XXI. PRAVO ORUANIH SUKOBA, MEUNARODNO RATNO I MEUNARODNO HUMANITARNO PRAVO

1. UvodJedno iroko podruje odnosa izmeu drava i drugih subjekata meunarodnog prava za vrijeme rata i u vezi sa ratom oznaava se kao pravo oruanih sukoba, meunarodno ratno pravo ili meunarodno humanitarno pravo. Pravo oruanih sukoba ima najiri predmet. Ono regulie najiri spektar odnosa izmeu subjekata meunarodnog prava u ratu i u vezi sa ratom ali i nekim drugim situacijama koje, i ako predstavljaju oruane sukobe u najirem smislu rijei, se ne mogu smatrati ratom.Izraz meunarodno ratno pravo odnosi se na skup pravila kojima se ureuju odnosi izmeu strana u ratu, kao i izmeu njih i neutralnih drava.Meunarodno ratno pravo je dio meunanodnog prava koje ureuje odnose izmeu drzava kao subjekata meunarodnog. prava, odnosno izmeu zaraenih strana za vrijeme rata i u vezi s ratom lzraz meunarodno humanitarno pravo odnosi se na norme kojima se nastoje humanizirati odnosi u oruanim sukobima: meunarodnim ili unutranjim, pa je stoga dio prava oruanih sukoba odnosno meunarodnog ratnog prava.

Pravo oruanih sukoba primjenjuje se u sljedeim situacijama:Prvo, u slucajevima koji se smatraju ratom u smislu medunarodnog prava. To su oruzani sukobi izmedu drzava kao subjekata medunarodnog prava; Drugo, primjenjuje se na odnose izmedu zaracenih i neutralnih drava kada neutralne drzave postupaju potujui svoju neutralnost u sukobu koji tece izmedu zaracenih drzava; Tree, primjenjuje se i na oruzane akcije UN-a kada se poduzimaju oruane mjere u cilju nametanja, uspostave ili odrzanja narusenog medunarodnog mira. I etvrto, postoji tendencija koja je naroito dosla do izrazaja u Zenevskim konvencijama iz 1949. godine i dopunskim protokolima iz 1977. godine, da se pravila medunarodnog humanitarnog prava, mada u reduciranom obimu, primijene i na unutrasnje oruzane sukobe.

2. Ope obicajno pravo primjenjivo na oruane sukobePravo oruzanih sukoba i medunarodno humanitarno pravo kao njegov dio nastalo je i razvijalo se do najnovijeg doba kao medunarodno obicajno pravo. Vaznost medunarodnih obicajnih pravila kao izvora prava potvrdena je i Statutom Meunarodnog suda koji u Clanu 38. (b) definira meunarodni obiaj kao "dokaz ope prakse prihveene kao pravo".Medu obicajnim pravilima koja se i danas primjenjuju od posebne vaznosti je takozvana Martensova klauzula iz uvoda IV Haske konvencije o zakonima i obicajima rata na kopnu iz 1907. godine, koja predvia da ce se u nedostatku kodifikovanih pravila stanovnitvu i borcima pruziti zastita na osnovu medunarodnih obicaja, principa covjecnosti i diktata Javne savjesti.

3. Kodifikacija prava oruzanih sukoba i medunarodnog humanitarnog prava putem medunarodnih konvencijaKodifikacija prava oruzanih sukoba i medunarodnog humanitarnog prava zapocela je u drugoj polovini devetnaestog vijeka.Prvi veliki znacajni napori na kodifikaciji prava oruzanih sukoba uinjeni su na dvjema Haskim mirovnim konferencijama, prvoj i drugoj, odrzanim 1899. godine i 1907. godine, na kojima su usvojene znacajne konvencije i deklaracije. Medu njima je i Cetvrta haska konvencija iz 1907.godine, koja je jos uvijek na snazi i u cijem prilogu se, nalaze pravila poznata kao Haski pravilnik o zakonima i obicajima rata na kopnu.Od propisa donesenih izmedu dva svjetska rata koji su jos na snazi najvazniji je Zenevski protokol o zabrani upotrebe zagusljivih i otrovnih gasova i bakterioloskih sredstava u ratu iz 1925. godine.

U znatno povoljnijim medunarodno politickim uvjetima do kojih je doslo nakon Drugog svjetskog rata u avgustu 1949. godme, u Zenevi je odrzana diplomatska konferencija na kojoj su 12. avgusta 1949. godine usvojene i potpisane cetiri konvencije iz oblasti medunarodnoghumanitarnog prava. To su: Zenevska konvencija a poboljsanju poloaja ranjenika i bolesmka u oruanim snagama u ratu; Zenevska konvencija a poboljsanju poloaja ranjenika, bolesnika brodolumaca oruanih snaga na moru; Zenevska konvencija a postupanju sa ratnim zarobljenicima; Zenevska konvencija a zastiti gradanskih lica u vrijeme rata.Sve ove Konvencije dopunjene su na diplomatskoj konferenciji 1977. godine, sa dva dopunska protokola: Dopunski protokol Zenevskim konvencijama od 12. avgusta 1949. godine o zastiti rtava medunarodnih oruzanih sukoba (Protokol I); Dopunski protokol Zenevskim konvencijama od 12. avgusta 1949. godine a zastiti rtava nemeunarodnih oruanih sukoba (Protokol II).

Takoder je 2005. godine, usvojen Dopunski protokol Zenevskim konvencijama od 12. avgusta 1949. godine, (Protokol III) koji se odnosi na usvajanje dodatnog znaka raspoznavanjaGotovo sve drzave svijeta potpisnice su Zenevsklh konvencijaa iz 1949. godine, ali mnoge znaajne drzave kao npr Sjedinjene Amerike Drzave nisu potpisale Dopunske protokole i neke novije konvencije.

4. Ostali izvori prava oruzanih sukoba i medunarodnog humanitarnog pravaUkoliko neka situacija nije ureena kodificiranom normom onda vrijede pravila opceg obiajnog meunarodnog prava. Pravo oruzanih sukoba i meunarodno humanitarno pravo imaju i neke druge izvore; Vazan pomocni izvor ine vojni pravilnici pojedinih drzava i uputstva oruzanim snagama, a po potrebi i propisi iz njihovog krivicnog zakonodavstva koji se primjenjuju na zlocine poinjene u oruzanim sukoblma. Prvo takvo uputstvo sainio je profesor sa Columbia univerziteta u New Yorku Francis Lieber po nalogu amerikog predsjedmka Lincolna, koje je koristila vojska Sjedinjenih Amerikih Drzava u ratu protiv secesionistikog juga. Takva upustva oruzanim snagama donosile su i druge drzave.

5. Uope o ratu"Rat (war, guerre, krieg) - skup nasilnih ina kojima jedna drzava nastoji drugoj drzavi nametnuti svoju volju. Ovakva definicija rata sadrzi tri konstitutivna elementa. To su prvo, akti nasilja (sile) koje primjenjuje jedna drzava prema drugoj, a koji su manje ili vie podlozni pravilima meunarodnog (ratnog) prava. Drugo, u pitanju je odnos izmedju najmanje dvije drzave, subjekta meunarodnog prava. Trece, cilj upotrebe sile je nametanje vlastite (politike) volje drugoj dravi - subjektu meunarodnog prava.

"Po Oppenheimu, 'rat je borba izmeu dvije ili vise drzava njihovim oruzanim snagama u cilju da savladaju jedna drugu i nametnu takve mirovne uvjete kakve pobjednik hoce."Rat je izraz volje najmanje jedne zaracene strane koja nastoji da upotrebom svojih oruzanih snaga ostvari odreene politike ciljeve. Isto tako "rat se moze promatrati jednostrano ili dvostrano. Jednostrano promatran rat je akt: rat je skup nasilnih ina kojima jedna drava zeli nametnuti drugoj svoju volju. Ako se rat promatra dvostrano, onda ga mozemo oznaiti kao stanje borbe izmedju drzava, po Grotiusu: status per vin certantium."

Rat se moze definirati kao stanje sukoba oruzanih snaga najmanje dviju drzava u cilju savladavanja protivnika (druge drzave) i nametanja politike volje pretocene u uvjete mirovnog sporazumaPored objektivnih elemenata faktikog sukoba meu oruzanim snagama dviju drzava, potreban je i subjektivni element, animus belligerendi, volja da se ratuje koja mora postojati najmanje na jednoj strani, jer u suprotnom nema rata.

Ratovi, kako po ciljevima tako i po upotrijebljenim sredstvima, mogu biti ograniceni ili totalniI ako je rat kao drustvena pojava po svojoj prirodi upotreba sile, nasilje ljudi prema ljudima, i drzava prema drzavama, oduvijek su bile prisutne tendencije da se u nainu primjene sile primijene izvjesna pravila. Na taj nain stvorena su pravila koja su vremenom postajala sve brojnija, tako da su na kraju prerasla u pravila medunarodnog ratnog prava.

Medunarodno ratno pravo opravdano je potrebom da se uredi nain primjene nasilja u cilju njegove humanizacije, u mjeri u kojoj je to mogue. Postoji opravdanje njegovog postojanja i u savremenom dobu jer su ratovi svakodnevna pojava u medunarodnim odnosima.Rat kao oruzani sukob izmedu drzava, u cilju savladavanja protivnika i nametanja vlastite politicke volje, zabranjen je u sistemu Ujedinjenih nacija, s obzirom da se takav rat oznacava kao napadacki rat, odnosno kao agresija a koja je opet zlocin medunarodnog prava, dok odbrambeni ratovi nisu zabranjeni

6. Poetak rataPostoje dva osnovna naina zapoinjanja rata. To su formalna objava rata u kom slucaju govorimo o ratu u tehnickom smislu, ili rat zapocinje stvarnim otpoinjanjem neprijateljstva bezprethodne objave u kom slucaju govorimo o ratu u materijalnom smislu.Rat u tehnickom smisiu, zapocinje formalnom objavom rata koja je od davnina postojala, kao obiaj, a Haskim pravom je konvertovana u konvencijsko pravo.Objava rata moze biti bezuvjetna ili uvjetna kada sadrzi ultlmatum. Ali u svakom slucaju objava rata mora biti jasna i izriita tako da ne ostavlja mjesta sumnji. Objava rata je jednostrana i formalna izjava izdata od vlade (ili nekog drugog ovlascenog organa). Njena najveca vrijednost je da se na osnovu nje moze tacno utvrditi pocetak rata,"Ultimatum se moze pojaviti u dva oblika: (I) kao prijetnja da ako se izvjesni zahtjevi ne ispuneneprjateljstva e biti inicirana (II) opomena da ukoliko se specificni uvjeti ne ispune unutar fiksnog roka rat e nastupiti ipso facto.

Prema tome objava rata treba prethoditi otpocinjanju neprijateljstva. Prema clanu 1. spomenute konvencije neprijateljstva ne smiju otpoceti bez prethodne opomene. Ali glavna je svrha objave rata (i priopcenja neutralnim drzavama) da se formalnim aktom nedvojbeno utvrdi postojanje ratnog stanja, tako da svi zainteresirani znaju da je s nekim odredenim asom, za njih nastupila obaveza ponasanja po pravilima ratnog prava.

"Rat u materijalnom smislu zapocinje stvarnim vrsenjem neprijateljstava koja se mogu sastojati u prelasku oruzanih snaga jedne drzave na teritoriju druge drzave, djelovanju artiljerije ili avijacije po ciljevima unutar teritorije druge drzave i slino. Neprijateljstva mogu zapoeti (l) bez da se rat uopce objavi, (II) prije objave rata koji nakon toga uslijedi, (III) zajedno sa objavom rata, (IV) kasnije nakon objave rata.Zapoinjanjem rata za dravu nastaje jedna specifiena situacija ratno stanje. Ono ima znacajne posljedice na unutrasnji zivot drave, na njene odnose sa drugom zaracenom stranom kao i na odnose prema neutralnim drzavama. Ratno stanje odnosno stanje rata jednako je ratu u materijalnom smislu i one za drzavu egzistira neovisno formalnom proglasenju ratnog stanja.

Nairne, najvisim pravnim aktima drzave propisana je procedura i nadleznost za proglasenje ratnog stanja. Akt proglasenja ratnog stanja od nadleznih organa jedne drzave ima unutardravni znacaj jer sluzi za preusmjeravanje materijalnih i ljudskih resursa sa mirnodopskih na ratne uslove. Postoji duznost zaracenih drzava da obavijeste sve trece drzave kojih bi se to moglo ticati, da se one nalaze u ratnom stanjuNastupanje ratnog stanja po pravilu dovodi do prekida diplomatskih odnosa izmedu zaracenih drzava ali to nije uvijek sluaj. Svaka zaracena strana slobodna Je suspendirati izvrsenje dvostranih ugovora o trgovini, prometu, ekstradiciji i drugim oblicima saradnje. Ali sa nastupanjem ratnog stanja otpoinju se primjenjivati odredeni ugovori kao sto su Zenevske konvencije i Dopunski protokol I.

7. Svretak rataRat se okonava formalno i neformalno.Formalno rat se okonava zakljuenjem ugovora o miru a neformalno pukim prestankom neprijateljstva trajnijeg karaktera.Najei nain okonanja rata je zakljucenje mirovnog ugovora.To je ujedno i najpoeljniji nain okonanja rata s obzirom i da je najei cilj rata nametanje uvjeta mira drugoj dravi upotrebom oruane sile. Stoga mirovni ugovori sadre aranmane vezane za promjene granica,reparacije, razmjenu zarobljenika, imovinska pitanja, vaenje ugovora i slino.Mirovni ugovor je ugovor pa se prema tome na njega primjenjuju pravila meunarodnog ugovornog prava sadrana u Bekoj konvenciji o pravu ugovora iz 1969. godine. Kao i svaki drugi ugovor on vai samo meu dravama potpisnicama, ali ne i prema treim dravama.lan 52. glasi: "Nitav je svaki ugovor zakljuenje kojeg je postignuto primjenom iiiupotrebom sile protivno naelima meunarodnog prava koja su unesena uPovelju Ujedinjenih nacija."Mirovni ugovori obino sadre ekonomsko-finansijske klauzule koje se najee odnose na reparacije, restituciju i ratnu odtetu. Okonanje neprijateljstva mogue je i prije okonanja ratnog stanja.Postoje 4 naina okonanja neprijateljstva prije okonanja ratnog stanjaTo su:PRIMIRJE kojim se obustavljaju ratne operacije uzajamnim sporazumom zaraenih strana. Primirje moe biti ope i lokalno ukoliko se ne odnosi na cjelokupno podruje ratnih operacija;OPA BEZUSLOVNA KAPITULACIJA je jednostran in poraene drave praen sporazumom o predaji svih vojnih jedinica i dokidanjem svih civilnih vlasti u toj dravi.PREKID NEPRIJATELJSTVA ILI PRIMIRJE po nalogu iii preporuci Savjetasigurnosti UN. Cilj takve odluke je apsolutni prestanak neprijateljstava izmeu zaraenih strana na vremenski rok predvien rezolucijom Savjeta sigurnosti. U tom roku bi trebalo postii trajniji politiki sporazum, redovno uz medijaciju organa UN.OSTALE VRSTE UGOVORA O PREKIDU ILI SUSPENZIJI NEPRIJATELJSTVA do razliitih vrsta ugovora izmeu strana u sukobu dolazilo je na diplomatskim konferencijama, uz posredovanje treih drava ili organa UN.

8. Vrste rata

Najstarija podjela ratova potie od klasine kole meunarodnog prava koja dijeli ratove prema tome da li se oni odvijaju izmeu suverenih drava kao subjekata meunarodnog prava ili se ti sukobi odvijaju unutar jedne drave. Po ovom osnovu ratovi mogu biti medunarodni ili unutrasnji (gradanski). Prvi se odvijaju izmeu dviju suprotstavljenih strana dviju ili vise drava, a drugi izmeu suprotstavljenih grupa unutar jedne drave.

Prema prostoru koji zahvataju, ratovi se dijele na lokalne i svjetske.Lokalni ratovi su ogranieni na odreeni region i obuhvataju manji broj drava, ili je prostor na kojem se odvijaju ogranien. Nasuprot tome, svjetski ratovi kao sto su to pokazali primjeri dva svjetska rata odvijaju se gotovo na cjelokupnoj zemaljskoj kugli.S obzirom na nain voenja i upotrijebljena sredstva ratovi se mogu podijeliti na totalne i ogranene ratove. U totalnim ratovima se prema potrebi angauje cjelokupno stanovnitvo i svi materijalni resursi jedne drave u cilju postizanja vojne pobjede, dok je kod ogranienih ratova uee stanovnitva i materijalnih resursa srazmjerno postavljenom ratnom cilju.

S obzirom na ratne ciljeve koji mogu biti pravedni i nepravedni, ratovi se dijele na pravedne i nepravedne.

Savremena pravna teorija konstruirsala je pojmove zakonitog i nezakonitog rata.Nezakonit bi bio svaki rat koji je suprotan Povelji Ujedinjenih nacija koja zabranjuje prijetnju silom ili upotrebu sile radi zadovoljavanja nekog interesa.

enevske konvencije od 12.avgusta 1949. godine, i Dopunski protokoli enevskim konvencijama od 12. avgusta 1949. godine, (Protokol I i Protokol II) usvojeni 1977. godine, razlikuju 4 mogue vrste sukoba:Meunarodni oruani sukobi u koje spadaju svi sluajevi objavljenog rata; svaki drugi sukob izmeu dvije iii vise drava stranaka enevskih konvencija; te svi sluajevi okupacije dijela iii cijele teritorije neke drave, ak i ako ta okupacija ne naie ni na kakav otpor Nemeunarodni (unutranji, graanski) oruani sukobi u koje spadaju oni koji se vode na podruju jedne drave (sa izuzetkom onih u koritenju prava naroda na samoopredjeljenje). U unutranjim sukobima primjenjuju se pravila iz zajednikog lana 3. enevskih konvencija, tepravila iz Protokola II iz 1977. godine.Unutranjji nemiri i zategnutost.. Dopunski protokol II iz 1977. izmeu ostalog navodi da se taj Protokol nee primjenjivati na situacije unutranjih nemira i zategnutosti, kao sto su pobune, izolirani i sporadini akti nasilja i ostali akti sline prirode, jer to nisu oruani sukobi.Uplitanje Savjeta sigurnosti UN u meunarodni iii nemeunarodnioruani sukob. Ako Savjet sigurnosti, ili neki vojni savez po njegovom odobrenju, preduzme oruanu akciju, oruane snage UN ili meunarodne organizacije dune su da u svim situacijama potuju pravila prava oruanih sukoba. ak i u operacijama protiv drave agresora, obje strane u sukobumoraju potivati ista pravna pravila i ogranicenja.

9. Podruje ratnih operacija

Klasicno ratno pravo razlikovalo je pojmove ratite i podrucje ratnih operacija. Prema klasinom ratnom pravu ratite je sav prostor na kome zaraeni mogu pripremati i provoditi neprijateljstva, odnosno ukupan prostor u kome zaraene drzave smiju oruzanim snagama voditi rat, neovisno o tome da Ii one u tom prostoru ratuju i da li im je uope mogue da svoja neprijateljstva efektivnom oruzanom borbom prosire na cijelo to podrucje. Za razliku od ratita, podruje ratnih operacija je prostor na kome se neprijateljstva i ratne operacije stvarno vode. Ovo razlikovanje gubi na znacaju obzirom na nova sredstva i metode ratovanja, tako da cjelokupno ratite predstavlja najcesce i podrucje gdje se ratne operacije stvarno i izvode.

10. Osobe koje uestvuju u oruanim sukobimaU oruzanim sukobima ucestvuju po pravilu oruzane snage zaraenih strana. Oruzane snage sastoje se od odredenih vidova koje po pravilu cine kopnena vojska i ratno vazduhoplovstvo a ukoliko dravaposjeduje izlaz na more onda i ratna mornarica. Oruzane snage zaraenih strana legalan su objekt primjene oruzane sile od strane protivnika. To znaci da pripadnici oruzanih snaga legalno mogu ubijati i biti ubijani i ranjavani od strane istog takvog protivnika uz izuzetke koje propisujupravila medunarodnog humanitarnog pravaU svim oruzanim sukobima trebalo bi postivati temeljno razlikovanje izmedu boraca i civilnog stanovnistva. Osnovno nacelo je dacivilno stanovnistvo ne bi smjelo ucestvovati u neprijateljstvima, a zauzvrat bi moralo biti posteeno od posljedica ratnih operacija koliko god je tomogue. Samo borci, kao osobe koje legalno ucestvuju u neprijateljstvima ako padnu u ruke neprijatelju imaju status ratnih zarobljenika.Na Brussels-koj konferenciji 1874. go dine, usvojena je Deklaracija a zakanima i abicajima rata.Clan 9. Daklaracije glasi: Zakoni, prava i obaveze primjenjivati e se ne samo na redovnu vojsku, nego i na pripadnike milicije. i dobrovoljce ukoliko ispunjavaju odredene uvjete.Deklaracija priznaje status zaraeene strane i puckim ustanicimaClan 10. Deklaracije glasi: Stanovnistvo teritorije koja nije okupirana, koje, zbog priblizavanja neprijatelja, spontano se digne na oruzje da bi se oduprlo invazionim trupama bezda je imalo vremena da seorganizuje u skladu sa clanom 9. smatrat e se zaraenom stranom ukoliko postuju zakone i obicaje rata.Clan 11. glasi: Oruzane snage zaraenih strana.mogu se sastojati od boraca i neboraca (t.j. medicinskog i vjerskog osoblja).

Haski pravilnik razlikuje borce i neborce unutar oruzanih snaga.Neborce definira kao osobe koje pripadaju vojsci i koji potpadaju pod vojnu disciplinu, ali se ne bore s oruzjem u ruci (vojno, upravno i tehnicko osoblje, sanitet, vojni sveeenici, opskrbnici)etiri Zenevske konvencije od 12.avgusta 1949. gadine, i Dapunski Protokoli Zenevsklm kanvencijama ad 12. avgusta 1949. gadine, (Pratokol I i Protokol II)usvojeni 1977. godine predstavljaju dalji korak uKodifikaciji i progresivnom razvoju humanitarnog prava.Zajednicki clan 2. Zenevskih konvencija koji definira primjenu Konvencija glasi:Pored odredaba koje treba da stupe na snagu jos za vrijeme mira, ova Konvencija ce se primjenjivati u slucaju objavljenog rata i svakog drugog oruzanog sukoba koji izbije izmedu dvije ili vise visokih stranaugovornica, cak i ako jedna od njih ne priznaje ratno stanje. ".Svaki borac kad se nade u vlasti protivnicke strane postaje ratni zarobljenik.pijuni nemaju pravo na staus borca ili ratnog zarobljenika.U medunarodnim oruzanim sukobima spijunaza nije zabranjena, za razliku od spijunaze u vrijeme mira. Haski pravilnik iz 1907. godine, clanom 29. definira kao spijuna sarno onu osobu koja, "djelujuci potajno ili pod laznim izgovorima, prikuplja iii nastoji da prikupi obavjestenja uoperativnoj zoni jedne zaracene strane, s namjerom da ih saopciprotivnickoj strani." Plaenici nemaju pravo biti borci iii ratni zarobljenici