenie tirasse <fr.>, termin używany głów-nie we francuskim budownictwie organowym, ozna-czający połączenie do pedału; przy podawaniu pełnego oznaczenia połączenia tego typu wymienia się na ogół nazwę tylko jednej klawiatury ( sekcji) tj. tej, która łączona jest z pedałem, nazwa sekcji do któ-rej realizowane jest połączenie nie musi być poda-wana, ponieważ termin 'tirasse' jednoznacznie precy-zuje, że połączenie realizowane jest wyłącznie do pe-dału, np. Tirasse Man II (połączenie Man II do peda-łu), Tirasse G.O. (połączenie sekcji Grand Orgue do pedału), itp, choć spotyka się również oznaczenie typu: Tirasse Man II / Ped, Tirasse G.O. / Ped, itp. (por. accouplement)

■ połączenie trakturowe (przykładowe rozwiązanie):a – klawisze, b – kątowniki, c – dźwignia realizująca połą-czenie ManII/ManI (linia ciągła: pozycja listwy i dźwigni przy połączeniu aktywnym, linia przerywana: położenie li-stwy i dźwigni przy połączeniu wyłączonym)

■ połączenie trakturowe (przykładowe rozwiązanie) – stan przy aktywnym połączeniu ManII/ManI i wciśniętym kla--wiszu w ManI

█ połączenie trakturowe, połączenie (naj-częściej połączenie swobodne) realizowane za po-

mocą specjalnych elementów i mechanizmów, które sprzęgają elementy traktury (a nie same kla-wisze).

█ połączenie transmisyjne, zob. transmisja

█ połączenie unisono,zob. połączenie „na wprost”

█ połączenie wahaczowe,zob. połączenie z wahaczami

█ połączenie wewnątrzklawiaturowe, połą-czenie własne, urządzenie, po włączeniu którego na-ciśnięcie jednego klawisza powoduje równoczesne zadęcie dwóch (w głosie jednochórowym) piszczałek w obrębie tego samego głosu: jednej – właściwej temu klawiszowi (tzn. odzywającej się bez stosowania połączenia) oraz drugiej - odległej o okta-wę w górę ( połączenie Super) lub w dół ( połą-czenie Sub); połączenia tego typu oznaczane są np. Super ManI, Super I, Sub ManII lub też w przypadku umieszczenia włączników tych połączeń w sąsiedztwie manubriów danej klawiatury, stosuje się wyłącznie oznaczenie „Super” bądź „Sub” (lokalizacja tego włącznika sama sugeruje, której klawiatury połączenie dotyczy); połączenie wewnątrzklawiaturowe może działać na wszystkie głosy wybranej klawiatury, na je-den głos lub też na wybrany zestaw głosów; szczegól-nym rodzajem połączenia w ramach jednej klawiatury może być transmisja.

█ połączenie wewnątrzmanuałowe, połą-czenie wewnątrzklawiaturowe zastosowane w ma-nuale.

█ połączenie własne,zob. połączenie wewnątrzklawiaturowe

█ połączenie współbieżne, typ połączenia przy zastosowaniu którego naciskanie przez grającego klawiszy w jednej klawiaturze powoduje poru-szanie klawiszy w innej klawiaturze – tzn. tej, która została przyłączona (por. połączenie swobodne).

█ połączenie z dźwignią jednoramienną, jedno z rozwiązań mechanicznej traktury połą-czeń ( połączenie ciągnące, połączenie współ-bieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowied-nich klawiszy dwóch manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomo-cą dźwigni jednoramiennych; każda z dźwigni (osobna dźwignia dla każdego z klawiszy) zamoco-wana jest jednym końcem w ramie, która w czasie włą-czania i wyłączania kopulacji przesuwana jest piono-wo (w ten sposób przesuwany jest punkt zaczepienia dźwigni); gdy połączenie jest aktywne pociągnięcie dźwigni przez klawisz z manuału położonego niżej po-woduje również pociągnięcie sprzężonego z tą dźwig-nią odpowiedniego klawisza z manuału położonego powyżej; gdy kopulacja jest wyłączona naciskanie kla-

71

WIATROWNICA II WIATROWNICA I

b

MAN II

MAN I

a

c

MAN II

WIATROWNICA II WIATROWNICA I

wisza w dolnym manuale nie ma wpływu na zmiane położenia klawisza w manuale górnym.

a b

c

■ połączenie z dźwignią jednoramienną: a – połączenie wy-łączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego mechanizmu

█ połączenie z innymi klawiaturami,zob. połączenie międzyklawiaturowe

█ połączenie z wahaczami, połączenie waha-czowe, jedno z rozwiązań mechanicznej traktu-ry połączeń ( połączenie pchające, połączenie współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpo-wiednich klawiszy dwóch manuałów (położo-nych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomocą wahaczy – ruchomych elementów o spe-cjalnym kształcie; każdy z wahaczy (osobny wahacz dla każdego z klawiszy) zamocowany jest jednym koń-cem w ramie, która w czasie włączania i wyłączania kopulacji przesuwana jest poziomo; gdy połączenie jest aktywne wahacz łączy obydwa klawisze (przenosi ruch między nimi) tak, że naciśnięcie klawisza w niżej położonym manuale powoduje popchnięcie odpowied-niego klawisza w manuale położonym wyżej (porusze-nie tego klawisza powoduje również ruch całego, od-powiadającego mu fragmentu traktury).

a b

c

█ połączeń traktura, zob. traktura połączeń

█ pomocnicze urządzenie,zob. urządzenie pomocnicze

█ pomocniczy element,zob. element uzupełniający

█ pomocniczy głos, zob. głos poboczny

█ pompa, 1. miech czerpakowy; 2. tłokowa pom-pa powietrzna, stosowana np. w organach wod-nych.

█ poprzeczna fala, zob. fala poprzeczna

█ poprzeczna wiatrownica,zob. wiatrownica tonowa

█ Portativ <niem.>, zob. portatyw

█ portatyw <łac. portare = nieść, porto = niosę>, organetto <wł.>, portatyw ręczny, Portativ <niem.>, najmniejszy instrument z grupy organów przenoś-nych (wzmiankowany od ok. XII wieku), wyposażony wyłącznie w piszczałki wargowe (na ogół tylko je-den głos o skali ok. dwóch oktaw), swoim niewiel-kim rozmiarem przystosowany do noszenia go w cza-sie grania na pasku przewieszonym przez ramię (np. portatyw procesyjny), z klawiaturą obsługiwa-ną prawą ręką i miechem ustawionym pionowo za piszczałkami obsługiwanym lewą ręką.

█ portatyw procesyjny, portatyw przystoso-wany do noszenia go w czasie grania na pasku prze-wieszonym przez ramię, z klawiaturą obsługiwaną prawą ręką i miechem ustawionym pionowo za piszczałkami, obsługiwanym lewą ręką; w XVII i XVIII wieku w Polsce określenia tego używano rów-nież w odniesieniu do pozytywu przenośnego.

█ portatyw ręczny, zob. portatyw

█ positif <fr.>, zob. pozytyw

█ Positiv <niem.>, zob. pozytyw

█ positive organ <ang.>, zob. pozytyw

█ Positivwerk <niem.>, zob. pozytyw

█ poszycie miecha, elastyczna, fałdowa część miecha złożona z opony miecha wraz z usztyw-niającymi fałdy ramkami drewnianymi.

█ powietrza przewód, zob. przewód

█ powietrza słup, zob. słup powietrza

█ powietrza wskaźnik,zob. wskaźnik powietrza

█ powietrze sprężone,zob. sprężone powietrze

█ powietrze zgęszczone,zob. sprężone powietrze

█ powietrzny kanał, zob. kanał powietrzny

█ powrotna sprężyna,zob. sprężyna powrotna

█ poziomy miech, zob. miech poziomy

█ pozytyw <łac. positus = położony, postawiony, ponere = stawiać>, positif <fr.>, Positiv <niem.>, po-sitive organ <ang.>, 1. niewielkie, przenośne lub nie-

72

■ połączenie z wahaczami: a – połączenie wyłączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego mechanizmu


przenośne organy jednosekcyjne (jednomanuało-we), na ogół bez pedału lub z pedałem podwie-szonym; granica między pozytywem i organami nie jest jednoznacznie określona co sprawia, że katego-ryczne zakwalifikowanie niedużych instrumentów do jednej z tych grup niejednokrotnie nastręcza sporych trudności (zob. organy pokojowe, pozytyw przenośny); 2. Positivwerk <niem.>, w dawnych or-ganach sekcja z przewagą głosów fletowych, niekie-dy strojonych niżej niż głosy organów głównych, nale-żąca najczęściej do manuału I (zob. organy chóro-we); 3. termin określający sekcję kontrastującą brzmieniowo i dynamicznie z sekcją główną orga-nów, używany najczęściej w połączeniu z drugim wy-razem precyzującym nazwę sekcji (różnorodność his-toryczna i stylistyczna instrumentów sprawia, że po-zytywowy charakter brzmienia posiadają różne sekcje, zob. pozytyw górny, pozytyw chórowy); 4. na-zwa używana często dla określenia pozytywu chó-rowego jako sekcji wyodrębnionej z szafy orga-nowej (w staropolskim budownictwie organowym wy-różniano tylko organy i pozytyw), zamontowanej naj-częściej w oddzielnej szafie umieszczonej w balustradzie chóru (zob. Rückpositiv).

█ pozytyw chórowy, 1. Rückpositiv; 2. samo-dzielny instrument służący do akompaniowania chóro-wi, umieszczony często na chórze zakonnym (za klau-zurą).

█ pozytyw dolny, zob. Rückpositiv

█ pozytyw dwuczęściowy, pozytyw przenoś-ny z miechem stanowiącym odrębną, odłączaną od reszty instrumentu i oddzielnie przenoszoną część, za-budowaną często w specjalnej skrzyni; w przypadku zabudowania miecha w skrzyni, element ten może peł-nić funkcję cokołu dla drugiej części instrumentu (tj. tej z klawiaturą, piszczałkami oraz trakturą), miech niezabudowany natomiast może być umieszcza-ny z boku lub z tyłu instrumentu, w takich sytuacjach wygodne granie na pozytywie możliwe jest po umiesz-czeniu instrumentu na specjalnej podstawie (por. pozytyw jednoczęściowy).

█ pozytywek, pozytyw przenośny jednoczęś-ciowy.

█ pozytyw górny, zob. Oberwerk

█ pozytyw jednoczęściowy, pozytyw prze-nośny z wszystkimi częściami składowymi ( klawia-turą, piszczałkami, trakturą oraz miechem) umieszczonymi wewnątrz wspólnej obudowy (por. pozytyw dwuczęściowy).

█ pozytyw koronny, zob. Kronwerk

█ pozytyw nastolny, pozytyw przenośny który nie jest wyposażony w cokół, co powoduje koniecz-ność ustawiania go w czasie gry na podwyższeniu (np. na stole).

█ pozytyw nieprzenośny, pozytyw stacjonarny, pozytyw którego konstrukcja uniemożliwia przeno-szenie go w inne miejsce (por. pozytyw prze-nośny).

█ pozytyw plecowy, zob. Rückpositiv

█ pozytyw procesyjny,zob. pozytyw szkatulny

█ pozytyw przedni, niezbyt fortunne (bo mylone często z Brustwerkiem) określenie pozytywu chórowego ( Rückpositivu).

█ pozytyw przenośny, pozytyw, organki, niewiel-ki instrument jednosekcyjny przystosowany do przeno-szenia, wyposażony w kilka głosów wargowych (wyjątkowo można spotkać również głos języcz-kowy), jeden manuał (do czterech oktaw zwykle z najniższą oktawą krótką), bez pedału, z mie-chem umieszczonym wewnątrz obudowy ( pozytyw jednoczęściowy) bądź też będącym oddzielną częścią ( pozytyw dwuczęściowy), często zabudowaną w dodatkowej skrzyni, którą można przenosić oddziel-nie; do grania na pozytywie konieczne są na ogół dwie osoby, tj. organista i kalikant, choć pozytywy budowane współcześnie wyposażane już bywają w niewielkich rozmiarów dmuchawy, których zasto-sowanie eliminuje konieczność obecności kalikanta (zob. organy przenośne, por. portatyw, re-gał); pozytywem przenośnym bywa również czasem określany pozytyw stacjonarny o takiej konstruk-cji, która umożliwia bardzo łatwy jego demontaż i przenoszenie w inne miejsce (por. pozytyw nie-przenośny).

█ pozytyw skrzyniowy,zob. pozytyw szkatulny

█ pozytyw stacjonarny,zob. pozytyw nieprzenośny

█ pozytyw szkatulny, pozytyw skrzyniowy, pozy-tyw procesyjny, organy skrzyniowe, organy szkatulne, pozytyw przenośny jednoczęściowy, zabudo-wany w niewielkiej drewnianej skrzyni (szkatule) kry-jącej piszczałki, wiatrownice i trakturę; miechy znajdujące się u góry instrumentu, w stanie spoczynku mieszczą się w obudowie, jednak podczas kalikowania są podnoszone i występują tym samym poza wymiary gabarytowe obudowy; pozytyw szka-tulny ze złożonym miechem można łatwo przenosić za pomocą uchwytów zamocowanych po bokach obudo-wy (szkatuły).

█ pozytyw ślepy, atrapa pozytywu chórowego wbudowana w balustradę chóru, spełniająca funkcję wyłącznie dekoracyjną, pozbawiona grających pisz-czałek (mogą tutaj występować wyłącznie piszczał-ki nieme) i całego mechanizmu rozdzielającego po-wietrze.

73

█ pozytyw tylny, zob. Rückpositiv

█ pozytyw wieńczący, zob. Kronwerk

█ półgłos, głos organowy obejmujący część klawiatury; pozostała część klawiatury może być uzupełniona innym półgłosem lub półgłos pozostaje bez uzupełnienia (por. głos zupełny).

█ półkryta piszczałka,zob. piszczałka półkryta

█ półkryty głos, zob. głos półkryty

█ półorgany, 1. organy których najniższym głosem w manuale jest głos 8' (ośmiostopowy); 2. organy z ośmiostopowym (8') pryncypałem w prospekcie (por. duże organy, ćwierćorgany).

█ półton, 1. półton temperowany, najmniejszy inter-wał systemu równomiernie temperowanego rów-ny 1/12 oktawy; półton temperowany jest równy 100 centom (100ct); wyróżnia się dwa rodzaje półto-nów: półtony diatoniczne występujące między kolejny-mi stopniami skali diatonicznej, oraz półtony chroma-tyczne, występujące pomiędzy danym stopniem a jego podwyższeniem bądź obniżeniem; 2. pt, jednostka używana do określania odchylenia szerokości ( men-zury) piszczałek wybranego głosu organowego od menzury normalnej (NM), np. +1pt NM ozna-cza głos o pół tonu szerszy od menzury normalnej (w takim głosie piszczałka C ma średnicę piszczałki H1

wg NM, piszczałka Cis średnicę piszczałki C, itd.), -2pt NM oznacza głos o dwa półtony węższy od NM (piszczałka C ma średnicę piszczałki D wg NM, pisz-czałka D śrdenicę piszczałki E, itd.), itp.

█ półton temperowany, zob. półton

█ praestant <łac.>, zob. prestant

█ prądnica, urządzenie elektryczne które zamienia energię mechaniczną w energię elektryczną; prądnice prądu stałego wykorzystywane bywają do wytwarzania napięcia stałego niezbędnego do zasilania obwodów traktury elektromagnetycznej lub traktury elektropneumatycznej, w takich przypadkach prądni-ca napędzana jest silnikiem dmuchawy (sama dmu-chawa zasilana jest przemiennym napięciem siecio-wym). (por. prostownik)

█ prestant, praestant <łac. praestans = stojący na przodzie>, 1. nazwa stosowana do oznaczania gło-sów pryncypałowych ustawionych w prospekcie (bez względu na wielkość głosu), choć niekiedy ozna-czane tak są również pryncypały ustawione we-wnątrz organów; 2. we francuskim budownictwie organowym głos pryncypałowy 4' ustawiony wewnątrz organów.

█ Prinzipal, zob. Pryncypał

█ procesyjny portatyw,zob. portatyw procesyjny

█ procesyjny pozytyw,zob. pozytyw szkatulny

█ prolongement, zob. przedłużacz

█ promienista traktura,zob. traktura promienista

█ promienisty pedał, zob. pedał promienisty

█ prospekt, elewacja frontowa, facjata, fasada, front, fronton, prospekt organowy, elewacja frontowa zewnętrznej obudowy organów ( szafy organo-wej), często o bogatym wystroju plastycznym i złożo-nym układzie perspektywiczno-architektonicznym (do XX wieku opartym na ogół o zasady symetrii); duże instrumenty wyposażone bywają w złożone, rozczłon-kowane podziałami architektonicznymi prospekty, ze specjalnie przygotowanymi piszczałkami prospek-towymi, pogrupowanymi i ustawionymi np. w po-lach piszczałkowych, wieżyczkach (często z ko-tarami przysłaniającymi górne fragmenty korpu-sów) czy też innych podobnych konstrukcjach, które opisywane mogą być na ogół według wzorów przyję-tych w architekturze i sztuce (w wystroju prospektów spotyka się także różnorodne efekty wizualne bądź efekty audiowizualne); niekiedy, zwłaszcza ze względu na obecność okna nad chórem, zarówno pros-pekt jak i cała szafa organowa podzielone bywają na dwie części rozmieszczone symetrycznie po bokach okna, które stanowi w takich przypadkach dodatkowy element wystroju; ze względu na dekoracyjny charak-ter prospektów, każdy z ważniejszych europejskich stylów architektonicznych wypracował własny, cha-rakterystyczny dla epoki i regionu wystrój plastyczny organów; niektóre organy dysponują prospektem któ-rego wartość może być znacznie większa niż strona muzyczna instrumentu.

■ prospekty organowe

█ prospektowa piszczałka,zob. piszczałka prospektowa

█ prospekt parawanowy, spotykany w dużych instrumentach, szeroko rozbudowany prospekt o symetrycznej, wieloczłonowej strukturze, opartej na płynnych, wklęsło-wypukłych liniach, bez wyraźnego podzału na sekcje, budowany często wraz z chórem

74


na planie odcinka elipsy bądź koła, niekiedy ze spec-jalnym kulisowym obramowaniem okna stanowiącego oś konstrukcji; charakterystyczną cechą prospektów parawanowych, szczególnie w drugiej połowie XVIII w. jest zanikanie wyodrębnionego pozytywu.

■ prospekt parawanowy z wyodrębnionym pozytywem

█ prospekt skrzydłowy, wywodzący się z gotyku (ale spotykany również w organach budowanych w późniejszych epokach) typ prospektu, którego cechą charakterystyczną jest zastosowanie rucho-mych skrzydeł, zamy-kających szafę (wzorem tryptyków ołtarzowych).

█ prospektu podsta-wa, zob. cokół

█ prosta dźwignia,zob. dźwignia prosta

█ prostownik, urządzenie energoelektroniczne, któ-re przekształca napęcie przemienne (sieciowe) w na-pięcie stałe (wyprostowane); prostowniki współpracu-ją bardzo często z transformatorami (w takich układach transformator obniża napięcie, a prostownik przekształca obniżone w ten sposób napięcie prze-mienne w napięcie stałe, tj. prostuje je).

█ prowadnica, nieruchoma część mechanizmu, któ-rej zadaniem jest ograniczenie niepożądanych ruchów bocznych elementu ruchomego np. zasuwy, kla-wisza, klapy, dźwigni, skrzyni wewnętrznej w miechu skrzyniowym, itp.

█ prowadnica dźwigni, specjalne wycięcie w którym porusza się dźwignia; w przypadkach, w których niemożliwe jest stabilne utrzymanie dźwigni w jednym ze skrajnych położeń (np. po włączeniu ko-pulacji w instrumencie z trakturą mechaniczną)

spotyka się prowadnice o odpowiednim kształcie, umożliwiającym zazębienie naciśniętej dźwigni o spe-cjalny zaczep po nieznacznym przesunięciu jej w bok.

a b■ pedał (dźwignia nożna) w prowadnicy z zaczepem: a – mechanizm w stanie spoczynku, b – dźwignia wciśnięta, zahaczona o zaczep w prowadnicy

█ prowadnica zasuwy, nieruchomy element (naj-częściej w postaci podłużnej listwy drewnianej, prze-biegającej bezpośrednio pod klocem piszczałko-wym wzdłuż wiatrownicy) umożliwiający swobod-ne przesuwanie zasuwy rejestrowej wzdłuż wiat-rownicy i ograniczający równocześnie jej ruchy w kierunku poprzecznym (zob. prowadnica, łożys-ko zasuwowe).

█ próba cyny, oznaczenie informujące o zawartości procentowej cyny w stopie cynowo-ołowiowym; 16 próba odpowiada 100% cyny, 15 próba – 93,75% cyny, 14 próba – 87,50% cyny, 13 próba – 81,25%, itd..., 1 próba – 6,25% cyny (każdej kolejnej próbie cyny odpowiada dodatkowe 6,25% zawartości cyny w stopie).

█ próba wiatru, zob. wskaźnik powietrza

█ próg, zob. listwa oporowa

75

■ skrzydłowy prospekt gotycki

prowadnice zasuw ■ prowadnice zasuw rejestrowych (na górnym zdjęciu widać same prowadnice, zasuwy zostały usunięte spomiędzy prowadnic, na zdjęciu dolnym: widok po zdemontowaniu kloca piszczałkowego)

█ Pryncypał <z łac. principalis = główny, zasadni-czy, podstawowy>, głos pryncypałowy, montre <franc.> (głównie pryncypał prospektowy), praestant, prestant <łac.> (głównie pryncypał prospektowy), Prinzipal <niem.>, najważniejszy głos organowy (rodzina pryncypałów – jedna z głównych rodzin głosów) stanowiący podstawę typowego brzmienia organów (stosowane również do budowy miks-tur); głos budowany zasadniczo z metalowych pisz-czałek otwartych, choć w jego dolnym rejestrze wy-korzystywane bywają również piszczałki drewniane (w wyjątkowych przypadkach, z powodu braku miejsca, w najniższej oktawie głosu pryncypałowego mogą być stosowane piszczałki kryte); średniej wielkości piszczałki tego głosu wyposażone bywają w baczki, duże dodatkowo również w wałki (choć nie jest to regułą), małe piszczałki nie posiadają na ogół żadnych urządzeń intonacyjnych; ze względu na charakte-rystyczne organowe brzmienie głosów pryncypało-wych, występują one w każdej prawidłowo ułożonej dyspozycji tworząc tzw. piramidę pryncypałów (zob. rodzina głosów).

█ pryncypałowa piramida,zob. piramida pryncypałów

█ pryncypałowy głos, zob. Pryncypał

█ pryncypałów piramida,zob. piramida pryyncypałów

█ przebieg menzur, termin oznaczający zmiany rozmiarów piszczałek, a zwłaszcza ich średnic (w porównaniu z menzurą normalną) w obrębie wy-branego głosu organowego.

█ przeciwległy zestaw rejestrów, określenie sporadycznie używane w odniesieniu do sekcji Brustwerk.

█ przedęcie, silniejsze zadęcie stosowane w celu wydobycia z instrumentu dętego (np. z piszczałki) wyższych dźwięków, np. alikwotów; w piszczał-kach najczęściej stosuje się przedęcie oktawowe (zob. piszczałka przedęta).

█ przedęta piszczałka,zob. piszczałka przedęta

█ przedęty głos, zob. głos przedęty

█ przedłużacz, prolongement, mechanizm utrzy-mujący klawisz w pozycji wciśniętej (po ustaniu działania siły grającego), aż do momentu naciśnięcia innego klawisza.

█ przedmuchiwana piszczałka,zob. piszczałka przedęta

█ przedmuchiwana tuba,zob. tuba przedmuchiwana

█ przedmuchiwany głos, zob. głos przedęty

█ przedni pozytyw, zob. pozytyw przedni

█ przedziałka, zob. serce

█ przegroda, kancela, przegródka, tama, część wiatrownicy zasilająca sprężonym powietrzem piszczałki tego samego tonu występujące w różnych głosach (w wiatrownicy tonowej – układ po-przeczny przegród) lub piszczałki różnych tonów tego samego rejestru (w wiatrownicy rejestrowej – układ podłużny przegród); w odniesieniu do wiatrow-nicy rejestrowej określenie to jest raczej rzadko spo-tykane, częściej używa się nazw: komora rejestro-wa lub kanał rejestrowy; przegrodami nazywane są nie tylko wolne przestrzenie (kancele) wypełniane po-wietrzem, ale również same drewniane przegródki, które dzielą wiatrownicę na poprzeczne lub podłużne kancele.

█ przegroda rejestrowa, określenie dość rzadko używane w odniesieniu do komory rejestrowej.

█ przegroda tonowa, część wiatrownicy tono-wej; poprzeczna kancela, nad którą ustawione są pisz-czałki tego samego tonu (zob. przegroda).

█ przegródka, zob. przegroda

█ przekaźnik, aparat gry, relais, urządzenie stoso-wane w trakturze pneumatycznej lub trakturze elektro-pneumatycznej, służące do przekazywania impulsów na większe odległości, niekiedy również do ich wzmacniania, czasem również do zmieniania cha-rakteru tych impulsów (z impulsów elektrycznych w impulsy pneumatyczne); każdy przekaźnik składa się z części odbierającej impuls oraz z części wysyłającej impuls do dalszych elementów traktury; występują dwie podstawowe odmiany przekaźników: prze-kaźniki pneumatyczne i przekaźniki elektro-pneumatyczne.

█ przekaźnik elektro-pneumatyczny, prze-kaźnik, relais, urządzenie stosowane w trakturze elektro-pneumatycznej, zamontowane na granicy między częścią elektryczną i częścią pneumatyczną traktury, służące do przekazywania impulsów na większe odległości oraz do zmiany ich charakteru z elektrycznego na pneumatyczny; przekaźnik tego typu składa się z dwóch podstawowych części: pierwszej – odbierającej docierający doń impuls elektryczny i dru-giej (sprzężonej z pierwszą) – wysyłającej impuls

76

c c c f f f

■ przegrody to-nowe (rozmiesz-czenie w wiat-rownicy)


pneumatyczny do dalszej części traktury; przeka-zanie impulsu następuje poprzez zadziałanie elektro-magnesu, którego ruchomy element unosi zawór, wpuszczający powietrze do dalszych elementów trak-tury (por. przekaźnik pneumatyczny).

■ przekaźnik elektro-pneumatyczny: a – komora powietrzna przekaźnika, b – zawór stożkowy, c – orzeszek zaworu stoż-kowego, d – przewody zasilające elektromagnes (dopro-wadzające impuls elektryczny do przekaźnika), e – elektro-magnes

█ przekaźnik pneumatyczny, aparat gry, prze-kaźnik, przenośnik, relais, wiatrowniczka współbież-na, urządzenie stosowane w trakturze pneuma-tycznej do przekazywaniu impulsów na większe odle-głości (czasem również do ich wzmacniania), skła-dające się z dwóch podstawowych części: pierwszej – odbierającej docierający doń impuls pneumatyczny i drugiej (sprzężonej z pierwszą) – wysyłającej impuls pneumatyczny do dalszej części traktury; przeka-zanie impulsu następuje poprzez napełnienie miesz-ka (w części odbiorczej przekaźnika), który pęcznie-jąc powoduje uniesienie wentyla wpuszczającego powietrze do dalszego elementu traktury (zob. sto-pień traktury pneumatycznej, por. przekaźnik elektro-pneumatyczny).

■ przekaźnik pneumatyczny: a – komora powietrzna prze-kaźnika, b – zawór stożkowy, c – rurka odprowadzająca, d – orzeszek zaworu stożkowego, e – mieszek, f – śrubka re-gulacyjna, g – rurka doprowadzająca powietrze do prze-kaźnika

█ przekładnia, dźwignia w której ramiona sił (odległości między punktami przyłożenia sił a osią ob-rotu) są różne.

█ przelatujący języczek,zob. języczek przelatujący

█ przelotowy języczek,zob. języczek przelatujący

█ przełącznik sekwencyjny, przełącznik ozna-czony symbolem '+' lub '-', służący do włączania ko-lejnej bądź poprzedniej (w zależności od oznaczenia) wolnej kombinacji zapisanej w pamięci setzera.

█ przenośne organy,zob. organy przenośne

█ przenośnik, zob. przekaźnik pneumatyczny

█ przenośny pozytyw,zob. pozytyw przenośny

█ przepust, otwór którym sprężone powietrze wydostaje się z miecha klinowego.

█ przepustnica, 1. element re-gulacyjny zamontowany np. w nodze piszczałki, służący do płynnego zmieniania przepusto-wości kanału którym przepływa powietrze; 2. szyber, suwak, część regulatora samoczynne-go; sztywna, automatycznie poru-szana przegroda, umieszczona w kanale łączącym dmuchawę z magazynem.

█ przesuwany zawór,zob. zawór przesuwany

█ przesuwkowy zawór,zob. zawór przesuwany

█ prześwit klawiaturowy, prostokątny otwór w cokole szafy organowej, w którym zamontowana jest klawiatura.

█ przewodowa pneumatyka,zob. pneumatyka rurkowa

█ przewód, 1. jeden z podstawowych elementów traktury elektromagnetycznej lub traktury elektro-pneumatycznej; wykonany z metalu (naj-częściej z miedzi) drut (lub linka, czyli splecione ze sobą drobne druciki) o określonym przekroju (prze-krój poprzeczny przewodu podawany jest w mm2), używany do budowania obwodów elektrycznych tj. łą-czenia elementów i urządzeń elektrycznych, które roz-mieszczone są w różnych miejscach organów; 2. prze-wód sprężonego powietrza, przewód zgęszczonego

77

■ przepustnica w nodze piszczałki drewnianej

a

b

c

d

e

a

b

c

d

e

f

g

■ przepustnica w regula-torze samoczynnym: a – magazyn, b – przepust-nica, c – rękaw skórzany, d – dmuchawa

a

b c d

powietrza, rurka, element stosowany w trakturze pneumatycznej lub ( trakturze elektro-pneuma-tycznej) cienka rurka z metalu (np. ołowiu lub jego stopu), tworzywa sztucznego bądź tektury lub też wy-drążony w drewnianej listwie kanalik, którym przepły-wa sprężone powietrze.

█ przewód sprężonego powietrza,zob. przewód

█ przewód zgęszczonego powietrza,zob. przewód

█ przyrząd rejestrowy, element umieszczony w stole gry, służący do ręcznego bądź nożnego włą-czania głosu organowego, połączenia, itp. (zob. manubrium, tryt, włącznik głosu).

█ pt, zob. półton

█ ptaszki, jeden z tzw. rejestrów mechanicz-nych; rzeźbione w drewnie ptaszki, umieszczane w prospektach organowych jako elementy wystroju rzeźbiarskiego (snycerskiego), sprzężone ze specjalnie skonstruowanym urządzeniem, które porusza ich skrzydłami (efekt wizualny) i równocześnie dostarcza kilku wysokobrzmiącym piszczałkom powietrze o zmiennym ciśnieniu (podobnie jak w tremolo) po-wodując wydawanie dźwięku przypominającego świergot ptaków (zob. rejestr mechaniczny).

█ pudełkowy miech, zob. miech skrzyniowy

█ pudło ekspresyjne, zob. szafa ekspresyjna

a b■ pulpet: a – przekrój przez komorę wiatrową wiatrownicy tonowej, b – pulpet uszczelniający otwór przez który prze-prowadzony jest drut

█ pulpet, element uszczelniający, umożliwiający przeprowadzenie ruchomego elementu (np. drutu łą-czącego wentyl klapowy z innym elementem traktury) przez otwór w ścianie zbiornika wypeł-nionego sprężonym powietrzem, w sposób zapobiega-jący ulatywaniu powietrza przez ten otwór na zew-nątrz; pulpet wykonany bywa najczęściej ze skóry lub elastycznego tworzywa sztucznego, w formie mem-branki odkształcającej się w pewnym zakresie na sku-tek ruchu elementu przebiegającego przez uszczel-niany otwór.

█ pulpit, element stołu gry; pochyły, sztywny blat, na którym grający kładzie nuty; w niektórych ty-pach stołów gry rolę pulpitu może pełnić otwarta pokrywa klawiatury.

█ pulsacyjny mieszek,zob. mieszek pulsacyjny

█ puncowana piszczałka,zob. piszczałka puncowana

█ puncowanie, metoda ozdabiania przedmiotów metalowych (w tym piszczałek) polegająca na wybi-janiu na ich powierzchni wzorów składających się z punktów, gwiazdek bądź innych detali, za pomocą specjalnego stalowego narzędzia, tzw. puncy.

█ pupka regulacyjna,zob. nakrętka regulacyjna

█ pyfel, zob. rynienka

78

■ pulpety w wiatrownicy rejestrowej: a – dźwignia poruszają-ca zaworem, b – orze-szek zaworu stożkowe-go, c – pulpet

a b c


R█ radialny pedał, zob. pedał promienisty

█ rama klawiatury, rama na której umieszczona jest klawiatura (por. stół klawiaturowy).

█ rama mechaniki, zob. osiownica

█ ramię, zob. bak

█ ramka stabilizacyjna, element konstrukcyjny miecha pływakowego, łączący jego płyty: górną i dolną (skrzynię zewnętrzną ze skrzynią wewnętrzną), zapewniający odpowiednią stabilizację płycie górnej, uniemożliwiający jej przychylanie się na boki i zapo-biegający tym samym ocieraniu się o siebie obydwu skrzyń; w dużych miechach stosuje się po cztery ram-ki: dwie podłużne i dwie poprzeczne, w miechach mniejszych natomiast wystarczają na ogół tylko dwie: jedna podłużna i jedna poprzeczna.

█ raster, zob. osiownica

█ ravalement, określenie używane w stosunku do klawiatury, której dolny zakres schodzi poniżej dźwięku C.

█ rdzeniowa piszczałka,zob. piszczałka rdzeniowa

█ rdzeń, zob. serce

█ realny głos, zob. głos realny

█ récit expressif <fr.>, zob. Schwellwerk

█ Regal <niem.>,zob. regał

█ regał, Regal <niem.>, 1. regał książkowy, Bi-belregal <niem.>, prze-nośny instrument stoso-wany od ok. XV wieku, wyposażony wyłącznie w piszczałki języczkowe (często tylko jeden głos) o znacznie skróconych tubach rezonanso-wych lub całkiem ich pozbawione, ułożone poziomo

w skrzynce pod klawiaturą, zasilany z dwóch miechów klinowych wielofałdowych kształtem przypominających duże księgi (do grania potrzebny jest kalikant lub specjalny mechanizm umożli-wiający grającemu obsługiwanie miechów nogami); w zależności od skali, regały w XVI wieku dzielono na regały pojedyncze i regały podwójne; 2. dość rzadko spotykana w organach nazwa sekcji zło-żonej z głosów języczkowych o skróconych tu-bach; 3. głos regałowy, rodzaj głosu języczkowego o znacznie skróconych tubach rezonansowych (zob. piszczałka regałowa).

█ regał książkowy, zob. regał

█ regałowa piszczałka,zob. piszczałka regałowa

█ regałowy głos, zob. głos regałowy

█ regał podwójny, zgodnie z podziałem stosowa-nym w XVI wieku, regał którego skala wykraczała poza dźwięk G (por. regał pojedynczy).

█ regał pojedynczy, zgodnie z podziałem stoso-wanym w XVI wieku, regał którego skala nie wy-kraczała poza dźwięk G (por. regał podwójny).

█ regestr, określenie używane najczęściej w odnie-sieniu do włącznika głosu organowego, rzadziej w odniesieniu do samego głosu (zob. manubrium, włącznik głosu).

█ registracja, rejestracja, czynność dobierania od-powiednich głosów w organach, pozwalająca na jak najlepsze oddanie charakteru i poprawne wykona-nie wybranego utworu.

█ regestratura, zob. traktura rejestrowa

█ register, określenie używane najczęściej w odnie-sieniu do włącznika głosu organowego, rzadziej w odniesieniu do samego głosu (zob. manubrium, włącznik głosu).

█ register ręczny, rejestr ręczny, umieszczony w stole gry ręczny włącznik głosu organowego; określenie używane na ogół dla odróżnienia głównego włącznika głosu np. od włączników służących do usta-wiania wolnych kombinacji.

█ register zbiorczy, zob. rejestr zbiorowy

█ register zbiorowy, zob. rejestr zbiorowy

█ registrator, rejestrator, osoba pomagająca or-ganiście w szybki i sprawny sposób registrować w

79

■ regał książkowy

■ ramki stabiliza-cyjne wewnątrz mie-cha pływakowego (zdjęta górna płyta miecha)

czasie gry; pomoc registratora niezbędna jest orga-niście zwłaszcza w czasie koncertów wymagających szybkich i częstych zmian głosów i połączeń.

█ registratury traktura,zob. traktura rejestrowa

█ registrowanie, rejestrowanie, włączanie i wyłą-czanie głosów i połączeń w czasie gry na orga-nach; registrowaniem może zajmować się sam or-ganista, bądź też, w bardziej skomplikowanych przy-padkach, dodatkowa osoba zwana registratorem.

█ registrowa traktura,zob. traktura rejestrowa

█ registrowa wolna kombinacja,zob. wolna kombinacja registrowa

█ registrowy blok, zob. blok registrowy

█ registrowy klucz, zob. manubrium

█ registrowy wyciąg, zob. wyciąg rejestrowy

█ registry ręczne, zob. RR

█ rejestrowy wyciąg, zob. wyciąg rejestrowy

█ regulacyjna nakrętka,zob. nakrętka regulacyjna

█ regulacyjna pupka,zob. nakrętka regulacyjna

█ regulacyjna skrzynka,zob. skrzynka regulacyjna

█ regulacyjna śruba, zob. śruba regulacyjna

█ regulacyjny szpunt,zob. szpunt regulacyjny

█ regulator, 1. zob. miech amortyzacyjny; 2. zob. regulator samoczynny

█ regulator nożny, element stołu gry obsługi-wany przez organistę stopą ( pedał, walec) słu-żący do sterowania np. aparatem crescendo, ża-luzją, itp.

█ regulator samoczynny, urządzenie stosowane w celu ochrony miecha przed przepełnieniem, mon-towane między dmuchawą a magazynem, dzia-łające na zasadzie sprzężenia zwrotnego (sprzężenie z wiekiem magazynu, którego położenie informuje o stopniu wypełnienia miecha); najczęściej spotykane są dwie wersje regulatora: tzw. skrzynka regulacyjna ze zwijaną roletą wewnątrz, bądź też regulator ze sztywną przepustnicą zamontowaną w kanale po-wietrznym.

■ regulator samoczynny w układzie dmuchawy współpra-cującej z miechem magazynowym: a – magazyn miecha, b – czerpak, c – regulator samoczynny (skrzynka regulacyj-na), d – rękaw elastyczny, e – dmuchawa elektryczna

█ rejestr, 1. część skali dźwiękowej instrumentu bądź głosu organowego charakteryzująca się barwą odmienną od pozostały części skali, np. rejestr dolny, rejestr średni, rejestr górny, czy np. w przypadku głosu dzielonego w organach: rejestr basowy i rejestr dyszkantowy; 2. określenie używane nie-kiedy w odniesieniu do włącznika głosu organowe-go (zob. manubrium, włącznik głosu); 3. zob. głos organowy

█ rejestracja, zob. registracja

█ rejestrator, zob. registrator

█ rejestr basowy, 1. dolna część głosu organo-wego, tzw. głosu dzielonego, wyraźnie wyodrębnio-na i wyposażona w samodzielny klucz rejestrowy, włączający tylko tę część głosu; w przypadku wystę-powania w organach głosu dzielonego, określenia re-jestr basowy używa się również w odniesieniu do le-wej części klawiatury, tj. tej która obsługuje dolny (basowy) rejestr tego głosu (zob. głos dzielony, klawiatura dzielona, por. rejestr dyszkantowy); 2. dolna część skali dźwiękowej instrumentu lub głosu organowego.

█ rejestr dyszkantowy, 1. górna część głosu organowego, tzw. głosu dzielonego, wyraźnie wy-odrębniona i wyposażona w samodzielny klucz re-jestrowy, włączający tylko tę część głosu; w przy-padku występowania w organach głosu dzielonego, określenia rejestr dyszkantowy używa się również w odniesieniu do prawej części klawiatury, tj. tej któ-ra obsługuje górny (dyszkantowy) rejestr tego głosu (zob. głos dzielony, klawiatura dzielona, por. rejestr basowy,); 2. górna część skali dźwiękowej instrumentu lub głosu organowego.

█ rejestr dzielony, zob. głos dzielony

█ rejestr mechaniczny, rejestr stosowany głów-nie w starszych organach (w nowobudowanych sporadycznie), umożliwiający uzyskiwanie specyficz-nych dźwięków, np. naśladujących odgłosy ptaków czy dźwięki kotłów, uzupełniony niekiedy o efekty wi-zualne towarzyszące tym dźwiękom (zob. efekt au-diowizualny, gwiazda, ptaszki, ruchome fi-gury, kukułka).

80

a

b

c d e


█ rejestrowa dźwignia,zob. dźwignia rejestrowa

█ rejestrowa komora,zob. komora rejestrowa

█ rejestrowanie, zob. registrowanie

█ rejestrowa przegroda,zob. przegroda rejestrowa

█ rejestrowa traktura,zob. traktura rejestrowa

█ rejestrowa wiatrownica,zob. wiatrownica rejestrowa

█ rejestrowa zasuwa, zob. zasuwa rejestrowa

█ rejestrowe cięgło, zob. manubrium

█ rejestrowy kanał, zob. komora rejestrowa

█ rejestrowy klawisz, zob. klawisz rejestrowy

█ rejestrowy kloc, zob. kloc piszczałkowy

█ rejestrowy klucz, zob. włącznik głosu

█ rejestrowy mechanizm,zob. traktura rejestrowa

█ rejestrowy przyrząd,zob. przyrząd rejestrowy

█ rejestrowy wentyl, zob. zawór rejestrowy

█ rejestrowy werk, zob. traktura rejestrowa

█ rejestrowy wyciąg, zob. wyciąg rejestrowy

█ rejestrowy zawór, zob. zawór rejestrowy

█ rejestr ręczny, zob. register ręczny

█ rejestru włącznik, zob. włącznik głosu

█ rejestr zbiorczy, zob. rejestr zbiorowy

█ rejestr zbiorowy, rejestr (register) zbiorczy, re-gister zbiorowy, stała kombinacja, 1. zestaw gło-sów organowych (ustalony już na etapie budowy in-strumentu), który włączany jest jednym guzikiem lub klawiszem sterującym (włączniki rejestrów zbio-

rowych dublowane są często jako włączniki nożne); zestawy te nazywane są np. Piano (P), Forte (F), Pleno (Pl), Tutti (T), itp.; dość szczególnym przypadkiem rejestru zbiorowego jest rejestr RR (registry ręczne); 2. określenie używane w stosunku do samego włącznika (ręcznego lub nożnego przycisku, klawisza, dźwigni, itp.) uruchamiającego zestaw głosów stałej kombinacji.

█ relais [wym. rele], zob. przekaźnik

█ repetująca mikstura,zob. mikstura repetująca

█ repetujący głos, zob. głos repetujący

█ repetycja, 1. rozwiązanie stosowane w konstruk-cji niektórych głosów organowych (zwłaszcza głosów mieszanych), zapewniające uzyskanie wy-równanego brzmienia w całym zakresie głosu, pole-gające na powtarzaniu w wyższym rejestrze głosu, układu piszczałek występującego w rejestrze niż-szym, czyli na skokowym obniżeniu wysokości brzmienia chóru w trakcie przebiegu skali, np. z 1 na 1 1/3' lub z 1' na 2', itp. (w odróżnieniu od gło-sów nierepetujących, czyli takich, które przeprowa-dzone są chromatycznie przez całą skalę); repetycja może być zastosowana w głosie lub chórze jeden bądź kilka razy ( repetycja wielokrotna); 2. szybkie powtarzanie na instrumencie dźwięku o tej samej wysokości; w organach szybkość i precyzja repe-tycji zależy głównie od rodzaju traktury gry i ja-kości jej wykonania.

█ repetycja wielokrotna, repetycja przepro-wadzona kilka razy w tym samym głosie lub chó-rze.

█ rezerwuar, zob. magazyn

█ rezerwuarowy miech,zob. miech magazynowy

█ rezonansowa tuba, zob. tuba rezonansowa

█ rezonansowy otwór, zob. otwór głosowy

█ rezonator, zob. tuba rezonansowa

█ ręczne registry, zob. RR

█ ręczny portatyw, zob. portatyw ręczny

█ ręczny register, zob. register ręczny

█ ręczny rejestr, zob. register ręczny

█ rękaw, rękaw elastyczny, elastyczny (wykonany najczęściej ze skóry) kanał powietrzny łączący np. dmuchawę z rezerwuarem (lub ze skrzynką regulacyjną), zapobiegający przenoszeniu się drgań z

81

■ rejestry zbiorowe (włączniki umiesz-czone pod manua-łem)

dmuchawy na dalsze elementy konstrukcji or-ganów.

█ rękaw elastyczny, zob. rękaw

█ roboczy element,zob. urządzenie wykonawcze

█ roboczy mieszek, zob. mieszek wykonawczy

█ robotniczy miech, zob. miech czerpakowy

█ rodzina głosów, rodzina głosowa, grupa gło-sów organowych wyodrębniona na podstawie struk-tury piszczałek, ich menzur oraz barwy i in-nych właściwości dźwięków jakie wydają; wyróżnia się dwie duże grupy głosów: głosy języczkowe oraz głosy wargowe, głosy wargowe dzielą się na kolej-ne cztery rodziny: Pryncypały, Flety, głosy kryte, głosy smyczkowe.

█ roleta, roletka, element składowy skrzynki re-gulacyjnej; nawinięty na wałek, prostokątny kawa-łek skóry, przesłaniający wymagany w danej chwili fragment otworu wlotowego powietrza do magazy-nu; roleta jest elementem regulującym przepustowość kanału (por. zasuwa).

█ roletka, zob. roleta

█ rowki, zob. rowki hiszpańskie

█ rowki awaryjne, zob. rowki hiszpańskie

█ rowki hiszpańskie, rowki awaryjne, rowki, rowki ponacinane ukośnie na spodniej stronie kloca piszczałkowego (czyli na powierzchni, która styka się bezpośrednio z zasuwami rejestrowymi), pomię-dzy sąsiednimi otworami prowadzącymi do piszcza-łek, zapobiegające tzw. „podgrywaniu” sąsiadują-cych piszczałek w przypadku nieszczelności między zasuwą i klocem piszczałkowym; rowki odprowadzają na zewnątrz powietrze, które na skutek nieszczelności może przecisnąć się (między zasuwą i klocem pisz-czałkowym) z kanału zasilającego jedną piszczałkę do otworów zasilających sąsiednie piszczałki.

█ rozbieżna piszczałka,zob. piszczałka antykoniczna

█ rozrajbowana piszczałka,zob. piszczałka wyoblana

█ roztrąb, zob. tuba rezonansowa

█ równomierna temperacja,zob. temperacja równomierna

█ równomiernie temperowany strój,zob. strój równomiernie temperowany

█ równomiernie temperowany system,zob. system równomiernie temperowany

█ RR (registry ręczne), niezbyt często spotykany rejestr zbiorowy, który steruje dopływem po-wietrza do kanału w urządzeniach dyspozycyjnych odpowiedzialnych za ręczne włączanie głosów; wy-łączenie rejestru RR powoduje opróżnienie kanału, a tym samym natychmniastowe wyłączenie wszystkich głosów (włączonych registrami ręcznymi) bez ko-nieczności wyłączania każdego z nich z osobna.

█ ruchome figury, jeden z tzw. rejestrów me-chanicznych; rzeźbione w drewnie figury (najczęściej aniołki) będące elementami wystroju rzeźbiarskiego prospektu organów, poruszające zwykle rękami w których trzymają np. trąbkę lub dzwonek (zob. re-jestr mechaniczny).

█ rura, zob. tuba rezonansowa

█ rura brzmieniowa,zob. korpus piszczałki wargowej

█ rura głosowa,zob. korpus piszczałki wargowej

█ rurka, zob. przewód

█ rurkowa pneumatyka,zob. pneumatyka rurkowa

█ Rückpositiv <z niem. Rücken = plecy>, pozytyw, pozytyw dolny, pozytyw plecowy, pozytyw przedni, pozytyw tylny, pozytyw chórowy, w dużych organach samodzielna sekcja, wysunięta do przodu, często umieszczona na balustradzie chóru (w organach ze stołem gry wbudowanym w przednią ścianę szafy organowej pozytyw chórowy znajduje się za plecami organisty), wywodząca się z osobnego pozytywu chórowego.

█ rygiel wiatrownicy, element mocujący i unieru-chamiający szpunt wiatrownicy (zob. ilustracja do hasła szpunt wiatrownicy).

█ rynienka, łódka, pifel, pyfel, element piszczał-ki języczkowej stanowiący łożysko języczka; drewniana lub metalowa rurka o kształcie cylindrycz-nym lub konicznym, z bocznym otworem powstałym przez podłużne ścięcie jej z jednej strony, na jednym

82

■ rękaw elastyczny: a – kanał powietrzny prowadzący do magazynu, b – dmuchawa, c – rękaw elastyczny

a

b

c


końcu zamknięta, drugim końcem – otwartym – osa-dzona wraz z języczkiem w głowicy (zob. pisz-czałka języczkowa).

█ rz, zob. ch

█ rząd, zob. chór

█ rzeczywista traktura,zob. traktura ciągnąca

83

S█ salonowe organy, zob. fisharmonia

█ samoczynny regulator,zob. regulator samoczynny

█ Schleiflade <niem.>,zob. wiatrownica zasuwowa

█ Schwebung <niem.>, zob. vibrato

█ Schweller <niem.>, zob. Schwellwerk

█ Schwellwerk <niem.>, echo, Echowerk <niem.>, récit expressif <fr.>, Schweller <niem.>, swell organ <ang.>, szafa ekspresyjna, żaluzja, zespół głosów ( sekcja) umieszczony w szafie ekspresyjnej (zob. również echo odległe).

█ sekcja, werk <niem. Werk = mechanizm>, zespół brzmieniowy, zestaw, samodzielny zestaw głosów należących do danej klawiatury, charakteryzujący się indywidualnym, odróżniającym go od pozostałych sekcji brzmieniem; piszczałki głosów danej sekcji ustawione są na wiatrownicy (lub kilku wiatrowni-cach), która w zależności od nazwy sekcji może być różnie zlokalizowana wewnątrz instrumentu (zob. Brustwerk, Fernwerk, Hauptwerk, Kron-werk, Oberwerk, Rückpositiv, Schwell-werk).

■ sekcje w organach (przykładowy rozkład)

█ sekcja główna, zob. Hauptwerk

█ sekcja pedałowa, zob. pedał

█ sekcja pedału, zob. pedał

█ sekwencyjny przełącznik,zob. przełącznik sekwencyjny

█ septymowy głos, zob. głos septymowy

█ serafon, zob. piszczałka serafonowa

█ serafonowa piszczałka,zob. piszczałka serafonowa

█ serce, jądro, Kern, kerno, kiern, kierna, prze-działka, rdzeń, element piszczałki wargowej, którego krawędź wraz z krawędzią wargi dolnej tworzy szczelinę, przez którą powietrze przepływa z nogi piszczałki w kie-runku wargi górnej; serce wykonane jest albo jako cynowy krążek ścięty wzdłuż cięciwy – w pisz-czałkach metalowych, albo jako drewniana, klino-wato ścięta deseczka w piszczałkach drewnianych; dla łatwiejszej intonacji na krawędzi serca nacinane są często drobne ząbki (zob. piszczałka wargowa).

█ Setzer, zecer, amerykańska wolna kombinacja, wolna kombinacja najczęściej sterowana elektro-nicznie, której programowanie (tj. ustalanie które głosy i połączenia w danej kombinacji mają być włączone a które wyłączone) odbywa się za pomocą ręcznych włączników głosów, czyli tych samych urzą-dzeń którymi włącza się poszczególne głosy bez użycia kombinacji (inaczej niż w przypadku wolnej kombinacji rejestrowej, w której odbywa się to za pomocą dodatkowych wyciągów rejestrowych), a ustawiona w ten sposób konfiguracja głosów po naciś-nięciu specjalnego przycisku „zapisz” zostaje zacho-wana w pamięci setzera i może zostać w dowolnym momencie uaktywniona przez naciśnięcie odpowied-niego guzika; oczywiście wolne kombinacje można usuwać, modyfikować i programować wielokrotnie; włączenie kolejnej zaprogramowaniej wcześniej wol-nej kombinacji wyłącza tę, która była włączona po-przednio, a kolejność ich włączania jest całkiem do-wolna (instrument może być wyposażony również w tzw. przełączniki sekwencyjne, pozwalające na proste przełączanie kolejnych kombinacji zapisanych w pamięci setzera); ilość wolnych kombinacji typu setzer zależy od wielkości pamięci jaką dysponuje to urządzenie (często pamięć elektroniczna kombinacji podzielona jest na banki, w których można zapisać np. po kilka wolnych kombinacji – w ten sposób ilość kombinacji możliwych do zapisania zostaje zwielo-krotniona, np. setzer 8x8 to 8 banków po 8 kombi-nacji); w zależności od sposobu funkcjonowania wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje setzerów: Setzer pełny i Setzer niepełny (por. wolna kombinacja rejestrowa).

█ Setzer niepełny, zecer niepełny, Setzer w któ-rym naciśnięcie guzika włączającego zaprogramowaną

84

■ serce piszczałki metalo-wej (widoczne ząbki nacię-te na jego krawędzi)

Kronwerk

Oberwerk

Hauptwerk

Brustwerk

Rückpositiv

Pedalwerk Pedalwerk

KW

OW

HW

BW

RP

PW


wcześniej wolną kombinację nie powoduje wysu-nięcia lub wychylenia ręcznych włączników głosów i połączeń (jak w Setzerze pełnym), zapala nato-miast lampki kontrolne informujące o tym, które z nich są włączone; setzer niepełny na ogół nie umożli-wia chwilowego wyłączania wybranych głosów (za pomocą ręcznych włączników rejestrowych) z przywo-łanej kombinacji, niektóre rozwiązania natomiast po-zwalają dodawać głosy w ten sposób (zob. Setzer, por. Setzer pełny).

█ Setzer pełny, zecer pełny, Setzer w którym na-ciśnięcie guzika włączającego zaprogramowaną wcześniej wolną kombinację powoduje wysunięcie lub wychylenie ręcznych włączników głosów i połączeń, które zostały uaktywnione tą kombinacją; w rozwiązaniu takim widać więc które głosy są włą-czone a które nie, a w razie potrzeby za pomocą ręcznego włącznika rejestru można dowolny głos chwilowo wyłączyć z kombinacji lub dodać go do przywołanego zestawu, nie wpływając jednak na kon-figurację zapisanej wcześniej wolnej kombinacji, co oznacza że przy kolejnym jej włączeniu zostanie ona uaktywniona w swej pierwotnej wersji (zob. Setzer, por. Setzer niepełny).

█ siodełkowe połączenie,zob. połączenie siodełkowe

█ składowy ton, zob. ton składowy

█ skok podwójny, zob. podwójny nacisk

█ skrętny drążek, zob. wałek skrętny

█ skrętny wałek, zob. wałek skrętny

█ skrócona tuba, zob. tuba skrócona

█ skrzydło, ruchomy element występujący w gotyc-kich prospektach skrzydłowych, na ogół obustron-nie pokryty (wzorem skrzydeł w tryptykach ołtarzo-wych) dekoracją malarską (zob. prospekt skrzyd-łowy).

█ skrzydłowy prospekt,zob. prospekt skrzydłowy

█ skrzynia, 1. zob. obudowa skrzyniowa; 2. część składowa miecha np. miecha skrzynio-wego, miecha pływakowego, itp.

█ skrzynia klawiaturowa, zob. kontuar

█ skrzynia wiatrowa, zob. wiatrownica

█ skrzynia wewnętrzna, część składowa mie-cha skrzyniowego lub miecha pływakowego.

█ skrzynia zewnętrzna, część składowa mie-cha skrzyniowego lub miecha pływakowego.

█ skrzyniowa obudowa,zob. obudowa skrzyniowa

█ skrzyniowa wiatrownica,zob. wiatrownica skrzyniowa

█ skrzyniowe organy, zob. pozytyw szkatulny

█ skrzyniowy miech, zob. miech skrzyniowy

█ skrzyniowy pozytyw,zob. pozytyw szkatulny

█ skrzynka regulacyjna, powszechnie stosowana odmiana regulatora samoczynnego; urządzenie montowane przy wlocie powietrza z dmuchawy do magazynu, służące do zmiany przepustowości tego otworu w zależności od stopnia napełnienia miecha sprężonym powietrzem; obecność skrzynki regula-cyjnej pozwala na samoczynne, ciągłe regulowanie ilości powietrza dostarczanego z dmuchawy do maga-zynu, bez zmiany obrotów wirnika dmuchawy oraz jej cyklicznego włączania i wyłączania; najczęściej spoty-kanym rozwiązaniem konstrukcyjnym jest skrzynka regulacyjna z roletą nawiniętą na wałek, na któ-rego końcach znajdują się rowki z nawiniętymi sznur-kami, drugie końce sznurków zaczepione są do ramion orczyka, który poruszany jest przez pociąganie trzeciego sznurka – sznurka przebiegającego przez bloczek (bloczki) i przymocowanego do wieka magazynu; unoszące się wieko powoduje obniżanie walca a tym samym rozwijanie rolety, która coraz bardziej przesłania otwór wlotowy powietrza do ma-gazynu; opadanie wieka magazynu, związane z więk-szym zapotrzebowaniem na sprężone powietrze, skut-kuje unoszeniem walca, który zwija roletę coraz bar-dziej odsłaniającą otwór wlotowy aż do osiągnięcia je-go maksymalnej przepustowości; istnieje również prostsze konstrukcyjnie rozwiązanie skrzynki regula-cyjnej, w którym elementem zmieniającym przepusto-wość otworu wlotowego jest sztywna, drewniana bądź metalowa zasuwa ( przepustnica) sprzężona z wiekiem magazynu (zob. regulator samoczynny).

■ skrzynka regulacyjna zamontowana między dmuchawą a magazynem: a – blok, b – wieko magazynu, c – orczyk, d – roleta, e – wałek, f – dmuchawa elektryczna, g – zawór kierunkowy, h – skrzynka regulacyjna (obudowa), i – kanał doprowadzający sprężone powietrze do skrzynki

85

a

b

c

d

e

f

g

h

i

a b■ skrzynka regulacyjna (fazy pracy): a – roleta zwinięta, walec w górnym położeniu – otwory wlotowe do magazynu całkowicie otwarte (maksymalna przepustowość otworów), b – opuszczony wałek z rozwiniętą roletą częściowo przy-słania otwory wlotowe, co ogranicza ich przepustowość, a w konsekwencji zmniejsza ilość powietrza napływającego do magazynu

█ skrzynka zaworów kierunkowych, skrzyn-ka (stosowana np. w pneumatycznej trakturze re-jestrowej), dzięki której impulsy pneumatyczne po-chodzące od różnych urządzeń dyspozycyjnych są „sumowane” i przekazywane do odpowiednich urządzeń wykonawczych; w skrzynce takiej znaj-duje się szereg oddzielonych od siebie kanałów odpo-wiadających występującym w sekcji (lub w całym instrumencie) głosom i połączeniom; w każdym z kanalików znajduje się grupa zaworów kierunko-wych zamykających wyloty rurek doprowadzających powietrze od różnych urządzń dyspozycyjnych, mogą-cych włączać dany głos lub połączenie (np. od włącz-ników ręcznych, włączników wolnych kombinacji, rejestrów zbiorowych, aparatu crescendo, itp.); kanał taki posiada kilka otworów wlotowych (może zostać napełniony sprężonym powietrzem doprowa-dzonym jedną z kilku rurek) oraz tylko jeden otwór wylotowy, przez który powietrze odprowadzane jest rurką w kierunku urządzenia wykonawczego włącza-jącego odpowiedni głos lub połączenie.

■ skrzynka zaworów kierunkowych: a – widok skrzynki ze zdjętą pokrywą (włączenie głosu Trompet 8' poprzez uaktywnienie wolnej kombinacji WKII), b - przekrój po-przeczny przez jeden z poprzecznych kanałów skrzynki

█ skrzynka zaworów membrankowych,skrzynka z zamontowaną w niej grupą zaworów membrankowych, które mogą być sterowane (otwie-rane bądź zamykane) równocześnie, dzięki umieszcze-niu ich we wspólnym kanale; rozwiązanie takie po-zwala np. na równoczesne zamykanie wszystkich za-worów w skrzynce, poprzez wypełnienie tego kanału sprężonym powietrzem, które dociska do drewnianych klocków wszystkie zamontowane w skrzynce mem-branki (zob. działanie zaworu membrankowego), uniemożliwiając przepływ powietrza między rurkami doprowadzonymi do zaworów; odwrotna sytuacja, tj. otwarcie wszystkich zaworów umieszczonych w skrzynce, następuje przy wypuszczeniu powietrza z kanału; skrzynki zaworów kierunkowych stosuje sie bardzo często w trakturze połaczeń (każdemu z połączeń odpowiada oddzielna skrzynka).

█ słońce wirujące, jeden z rejestrów mecha-nicznych; ruchomy element wystroju rzeźbiarskiego prospektu, który działa tak samo jak gwiazda (obydwa elementy zbliżone są również wyglądem).

█ słup powietrza, powietrze zgromadzone w korpusie piszczałki, ograniczone jego ściankami; w słupie powietrza powstaje fala stojąca – zjawisko będące podstawą wydawania dźwięku przez pisz-czałki wargowe (zob. wibrator).

█ smyczkowy głos, zob. głos smyczkowy

█ Soloklavier <niem.>, zob. Solowerk

█ Solo Organ, zob. Solowerk

█ Solowerk <niem.>, Clavier de Bombarde <fr.>, Clavier de Solo <fr.>, Soloklavier <niem.>, Solo Or-gan <ang.>, sekcja o charakterze solowym, złożona z głosów języczkowych i głosów wargowych.

█ specyfikacja organów,zob. dyspozycja organów

█ sprężonego powietrza przewód,zob. przewód

█ sprężone powietrze, zgęszczone powietrze, po-wietrze o ciśnieniu wyższym od ciśnienia panują-cego w otoczeniu (ciśnienia atmosferycznego), nie-

86

a b

■ skrzynka zaworów membrankowych (trzy skrzynki umieszczone jedna nad drugą oraz przekrój przez poje-dynczą skrzynkę)


zbędne do zadęcia piszczałek oraz do działania wszelkich urządzeń pneumatycznych w organach (zob. ciśnienie normalne, ciśnienie wysokie).

█ sprężyna klapowa, forfeks <arch.>, forfex <arch.>, nożyce <arch.>, sprężyna dociskająca za-wór klapowy w wiatrownicy klapowej (określe-nia: 'nożyce', 'forfeks' czy 'forfex' używane były jako określenia sprężyn klapowych w XVI/XVII w.).

█ sprężyna powrotna, sprężyna stosowana w nie-których mechanizmach, umożliwiająca samoczynny powrót wybranych elementów do pozycji wyjściowej, co następuje po ustaniu działania siły, która uprzednio wyprowadziła te mechanizmy z pierwotnego stanu spoczynkowego.

█ sprężynowa wiatrownica,zob. wiatrownica z podwójnymi klapami

█ Springlade <niem.>,zob. wiatrownica sprężynowa

█ sprzęgające cięgło, zob. manubrium

█ sprzęgający klocek,zob. klocek sprzęgający

█ sprzęgający klucz, zob. manubrium

█ sprzęgający mechanizm,zob. traktura połączeń

█ sprzęgający zaczep, zob. hak

█ sprzężenie, zob. połączenie

█ srebrzenie, 1. pokrywanie powierzchni pisz-czałek srebrem; 2. popularna nazwa procesu odnawia-nia piszczałek metalowych poprzez pokrywanie ich proszkiem aluminiowym.

█ ssawa, część dmuchawy; przymocowany do wirnika element (o kształcie przypominającym le-jek), przez który powietrze zasysane jest z otoczenia do wnętrza dmuchawy.

█ ssący system, zob. system ssący

█ ssący wentyl, zob. zawór ssący

█ ssący zawór, zob. zawór ssący

█ stabilizacyjna deseczka,zob. deseczka stabilizacyjna

█ stabilizacyjna listwa,zob. listwa stabilizacyjna

█ stabilizacyjna ramka,zob. ramka stabilizacyjna

█ stabilizacyjny bolec,zob. bolec stabilizacyjny

█ stacjonarny pozytyw,zob. pozytyw nieprzenośny

█ stała kombinacja, zob. rejestr zbiorowy

█ stała menzura, zob. menzura stała

█ stałe połączenie, zob. połączenie stałe

█ stały głos, zob. głos stały

█ statyw, zob. ławka piszczałkowa

█ Stechermechanik <niem.>,zob. traktura pchająca

█ stelaż, konstrukcja utrzymująca jakieś urządzenie (np. miech skrzyniowy, miechy piętrowe) w sta-bilnym położeniu umożliwiającym mu poprawne dzia-łanie.

█ stempel, zob. pchacz

█ stentor, zob. głos wysokociśnieniowy

█ Stimmhorn <niem. Stimme = głos, Horn = róg>, zob. korekturarz

█ stojąca fala, zob. fala stojąca

█ stolik klawiaturowy,zob. stół klawiaturowy

█ stopa, 1. stosowana w organmistrzostwie i piszczałkarstwie tradycyjna jednostka długości (równa 30,5cm) oznaczana apostrofem po liczbie, np. 8' = osiem stóp, 5 2/3' = pięć i dwie trzecie stopy, itp.; 2. zob. noga.

█ stopaż, wielkość głosu, termin umownie określa-jący wysokość brzmienia głosu organowego, co w przypadku głosu otwartego można również prze-łożyć dodatkowo na informacje o rzeczywistym roz-miarze piszczałek, z których jest on zbudowany; wielkość głosu podawana jest w stopach, np. 32', 8', 2' itd., a liczba ta informuje o rozmiarze największej piszczałki w głosie (w głosie otwartym) czyli tej, która stoi na C (na C wielkim), tzn. stoi na wiat-rownicy w miejscu odpowiadającym klawiszowi C; tłumaczenie dotyczące długości piszczałki można

87

■ sprężyny klapowe

przyjąć tylko gdy rozważamy piszczałki otwarte, bowiem tylko w takim przypadku rzeczywista długość piszczałki odpowiada umownej wysokości brzmienia podawanej w stopach (w głosie otwartym 8' na C wielkim stoi piszczałka której długość rzeczywiście wynosi ok. 8 stóp); w głosach innego typu np. gło-sach krytych lub głosach przedętych taką samą wysokość brzmienia można otrzymać przy piszczał-kach dwukrotnie dłuższych lub krótszych, np. w głosie krytym 8' na C wielkim stoi piszczałka, któ-rej rzeczywista długość wynosi ok. 4 stopy (wynika to z właściwości akustycznych piszczałki krytej) – w oznaczeniu głosu jednak, ze względu na wysokość brzmienia podaje się wielkość 8' (zob. głos transponujący, głos nietransponujący, głos zasadniczy)

█ stop cynowo-ołowiowy, najpopularniejszy w organmistrzostwie stop używany do wyrobu pisz-czałek metalowych (zob. próba cyny).

█ stopień, 1. dawniej używana jednostka ciśnienia powietrza; jeden stopień odpowiada ok. trzem milime-trom słupa wody, tj. 1O ≈ 3 mm SW (zob. ciśnienie, por. mm SW); 2. zob. stopień traktury pneuma-tycznej.

█ stopień traktury pneumatycznej, termin używany w odniesieniu do przekaźników pneuma-tycznych, jako elementów dzielących długi odcinek traktury pneumatycznej ( rurki) na kilka krót-szych; stosowanie kilku stopni w tego typu trakturze (podział traktury na krótsze odcinki) stosowany jest ze względu na sprawniejsze działanie traktury pneuma-tycznej opartej o krótsze odcinki przewodów (poroz-dzielanych przekaźnikami); termin 'stopień' używany bywa nie tylko w stosunku do samych przekaźników, ale również do odcinków traktury porozdzielanych ty-mi przekaźnikami.

█ stożek, zob. zawór stożkowy

█ stożkowa wiatrownica,zob. wiatrownica stożkowa

█ stożkowe organy, zob. organy stożkowe

█ stożkowy kanał, zob. kanał stożkowy

█ stożkowy wentyl, zob. zawór stożkowy

█ stożkowy zawór, zob. zawór stożkowy

█ stół gry, część organów, wbudowana w szafę organową (z boku, z przodu lub z tyłu) lub wolnosto-jąca ( kontuar), w której znajdują się wszelkiego rodzaju urządzenia dyspozycyjne ( klawisze, manuały, pedał, klucze rejestrowe, połą-czenia, rejestry zbiorowe, włączniki wolnych kombinacji, crescendo, oraz inne urządzenie pomocnicze), za pomocą których organista przekazuje w czasie gry odpowiednie impulsy do dalszych ele-

mentów traktury, co ostatecznie skutkuje zadę-ciem odpowiednich piszczałek (por. kontuar).

█ stół klawiaturowy, stolik klawiaturowy, płyta na której umieszczona jest klawiatura (por. ra-ma klawiatury).

█ stroik, 1. zob. języczek; 2. termin błędnie uży-wany dla określania urządzeń do strojenia (zob. dostroik, strojnik).

█ stroikowa piszczałka,zob. piszczałka języczkowa

█ stroikowy głos, zob. głos języczkowy

█ strojenie, czynność mająca na celu wydobycie z piszczałek poszczególnych głosów dźwięków o ściśle określonej wysokości (zgodnych z zastosowa-nym strojem), polegająca na zmienianiu długości korpusów piszczałek (najczęściej przy użyciu dostroików) bądź języczków; strojenie jest czyn-nością wykonywaną przez organmistrza lub przez organistę; głosy języczkowe wymagają strojenia częściej niż głosy wargowe (zob. strojenie pisz-czałki języczkowej, strojenie piszczałki war-gowej).

█ strojenie piszczałki języczkowej, czynność polegająca na zmianie długości wibrującej części języczka piszczałki języczkowej, co odbywa się poprzez przesuwanie dostroika, tj. specjalnie ufor-mowanego drutu, który może być w pewnym zakresie wsuwany (wbijany poprzez delikatne uderzanie w jego górny koniec) do wnętrza nogi, bądź też z niego wysuwany, podczas gdy jego dolny koniec umiesz-czony wewnątrz nogi, dociska języczek w odpowied-nim miejscu i zapewnia odpowiednią częstotliwość jego drgań (zob. dostroik, por. strojenie pisz-czałki wargowej).

█ strojenie piszczałki wargowej, czynność po-legająca na zmianie długości akustycznie czynnej części korpusu piszczałki wargowej (z czego bezpośrednio wynika wysokość wydawanego przez nią dźwięku), co odbywa się na ogół poprzez odpo-wiednią regulację zastosowanego w piszczałce do-stroika, najczęściej przy użyciu specjalistycznych na-rzędzi (co niezbędne jest zwłaszcza np. przy strojeniu piszczałek niewyposażonych w dostroiki – strojenie przez wyoblanie lub zaoblanie). (zob. dostro-ik, cięcie „na ton”, por. strojenie piszczałki ję-zyczkowej)

█ strojeniowy pierścień,zob. pierścień strojowy

█ strojnik, element służący do strojenia piszcza-łek (por. dostroik).

█ strojowa blaszka uchylna,zob. uchylna blaszka strojowa

88


█ strojowe wieczko, zob. wieczko strojowe

█ strojowy pierścień, zob. pierścień strojowy

█ strojowy suwak, zob. suwak strojowy

█ strojowy szyber, zob. suwak strojowy

█ strona C, określenie związane z układem cało-tonowym piszczałek na wiatrownicy; po stronie C na wiatrownicy ustawione są piszczałki szeregu ca-łotonowego rozpoczynającego się od dźwięku „c”, tj.: c, d, e, fis, gis, b, c, itd. (por. strona Cis).

█ strona Cis, określenie związane z układem ca-łotonowym piszczałek na wiatrownicy; po stro-nie Cis na wiatrownicy ustawione są piszczałki sze-regu całotonowego rozpoczynającego się od dźwięku „cis”, tj.: cis, dis, f, g, a, h, cis, itd. (por. strona C).

█ strój, 1. zbiór wysokości dźwięków, na które na-strojone są poszczególne piszczałki organów; częstotliwości dźwięków w zastosowanym stroju wy-nikają ściśle z zasad obowiązujących w odpowiadają-cym mu systemie dźwiękowym (zob. strój pita-gorejski, strój Didymosa, strój naturalny, strój równomiernie temperowany, strój nie-równomiernie temperowany); 2. ogólne określenie wysokości brzmienia instrumentu, precyzowane po-przez podanie częstotliwości wybranego dźwięku (w określonej temperaturze, np. dla 15OC), który jest po-ziomem odniesienia dla wyznaczenia częstotliwości pozostałych dźwięków; współcześnie najczęściej sto-suje się strój a1=440Hz (przy 15OC), co oznacza strój w którym dźwiękowi a1 (razkreślne) odpowiada drga-nie z częstotliwością 440Hz; sporadycznie spotyka się również inne stroje (niższe bądź wyższe), np. 435Hc, 442Hz (stosowanie strojów tego typu może wynikać

np. z chęci zachowania oryginalnego brzmienia instru-mentów zabytkowych).

█ strój a1=440Hz, powszechnie stosowany współ-cześnie strój organów, w którym dźwiękowi a1

odpowiada (w temperaturze 15OC) częstotliwość 440Hz – parametr ten jest poziomem odniesienia dla wyznaczenia wszystkich pozostałych częstotliwości niezbędnych do nastrojenia instrumentu.

█ strój nierównomiernie temperowany, strój instrumentu bazujący na założeniach jednego z systemów nierównomiernie temperowanych; w historii powstało wiele strojów nierównomiernie tem-perowanych, niektóre z nich stosuje się również współcześnie, np. strój średniotonowy, Werck-meister, Kirnberger, Valotti i inne (por. strój równomiernie temperowany).

█ strój pitagorejski, strój instrumentu bazujący na założeniach systemu pitagorejskiego; ze wzglę-du na to, że pełny system pitagorejski obejmuje 35 dźwięków w obrębie oktawy (nierówne rozmiary inter-wałów enharmonicznych, istnienie komatu pitago-rejskiego), w stroju uwzględnia się odpowiednio wy-liczone wysokości tylko 12 dźwięków, tj.: c, cis, d, es, e, f, fis, g as, a, b, h (zob. system pitagorejski, por. strój Didymosa, strój naturalny, strój równomiernie temperowany, strój nierówno-miernie temperowany).

█ strój równomiernie temperowany, strój instrumentu (np. organów), stosowany od XVIII w, oparty na systemie równomiernie temperowanym; jest to współcześnie najczęściej stosowany strój, ze względu na swoje właściwości przyjął się zwłaszcza przy strojeniu np. instrumentów klawiszowych.

█ strój średniotonowy, stworzony przez A. Schlicka w 1511 r. strój nierównomiernie tempe-rowany, w którym naturalne kwinty zmniejszone zostały o 1/4 komatu syntonicznego, przy zachowa-niu w obrębie oktawy siedmiu naturalnych tercji; w stroju tym występują kwinty o szczególnie fałszywym brzmieniu, co sprawiło że nazwano je kwintami „wil-czymi”.

█ strug, hebel, ostre narzędzie używane do ręcznego wygładzania zewnętrznej strony blachy cynowej bądź cynowo-ołowiowej, stosowanej do wyrobu piszcza-łek.

█ strunowy zawias, zob. zawias strunowy

█ strzałka, punkt fali stojącej, w którym am-plituda drgań jest największa (maksymalna); sąsiednie strzałki odległe są od siebie o odcinek równy połowie odługości fali (zob. fala stojąca).

█ strzemię, element napędu miecha skrzyniowe-go; rodzaj metalowej bądź drewnianej pętli (przymo-cowanej do linki przebiegającej przez bloki i

89

■ wiatrownica podzielona na stronę C i Cis z największymi piszczałkami pośrodkustrona C strona Cis

■ wiatrownica podzielona na stronę C i Cis z największymi piszczałkami po bokachstrona C strona Cis

połączonej z wewnętrzną skrzynią miecha), w którą kalikant wkłada stopę i naciskając nią porusza skrzynią wewnętrzną (zob. miech skrzyniowy).

█ stycznik, określenie powszechnie używane w od-niesieniu do różnego rodzaju elementów zamykają-cych obwód elektryczny ( kontaktów), oraz zawierających je urządzeń, np. przełączników, włącz-ników, itp. (z punktu widzenia elektrotechniki jest to błędne użycie tego terminu, stycznik bowiem – w ścisłym znaczeniu – jest urządzeniem którego funkcjo-nowanie oparte jest na działaniu elektromagnesu sterującego otwieraniem i zamykaniem odpowiednich styków).

█ styk, zob. kontakt

█ styk szpilkowy, rodzaj styku stosowanego najczęściej w trakturze gry (w trakturze elek-tromagnetycznej bądź elektropneumatycznej), zbudowanego ze szpilek ułożonych w rowkach spec-jalnej plastikowej bądź drewnianej oprawki; do jedne-go końca szpilki przymocowany jest przewód, druga końcówka natomiast wystaje z oprawki w kierunku klawisza, do którego przymocowany jest drugi bie-gun obwodu (poruszanie klawiszem powoduje zamy-kanie bądź otwierania obwodu).

█ Sub, zob. suboktawa

█ Suboktav, zob. suboktawa

█ suboktava, zob. suboktawa

█ suboktawa, suboktava, 1. o oktawę niżej; oktawa dolna; 2. Suboktav, zob. połączenie Sub

█ Super, zob. superoktawa

█ Superoktav, zob. superoktawa

█ superoktava, zob. superoktawa

█ superoktawa, superoktava, 1. o oktawę wyżej; oktawa górna; 2. Superoktav, zob. połączenie Su-per; 3. nazwa głosu pryncypałowego na ogół o dwie oktawy wyższego od właściwego danej kla-wiaturze głosu podstawowego (dla manuału jest to nazwa głosu 2' lub 1', dla pedału – 4').

█ suwak, 1. zob. przepustnica; 2. zob. suwak strojowy.

█ suwak strojowy, szyber strojowy, typ do-stroika w piszczałkach drewnianych; niewielka deseczka przymocowana w górnej części korpusu jedną lub kilkoma śrubami, w sposób umożliwiający przesuwanie jej w czasie strojenia w górę lub w dół, a tym samym odkrywanie bądź zakrywanie znaj-dującego się pod tym suwakiem okienka wyciętego w korpusie piszczałki; przysłanianie okienka suwa-kiem powoduje zmianę długość akustycznie czynnej

części korpusu; spotykane są również suwaki przysłaniające otwory sięgające do górnej krawędzi korpusu.

█ SW, zob. mm SW

█ swell organ <ang.>,zob. Schwellwerk

█ swobodne połączenie,zob. połączenie swobodne

█ swobodnie wibrujący języczek, zob. języczek przelatujący

█ syntoniczny komat, zob. komat Didymosa

█ system Didymejski, zob. system Didymosa

█ system Didymosa, didymejski system dźwięko-wy, system didymejski, system tercjowy, system dźwiękowy stworzony przez Didymosa z Aleksandrii w I w. p.n.e., którego punktem wyjścia są cztery inter-wały uzyskane przez skracanie struny w czterech pun-ktach – trzy z nich, tj. 1/2, 1/3 i 1/4 długości struny znane były już z systemu pitagorejskiego, Didymos nato-miast dodał do tej grupy jeszcze jeden punkt podziału – punkt w 1/5 długości struny; w ten sposó do dotych-czasowych podstawowych interwałów, tj. oktawy, kwinty i kwarty, doszła tercja wielka; w systemie Di-dymosa pojawiają się zatem oprócz dźwięków sys-temu pitagorejskiego (otrzymanych na drodze kwin-towej) również dźwięki otrzymywane na drodze ter-cjowej, oraz dźwięki otrzymywane przez kombinację kwint i tercji; tercja wielka otrzymana przez Didymosa różni się (jest mniejsza) od tercji wyznaczonej w systemie pitagorejskim – interwał różniący te tercje nazwano komatem Didymosa; o ten sam komat różnią się również inne dźwięki enharmoniczne, choć w odróżnieniu od systemu pitagorejskiego dźwięk na stopniu niższym brzmi nieco niżej od odpowiadają-cego mu enharmonicznie dźwięku na stopniu wyż-szym, np. 'cis' jest niższe od 'des', 'his' jest niższe od 'c', itd. - wysokości tych dźwięków różnią się właśnie o komat; pełny system Didymosa obejmuje 197 dźwię-ków w obrębie oktawy i okazuje się mało praktyczny w zastosowaniu, co doprowadziło do wykształcenia wielu odmian systemów tercjowych niepełnych (stano-wiących przystosowany do określonych potrzeb wybór dźwięków z systemu tercjowego); najbardziej rozpo-wszechniony system tego typu to system naturalny (zob. system dźwiękowy, por. system pitagorej-ski, system naturalny, system nierównomiernie temperowany, system równomiernie temperowa-ny).

█ system dźwiękowy, zbiór wszystkich wysokości dźwięków używanych w określonym czasie i miej-scu, ich sposób uporządkowania w ramach oktawy i wzajemne relacje między nimi; różne systemy dźwię-

90

■ suwak strojowy


kowe powstałe na przestrzeni dziejów różniły się – najogólniej mówiąc – sposobem podziału oktawy na najmniejsze interwały (zob. system pitagorejski, system Didymosa, system naturalny, system nierównomiernie temperowany, system równo-miernie temperowany).

█ system flamandzki, system konstrukcyjny sto-sowany w wiatrownicy z podwójnymi klapami, w którym wentyle klapowe odpowiedzialne za włą-czanie poszczególnych głosów montowane są poziomo (zob. wiatrownica z podwójnymi klapami, por. system włoski).

█ system kwintowy, zob. system pitagorejski

█ system mieszany traktury pneumatycz-nej, system traktury pneumatycznej, w którym stosuje się zarówno mieszki napełniane jak i mieszki opróżniane.

█ system napełniający, system tłoczący, sys-tem traktury pneumatycznej, w którym stosuje się mieszki napełniane.

■ system napełniający traktury pneumatycznej (stan spo-czynkowy): a – klawisz, b – komora powietrzna z zaworem dyspozycyjnym w stole gry, c – rurka, d – mieszek napełnia-ny, e – wiatrownica rejestrowa, f – komora rejestrowa;zamontowany w wiatrownicy mieszek w stanie spoczynko-wym jest opróżniony, a poruszany nim zawór – zamknięty, co powoduje odcięcie dopływu powietrza do piszczałki; mieszek wykonuje pracę w chwili napełniania go powiet-rzem

█ system naturalny, naturalny system dźwięko-wy, system dźwiękowy najbardziej rozpowszech-niony spośród systemów wywodzących się z syste-

mu didymejskiego; system utworzony poprzez prak-tyczny wybór tylko niektórych dźwięków ze 197 róż-nych wysokości w ramach oktawy wg systemu tercjo-wego (stąd nazwa 'system tercjowy niepełny' stoso-wana zarówno w odniesieniu do systemu naturalnego jak i w stosunku do innych systemów utworzonych w podobny sposób z systemu tercjowego); system natu-ralny w granicach jednej oktawy obejmuje cztery dźwięki pitagorejskie (pochodzące z systemu pita-gorejskiego): f, c, g, d oraz ich górne i dolne wielkie tercje (zob. system dźwiękowy, por. system pita-gorejski, system Didymosa, system nierówno-miernie temperowany, system równomiernie temperowany).

█ system nierównomiernie temperowany, system dźwiękowy w którym stosuje się temperację tylko niektórych interwałów w ramach oktawy (zob. strój nierównomiernie temperowany, por. sys-tem równomiernie temperowany)

█ system opróżniający, system zapadkowy, sys-tem ssący (niektóre źródła termin 'system ssący' uznają za błędny), system traktury pneumatycznej, w którym stosuje się mieszki opróżniane (w syste-mach tego typu stosuje się m.in. mieszki cylin-dryczne, mieszki membrankowe, a także miesz-ki klinowe).

■ system opróżniający traktury pneumatycznej (stan spo-czynkowy): a – piszczałka, b – wiatrownica rejestrowa, c – komora rejestrowa, d – opróżniany mieszek membranko-wy, e – rurka, f – komora powietrzna z zaworem dyspozy-cyjnym w stole gry, g – klawisz;zamontowany w wiatrownicy mieszek membrankowy w stanie spoczynkowym jest wypełniony, a zawór z nim połą-czony – zamknięty, co powoduje odcięcie dopływu powiet-rza do piszczałki; mieszek wykonuje pracę w chwili wypusz-czenia zeń powietrza

█ system pitagorejski, pitagorejski system dźwię-kowy, system kwintowy, system dźwiękowy stwo-rzony przez Pitagorasa z Samos w VI w. p.n.e., któ-rego punktem wyjścia są trzy interwały uzyskane przez skracanie struny w trzech punktach: w 1/2, 1/3 i 1/4 dłu-

91

■ wiatrownica z podwójnymi klapami (sprężynowa) systemu flamandzkiego – przekrój poprzeczny

a b c d e f

■ system napełniający traktury pneumatycznej (stan aktywny) – mieszek napełniony, piszczałka zadęta

a b c d e f g

■ system opróżniający traktury pneumatycznej (stan aktywny) – mieszek w wiatrownicy opróżniony, piszczałka zadęta

gości struny; wszystkie pozostałe interwały w obrębie oktawy mogły być wyliczone jako wynik składania ok-taw i kwint (ewentualnie kwart); w wyniku obliczeń w ramach tego systemu pojawia się problem różnicy między odległością utworzoną z dwunastu kwint a od-ległością siedmiu oktaw, co powoduje, że koło kwin-towe utworzone z kwint pitagorejskich nie domyka się, a otrzymane w ten sposób interwały enharmoniczne mają różne rozmiary; niewielki interwał będący różni-cą między rozmiarem dwunastu kwint i siedmiu oktaw nazwano komatem pitagorejskim, o ten sam komat różnią się również inne dźwięki enharmoniczne, np. 'cis' jest wyższe od 'des', 'his' od 'c', itd., dwa półtony nie są więc równe całemu tonowi, różnią się właśnie o komat (podobnie nie są sobie równe półton diatonicz-ny i półton chromatyczny); pełny system pitagorejski obejmuje 35 dźwięków w obrębie oktawy; aby wyko-rzystać zasady tego systemu w praktyce, np. do nastro-jenia instrumentu dokonuje się wyboru 12 dźwięków odpowiadających strojowi pitagorejskiemu (zob. strój pitagorejski, system dźwiękowy, por. system didymejski, system naturalny, system nierównomiernie temperowany, system równo-miernie temperowany).

█ system równomiernie temperowany, system dźwiękowy stosowany od początku XVIII w. (stworzony przez J. G. Neidhardta w 1706 r.), którego podstawową zasadą jest podział oktawy na 12 równych części – półtonów; punktem wyjścia do stworzenia tego systemu był system pitagorejski, w którym odległość dwunastu kwint różniła się od odleg-łości siedmiu oktaw o niewielki interwał nazwany komatem pitagorejskim; przy równomiernej tem-peracji komat pitagorejski podzielono na dwanaście równych części i o tę odległość pomniejszono interwał kwinty (komat pitagorejski został rozdzielony tym sposobem między 12 kolejnych kwint, przez co doprowadzono do zamknięcia okręgu kwint w obrębie czystych oktaw, a tym samym do zrównania wysokości dźwięków enharmonicznych, co dawało m.in. możli-wość swobodnego transponowania, a co nie było moż-liwe np. w systemie pitagorejskim); system równo-miernie temperowany powszechnie przyjął się przy strojeniu instrumentów o gotowym stroju (np. or-ganów i innych instrumentów klawiszowych), umoż-liwia grę we wszystkich tonacjach, modulacje, trans-pozycje, itp. (zob. system dźwiękowy, por. sys-tem nierównomiernie temperowany, system pita-gorejski, system didymejski, system naturalny)

█ system ssący, termin przez niektóre źródła uzna-wany za błędny, stosowany jako alternatywna nazwa systemu opróżniającego.

█ system szpilkowy, system funkcjonowania klawiatury (w trakturze elektrycznej bądź trakturze elektropneumatycznej) w oparciu o styki szpilkowe.

█ system temperowany, system dźwiękowy, w którym zastosowano temperację, skutkiem czego

jest uproszczenie polegające na zmniejszeniu liczby występujących w oktawie różnych wysokości oraz ujednolicenie i uproszczenie zależności interwało-wych; w zależności od metody postępowania przy po-większaniu bądź zmniejszaniu poszczególnych inter-wałów wyróżnia się tutaj: system równomiernie temperowany oraz kilka odmian systemów nie-równomiernie temperowanych.

█ system tercjowy, zob. system Didymosa

█ system tercjowy niepełny, system dźwię-kowy utworzony poprzez praktyczny wybór tylko niektórych dźwięków ze 197 różnych wysokości w ra-mach oktawy wg systemu Didymosa; najbardziej rozpowszechnionym systemem tego typu jest sys-tem naturalny.

█ system tłoczący, zob. system napełniający

█ system traktury pneumatycznej, system funkcjonowania traktury pneumatycznej określa-ny w zależności od rodzaju zastosowanych w niej mieszków ( mieszki napełniane lub mieszki opróżniane); wśród systemów traktury pneumatycznej wyróżnia się: system napełniający, system opróżniający i system mieszany.

■ wiatrownica z podwójnymi klapami – system włoski (przekrój podłużny): a – piszczałka, b – cięgło poruszające wszystkie klapy danego głosu, c – zawór klapowy odpowia-dający piszczałce określonego głosu, d – przegroda tonowa, e – zawór tonowy, f – komora wiatrowa, g – cięgło traktury poruszające zaworem klapowym

█ system włoski, system konstrukcyjny stosowany w wiatrownicy z podwójnymi klapami, w którym wentyle klapowe odpowiedzialne za włączanie po-szczególnych głosów montowane są pionowo (zob. wiatrownica z podwójnymi klapami, por. sys-tem flamandzki).

█ system zapadkowy,zob. system opróżniający

█ szafa ekspresyjna, nabrzmiewacz, pudło eks-presyjne, żaluzja, 1. skrzynia o grubych, tłumiących dźwięk ścianach, w której umieszcza się wybrane

92

a

b

c

d

e

f

g


głosy organowe, wyposażona w zamontowaną w jednej ze ścian żaluzję, otwieraną bądź zamykaną za pośrednictwem mechanizmu sterującego (np. spec-jalnego pedału umieszczonego w stole gry), umożliwiającą uzyskiwanie różnych odcieni dyna-micznych brzmienia zestawu głosów; 2. Echo, Echo-werk, Schwellwerk, nazwa używana dla określenia całej sekcji, a więc nie tylko samej szafy ekspre-syjnej jako obudowy, ale również wszystkich głosów organowych danej sekcji umieszczonych w jej wnętrzu (zob. również echo odległe).

█ szafa organowa, zamknięta obudowa (w niektó-rych przypadkach zamknięta również od góry) me-chanizmu organów ( traktury, wiatrownic i piszczałek, czasem również miecha), której naj-bardziej eksponowanym fragmentem jest ściana przed-nia, tzw. prospekt; w ścianach obudowy mogą znaj-dować się niekiedy dodatkowe otwory rezonan-sowe, zapewniające odpowiednie rozchodzenie się fal dźwiękowych i prawidłowe brzmienie instrumentu (por. obudowa parawanowa).

█ szafka gry, zamykany stół gry.

█ szczelina, okienko, światło, podłużna, wąska przestrzeń wytworzona między wargą dolną i sercem, formująca wstęgę powietrza płynącego w kierunku wargi górnej; długość szczeliny równa

jest szerokości wycięcia i długości wargi dolnej; szerokość szczeliny mierzona w milimetrach z dokład-nością do setnych części, ustalana jest ostatecznie przy intonacji piszczałki (zob. piszczałka wargowa).

█ szerokościowa menzura,zob. menzura szerokościowa

█ szerokość korpusu, szerokość piszczałki war-gowej, wielkość względna tradycyjnie wyrażana sto-sunkiem wewnętrznej średnicy korpusu piszczał-ki wargowej do jego długości (zob. menzura sze-rokościowa).

█ szerokość piszczałki wargowej,zob. szerokość korpusu

█ szkatulne organy, zob. pozytyw szkatulny

█ szkatulny pozytyw, zob. pozytyw szkatulny

█ szkatuła, zob. obudowa skrzyniowa

█ szlajfa, zob. zasuwa rejestrowa

█ szperwentyl <z niem.>,zob. klapa zamykająca

█ szpilkowy styk, zob. styk szpilkowy

█ szpilkowy system, zob. system szpilkowy

█ szpunt, czop, 1. korek, element składowy drew-nianej piszczałki krytej lub piszczałki półkrytej (w wyjątkowych przypadkach stosuje się toczone kor-ki wbijane do piszczałek metalowych), będący równocześnie dostroikiem; czworoboczny (w bar-dzo rzadkich przypadkach o przekroju kołowym) ko-rek z uchwytem, oklejony materiałem uszczelniają-cym, wbijany do środka korpusu piszczałki (przez górny otwór); szpunty stosowane w piszczałkach półkrytych mają otwór przewiercony przez uchwyt; 2. zob. szpunt regulacyjny; 3. zob. szpunt wiat-rownicy.

■ szpunt drewnianej ■ szpunt drewnianejpiszczałki krytej piszczałki półkrytej

93

■ szafa ekspre-syjna z częściowo otwartą żaluzją

■ szafa organowa

█ szpunt regulacyjny, kołek zamykający otwór służący do pomiaru ciśnienia powietrza w wiatrow-nicy.

█ szpunt wiatrownicy, ruchoma pokrywa monto-wana jako fragment jednej ze ścian wiatrownicy klapowo-zasuwowej, w razie potrzeby zdejmowana, ułatwiająca dostęp do wnętrza komory wiatrowej i zamontowanych w niej zaworów.

█ sztyft, krótki kawałek drutu lub pręta, zamocowany w listwie stabilizacyjnej piszczałek, służący jako zaczep dla ucha piszczałki (zob. ucho piszczał-ki).

█ szufladowy miech, zob. miech skrzyniowy

█ szyber, 1. zob. blenda, suwak strojowy; 2. zob. przepustnica.

█ szyber obrotowy, zob. blenda

█ szyber strojowy, zob. suwak strojowy

94

■ szpunt wiatrownicy klapowo-zasuwowej: a – szpunt wiatrownicy,b – rygiel wiatrownicy,c – komora wiatrowa, d – abstrakty

a

b

c

d


S█ ślepa piszczałka, zob. piszczałka niema

█ ślepy pozytyw, zob. pozytyw ślepy

█ ślimacznica, ślimak, typ dostroika w pisz-czałkach metalowych powstający przez nacięcie dwóch równoległych linii na górnym końcu korpu-su piszczałki, co powoduje powstanie paska blachy, który w trakcie strojenia można zwijać i rozwijać, zmieniając tym samym długość akustycznie czynnej części korpusu; nacięcia mogą być wykonane od samej krawędzi korpusu ( ślimacznica krawędziowa), bądź w pewnej odległości od niej ( ślimacznica wy-cinana).

■ ślimacznica ■ ślimacznicakrawędziowa wycinana

█ ślimacznica krawędziowa, ślimacznica po-wstała przez nacięcie korpusu piszczałki dochodzą-ce do jego krawędzi (por. ślimacznica wycinana).

█ ślimacznica wycinana, ślimacznica powsta-ła przez nacięcie korpusu piszczałki w pewnej od-ległości od jego krawędzi, tj. z pozostawieniem na górnym końcu korpusu pierścienia usztywniającego (por. ślimacznica krawędziowa).

█ ślimak, zob. ślimacznica

█ średnie organy,zob. organy średnie

█ średniotonowy strój,zob. strój średniotonowy

█ śruba regulacyjna, 1. śruba regulująca naciąg wybranych elementów traktury mechanicznej (por. nakrętka regulacyjna); 2. śruba wkręcana w poprzek kanału powietrznego (np. w przekaźniku, nodze piszczałki) w sposób powodujący zmniejsza-nie światła tego kanału (zmniejszenie przekroju), a w rezultacie ograniczenie jego przepustowości (zob. przepustnica).

█ światło, zob. szczelina

95

'

T█ T, zob. Tutti

█ tabulatura, 1. rodzaj notacji muzycznej wyko-rzystującej litery, cyfry i inne znaki, stosowanej m.in. w utworach organowych (XV-XVII w.); 2. zbiór utwo-rów np. organowych zapisanych w systemie tabulatu-rowym.

█ tama, zob. przegroda

█ Taschenlade <niem.>,zob. wiatrownica kieszonkowa

█ taster, 1. przycisk; 2. zob. uchylny klucz rejes-trowy.

█ teleskopowy mieszek,zob. mieszek teleskopowy

█ temperacja, wprowadzenie poprawek do rozmia-rów poszczególnych interwałów wyznaczonych zgod-nie z zasadami systemu pitagorejskiego, syste-mu didymejskiego czy systemu naturalnego, w celu dostosowania ich do potrzeb praktyki muzycznej, a zwłaszcza zmniejszenia liczby występujących w oktawie różnych wysokości dźwięków, zrównania wy-sokości dźwięków enharmonicznych, uzyskania możli-wie czystego brzmienia w różnych, nieraz odległych tonacjach, itp. (zob. system dźwiękowy, system temperowany)

█ temperacja nierównomierna, temperacja która koryguje rozmiary tylko niektórych interwałów (zob. system nierównomiernie temperowany, por. temperacja równomierna).

█ temperacja równomierna, temperacja któ-ra koryguje rozmiary wszystkich interwałów w ramach określonego systemu dźwiękowego (zob. system równomiernie temperowany, por. temperacja nierównomierna).

█ temperowany półton, zob. półton

█ temperowany system,zob. system temperowany

█ tercjowy głos, zob. głos tercjowy

█ tercjowy system, zob. system Didymosa

█ tirasse <fr.>, zob. połączenie tirasse

█ tiroir <fr.>, zob. połączenie à tiroir

█ tłoczący system, zob. system napełniający

█ tłoczący wentyl,zob. zawór odprowadzający

█ tłok, ruchomy element miecha tłokowego.

█ tłokowy miech, zob. miech tłokowy

█ ton, dźwięk prosty o ściśle określonej częstotli-wości, którego wykres drgań jest sinusoidą i który praktycznie nigdy nie występuje samodzielnie (zob. ton składowy).

█ ton harmoniczny, zob. alikwot

█ ton kombinacyjny, powstający w narządzie słu-chu ton wtórny, słyszalny w wyniku równoczesnego brzmienia dwóch tonów o takim samym natęże-niu i o niezbyt odległych częstotliwościach (w interwale nie większym od kwinty); występują dwa ro-dzaje tonów kombinacyjnych: tony kombinacyjne róż-nicowe oraz sumowe (sumacyjne); w organmis-trzostwie wykorzystuje się głównie zjawisko powsta-wania tonów kombinacyjnych różnicowych odkrytych w połowie XVIII w. przez budowniczego organów G. A. Sorgego i skrzypka G. Tartiniego; w tym przypadku częstotliwość tonu kombinacyjnego równa jest różnicy częstotliwości dwóch współbrzmiących tonów, zasadę tę wykorzystuje się np. przy budowie basu akus-tycznego.

█ ton nieharmoniczny, ton składowy dźwięku, który nie występuje w szeregu alikwo-tów (jego częstotliwość nie jest wielokrotnością częstotliwości tonu podstawowego); tony niehar-moniczne, podobnie jak tony harmoniczne, mają wpływ na barwę dźwięku.

█ tonowa przegroda, zob. przegroda tonowa

█ tonowa traktura, zob. traktura tonowa

█ tonowa wiatrownica,zob. wiatrownica tonowa

█ tonowy wentyl, zob. zawór tonowy

█ tonowy zawór, zob. zawór tonowy

█ tonów traktura, zob. traktura gry

█ ton podstawowy, ton zasadniczy, pierwszy, naj-niższy z szeregu alikwotów odpowiadających dane-mu dźwiękowi, decydujący o słyszalnej wysokoś-ci tego dźwięku.

96


█ ton składowy, jeden z tonów, wchodzący w skład wielotonu (współtonu); dźwięki spotykane w naturze, wydawane np. przez instrumenty muzyczne są wielotonami (współtonami) czyli współbrzmieniami wielu tonów składowych, których ilość i natężenie de-cydują o charakterystycznej barwie dźwięku; w zależności od źródła dźwięku, w jego widmie można znaleźć zarówno tony harmoniczne jak i tony nieharmoniczne.

█ ton zasadniczy, zob. ton podstawowy.

█ toucher <z fr. toucher = dotyk, dotknąć>, kształ-towanie brzmienia organów w czasie gry, m.in. po-przez zróżnicowanie szybkości, siły i sposobu nacis-kania klawiszy (czynniki te mają wpływ na brzmie-nie organów dzięki wykorzystaniu bezpośredniego połączenia między klawiszem i wentylem wpusz-czającym powietrze do piszczałki i powodującym jej zadęcie); zwłaszcza instrumenty z trakturą me-chaniczną pozwalają na znaczną kontrolę w tym za-kresie, umożliwiając organiście formowanie nie tyl-ko samego zadęcia piszczałek ale również i wybrzmie-wania dźwięku (wprawni organiści potrafią przy użyciu klawisza uzyskać nawet efekt vibrato na pojedynczym dźwięku).

█ traktura <z łac. traho = ciągnę>, mechanizm gry, 1. traktura właściwa, w najczęściej używanym znaczeniu tego terminu: zespół urządzeń za pośrednic-twem których grający na organach steruje wiatrow-nicami, tj. znajdującymi się w nich elementami ( za-worami, zasuwami, itp.), które rozdzielają powiet-rze do odpowiednich piszczałek ustawionych na wiatrownicach (traktura jest ogniwem pośrednim, przekazującym wolę grającego na odległość, a w nie-których typach traktury również wykonującym za gra-jącego pracę związaną np. z uruchamianiem urzą-dzeń wykonawczych w wiatrownicach); ze względu na funkcje wyróżnia się trzy typy traktury: trakturę gry, trakturę rejestrową oraz trakturę połą-czeń; ze względu na sposób funkcjonowania wyróżnia się: trakturę mechaniczną, trakturę pneuma-tyczną, trakturę elektromagnetyczną, trakturę elektro-pneumatyczną, oraz trakturę w której zasto-sowano dźwignię Barkera; 2. w szerokim znacze-niu tego terminu: wszystkie urządzenia służące do rozdzielania sprężonego powietrza (zgromadzonego w miechu) piszczałkom ustawionym na wiat-rownicach (tak rozumiana traktura składa się z traktury właściwej oraz z wiatrownic).

█ traktura ciągnąca, traktura mechaniczna rze-czywista, traktura rzeczywista, traktura mecha-niczna, w której klawisze (jako pierwsze dźwig-nie zespołów mechanicznych) poruszają dalszymi elementami traktury (np. abstraktami) poprzez ich pociąganie (por. traktura pchająca).

█ traktura drążkowa, zob. traktura pchająca

█ traktura elektromagnetyczna, traktura elektryczna, rozpowszechniony w XX wieku typ traktury, przy zastosowaniu której całą pracę zwią-zaną ze sterowaniem wentylami tonowymi, wen-tylami rejestrowymi bądź zasuwami rejestro-wymi znajdującymi się w wiatrownicy wykonują różnego rodzaju elementy i urządzenia elektryczne, co eliminuje opory gry (do sterowania urządzenia-mi wykonawczymi wykorzystywana jest wyłącznie energia elektryczna), zapewnia maksymalną spraw-ność traktury oraz precyzyjną repetycję, a także po-zwala uniknąć opóźnień; przekazywanie impulsów w tego typu trakturze odbywa się za pośrednictwem prądu elektrycznego płynącego w obwodach, które łączą stół gry z wiatrownicą; traktura elektryczna budowana jest w oparciu o obwody prądu stałego, za-silane na ogół z prostowników lub akumulato-rów o napięciu od 6V do 24V (rzadziej jako źródła zasilania stosuje się prądnice); podstawowe ele-menty stosowane w trakturze elektromagnetycznej: przewody, elektromagnesy, prądnice, aku-mulatory, prostowniki, różnego rodzaju kontak-ty, styki, przełączniki, wyłączniki, itp. (por. trak-tura mechaniczna, traktura pneumatyczna, traktura elektro-pneumatyczna, dźwignia Bar-kera).

■ elektromagnetyczna traktura gry w wiatrownicy tonowej klapowo-zasuwowej (stan spoczynkowy): a – elektromag-nes, b – wiatrownica, c – przewód obwodu elektrycznego, d – styk, e – klawisz

97

a

b c d e

■ elektromagne-tyczna traktura gry w wiatrownicy to-nowej klapowo-za-suwowej (klawisz naciśnięty – układ aktywny)

■ elektromagnetyczna traktura gry w wiatrownicy rejestro-wej (stan spoczynkowy): a – wiatrownica, b – elektromag-nes, c – przewód obwodu elektrycznego, d – styk, e – kla-wisz

█ traktura elektro-pneumatyczna, stosowana od XIX wieku traktura, która łączy w sobie cechy traktury elektromagnetycznej i traktury pneu-matycznej; część elektryczna (zaczynająca się w stole gry) służy do przekazywania impulsów na większe odległości, tj. od urządzeń dyspozycyj-nych do innych elementów znajdujących się w wiatrownicy lub w jej pobliżu, część pneumatyczna natomiast związana jest najczęściej z samymi urzą-dzeniami wykonawczymi zamontowanymi w wiat-rownicy (praca związana z poruszaniem wentylami tonowymi, wentylami rejestrowymi bądź zasu-wami rejestrowymi znajdującymi się w wiatrow-nicy wykonywana jest więc przez sprężone powietrze); traktura tego rodzaju zbudowana jest z elementów typowych dla traktury elektromagnetycznej i pneumatycznej (por. traktura mechaniczna, traktura pneumatyczna, traktura elektromag-netyczna, dźwignia Barkera).

■ elektro-pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiat-rownicą rejestrową (schemat układu w stanie spoczynko-wym): a – klawisz, b – styk, c – przewód obwodu elektrycz-nego, d – elektromagnes przekaźnika, e – przekaźnik elek-tro-pneumatyczny, f – zawór przekaźnika, g – wiatrownica

■ elektro-pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiat-rownicą tonową klapowo-zasuwową (stan spoczynkowy): a – wiatrownica, b – zawór wypuszczająco-wpuszczający, c – elektromagnes, d – przewód obwodu elektrycznego, e – styk, f – klawisz

98

a

b

c

d

e

■ elektromagne-tyczna traktura gry w wiatrownicy re-jestrowej (klawisz naciśnięty – układ aktywny)

a b c d e f g

a

b

c

d

e

f

■ elektro-pneuma-tyczna traktura gry w wiatrownicy to-nowej (klawisz na-ciśnięty – układ ak-tywny)

■ elektro-pneuma-tyczna traktura gry w wiatrownicy re-jestrowej (klawisz naciśnięty – układ aktywny)

■ elektro-pneuma-tyczna traktura rejestrowa w wiatrownicy tonowej (rejestr włączony – układ aktywny)


■ elektro-pneumatyczna traktura rejestrowa we współpracy z wiatrownicą tonową klapowo-zasuwową (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – wiatrownica tonowa, b – zasu-wa rejestrowa, c – kątownik, d – mieszek wykonawczy, e – włącznik rejestrowy, f – styk, g – obwód elektryczny, h – elektromagnes

█ traktura elektryczna,zob. traktura elektromagnetyczna

█ traktura gry, traktura tonowa, traktura tonów, traktura klawiatury, traktura klawiszowa, traktura służąca do włączania poszczególnych „tonów” w organach, tj. sterująca rozdziałem powietrza w po-przek wiatrownicy, będąca ogniwem pośrednim (przekazującym wolę grającego na odległość) pomię-dzy klawiszami manuałów lub pedału, czyli urządzeniami dyspozycyjnymi znajdującymi się w stole gry, a wentylami tonowymi, tj. urządze-niami wykonawczymi umieszczonymi w wiatrow-nicy (por. traktura rejestrowa, traktura połą-czeń).

█ traktura klawiatury, zob. traktura gry

█ traktura klawiszowa, zob. traktura gry

█ traktura kopulacji, zob. traktura połączeń

█ traktura listewkowa,zob. traktura mechaniczna

█ traktura mechaniczna, traktura listewkowa, najstarsza i konstrukcyjnie najprostsza (a przy tym precyzyjna i trwała) odmiana traktury, przy zasto-sowaniu której całą pracę związaną ze sterowaniem wentylami tonowymi, wentylami rejestrowymi bądź zasuwami rejestrowymi znajdującymi się w wiatrownicy wykonuje organista, co często wyma-ga od niego pewnego wysiłku fizycznego; przekazy-wanie ruchu w tego typu trakturze odbywa się po linii

prostej (na ogół w pionie lub poziomie, wyjątkowo w kierunku ukośnym), za pośrednictwem różnego rodza-ju elementów, których konstrukcja powinna minima-lizować opory związane z ich ruchem; podstawowe elementy stosowane w trakturze mechanicznej: kla-wisze, abstrakty, cięgła, dźwignie, wałki skrętne, itp. (zob. traktura mechaniczna ciągną-ca, traktura mechaniczna pchająca, por. trak-tura pneumatyczna, traktura elektromagne-tyczna, traktura elektro-pneumatyczna, dźwig-nia Barkera)

■ mechaniczna traktura gry z wiatrownicą tonową (stan spoczynkowy): a – wiatrownica, b – abstrakty, c – klawisz jednoramienny, d – wałek skrętny (po lewej stronie rysunek poglądowy pojedynczego wałka)

■ mechaniczna traktura rejestrowa we współpracy z wiat-rownicą tonową klapowo-zasuwową – układ, w którym włą-czenie głosu następuje przez wysunięcie zasuwy z wiatrow-nicy (po lewej – głos wyłączony; po prawej – głos włączo-ny): a – wiatrownica, b – zasuwy, c – dźwignia rejestrowa, d – wałek, e – cięgło, f – manubrium, g – deska rejestrowa

99

a

b

c

d

e

f

g

a b c d

e f g h

a

b

c

d

■ mechaniczna traktura rejestrowa we współpracy z wiat-rownicą tonową klapowo-zasuwową – układ, w którym włą-czenie głosu następuje przez wsunięcie zasuwy do wiatrow-nicy (po lewej – głos wyłączony, zasuwa wysunięta; po prawej – głos włączony, zasuwa wsunięta)

■ mechaniczna traktura gry z wiatrownicą rejestrową – przykładowe rozwiązania (klawisz naciśnięty – układ ak-tywny)

█ traktura mechaniczna rzeczywista,zob. traktura ciągnąca

█ traktura mechaniczna z dźwignią pneu-matyczną, traktura mechaniczna, w której ele-mentem wspomagającym jej działanie jest dźwignia pneumatyczna, od nazwiska wynalazcy zwana dźwignią Barkera (zob. traktura mechaniczna, traktura pneumatyczna).

█ traktura mechaniczno-pneumatyczna,określenie używane (dość rzadko) w odniesieniu do traktury, w której wykorzystywana jest dźwig-nia Barkera (zob. traktura mechaniczna z dźwig-nią pneumatyczną).

■ traktura mechaniczna z dźwignią Barkera (układ współ-pracujący z wiatrownicą tonową): a – wiatrownica tonowa, b – abstrakty, c – dźwignia Barkera, d – klawisz

■ traktura mechaniczna z dźwignią Barkera (układ współ-pracujący z wiatrownicą rejestrową)

█ traktura pchająca, Stechermechanik <niem.>, traktura drążkowa, traktura uciskowa, traktura mechaniczna, w której klawisze (jako pierwsze dźwignie zespołów mechanicznych) poruszają dalszymi elementami traktury (np. drążkami) poprzez ich popychanie (por. traktura ciągnąca).

█ traktura pneumatyczna, traktura pneuma-tyczno-rurkowa, wprowadzona w XIX wieku odmiana traktury, przy zastosowaniu której całą pracę związaną ze sterowaniem wentylami tonowymi, wentylami rejestrowymi bądź zasuwami rejes-trowymi znajdującymi się w wiatrownicy wykonu-ją różnego rodzaju urządzenia pneumatyczne, co eli-minuje opory gry; przekazywanie ruchu w tego typu trakturze odbywa się za pośrednictwem sprężo-nego powietrza przepływającego od stołu gry do wiatrownicy, różnego rodzaju rurkami i konduk-tami; podstawowe elementy stosowane w trakturze pneumatycznej (łączone ze sobą w tzw. zespoły pneumatyczne): rurki, kanały powietrzne, mieszki, membrany, przekaźniki, oraz różne-go rodzaju zawory (zob. pneumatyka rurkowa, por. traktura mechaniczna, traktura elektro-magnetyczna, traktura elektro-pneumatyczna, dźwignia Barkera).

■ pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiatrownicą rejestrową (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – klawisz, b – zawór dyspozycyjny, c – rurka (przewód sprężonego powietrza), d – mieszek, e – zawór wykonaw-czy, f – wiatrownica rejestrowa

100

a b c d e f

a

b

c

d


■ pneumatyczna traktura gry (wielostopniowa) we współ-pracy z wiatrownicą rejestrową (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – klawisz, b – zawór dyspozycyjny, c – przekaźniki (stopnie traktury), d – zawór wykonawczy, e – wiatrownica rejestrowa

■ pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiatrownicą tonową (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – wiat-rownica tonowa, b – wentyl tonowy (klapowy), c – mieszek wykonawczy, d – klawisz, e – zawór dyspozycyjny, f – rurka (przewód sprężonego powietrza), g – zawór wypuszczająco-wpuszczający z bloczkiem osadzonym na membrance

█ traktura pneumatyczno-rurkowa,zob. traktura pneumatyczna

█ traktura połączeń, mechanizm sprzęgający, traktura kopulacji, traktura służąca do włączania

połączeń międzyklawiaturowych lub połączeń wewnątrzklawiaturowych, ze względu na swoją fun-kcję współpracująca w pewnym zakresie z trakturą gry (por. traktura tonowa, traktura rejestro-wa).

█ traktura promienista, szczególny przypadek mechanicznej traktury gry, stosowany w nie-wielkich organach ze stołem gry umieszczonym z przodu lub z tyłu instrumentu oraz z chromatycznym układem piszczałek na wiatrownicy; w rozwią-zaniu tym nie stosuje się wałków skrętnych, a unie-zależnienie odległości w jakich rozstawione są pisz-czałki na wiatrownicy od stałych odległości między klawiszami w klawiaturze uzyskuje się za po-mocą promieniście ułożonych dźwigni, bądź cię-gieł współpracujących z dźwigniami; końce takich zespołów mechanicznych znajdujące się po stronie klawiatury rozstawione są w odległościach odpowia-dających ułożeniu klawiszy, przeciwległe końce zaś (od strony wiatrownicy) rozstawione są szerzej (stąd układ promienisty), co wynika z większych odległości między zaworami w wiatrownicy.

■ traktura promienista (widok z góry i przekrój poprzeczny zespołu mechanicznego): a – wiatrownica tonowa z wentyla-mi klapowymi, b – dźwignie dwuramienne w układzie pro-mienistym, c – klawisze (dźwignie klawiszowe dwura-mienne)

█ traktura registratury,zob. traktura rejestrowa

█ traktura registrowa,zob. traktura rejestrowa

101

■ pneumatyczna traktura gry w wiatrownicy rejestrowej (klawisz naciśnięty – układ aktywny)

a b c d e

d e f g

a b c

■ pneumatyczna traktura gry w wiatrownicy tonowej (klawisz naciśnięty – układ aktywny)

a b c

█ traktura rejestrowa, mechanizm rejestrowy, traktura registratury, traktura registrowa, regestra-tura, werk rejestrowy, traktura służąca do włącza-nia poszczególnych głosów w organach, tj. ste-rująca rozdziałem powietrza do poszczególnych głosów organowych, czyli wzdłuż wiatrownicy, będąca ogniwem pośrednim (przekazującym wolę gra-jącego na odległość) pomiędzy klawiszami rejes-trowymi czyli urządzeniami dyspozycyjnymi znajdującymi się w stole gry, a zasuwami rejes-trowymi lub zaworami rejestrowymi, tj. urzą-dzeniami wykonawczymi umieszczonymi w wiatrow-nicy; włączanie głosów może odbywać się pojedynczo (przy pomocy manubriów, z których każde włącza jeden głos), zbiorowo w gotowych zestawach (przy pomocy odpowiednich włączników, które uaktywniają ustalone przez organmistrza zestawy głosów noszące nazwę rejestrów zbiorowych bądź stałych kom-binacji) lub też w zestawach, które mogą być konfigu-rowane przez organistę, tzw. wolne kombinacje (por. traktura tonowa, traktura połączeń).

█ traktura rzeczywista,zob. traktura ciągnąca

█ traktura tonowa, zob. traktura gry

█ traktura tonów, zob. traktura gry

█ traktura uciskowa, zob. traktura pchająca

█ traktura właściwa, zob. traktura

█ traktura zawieszona, traktura ciągnąca, której pierwszymi elementami są klawisze jednora-mienne (zob. klawiatura ciągnąca).

█ traktura z linkami, mechanizm blokowy, me-chanizm krążkowy, rzadko spotykana odmiana traktury mechanicznej (próbowano ją stosować w XX w.), w której do przekazywania ruchu zamiast abstraktów i różnego rodzaju dźwigni stosuje się elastyczne linki stalowe oraz bloczki.

■ traktura z linkami: a – wiatrownica, b – linka stalowa, c – bloczek, d – klawisz

█ trakturowe połączenie,zob. połączenie trakturowe

█ trakturowy blat, zob. osiownica

█ traktury pneumatycznej stopień,zob. stopień traktury pneumatycznej

█ traktury pneumatycznej system,zob. system traktury pneumatycznej

█ transformator, urządzenie elektryczne zbudo-wane z dwóch lub więcej uzwojeń nawiniętych na wspólnym rdzeniu, służące do zmiany wartości napię-cia (napięcie wejściowe przyłożone jest do strony pier-wotnej transformatora, wyjściowe natomiast występuje na zaciskach uzwojenia wtórnego); transformatory sieciowe (tj. obniżające napięcie sieciowe do wymaga-nego poziomu) współpracują bardzo często z pros-townikami.

█ transmisja, połączenie transmisyjne, zapożycze-nie międzyrejestrowe, rodzaj połączenia między-klawiaturowego (lub rzadziej połączenia we-wnątrzklawiaturowego), w którym wybrany głos (a nie wszystkie głosy wybranej sekcji; por. połą-czenie) w całości lub częściowo ( transmisja częś-ciowa np. przy transmitowaniu głosu z manuału do pedału) może być sterowany dwoma klawia-turami; głos transmitowany włączany jest w każ-dej z klawiatur oddzielnym włącznikiem (może w obydwu klawiaturach występować pod taką samą lub pod różnymi nazwami) i można go używać w trakcie gry zarówno na jednej jak i na drugiej klawiaturze, a także na obydwu równocześnie; użycie tego głosu tak w jednej jak i w drugiej klawiaturze powoduje z reguły zadziałanie tych samych elementów wykonaw-czych, a w konsekwencji zadęcie tych samych pisz-czałek; w przypadku transmisji w obrębie jednej kla-wiatury, wybrany głos organowy rozbudowany jest odpowiednimi piszczałkami o oktawę w górę lub w dół i dolny jego rejestr włączany jest jako jeden głos, górny rejestr natomiast – jako inny głos o oktawę wyż-szy (obydwa głosy mogą funkcjonować oddzielnie, a więc inaczej niż w przypadku połączenia Sub, lub połączenia Super). (zob. aparat transmisyjny)

█ transmisja basu, połączenie „Bas”, trans-misja najniższego składnika akordu z jednej kla-wiatury do drugiej; np. transmisja basu z ManI do ManII (oznaczana Bas ManI/ManII) pozwala na łącze-nie z Manuału I (ManI) tylko dźwięku najniższego, wchodzącego w skład akordu granego na ManII.

█ transmisja częściowa, transmisja w której tylko część wybranego głosu organowego będące-go w dyspozycji jednej klawiatury, używana jest również (jako głos transmitowany) prze inną kla-wiaturę; rozwiązanie tego typu występuje najczęściej przy transmitowaniu głosu manuałowego do pedału, który na ogół dysponuje mniejszą ilością klawiszy niż manuał – stąd też tylko część głosu manuało-wego wykorzystywana jest przez pedał (np. Burdon 8' w Manuale I może występować jako Fletbas 8' w Pedale, gdzie wykorzystywanych jest tylko tyle piszczałek Burdonu 8' ile jest klawiszy w klawiatu-rze pedałowej).

█ transmisja melodii, Melodiekoppel <niem.>, połączenie „Melodia”, transmisja najwyższego

102

c da

b


składnika akordu z jednej klawiatury do drugiej; np. transmisja melodii z ManI do ManII (oznaczana np. Melodia ManI/ManII) pozwala na łączenie z Manuału I (ManI) tylko dźwięku najwyższego, wchodzącego w skład akordu granego na ManII.

█ transmisja pneumatyczna, transmisja sto-sowana w instrumentach z trakturą pneumatycz-ną, realizowana za pomocą aparatu transmisyj-nego.

█ transmisyjne połączenie, zob. transmisja

█ transmisyjne urządzenie,zob. aparat transmisyjny

█ transmisyjny aparat,zob. aparat transmisyjny

█ transmitowany głos,zob. głos transmitowany

█ transponująca klawiatura,zob. klawiatura transponująca

█ transponujące urządzenie,zob. urządzenie transponujące

█ transponujący głos,zob. głos transponujący

█ trąba horyzontalna,zob. trąbka hiszpańska

█ trąbka hiszpańska, trąba hiszpańska, trąba horyzontalna, trąbka horyzontalna, nazwa używana w odniesieniu do głosów języczkowych (rozpo-wszechnionych początkowo zwłaszcza w Hiszpanii), których piszczałki ułożone są poziomo (horyzontal-nie) w prospekcie i skierowane w przestrzeń nawy głównej lub naw bocznych (w zależności od usytuo-wania organów).

█ tremblant <fr.>, zob. tremolo

█ tremolo, 1. ozdobnik muzyczny polegający na szybkim powtarzaniu jednego lub dwu (tremolando) dźwięków (lub akordów); 2. efekt akustyczny charak-teryzujący się występowaniem rytmicznych zmian głośności dźwięku; 3. tremblant <fr.>, tremulant, urządzenie w organach, służące do cyklicznego zmieniania ciśnienia powietrza dopływającego do piszczałek pojedynczego głosu lub całej wia-

trownicy (chwilowe obniżenie ciśnienia powietrza zasilającego piszczałkę powoduje obniżenie wydawa-nego przez nią dźwięku, podniesienie zaś wpływa na wzrost częstotliwości); efekt tremolo zbliżony jest brzmieniowo do vibrata); najczęściej spotyka się dwa typy układu tremolo: tremolo mechaniczne (zob. mieszek pulsacyjny) oraz tremolo pneu-matyczne; tremolo może być stosowane:- do pojedynczego głosu (tylko w instrumentach wyposażonych w wiatrownicę rejestrową),- do całej wiatrownicy,- do całych organów.

█ tremolo mechaniczne, urządzenie tremolo, w którym zmiany ciśnienia osiągane są na drodze me-chanicznej, np. poprzez drganie wieczka specjalnie skonstruowanego mieszka ( mieszek pulsacyjny) lub drganie metalowego języczka przelatującego, cyklicznie otwierającego i zamykającego otwór, któ-rym przepływa powietrze (ciśnienie powietrza zmienia się w rytm drgań języka); zaletą układów tego typu jest prostota ich konstrukcji, wadą natomiast dość głośna ich praca spowodowana uderzaniem o siebie poszczególnych elementów, np. klapy, wieka mieszka (por. tremolo pneumatyczne).

■ mechaniczne tremolo stosowane do jednego głosu: a – górna komora, b – otwór wylotowy (doprowadzający do wiatrownicy powietrze o zmiennym ciśnieniu), c – dolna komora (wypełniona powietrzem o stałym ciśnieniu), d – za-wór stożkowy, e – rurka doprowadzająca powietrza od urzą-dzenia dyspozycyjnego włączającego efekt tremolo, f – me-talowy języczek przelatujący, g – ciężarek zamocowany na języczku, h – zawór klapowy, i – mieszek klinowy

a b c■ mechaniczne tremolo do jednego głosu (fazy pracy ukła-du): a – skrajne, dolne położenie języka (maksymalne ciśnienie w górnej komorze), b – położenie środkowe języka (spadek ciśnienia w górnej komorze), c – skrajne, górne po-łożenie języka (maksymalne ciśnienie w górnej komorze)

103

■ trąbkahiszpańska

a

b

c

d

e

f

g

h

i

■ mechaniczne tremolo stosowane do jednego manuału lub całych organów: a – ruchomy ciężarek, b – sprężyna, c – skrzynka zamontowana na kanale powietrznym, d – ka-nał powietrzny, e – klapa przykrywająca otwór w wieczku mieszka klinowego, f – mieszek klinowy, g – zawór klapowy włączający efekt tremolo

■ mechaniczne tremolo stosowane do jednego manuału lub całych organów (fazy pracy układu): a – klapa w wieku mieszka klinowego zamknięta – powietrze nie ulatuje z kanału na zewnątrz, b – klapa w wieku mieszka klinowego otwarta – powietrze ulatuje z kanału na zewnątrz, ciśnienie w układzie spada

█ tremolo pneumatyczne, urządzenie tremo-lo, w którym zmiany ciśnienia osiągane są na drodze pneumatycznej, tj. poprzez cykliczną pracę dość zło-żonego zespołu mieszków i zaworów; zaletą układów tego typu jest stosunkowo cicha ich praca (zwłaszcza w porównaniu z pracą tremola mechanicznego), wadą natomiast – dość skomplikowana konstrukcja.

a b

c

■ tremolo pneumatyczne: a – sprężyna, b – wieczko miesz-ka poziomego, c – mieszek poziomy, d – wnętrze skrzynki, e – zawór stożkowy, f – śrubka regulacyjna, g – zawór stoż-kowy włączający działanie układu tremolo, h – mieszek

■ tremolo pneumatyczne (fazy pracy układu): a – wieczko mieszka poziomego zamyka otwór skrzynki – powietrze nie ulatuje ze skrzynki na zewnątrz, b – wieczko mieszka pozio-mego opada, otwór w skrzynce otwarty – powietrze ulatuje z kanału na zewnątrz, ciśnienie powietrza w skrzynce (oraz w miechu z którym połączona jest skrzynka) spada

█ tremulant, zob. tremolo

█ trep, nożna dźwignia miecha czerpakowego.

█ trybowana piszczałka,zob. piszczałka trybowana

█ trybowanie, metoda ozdabiania przedmiotów z blachy (w tym piszczałek) polegająca na wykuwa-niu wypukłego ornamentu na zimno.

█ tryt <z niem.>, nożnie uruchamiany przyrząd rejestrowy (por. manubrium).

█ tuba, zob. tuba rezonansowa

█ tuba cylindryczna, tuba rezonansowa o sta-łym przekroju poprzecznym; tuba cylindryczna wzmacnia wyłącznie nieparzyste alikwoty (zob. korpus z równoległymi ściankami, ilustracja do hasła korpus, por. tuba lejkowata).

█ tuba lejkowata, tuba rezonansowa rozsze-rzająca się ku górze; tuba lejkowata wzmacnia wszyst-kie alikwoty, (zob. piszczałka antykoniczna, ilustracja do hasła korpus, por. tuba cylin-dryczna).

104

■ tremolo pneumatyczne: a – urządzenie zdemontowane – widok z przodu, b – urządzenie zdemontowane – widok od strony, którą tremolo mocowane jest do ściany miecha, c – widok urządzenia tremolo zamocowanego do ściany miecha

a

b

c

d

e

f g h

a b

a

b

c

d

e

f

g

a b


█ tuba przedmuchiwana, tuba rezonansowa dwu-, trzy- a czasem nawet pięciokrotnie dłuższa od tuby standardowej długości, stosowana dla wyrówna-nia dynamiki brzmienia w wysokich rejestrach nie-których głosów.

█ tuba rezonansowa, czara dźwiękowa, dźwięcz-nik, korpus, korpus piszczałki języczkowej, rezonator, roztrąb, rura, tuba, występująca w większości pisz-czałek języczkowych, wykonana z drewna lub metalu górna jej część, niebędąca elementem niezbędnym do powstania dźwięku, ale mająca decydujący wpływ na ostateczne kształtowanie jego barwy i natężenia; pełni funkcję rezonatora wzmacniającego dźwięk drgające-go języczka (tuba rezonansowa najczęściej dostra-jana jest do tonu podstawowego wydawanego przez języczek, choć dla celów kolorystycznych i dy-namicznych stosuje się również tuby skrócone, do-strojone do jednego z wyższych tonów harmo-nicznych); dolnym końcem tuba zamocowana jest w głowicy, w górnej jej części natomiast często znaj-duje się dostroik o konstrukcji zbliżonej do kon-strukcji dostroika stosowanego w piszczałkach wargowych; przekrój poprzeczny tuby rezonansowej najczęściej jest czworobokiem, rzadziej kołem, a jej przekrój podłużny może przyjmować różne kształty (zob. ilustracja do hasła korpus); tuba w razie pot-rzeby może być również gierowana (zob. pisz-czałka języczkowa).

█ tuba skrócona, stosowana w piszczałkach języczkowych tuba rezonansowa, która dla celów kolorystycznych i dynamicznych dostrojona jest nie do częstotliwości tonu podstawowego wydawanego przez języczek, lecz do jednego z wyższych ali-kwotów (stąd mniejsza długość tuby).

█ tuby menzura, zob. menzura tuby

█ tuleja piszczałkowa, termin używany niekiedy jako określenie otworu (w klocu piszczałkowym), na którym ustawiona jest piszczałka (w niektórych przypadkach noga piszczałki może być w ten otwór wciśnięta).

█ turbina, zob. wirnik

█ Tutti, T, <z wł. wszyscy, wszystkie instrumenty w orkiestrze>, 1. brzmienie organów przy włączonych wszystkich głosach (na ogół z pominięciem głosów wykorzystujących efekt dudnień akustycznych); 'Tutti' występuje w organach bardzo często jako goto-wy zestaw głosów ( rejestr zbiorowy) włączany jed-nym przyciskiem; 2. określenie używane w stosunku do samego włącznika (ręcznego lub nożnego przycis-ku, klawisza, dźwigni, itp.) uruchamiającego zestaw głosów 'Tutti'.

█ twarda klawiatura,zob. klawiatura „twarda”

█ tylny pozytyw, zob. Rückpositiv

█ tympan <z wł. tympanum = bęben>, bęben, 1. bąk, urządzenie znane od XV w. (w Polsce stoso-wane od XVIIw.), złożone z dwóch, grających równocześnie, dużych (w oktawie kontra) piszcza-łek o szerokiej menzurze, nastrojonych na mini-malnie rózne wysokości, co przy równoczesnym ich zadęciu powoduje powstawanie dudnienia – efektu przypominającego uderzanie w kocioł; 2. rejestr mechaniczny; urządzenie, w którym duży bęben, ude-rzany jest pałkami poruszanymi za pomocą specjal-nego mechanizmu.

█ typ francuski piszczałki języczkowej,zob. piszczałka języczkowa typu francuskiego

█ typ niemiecki piszczałki języczkowej,zob. piszczałka języczkowa typu niemieckiego

105

U█ uciskowa traktura, zob. traktura pchająca

█ ucho, 1. uszak [l.mn. uszaki], element deko-racyjny prospektu organów, w formie symetrycznie rozmiesz-czonych po bokach szafy organowej zdo-bionych płaszczyzn (bardzo często ażuro-wych); uszy są elemen-tem charakterystycznym instrumentów dawnych, m.in. polskich, budowa-nych w XVII i XVIII wieku; 2. ucho pisz-czałki; 3. ucho zasu-wy.

█ ucho piszczałki, zaczep piszczałki, element sto-sowany w piszczałkach dużych rozmiarów, monto-wany najczęściej w górnej części korpusu (powyżej połowy jego długości), służący stabilnemu umocowa-niu piszczałki w konstrukcji organów, np. poprzez zaczepienie ucha na sztyfcie zamontowanym w listwie stabilizacyjnej; zaczepy umożliwiają rów-nocześnie łatwy montaż i demontaż piszczałek.

█ ucho zasuwy, znajdujący się na końcu zasuwy rejestrowej zaczep, do którego mocowane jest cięgło sterujące jej ruchem.

█ uchylna blaszka strojowa, typ dostroika stosowany najczęściej w piszczałkach drewnia-nych, w postaci blaszki umocowanej poniżej okien-ka w korpusie i przykrywającej to okienko, bądź też blaszki umocowanej na szczycie korpusu piszczał-ki, przysłaniającej jej górny otwór (to drugie rozwią-zanie nazywane jest również wieczkiem strojo-wym); odchylanie blaszki w jedną bądź w drugą stro-nę powoduje stopniowe przysłanianie lub odsłanianie okienka lub górnego otworu korpusu, co umożliwia precyzyjne strojenie piszczałki.

█ układ całotonowy, sposób ustawienia pisz-czałek na wiatrownicy, bazujący na wyodrębnieniu dwóch ich grup, które składają się z piszczałek odda-

lonych od siebie o całe tony, przy czym jedna grupa rozpoczyna się od dźwięku „c” (c, d, e, fis, gis, b, c, itd.), druga natomiast od dźwięku „cis” (cis, dis, f, g, a, h, cis, itd.); obydwie grupy piszczałek umieszczane są po dwóch stronach wiatrownicy ( strona C, strona Cis) w taki sposób, że największe piszczałki umieszczone są w środkowej części wiatrownicy, naj-mniejsze zaś na jej krańcach, bądź też na odwrót, tzn. największe piszczałki na przeciwległych krańcach wiatrownicy, a najmniejsze na środku (zob. strona C, strona Cis, por. układ chromatyczny).

█ układ chromatyczny, ułożenie piszczałek na wiatrownicy kolejno od największej czyli wydają-cej najniższy dźwięk do najmniejszej tj. wydającej dźwięk najwyższy (por. układ całotonowy).

█ układ piszczałek, sposób ułożenia piszczałek w szeregach na wiatrownicy; najczęściej spotykanymi układami są: układ całotonowy oraz układ chro-matyczny.

a b■ układ piszczałek na wiatrownicy: a – układ chromatycz-ny, b – układ całotonowy

█ układ zasilający, zespół urządzeń sprężających i magazynujących powietrze ( dmuchawa, miech czerpakowy, magazyn), a także rozprowadzają-cych je ( kanały powietrzne) do pozostałych ele-mentów występujących w organach.

█ unisono połączenie,zob. połączenie „na wprost”

█ upustowy wentyl, zob. wentyl upustowy

█ upustowy zawór, zob. wentyl upustowy

█ urządzenie dodatkowe, stosowane w orga-nach urządzenia, które nie są piszczałkami ani innymi źródłami dźwięku, a które ułatwiają grę lub po-szerzają możliwości instrumentu, np. połączenia, kombinacje, szafa ekspresyjna, tremolo, róż-nego rodzaju wskaźniki i układy sygnalizacyjne mon-towane m.in. w stole gry, a także – rzadziej stoso-wane – efekty audiowizualne.

█ urządzenie dyspozycyjne, element dyspozy-cyjny, urządzenie zamontowane w stole gry, w

106

■ ucho piszczałki (jedno z możliwych rozwiązań)i sztyfty na listwie stabilizacyjnej

■ uszy (uszaki) w prospekcie organów


całości lub częściowo widoczne w postaci manu-brium, klucza, guzika, przycisku, przełącznika, klawisza, dźwigni, itp., sterowane przez orga-nistę (rękami bądź nogami), znajdujące się na począt-ku traktury i będące elementem generującym im-puls (mechaniczny, pneumatyczny badź elektryczny), który przekazywany jest przez tę trakturę dalej, aż do urządzenia wykonawczego (zob. urządzenie wykonawcze, zespół pneumatyczny).

█ urządzenie do strojenia, zob. dostroik

█ urządzenie intonacyjne,zob. element uzupełniający

█ urządzenie pomocnicze, 1. urządzenie dodat-kowe, każdy element w stole gry (z wyjątkiem klawiatur i włączników głosów), który ułatwia grę (np. ławka, oświetlenie pulpitu bądź pe-dału), służy do włączania odpowiedniego efektu dodatkowego ( tremolo, echo, crescendo, itp.) lub też ułatwia orientację w rozkładzie poszcze-gólnych elementów stołu gry (tabliczki informacyjne, lampki kontrolne); 2. zob. element uzupełniający.

█ urządzenie transmisyjne,zob. aparat transmisyjny

█ urządzenie transponujące, urządzenie umoż-liwiające mechaniczną transpozycję w organach, np. poprzez przesunięcie w bok (za pomocą specjalnej dźwigni) istniejącej klawiatury, bądź też dzięki użyciu dodatkowej, wysuwanej klawiatury trans-ponującej.

█ urządzenie wykonawcze, element wykonaw-czy, element roboczy, znajdujący się najczęściej w wiatrownicy element, który wykonuje pracę zwią-zaną np. z otwieraniem zaworu tonowego bądź rejestrowego, przesuwaniem zasuwy rejestrowej, włączaniem kopulacji, itp.; zadziałanie urządzenie wykonawczego następuje pod wpływem impulsu (me-chanicznego, pneumatycznego bądź elektrycznego) przekazywanego doń za pomocą traktury od odpo-wiedniego urządzenia dyspozycyjnego.

■ urządzenia dyspozycyjne i wykonawcze w trakturze pneu-matycznej: a – klawisz, b – zawór dyspozycyjny, c – rurka przekazująca impuls pneumatyczny od zaworu dyspozy-cyjnego do zaworu wykonawczego, d – zawór wykonawczy, e – piszczałka

█ ustnik, zob. noga piszczałki wargowej

█ uszak, zob. ucho

█ uzupełniający element,zob. element uzupełniający

107

a b c d e

V█ Valotti, nazwa (pochodząca od nazwiska twórcy) jednego ze strojów nierównomiernie temperowa-nych.

█ vibrato, wibrato, Schwebung <niem.>, efekt falo-wania dźwięku spowodowany rytmicznymi zmianami jego częstotliwości, stosowany w organach od XVI wieku, osiągany (w głosach złożonych z dwóch chó-rów) poprzez równoczesne zadęcie dwóch piszcza-łek nastrojonych w niewielkiej odległości, co skutkuje pojawieniem się efektu dudnienia i powstaniem wypadkowej fali dźwiękowej docierającej do słucha-czy w postaci falującego dźwięku; vibrato zbliżone jest brzmieniowo do efektu tremolo.

█ Volles Werk <niem.>, zob. Pleno

108


W█ waga, zob. ciężarek

█ wahacz, element składowy mechanicznej trak-tury połączeń, najczęściej drewniany, wykonujący ruch wahadłowy wokół osi, na której jest osadzony (zob. połączenie z wahaczami).

█ wahaczowe połączenie,zob. połączenie z wahaczami

█ wahadłowy zawór kierunkowy,zob. zawór kierunkowy wahadłowy

█ wahadłowa dźwignia,zob. dźwignia wahadłowa

█ walec, zob. crescendo.

█ walec crescendo, zob. crescendo

█ walec crescendowy, zob. crescendo

█ wałek, 1. element składowy skrzynki regula-cyjnej z roletą; 2. zob. wałek intonacyjny; 3. zob. wałek crescendo.

█ wałek crescendo, zob. crescendo

█ wałek intonacyjny, jeden z elementów uzu-pełniających; drewniany bądź metalowy (zwinięty z paska blachy) wałek zamontowany poziomo pomiędzy baczkami piszczałki wargowej, przesuwany (w czasie intonacji) względem wycięcia i szcze-liny w celu uzyskania optymalnego dźwięku piszczał-ki; zmianę położenia wałka ułatwia najczęściej przy-kręcenie go do baczków dwoma mimośrodowo umieszczonymi śrubami (w takiej sytuacji samo obra-canie wałka powoduje zmianę odległości między nim a wycięciem i szczeli-ną) bądź też przez umiesz-czenie śrub w specjalnych wycięciach (prowadni-cach) wykonanych w bacz-kach (w takim przypadku śruby mogą leżeć na osi wałka).

█ wałek skrętny, bigiel, drążek skrętny, dźwignia wałkowa, element traktury mechanicznej, szcze-gólny przypadek dźwigni; obracający się wałek z przymocowanymi doń dwoma ramionami służącymi do zaczepienia abstraktów; w zależności od ułoże-

nia ramion wałka, element ten umożliwia równoległe przeniesienie ruchu abstraktów bez zmiany kierunku tego ruchu (przy niezmienionym kierunku ruchu jego zwrot może pozostać niezmieniony lub może ulec zmianie o 180o) lub też z jego zmianą, (np. z pozio-mego na pionowy); wałki skrętne montowane są na ogół w większych grupach na specjalnych płytach (zob. osiownica).

█ wałkowa dźwignia, zob. wałek skrętny

█ warga, labium, element dźwiękotwórczy wystę-pujący w piszczałce wargowej; w każdej tego typu piszczałce zawsze występują dwie wargi ( warga dolna i warga górna), które stanowią krawędzie ograniczające wycięcie piszczałki); wargi znajdują się w miejscu łączenia się nogi piszczałki z jej korpusem (w piszczałkach metalowych) bądź w dolnej części korpusu (w piszczałkach drewnia-nych). (zob. warga dolna, warga górna)

█ warga dolna, element piszczałki wargowej, który wraz z krawędzią serca tworzy szczelinę formującą wstęgę powietrza kierowaną na ostrą kra-wędź wargi górnej; warga dolna w piszczałkach cy-nowych uformowana jest z górnej części nogi (gdy cała piszczałka wykonana jest z innego metalu, warga dolna bywa najczęściej i tak wykonana z cyny i wluto-wana w nogę piszczałki), w piszczałkach drewnia-nych warga dolna wykonywana jest z twardego drew-na i mocowana do dolnej części korpusu (zob. piszczałka wargowa, warga, por. warga gór-na).

a

b

c

█ warga górna, faza, element dźwiękotwórczy w piszczałce wargowej, znajdujący się w dolnej części korpusu, zakończony ostrą krawędzią, o zróżnico-wanych wymiarach i kształcie, pełniący również funk-cję dekoracyjną, zwłaszcza w piszczałkach pros-pektowych (ze względu na właściwości dekoracyjne stosuje się różne kształty warg, wśród których często spotykanymi są są m.in.: warga gotycka, warga ro-mańska, warga trójkątna, itp.); w piszczałkach me-

109

■ wałek intonacyjny

■ kształty warg w piszczałkach metalowych:a – warga romańska,b – warga trójkątna,c – warga gotycka

talowych warga górna wykonana jest na ogół z cyny, przy czym w przypadkach piszczałek, których korpusy wytworzono z materiałów innych niż cyna dolutowuje się w dolnej części korpusu albo całą wargę wykonaną z cyny, albo samą jej dolną krawędź (ułatwia to for-mowanie wargi); w piszczałkach drewnianych warga górna wycięta jest na ogół w przedniej części korpusu; lepsze uformowanie ostrej krawędzi wargi zapewnia wykonanie jej z twardego drewna, dlatego też często całą przednią część korpusu piszczałki wy-konuje się z takiego właśnie twardego drewna; w przy-padkach gdy korpus wykonany jest jednak z drewna miękkiego, samą wargę wykonuje się niekiedy z drew-na twardego i wstawa się ją w odpowiednim miejscu korpusu (zob. piszczałka wargowa).

a

b

a

b

■ typy wargi górnej w piszczałkach drewnianych (przekroje i widoki zewnętrzne): a – warga standardowa (zewnętrzna, angielska), b – warga odwrócona

█ wargowa piszczałka,zob. piszczałka wargowa

█ wargowy głos, zob. głos wargowy

█ Wellenbrett <niem.>, zob. osiownica

█ wentyl, zob. zawór

█ wentylator, zob. dmuchawa

█ wentyl bezpieczeństwa,zob. zawór bezpieczeństwa

█ wentyl klapowy, zawór klapowy, klapa, zawór w formie podłużnej klapy dociskanej do otworu sprężyną; w najpopularniejszym wykonaniu zaworu tego typu jeden jego koniec jest punktem podparcia, drugi natomiast uchylany jest pod wpływem przyło-żonej siły; spotyka się również klapy które podno-szone są równolegle na całej długości; w celu ogra-

niczenia niepożądanych bocznych ruchów klap stosuje się bolce stabilizacyjne (zob. wentyl klapowy łamany, wentyl klapowy podwójny).

█ wentyl klapowy łamany, klapa łamana, za-wór klapowy łamany, rozwiązanie konstrukcyjne sto-sowane w przypadku wentyli klapowych o dużych rozmiarach, tj. przy klapach, które z jednej strony trudniej otwierają się ze względu na silniejsze docis-kanie ich przez sprężone powietrze, z drugiej nato-miast zamykają się wydając dość głośny, głuchy stuk (co również jest efektem niepożądanym); klapa tego typu wykonana jest z dwóch części połączonych za-wiasem, pociągnięcie za cięgło przymocowane do mniejszej części klapy, powoduje odchylenie jej w pierwszej kolejności, co skutkuje wyrównaniem ciś-nień i tym samym zmniejszeniem oporów towarzyszą-cych otwieraniu drugiej, dużej części klapy; zamyka-nie wentyla odbywa się w odwrotnej kolejności, tj. jako pierwszy zamykany jest duży fragment klapy (z cały czas odchyloną mniejszą klapką), a następnie do-mykana jest mniejsza część klapy (zob. wentyl kla-powy, por. wentyl klapowy podwójny).

█ wentyl klapowy podwójny, klapa podwójna, zawór klapowy podwójny, rozwiązanie konstrukcyjne stosowane w przypadku wentyli klapowych o du-żych rozmiarach, tj. przy klapach, które z jednej strony trudniej otwierają się ze względu na silniejsze docis-kanie ich przez sprężone powietrze, z drugiej nato-miast zamykając się wydają dość głośny, głuchy stuk (co również jest efektem niepożądanym); w klapie głównej wykonany jest otwór, przykryty mniejszą klapką, do której przymocowane jest cięgło i która otwierana jest tym samym w pierwszej kolejności; otwarcie mniejszej klapy powoduje wyrównanie ciś-nień co wpływa na zmniejszenie oporów towarzyszą-cych otwieraniu dużej klapy; zamykanie wentyla odby-wa się w odwrotnej kolejności, tzn. jako pierwsza za-mykana jest duża klapa (z cały czas uchyloną mniejszą klapką), a na końcu domykana jest mniejsza klapka (zob. wentyl klapowy, por. wentyl klapowy ła-many).

█ wentyl opróżniający,zob. zawór odprowadzający

█ wentyl rejestrowy, zob. zawór rejestrowy

110

■ wentyl klapowy (fazy pracy)

■ wentyl klapowy łamany (fazy pracy)


█ wentyl ssący, zob. zawór ssący

█ wentyl stożkowy, zob. zawór stożkowy

█ wentyl tłoczący,zob. zawór odprowadzający

█ wentyl tonowy, zob. zawór tonowy

█ wentyl upustowy, zawór upustowy, wentyl wy-puszczający powietrze z komory lub kanału (występu-je np. w dźwigni Barkera).

█ wentyl wiatrowy, zob. evacuant

█ wentyl zasysający, zob. zawór ssący

█ Werckmeister, nazwa (pochodząca od nazwiska twórcy) jednego ze strojów nierównomiernie tem-perowanych; funkcjonuje kilka odmian tego stroju oznaczanych dodatkowo cyframi rzymskimi.

█ werk <niem. Werk = mechanizm>, zob. sekcja

█ werk „ciągnący”, werk „pociągowy”, wg A. Sapalskiego traktura mechaniczna typu ciągnące-go (zob. Cugwerk, traktura ciągnąca)

█ werk „gniotący”, wg A. Sapalskiego traktu-ra mechaniczna typu pchającego (zob. Drukwerk, traktura pchająca).

█ werk „pociągowy”, zob. werk „ciągnący”

█ werk rejestrowy, zob. traktura rejestrowa

█ wewnątrzklawiaturowe połączenie,zob. połączenie wewnątrzklawiaturowe

█ wewnątrzmanuałowe połączenie,zob. połączenie wewnątrzmanuałowe

█ wewnętrzna skrzynia,zob. skrzynia wewnętrzna

█ wędzidło harmoniczne,zob. frein harmonique

█ węzeł, punkt fali stojącej, w którym amplitu-da drgań jest równa zero; sąsiednie węzły odległe są od siebie o odległość równą połowie długości fali (zob. fala stojąca)

█ wiatromierz, 1. zob. wskaźnik powietrza; 2. windwaga <z niem.>, przyrząd używany przez organmistrzów do mierzenia ciśnienia powietrza w organach.

█ wiatromierz zegarowy, wskaźnik powiet-rza wyglądem przypomi-nający zegar, w którym wskazówka obracająca się na tle okrągłej tarczy ukazuje poziom napełnie-nia miecha ( maga-zynu) sprężonym po-wietrzem (wskazówka połączona jest z wie-kiem miecha za pomocą odpowiedniego mecha-nizmu blokowego).

█ wiatrowa komora, zob. komora wiatrowa

█ wiatrowa skrzynia, zob. wiatrownica

█ wiatrownia, zob. wiatrownica

█ wiatrownica, lada, <z niem. skrót od 'Windla-de'>, skrzynia wiatrowa, wiatrownia, windlada, Win-dlade <niem.>, drewniana skrzynia (na ogół z wyod-rębnionymi przegrodami lub kanałami), we wnęt-rzu której znajdują się urządzenia wykonawcze (np. różnego rodzaju zawory lub zasuwy reje-strowe) poruszane za pośrednictwiem traktury, rozdzielające sprężone powietrze wzdłuż i w poprzek wiatrownicy, odpowiadające za zadęcie odpowiednich piszczałek; każda wiatrownica lub jej część na stałe sprzężona jest (za pośrednictwem traktury gry) z wybraną klawiaturą co powoduje, że niemożliwe jest dowolne wykorzystywanie głosów rozmieszczo-nych na różnych wiatrownicach w grze na różnych kla-wiaturach (w pewnym stopniu ograniczenie to likwi-dują połączenia i transmisje); istotne rozróżnie-nie dotyczy kierunków wzdłuż i w poprzek wiatrow-nicy: na górnej powierzchni wiatrownicy, tzw. klocu piszczałkowym, ustawione są piszczałki (najczęściej w układzie chromatycznym lub układzie cało-tonowym), niekiedy wspierające się dodatkowo na ławkach piszczałkowych; piszczałki poszczegól-nych głosów rozmieszczone są wzdłuż wiatrownicy, piszczałki poszczególnych tonów natomiast (pocho-dzące z różnych głosów, ale uruchamiane tym samym klawiszem) ustawione są w poprzek wiatrownicy; po-szczególne urządzenia wykonawcze w wiatrownicy odpowiadają za rozdzielanie powietrza całym głosom (elementy te – np. zasuwy rejestrowe czy zawo-

111

■ wiatromierz zegarowy

■ wentyl klapowy podwójny (fazy pracy)

ry rejestrowe – sterowane są kluczami rejestro-wymi i odpowiadają za rozdział powietrza wzdłuż wiatrownicy) oraz piszczałkom pochodzącym z róż-nych głosów ale odpowiadających temu samemu kla-wiszowi (elementy te – wentyle tonowe – sterowa-ne są klawiszami manuałów bądź pedału i od-powiadają za rozdział powietrza w poprzek wiatrow-nicy); najstarsze wiatrownice ( wiatrownice jednofunkcyjne) umożliwiają wyłącznie poprzeczny rozdział powietrza (tj. rozdział do poszczególnych to-nów bez możliwości włączania i wyłączania głosów), natomiast wiatrownice stosowane obecnie ( wiat-rownice dwufunkcyjne) umożliwiają zarówno po-przeczny jak i podłużny rozdział powietrza, co pozwa-la na oddzielne sterowanie głosami i tonami; warun-kiem koniecznym zadęcia wybranej piszczałki w wia-trownicy dwufunkcyjnej jest naciśnięcie odpowiedniego klawisza (określającego ton) przy rów-noczesnym włączeniu głosu, do którego należy ta pisz-czałka, a więc niezbędne jest równoczesne zadziałanie dwóch urządzeń, z których jedno steruje przepływem powietrza w poprzek, drugie natomiast wzdłuż wia-trownicy; pod względem konstrukcyjnym, tzn. w za-leżności od wewnętrznego podziału wiatrownicy na kanały (tzn. kanały rejestrowe wzdłuż lub prze-grody tonowe w poprzek wiatrownicy) lub braku tego podziału wyróżnia się trzy główne typy wiatrownic: wiatrownice poprzeczne zwane często wiatrow-nicami tonowymi, wiatrownice podłużne nazywa-ne również wiatrownicami rejestrowymi oraz wiatrownice skrzyniowe.

■ kierunki wiatrownicy (kierunki określa się niezależnie od typu wiatrownicy); wzdłuż wiatrownicy rozmieszczone są kolejne piszczałki danego głosu, w poprzek wiatrownicy rozmieszczone są piszczałki odpowiadające temu samemu tonowi (pochodzące z różnych głosów)

█ wiatrownica dolnozaworowa, Taschenlade <niem.>, wiatrownica kieszonkowa (określenia 'Ta-schenlade' i 'wiatrownica kieszonkowa' używane są tyl-ko w odniesieniu do wiatrownic z mieszkami mem-brankowymi), odmiana wiatrownicy rejestrowej, a więc wiatrownicy podzielonej na podłużne kanały rejestrowe, których wypełnianie sprężonym powiet-rzem odpowiada włączaniu poszczególnych głosów w organach (rozdział podłużny powietrza); rozdział poprzeczny powietrza odbywa się za pomocą zawo-rów tonowych, które od dołu zamykają otwory wlo-

towe kanałów doprowadzających powietrze do pisz-czałek; kanały te wykonane są na ogół jako proste rury zamocowane w klocu piszczałkowym, każda z piszczałek pojedynczego głosu wyposażona jest w od-dzielną rurę, której wlot znajduje się w odpowiednim kanale rejestrowym i zamykany jest specjalnym za-worem, najczęściej sterowanym pneumatycznie, np. mieszkiem membrankowym bądź mieszkiem klinowym; wszystkie zawory wpuszczające powietrze do piszczałek jednego tonu zasilane są ze współnego kanału powietrznego przebiegającego w poprzek wia-trownicy, a wypełnianie takiego kanalika sprężonym powietrzem bądź jego opróżnianie jest skutkiem naci-skania przez organistę odpowiednich klawiszy w manuałach lub w pedale; otwieranie bądź zamy-kanie zaworu tonowego spowodowane jest różnicą ci-śnień między tym, które panuje w kanale rejestrowym, a tym które oddziałuje na membrankę z drugiej strony, tj. od kanału doprowadzającego sprężone powietrze do całej grupy zaworów tonowych (działanie układu wspomagane jest najczęściej przez sprężynę zamonto-waną w mieszku membrankowym); otwarcie grupy za-worów tonowych powoduje zadęcie tylko tych pisz-czałek wybranego tonu, których kanały rejestrowe wy-pełnione są w danym momencie sprężonym powie-trzem (tzn. odezwą się tylko piszczałki włączonych aktualnie głosów); wiatrownice dolnozaworowe współpracują najczęściej z trakturami pneumatycz-nymi w systemie opróżniającym, ale spotyka się również wersje z trakturą elektromagnetyczną, tj. z zaworami sterowanymi elektromagnesami (zob. wiatrownica rejestrowa, por. wiatrownica z bocznymi zaworami, wiatrownica górnozawo-rowa).

■ wiatrownica rejestrowa dolnozaworowa z trakturą pneu-matyczną systemu opróżniającego (wiatrownica kieszon-kowa) – przekrój poprzeczny (schemat układu w stanie spo-czynkowym): a – piszczałka, b – komora rejestrowa, c – zawór membrankowy, d – mieszek przekaźnika, e – zawór wypuszczająco-wpuszczający przekaźnika, f – komora po-wietrzna przekaźnika, g – sprężyna zaworu membranko-wego, h – mieszek membrankowy zaworu, i – rurka, j – ko-mora powietrzna z zaworem dyspozycyjnym w stole gry, k – klawisz

112

kierunek w poprzek wiatrownicy

kierunekwzdłuż wiatrownicy e f g h i j k

a

b

c

d


█ wiatrownica dwufunkcyjna, stosowany od XIV wieku typ wiatrownicy, której konstrukcja umożliwia spełnianie dwóch funkcji, tj. zarówno po-przeczny (rozdzielanie powietrza poszczególnym to-nom) jak i podłużny rozdział powietrza (rozdzielanie powietrza poszczególnym głosom, co odpowiada ich włączaniu bądź wyłączaniu); w zależności od spo-sobu podziału wiatrownicy dwufuncyjnej na przegrody wyróżnia się wiatrownice tonowe oraz wiatrow-nice rejestrowe – obydwa typy występują w wielu wariantach różniących się szczegółami konstrukcyj-nymi (por. wiatrownica jednofunkcyjna).

█ wiatrownica górnozaworowa,zob. wiatrownica stożkowa

█ wiatrownica jednofunkcyjna, najstarszy, stosowany mniej więcej do XIV wieku typ wiat-rownicy, której konstrukcja umożliwia spełnianie tyl-ko jednej funkcji, jaką jest rozdzielanie powietrza po-szczególnym tonom, tj. w poprzek wiatrownicy; w wiatrownicy tego typu nie ma możliwości sterowania podłużnego (niemożliwe jest włączanie bądź wyłą-czanie poszczególnych głosów), tak więc zawsze odzywają się odpowiednie piszczałki wszytkich usta-wionych na niej głosów (por. wiatrownica dwu-funkcyjna).

█ wiatrownica kieszonkowa, Taschenlade <niem.>, wiatrownica w której zastosowano mieszki membrankowe (kieszonki); w zależności od sposobu ułożenia mieszków, spotyka się dwie od-miany wiatrownic tego typu: wiatrownice dolnoza-worowe i wiatrownice z bocznymi zaworami.

█ wiatrownica klapowa, termin używany naj-częściej w odniesieniu do wiatrownicy klapowo--zasuwowej.

■ wiatrownica tonowa klapowo-zasuwowa (widok z prze-krojem podłużnym przez zasuwę rejestrową): a – piszczałki jednego głosu, b – kloc piszczałkowy, c – zasuwy rejestro-we, d – prowadnica zasuwy, e – komora wiatrowa, f – otwo-ry (przykryte od dołu zaworami klapowymi) łączące komorę wiatrową z poszczególnymi przegrodami tonowymi, g – ot-wór w zasuwie rejestrowej pokrywający się z otworem w klocu piszczałkowym (drożny kanał prowadzący do pisz-czałki odpowiada włączonemu głosowi), h – przegrody to-nowe

■ wiatrownica tonowa klapowo-zasuwowa (przekrój po-przeczny): a – zasuwa rejestrowa (kanał prowadzący do piszczałki niedrożny – pozycja zasuwy odpowiadająca gło-sowi wyłączonemu), b – przegroda tonowa (kancela), c – piszczałka, d – komora wiatrowa, e – zawór klapowy (wentyl tonowy), f – sprężyna dociskająca klapę, g – cięgło traktury poruszającej zaworem

█ wiatrownica klapowo-zasuwowa, Schleif-lade <niem.>, wiatrownica zasuwowo-klapowa, wiat-rownica zasuwowa, wiatrownica klapowa, najbardziej rozpowszechniona odmiana wiatrownicy tonowej w której rozdział powietrza do piszczałek poszcze-gólnych tonów (a więc zasilających je przegród to-nowych) sterowany jest – tak jak w każdej wiat-rownicy poprzecznej – za pomocą wentyli klapo-wych, rozdzielanie powietrza poszczególnym gło-som odbywa się natomiast za pomocą przebiegających

113

■ wiatrownica rejestrowa dolnozaworowa – przekrój poprzeczny (kla-wisz naciśnięty – układ aktywny)

f g h

a

b

c

d

e

a b c d e f g

■ wiatrownica rejestrowa dolnozaworowa z trakturą elektro-magnetyczną

wzdłuż wiatrownicy bezpośrednio pod klocem piszczałkowym zasuw rejestrowych (pod piszczał-kami każdego z głosów przebiega oddzielna zasuwa, która jest elementem wykonawczym umożliwia-jącym włączanie i wyłączanie głosów), które w odpo-wiednim położeniu pozwalają na napływanie powiet-rza do piszczałek włączonych głosów, bądź też całko-wicie odcinają jego dopływ do piszczałek głosów wy-łączonych; zasuwy sterowane są kluczami rejestrowymi umieszczonymi w stole gry (zob. zasuwa rejestrowa).

■ wiatrownica tonowa klapowo-zasuwowa – przekrój po-przeczny (zasada działania): a – wszystkie zasuwy blokują kanały prowadzące do piszczałek, co odpowiada wyłączeniu wszystkich głosów; wentyl tonowy uchylony, powietrze z komory wiatrowej wypełnia przegrodę tonową, jednak ze względu na brak włączonych głosów żadna piszczałka nie zostaje zadęta, b – dwa skrajne głosy włączone (otwory w zasuwach pokrywają się z otworami prowadzącymi do pisz-czałek); wentyl tonowy uchylony, powietrze przepływa z komory wiatrowej do przegrody tonowej i dwoma drożnymi kanałami dostaje się do piszczałek włączonych głosów

█ wiatrownica klapowo-zaworowa, wiatrow-nica zaworowo-klapowa, odmiana wiatrownicy to-nowej; w wiatrownicy tego typu rozdział powietrza do piszczałek poszczególnych tonów (a więc zasilają-cych je przegród tonowych) sterowany jest – tak jak w każdej wiatrownicy poprzecznej – za pomo-cą wentyli klapowych, rozdzielanie powietrza po-szczególnym głosom odbywa się natomiast za po-mocą dodatkowych zaworów (dla każdej piszczałki oddzielny zawór), które tworzą grupy rozmieszczone wzdłuż wiatrownicy i spełniają funkcję analogiczną do funkcji zasuw rejestrowych; zawory te sterowane są pneumatycznie i najczęściej poruszane są za pomo-cą mieszków cylindrycznych bądź mieszków klinowych (spotyka się również rozwiązania z za-worami membrankowymi); grupa zaworów odpo-wiedzialna za włączanie i wyłaczenie wybranego głosu zasilana jest ze wspólnego kanału przebiegającego wzdłuż wiatrownicy, co w razie wypełnienia go sprę-żonym powietrzem (po otwarciu odpowiedniego za-woru, sterowanego kluczem rejestrowym w stole gry), powoduje równoczesne zadziałanie całej grupy zaworów i np. odcięcie dopływu powietrza (gdy głos jest wyłączony) do wszystkich piszczałek wybranego głosu; opróżnienie tego kanału powoduje natomiast skurczenie się mieszków, a tym samym otwarcie wlo-tów powietrza do wszsytkich piszczałek danego głosu (głos włączony).

■ wiatrownica tonowa klapowo zaworowa (przekrój po-przeczny): a – kanał prowadzący do piszczałki, b – mieszek cylindryczny (mieszek wypełniony sprężonym powietrzem odpowiada głosowi wyłączonemu – niedrożny kanał, którym powietrze może przepływać z przegrody tonowej do pisz-czałki), c – kanał przebiegający wzdłuż wiatrownicy, zasila-jący wszystkie mieszki cylindryczne opowiadające piszczał-kom całego głosu, d – piszczałka, e – przegroda tonowa (kancela), f – komora wiatrowa, g – zawór klapowy (wentyl tonowy), h – cięgło traktury poruszającej zaworem

■ wiatrownica tonowa klapowo-zaworowa – przekrój po-przeczny (zasada działania): a – wszystkie mieszki cylin-dryczne wypełnione sprężonym powietrzem, co odpowiada wyłączeniu wszystkich głosów (zawory mieszków blokują kanały prowadzące do piszczałek); wentyl tonowy uchylony, powietrze z komory wiatrowej wypełnia przegrodę tonową, jednak ze względu na brak włączonych głosów żadna piszczałka nie zostaje zadęta, b – włączony głos po lewej stronie schematu, opróżniony mieszek cylindryczny przy piszczałce tego głosu, kanał prowadzący do piszczałki droż-ny; wentyl tonowy uchylony, powietrze przepływa z komory wiatrowej do przegrody tonowej i drożnym kanałem dostaje się do piszczałki włączonego głosu

114

a b

a b c d e f g h

a b

■ wiatrownica kla-powo-zaworowa z mieszkami klinowymi – przekrój poprzeczny (głos po prawej włączony)

■ wiatrownica kla-powo-zaworowa z zaworami membrankowymi – przekrój poprzecz-ny (głos po prawej włączony)


█ wiatrownica podłużna,zob. wiatrownica rejestrowa

█ wiatrownica poprzeczna,zob. wiatrownica tonowa

█ wiatrownica rejestrowa, wiatrownica podłuż-na, wiatrownica wzdłużna, wiatrownica której podział przebiega wzdłuż, tzn. kanały doprowadzające po-wietrze do piszczałek mają układ podłużny – w tego typu wiatrownicy kanały te nazywane są kanałami rejestrowymi, a jest ich tyle ile głosów ustawio-nych na wiatrownicy; piszczałki wybranego głosu or-ganowego (rozmieszczone wzdłuż wiatrownicy) usta-wione są nad odpowiadającym mu podłużnym kana-łem rejestrowym, w którym znajduje się cały szereg zaworów tonowych (po jednym dla każdej pisz-czałki w głosie jednorzędowym); rozdzielanie po-wietrza z komory wiatrowej przebiegającej w po-przek wiatrownicy do poszczególnych kanałów re-jestrowych (rozdział podłużny) dokonywany jest za pomocą dużych zaworów rejestrowych (sterowa-nych kluczami rejestrowymi umieszczonymi w stole gry), z których każdy wpuszcza sprężone po-wietrze do odpowiadającego mu kanału rejestrowego; rozdzielanie powietrza do piszczałek poszczególnych tonów (rozdział poprzeczny) dokonywane jest za po-mocą niewielkich zaworów tonowych (rozmiesz-czonych w kanałach rejestrowych), najczęściej za-worów stożkowych, sterowanych klawiszami manuałów lub pedału, przykrywających okrągłe otwory, z których każdy odpowiada oddzielnej pisz-czałce (w przypadku głosu jednorzędowego); wszyst-kie zawory sterujące zadęciem piszczałek tego samego tonu otwierane się równocześnie niezależnie od ilości włączonych głosów tzn. niezależnie od tego czy kana-ły rejestrowe w których znajdują się te zawory są wy-pełnione sprężonym powietrzem czy też nie; w zależ-ności od rodzaju stosowanych zaworów wśród wia-trownic rejestrowych wyróżnia się wiatrownice stożkowe (wiatrownice górnozaworowe), wiatrow-nice dolnozaworowe i wiatrownice z bocznymi zaworami.

■ wiatrownica rejestrowa (podłużna) – schemat poglądowy (komory rejestrowe przebiegające wzdłuż wiatrownicy, ko-mora wiatrowa w poprzek wiatrownicy (na rysunku nie za-znaczono zaworów niezbędnych do funkcjonowania wia-trownicy)

█ wiatrownica skrzyniowa, wiatrownica nie-podzielona na podłużne ani poprzeczne kanały, ma-jąca kształt dużej skrzyni całkowicie wypełnionej sprężonym powietrzem, na której ustawione są pisz-czałki wszystkich głosów i tonów; każdej z pisz-czałek odpowiada umieszczony wewnątrz wiatrownicy oddzielny zawór, który jest podwójnie sterowany, tzn. za pomocą klucza rejestrowego oraz kla-wisza w klawiaturze – dzięki takiemu rozwiązaniu naciśnięcie klawisza powoduje otwarcie zaworów tyl-ko pod piszczałkami włączonych głosów (por. wia-trownica tonowa, wiatrownica rejestrowa).

█ wiatrownica sprężynowa, Springlade <niem.>, zob. wiatrownica z podwójnymi klapami

█ wiatrownica stożkowa, Kegellade <niem.>, wiatrownica górnozaworowa, najbardziej rozpo-wszechniona odmiana wiatrownicy rejestrowej (wynaleziona w 1755 r. przez Z. Hausdorfera; stoso-wana od XIX wieku); kanały doprowadzające powiet-rze do piszczałek mają układ podłużny ( kanały rejestrowe), a ich wypełnianie sprężonym powietrzem (co jest skutkiem otwierania odpowiednich zawo-rów rejestrowych sterowanych kluczami rejestro-wymi) odpowiada włączaniu poszczególnych gło-sów w organach (rozdział podłużny powietrza); roz-dział poprzeczny powietrza odbywa się za pomocą zaworów tonowych czyli zaworów, które bezpo-średnio sterują zadęciem piszczałek, a które w tego typu wiatrownicy mają kształt odwróconych stożków ( zawory stożkowe); zawory te zakrywają okrągłe otwory, a ich otwieranie polega na unoszeniu stożków (zawory otwierają się do góry – stąd spotykane czasem określenie 'wiatrownica górnozaworowa'); rzadziej używane w tego typu wiatrownicach zawory o kształ-tach innych niż wspomniane stożki (zawory płaskie, półkuliste), nie wpływają na określanie ich odrębną nazwą – rozwiązania takie potocznie również nazywa-ne są wiatrownicami stożkowymi.

■ wiatrownica stożkowa (rysunek poglądowy z widokiem wnętrza kanału rejestrowego przebiegającego wzdłuż wiat-rownicy i z przekrojem poprzecznym wiatrownicy): a – pisz-czałki jednego tonu, b – zawory rejestrowe (wpuszczające powietrze z komory wiatrowej do kanałów rejestrowych), c – komora wiatrowa, d – komory (kanały) rejestrowe, e – zawory tonowe (stożki), f – kloc piszczałkowy

115

d e f d

a b c

■ wiatrownica stożkowa (przekrój poprzeczny): a – komora powietrzna przekaźnika, b – komora rejestrowa, c – pisz-czałka, d – zawór wpuszczająco-wypuszczający przekaźni-ka, e – przekaźnik, f – mieszek przekaźnika, g – rurka trak-tury pneumatycznej, h – kanał powietrzny (kondukt), i – zawory tonowe (stożki), j – mieszki zamontowane na kon-dukcie, k – komora powietrzna urządzenia dyspozycyjnego w stole gry, l – zawór dyspozycyjny, m – klawisz

■ wiatrownica stożkowa – przekrój poprzeczny (zasada działania): a – żadna z komór rejestrowych nie jest wypeł-niona powietrzem, co odpowiada wyłączeniu wszystkich głosów; do przekaźnika dociera impuls pneumatyczny od urządzenia dyspozycyjnego w stole gry, zawór przekaźnika wpuszcza powietrze do konduktu, na którym zamontowane są mieszki unoszące równocześnie wszystkie wentyle tono-we (stożki) odpowiadające naciśniętemu klawiszowi, żadna piszczałka jednak nie zostaje zadęta ze względu na wyłą-czenie wszystkich głosów (brak powietrza w komorach rejestrowych), b – dwa skrajne głosy włączone (komory rejestrowe wypełnione sprężonym powietrzem); wentyle to-nowe (stożki) uniesione, powietrze przepływa z komór rejestrowych do piszczałek odpowiadających włączonym głosom

█ wiatrownica tonowa, wiatrownica poprzeczna, wiatrownica której podział przebiega w poprzek tzn. kanały doprowadzające powietrze do piszcza-łek mają tonowy (poprzeczny) układ – w tego typu wiatrownicy kanały te nazywane są przegrodami tonowymi, a jest ich tyle ile piszczałek w pojedyn-czym głosie; rozdzielanie powietrza z komory wiatrowej przebiegającej wzdłuż wiatrownicy do piszczałek poszczególnych tonów dokonywane jest poprzez naciskanie klawiszy manuałów lub pedału, które za pośrednictwem traktury sterują wentylami klapowymi (zamontowanymi wewnątrz

komory wiatrowej), regulującymi przepływ powietrza z komory wiatrowej do odpowiednich przegród to-nowych; piszczałki wybranego głosu ułożone są, jak zawsze, wzdłuż wiatrownicy, a rozdział powietrza do poszczególnych głosów (tzn. włączanie i wyłączenie głosów) może być dokonywany na trzy sposoby: za pomocą zasuw ( wiatrownica klapowo-zasuwo-wa), zaworów pneumatycznych ( wiatrownica kla-powo-zaworowa) lub zaworów klapowych ( wiatrownica z podwójnymi zaworami).

■ wiatrownica tonowa (poprzeczna) – schemat poglądowy (przegrody tonowe przebiegające w poprzek wiatrownicy, komora wiatrowa wzdłuż wiatrownicy (na rysunku nie za-znaczono zaworów i zasuw niezbędnych do funkcjonowania wiatrownicy)

█ wiatrownica wzdłużna,zob. wiatrownica rejestrowa

█ wiatrownica zasuwowa, Schleiflade <niem.>, określenia używane w odniesieniu do wiatrownicy klapowo-zasuwowej.

█ wiatrownica zasuwowo-klapowa,zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa

█ wiatrownica zaworowo-klapowa,zob. wiatrownica klapowo-zaworowa

█ wiatrownica z bocznymi zaworami, Ta-schenlade <niem.>, wiatrownica kieszonkowa (okreś-lenia 'Taschenlade' i 'wiatrownica kieszonkowa' uży-wane są tylko w odniesieniu do wiatrownicy z miesz-kami membrankowymi), odmiana wiatrownicy re-jestrowej, której zasada działania jest identyczna jak w przypadku wiatrownicy dolnozaworowej; od wiatrownicy dolnozaworowej odróżnia ją położenie zaworów tonowych, a co za tym idzie nieco inne ukształtowanie kanałów doprowadzających sprężone powietrze z komór rejestrowych do piszczałek – kanałów, których otwory wlotowe w tym przypadku znajdują się w płaszczyźnie bocznej i które zamykane są bocznymi zaworami; w wiatrownicach tego typu używane są zawory sterowane pneumatycznie, np. za-wory zamontowane na mieszkach membranko-wych lub mieszkach klinowych (sterowane trakturą w systemie opróżniającym) a także zawory stero-wane elektrycznie ( elektromagnesy); odmianą wiat-rownicy z bocznymi zaworami jest również wiat-

116

f g h i j k l m

a b c

d

e

a b


rownica z wiszącymi klapami (por. wiatrownica dolnozaworowa, wiatrownica górnozaworowa).

a

b

c■ wiatrownica z bocznymi zaworami (wiatrownica kieszon-kowa) – sterowanie pneumatyczne w systemie opróżnia-jącym (przekrój poprzeczny przez jedną komorę rejestrową): a – brak powietrza w komorze rejestrowej (głos wyłączony), zawór tonowy otwarty (mieszek opróżniony), b – komora re-jestrowa wypełniona sprężonym powietrzem, zawór tonowy otwarty, piszczałka zadęta, c – komora rejestrowa wypeł-niona sprężonym powietrzem, zawór tonowy zamknięty (mieszek zaworu wypełniony sprężonym powietrzem), pisz-czałka nie zostaje zadęta

█ wiatrownica z podwójnymi klapami, wiat-rownica sprężynowa, Springlade <niem.>, najstarsza odmiana wiatrownicy tonowej; prawzór wiatrowni-cy klapowo-zaworowej; w wiatrownicy tego typu rozdział powietrza tak w poprzek jak i wzdłuż wiat-rownicy odbywa się za pomocą zaworów klapo-wych, przy czym rozdział powietrza do piszczałek poszczególnych tonów (a więc zasilających je prze-gród tonowych) sterowany jest – tak jak w każdej wiatrownicy poprzecznej – za pomocą wentyli tonowych ( wentyli klapowych), rozdzielanie po-wietrza poszczególnym głosom (tj. włączanie bądź wyłączanie głosów) odbywa się natomiast za pośred-nictwem grupy niewielkich wentyli klapowych (wen-tyli jest tyle ile piszczałek w rejestrze), które otwierają bądź zamykają wloty powietrza do wszystkich pisz-czałek wybranego głosu; grupa zaworów odpowie-dzialnych za włączanie danego głosu (rozmieszczo-nych wzdłuż wiatrownicy pod wszystkimi otwora-mi doprowadzającymi powietrze do kolejnych pisz-czałek tego głosu), uruchamiana jest np. drewnianą listwą lub specjalnym wałkiem (sterowanym klu-czem rejestrowym w stole gry), które to elementy powodują równoczesne uchylanie bądź zamykanie wszystkich klapek odpowiedzialnych za rozdział po-dłużny powietrza; w zależności od ułożenia klapek za-krywających wloty do piszczałek poszczególnych re-jestrów wyróżnia się dwa systemy: system fla-

mandzki – klapki ułożone poziomo i system włoski – klapki ułożone pionowo.

■ wiatrownica tonowa z podwójnymi klapami (rysunek po-glądowy); widoczne wałki przebiegające wzdłuż wiatrowni-cy, jeden z wałków pod wpływem siły zewnętrznej (po-chodzącej od elementów traktury rejestrowej) uruchamia cały rząd popychaczy odchylających wentyle przy piszczał-kach odpowiedniego głosu (na rusynku widoczne są tylko wystające na zewnątrz wiatrownicy części popychaczy, wen-tyle nimi poruszane znajdują się wewnątrz wiatrownicy)

■ wiatrownica tonowa z podwójnymi klapami – system fla-mandzki (przekrój poprzeczny): a – wałek sterujący zawora-mi klapowymi odpowiedniego głosu, b – piszczałka, c – po-pychacz przenoszący ruch ramienia wałka (odchylający za-wór klapowy), d – przegroda tonowa, e – zawór klapowy odpowiadający piszczałce określonego głosu, f – zawór to-nowy, g – komora wiatrowa, h – cięgło traktury poruszającej zaworem klapowym

117

■ wiatrownica z bocznymi zaworami, traktura elektromagnetyczna – przekrój poprzecz-ny

d e f g h

a b c

■ wiatrownica tonowa z podwójnymi klapami, system fla-mandzki – przekrój poprzeczny (zasada działania): a – zam-knięte wszystkie klapy odpowiadające poszczególnym głosom, co odpowiada wyłączeniu tych głosów; wentyl to-nowy uchylony, powietrze z komory wiatrowej wypełnia przegrodę tonową, jednak ze względu na brak włączonych głosów żadna piszczałka nie zostaje zadęta, b – włączone dwa głosy po prawej stronie schematu, klapy przy pisz-czałkach włączonych głosów odchylone przez popychacze wciśnięte do wnętrza wiatrownicy ramionami wałka, powiet-rze przepływa z komory wiatrowej do przegrody tonowej i przez otwory z uchylonymi wentylami klapowymi dostaje się do piszczałek włączonych głosów

█ wiatrownica z wiszącymi klapami, odmia-na wiatrownicy rejestrowej, w której zaworami wpuszczającymi sprężone powietrze z kanałów re-jestrowych do piszczałek są zamontowane piono-wo wentyle klapowe ( wiszące klapy).

■ wiatrownica z wiszącymi klapami (przekrój poprzeczny): a – piszczałka, b – popychacz, c – dźwignia dwuramienna, d – kątownik, e – komora rejestrowa, f – wiszący wentyl kla-powy (wentyl tonowy zamontowany pionowo), g – klawisz

█ wiatrownicy kloc, zob. kloc piszczałkowy

█ wiatrownicy rygiel, zob. rygiel wiatrownicy

█ wiatrownicy szpunt,zob. szpunt wiatrownicy

█ wiatrowniczka współbieżna,zob. przekaźnik pneumatyczny

█ wiatrowy kanał, zob. kanał powietrzny

█ wiatrowy wentyl, zob. evacuant

█ wiatru próba, zob. wskaźnik powietrza

█ wiatru wypust, zob. evacuant

█ wibrato, zob. vibrato

█ wibrator, ciało drgające, ciało którego regularne drgania (wywoływane przez generator) powodują powstawanie dźwięku; w organowych piszczałkach wargowych wibratorem jest słup powietrza, w piszczałkach języczkowych natomiast metalowy języczek.

█ wieczko, 1. górna pokrywa niewielkiego miesz-ka, np. mieszka klinowego lub mieszka pozio-mego; 2. zob. wieczko strojowe.

█ wieczko strojowe, do-stroik stosowany w drewnia-nych piszczałkach wargowych o przekroju czworobocznym, wy-konany z deseczki lub meta-lowej blaszki umocowanej przy górnym otworze korpusu, niezupełnie go zakrywającej; strojenie piszczałki za pomo-cą wieczka strojowego polega na odchylaniu go w odpowied-nią stronę i tym samym odkry-wanie bądź częściowe przykrywanie górnego otworu korpusu; w stosunku do wieczka wykonanego z blasz-ki metalowej stosowane jest czasem określenie uchylna blaszka strojowa.

█ wieko, 1. wieko miecha, górna pokrywa mie-cha; 2. zob. pokrywa klawiatury

█ wielkie organy, zob. organy wielkie

█ wielki komat, zob. komat pitagorejski

█ wielkość głosu, zob. stopaż

█ wielkość piszczałki, zob. długość piszczałki

█ wielochórowy głos, zob. głos mieszany

█ wielofałdowy miech,zob. miech wielofałdowy

█ wielorzędowy głos, zob. głos mieszany

█ wieńczący pozytyw, zob. Kronwerk

█ wieża, zob. wieżyczka

118

■ wieczko strojowe

a b

e f g

a

b

c

d

■ wiatrownica z wiszącymi klapa-mi – przekrój poprzeczny (klawisz naciśnięty – wenty-le tonowe otwarte


█ wieża basowa, wyodrębniona w prospekcie grupa największych piszczałek basowych (często z sekcji pedału – wieża pedałowa), tworzących formę wieży umieszczonej np. w centrum prospektu lub po jego bokach (obecność bocznych wież baso-wych odsuniętych od sekcji głównej charakterys-tyczna jest np. dla organów typu hamburskiego).

█ wieża hamburska,zob. wieżyczki typu hamburskiego

█ wieża pedałowa, wieża basowa, złożona z piszczałek sekcji pedału.

█ wieżyczka, wieża, wyodrębniona w prospekcie grupa piszczałek tworzących płaski bądź wypukły element wystroju ar-chitektonicznego; wieżyczki umiesz-czane bywają naj-częściej (zwłaszcza w instrumentach za-bytkowych) w cen-trum prospektu (na głównej osi poje-dyncza wieżyczka), bądź też symetrycz-nie, parami po obu stronach głównej osi prospektu (por. wieża basowa).

█ wieżyczki hamburskie,zob. wieżyczki typu hamburskiego

█ wieżyczki typu hamburskiego, wieżyczki hamburskie, wieżyczki występujące w większych instrumentach (w organach typu hamburskiego), grupujące piszczałki sekcji pedału, wyraźnie wyod-rębnione z prospektu, umieszczone symetrycznie po obydwu stronach sekcji głównej i odsunięte od niej (zob. organy typu hamburskiego, por. wie-ża basowa).

█ windkloc <z niem.>, zob. kloc piszczałkowy

█ Windlada <niem.>, zob. wiatrownica

█ Windprobe <niem.>,zob. wskaźnik powietrza

█ windwaga <z niem.>, zob. wiatromierz

█ winkiel, zob. kątownik

█ wirnik, wirnik dmuchawy, turbina, część dmuchawy, zamknięty wewnątrz obudowy element zbu-dowany z dwóch okrą-głych tarcz, między

którymi na obrzeżu znajdują się ustawione pod odpo-wiednim kątem łopatki; z jednej strony wirnika przy-mocowana jest ssawa, drugą stroną wirnik osadzony jest na osi silnika napędzającego dmuchawę.

█ wirujące słońce, zob. słońce wirujące

█ wisząca klapa, wentyl klapowy zamontowany pionowo (zob. wiatrownica z wiszącymi klapami).

█ wizualny efekt, zob. efekt wizualny

█ WK, zob. wolna kombinacja

█ własne połączenie,zob. połączenie wewnątrzklawiaturowe

█ właściwa traktura, zob. traktura

█ włącznik głosu, klucz rejestrowy, regestr, regis-ter, rejestr, włącznik rejestru, urządzenie dyspo-zycyjne służące do włączania głosu w organach; konstrukcja włącznika wynika z rodzaju zastosowanej traktury rejestrowej: w trakturze mechanicz-nej są to różnego rodzaju i kształtu manubria, w trakturze pneumatycznej bądź trakturze elek-tromagnetycznej natomiast stosuje się różnorodne włączniki klawiszowe, włączniki uchylne, dźwignie, przyciski, itp. (zob. manubrium ).

■ włączniki głosów w instrumentach z różnymi rodzajami traktury rejestrowej

█ włącznik rejestru, zob. włącznik głosu

█ włoski system, zob. system włoski

█ wodne organy, zob. organy wodne

█ wolna kombinacja, 1. zestaw głosów orga-nowych ustalany przez organistę (za pomocą odpo-wiednich urządzeń) i włączany przezeń w odpowied-niej chwili za pomocą jednego przycisku; mniejsze in-strumenty na ogół nie mają wolnych kombinacji, więk-sze natomiast mogą być wyposażone w jedną, kilka

119

■ wirnik dmuchawy/foto: Katalog Aug. Laukhuff

GmbH & Co/

■ wieżyczki w prospekcie

lub kilkanaście (a przy sterowaniu elektronicznym nawe kilkadziesiąt czy kilkaset) wolnych kombinacji, które po wcześniejszym ustawieniu (zaprogra-mowaniu) włączane są przez organistę w dowolnej chwili i w dowolnej kolejności (włączenie kolejnej wolnej kombinacji wyłącza poprzednią), co znacznie ułatwia np. rejestrowanie w trakcie koncertu, po-zwalając na szybkie zmiany kolorystyki brzmienia in-strumentu; wolne kombinacje włączane są specjalnymi przyciskami umieszczonymi najczęściej pod manu-ałami, czasem również zdublowanymi jako przyciski z boku stołu gry (np. dla registratora pomagające-go organiście w trakcie koncertu), bądź też jako spe-cjalne włączniki obsługiwane nogami (umieszczone w pobliżu pedału); ze względu na sposób programo-wania wolnych kombinacji wyróżnia się dwa zasadni-cze ich typy: wolne kombinacje registrowe oraz wolne kombinacje typu Setzer; 2. określenie uży-wane w odniesieniu do ręcznego lub nożnego włączni-ka (przycisku, klawisza, dźwigni, itp.) urucha-miającego odpowiedni zestaw głosów ustawiony w wybranej wolnej kombinacji.

■ włączniki wolnych kombinacji; przyciski ręczne umiesz-czone zaraz pod manuałem, oraz włączniki nożne znajdujące się w sąsiedztwie klawiatury pedałowej oraz pedału żaluzji i walca crescendo

█ wolna kombinacja amerykańska,zob. Setzer

█ wolna kombinacja registrowa, typ wolnej kombinacji, której cechą charakterystyczną jest „pro-gramowanie” jej za pomocą specjalnych, niewielkich wyciągów rejestrowych badź klawiszy umiesz-czonych w sąsiedztwie ręcznych włączników głosów ( manubriów); każdej wolnej kombinacji tego typu odpowiada dodatkowy komplet niewielkich wyciągów rejestrowych, których jest tyle ile głosów i połą-czeń w organach (najczęściej każdy taki komplet oznaczony jest innym kolorem), a zestawów tych wy-ciągów jest tyle ile wolnych kombinacji w instrumen-cie; każdemu kompletowi wyciągów odpowiada jeden przycisk, którym wolna kombinacja w dowolnej chwili może zostać włączona przez organistę (zob. blok registrowy, por. Setzer).

█ wpuszczająco-wypuszczający zawór,zob. zawór wpuszczająco-wypuszczający

█ wpuszczający zawór,zob. zawór wpuszczający

█ wskaźnik crescenda,zob. wskaźnik crescendo

█ wskaźnik crescen-do, wskaźnik crescenda, wskaźnik sprzężony z me-chanizmem crescendo, informujący organistę o ilości aktualnie włączo-nych głosów, a tym sa-mym o aktualnym pozio-mie głośności instrumentu (zob. crescendo).

█ wskaźnik powietrza, wiatromierz, próba wia-tru, Windprobe <niem.>, urządzenie wskazujące po-ziom napełnienia miecha ( magazynu) sprężonym powietrzem; spotyka się wskaźniki wyposażone w po-działkę liniową lub zegarową (zob. wiatromierz ze-garowy).

█ wskaźnik zegarowy, wskaźnik (np. wskaź-nik powietrza, wskaźnik crescendo, itp.) wykona-ny w formie okrągłej tarczy z podziałką, na tle której obraca się wskazówka informująca np. o stopniu na-pełnienia miecha ( wiatromierz zegarowy), stop-niu wykorzystania mechanizmu crescendo, itp. (zob. wskaźnik crescendo, wiatromierz zega-rowy)

█ współbieżna wiatrowniczka,zob. przekaźnik pneumatyczny

█ współbieżne połączenie,zob. połączenie współbieżne

█ wyciąg registrowy, zob. wyciąg rejestrowy

█ wyciąg rejestrowy, wyciąg registrowy, 1. zob. manubrium; 2. cięgło zakończone uchwytem o nie-wielkich rozmiarach, umieszczone w sąsiedztwie ręcz-nego włącznika głosu ( manubrium), służące do

120

■ wskaźnik crescendo

■ wolna kombinacja registrowa; powyżej włączników głosów widoczne są dwa rzędy niewielkich klawiszy, którymi włącza się i wyłącza głosy wchodzące w skład wolnych kombinacji


włączania tego głosu w wolnej kombinacji regi-strowej (zob. blok registrowy).

█ wycięcie, 1. otwór międzywargowy, przestrzeń w piszczałce wargowej ograniczona wargami pisz-czałki (od góry i od dołu ograniczają je odpowiednio warga górna i warga dolna) i ściankami kor-pusu (zob. piszczałka wargowa); przez wycięcie przepływa wstęga powietrza wydostająca się ze szczeliny, natrafiająca następnie na ostrą krawędź wargi górnej, która ogranicza wycięcie od góry; wy-cięcia mogą mieć różne kształty (np. prostokątne – w przypadku warg o prostych krawędziach lub takie, w których krawędź górnej wargi ma kształt mniejszego lub większego fragmentu okręgu) i rozmiary (wycięcia wysokie, średnie, niskie, szerokie, wąskie itp.); wy-miary wycięcia podawane są jako wielkości względne wyrażane ułamkami np. 1/3, 1/4, 1/5, 9/40 itp.; szero-kość wycięcia obliczana jest z obwodu korpusu piszczałki, np. szerokość wycięcia 1/4 – oznacza, że równa jest ona jednej czwartej obwodu korpusu pisz-czałki itp. (szerokość wycięcia równa jest długości szczeliny, a tym samym wargi dolnej); wysokość wycięcia natomiast obliczana jest z jego szerokości, np. wysokość 1/3 oznacza, że równa jest ona jednej trzeciej szerokości wycięcia itd.; w praktyce wymiary wycięcia zapisywane są czasem w formie np.: ¼ x ¼ – pierwszy ułamek oznacza szerokość, drugi wysokość wycięcia (zob. menzura, wycięcie normalne); 2. podłużne wycięcie przy górnej krawędzi korpusu piszczałki (drewnianej lub metalowej), sięgające do tej krawędzi (inaczej niż w przypadku okienka), w ra-zie potrzeby w trakcie strojenia częściowo przy-krywane lub odkrywane specjalnie zamocowanym ele-mentem przesłaniającym (zob. dostroik, blenda, pierścień strojowy, suwak).

█ wycięcie normalne, wycięcie którego wymia-ry, zgodnie z wzorcową menzurą normalną, wyno-szą: ¼ x ¼ (szerokość wycięcia stanowi ¼ obwodu piszczałki, wysokość wycięcia równa jest ¼ jego sze-rokości czyli 1/16 obwodu piszczałki).

█ wycinana ślimacznica,zob. ślimacznica wycinana

█ wykonawcze urządzenie,zob. urządzenie wykonawcze

█ wykonawczy element,zob. urządzenie wykonawcze

█ wykonawczy mieszek,zob. mieszek wykonawczy

█ wykonawczy zawór,zob. zawór wykonawczy

█ wylotowy kanał, zob. kanał wylotowy

█ wyłącznik generalny, zob. kasownik

█ wyoblana piszczałka,zob. piszczałka wyoblana

█ wyoblanie, jedna z me-tod strojenia metalowych piszczałek wargowych po-zbawionych dostroika, po-legająca na równomiernym rozszerzaniu specjalnym na-rzędziem górnego końca korpusu piszczałki (por. zaoblanie).

█ wypust wiatru, zob. evacuant

█ wypuszczająco-wpuszczający zawór,zob. zawór wypuszczająco-wpuszczający

█ wypuszczający zawór,zob. zawór wypuszczający

█ wyrównawczy miech,zob. miech amortyzacyjny

█ wysokie ciśnienie, zob. ciśnienie wysokie

█ wysokociśnieniowy głos,zob. głos wysokociśnieniowy

█ wysokość, wysokość dźwięu – jedna z głównych cech dźwięku, która zależy od częstotliwości drgań jego źródła; im większa częstotliwość tym wyż-szy dźwięk; wysokość dźwięku określają nazwy dźwięków, np. c, cis, d, es, itd. (zob. dźwięk).

█ wzdłużna wiatrownica,zob. wiatrownica rejestrowa

█ wzmacniający pierścień,zob. pierścień wzmacniający

121

■ piszczałka wyoblana

X█ x, zob. ch

122


Z█ zabytkowy głos, zob. głos zabytkowy

█ zaczep, 1. rodzaj blokady stosowanej czasem orga-nach w celu utrzymania niektórych elementów, np. manubriów, dźwigni pedałowych, itp. w wybra-nym położeniu, a tym samym uniemożliwienia im nie-kontrolowanego powrotu do położenia spoczynko-wego, np. na skutek działania sprężyny powrotnej lub sił występujących w odpowiednio wyważonej trakturze); 2. zob. zaczep klucza rejestrowego, ilustracja do hasła prowadnica dźwigni; 3. zob. zaczep piszczałki; 4. zob. zaczep sprzęgający.

█ zaczep klucza rejestrowego, zaczep zapo-biegający niekontrolowanemu powrotowi manu-brium do położenia spoczynkowego.

█ zaczep piszczałki, zob. ucho piszczałki

█ zaczep sprzęgający, zob. hak

█ zadęcie, wydobycie dźwięku z instrumentu dę-tego (np. piszczałki) poprzez wprowadzenie do jego wnętrza sprężonego powietrza i wprawienie go w drgania o określonej częstotliwości (por. prze-dęcie).

█ zaklepywanie, zob. zaoblanie

█ zamknięta piszczałka,zob. piszczałka kryta

█ zamykająca klapa, zob. klapa zamykająca

█ zaoblana piszczałka,zob. piszczałka zaoblana

█ zaoblanie, zaklepywanie, jedna z metod strojenia me-talowych piszczałek wargo-wych pozbawionych dostro-ika, polegająca na równo-miernym zwężaniu specjalnym narzędziem górnego końca korpusu piszczałki (por. wyoblanie).

█ zapadkowy system,zob. system opróżniający

█ zapożyczenie międzyrejestrowe, określenie używane niekiedy zamiennie z terminem trans-misja.

█ zasadniczy głos, zob. głos zasadniczy

█ zasadniczy ton, zob. ton podstawowy

█ zasilający miech, zob. miech czerpakowy

█ zasilający układ, zob. układ zasilający

█ zasuwa, 1. zob. zasuwa rejestrowa; 2. element składowy regulatora samocznynnego, połączony na stałe z wiekiem magazynu, przysłaniający (w za-leżności od potrzeb częściowo lub całkowicie) otwór wlotowy powietrza do magazynu – w układzie takim, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, następuje samo-czynna regulacja przepustowości otworu wlotowego (por. roleta).

█ zasuwa rejestrowa, zasuwa, szlajfa, urzą-dzenie wykonawcze sterowane kluczem rejestro-wym umieszczonym w stole gry, służące do włą-czania głosu w wiatrownicy klapowo-zasuwo-wej; przebiegająca wzdłuż wiatrownicy ruchoma listwa drewniana (lub wykonana z innego materiału) z odpowiednio nawierconymi otworami (w jednym, dwóch lub trzech rzędach), umieszczona pod klo-cem piszczałkowym pomiędzy prowadnicami, któ-re umożliwiają jej przesuwanie się wzdłuż wiatrow-nicy i zapobiegają bocznym ruchom; pod piszczałkami każdego z głosów przebiega oddzielna zasuwa; włą-czeniu głosu odpowiada takie ustawienie zasuwy, przy którym otwory w niej nawiercone pokrywają się z otworami rozmieszczonymi w płycie pod zasuwą i w klocu piszczałkowym znajdującym się nad nią – w ten sposób między przegrodą tonową a odpowiadającą jej piszczałką wytwarza się kanał, przez który pły-nie sprężone powietrze; wyłączenie głosu następuje przez takie ustawienie zasuwy, w którym otwory w niej nawiercone nie pokrywają się z otworami w klocu piszczałkowym – kanały zostają zablokowane, a do-pływ powietrza z przegród tonowych do piszczałek odcięty (zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa, mieszek teleskopowy).

123

■ piszczałka zaoblana

■ zasuwa w regulatorze samoczynnym: a – magazyn; b – zasuwa, c – dmuchawa, d – zawór kierunkowy, e – regulator samoczynny

a b c

d e

█ zasuwowa wiatrownica,zob. wiatrownica zasuwowa

█ zasuwowo-klapowa wiatrownica,zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa

█ zasuwy prowadnica,zob. prowadnica zasuwy

█ zasuwy ucho, zob. ucho zasuwy

█ zasysający wentyl, zob. zawór ssący

█ zawias strunowy, stosowany głównie w mie-chach organowych zawias wykonany z grubej struny baraniej, końskiego ścięgna lub mocnego sznurka; za-wias tego typu służy do wykonywania ruchomych po-łączeń płyt, desek fałdów i ramek stabilizacyj-nych, zapewniając ich trwałe połączenie i cichą pracę; ruchome elementy połączone zawiasami strunowymi dla wzmocnienia i uszczalnienia oklejane są najczę-ściej elastyczną skórą; w przypadku łączenia dłuż-szych płaszczyzn stosuje się po kilka tego typu zawia-sów (zob. fałda, miech klinowy).

█ zawiasy nożycowe, nożyce, forfex, forfeks, me-talowe zawiasy stosowane np. w miechu magazy-nowym, zapewniające odpowiednią stabilność kon-strukcji, co zapobiega przechylaniu się miecha w cza-sie jego napełniania (zob. miech magazynowy).

█ zawieszona traktura,zob. traktura zawieszona

█ zaworowo-klapowa wiatrownica,zob. wiatrownica klapowo-zaworowa

█ zawór, wentyl, podstawowy element praktycznie każdego rodzaju wiatrownicy, często również traktury, zamykający bądź otwierający otwór wlo-towy do przewodu ( rurki), konduktu, prze-grody, itp.; największa różnorodność zaworów wystę-puje w trakturze pneumatycznej (zob. zawór tonowy, zawór rejestrowy, zawór klapowy, zawór stożkowy, zawór dwufunkcyjny, za-wór kierunkowy, zawór membrankowy).

█ zawór awaryjny, zawór zamykający i otwiera-jący otwór awaryjny, stosowany w celu całkowi-tego usunięcia z kanału rejestrowego sprężonego powietrza, co zapobiega tzw. podgrywaniu pisz-czałek w przypadku niekontrolowanego dostawania się do tego kanału niewielkich ilości powietrza, np. na skutek nieszczelności; zawór ten jest automatycznie zamykany w przypadku wypełnienia kanału rejestro-wego sprężonym powietrzem (tj. gdy zawór rejes-trowy jest otwarty), w przypadku wyłączenia głosu natomiast, tj. gdy dopływ powietrza do kanału rejes-trowego zostaje zablokowany (przez zamknięcie odpo-wiedniego zaworu rejestrowego), zawór awaryjny ot-wiera się, co pozwala na ulatywanie na zewnątrz nie-

wielkich ilości powietrza, które mogą pojawić się w kanale np. na skutek nieszczelności.

█ zawór bezpieczeństwa, wentyl bezpieczeń-stwa, klapa bezpieczeństwa, zawór chroniący re-zerwuar przed zniszczeniem, które mogłoby być skut-kiem zgromadzenia w jego wnętrzu zbyt dużej ilości sprężonego powietrza i wytworzenia się w związku z tym zbyt wysokiego ciśnienia; wykonywany najczę-ściej jako klapa dociskana sprężyną do otworu w górnej płycie magazynu; zadziałanie zaworu bez-pieczeństwa (w zależności od zastosowanego rozwią-zania) następuje najczęściej z powodu odchylenia go przez czop przymocowany nieruchomo na odpo-wiedniej wysokości, bądź też z powodu naciągnięcia sznurka jednym końcem przymocowanego do zaworu drugim natomiast do dna magazynu (zob. miech magazynowy, miech pływakowy).

█ zawór dwufunkcyjny, zawór który w jednej pozycji wpuszcza powietrze ze zbiornika do odbior-nika, w drugiej natomiast wypuszcza je z odbiornika na zewnątrz, przy równoczesnym odcięciu dopływu powietrza ze zbiornika (zob. zawór wpuszczająco-wypuszczający, zawór wypuszczająco-wpuszcza-jący).

█ zawór dyspozycyjny, zawór znajdujący się naj-częściej w stole gry, bezpośrednio sterowany kla-wiszem, kluczem rejestrowym lub innym dodatko-wym włącznikiem, otwierający wlot powietrza do rurki lub kilku rurek, którymi powietrze przedostaje się do dalszych elementów traktury (w przypadku zaworu wpuszczającego) badź z nich ulatuje ( zawór wypuszczający). (zob. urządzenie dys-pozycyjne)

█ zawór kierunkowy, zawór zwrotny, wykonany ze skóry bądź drewna podklejonego filcem i skórą zawór (najczęściej w formie języczka), którego konstrukcja umożliwia przepływanie powietrza prze-zeń tylko w jednym kierunku; przy próbie przepływu w kierunku przeciwnym zawór zamyka się samoczyn-nie; w niektórych przypadkach zawory kierunkowe sterują przepływem powietrza między dwoma kana-łami doprowadzającymi powietrze i jednym odprowa-dzającym, w takich przypadkach stosuje się np. za-wory kierunkowe wahadłowe lub zawory kierun-kowe kulowe; grupy zaworów kierunkowych bywają umieszczane w specjalnych skrzynkach (zob. zawór

124

■ zawory dyspozycyjne – różne typy sterowane kla-wiszami bądź włącznikami głosów


ssący, zawór odprowadzający, skrzynka zawo-rów kierunkowych, języczek, zawór kierun-kowy kulowy, zawór kierunkowy wahadłowy).

█ zawór kierunkowy kulowy, zawór kierun-kowy w formie lekkiej kulki przemieszczającej się pod wpływem sprężonego powietrza między specjal-nie wykonanymi wgłębieniami, w których znajdują się otwory doprowadzające powietrze z kanalików (zob. zawór kierunkowy, por. zawór kierunkowy wa-hadłowy).

■ zawór kierunkowy kulowy – zasada działania

█ zawór kierunkowy wahadłowy, zawór kierunkowy najczęściej w formie skórzanego ję-zyczka, mogącego przechylać się na boki pod wpły-wem strumienia sprężonego powietrza, co powoduje zakrywanie bądź odkrywanie otworów wlotowych ka-

nalików doprowadzonych do zaworu (zob. zawór kierunkowy, por. zawór kierunkowy kulowy).

■ zawór kierunkowy wahadłowy – zasada działania

█ zawór klapowy, zob. wentyl klapowy

█ zawór klapowy łamany,zob. wentyl klapowy łamany

█ zawór klapowy podwójny,zob. wentyl klapowy podwójny

█ zawór membrankowy, zawór membranowy, zawór którego głównym elementem jest wykonana na ogół z elastycznej skóry membranka, przytwier-dzona do klocka z dwoma otworami; jeżeli na mem-brankę nie działa żaden dodatkowy czynnik zewnętrz-ny powodujący dociskanie jej do klocka, między membranką a tym klockiem wytwarza się kanał, któ-rym powietrze może przepływać z jednego otworu do drugiego; dociśnięcie membrany do klocka (mecha-niczne bądź pneumatyczne) i zamknięcie tym samym otworu lub otworów powoduje zlikwidowanie kanału między membranką i klockiem, uniemożliwiając tym samym przepływ powietrza; zawór membrankowy może być sterowany mechanicznie, za pomocą dźwigni dociskającej membrankę do klocka, bądź pneumatycznie poprzez działanie na membrankę od zewnątrz sprężonego powietrza o ciśnieniu wyższym niż ciśnienie powietrza przepływającego pod mem-branką (w takim przypadku membranka musi być umieszczona w specjalnym kanale; grupy zaworów tego typu umieszczane są najczęściej w specjalnych skrzynkach). (zob. skrzynka zaworów membran-kowych)

■ zawór membrankowy sterowany mechanicznie: a – mem-branka, b – dźwignia, c – rurka odprowadzająca powietrze z zaworu, d – rurka doprowadzająca powietrze do zaworu

125

■ zawór kierunkowy w formie skórzanego języczka zakrywają-cego otwór – zasada działania

■ zawory kierunkowe w układzie z dwoma otwo-rami wlotowymi i jed-nym przewodem prowa-dzącym do odbiornika – zasada działania

a b

c d

■ zawór membrankowy sterowany mechanicznie – zasada działania: a – zawór zamknięty; dźwignia dociska membran-kę do klocka blokując przepływ powietrza, b – zawór otwar-ty; między membranką i klockiem wytwarza się kanał, którym powietrze może swobodnie przepłynąć przez zawór w kierunku odbiornika

■ zawór membrankowy sterowany pneumatycznie: a – rurka odprowadzająca powietrze z zaworu, b – rurka doprowadza-jąca powietrze do zaworu, c – kanał wypełniany sprężonym powietrzem w chwili wyłączania zaworu, d – membranka

■ zawór membrankowy sterowany pneumatycznie – zasada działania: a – zawór zamknięty; kanał w skrzynce wypełnio-ny sprężonym powietrzem o ciśnieniu wyższym niż ciśnie-nie powietrza doprowadzone rurką do zaworu; membranka dociśnięta do klocka blokuje przepływ powietrza, b – zawór otwarty; skrzynka opróżniona ze sprężonego powietrza, mię-dzy membranką i klockiem wytwarza się kanał, którym powietrze może swobodnie przepłynąć przez zawór w kie-runku odbiornika

█ zawór membranowy,zob. zawór membrankowy

█ zawór odprowadzający, zawór opróżniający, zawór tłoczący, wentyl opróżniający, wentyl tłoczący, typ zaworu kierunkowego montowanego najczęś-ciej w kanałach wylotowych urządzeń, umożliwia-jącego przepływanie powietrza np. z miecha do od-biorników, blokującego równocześnie jego przepływ w odwrotnym kierunku, tj. zasysanie go z zewnątrz tą samą drogą (zob. zawór kierunkowy, miech po-ziomy, miech skrzyniowy, por. zawór ssący).

█ zawór opróżniający,zob. zawór odprowadzający

█ zawór przesuwany, zawór przesuwkowy, za-wór w formie wydrążonego od spodu klocka, który przy przesuwaniu otwiera bądź zamyka otwory kana-łów.

■ zawór przesuwany – zasada działania: a – zawór zamknię-ty; przesuwany klocek blokuje przepływ powietrza z komory ze sprężonym powietrzem, b – zawór otwarty; wydrążenie w spodzie klocka stanowi kanał dla powietrza przepływającego z komory do odbiornika

█ zawór przesuwkowy,zob. zawór przesuwany

█ zawór rejestrowy, wentyl rejestrowy, zawór wykonawczy, którego zadaniem jest wpuszczenie po-wietrza do komory rejestrowej w wiatrownicy rejestrowej, a w konsekwencji włączenie odpowiada-jącego mu głosu organowego (por. zawór tono-wy).

█ zawór ssący, wentyl ssący, wentyl zasysający, typ zaworu kierunkowego umożliwiającego napływa-nie powietrza (zasysanie go z zewnątrz) do wnętrza urządzenia, np. miecha, uniemożliwiającego równo-cześnie jego wydostawanie się tą samą drogą na ze-wnątrz (zob. zawór kierunkowy, por. zawór od-prowadzający).

■ zawór stożkowy – przekrój i widok poglądowy zaworu w wiatrownicy: a – bolec stabilizacyjny, b – deseczka stabili-zacyjna, c – stożek drewniany lub metalowy, d – miękką skóra, e – drut, f – kontrwentyl oklejony filcem i skórą, g – nakrętka regulacyjna, h – orzeszek drewniany, i – filc

█ zawór stożkowy, wentyl stożkowy, stożek, uży-wany w wiatrownicach stożkowych wentyl o kształcie odwróconego stożka; zawór tego typu za-krywa otwór opadając pod własnym ciężarem, a jego uchylanie następuje przez unoszenie go odpowiednim elementem traktury ( mieszkiem bądź elektro-magnesem); zawory stożkowe otwierają się do góry, stąd stosowane czasem w odniesieniu do wiatrownic stożkowych określenie wiatrownica górnozaworo-

126

a

b

c

d

e

f

g

h

i

a b

a

b

c

d

a b

a b


wa; w wiatrownicach stożkowych stosuje się również zawory o kształtach innych niż wspomniane stożki (za-wory płaskie, półkuliste), jednak wszystkie tego typu zawory (ze względu na zbliżoną zasadę działania) na-zywane są stożkami.

█ zawór tłoczący, zob. zawór odprowadzający

█ zawór tonowy, wentyl tonowy, zawór wyko-nawczy, którego zadaniem jest wpuszczenie powietrza do piszczałek tego samego tonu ustawionych na da-nej watrownicy; w wiatrownicach tonowych odbywa się to przez wpuszczenie powietrza do odpo-wiedniej przegrody tonowej (co następuje po ot-warciu zaworu tonowego, najczęściej wentyla kla-powego), w wiatrownicach rejestrowych nato-miast, przez otwarcie całej grupy zaworów odpowia-dających piszczałkom tego samego tonu (najczęściej zaworów stożkowych) (zob. wiatrownica tono-wa, wiatrownica rejestrowa, por. zawór rejes-trowy).

█ zawór upustowy, zob. wentyl upustowy

█ zawór wpuszczająco-wypuszczający, zawór dwufunkcyjny, który w pozycji spoczyn-kowej blokuje przepływ sprężonego powietrza ze zbiornika do odbiornika, umożliwiając równocześnie ulatywanie zgromadzonego wcześniej w odbiorniku powietrza poprzez odkryty otwór wylotowy; w drugim położeniu zaworu, tj. przy jego uniesieniu (pod wpły-wem siły zewnętrznej) odkryty zostaje otwór, którym powietrze napływa ze zbiornika do odbiornika, a rów-noczesne zamknięcie otworu wylotowego zapobiega ulatywaniu powietrza na zewnątrz (por. zawór wy-puszczająco-wpuszczający).

■ zawór wpuszczająco-wypuszczający – fazy pracy: a – stan spoczynkowy zaworu; zawór odcina dopływ powietrza z ko-mory do odbiornika, równocześnie otwarty dolny otwór umożliwia ucieczkę powietrza nagromadzonego w odbior-niku i prowadzącym doń kanale, b – stan pracy zaworu; uniesiony zawór wpuszcza powietrze z komory wypełnionej sprężonym powietrzem do odbiornika, równocześnie dolny otwór zostaje zamknięty co uniemożliwia wydostawanie się powietrza poza układ

█ zawór wpuszczający, zawór który w stanie spoczynkowym (może się utrzymywać w tym stanie pod własnym ciężarem lub też może być dociskany sprężyną) zakrywa otwór, którym sprężone powiet-rze może przepłynąć z komory do kanału prowadzą-cego do odbiornika, zadziałanie nań odpowiednią siłą

powoduje jego otwarcie i wpuszczenie tym samym po-wietrza do kanału; funkcję zaworu wpuszczającego pełnić może praktycznie każdy typ zaworu, np. za-wór stożkowy, wentyl klapowy, itp. (por. zawór wypuszczający).

■ zawór wpuszczający (wentyl klapowy) – fazy pracy: a – stan spoczynkowy zaworu; zawór zamyka otwór, którym powietrze może wpłynąć z komory do rurki, b – stan pracy zaworu; uchylony zawór wpuszcza powietrze z komory wypełnionej sprężonym powietrzem do rurki prowadzącej do odbiornika

█ zawór wykonawczy, zawór umieszczony najczęściej w wiatrownicy, będący ostatnim ele-mentem traktury, wykonującym zadanie (pracę) zgodnie z impulsami sterującymi otrzymywanymi ze stołu gry; zaworem wykonawczym może być np. zawór wpuszczający powietrze bezpośrednio do piszczałki, przegrody tonowej, kanału rejes-trowego, czy też innego odbiornika (por. urządze-nie wykonawcze, zawór dyspozycyjny).

█ zawór wypuszczająco-wpuszczający, zawór dwufunkcyjny, który w pozycji spoczyn-kowej pozwala na przepływanie sprężonego powietrze ze zbiornika do odbiornika i zamyka równoczesnie otwór wylotowy uniemożliwiając tym samym ulatywa-nie powietrza na zewnątrz; zadziałanie na zawór siłą zewnętrzną sprawia, że element ten unosząc się odkry-wa otwór wylotowy, którym powietrze ulatuje z od-biornika na zewnątrz, a druga część zaworu odcina do-pływ powierza ze zbiornika (por. zawór wpuszcza-jąco-wypuszczający).

■ zawór wypuszczająco-wpuszczający – fazy pracy: a – stan spoczynkowy zaworu; zawór wpuszcza powietrze z komory wypełnionej sprężonym powietrzem do odbiornika, równo-cześnie dolny otwór jest zamknięty co uniemożliwia wy-dostawanie się powietrza poza układ, b – stan pracy zaworu; uniesiony zawór odcina dopływ powietrza z komory do odbiornika, równocześnie otwarty dolny otwór umożliwia ucieczkę na zewnątrz powietrza nagromadzonego w odbior-niku i prowadzącym doń kanale

█ zawór wypuszczający, zawór który w stanie spoczynkowym (może być w tym stanie dociskany

127

a b

a b

a b

sprężyną) zakrywa otwory wylotowe kanałów wy-pełnionych sprężonym powietrzem, zadziałanie nań odpowiednią siłą powoduje jego otwarcie i wypusz-czenie tym samym powietrza z kanałów; funkcję za-woru wypuszczającego pełnić może praktycznie każdy typ zaworu, np. zawór stożkowy, wentyl klapo-wy, itp. (por. zawór wpuszczający).

■ zawór wypuszczający (wentyl klapowy) – fazy pracy: a – stan spoczynkowy zaworu; zawór zamyka otwór wylo-towy powietrza z rurki połączonej z odbiornikiem, b – stan pracy zaworu; uchylony zawór wypuszcza powietrze z rurki

█ zawór zwrotny, zob. zawór kierunkowy

█ zbieżna piszczałka,zob. piszczałka koniczna

█ zbiorczy kanał, zob. kanał zbiorczy

█ zbiorczy register, zob. rejestr zbiorowy

█ zbiorczy rejestr, zob. rejestr zbiorowy

█ zbiorowy łącznik, zob. łącznik zbiorowy

█ zbiorowy register, zob. rejestr zbiorowy

█ zbiorowy rejestr, zob. rejestr zbiorowy

█ zecer, zob. Setzer

█ zecer niepełny, zob. Setzer niepełny

█ zecer pełny, zob. Setzer pełny

█ zegarowy wiatromierz,zob. wiatromierz zegarowy

█ zegarowy wskaźnik,zob. wskaźnik zegarowy

█ zespół brzmieniowy, zob. sekcja

█ zespół mechaniczny, grupa współpracujących ze sobą dźwigni i cięgieł, będąca podstawą kon-

strukcji traktury mechanicznej, służąca przekazy-waniu ruchu, zmiany kierunku bądź zwrotu przeka-zywanej siły, omijaniu przeszkód konstrukcyjnych itp.

█ zespół pneumatyczny, grupa współpracujących ze sobą elementów pneumatycznych złożona przynaj-mniej z zaworu dyspozycyjnego, rurki i za-woru wykonawczego (w skład zespołu mogą wcho-dzić również inne elementy traktury pneumatycz-nej), będąca podstawą konstrukcji traktury pneuma-tycznej, służąca przekazywaniu ruchu na odległość i wykonywaniu pracy niezbędnej do sterowania urzą-dzeniami wykonawczymi.

█ zestaw, zob. sekcja

█ zestaw główny, zob. Hauptwerk

█ zestaw przeciwległy,zob. przeciwległy zestaw rejestrów

█ zewnętrzna skrzynia,zob. skrzynia zewnętrzna

█ zgęszczonego powietrza przewód,zob. przewód

█ zgęszczone powietrze,zob. sprężone powietrze

█ Zimbel <niem.>, zob. cymbel

█ Zimbelstern <niem. Zimbel = cymbały, Stern = gwiazda>, zob. gwiazda

█ Zimmerorgel <niem.>, zob. organy pokojowe

█ złożony głos, zob. głos mieszany

█ zmienna menzura, zob. menzura zmienna

█ zupełny głos, zob. głos zupełny

█ zwielokrotniony głos, zob. głos mieszany

█ zwojnica, zob. cewka

█ zwrotny zawór, zob. zawór kierunkowy

128

a b


Z█ żabka, jeden z elementów pchających stosowa-nych przy połączeniach sąsiednich manuałów (zob. połączenie siodełkowe).

█ żaluzja 1. urządzenie (sterowane mechanicznie, pneumatycznie bądź elektrycznie) zamontowane w jednej ze ściań szafy ekspresyjnej, składające się z szeregu ułożonych obok siebie ruchomych listew, któ-re obracając się powodują otwieranie bądź przysłania-nie otworu, przez który wydostaje się na zewnątrz dźwięk zamontowanych wewnątrz szafy głosów or-ganowych; stosowanie żaluzji pozwala na uzyskiwa-nie różnych odcieni dynamicznych brzmienia sekcji; 2. zob. szafa ekspresyjna.

a b■ żaluzja w szafie ekspresyjnej: a – zamknięta, b – otwarta

129

.

BIBLIOGRAFIA:

Adelung W., Einführung in den Orgelbau, Leipzig 1972Chwałek. J., Budowa organów, Warszawa 1971Dorawa. M., Organy konstrukcja, ochrona, konserwacja, Toruń 1971Drobner M., Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków 1985Ellerhorst W., Handbuch der Orgelkunde, 1966Erdman. J., Organy poradnik dla użytkowników, WarszawaGołos J., Kobus. Z., Vogel B., Słownik terminologiczny zabytków, Warszawa 1991Habela J., Słowniczek muzyczny, Kraków 1988Hopkins E. J., Rimbault E. F., The organ its history and constructionKlotz H., Das Buch von der OrgelOrganista i organy, służba ołtarza, red. ks. R. Rak, Katowice 1985Rybnicki M., Gramy na organach, Warszawa 1985Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, Kraków 1989Sapalski A., Przewodnik dla organistów, 1880Smulikowska E., Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wrocław 1989

Katalog firmy Aug. Laukhuff GmbH & CoKatalog firmy Organ Supply Industries, Inc

Serdeczne podziękowania dlaTomasza Szałajdy – www.szalajda-organy.pl

130

.

w a d o w i c e 2 0 0 9

Documents

wersja 1.5 - 04.01.2009