OSMANLI DIVLEiI'NINWffi7oo. KURULUS YIL DOruUnnu

&sffidh$.#g-$

ffi*ruffi&

ffiffi$f,tuffitr$trs&ffiffi

wffi fresmw$ss&w

DATA AND STATISTICS IN

THE OTTOMAN EMPIRE

Derleyenler Edited by

Prof. Holit inlrclxFrof. gevkef PAflIUK

T.c. BAsBAKANTTK DEVLET israrlsrir ENsTir0s0STATE INSTIIUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBTIC OT TURKEY

istatistik bilimini genig anlamda bir devletin, i.ilkede insan ve maddi kaynaklannr tespit

ihtiyacrndan do[mug bir bilim dalr olarak tanrmlarsak, rnerkeziyetgi, biirokratik, patrimonyal bir devlet

olan Osmanh imparatorlufunda neden bu dofrultuda genig bir etkinlik gosterildi$i anlagrlrr. Bunurtdolal sonucu olarak Osmanh arqivlerinde genig istatistik dizileri meydana gelmigtir. Bunlann gtinrgrfirna grkanlmasr yalnrz bu imparatorlu[un tarihi bakrmrndan depil, istatistik ve resmi kayrt tutma(book-keeping) metodlannin genel tarihi bakrmrndan da son derece ilgingtir. J. DupAquier'nin Qin'denAvmpa'ya kadar istatistik tarihi tizerinde aragtrrmalan, Osmanlt istatistik tanhi yaprlmadan tam

sa;-rlamaz. Osmanh istatistik defterleri gerek igeri[inde do$ruluk ve kapsamhhk prensiplerininuygulanrgr bakrmrndan, gerekse defterlerde kullanrlan kayrt y6ntemi, krsaltma, referans us0lleri gibikayrt metodlan bakrmlndan, 15. Yrizyrlda Avrupa'da gorulen benzeri orneklerinden daha karmagrk,geligmiq ornekler vermektedir. Bu metodlar, islAm Halifeli$i, iran, Orta-Asya drneklerinin bir devamr

olarak(l) kadim Mezopotamya medeniyetlerine kadar izlenebilir. Osmanh devleti patrimonyal,merkeziyetgi, btirokratik bir devletti, dedik. Devletin merkez btrolannda, Defterhdne'de, aynntrhistatistik defter koleksiyonlan olugturmasr genig bcilgelere yayrlan Osmanh devletinin merkeziyetgiidare sisteminin vazgegilmez bir gerefii idi.

Patrimonyal hiikiimdar, devlet-iilke ve tebaayr babadan kaimrq bir miilk (patrimony) gibialgllar ve kendisiyle toprak ve tebaa arasrnda kendi kontrolu drgrnda bagka hig bir otorite tanrmaz.Osmanh sultanlan feth ettikleri yerierde yerli feodal giiglere ve kurumlara derhal son vermig ya da

feodal aileleri kendi timar sistemi igine ahp eritmigtir. Devlet, hububat yetigtiren, tarla tanmrna tAbibiitirn topraklan, niri (beyiik) adr altrnda devletin rakabesi, yiiksek miilkiyeti altrna sokmugtur.Halkrn, ordunun temel gereksinimini oluEturan bu[day arpa i.iretimini garanti altrna almak, korkungaghk ddnemlerinin geri gelmesini onlemek kaygrst, miri toprak rejiminin asrl nedenidir. Osmanirdandnceki imparatorluklarda, meseld Bizans'ta da, aynl rejim uygulanlyordu. Nasrl ki Mrsrr'da,Mezopotamya'da nehir kanallanrun onanmrnrn tirm toplum igin hayati onemi, son derece

merkeziyetgi, btirokratik bir devlet kontroltrne viicut vermigtir.(2) Bizans ve Osmanlrimparatorluklannda btitiin tebaayr ilgilendiren toprafrn srkr devlet gozetimi altrnda tutulmasl vetretimin aksamamasr zarureti, gift-hane (zugo-kefalia) deniien ozgiin bir iiretim tarzrnm uygulanmasrile gergeklegmigtir. (Bu gegit bir "iiretim tarzr"nr Chayanov AMP gibi bir i.iretim tarzr say"r;.(3) Qifrhane sisteminin ktsa tantmt gudur: Tanm topraklan raiyyet giftlifi denilen ufak aile tanm birimlerineboltini.ir ve koylii tasamrfuna verilirdi. Bu birimlerin kaybolmarnasl, devamh kontrol edilmesinigereklirirdi. Bu da zamarl zaman yaprlan toprak ve koyliintin saytml ile, yani tahrir sistemiylesaplanrrdr (Mufassal Defterler).

imparatorluk hiikCrmetinin toprak tasamrfunu ve tiretimi srkr gozetim altrnda tutmasr, biryandan da timar (Bizans'ta pronija) ordusunu ayakta tutmak igin bir zaruretti. Osmanhimparatorlugunun klasik ddneminde (1300-1600) devletin zrrhh stivari ordusunu olugturan timarhsipahilerdi.(4) Para ekonomisinin geri oldu$u bu ddnemde, koyltiniin aynen tahsil olunan tirtinvergilerini kdylere yerlegtirdi$i bu ath askerine tahsis efmesi zorunlu idi.

Macaristan'dan Suriye ve Van'a kadar uzak bolgelerde koylerde yerlegmi$ bu askerlerintimarlannt, intikalleri, her hirlti de[igiklifi devamh gdzetim zarureti, zarrtan zaman yoklama ve

(1) Resmi kuyudAtta 13. ve 14. ytlryrlda iran'da kullarutan metodlar hakkrnda ve muhasebe el-kitaplanna bir misri.l olarak: AbdullahMazandar6ni, Die ResAla-yi Falakiyya, ed. W, Hinz, Wiesbaden 1952.

(2) Bak. K. Wittfogel, Oriental Despotism, birgok baskrlan var.(3) Qift-hane sistemi igin balc H. inalcrlq An Economic and Social History of the Ottoman Empire, ed. H- lnalcrk with D. Quataert,

Cambridge: CUP 1994, 143-154; H. Inalcrk, From Empire to Republic, Essays on Ottoman and Turkish Social History, Istanbul: ISISyay. 1995,61-72.

(4) Bak. 'TimaC', Encyclopaedia of Islarn, 2. Baskr.

kontrolii gerektirirdi. Bu kontrol tahrir sonucu duzenlenen icm0l defterleriyle sa[lanrr, zamanla

meydana grkan de[igiklikler Cerdest ve tevcih defterleriyle izlenirdi.

Bu istatistik listeleri sayesinde merkezdeki btirokrat, bir sancakta hangi koyde geqitli stattide

ne kadar ntifus bulundu[u, koylrilerden hangilerinin ne kadar topra[r oldufu (Eift, nim-gift, topraklr

bennak), hangilerinin topraksrz oldufu (milcerred, caba), iirerti$i tiriin miklan ve fiyatrnr krsa birzamanda bulur, belirler ve gereken karan airrdr. Bagka deyimle, tahrir sayrmlan sonucu, sancak, kaza,nahiye idare birimlerine gore meydana getirilen listeler (defter-i hakiniler), merkeziyetgi biirokratikidarenin zaruri ve son derece etkin bir aractnt olugtururdu. Bu uzun aynntrlt listeler yaprlrrken, bellimodeller, krsalrma, referans siglalan geligtirilmig. karmagrk bir kayrt (book-keeping) sistemiuygulanmrgtrr. Ozetle, tahrir ve defter-i hakdn? sisterni, belli bir idare sistemini uygulamada, dofru ve

kapsamh verilere gereksinimi karqrlayan cizgtin bir istatistik ve book-keeping sisternidir.

Defter-i Hakdni Emini Miiezzin-zAde Ali,(5) 16.yy. sonunda bu tahrir ve defter sistemindebaggosteren ihmal ve kargaganrn, nasrl btittin imparatorluk idare sisteminin gdkiigrine yol agtrfrnr hakholarak l'urgulamtgtrr.

Osmanh Argivinde defter-i hakAnilerden bize kadar gelmig en eskisi, 1835/1431 tarihliArvanid (Amavud) Sancalr icmdl defteri tarafimrzdan yayrnlandr.(6) Bir timar icmil defteri olan budefter, Osmanh biirokrasisinde bu tarihe dogru tahrir-istatistik metotlannrn kesin bigimdeuygulanmakta oldu$unu kanrtlamrgtrr. II. Murad ve Fatih Mehmed donemlerine ait baqka defterler de

tespit olunmuEtur(7). Arvanid defterindeki gondermelerden anlagrlclfirna gore, Osmanh tahrir sistemiYrldrnm Beyant (1389- 1402) donemine kadar izienebilir. Anonim TevArih-i Al-i Osman'da YrldrnmBeyant 'm devlet politikastna kargt elegtiriier arasmda gu satrrlan okuyoruz: Ulemadan Qandarh HalilPaqa(8) ve Karamanh Rtistem "Osmanh beyleri yantna vardtlar, dirrhi diirlti hileyle dlemi doldurdular,andan ilerii hesAb defter bilmezlerdi". Buna gore, iran-Selguklu devletinde uygulanan bijrokratikmetotlann, bu arada defter usfrllerinin daha Orhan zamanrnda baqladrfr iddia edilmektedir.

Ozetle, Orta Do[u medeniyetini devam ettiren ve geliEtiren Osmanh imparatorlu$ununistatistik metotlan ve verileri, istatistik tarihi bakrmrndan gok zengin bir malzeme birikimini temsileder. Bu malzemenin korundugu. devlet arqivimiz, Hazine-i Evrak. devlet yaptsl itibariylebatrhiaqmanrn bagladrpr Tanzimat dewinde, 1846 tarihinde kuruldu. Bundan once istatistik niteligitaSlyan. defterler,.:egitli vekdletlerin, BAb-i 4fi, Maliye, Defter-i HakAni, Evkaf vb. devlet dairelerindesaklaninakta idi.(e) Bu nezdretlerde gtinliik mudmeldta konu olmayan belge koleksiyonlan, 1846'daHazine-i Ewak'da toplandr. Bugiin Ttirkiye Devlet Arsivleri Genel Mtidiirlti$ii'ne bagh OsmanhArEtvi'nde, kaba bir hesapla bir buguk milyon belge bulundu$u tahmin olunmuqtur. Burada, ozellikleistatistik verileri kapsayan belge dizileri arasrnda, defter-i hakdniler tizerinde duraca[rz.

Tahrfu veya Tapu Defterleri (Defter-i Hakani Serisi: B.D.A), Osmanh Argivi (istanbul) veTapu Kadastro Genel Mtidtirlii[ii'nde (Ankara) saklanmaliladrr. Bir yer feth olundugu z:rm rL,, sultanbir emin ve kdtipten olugan bir komisyon gdndererek o tilkeyi "tahrir" ederdi. Tahrir eminine Pddigahtarafindan verilen yetki beratrndq taluirin nasrl yaprlacafr aynnhh bigimde anlatrlmrqtrr. O zamankiveri toplama yollannl bildiren bu belgede gu noktalar belirtiimigtil. (tol

(5) KavAnin-i et-i Osman der Hiilisa-r MezAmin-i Defter-i Divarg Istanbul, 1280/1864. T-rmarh listeleri ve kanunlanru veren bu onemlieserin yeni bilimscl bir yayrnura gereksinim vardr.

(6) Hicri 835 Tarihli S0ret-i Defter-i Sancak-i .Ananid, yay. H. lnalcrh Ankara: TTK 1954-(O Bak. S0ret-i Defter-i Arvani4 Giriq, )il-)OI, orada gdsterilen Amavutluk'a ait defterladcn baSka Istanbul Osmanh Anivi ve Soffa Milli

K[ttlphanesi Osmanh Belgeler koleksiyonunda II. Murad ve Fitih d6nemlerine ait dcftcrler rnevcuttur.(8) Giese yaynl, Breslau 1922,30(9) Osman.h argivleri flzerinde bak Bagbakanhk Osmanh ArSivi Rehberi, Baqbakanhk Devlet Anivleri Genel M0dmtttgt| O.A.D. BagkanlSr,

yay. no. 5, Ankara 1992; ve Bagbakanhk Osmanh Argivi Katalogian Rehberi, O.A.D. Bagkanhpr, yay . 76, Ankara I 995.(10;6t rrt'd Defteri, 19-20

Emin, tahririne memur oldufu vilAyette, o yerin kadrsr ve trmar erlerini toplar, teftig daima

birlikte yaprlrr. Kadrlar, hig bir gelir kayna$rnrn drganda kalmarnasrna dikkat edecekler, yani boyleceeminleri hazine namlna kontrol edeceklerdir.

r HAslarrn mribAEirleri, zedmet ve timar, evkaf ve emlik sahipleri muAf ve miisellemler, birkelime ile, bir berdt ile gelir tasamrf eden herkes, ellerindeki berAtlan, s0ret-i defterleri,temessiikleri ve mahsuiAt defterlerini bu komisyona teslim edecektir.

. Bu vesikalara gdre yerinde teftig baglar: BerAt sahipleri reAya ile beraber tig yrlhk gelirmihannr bir defter halinde emine sunarlar. Emin bunu hiilcOmet merkezinden getirdifi eski

mufassal defterle kargrlagtrnr ve yerinde redya arasrnda teftiq eder. Uygun bulduklannl vemeydana grkan fazlahklan miktar olarak deftere kaydeder. Bunlann krymeti sonramerkezde hesaplanacaktrr: "Nice bahd tayin edersem defterin zeylinde kayrt olunup hertimann miktan mdlfim ola ve ciimle ba$lana". Fakat daha aga$rda soylendigi gibi eminler,bu krymetlerin tayini igin kadrlardan mahalli narht gdsteren hiiccetler getireceklerdir.

r Biitun ntifus ve gelir kaynaklan tamamr ile deftere gegecek, bir gey hirig brrakrlmayacaktrr.

. ReAyA $u gekilde yazrlacaktrr: Her sipahi, ewelce kendi ttzerine yazrlmrg olan btittinredydyr emin on0nde toplayacak, yalnr z v ergiy e tAbi olan yetiqkinl eri y azdtacaktrr.

. Vergiye tabi olmayan gocuklan yazdrran veya gelir miktannr saklayarak az gosteren

sipahilerin timarlan ellerinden ahnacak ve mevk0f kaydedilecektir.(11) Burrlonn hdsrlAtr o

yerin kadrlan tarafindan hazine adrna zapt olunacakfir. Bulunan fazlahklar (zAyid'ler), aynbir deftere kaydolunup, bir timar sahibi aracrltfit ile bulunmug ise, kendisine zam (terakki)yaprlacaktrr.

. Bu suretle gelir kaynaklan ve niifus tespit olunduktan son.ra "defter tamim olup 'atabe-i'ulyAma geldii$iin bana 'arz oluncaya de$in hig bir ferde ka[rt ve tezkire vermiyeler vetimarlara miiteallik kaz|yi igin dergdh-r ntu'aliAma 'a.rz ve nArne gdndermeyeler, ol hususigin bundan dahi kegtt varmrya".

. Kadrlar, hardc (cirye) defterlerini eminlere teslim edeceklerdir.

. Avdriz vergisi igin her kadrhSrn hane adedi ve muAflan dikkatle ve ayn ayn bir defterekayrt ve tespit olunacaktr..(t')

. Sancakta her ttulii mahstl ve bac vergilerinin ne oranfida ve nasrl almdrfr, vukua gelende[igiklikler, eski defterle kargrlagtrnlarak tespit olunacak ve merkeze bildirilecektir. Orada"emr-i padigihi" ile son gekli kararlagtrnlacak ve defterin arka sahifesine kanun olarak

kaydolunacaktr.(13)

o Sancakta mevcut biittin zeflmetler ve timar-erleri cebel0 mikdarlariyle beraberbildirilecektir (defter- i icmdl).

o "Vildyet-i mezk0reyi emAnet ve istikimet ile kitAbet ediib heddyd ve piqkeq ve konukluktannesne almryalar ve kimseye meyl u muhdbA etmey[p kemil-i addlet tizere yazub defterideler... hiznretleri ve emAnetleri mukdbelesinde ve ma$lan hususiygiin ddet-i kadimefizere her hineden ikiger akga ahp birin emin ve birin kAtip veghi maigetlerine vemasAriflerine sarf ideler."

(11) Buna mukabil re6yi da vergiden kurtulmak igin yazrlmaktan kagar. Bu gibiler sonradan h6ric eminleri (balc Barkan, Kanunlar, s. 190)yahut kadrlar tarafindan bulunarak vergileri tahsil olunur @arkan, Kanunlar, s.277).

(12) Qelt0kciler ve Derbent re6y6sr igin hususi h0kfimleri buraya almayr gereksiz gOrdtlk(f3) Hilk0met merkezinde vc mahkemelerde ihtilAflann halli igin miiracaat olunan sancak kanunnAmeleri, igte bu surctle meydana

getnektedir. Bu sancak kanunndmelerinden y0zden faziasrnr bir arada Omer Lfltfi Barkan negretnigtir (XV vc XVI. asrlarda Osmanfulmparatorlupunda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslan,l, kanunlar, Istanbul 1943). Bu kanu4 deftere kaydedildigi gibi ait oldufuwrca$n kadrsr tarafindan da sicill-i mahfiza yaalrrdr (Bak Ba*an, Kanunlar, s. 350-351).

Burada gorriliiyor ki, tahrir ernini bu agamada, kadlnrn ve dirlik sahiplerinin yardrrn ile, eski

mufassal deftcr, istihkak sahipleri ve reiya clindeki vesikalara bakarak her tiirli.i gelirde meydana

gelmig de$iEiklikleri ve en son durumu yerinde tespit etmekle gorevlidir. Emin, bu suretle meydana

gelen defter-i mufassal, (14) cizye defteri, zeviyid ve mevkuf ciefteri ile sancak kanunndrnesi

miisveddelerini ve mahalli narh hriccetlerini tetkik ve tasdik olunmak iizore merkeze getirir. Orada

mahsul vergileri, narha gdre ayn ayn akga tizerinden hesaplanrr yek0n baglandrktan ve onayianc|ktansonra emin igin igin ikinci agama bagiar. Bu da, kesin olarak ortaya grkan bu gelir kaynaklannrn dirliksahipleri arasrnda istihkaklanna gdre taksimidir. Bundan 6nce timarlrlar arastnda gelirin tevzi ve

tahsisine dair hig bir isiem yaprlmaz.

Tevzi, da[rtrm, onlann ellerindeki Pidigah berdtr ve emirler ile beylerbeyi yaftasr esas tutularak, (15)

yapulr. '

Beylerbeyi yaftasr gereklidir, giinkti genellikle sipahilerin komutanr olan beylerbeyi tezlciresi

olrnadan hig bir tinrar tevcih olunamaz ve timarlann son durunru en iyi olarak merkezdeki icmAldefterinde deSii, beylerbeyi yanrndaki defterde g6rtintir. $u halde beylerbey'i yaftast, timarbelirlenrnesinde herkesin son istihkak durumunu gostermek tizere verilmig bir belgedir. E,min,

kendisine sunulan vesikalan inceleyerek her bir dirlik sahibine miistahak oldufu miktarcla (16) oelir

tahsis eder. TevziAt bittikten sonra ayn bir defterde her birinin ismi altrnda, sadece bu gelirinmiktanyla nerede bulundu[unu tespit eder ve golu zaman bagta bu timann utak bir tarihgesini yaparakson istihkak sahibine hangi vesikaya (berAt, beylerbeyi bitisi) istinaden verildigini belirtir. iqte timarbirimlerini (lcrhg) gostermek iizere timar sahiplerine g6re tertip olunan bu defter, bir defter-i icmAl-ihAkdni'dir.

Her dirlik sahibi, eminden yeni timannt gdsteren bir tez*ire alrr ve bu emin tekziresiylePadigahrn kaprsma giderek yeni berit talep eder. icmAl defteri ise, beyaza gekilerek Padiqah'a arzedilir, onun tarafindan haft-i htimdyun ile kabul ve tasdik olunduktan sonra tu$ralanrp muhafazaolunrnak i.izere defterhdneye teslim olunur ve bundan soffa yeni bir tahrire kadar timar muamelAtrndaesas tutulur. Bu asrl defter'e gore beylerbeyine, yahut baq muhasebeye verilen kopyalar, sfuet-i defteradryle anrlmaktadr.

Demografft veriler, yerlegim bigimleri, tanm tiriinleri, fiyatlar ve bu gibi ttim konularda geliEmeve gerileme soz konusu oldu$unda, arqiv koleksiyonlan arasrnda, kugkusuz, €tr zengin istatistikbilgileri mufassal defter-i hakdnilerde bulmal<tayn. Rahmetli O.f. Barkan'm 1936'larda bagladrfrgr[rr-agan ara$tlnnalanndan sonra, Ttirk ve yabanct aragtrmacrlann bu defterler tizerinde gahgmalanyogun bir bigimde devam etmektedir. Yabancrlar arasrnda, vaktiyle memleketleri Osmanh tilkesininbir pargasrnr olugturmug bulunan Bosnah ve Macar aragtrncrlar, bu defterlerin kapsamh istatistikonemini ilk kez takdir eden ve sistemli bigimde defter yayrnlanna baghyan bilim adamlandrr.

(tt)

Ti.irkiye'de 1947'de Ttirk Tarih Kurumu'nda Tahrir Defterleri serisinde defter-i hakAnilerisistemli bigimde yayrnlamak igin bir komite kurulmu$tu (i.iyeler: 0.f . Barkan, T. Gdkbilgin, T. Halasi-Kun, R. Anhegger, $. Altunda!, H. inalcrk). Bu seride Arvanid defterinden sonra O.L. Barkan, ve B.Yediyrldrz defterler yaytnladrlar.

15. Yiiqyrl mufassal tahrir defterlerinde "esAmi" (koylerdeki niifusun kigi adlan) yazrldr[r gibikdylerin hangi timar dahil oldufu da gogu zaman kayrthdrr. Yani, mufassal ve icmil defter verileri birarada verilrnigtir. II. Murad ve F6tih donemleri defterleri kiigtik boydadr (boyutlan ll: 29 santim). II.

(14) Defter-i mufassal bir kanun mecmuasrnda (Paris Bib. Nationale, Suppl, tues no. 69, s.45b) gdyle tarif edilir: "Defter-i mufassal herkariyenin, redy6sr ve 0grii ve resmi ve enva'i mahsulitr yazrlan defterdi/'. Onun igin mufassala bazan sadece "Mahsuldt defteri"de denir.Balka bir kanunnameye gdre (T.T.K. yarna 34) "r0srim-i redyd ve ardzinin dAva ve nizA'm defter-i mufassal kar'eder, min ba'd defter-iicmdle mi.uacaat olunmaz". L- Fekete, Estergon sanca$mn mufassal defterini (Budapest, 1943) negretmigtir

(15) Bak. 0.L. Barkan'rn negrettigi vesikalar 0.U. Iktisat Fak. Mec. II, l, s. 45; II, 2, vesika no. )C(, rcflIl).(16) Istihkak sahibinin sonra itirazma meydan brrakmamak igin emin bu tahsisleri yaparken, onlann nzdlannr alma.va dikkat eder, hatta

ekseriya ziyadesiyle verir @ak. Barkan, iktiSat Fak.'Ivfec. iI, 45, veSka I).(17) Bu defterlerin hangi konularda bize rakamsal diziler sa$iadrfrnr yansltan yabancriardan ilki L. Fekere, Segedin Sancagr mutassai

defterinin lv{acarca gevirisini yayrnladr (Az estergomi szandsak I 570 evi odddczeir.isa Budapeste 1943).

Bayezid'den bu yana, ozellikle Ceidl-zAde Mustafa'ntn nigancrlrk yrllannda, ayn inufassal -re icmal

defterleri yaprlmrg, defterler, bo;,'utlan vc igeri[i bakrmrndan geligmiEtir.

Biittin imparaiorlufu kapsr.v-an genel tahrirler, Selinik fethi (1430), istanbul fcthi (1453),

Budin fethi (1526) gibi biiyuk fetih ve olaylar ardrndan yaprlrrdr. Otuz yrlda bir, yani her kugakta yenitahrir yaprldl[r kuralr her zaman do[ru gortinmemektedir. Tahrir, bir bdlgede nlifus ve gelirde onemlibir artrg veya kiigiilme 0gikAr bir hal aldrfr zaman bunu tespit amacrnl gtittiiftinden. zaman zaman birsancakta ara talrrirler y'aprlrrdr (eldeki tahrir defterlerine gore sayrmlar hangi sancakta hangi tarihlerdeyaprlmrgtrr, bunun igin bak. O.A. Rehberi,189-221). Bagbakanlrk Osmanlr Argivi'nde 1094 defter(1302-1883 yrllannr kapsar) bulunmaktadrr. Tapu Kadastro G.M. Kuy0d-i Kadirne koleksiy'onundaise,2320 defter mevcuttur. Bu son koleksiyondaki defterler arasrnda Krbns'rn tahririne ait 1512 tarihiimufassal defter, miikemmel bir ornektir. Defterlerin tarih ve qegidi' O.A.Rehberi'nde

(18) listeler,le

igaret olunmugfur. Bu defterlerin onemli bir boltimii bagtan veya sondan eksiktir.

imparatorlufun Anadolu-Rumeli gekirdek bolgesini kapsayan sancaklara ait ozel dnemcle biristatistik serisi, 1530 tarihli altr adet Muhdsebe defterieridir (Tapu Tairr?r Defterleri: Anadolu igin nos..138, 166, 387 ve 998, Rumeli iEin nos. 167 ve 370). Bu defterler, iki bolgenin niifusunu ve gelirkaynaklannr muhasebe iEin mevcut mufassal defterlerden dzetlemek suretiyle yapilrnrgtrr: yerindeyaprlmrg yeni tahrirler defildir. Herhalcie 1529'da Viyana kugatmasr gibi olagan drgr bir olayla ilgiliolarak Ba$ defterdar muhasebe igin bciyle bir 6zete gereksinim duyrnug olabilir. (1e)

Defterindrizenleme ydntemi gosterir ki, bu ig Anadoiu ve Rumeli'de mevcut gehir, kale, pazer yeri, koy,meztaa, yaylak, krgiak, vakrflar, asker, reaya gruplan ve avariz gelirleri rizerinde bir genel cetvel eldeetmek tizere yaprlmrgtrr. 933-93411527-1528 mali yrhnda yaprlan bir genel butgeyi izlemesibakrmrndan devletin genel gelir ve giderlerinin muhasebesi amacryla bir icmil-i muhasebeninyaprldrfr Agikdrdrr. Barkan'rn yayrnladr$r bu btitge, "Muh6.sebe-i icmdl-i Mahsuldt ve ihracit ma'fimarhd" adryla anrlmaktadrr.

('0) 1530 tarihli "Muhdsebe-i VilAyet-i Anadolu I. defteri Bagbakanhk,

D.A.G.M. Osmanh Argivi tarafindan, bu satrrlan yazanln gozetimi altrnda hazrlanmrg veyayrnlanmr$tr: "438 Numarah Muhdsebe-i Vildyet-i Anadolu Defteri (93111530) I: Ki.itahya, Kara-hisar-i Sahib, Sultan-onti, Hamid ve Ankara LivAlan, Dizin ve Trplu Basrm, yaym no. 13, Ankaralgg3.

(tt) D"ft.rin bagrnda ilk sahifelerde Anadolu Beylerbeyiliginin, 17 sanca$rn (bak.Ek) genel biristatistik tablosu verilmektedir. Bu dnemli istatistik tablosunu aga$rda aynen ahyoruz (bak. cilt I,Ankara L993, ll-12).

(f8) Bak. Bagbakanlft Osmanlt Argivi Rehberi, 189-220; H. Lowry, "The Ottoman Liva KanunnAmes Contained in the Defter-i Flakani'.Osmanh Aragtrrmalan, II (1981), 4347.

(19) Bu ddnemde defterdar, Iskender Qelebi'dir. Hakeni defterlerin yalmz veziriazam ve nigancr kontrolu altrnda bulundulu mal0mdur. Eginerastlanmayan bu gegit muhasebe icmdlinin, Yezinazant Ibrahim Paga'ya kargr bir iktidar miicadelesi iginde bulunan Iskender Qelebi'ningtrigimi sonucu olduSu tahmin olunabilir. Defterdar Iskender Qe le bi ile Yeanazam Ibrahim Paga arasrnda giddetli bir iktidar miicadelesivard; bu rekabet ikisinin de katli ile sonuglandr.

(20) Bu muh6sebe (butf€)defteri O.L. Barkan tarafmdan yaynlanmrgtrr: "H. 934 (M. 1527-1528) Mali Yrhna ait bir Btltge Ornegf', LU.iktisar Fak0ltesi Mecmuast, XV, l-{ (1953-1954), 251-329; ash Topkapr Sarayr Mfizesi Ar;ivi, D.3442'de kayrthdr. Barkan'a gdre (s.254)bub0tge, avdrizgelirlerini ihtivaeffnez 1530 hrihti icmdl, avanz gelirlerini igerir. Idiyenyrllard4 l53l ve 1532'de Macaristan'dabqnlk seferler yapriacaktrr.

(2f) Arfiv G.M. bu yaym yapmak [zere benim g6zetimimi istedi; segilen argiv uzamanlan e. Ozkrlmg, A. Cogkun, S. Qairlq M. KarazeybelgA. Siwida$, M. Yrlzba5rollu, metni, deftere esas olan sancak defterlerile kargrla5urdrlar. Metin, trpkr basrm, harita ile ciizinler tarafimdankontrol edildi ve detterin niteligi Cirig krsmrnda.,artrqrldr.

MuhAsebe-i VilAyet-i Anadolu

MirmirAn

UnrerA-i SiivAri (Sancak Beyleri)

UmerA-i Mrisellem

Umerd-i PiyAde

Nefs-i qehr ve kasabAt

Krid'

BazArgAh

K(urA) (?)

Mez6ri'

CemA'at

Qiftlik-hd ki mtistakil hisrl yazrlmrgtrr

Yaylak-hA

Krglak-hd ma' otlak,

Qorak:

der Saruhan

der Karahisar

Koru

Zemin-hA

Bag ve balge

AsiyAb-hA

Dek6kin ve mehAzin

HticerAt

'AmAyir

Cevdmi'

Medflris

Bika'

MevlevihAne

Daru'l-huffdz

HAnikAh ve zevdyd

Kalenderhdne

MuallimhAne

II

15

.l+

T2

t54

37

7l(tt)tzooo(z)

kit'a

krt'a

krt'a

kit'a

ktt'a

krt'a

ktt'a

krt'a

bab

bab

bab

bab

bab

bab

bab

bab

bab

bab

bab

bab

345r

1887

1599

54r

100

2

I

1

25

568

297

1450

7678

635

45

342

110

11

I

2

623

1

154

(22) Defterin asfinda K.... haClltba$litan b[ kayriiiiiktii. HCi{ialde kiqve olrnahdii. Altrnda yalntzca "on ki ..." kaydrnr buluyoruz. Ar$ivistA. flzkrhng'm ara5trmalar:na gore "on iki bin" okumak m0mkiin ise de, bu rakam fazlasryla ytiksektir; kr$. Cilt II, 9.

IlIuhAsebe-i Vilivet-i Anadolu (devam)

MesAcid

Bazzazistiln

KdbAnsaray rna' hAn-i biizi.irg

$em'hine ve bozahdne ve baghAne ve bez?rhine

Tah0nhAne ve sabunhdne

Hammdm

Iskele

MemAlih

Enhdr (-i geltik)

Ma'den-i ziimtirri.id der kazi-i Sivrihisar

Ma'den-i mis (bakrr) der livd-i Katamoni

Ma'den-i $ap, vakf der kazd-i Gedos

Ma'den-i zrmih, vakf der Ktitahya

KudAt

Mtiderris

KethudA-i timdr

DefterdAr-i timdr

Mir-'alem

Zu'arn|

SipAhiydn

bd berAt-i htimAyun

bA berAri mirmirAn

DizdArdn

Mustahfizdn ma' kethtidd ve eimme-i krla'-hd

HAne-h0-i 'avAriz ve gayr-i aviriz-t mtislimAnAn ve gebrAn ma' miicerredAn-i igdn

Minh6:

Neferdn-i gayr-i avdiz

Kadr-i ma'z0l

Hutebd ma' eimme vemiiezzinve kadr-zAde,

Huffiz ve ser-mahfilve geyh ve Eeyh-zAdeve mu'arrif ve kayyrmve mualim vehalifeve mtitevelli ma'hademe-i 'amAyir ve ehl-i 'ilm ve miista idve hlebe veci.iz'-hAndn ve dA'i ve gayr

SAdAt

Miirgid

Sahib-i berevAt ve sAhib-i vakf ma' evldd-i ?qan

bab

bab

bab

bab

bab

bab

nefer

nefer

nefer

nefer

neter

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

t05s

1t

75

50

238

10

tl2M

1L

tI

I

160

121

tl.

16

195

73rl

37

166 1

550139

79105

5

37 56

3299

318

1

2047

NIuhf,sebe-i VilAyet-i Anadolu (devanr)

Siplhiydn-i rntjtekd' idin ma' sipih?-zddeg0n

Ser-piyddegdn ma' evl3.d-i igan

BAzCirin

bA-Eiftlik

Mu'Af 'an-il 'avinz

Mu'AfAn

h.lne

miicerreddn

'an nesl-i Hazret-i Omer ve 'AbbAs radiyalldhu 'anhumi

Ta' allukat-i Ab0-lvlusli m

EvlAd-i Karaca Ahmed ve Armagan;ah

EvIAC-i $eyh Muhyiddin Semarkandi ve $eyh Ahmed

Hdfizin-i cisr

KethiiddyAn

Meremmetciy0n-i mesAcid ve cisr ve kAriz ve kdrbdn saray

Ortakiydn ve kesimciyAn

GrlAmdn-i vakf

Saray-dAr

Zdviyeddrdn

Azhdegdn-i vakf

Der evkAf-i sel6tin-iba'zr, srhhati agalr evkAf mahallinde masf0rdur

Hdne-i mi.islimAndn

Hine-i Gebrfln

Miicerredan-i mtislim

MticerredAn-i gebr

Sakkdydn

Hademe-i Ktire-i ma' m0re

Kadimi der livi-i Teke

Ptr-i ndtuvdn ve a'mA ve ma'lfil ve fakiri.i'l-hAl ve abddl ve lAl ve gayr

GilmAn-i mldiydn

Derbendciy0n

HAne

Mi.icerred

Qeltiikciydn: Re'is

Hdne-i EelttikciyAn

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

neter

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

9802

105

1452

604

848

2717

2622

155

,|T

9

55

i3

46

115

438

901

810

8

544

270

1 1869

3s3

3815

94r)J

2097

116

4Lt2

7

II

2288

s11

T2

403 i

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

10

nefer

Muhisebe-i YilAvet-i Anadolu (devanr)

MLicerrerlin

Tuzcuyin

Tagcry;in

NljkerAn

KorucuyAn

'Azebleriin binbagr

Haymtne

OkcryAn

tsagblnfln

MiisAfirdn

ElliciyAn ve yoriikAn ve bogurcryAn ma' b6zdirAn-i mens0h

HAne

Iv{rice rreddn

Eimme-i elliciyAn ve ydnikin

Kethtidd

Katranc,iyAn

It-cilr iidA

i:$:le

t ^ ilr' ,iict'1$,r

bit-bfrktHfuehd-i av0riz:

h,tiislimdnAn

GebrAn

Mrice.rredAn: .hdrisiim6nAn

GebrAn

B?ve

Cemtan

Mahs0lflri heme fr sene-i kAmile

'an mahs0l-i nefs ve kurd ve mukata'At ve gayrihim dahi

"NL ctzye-i gebrdn-i rntiteferrika ve cizye-i timer6-i Sakrz ma'ha dahi

nefer

nefer

nefer

nefer

ne[er

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

nefer

rrefer

nefer

nefr*t-

neter

nefer

neter

7/ll+

915.-t .\J/.

81

27

2

26

A')'a,/-

76

75

12035

2253

7',l

f,

J

3

'l ,1 i'r', r \.r

{i)]A

377,459

375,034

24',25

9"?575

933'32

243

70

795 ytik ve14567

akEa

785 yiik63960

9 ytik5060?

*,e;ii:r

ri.is0m-i marhasa-

l1

430 no.lu Anadolu Muhasebe detlerinden yukanya aynen grkardrfrmrz tablo, b6lgeye aitgegitli verileri tespit belgesidir. Bu savrmlar, idare igin belli bir amagla yaprlan istatistik verilerdir.Mufassal sancak defterlerinden bu tablo grkanlrrken yanhglar yaprlmrq oldufunu saptadrk. Bizzatsancak tahririnde ne gibi yanhElrklar olabilece[ini, emine verilen tahrir beratrndan anlamaktayz.

Anadolu VilAyeti'nin 11 sancafrna (Ktitahya, Karahisar-i Sahib, Sultan-6nii, Hamid veAnkara iivdlan) ait bu rakamlar arasrnda reaya ntifusu igin verilen 550139 sayrsr, mtisltiman ve gayr-rmtislim hane (aile) ve mticened (evlenmemig) tt m ntifusu kapsryor. Hane (aile) halkr igin, kesin birkatsayr vermek imkdnstzd,, (23)

Katsayr 4 kabul edersek 17 sanca$rn 1530'da ntifusu 2.2 milyontahmin olunabilir. Bu kogullarda, Osmanlt istatistik verilerini her zaman kesin rakamlaradontigttirmekteki zorluk ortaya g rkmaldadrr.

Eyaletin yrlhk gelir toplama 795 y'rik (1 yuk:100000 akEa) ve 14561 akEa oiarakhesaplanmtgttr. Bu da 79 milyon 514,561 akga eder (1 altrn:60 akga hesabryle yaklaqrk 1.320.000altrn). Bu miktar genel btitgenin (152i-1528 mali yrir biitgesi 533 milyon akga) yaklaqrk yizde14'iidur. Batt Anadolu'nun irnparatorlufun en zengin bdlgelerinden biri oldufu anrmsanmahdrr.Qr)Defter verilerini rakamlarla czetleyen bu bdhimde, avArize tAbi olmayan askeri srnrf mensuplannailiqkin rakamlar gerge$e gok yakrndtr. EyAlefte 1311 timarh sipahi ve 195 zaim buiunuyordu.

$ehir ve kasabalann saylsr 157, dtikkanlar ve rnehAzin (depolar) 7218'dtr. Din kurumlanbiiyuk rakamlar gdsteriyor: 347 cami, 1 10 rnedrese; btiyrik ktigiik zdviyeler ise hayret edilecek sayrda:623' dtir. Qocuklar igin mekteplerin (mualiimhAne) sayrsr ise 15.1'diir.

1530'da tiim imparatorlufiun istatistik rakamlannr, zikrediien altr muhasebe defterindeng rkarmak mi.imkiin d i.ir.

(23) Hane karsayrsr genellikle 4-5 arasrnda tahmin olunmaktadr. O.L. Barkan, N. G6yring, L. Erder, S. Faroqhi, W. H1tteroth, B. yediyrldu,F. Emecen hane igin ayn ayn katsayr dnermiglerse de, het bOlge ve yerlegim biriminde bu sayr defigir.

(24) Defer-i Hakd-riler rlzedndg Tilrkiye'de ve drgarda Simdiye dektirqok defter yayrmlanmrgtrr. Yayrn metodolojisi bakrmrndan grizel birOrnek; F.M. Emecen XVI. Asrda Manisa Kazast, Ankara: TTK 1989.

1,2

EK

1530, 16L0, L700-t740 Tarihlerinde Anadolu Beylerbeylifi (Eyileti) Sancaklarr

1530 Nluhisebe-i Anadolu 1610 Avni Ali 1700-1740 Orhan Krhg(zs)

Saruhan

Kiitahya

Aydrn

Ankara

HirdavendigAr

Karahisar-i Sahib

Bolu

Kastamonu

Mentege

Teke

Hamid

Kengrn

Karesi

Sultan6ni.i

Beypazan

Koca-ili

Biga

Al6iye

Saruhan

Kiitahya

Aydrn

Ankara

I{ridavendigdr

Karahisar-i Sahib

Bolu

Kastamonu

Mentege

Teke

Hamid

Kengrn

Karesi

Sultanonii

Saruhan

Faga Sanca$r (Kiitahya)

Aydrn

Ankara

HiidivendigAr

Karahisar-i Sahib

Bolu

Kastamcnu

Mentege

Teke

Hamid

Kengrn

Karesi

Sultanonii

Gdruldtgti iizere, 1530'da Pa$a sancaklan, beylerbeyi merkezleri Kiitahya ve Ankarasancaklan gtkarsa, Anadolu Beylerbeyili$inde 15 sancak vardrr. Tablomuzda da 15 "irmer6.-i sUvari",yani sancak beyi gdsterilmigtir. 1610'da kaldrnlan sancaklar arazisi komgu sancaklara eklenmiEtir.Biga ve Koca-ili sancaklan daha once Kapudan-i Derya idaresindeki Cezdir-i Bahr-i Sefid eyaletine,AlAiye ise Krbns eyaletine baflanmrghr. 1700- 17 40'da Beypazan ayn bir sancak olarak ihdasolunmughr.

i3

(25) Osmanh Devieti'nin idari Taksimatr. Elazr( 1997.