O XOGO DO PEÓN OU BUXAINA

Hai un refrán que di:Hai un refrán que di:

““POLO SAN POLO SAN MARTIÑO, MARTIÑO, PEÓNS AO CAMIÑO”.PEÓNS AO CAMIÑO”.

Partes da buxaina

• 1. Cota, pirucho, caparucho, culata, …

• 2. Capa, capilla.• 3. Barriga, pé, panza.• 4. Cravo, ferrón, pica.

• O trompo é un xoguete cun corpo de forma cónica circular ou oval, cunha punta ou craviño no cal xira ou dá voltas. A esta punta chámaselle ferrón. O cordel con que se envolve ao trompo para o facer bailar chámaselle piola zumbel ou látego. Cando lanzamos o trompo e este se pon en movemento no chan ou en calquera outra superficie, diremos que o trompo baila; e cando ao tiralo non baila dise que fai pállaras ou nobelos.

• Así, chamamos pullazo a calquera golpe que lle dá un trompo a outro que se atope bailando nese momento; porén, recibe o nome de queque ou cachar cando, ao tiralo a bailar, dálle co ferrón a algún dos trompos que se atopan no chan e déixao ferido; pique cando se ten bailando na man e se bota contra o outro. Ao movemento de translación que se lle dá coa man chámaselle recanteo.

HISTORIA DA BUXAINA• A buxaina ou a súa variante, o trompo,

son un dos xoguetes máis antigos da humanidade. Segundo antropólogos, a buxaina semella que nun principio formou parte dun instrumento análogo ao uso actual, que se utilizaba para obter lume mediante o xogo semirrotativo dun eixo vertical, que esfragaba nunha madeira horizontal.

• Grande parte das civilizacións teñen na buxaina un dos primeiros xogos infantís.

Exipto• En Exipto, as buxainas estaban decoradas con

vistosas cores. Durante a Iª dinastía, a artesanía atinxiu un esplendor que non se volvería repetir. Fabricáronse adornos, xoias, buxainas, pezas de xogo e recipientes cunha enorme variedade de materiais e cun elevadísimo nivel técnico e un alto grao de refinamento. Existen mostras de buxainas de louza vidrada no Museo Británico, datadas no 1250 a.de C.

África• En África gravábanse a miúdo rañuras para que

asubiasen ao xirar.

América

• Este xogo estaba moi estendido entre os amerindios do Norte e do Sur, antes da chegada dos primeiros colonos. De feito semella haber constancia de trompos en Perú desde tempos prehistóricos.

• En América do Norte xogábase, sobre todo en inverno, no xeo. Os inuits trataban de lles facer dar a volta ás cousas coas súas buxainas antes de que parasen. Os indios Hopi, despois de as botar a rodar, mantiñan a rotación dos trompos cun látigo, co cal azoutaban con rápidos movementos a punta inferior do trompo.

O OBRADOIRO DAS BUXAINAS

Facendo a punta.

As primeiras liñas circulares.

Pulindo a punta.

Facendo as liñas circulares.

Dándolle cor negra.

O peón rematado.

TIPOS DE BUXAINAS

Buxainas de dedos • Este tipo de buxainas son de

pequeno tamaño e caracterízanse porque se utilizan os dedos para bailalas. Para iso, apáñase o eixo da buxaina entre os dedos índice e polgar, apóiase no acostumo ou nunha superficie lisa e, cun forte impulso, imprímeselle un xiro no sentido das agullas do reloxo.

Buxainas de mans• Outro tipo de buxainas de

maior tamaño son as buxainas de mans que, aínda que de deseño semellante ás buxainas de dedos, se caracterizan porque utilizamos a palma das mans para facelas bailar; é dicir como se estivésemos quentando as mans.

Buxaina de látego • Son un dos tipos máis antigos de buxainas.

Existen referencias delas desde tempos gregos e son unha constante en moitas obras de arte ao longo da historia.  Para xogar con este tipo de buxainas necesítanse a propia buxaina e un látego para azoutalas .

• Unha vez feita xirar a buxaina utilízase o látego para que, con el e con pericia, se poda prolongar o movemento da buxaina por tempo indefinido, podéndose mesmo facer carreiras de ata un ou dous quilómetros de distancia. Moitas destas carreiras facíanse camiño do colexio, onde xogadores peritos as facían percorrer ata 15 metros dun só lategazo e chegaban a alzalas, ás veces e por desgracia, ata os cristais das xanelas.

Buxaina con suporte

• Constan dun mecanismo auxiliar (cordel, corda, resorte...) que facilita a transmisión á buxaina da forza que provoca o seu movemento.

• Este mecanismo auxiliar pode ser un cordel xunto cun lanzador. Enrodélase a corda sobre o pau da buxaina.

Trompo • É un xoguete torneado de forma

semicircular e cunha punta metálica que, ao ser lanzado por medio dun cordel, dá voltas sobre o seu propio eixo, logrando un movemento cinético de alta velocidade. Algúns trompos posúen liñas ben definidas ao seu arredor, as cales guían ao afeccionado ou aprendiz a enrodelar a corda sobre a súa superficie. Quizais é a buxaina máis popular de España.

Outros tipos de buxainas

• Neste grupo atopámonos con buxainas especiais, froito moitas elas da imaxinación do artesán construtor, froito dun desenvolvemento tecnolóxico ou simplemente froito dun desexo de sorprender.

Xiroscopios • Outro tipo de buxainas son os

xiroscopios. Inventado polo científico francés Jean Bernard Foucault, o xiroscopio  toma a forma dun disco rodeado por aneis, nos que a maior parte da masa do xiroscopio debería estar tan lonxe do centro como fose posíbel. Cando o xiroscopio non xira, compórtase como calquera outro obxecto; porén, cando se lle fai xirar sobre o seu eixo a grande velocidade, prodúcense feitos gravitatorios.

O levitron • Esta buxaina, como o seu nome

indica, xira aboiando no aire, sosténdose sen apoio en ningunha superficie grazas a un equilibrio de forza de atracción-rexeitamento do potente imán que posúe, xunto ás propias forzas centrífuga e centrípeta da propia buxaina. Este equilibrio de forzas fai que a buxaina se poida manter xirando no aire por espazo de varios minutos.

Buxainas musicais

• Tamén existen buxainas musicais (estas, ao xiraren, tocan unha melodía), buxainas que, para as facer xirar, é necesario soprar sobre un orificio interior.

Buxainas asubiadoras

• Ó daren voltas, o aire sae polo burato e produce un asubío.

Buxainas comestibles • Xeado da compañía

Camy, que representa unha buxaina. Consta dun mecanismo de tracción que, ao activalo, fai xirar o xeado e así, coa lingua, ímolo saboreando.

Zooloxía e buxainas • Na natureza existen uns

pequenos caracois que son coñecidos vulgarmente co nome de buxainas e trompos. Son as outras "buxainas", esas "buxainas" que moitas veces descoñecemos e que os nosos mares nos ofrecen para deleite dos nosos ollos. Velaquí algúns exemplos deestas buxainas.

Animais

Bolboretas

Cerámica chinesa

Cerámica de Israel

Creta

Grecia e México

Xapón

Nicaragua

Praga

Israel

México

Peóns de vidro

Magnéticas e xiroscopios

Discos láser

Hexagonais

Formigas

Laminada

Programable

Tipos de xogos

A duración Todos lanzan. Gaña o peón que

dure máis tempo bailando.

A collela.

• Bailar o peón por orde e pillalo na man. Se non baila ou cae da man, eliminado/a.

A carreira co peón

• Por parellas. Un/unha lánzao,

outro/a corre con el bailándoo sobre a cunca da man.

O dobre círculo  Trázanse dous círculos

concéntricos. Os/as xogadores/as han de tentar poñer a buxaina dentro do círculo interior. Se non o conseguen, porque a buxaina sae bailando, os/as outros/as xogadores/as han de facer entrar petando coas súas.

Á cruz

Trázase unha cruz no chan. A graza do xogo consiste en facer bailar a buxaina o

máis preto posible do vértice que se poida. O peón que foi máis lonxe

perde.

Trompa contra trompa

• Botar fóra do círculo o trompo do/a compañeiro/a.

Turbo

• Bailar o peón no círculo. Anótanse os puntos onde parou cada buxaina.

A zona máis grande, 1 punto; a máis pequena 10 puntos.