YitikBilgiveHikmetme17

8/7/2019 YitikBilgiveHikmetme17

1/208

Yitik Bilgi ve Hikmet(Kimliini / Sahibini Arayan Medeniyet)


2/208

Yitik Bilgi ve Hikmet

Copyright Nasihat Yaynlar 2007

Bu kitaptaki metin ve resimlerin, tamamnn veya bir

ksmnn, kitab yaymlayan irketin nceden yazl izni

olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi

bir kayt sistemi ile oaltlmas ve depolanmas yasaktr.

Yayn Numaras: 16

ISBN: 978-9944-774-02-4

BaskPoyraz Ofset / Ankara Tel: 0 312 384 19 42

Kasm 2007Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakf

Visan ktisadi letmesiZaviye Mahallesi Hac Hulsi Efendi Cad.

No:71 (44700) Darende / MALATYA

Tel:(422) 615 15 00 - 615 28 95 Fax:(422) 615 28 79

www.nasihatyayinlari.com - [email protected]


3/208


(Kimliini / Sahibini Arayan Medeniyet)

Do. Dr. Bayram Ali ETNKAYA

Kasm 2007

Ankara


4/208

Bayram Ali ETNKAYA

1967 ylnda Konya/Yunakta dodu. 1990 ylndaAnkara niversitesi lhiyat Fakltesinden mezun oldu.Yksek lisansn 1994te, doktorasn 1999da Ankara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde tamamlad. Buarada 1991-1997 yllar arasnda Ankarada retmenlikgrevinde bulundu. 1997 ylnda Cumhuriyet niversitesilhiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Blm slmFelsefesi Anabilim Dalna aratrma grevlisi olarakatand. 2004 ylnda doent oldu. 1999dan itibaren aynniversitede retim yesi olarak grev yapmaktadr.Yaymlanm 4 kitab ve eitli akademik dergilerde

makaleleri bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.

Yaymlanm Kitaplar:

1. zmirli smail Hakk, Hayat, Eserleri, Grleri, nsanYaynlar, stanbul 2000.

2. Trkiyenin Modernlemesi Srecinde emseddin

Gnaltay, Aratrma Yaynlar, Ankara 2003.3. hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, Elis

Yaynlar, Ankara 2003.

4. ems-Mevln Dostluu Benlik Duvarndan KerpiKoparmak, nsan Yaynlar, stanbul 2007.


5/208

indekilerlksz ..............................................................................................VII

slmda Bilim .................................................................................. 1

slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-I .... 7

slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna Kazandrdklarndan Kesitler-II . 12

Dounun zgn Sanat slm Tbb ................................................ 19

Yitik Bilgi Felsefe ve Hikmet ........................................................... 32

Hikmetin slm Corafyasndaki Yolculuu ..................................... 39

Din le Felsefenin Stkardelii mi? Yoksa Felsefe Dinden karr m?. 46

Tefekkr, Tezekkr ve Arnma ........................................................ 56

Dnyann ve Tarihin En Byk eviri Faaliyeti ve Beytl-hikme ... 65

Halife Memunun Putperest (Sabi) Veziri Sbit b. Kurra ................ 76

Mutlu nsanlarn Corafyas Erdemli ehir ...................................... 85

Erdemli Ynetim ve Erdemli Reis/Bakan ....................................... 93

bn Haldun Dncesinde Bes(lenme)in, Salk ve Ahlk ............. 101

lah/Akn Kabullen()me Rz ..................................................... 111

Hac Bekta- Velinin Gnl Dnyasnda nsan Sevgisi ............... 118

Kutsal ve zgrlkler Kskacnda Bat ........................................... 127

Sevgi-Bar (slm) ve Toleransn Elisi Hz. Muhammed ............... 132

Mescid-i Nebevde Ayin Yapan Hristiyanlar ................................ 142

Bilge Reis/mm Hz. Alinin Siyas retisi ................................... 151

Mevlny Vuslata Ulatran Raks Sem ...................................... 161

Kimliini/Sahibini Arayan Medeniyet ............................................ 168

Toplumsal Bir Cinnet Hali Deerlerin ntihar ............................... 172

Doum Nimettir Doktorlar Sevindiren Dirili ............................ 180

lm Nimettir Doktorlar Alatan Hastalar/muzdaripler ............. 185Sonsz.......................................................................................... 190

Kaynaka ..................................................................................... 193


6/208


7/208

lksz

Hikmet mminin yitiidir; onu nerede bulursa alr prensibi,Mslman hakm (filozof) ve bilim adamlarna, alar boyunca

rehberlik yapan bir ilkedir. slm dnyas, bu zelliini muhafaza

ettii srece, hem kendi corafyasnda hem de baka diyarlarda

varln srdrm, insanla hizmet etmitir.

Mslmanlar, bilim alannda ok nemli baarlar gerekle-

tirmiler ve insanlk medeniyetine katkda bulunmulardr. Bilimdnyas, Mslman bilim adamlarnn tkenmeyen ve yok olma-

yan enerjisiyle byk baarlar gerekletirmitir.

Gelitirilen bilim alanlar, sadece din/er ilimlerle snrl kal-

mam; bunun yan sra dier pozitif/mspet bilimlerde de kay-

da deer mesafeler alnmtr. Bu bilim dallar ierisinde, insann

madd (cism, beden) ynne ait olan tp sanat kapsaml bir yerigal etmitir. Bu anlamda bu zgn sanat, slm tbbn olutur-

mutur.


8/208

Yitik Bilgi ve HikmetVIII

Salt bilimle yetinmeyen Mslmanlar, yitik bilgi hikmeti de

gelitirip kendi renklerini verip ve dokularyla uyumlu bir olgun-lua ykseltmilerdir. Bylece hikmet, slm corafyasnda genibir yolculuk srecine girmitir. Hsl olan mktesabt/klliyt,din ile felsefenin orijinal bir harmanna dnmtr.

Bu zengin harman ve hazine, tefekkr ve tezekkrn mahsulneticesinde hsl olmutur. Hikmet erbabnn katk ve gayretle-

riyle, byk ve kapsaml toplumsal bir arnma ve tasfiye gerek-lemitir.

Ortaya kan klliytn hammaddesi ise, gemi ve kadmkltr ve medeniyetlerin paha biilmez deerdeki birikimidir. Bubilim ve hikmet serveti ise, Kurn ve Hz. Muhammedin (s.a.v)ifadeleriyle birlikte dnyann ve tarihin bir benzerine ahit olma-

d bir tercme faaliyetiyle gereklemitir.

Tecessm eden slm medeniyetinin inasnda, sadece Ms-lmanlar bulunmamtr. slm mensuplarnn yannda gemidin, inan ve kltr insanlar da bar medeniyetinin teekkln-de hizmet etmiler ve katkda bulunmulardr. slm dnyasnnve medeniyetinin en byk zenginlii de, bu sentez ve ibirliin-

de gizlidir.slm medeniyeti ve corafyas, sahip olduu zenginlik ve

eitlilik sonucunda mutluluk diyarna dnmtr. Bunun so-nucunda erdemli ehirlerin kurulmas, erdemli ve dil idareci vehkmdarlarn hakkaniyetinin devamllnn bir neticesidir.

Mutluluu tadan erdemli toplum, ahlk nitelik ve vasflara

brnm insanlardan meydana gelmitir. Elbette bu yksek ah-lk ve vasflar, bilge gnl sultanlarnn rehberliinde elde edil-mitir.


9/208

Yitik Bilgi ve Hikmet IX

Erdemli toplumlar, erdemli ve insanla hizmet eden slm

medeniyetini kurmulardr. Erdemsiz toplumlar ise, zlim yne-timlerin hkim olduu ve insanla faydal olmayan iktidarlarnbulunduu corafyalarda hayat buldular. Onlar, insan tanrlat-rarak/ilahlatrarak, kutsal ve deerleri tahkir ettiler. zgrlklerikendi inan, rk ve ideolojileriyle snrl ve kaytl tuttular.

Ancak erdemli slm medeniyetinin bar peygamberi ise, tm

rk, renk, inan, din ve ideoloji mensuplarna, ncelikle insanolarak bakm ve onlara bu erevede deer vermi ve muame-lede bulunmutur. yle ki, kendisinin de bizzat inasnda altmabette, baka inanlara ibadet hakk tanm ve izin vermitir.

Mutlu ve huzurlu medeniyetin kurucusu Kutlu Eli, arkasndahak ve adaletin nemli temsilci ve uygulayclarn brakmtr.

Onlar da bilge ynetim anlayndan zerre miktar ayrlmam-lardr. Hatta bu hususta o kadar dikkatli davranmlardr ki, d-mannn aldatlmasna ve onunla yaplan ahde ihaneti bile aslakabul etmemilerdir.

Nitekim, bu sevgi medeniyetinin gnl sultanlar da her d-man ve gnahkr, kendi mahfillerine davet etmekten hibir

zaman kanmamlardr. Onlar, akn hakikatlere ulamak iin,fiili tezekkr ve tefekkr bir terbiye metodu olarak grmler veinsanlara bunun yolunu retmilerdir.

Ancak yaadmz aa gelindiinde; bu medeniyet, kimliinive sahibini arar bir hale dnm ve yeniden ykseli ve ihya(dirilii) olmann tasavvur ve tahayylnn emberinde bulun-

maktadr.Yeniden sevgi medeniyetinin canlanmas ve organlarn kul-

lanmas, hayat reflekslerini glendirmesi iin, ncelikle toplum-


10/208

Yitik Bilgi ve HikmetX

sal cinnet hali yaatan erdemsizlikten kurtulmal ve bu reziletlerini

tmar etmelidir.

te o zaman, kadm medeniyetin vrisleri, yeni doan ve bu-lunduu hal ierisinde bir an bile duramayan; var olanlarla yetin-meyen ve her gn yeni bir hali yaayan bir ocuun doumu gibibir dirilii gerekletirecektir. Aksi taktirde bu vrislerin, zdrapve skntlarn kendisine isabet ettii aresiz bir hasta gibi, lm

beklemekten baka bir tercihi olmayacaktr.Her eye ramen sevgi ve erdem medeniyetinin yaayan

mensup ve temsilcileri; khnemi duygu, dnce ve anlaylarncenderesinden kurtulup, toprandaki ya asrlar bulan saysznarlar gibi, ana ve tli dallaryla dnyaya ve insanla kar k-dim mesuliyet ve ykmlln yerine getirecektir.

Do. Dr. Bayram Ali ETNKAYA

Sivas 2007


11/208

slamda Bilim

Kurn, Bilim ve Tefekkr

Dinler ierisinde slm dini kadar akln kullanlmasn ve ilmi

tevik eden baka bir inan sistemi yoktur. Allah Tealnn yery-zne gnderdii en son Kitap, insanlar tefekkrle, dnp ibretalmakla, akln kullanmakla sorumlu tutmutur. Son ksmlar d-nmez misiniz?, akl etmez misiniz? eklinde biten ok saydaayetin varl bir gerektir. Nitekim Peygamberimiz de bu hususao kadar nem vermitir ki, tefekkr nafile ibadetlerin en banayerletirmitir. Kutlu Elinin ifadesiyle Bir saat dnmek altm yl

boyunca yaplan nafile ibadetten daha hayrldr.

Kuranda ilim (bilim) ve bilgi ile ilgili dokuz yze yakn ayet bu-lunmaktadr. Kurnn ve onun teblicisi Hz. Muhammed (sav)inrehberliinde nev nema bulan slm medeniyeti, bir ilim ve tefek-kr corafyasn ortaya kartmtr.

Dolaysyla Esiz Kitabmzn sunduu mkemmel mmin mo-deli, dnce, fikir, ilim ve bilgi ile hareket eden ve hayatn bunagre dzenleyen insan eklinde tezahr eder. Kurn bu husustanemli noktalara iaret eder:


12/208


a. Kurn, Allahn varln ve birliini, ilim ve hikmetle dn-

mek ve bilgilenmekle gelitirmemizi bekler. Bu durum Allahn kul-lar ierisinde Ondan en ok korkanlar ancak bilginlerdir(Ftr, 28)ifadesinde yank bulur.

b. Kutsal Kitabmz aklmz kullanarak delillerle konumamzbizden ister: Eer doru szllerden iseniz ak delillerinizi getirin(Neml, 64)

c. Kurn, zanla hareket edip karar vermenin hakikate ulatrma-yaca hususunda bizi uyarr: Onlarn ou zanna uyarlar; gerekteise zan, hakikat karsnda hibir ey ifade etmez(Yunus, 36).

d. Ebed rehberimiz Kurn, aratrma yaparken deney ve ve-rilere dayanmann gerekliliini vurgular: (nsanlar) devenin naslyaratldna, gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine,yeryznn nasl yayldna bir bakmazlar m?(Fecr, 17-20)1

slm dnyasnda bilim ve felsefenin douunda ana kaynaklarKurn- Kerim ve hadistir. Nitekim Kurnn Peygamberimize vedolaysyla insanla ilk mesaj, Oku(Alak, 1) hitabnda hayat bu-lur. Yine bu kapsamda Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?(Zmer, 9), Rabbim ilmimi artr de. (Th, 114) Allah hikmeti diledi-ine verir, kime hikmet verilmise ona ok hayr verilmitir. Bunu

ancak akl sahipleri anlar ve dnr. (Bakara, 269) gibi lh mesajlarhatrlamak gerekir.

Bilimi tevik eden ve ven hadisler, slm toplumunda insanlar-mzn aznda gnlk deyimlerden daha fazla bilinmekte ve kullanl-maktadr. te onlardan bazlar:

1 Seyyid Hseyin Nasr, slm ve lim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989, 5; .R. Frk-

L.L. Frk, slm Kltr Atlas, ev: M. Kibarolu, Z. Kibarolu, III. bask, stanbul1999, 258; Mehmet Aydn, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi III(Liseler in), IX. bask

stanbul 1990, 26-28.

Bkz. Nasr, slm ve lim, 3-4.


13/208

Yitik Bilgi ve Hikmet 3

En makbul sadaka, bir kimsenin ilim renmesi, sonra dier

bir Mslman kardeine retmesidir, lim rtbesi rtbelerin enbydr, Beikten mezara kadar ilim reniniz, Ya ilim sa-hibi ol, ya ilmi renen ol, veyahut dinleyen ol, drdnc olma,Alimin uykusu cahilin ibadetinden hayrldr, lim ve hikmet m-minin yitiidir. Her nerede bulursa alr.

Tm bu hikmetli szler gsteriyor ki, slmda ilim, insanlarn

madd ihtiyalarn karlamann yannda evrenin, daha dorusuvar olan her eyin, srlarn kefetmek iin en elverili yoldur. limsayesinde iman, insandaki aratrma dncesiyle daha st bir sn-ra kacaktr. Bunun sonucunda insan Yaratan Rabbine daha yaknbir hali yaayacaktr.3

nsana ve Tabiata Zarar Vermeyen Bilim

slm kltr ve medeniyetinin ncleri, insana ve topluma fay-dal olan bir ilim ve ahlk anlay gelitirmiler, dolaysyla bundanvar olan hibir canl (insan, hayvan ve bitki) zarar grmemitir. Me-sela Atomun ate olduunu, onun yapsn bilmiler, fakat onu in-sanln yeryzndeki cehennemi olacak ekilde kullanmak yerine,onunla Allahn varln birliini ispata almlardr. Mesel, Mev-

lnyla (1207-1273) birlikte, yzyllarca nce atomun yapsn veparalara blnebilecei sembolik bir ekilde ortaya kmtr: Eerbir atomu kesersen, ortasnda bir Gne ve onun etrafnda durma-dan dnen gezegenler grrsn!4

Kltrmzde ilim, lim, bilgi ve bilgin nebev kutsal bir ruh ta-r. Hz. Muhammed (sav)in Bilginler Peygamberlerin varisleridir

eklindeki ifadesi konunun nemine zg bir haldir. Bat kltrnde

3 Mehmet Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992, 10.

4 Bayrakdar, age, 12.


14/208

Yitik Bilgi ve Hikmet4

ise, bunlar bilim emekisi veya ticar bir mal satcs gibi olup,

emei ve mal karlnda bir cret alr. Fazla cret alyorsa, bu onunmanev emek ve malnn deerinden deil, renimi ve bunun iinharcad zaman karlnda ald bir meblaa dnmektedir.5

Mslmanlar, 8. yzyldan itibaren tp, astronomi, siyaset, felsefe,mantk gibi ilimleri tercme faaliyetine giritiler.6 Tabii ki, bu evirihareketi geliigzel, rastgele olmayp, bir ayklamayla gereklemi-

tir. Bu faaliyet srecinde Mslman dnr ve filozoflar, ilimlerinve dncelerin bir ksmn aldlar, katlmadklarn ise reddettiler.Benimsediklerini, bata Kurn ve snnet olmak zere slm ilim vekltr potasnda harmanladlar. Onu tenkit srecinden geiren Ms-lmanlar, mevcut potansiyeli iyice rafine ederek gelitirdiler.7

limler, Yunan, ran-Sasani ve Hindden slm ilim dnyasna,

ilenmeden, eletirilmeden ve ayklanmadan olduu gibi aktarl-mamtr. Yunan ilimleri, Mslman kltr ve medeniyeti iindekendisine zg bir yaylma, gelime ve genileme ortam bulmutur.Mslman bilginler, astronomi, matematik ve geometri sahalarndaYunan ve Hindden aldklar klliyt, yeni bir kalp ve dzen ieri-sinde zenginletirdiler. Bylece Yunanca, Latince, Hinde ve Pehle-vice olan bu ilimlerin yeni dili Arapaya dnt.8

Nihayetinde cebir, dzlem ve kresel geometri ilimleri bu slmbilginleri elinde var oldu ve geliti. Bu bilginler, uzaysal gzlemdeve astronomi alanlarnda orijinal eserler vererek baar elde ettiler.Yunanllardan aldklar ilimleri gelitirip ileri seviyeye karan slm

5 M. Rza Hakmi, slm Bilim Tarihi, ev: Hseyin Arslan, stanbul 1999, 24.

6 Bkz. smail Yakt-Nejdet Durak, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002, 66-71; Colin A.

Ronan, Bilim Tarihi, ev: E. hsanolu, F. Gnergun, II. bask, Ankara 2003, 228;Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, stanbul 1996.

7 Hakmi, slm Bilim Tarihi, 86.

8 Ronan, Bilim Tarihi, 223-225; Hakmi, age, 86.


15/208


bilginleri, nde gelen Yunanl astronomi bilgini Batlamyusun (108-

168) yanllklarn gsterip eksikliklerini giderdiler.9

Mslmanlarn Birikimi

Batl emperyalist gler, bitmek bilmeyen siyas amalar ve s-

mr sistemlerinin devam iin, istila ettikleri milletlere Batnn s-tnlklerini telkin eden psikolojik ve kltrel propaganda faaliyet-

lerinde bulundular. Bunun iin de onlar Her bilim ve her dnceBatda ortaya kmtr; byk ahsiyetler, bilim adamlar, filozoflar

ve kifler Batdan kar tr hkimvri tavr ve psikolojik telkinler,insanlarmz, okullarmz, eitim programlarmz ve yazl kltr-

mz derinden etkilemitir.

Gnmz slm lkelerinde eitim kurumlarnda ve niversite-lerde Pascaln (1623-1662) (Pascal geninden) ad sk sk ge-

erken, matematik tarihinin nde gelenlerinden ve ayn zamandaBatda hakl bir ne sahip olan Harezm (. 847) ve mer Hayyam(1036-1123) gibi Mslman matematik ustalarnn isimleri akla gel-

mez. Yeni nesillere Einstein (1879-1955) fiziki ve relativite teorisi-

nin kurucusu olarak tantlrken, bu teoriyi ondan yzyllarca nce

bilim dnyasna kazandran Kindnin (.866) ismi retilmez. Biyo-loji alanndaki almalar sunulurken yalnz Lamarck (1744-1829)ve Darwinin (1809-1882) adlar verilirken bu teorinin en idealini

insanla aklayan Nazzm (. 845), Chz (777-869), Birun (973-1061), hvn- Saf (946-1055), bn Miskeveyh (932-1030) ve Mev-lndan hi sz edilmemektedir.10

9 Hakmi, age, 86; Nasr, slm ve lim, 11-12; Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 261;M.G. S. Hodgson, slmn Serveni, ev: Komisyon, stanbul 1993, III, 283; A. Ad-

nan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), V. bask, stanbul 1994, 76.

10 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 5.


16/208


u halde slm Medeniyetinin zirve dnemini geni boyutlaryla

dnecek olursak 8. yzyldan balayan bu bilim ve kltr havza-s, 17. yzyla kadar baz ksa molalar dnda ykseliinden bykbir ey kaybetmemitir. Ancak ne zaman ki, bilim ve tefekkrdenuzaklalm, bu byk corafyann insanlar, o zaman duraklama,gerileme, retememe ve dolaysyla smrlme ile kar karya kal-mlardr. Bu yzyln ve gelecek yzyllarn Mslmanlarn Yz-yl olmasn istiyorsak, her inanan aydn veya yar-aydnn kendi

alannda en iyisini ve en mkemmelini yapmas gereklidir. Zira in-sanlarmzn hibir zaman umutsuzlua, atalete ve bezginlie dmelksleri yoktur.


17/208

slm Bilginlerinin Bilim Dnyasna

Kazandrdklarndan Kesitler-I

Cehalet ve vahet dnemlerinde, Roma mparatorluununknden sonra, Hristiyanlar, her eyi, astronomi, kimya, tp,matematik bilimleri ve dierlerini Mslmanlardan rendiler.Hemen hicri ilk yzyllardan balayarak aresiz bir halde geerlive mtedavil bulunan ilimleri almak maksad ile Mslmanlarntarafna yz evirdiler. (Voltaire).11

Mslman bilim adamlarna ve filozoflarna ilgi bizden ziyadeBatllar tarafndan gsterilmektedir. Bir bilim adam gzlemcininifadesiyle, Amerikann ve ayn zamanda dnyann en nemli ni-versitelerinden birisi olan Princeton niversitesinin kilisesini ziyaretedecek olursanz, pencerelerin birinde, elinde 20 ciltlik tp eseri Ki-tbul-Hvsiyle12 Dounun ve belki de btn Ortaan en byk

11 M. Rza Hakmi, slm Bilim Tarihi, ev: Hseyin Arslan, stanbul 1999, 111 (Naklen:

Cevd Hadd, Islm ez Nazar-i Voltaire (Voltairee Gre slm), III. bask, Tus Yay.,Tahran trz, 87, 193, 244-245).

12 Bkz. Seyyid Hseyin Nasr, slm ve lim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989, 176-

177.


18/208


hekimi ve klinikisi13 Ebu Bekr Zekeriya er-Rzyi (865-925) temsil

eden resmi grdnzde hayret ierisinde kalrsnz. Ayn ekilde,Paris niversitesi Tp Fakltesini ziyaret ederseniz orada bn Sn-nn (980-1037) bstn grmeniz mmkndr.14

Bu noktada Mslman bilim adamlarnn bilim alanndaki zel-likle de pozitif bilimlerdeki katk ve icatlarndan bir kandan bahset-memiz, deindiimiz eletirilere kendimiz de dmememiz iin birgerekliliktir.

Peki, Mslmanlar matematik, astronomi, astroloji, tp gibi pozi-tif bilimlere neden bu kadar ilgi gstermilerdir? Bu hususu aabil-memiz iin bu bilimlerden ncelikle matematikle balamamzda birfayda sz konusu olacaktr.

Matematik

Mslmanlarn gnlk ibadetlerinde ve toplumsal ilikilerindematematik nemli bir yer tutmaktadr. Zira Kblenin tayini, namazvakitlerinin belirlenmesi, zekatn hesaplanmas ve mirasn paylat-rlmas gibi konular sebebiyle slm bilginlerinin ilk ve en ok ura-tklar bilim alan matematik olmutur.

slm dnyasnda, 10 ve -11. yzyllarda, matematik ve tabiat bi-

limlerine ilgi zirveye ulat. Bunun sonucu olarak kozmolojik bilimler,slm tarihi boyunca tesirini fark ettirecek bir tarzda dzenlendi.15

Matematik sahasnda bilim adamlar yeni teoremler, hipotezlerve sistemler ortaya koymu ve bunlar gelitirerek bilim dnyasnn

13 A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), V. bask, stanbul 1994,

79, 97; ayrca bkz. Colin A. Ronan, Bilim Tarihi, ev: E. hsanolu, F. Gnergun, II.

bask, Ankara 2003, 262.14 Mehmet Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992, 6.

15 .R. Frk-L.L. Frk, slm Kltr Atlas, ev: M. Kibarolu, Z. Kibarolu, III. bask,

stanbul 1999, 303; ayrca bkz. Hakmi, slm Bilim Tarihi, 151.


19/208


hizmetine sunmulardr.16 rnein, saylar teorisinde Sabit b. Kurra,

bir baka sonsuz saylar serisinin paras olarak bir saylar teorisi or-taya koydu. mer Hayym (1036-1130) ve Nasrddin Ts (12011274) byklklerin saylarla ifade edilebildikleri formller olutur-dular.17

Bir dier matematikimiz Harezm de dokuz rakam ifade edensembolleri tespit edip ve herhangi birinin yokluu iin de sfr ke-

feden bilgin olmutur.18

Yine matematikteki logaritma cetvelininoluturulmas, Harezm (. 847) tarafndan gerekletirildi. Batlar,cetvele onun ismine izafeten al-gorithmi adn verdiler.19

Buna ek olarak ilk dnem Mslman matematikiler, Batdakimatematiin douunu tetiklemilerdir. Bugn btn dnyada kul-lanlan cebir, trigonometri ve uzay geometrisi, Mslman bilginlerinsayesinde oluturulmutur.20

Harezmnin eserleri bata olmak zere, Mslman matematiki-lerinin kaleme ald eserler, daha, 9. yzyl sonralarnda Latinceyetercme edilerek, basklar yaplm, bilim evrelerince okunmu veokutulmutur.21

Mslmanlarn ilgilendii matematik, modern matematikte-

ki madde dnyasyla snrl deildir. Vahdetten kesrete ulama,uyum ve dengeyi kavrama hususlarnda zenginlikler retmitir.Gereklikler slm maneviyatn karakterize ederek slm sanat vemimarisine renk getirmitir. Geometri ve Aritmetikle sanat ulvle-

16 Nasr, slm ve lim, 75-77; Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 6.

17 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 361.

18 Frk-Frk, age, 361.

19 Hilmi Ziya lken, Uyan Devrinde Tercmenin Rol, III. bask, stanbul 1997, 171;Hakmi, slm Bilim Tarihi, 121.

20 Ronan, Bilim Tarihi, 248-252.

21 Nasr, slm ve lim, 78-86; Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 33.


20/208


mi Birin okta hzr ve nzr oluunu yanstan bir kutsallk ortaya

kmtr. slm bilginleri sadece yeryzn gzlememiler, bununyan sra gk cisimlerinin ve uzayn gizemi zerinde aratrmalaryapmlar ve bilimsel mekanlar ina etmilerdir.

Astronomi

Mslmanlar, gerek tercme faaliyetlerinde gerekse bir bilim

olarak astronomiyle ncelikli olarak ve kendilerinden beklenendendaha fazla ilgi duymulardr. Bunun eitli sebepleri vardr: Hilaligzlemlemek, namazn balangcn ve sonunu tespit, hac zamannbelirlemek, namaz vakitlerini tayin etmek gibi.

slm astronomlar, gkyzn, ay, gnei, yldzlar gzlem-lemek amacyla rasathaneler kurmulardr. Bilim evreleri, bu ra-

sathanelerin benzerlerini, Batda grmek iin 16. yzyln sonlarnbeklemek zorunda kalmlardr.23

Gkteki konumlar lmede ykseklik ve azimutu kullanan yn-tem, ilk defa Mslman astronomlarca kullanlmtr.24

Dokuzuncu yzylda yldzlarn etkisi konusunda slm dnya-sndaki en bilge kii olarak tannan Eb Maerin (.885), Tanr-

dan gelen ilham varsaym erevesinde yldzlarn etki ettii iddiasabart deildi. Esas dikkat ekici olan, gklerle ilgilenen Mslman-lar ierisinde ok az kiinin astrolojiye zaman ayrmasyd. Grnenodur ki, Mslmanlar, Yunanllardan aldklar bilgiyi falcla uygu-lamaktan uzak durarak, Yunanllarn balatt eyleri mkemmel-

Nasr, slm ve lim, 88.

23 smail Yakt-Nejdet Durak, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002, 78; Nasr, slm velim, 112-116; Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 362; M.G. S. Hodgson, slmn

Serveni, ev: Komisyon, stanbul 1993, I, 383.

24 Ronan, Bilim Tarihi, 230.


21/208


letirmeye almlardr. Onlarn becerileri, kehanetten ok, bilimsel

gereklere ynelik olmutur.25

Mslman bilim adamlar tasarlayp gelitirdikleri rasat arala-r/aletleri ve teknikleri ile gzlemlerinde shhatli ve doru sonularalmay baarmlardr.

Dier taraftan inananlar iin ibadet vakitleri ne kadar nemliy-se, ibadetlerini yerine getirebilecekleri bedenlerinin shhati de bir o

kadar nemli olmutur. Bunun iin bilginlerimizin tp ve tababetlealakalarnn hz hi kesilmemitir.

25 Ronan, age, 236.


22/208


23/208


Tp

slm dnyasndaki tp, Hz. Muhammed (sav)in eitli hastala-ra madd ve manev olarak yaplmasn nerdii szleriyle balar.Daha sonraki dnemlerde bu kutlu ifadeler, Tbbun-Nebev isimlieserlerde ekillenerek toplanm veya hadis kitaplarnda bir blmolarak yerini almtr. Buharnin hadisleri toplad mehur eseri Sa-hih-i Buhardeki Tbbun-Nebevkitab ok bilinen ve rabet edilen

bir eserdir.27

slm tp dnyasndaki Mslman hekimler, daha ok nabz, tenrengi gibi d belirtilere gre hastalklar tehis etmilerdir.28

Dier taraftan byk Trk hekim ve filozofu bn Snnn (870-1037) Knn fit-Tb adl eseri Avrupada defalarca basks yaplm18. yzyla kadar niversitelerde ders kitab olarak okutulmutur.29

Knnda orijinal fikir, gzlem ve deneyler vardr. Mesela, gszar iltihabyla zatlcenbin birbirinden ayrt edilmesi, bulac hasta-lklarda suyun ve topran etkisi, cilt hastalklarnn tan ve tehislerigibi konular bulunmaktadr.30 bn Sn, mide lserinin znt vesknt gibi psikolojik ve mide zerinde dorudan etkisi olan organikolmak zere iki sebepten kaynaklandn tespit etti. Ayrca kanseritehis eden Byk Hekim, buna erken cerrah mdahaleyle, doku-

nun alnmas ekliyle bir tedavi yntemi gelitirdi.31

Byk Trk tabibi ve mutasavvf, ayn zamanda Fatihin hocasda olan Akemseddin (1390-1459), baz hastalklarn sebebi tohumadn verdii mikrop konusunda izah ve aratrmalar yapmtr.32

27 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 205; Nasr, slm ve lim, 174.

28 Nasr, age, 166.

29 Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 90; Ronan, Bilim Tarihi, 262-263.30 Advar, Tarih Boyunca lim ve Din (Bilim ve Din), 82.

31 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 358.

32 Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 88.


24/208


Ayrca, salgn hastalklarn temas ve hava yoluyla bulaarak ya-

yldn, ilk olarak Mslman bilginler ortaya koymulardr. Cerrahde el-mrkd ( uyutan) dedikleri svya batrlan bir sngeri, hastann

az ve burnuna tutarak anestezi uygulamalar, slm hekimleri ta-

rafndan balatlmtr. Bunun yan sra cerrahde yaralar dalayan,

buz ve souk su kullanarak kanamalar durduran ilk tplar, Msl-

manlar ierisinden kmtr.33

Dier taraftan tp bilgisini yedi dala ayran byk slm filozof ve

hekimi bn Rd (1126-1198) de, fizik egzersizlerin saln koru-

masndaki roln ilk kefeden kii olmutur.34

bn Sn ile ada ve ayn zamanda Mslmanlarn en nde

gelen cerrah olan Zehrav (.936), cerrahlk ve cerrah aletleri ile

ilgili bir ok eser kaleme almtr. Yapt cerrah ameliyatlar, 300yl boyunca cerrah tekniinin en nemli tp baarlar olarak kabul

edilmitir.35

Yine rdnde 1233 ylnda doan el-Kuf adl hekim, klcal da-

marlar iin verdii tanmlar ve kalp kapakklarnn almasyla ilgili

syledikleriyle tannmaktadr. O, bunu, mikroskop dneminden ok

nce, Avrupada Malphiginin klcal damarlar tanmlamasndan 400yl nce gerekletirmitir.36

13. asrn nemli cerrah hekimlerinden birisi olarak bilinen bn

Nefis (1208-1288), kk kan dolamn, yani kalp ve akcier ara-

sndaki dolam kefetmitir. Bununla da yetinmeyerek, kann kal-

33 Frk, slm Kltr Atlas, 357.34 Frk, age, 358.


36 Ronan, age, 263.


25/208


bin bir tarafndan dier tarafna getiini ileri sren nl Yunanl

tp otoritesi Galenosun (131-201) hatal olduunu ekinmeden ilanetmitir.37

Bununla birlikte, slm dnyasnda tarih boyunca hastalklarnmzikle tedavi etme yntemleri kullanlmtr. Bu erevede bir ta-km psikolojik hastalklarn mzik kullanlarak iyiletirilmesine m-zikle tedavi (mzikoterapi) ismi verilmektedir. Yakn zamanlara ka-

dar Avrupada akl ve sinir hastalar, ounlukla cin arpmas olarakgrlyor, acmasz ikencelere tabi tutuluyor veya ldrlyorlard.Ayn dnemlerde hatta daha nceki zamanlarda bile, slm dn-yasnda bu tr hastalara belirli tedavi yntemleri uygulanr ve zelhastaneler ina ediliyordu.38

Tbbn yannda, slm bilim evreleri kimyann hem teori hem dedeney sahasna da ynelmilerdir.

Kimya

Kimya alannda Mslman aratrmaclar, teorik ve pratik bir okicat ve teorinin sahibidirler. Hatta slm corafyasnn bilginleri bualanda nesnel deneyler yapan ilk kimyaclardr. Nitekim laboratuar-larda gerekletirilebilen orijinal deneylerle kimya mstakil bir bilimolmutur.

Bu almalarda nitrik ve slfrik asit, potasyum, nitrat ve alkol-ler gibi ok sayda kimyev maddeyi tespit ederek kefetmilerdir.Bununla birlikte amz Bat dillerinde geen ve halen kullanlanimbik, alkali, alkol gibi kimya sahasndaki teknik kelimelerin ouArapadan olduu gibi alnmtr.39

37 Ronan, age, 264.

38 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 220.

39 Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 92.


26/208


Mslman kimyaclar, nitrik asit, slfrik asit, nitro-hidroklorik

asit, civa klorr, demir slfat gibi bir ok kimyasal bileik retiyor-lard. Potasyumu kefedip, gm ve potasyum nitrat elde edebi-liyorlard.40

Ayrca zzeddin Celdek (.1360) isimli Mslman bilginin, kim-yasal tepkimelerle ortaya kan tehlikeli gazlardan korunmak iinmaske kullanlmas gibi keiflerde katks olmutur.41

Kimyann yannda corafya alannda nemli icat ve keifler ya-plm ve bunlar insanln hizmetine sunulmutur.

Corafya

slm bilim dnyasnda kendisinden en ok yararlanlan ilimle-rinden birisi corafyadr. nk Kurn, Mslmanlara tabiattakiyaplar ve gemi milletleri inceleyip aratrmalar iin seyahat et-meyi tavsiye etmitir. Bunun yan sra namaz iin Kblenin tayini vehac yolculuu iin coraf bilgilere sahip olmak gereklidir.42

Bu adan 12. yzyln byk corafya bilgini dris (1100-1165),bizim iin ok nemlidir. Genlik yllarnda bilginimiz, spanya, Por-tekiz, Gney Fransa, ngiltere, Kuzey Afrikadaki Fas gibi lkeleri

grme imkan bulmutur. Henz 16 yanda iken stanbul dahilAnadolu ehirlerine seyahatlerde bulunmutur. Norman Kral II. Ro-ger (1097-1155) tarafndan Sicilyaya davet edilmi43 ve Palermoehrinde Kraln lmne kadar sarayda yaamtr. Henz kral ha-yattayken, dnya corafyasna ait byk bir gm kre ve Roger-in Kitb (Kitb- Rucr) isimli eseri hazrlamtr. Kitapta bulunan

40 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 358.41Frk, age, 359.

42 Frk, age, 362-363.



27/208


70 paftalk dnya haritas o gne kadar bilinen dnya corafyasn

tasvir eden en geni almadr. drisnin corafya alanndaki diernemli katks, Mslman corafya bilginlerinin kefedip gelitirdik-leri bilgileri Battaki bilim evrelerine tamtr.44

Bununla birlikte Osmanl amiral ve bilim adam Pr Reis (1465-1553) ile dnyada haritaclk, dnemin en yksek seviyesine ula-mtr. Hem corafyac hem de matematiki olan Pr Reis, gezip

grd lke ve ktalarn haritalarn, o gnn snrl imkanlar veyetersiz aletleriyle ok nceden byk bir dorulukla izilebilme ye-teneini gstermi tek bilgindir denilebilir. Dahas, byk corafyac,hi gidip grmedii Gney ve Kuzey Amerika ktalarn da bugnnharitalarna ok yakn olabilecek ekilde izmitir. Hl, Pr Reisinbu akllar durduracak ekilde dzgn ve doru bilimsel haritalarnasl izebildiinin cevab verilememitir.45 Bununla yetinmeyerek

buzullarla kapl Antartika ktasn izebilmesi, bilim adamlarn hay-retler ierisinde brakmaktadr. Zira corafya bilginimiz bu haritalar1513 ylnda hazrlamtr.46

Amerika ve Rus deniz aratrmaclar Antartika ktasnn varl-n, asr sonra, ancak 1820lerde rendiler. Pr Reisin Kitbul-Bahriyye47adl ana gre ok nadir ve mkemmel eserinde oksayda bilimsel nitelii phe gtrmeyen haritalar bulunmaktadr.

Haritacln yan sra ilk uu denemelerini gerekletirmek ve ilkeluma aletlerini ve makinelerini tasarlamak Mslman mekanikilerenasip olmutur. Bu alandaki almalar, 9. yzylda ilk defa Endls-l bilgin bn Fris (919-1004) tarafndan gerekletirilmitir.48

44 Frk-Frk, slm Kltr Atlas, 363; Yakt-Durak, slmda Bilim Tarihi, 99-100;

Nasr, slm ve lim, 42-43.

45 Nasr, 44-45.46 Bayrakdar, slmda Bilim ve Teknoloji Tarihi, 113.




28/208


Bu bululara ilave olarak syleyebileceimiz, dier nemli bir

icat, Batllarn Camera Obscura dedikleri Karanlk Oda veyaKaranlk Kamera ilk olarak nl fiziki ve optiki bn Heysemle

(965-1040) baarlmtr. O, gne ve gk cisimleri gndzleri gz-

lemleyebilmek ve optik olaylarn aklamak ve anlamak iin karan-

lk bir oda icat etmitir. Bu icat sayesindedir ki, sonraki yzyllarda

baz optik alet ve makinalarn yaplmasna dayanak tekil etmitir.

Byk Optiki bn Heysem, bu Karanlk Oday Beytl-Munzalismiyle tanmtr.49

uras da bilinmelidir ki, Mslman bilim adamlarnn icat ve

keifleri bu sylediklerimizle snrl deildir. Onlarn dnya bilim ve

teknolojisine katklar tek bir yaznn konusu olacak kadar azmsa-

nacak deildir. Dolaysyla bilim adamlarmzn gerekletirdikleri

tm icat ve keiflerden sz etmeye kalksak, buna ne zamanmz vene de yerimiz kifayet yetmez. Ancak unutmamamz gereken husus,

bahsettiimiz bilim adam mucitlerimizin yaad dnemlerin gn-

mze yaknl en az be alt yzyl ncesine dayanmakta olmasdr.

Sonu olarak bilim ve teknoloji tarihimizden baz blmleri ak-

tardmz bu makalemizle, srekli gemie referans verip, sloganlar

ierisinde boulup sadece bununla yetinip avunmay amalamyo-ruz. Umudumuz ve beklentimiz, daha nce gerekletirip baardkla-

rmz, belki daha da tesini, tekrar yapabilecek potansiyel, yetenek

ve gcmzn olduu bilincini kendimize hatrlatmaktan ibarettir.

49 Ronan, Bilim Tarihi, 252-255; Bayrakdar, age, 143; Nasr, slm ve lim, 140-142.


29/208

Dounun zgn Sanat slm Tbb

Modern tp, daima Batyla zdeletirilmi bir alan olarak kabulgrmektedir. Elbette Batnn tbba olan katklar inkar edilecek veyagzden karlacak bir husus deildir. Ancak modern tbbn, azgnlat- ve tanrla/ilahla soyunduu bu zamanlarda, geleneksel tp sana-tn ve onun sanatkrlar olan kadm tabiplerini hatrlamak bilimsel birbortur. Bu tp gelenekleri ierisinde, insann faydas ve mutluluunuesas alan slm tbb olduka kapsaml bir igal etmektedir.

slm Tbb ve Kkeni

slm tbb ve onun eczaclk, cerrah ve dier blmleri, ruhunuve varln slmn esizliinden almtr. Ancak onun geliim vetekmlnde, Grek-skenderiye, Hint ve ran tbbnn kadm biri-kimi de nemli bir katk olarak mevcuttur. Yce gaye ve amalarngereklemesine ynelik tkenmez bir enerji ve gayretle ekillenen;kendi alannn tm blmlerini iine alan slm tbb, on be asrlk

tecrbesiyle Gney spanyadan Bengale kadar olan bir corafyadahayat bulmutur.50

50 Seyyid Hseyin Nasr, slm ve Bilim, ev: lhan Kutluer, stanbul 1989, 153.


30/208


Kadm geleneklerin birikim ve klliytndan yararlanan slm

tbb, bununla yetinmemitir. Zira Mslmanlarn ina ettii bu tpgelenei, hibir zaman metafizik ve kozmolojik alanla irtibat kopar-mamtr.

Salk, shhat ve tpla alakal mevzulardan ifade ve tavsiyelerinbulunduu Kurn ve Hadisler, Mslman tabiplerin slmla bala-rn glendirmelerini salamtr. Bununla birlikte slm fkhndaki

salk, beslenme, abdest, gusl ve bedenle ilgili birok hususun tplabalants bulunmaktadr. Ayn zamanda bedene aidiyet kazandranruh ile ruhun tapna beden hakkndaki Batn retilerin de, tpve slmla ba kuvvetlidir. Hsl slm tbb, her daim din ile yaknolan mnasebetini canl tutmutur.51

slm tbb, Hz. Muhammedin (s.a.v) hayattayken, karlathastalara yaplmasn nerdii szleriyle balar. Nitekim hasta ve

hastalklarla ilgili bu hikmetli szler/hadisler, Hz. Peygamberdensonra Tbbun-Nebevismiyle kitap haline dnm; hadis klliytiinde bir blm olarak varlk bulmutur. Buharnin Sahihindekiet-Tbbun-Nebevkitab byk ilgiye mazhar olmu ve ok yaygn-lk kazanmtr.52

lk Mslman Hekimler

Tp, Hz. Peygamber dneminde de ilgi duyulan bir sahadr. Zirahasta ve hastalklar, insann hlk edilmesiyle var olmulardr. Ancakslm Peygamberinin yaad zaman ve mekn bu tr hayat biralan iin yeterli imkna sahip deildir. O devirde bile, Mslmanla-rn yabanc (gayr- Mslim) kaynakl tp bilgisine ynelik byk birmerak sz konusuydu.53

51 Nasr, slm ve Bilim, 154.

52 Mehmet Bayrakdar, Bilim ve Teknoloji Tarihi, II. bask, Ankara 1992, 205.

53 Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesini Giri, Ankara 1988, 32.


31/208


Kaynaklar, ilk Mslman hekimin Hz. Peygamberin ashabndan

ve ayn zamanda teyzesinin kocas olan Hris b. Kelede (Kaladn)olduu konusunda ayn dnceleri aktarmaktadrlar. Bu sahab,bir rivayete gre, Hz. Peygamberin tevikiyle tp sanatn renmekve aratrmak iin Cndiapura (ran) gitmitir. Hatta o, Ssn kral

Enirvan ile salk hakknda sohbet etmitir. Sonradan Medineyednen Keledenin, kendisi gibi olu Nadrin de bir hekim olduubildirilmektedir.

slmn d kaynakl tp ile erken bir dnemde tanmasna kar-

n, Arap Mslmanlarn bu sanata ilgileri ileri dzeyde gerekle-

medi. Bundan dolay slm corafyasndaki ilk hekimlerin ounlu-

u Hristiyan, Yahudi veya ranl bir kkene sahiptiler. Ancak Arap-

ann bilim dili oluu ve zellikle de bir tp dili haline gelmesiyle,tbb irfann Arap Mslman kltr havzasnda ilerlik kazanmas

gerekleti.54

Cndiapur ve skenderiye gibi iki tp merkezinin slm coraf-

yasna katlmasyla birlikte, buradaki usta ve donanml hekimlerMslman toplumun ve bilginlerin hizmetine hazr durumdaydlar.Ancak Emevi Halifesi I. Mervan dneminde Basral Yahudi hekim

Mserceveyhin Ahronun Pendictsini evirmesine kadar bakaArapa tp kitab tercmesi mevcut deildi.55

Tabip, Hekim, Hakm

Yine de slm medeniyeti, yeni tp metot ve uygulamalarylabirlikte, alana mekanlk yapacak kurum ve ilkeler/deerler ina etti.

Salk ve tp sahasndaki gelime ve terakki, slm d bir kkene

54 Nasr, slm ve Bilim, 175; Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 32.



32/208


sahip olan hekim modelini, slm bir imajla evrime uratt, tekaml

ettirdi. Zaman ierisinde hekim (tabip), hakm (hikmetli kii, bilge)kimliine brnd. Nihayetinde ortaya kan hem geleneksel ilim-

lerdeki statlar ifade eden hem de hekim (tabip) ve hakm (filozof)

olan bir bilge tipi teekkl etti. Kindden bn Sn ve bn Rde

kadar slm filozoflarnn ounluu, ayn zamanda yetkin birer he-

kimdiler. Muhammed b. Zekeriya er-Rz ve bn Sin gibi hekim ve

hakmler, alarnda benzerleri bulunmayan bilge tabiplerdir.

slm dnyasnn gemiinde tbbn retim ve uygulamas, dier

bilimlerden bilhassa felsefeden ayr bir disiplin olarak deerlendiril-

miyordu. Sonuta tpla ilgili hsl olan birikim, slm ilimlerin birli-

ini simgeleyen ve eitli bilgi dallarn bir sralamayla reten/ikml

ettiren bir bilg(e)in modelini retti/yetitirdi.56

slm Tp Teorisi

slm tp teorisi; slm metafizii, kozmolojisi ve felsefesiyle i ie

alglanan bir iliki ierisinde dnld. Zira tbbn konusu, yani in-

san btn varl kendisinde zetleyen kk lemdir. Bir baka ifa-

deyle insan, var oluun semboldr. Bylece insan, varl kavrama

ve anlamann anahtar olmaktadr.

Nitekim Mslman hekimler, insan bedenini, nefsinin bir uzan-

ts ve devam olarak dnmlerdir. Bu anlamda beden, hem ruh

hem de nefsle yakn bir iliki ierisindedir. Birbiriyle mnasebetleri

sebebiyle, Mslman hekimler, bu glerin insan zerindeki etkile-

rini incelediler.57




33/208


Tp Eitim ve retimi

Tp renimi, temel ilkeleri ynyle medreselerde tahsil edilmek-

le birlikte, cerrah, eczaclk ve bunlarla ilgili kliniklere bir tp okulu

eklenerek hastanelerde retiliyordu. Ayrca yetkin bilge hekimler,

evlerinde ve zel meknlardaki ders halkalarnda tp rencileri ye-

titiriyorlard. retim, ounlukla aile evrelerinde, zel dispanserler

veya zellikle eczaclkla ilgili olarak eczanelerde srdrlyordu.

Tpla ilgili bir ailede nesiller boyu teekkl etmi tp gelenei, s-

lm medeniyet ve corafyasnda gerek Mslmanlar gerekse Hris-

tiyan ve Yahudiler arasnda varln yzyllarca devam ettirdi. Bu

gelenee sahip olan Endlste bn Zhr, ran ve Irakta Buht

aileleri, asrlarca byk hekimleri insanln faydasna/hizmetine ka-

zandrdlar.58

Hastane, Hastaevi, Bimaristan, Mal(r)astan, Drifa

Mslmanlar, ifa veren bir merkez olarak hastane kurumunu,

ran ve Bizanstan miras olarak aldlar. slmdan nce Ahvaz kenti

yaknlarndaki Cndiapur hastanesi, hem hasta tedavisini hem de

kapsaml bir tp retimi sunmaktayd.59

Mslman hkmdarlar ierisinde ilk hastanenin I. Velid tarafn-

dan teekkl ettirildii nakledilse de, donanml gerek bir hastane,

VII. yzylda Harun Reidin emriyle Badatta ina edilmitir. Hasta-

nenin yneticiliine, Cndiapurdan arlan Hristiyan hekim Cib-

rail b. Buhtu getirilmitir. Bu tp kurumunun nemi, slm tbbnn

dou dnemi hastanesi olmasndan kaynaklanmaktadr. Hastanenin

58 Nasr, slm ve Bilim, 154-155.



34/208


bana Yuhann b. Mseveyh gibi tannm ok sayda hekim atan-

mtr. Bu hastane, kurulucak yeni hastanelere model olmutur.60

Daha sonralar; rnein XIII. yzylda Tunus, Cezayir ve En-dlste bir ok hastane ina edildi. Hastaevi (hastane) anlamnaFarsa bir kelime olan ve Arapada hastane karl kullanlan b-maristan kelimesi, malastan veya marastn szckleriyle spanyol-cada karlk buldu.61

Osmanllar dneminde, hastane modellerinde Seluklu ve Abba-s slbu benimsendi. Osmanlda ilk hastane, XIV. yzylda Bursa-da ina edilen Drifa idi. Bu kurumu, Fatihin XV. yzylda yap-trd, Klliyesinin bir blm olarak ina edilen hastane izledi.62

stanbuldaki en byk hastaneler, XVI. yzyldan sonra inaedildi. O dnemde teekkl eden hastaneler, XIX. yzyln Batdaki

modern hastanelerine rnek olmulardr.63

Hastane ve Tp Eitimi

Genellikle vakflarca desteklenen hastanelere, ahslar ve dev-letler de yardm ve katkda bulunmulardr. Bylece onlar, slmdnyasnn byk bilim kurumlarna dntler. Bu kurumlarda,

hastalarn her trl bakmlar yaplmtr. Ayrca czzamllar ve aklhastalar, hatta hayvanlar iin zel hastaneler de ina edilmitir.

slm tbbnn retim ve uygulamas; koulara ek olarak b-yk ktphaneler, ders salonlar ve tp rencilerinin eitimi iingerekli teki dzenlemeleri en nitelikli ekliyle ihtiva eden hastanemessesinden ayr dnlemez.

60 Nasr, slm ve Bilim, 155.61 Nasr, slm ve Bilim, 155.




35/208


36/208


Bununla birlikte scak-souk hava ve suyun yararlarna ek olarak

belli bir sanat erbabnca yrtlen keseleme veya masaj uygulamas-na Mslman hekimler tarafndan tbb amalarla bavurulmutur.66

Mslman Hekimlere zg Uygulamalar ve Metotlar

Mslman hekimler, hastalk tehis ve tedavisinde ounluklanabz, ten rengi gibi d faktrlere bavurdular. Onlar, bu yntemler-

den ok olumlu sonular alarak yararlandlar. Ayrca slm tbbnnpratisyenleri, i hastalklarnda sindirim sisteminin neminin bilin-cindeydiler. Bunun iin de sindirim organlarnn dzenli almasnsalamak amacyla mshil gibi ilalar kullandlar.

Mslman tabipler, vcuttan zehirleri atmak ve mevsim deiik-likleriyle oluan yeni iklim koullarna bedeni hazrlamak iin kan

alma yntemini sk sk uyguladlar. ok saydaki hastaln varln-dan haberdar olan hekimler, tp tarihinde ilk tannp tanmlananiek hastal, menenjit, bomaca, saman nezlesi gibi hastalklarda eski tp eserlerinden renmilerdir.

Mslmanlarn bu ve teki hastalklar ele al hi kukusuz h-moral patalojiye ve ahlatn mizac ile slm tbbnn temelini tekileden iklim, yiyecek ve ila gibi d faktrler arasndaki tekabl teo-risine dayanyordu.67

Mslman hekimleri, dier meslektalarndan farkllatran bir di-er zellik ise, onlarn tp tarihinde reete yazma yntemini ilk defakullanan tabipler olmasdr. Akrabadin olarak isimlendirilen ilayapm, terkip ve tertibi hakkndaki eserlerin ilk numunelerine slmtbbnda rastlanlmaktadr.68



68 smail Yakt, Nejdet Durak, slmda Bilim Tarihi, Isparta 2002, 88.


37/208


Cerrah

Mslman hekimler zorunlu olmad durumlarda cerrah m-dahaleyi ou kere tasvip etmezdi; fakat bununla birlikte sezaryenameliyatndan karmak gz ameliyatlarna kadar bir ok cerrahmdahale resmedilmi; tanmlanmtr. eitli ameliyat gereleri,zellikle eitli kesici aletler gelitirilmiti ki, bunlarda bazlar g-zellik ve fayday kendisinde nefis ekilde birlemiti; ou da kk

farkllklar geirerek alar am, nispete deimeden bugne ka-dar gelmitir. Bu aletlerin ou, slmda cerrahinin zirvesini gste-ren Kitb et-Tasrf adl eserde resmedilmi olan aletlere kadar gerigider; bu kitabn yazar Batda Albucasis eklinde gayet iyi tannanEndlsl Ebul-Ksm ez-Zerkav idi.69

slm tbbnda, krk ve kklarla ilgili tedavi yntemlerinde cerra-

h yntemler tercih edilmez. kk blgesine ve krk kemiklere da-rdan bask alet ve aralar uygulanarak hastaln tedavisi yaplrd.Krk ve kklar alanndaki baarl sonular, slm tbbnn sanatkr-lar tarafndan gerekletiriliyordu. Bu konuda varlan nokta, mo-dern hekimlerle rekabete edebilecek bir st snra ulamt.

Geleneksel kemik ilmi (osteoloji)nin bu uygulayclarnn baarve mahareti sebebiyle slm tbbnn bu dal, teki branlarn artkciddi ekilde uygulanmad kesimlerde bile bugne en canl ekildeulaan bir sanat olmutur.70

Di Tedavisi

Mslman hekimler, di tedavisi ile birlikte aza da eitli cerrah

mdahale yntemleri gelitirmilerdir.

69 Nasr, slm ve Bilim, 167-168.



38/208


Onlar, di salna ek olarak di hastalklarn sistemli bir ekil-

de tedavi etmiler; hastalar iin hayvan kemiklerinden takma dilergelitirmilerdir.71

slm Tbbnn Ustalar

slm tbbnn kuruluu, Cndiapurdan Badata byk tabip-lerin gelmesiyle balar. Bu tp bilginleri, Buht ailesinin yelerin-den olumaktayd. Onlardan Crcs b. Buht ve Cibrl Buht,bu ehirde tp hakknda eserler vermi, renciler yetitirmi ve birtp uygulama geleneinin ustalar olmulardr.

Yine slm tbbnn kurulu ve geliiminde destei olan Bermekailesi, halifeler tarafndan desteklenen Buht ailesi, Mseveyh veteki ailelerle birlikte Cndiapurdaki tp akademisini, zaman ieri-

sinde dnyann en nemli tp merkezi olacak ekilde Badatta inaederek gelitirdiler.72

Psikofizyolojinin Kurucusu Kind

slm tbbnn ilklerinden biri olarak kabul edilecek Kind, bu

alanda nemli kazanmlara sahiplik yapmtr. O, psikofizyolojininkurucusudur. Psikofizyoloji, fizik etkenlerin insan ruhunda, hissiya-

tnda ortaya kard etkiyi lme bilimidir.

Bu bilimi tp sahasnn bir blm kabul eden Kindi, hastaln

iddet ve tabiatyla ilalarn bnyede ortaya karaca etkinin l-

lebilir olduunu kabul eder. Bylece o, ilalarn yan etkilerinin

giderilebileceini bildirir.




39/208


ana gre bu ileri tespitler, modern psikofizyolojinin temel ka-

nunlarn ortaya koyan Weber ve Fechnerden ok nceleri, Kindtarafndan bilim dnyasna kazandrlmtr.73

slm Tbbnn Byk Hekimi Rz

Dokuzuncu ve onuncu yzylda slm tbb, kendinden ncekiGalen tbbnn bir devam olarak grlmemelidir. Zira Eb Bekir

er-Rz, bu ada byk bir tabip olarak varln tp dnyasna ka-ntlamtr.74

Rz, hem usta bir hekim hem de tp yazaryd. O, ok sayda elkitaplar yazm; kzamk ve iek hastal hususunda eserler telif et-mitir. Tp alan dndaki dnceleri, Rznin eletilere uramasnasebep olmutur. Bu hususu yine bir tp hekimi olan bn Sn u szler-

le anlatmt: er-Rz zamann banlara, idrara ve dkya hasretme-liydi ve yeteneklerini aan ilerle uramaktan saknmalyd.75

Tbb Sistemletiren Bilgin bn Sn

bn Snnn yzyllar aan bir tp aheseri olan Knn adl eseri,

slm dnyasnda ve Bat dnyasnda ok yaygn olarak okunan ve

okutulan nadide bir kitaptr. Ayn zamanda bir filozof da olan bn

Sn, felsefede de nemli etkileri olan bir slm bilginidir.76

bn Sn, onsekiz yanda byk bir tabip olmu; Smnlerin

emirlik ktphanesinden yararlanm; klinik deneyim elde etmi ve

73 Yakt, Durak, slmda Bilim Tarihi, 87.

74 Colin A. Ronan, Bilim Tarihi- Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi,ev: Ekmeleddin hsanolu, Feza Gnergun, II. bask, Ankara 2003, 263.




40/208


41/208


eseri hazrlad. Bu konudaki tecrbesini, Hal Seferlerinde yarala-

nan ok saydaki hastann tedavisinde kazand.

.el-Kuf, klcal damarlar iin verdii tanm ve kalp kapakkla-rnn ilemesiyle ilgili aklamalar sayesinde hatrlanmaktadr. Bunu,mikroskop dneminden ok nce, Avrupada Malphiginin klcal da-marlar tanmlamasndan drt yzyl nce yapmtr; ancak, el-Ku-fnin tanm ok dikkatli bir gzlem sonucu yaplm olup, ansl bir

tahminin tesindedir.

80

Kan Dolamn Bulan Hekim bn Nefis

Tbbn byk bilgini Hippokratn nsann Tabiat adl eserineerh yazd. Gnmzde, kk kan dolamn, yani kalp ile ak-cierler arasndaki dolam bulmasyla bilinir. Bu kefini ilan ettii

eserinde, kann kalbin bir tarafndan dier tarafna getiini farze-den Galenosun hatal olduunu aklad.

bn Nefisin bu nemli kefi, kk kan dolamnn AvrupadaServetus (1553) ve Colombo (1559) tarafndan tanmlanndan yzyl nce yaplmt. Servetus ve Colombonun tanmlar ise, bnNefisin fikirlerinin Batya ulamasndan otuz yl sonra verilmiti.81

Sonu olarak Mslman hekimlerin dnce ve deney(im)lerininrn olan slm tbb, yaadmz ada giderek dikkat ekmektedir.Bir gelenek birikimi olan slm tbbnn, bedeni ruhtan ayran insanl-a, farmakolojiden psikosomatik tbba kadar olan birok alanda hlsyleyecek sz bulunmaktadr. nsanlk, bedenlerdeki ve tabiattakimkemmel uyumu ve dengeyi yok etmeden82, slm tbbnn kadmsrlar ve birikimi, yaayanlarn faydasna sunulmaldr.





42/208

Yitik Bilgi Felsefe ve Hikmet

Hakikati aramann ve ona ulamann formllerini veren ve ia-

retlerini gsteren felsefe, ok eitli tanmlara muhatap olmu biralandr. Filozoflarn saysnca felsefe tanmlarnn mevcut olduu ile-

ri srlse, bu ifade herhalde abartl olmayacaktr. Nitekim bu zel-

liidir ki, felsefeyi, dier ilm disiplinlerden ayrmaktadr. Zira felse-

fe; dnce ve fikrin zenginletii, bir o kadar da eitlendii, aynzamanda tartld bir sahadr. u halde bu farkllk ve dinamizmemekanlk yapan felsefenin, iinde barndrd niteliklerini, kendi ta-

nmlarn ele alarak grelim.

Felsefe: Hikmet Sevgisi

Genel ifadeyle hikmet sevgisi olarak bilinen felsefe, sanatlarn sa-nat, ilimlerin ilmidir.nsann kendisini bilmesi olarak da tarif edilenfelsefe, bilen insann mmkn olduu lde kendisini lha ben-

zetmesine vasta olacaktr. Zira Allaha en yakn olan kul, en lim,en dil, en merhametli ve en mfik olandr (es-sretl-felsefiyye).Ayn zamanda varlklar zerine dnmesine ve Yapcy (es-Sn)


43/208


tanmasna yardmc olan felsefe, kalc ve sonsuz hayatn balangc

olan lme bir hazrlktr.83

Felsefe-Hikmet likisi

Felsefe ve hikmet kelimeleri, ounlukla birbirleri yerine kullanl-maktadr.84 Dolaysyla hikmet, bir disiplin ve dnce tarz olarakda felsefeyle ayn anlamlara gelmektedir. zellikle 9. yzyldan son-

ra, Mslman filozoflar, felsefe kavram yerine, hikmet kavramnbenimsemilerdir.85

Bunun nedenlerine bakldnda, ayn dnemde ortaya kanfelsefeye olan muhalefeti azaltmann ve bu kavram yerine Kurnbir ifade olan hikmeti ne karmann amaland sylenebilir. Bu-nunla birlikte slma kendi i bnyesine daha uygun ve yakn, yerli

bir kavram zlemi de giderilmitir. Hakikatte felsefe kavram iinde,anlam bakmndan hikmet kavramnn tad ve iinde barndrdanlamlar dizgisi mevcuttur. Nitekim felsefe, Yunanca filosofia (phil-sophia), sevgi anlamna gelen filo ve hikmetanlamna gelen sofiakelimelerinin bir araya gelmesinden olumutur. Aksine baz d-nrler, felsefeyi, hikmetin iinde deerlendirmi olabilirler.86

Ayrca baz zamanlar, slm filozoflarnn hikmeti felsefeden ay-

rarak farkl anlamlar ykledikleri de grlmtr. Zira onlar hikme-

83 Eflatun, Devlet, ev: S. Eybolu, M. A. Cimcoz, VIII. bask, stanbul 1995, (613a-

613b), 229-230; Kind, Risle f Huddil-Ey ve Rusmiha (Felsef Risleler iin-

de), ev: M. Kaya, stanbul 1994, 66-67; Eb Bekr er-Rz, Kitbul-Sretl-Felsefiy-

ye (Resilu Felsefiyye iinde), V. bask, Beyrut 1982, 108; hvn- Saf, Resil, ne:

B. Bustani, Beyrut, trz, IV, 290; Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Ankara

1988, 26.

84 hvn- Saf, er-Risletl-Cmia ( Resilu hvnis-Safiinde), ne: A. Tmir,Beyrut-Paris 1995, V, 32; Rislet Cmiatil-Cmia (ayn eser iinde), V, 344.

85 Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 27.



44/208


te, felsefeden daha derin ve kapsaml bir anlamlar yklemilerdir.

u halde hikmet, kesin doru bilgi, yaplmas erdemli olan bir hare-ket tarzdr. Ksaca, hikmet bu kullanla felsefeden daha kapsamlbir anlam rgsne ular. Yani her felsefe, hikmet olabilir; ama herhikmet felsefe deildir. Bu erevede hikmet, felsefeden daha genibir anlam alan kazanmaktadr.87

Hikmetin Anlam Zenginlii

Hikmet, anlam bakmndan zengin ve kapsaml bir kelimedir.Bununla birlikte Kurn bir kavram da olan hikmetin mn zengin-liini, son dnem nemli tefsir limlerinden Elmall Hamdi Yazrnkaleminden grmek mmkndr. Bu Kurn bilginimiz, tefsirinde,hikmet tariflerini bir araya toplayarak nemli bir yer ayrmtr.imdi bu tarifleri ele alabiliriz:

Szde ve fiilde isabet etmek olan hikmet, hem ilim hem de amel-dir. Bu anlamda hikmetli bilgi, tecrbe ile desteklenmi ve uygulana-bilir zellikler tayan ilimdir. Hikmetli hareket de bilimsel temelleredayal olan ve bir ilmin lsne vurulduu zaman doru olduukesinleen ameldirHikmet ilimle sanatn birlemesidir.

Bir anlamda ilim ve fkh demek olan hikmet varlklarn znde-

ki manalar anlamaktr.Yani varlklar arasndaki sebep sonu iliki-lerini ve etkileim dzenini izleyip, varlklarn zn ve amalarnkavramak demektir.

Kurnn bir ok yerinde hikmet, peygamberlik kavramyla bir-likte bulunmaktadr ve ou zaman onun yerine kullanlmaktadr.88Dolaysyla hikmet, Allahn emrini anlamaktr.

87 Bayrakdar, age, 27.88 Bkz. Bakara, 129, 151; l-i mrn, 79, 81, 164; Nis, 54; Mide, 110; Enm, 89;

Yusuf, 22; Rad, 37; Nahl, 125; sr, 39; Meryem, 12; Ahzp, 34; Sd, 20; Zuhruf,

63; Csiye, 16; Cuma, 2.


45/208


cat etmek anlamna da gelen, hikmet, varlk dzeninde her

eyi yerli yerince koymak demektir ki, bu tarif de grnte btnvarl aklamaya ynelik olduundan, bir bakma ilh hikmeti, il-h sfatlar topluca tarif saylr.

Uygulama asndan hikmet adalet demektir. Amel hikmet deni-len ahlk ilmi; ahlk, ifrat ve tefrit arasnda adalet temeline dayad-ndan bu manay almtr.

nsan, gzel ve doru ilere ynelten hikmet, siyasette, insanngc yettii kadaryla yce Yaratcya benzemeye almasdr ki,bu da ilmini bilgisizlikten, icraatn zulm ve hakszlktan, ikram veihsann cimrilikten, hogrsn bunaklktan arndrmak ile mm-kn olur.

Yaratcya benzeme gayreti iindeki kul, hikmet sayesinde Alla-hn ahlk ile ahlklanmaktadr.

Bir bilgiye hikmet denebilmesi iin zerinde faydal bir iin ese-rinin grlmesi gerekir. Herhangi bir faaliyete hikmet ad verilmeside hem ilm temellere dayanmas ve ilmin gereklerine uygun olarakortaya konmas, hem de ktl ve zarar amalanmam olmasgerekir.

Bu erevede hikmet, Allahn emirlerini dnmek ve ona uy-maktrki, nihayetinde bunu gerekletiren kimse, mutlak ekilde Al-

laha itatedecektir.Kulluk bilinciyle younlam olan kimseye Allahn lutfettii hik-

met, yle bir nurdur ki, akl karklklar ierisindeki insan, vesveseile gerek makm arasndaki fark, onunla ayrabilir. Bundan dola-ydr ki, hikmeti elde eden isabetli, doru ve hzl karar verebilmekteve geree ulamaktadr.

Ruhlarn skn ve gvenliinin son dura olan hikmet, btnhallere hakk tank tutmaktr. Dolaysyla, hikmet, sebepsiz iarettir.Yani ncesinde herhangi bir illet ve sebebe bal olmadan, Hak Te-ldan kaytsz artsz vrid olan, iinde ek ve phe, zaaf ve fesat


46/208


ihtimali bulunmayan, niin ve neden diye sormaya hacet brakma-

yan iarettir.

phe ve kaosun kkrtclndan ve karmaasndan insan arn-dran hikmet, hem din ve dnya dzeni hem de lednn ilimdir.Nihayetinde hikmet, ilhamn gereklemesi iin srr saklamaktr.89

Kadm Kelamda ve Peygamber Dilinde Hikmet

Hikmet kavram, Kurnda eitli anlamlar yklenerek yorum-lanmaktadr:

a. Kurn tleri anlamna gelmektedir: Ve Allahn size indir-dii kitap ile size t vermek iin indirdii hikmet90.

b. Anlamak ve bilmek anlamlarna gelmektedir: Andolsun ki,Biz Lokmana hikmet verdik.91

c. Nbvvet (Peygamberlik) manasna gelmektedir: Gerek uki, Biz brahim soyuna kitap ve hikmet verdik92. Ve Allah Davudahkmdarlk ve hikmet verdi.93

d. nce srlar ile Kurn demektir: Rabbnin yoluna hikmetledavet et.94. Ve yine bu ayetteki Her kime hikmet verilmise onaok hayr verilmi demektir.95

Genel olarak verdiimiz bu tariflerle, hikmeti farkl yorumlamakve izah etmek mmkndr:

89 Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, sad: .Karaam, E. Ik, N. Boelli, A.

Ycel, stanbul trz, II, 204-205; ayrca bkz. Kind, Risle f Huddil-Ey ve Rusmi-

ha, Risle f Huddil-Ey ve Rusmiha, 71.

90 Bakara, 231.

91 Lokman, 12.

92 Nis, 54.93 Bakara, 251.

94 Nahl, 125.

95 Bakara, 269; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 216-217.


47/208


1. Faydal amele gtren ilim.

2. lme dayal olarak ortaya konan faydal amel.

3. limde ve amelde ihkm (salamlk).96

limden ayr dnlmeyen hikmet, Hz. Peygamberin (s.a.v) ifa-desiyle Mminin yitiidir. Onu nerede bulursa alr.

Ancak kendisine hikmet verilen Hakm Eli (s.a.v) iin, hikmetinba Allah korkusudur.

Hikmete Ermek, Temiz Akl ve Kalp

Hikmeti elde etmenin balangc tefekkrdr. Bu hale kavumakda, ancak temiz akl ve kalple mmkndr. Yaratcnn bahettiiakl, ihtiras ve eytann vesveselerine kle edenler, ne i dnyala-rndaki ilhamlarn ne de d dnyadaki ibret manzaralarn kavra-

yp idrak edemezler. Zihinleri, var olan harikuladelikleri seemezve sezemez. Bunlar dnmezler veya dnseler bile gemie aitolanlara baktklarnda, hayr ve hakkn, hakikat ve irfann neredeolduunu bilemezler. O halde ilah bir hediye olan hikmet, ancakselim akl ve temiz kalp sahiplerine bahedilir. (O, hikmeti dilediineverir97) Dolaysyla gerei yakalam akl ve hayr talep eden ira-de, hikmetin art; tefekkr de onun girizghdr.98

En geni anlamyla fayda ve salamlk anlamlarna gelen hikmet,her gzel bilginin, erdemli ve yararl iin ad olmutur. Bu balamdahikmet, bir ii banazca yapmayp sebep-sonularn ve arka planngz nne alarak, meydana gelebilecek sknt ve problemleri olu-madan nlemek ve ona gre tedbir almaktr. Demek ki hikmetingereklemesi iin, ilimle megul olmak ve eyleme geip i yapmakhayat derecede neme sahip iki husustur. 99

96 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 21797 Bakara, 269.

98 Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 204.

99 Yazr, age, 205.


48/208


Hikmet Sahibi nsan: Hakm/Filozof

Hikmet sahibine veya hikmet erbabna, ksaca btn bilgilerikendinde bulunduran kimseye hakm (filozof) denmitir. KurndaHz. Lokman da hakm olarak tantlmaktadr.100 Kendisine hikmetverildii iin Lokman el-Hekim denilmitir. Ancak Trkede hakmkelimesi zaman ierisinde deiime urayarak hekim olarak dei-mi ve tabip (doktor) anlamnda sylenegelmitir. Bundan dolay

Lokman Doktoranlamna gelen Lokman Hekim ifadesi yaygnla-mtr. Hz. Lokmana doktor olarak baklmas haksz bir yaktrmadeildir. Gerekte ou filozofun, yani hakmin, ayn zamanda tplailgilenen tabipler (doktor) olduu bilinmektedir.101

Hlasa, hakik filozof, bedenleri tedavi edip ifa bulmalarna vesileolduu gibi, ncelikle kendi nefsini eitmek amacyla yeri geldiindembah olan hazlarn bir ounu terk edebilendir.102 Sonra da hayat

ve servetin girdabnda boulan erdemleri ve ilh ilkeleri unutan vekaybedenlere her iki lemin kaplarn aan ebed formlleri veren vedoyumsuz iksiri sunabilendir. Bir anlamda peygamberlerin halefleriolan hakm ve filozoflardan mahrum olan toplumlarn, adalet, c-mertlik, onur, cesaret ve yiitlik vasflarn yitirmi, egemen kltr veglerin hakimiyetine raz olmaktan baka seenekleri kalmayacaktr.Yaadmz a bunun tankln yapmaktadr. Bugn slm dnya-

snn ve Mslman toplumlarn kar karya kaldklar krizler ve krl-malar bunun en ak gstergeleridir. Her trl olumsuz koullara veimkanszlklara ramen, Mslman corafya, nc dnem ykselimedeniyetini gerekletirecek hakm ve filozoflarn beklemektedir.

100 Bkz. Lokman, 12.101 Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, 29-30.

102 Eb Bekir er-Rz, Kitabus-Sretl-Felsefiyye, 102.


49/208

Hikmetin slm Corafyasndaki Yolculuu

Yitik bilgi hikmet ve felsefe, arayclar tarafndan yerkrenin hercorafyasnda kefedilmeyi beklemekteydi. Ancak onun tliplileri,ncelikle kendi bnyelerinin ve kklerinin arayna giritiler. Bu an-lamda Mslman dnr ve filozoflar, evveliyetle akl, zihin, kalpve gnllerini Kurn ve hadisin hikmetli ve esrarl cevherlerine y-

nelttiler.

Hikmetli ve Esrarl Cevherler: Kurn ve Hadis

O cevherler ki, bu tefekkr ve tezekkr kiflerine varlklarnntm kaplarn sonuna kadar ak tutmaktayd. Bu Akn Sesleni:dnen ve akleden bir toplumu veya topluluu, kendisine mu-hatap olarak grmek eklinde varlk ve benliini madd vastalardanazde olarak tezhr ettirmektedir. Yine akl ve kalbin birbirini inkaretmeyen ve yok saymayan lh ars, muhataplarndan tefek-

kr (dnme) ve tezekkrn (hatrlama) trdeleri olan taakkul(akletme), tefehhm (anlama) tefakkuh (idrak etme, kavrama) veteemml (derin dnme) de srarla talep etmektedir.


50/208


Akn ve ilah niday gnlleriyle/kalpleriyle iitenler, elde ettikleri

bu zenginliklerle arzn hikmet noktalarnn kefine ktlar. Zir SonPeygamber (s.a.v)in ifadesiyle Hikmet, mminin yitiidir, onu ne-rede bulursa alr.

Nihayetinde kimisi gnein doduu, kimisi de gnein battyerlerde olsa da, hikmet merkezlerini buldular. Bu dnce blge-lerinin birisi Doudaki Yunan miras, dier ikisi de ran (Sasan) ve

Hind dncesidir.

Hikmetin Dilden Dile Dillenmesi

Bahsi geen felsefe ve kltr havzalar, ayn zamanda kadm me-deniyetlere mekanlk yapmlardr. Mslman bilgi ve hikmet kla-r, bir anlamda insanlk birikimi olan bu fikir ve tefekkr okyanusla-

rna daldlar. ncelikle bu bilgi ummnnn zengin eserleri Latince,Greke, Yunanca, Sryanice, ramca ve Pehleviceden birer birertercme edildi.

Abbaslerle balayan ve dnyada bir benzerine rastlanlmayanbyk eviri faaliyeti, 1-2 asr sonra, slm corafyasna ve dnce-sine altn an yaatacaktr. zellikle de Halife Memun, 830daBadatta, aslnda cimri olmasna ramen byk meblalar harca-

yarak in ettii Beytl-Hikme (Tercme Evi, Hikmet Evi), insanlktarihinin en byk eviri faaliyetini gerekletirmitir. Rivayet edilirki, bu tercme merkezindeki mtercimlere cret olarak evirdiklerieserlerin arlnca altnlar denmitir.

Ancak yaplan muazzam tercme faaliyetinin Mslman lemzerindeki sonularna bakldnda, bunun karln bu dnyada

bulmak zordur.Sonu itibariyle slm filozof ve mtefekkirlerinin yorulmak bil-

meyen gayret ve abalaryla, beeriyetin ortak dnce arenasna,


51/208


Mslmanlarn in ve ihy ettii yeni, zgn bir fikir sistemi olan

slm felsefesi ortaya kmtr.

Mslmanlarn n Ettii Dnce: slm Felsefesi

slm hakmlerinin rettii ve tekml ettirdii hikmet, insanlk

birikiminin zgn bir tefekkr imalt haline dnmtr. Zir bu

fikir zenginlii, Bat dnce ve kltrne snrsz katk ve eitlilikkazandrmtr. Ama her eye ramen slm filozoflar, ulamay he-

defledikleri, tamamen Mslmanlara zg bir felsefenin ihysn s-

rekli yreklerinden ve zihinlerinden silememilerdir.

Yine de tm bu hedeflere ramen slm felsefesi, dier slm di-

siplinlerden kelm ve tasavvuf zerinde iz brakc tesirlerini belirgin

bir ekilde gstermitir.103

Ancak bir kez daha belirtmek gerekir ki, felsefe, tam olarak kendi

iaret ve damgasn vurarak Ortaa ve Yenia boyunca slm bilgi

ve kltrnn retim odaklar olan medreselerde istenilen dzeyde

cazibe halesine dnmedi.

Endlsn nde gelen Mslman bilgeleri bn Bacce (.1138)ve bn Tufeyl (.1185), felsefeye kar souk ve mesafeli duruu, fi-

lozof zerinden tasvir etmilerdir. Bu hakmlerin zihninde, toplumun

tm katmanlaryla arzu edilen seviyede iletiime geemeyen filozof,

cemiyet ierisinde mnzev, garip ve yabanc104 gibi konum-

lara srklenmitir.105

103 Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine, 320.104 Bkz. bn Bacce, Tedbirl-Mtevahhid, nr: M. Fahri, Resilu bn Bacce el-lhiyye)

II. bask, Beyrut 1991; bn Tufeyl, Hayy b. Yakzn, nr: A. Ndir, Beyrut 1993.

105 Arslan, slm Felsefesi zerine, 320-321.


52/208


Mslman Hakmler/Filozoflar

Mslman mtefekkirler, felsefeyle karlatklarnda slm d-ncesinin bir tr felsefe ve felsefenin de bir tr din olduu noktas-na ulamlardr. Nitekim Frb (.950), bn Sn (.1037) gibi ikibyk slm filozofu, kendilerinden sonra gelecek olan bn Rdn(1198) ifadesiyle Din ile felsefe ayn anneden emmi st karde-ler106 olarak ilannda herhangi bir saknca grmemilerdir.107

Nitekim gnmzde bir ok dnr ve filozof, zerinde anlamlbir ekilde konuabilecei alan olarak deerler, idealler, amalar vehedefler sahasn grmektedir. Gerekte bilimler bize insann fizyo-lojik ve biyolojik yaps ile ilgili verileri sunmaktadr. Bununla birlik-te, bu bilimsel veriler, toplumsal bir varlk olarak insann ne olduu,nasl davrand ve rolnn nasl olmas gerektiini de bildirmekte-

dir.108

Ancak bir btn olarak evrenin, insanla ilgisini, yine insann Alla-hla ilikisini, bunun yannda insann tabiatla ilikisini, yalnz hikmetve felsefe anlamlandrmaktadr.

Kutsal nek Bilim ve Din Dnce

Bugn tm varlklarn, dayandrdklar bilimin kutsal inei ha-line getiren ada ideoloji ve akmlarn bilime dayanan bir ahlkve bilime dayanan bir toplum modeli oluturma ryalar gerekliinikaybetmitir. Ayrca bu fikir ve ideolojiler, dinle aralarna kaln vealmas g duvarlar rmlerdir.

106 bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likileri iinde), ev: S. Uluda, stanbul1985, 164.

107 Arslan, slm Felsefesi zerine, 318.

108 Arslan, age, 329-330.


53/208


Artk unu da kesinkes kabul etmek gerekir ki, din dnce ken-

dini anlatmak, ifade etmek, ispat etmek ve merulatrmak adnakutsanm her trl bilimsel veriye gz kapal sarlmamal ve ze-rine atlmamaldr.

Din dnce, insan hayatnn anlam, ne olmas gerektii, fert vetoplumun siyasal hayatnn nasl erdemli hale dntrlmesi gerek-tii, insann ama, ideal ve hedeflerinin vahiyle paralel bir atmosfer

iine nasl ekilebilecei zerinde younlamaktadr.109

Ancak Mslman bilge ve aydn, Kurn bir bilim, tarih, biyoloji,doa ve arkeoloji kitab gibi okuma hastalndan da kanmaldr.110Zir bilimin verilerinin deiken ve yanllanabilir olmas, byle birtedbiri nceden ele almay gerekli klmaktadr.

Bu szlerden de modern Mslman dnr, bilimsel verilere ve

teknolojik gelimelere kapsn tamamen kapatmal ve srtn evir-melidir anlam karlmamaldr. Dikkat edilmesi ve hassas olunmasgereken husus, ak ve nettir. O da Kurn ve vahyin, bilim ve tek-nolojinin tasdiine ve merhametine muhta olmad hususudur.

Fakat ada Mslman aydn unun da bilincinde olmaldr ki,o da bilim, teknoloji ve tefekkr gelitike ve ilerledike vahiy daha

iyi anlalacaktr. Ayn zamanda Kurn, daha derin ve zengin an-lamlar dnyasyla grmek imkanna kavuulacaktr. Yeter ki insan;akl, zihin ve kalbini sahte ve madd mhrlerle kilitlemesin.

Erdem Medeniyeti ve Smr Medeniyeti

Kind (.866), Frb, Birn (.1061), bn Sn ve Gazlnin

(.1111) fikir emekleriyle, Bat iin karanlk ve khne olan Ortaa,

109 Arslan, age, 329-330

110 Arslan, age, 330.


54/208


slm dnyas ve dncesi iin altn aa dnmtr. Deiim

ve dnm, Mslman corafyasyla snrl kalmam, bunun artdalgalar, Bat iin Rnesans ve Reform dnemini balatmtr.

slmn Rnesansyla, Batnn banazlk ve karanlk dnemi,ayn zamanlara tekbl etmitir.111 Arkasndan insanlk ve medeni-yet kltr ve birikimine katklar asndan, slm dnyas bu mis-yonunda tkezlemitir. Bat ise, bu evrensel misyonu, insanlk ve

medeniyet yararna kullanmayp, maalesef kan, gzya, iddet vesmryle (emperyalizm) devralmtr.

Ancak yine de medeniyetler, bir zincirin halkalar gibi, misyonve amalar farkl da olsa, birbirlerine kenetlenmitir. Dolaysylaherhangi medeniyetin tek bana bamsz ve balantsz olarak elealnp incelenmesi yanltcdr ve ayn zamanda hakikatten uzakla-madr.

Medeniyetlerin devirlerini tamamlayp, tarih ve insanlk sahne-sinden ekilmeleri sz konusu edilemez. Sadece, srekli deien vegelien dnya uygarlnn bir halkas olarak yklendikleri rollerdenbahsedilebilir.

Bu adan baz millet ve medeniyetlerin dnya tarihindeki s-tn ve hkim konumlarn kaybettikleri, yerkredeki temsiliyetlerininson bulduu anlamna gelmeyecektir. slm medeniyeti, 8. yzyldaYunandan ald ve devirdii klliyta, kendi rengini vererek yenive zgn katklarda bulunarak Batya aktarmtr. htiaml duruu-nu, 13. yzyldan sonra kaybederek, sadece haiyecilik, erhcilik venakilcilik girdabna kendisini kaptrmtr. Bunun neticesi olarak yedisekiz asrlk bir uyku ve yar uyumuluk hali yaamaktadr. Ancak

dnya ve dolaysyla onun iindeki medeniyetler tarihinde, en genisnrlaryla 7. yzyldan balayp 17. yzyla kadar, yaklak on asr

111 Hilmi Ziya lken, slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, IV. bask, stanbul 1993, 387.


55/208


56/208

Din le Felsefenin (Hikmetin) Stkardelii mi?

Yoksa Felsefe Dinden karr m?

Ey ilimleri renmek isteyen, yazlan eserleri inceleyen, halknszlerini ve felsefe kitaplarn deerlendiren kii! ncelemek zereele aldn konuya bakn Allah ile, Allah iin ve Allaha ynelik

olmal.113

Byk suflerin kahir ekseriyeti, felsefeye ve onun reticileri olanfilozoflara, dolaysyla onlarn eserlerine ilgisiz kalmamlardr. zel-

likle tasavvufta karar klan Gazlnin, hayatn kaleme ald eserin-de114 de belirttii gibi, o iki yl felsefe okumu ve bir yl da okuduk-larn tekrar etmitir. Yine bn Arabnin, hvn- Saf Rislelerindenok etkilendii bilinmektedir.115

113 Gazl, Kitabul-ml fi kltil-hy (hyu Ulmid-Din iinde) Kahire 1994, V,

221 (Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, stanbul 2003, 409)

114 Gazl, el-Munkzu mined-Dall, tah: Kasm enNur, Muhyiddin Necip, Dmak

1991, 78.115 Bkz. Ebl-Al Afif, slm Dncesi Makaleler, ev: E. Demirli, stanbul 2000, 231;

Afif, Muhyiddin bn-i Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev: M. Da, II. bask, stanbul

1998, 93, 240; M. Saeed Sheikh, Islamic Philosoph, London 1982, 35.


57/208


Ayrca Hz. Mevlnnn ve onun yakn dostu ems-i Tebriznin

Eflatundan ve baka filozoflarn dncelerinden haberdar olduu-nu eserlerinden renmekteyiz.116

Demek ki, ne din sahas felsefeden ne de felsefe din sahasndanmstani/uzak kalamazlar; zir her ikisi birbiriyle i ie girmilerdir.

Peki inan alanndan bamsz olamayan felsefeyi renmeninamac nedir?

Felsefe renmenin Amac

Felsefe renmedeki ama; Yce Yaratcy bilmek, Onun ha-reket etmeyen ve deiiklie uramayan Bir olduunu, her eyinsebebinin O olduunu; cmertlii, hikmet ve adaleti ile Onun buleme dzen veren olduunu bilmektir. Filozofun yapmas gerekeney de, gc nispetinde Yaratcya benzemeye almasdr.117

Bu ifadeler slm suflerinin ok sk dillendirdii bir hadisi ar-trmaktadr: Kulum bana nafile ibadetlerle yaklarBen onungren gz, iiten kula, yryen aya olurum.118 Dier taraftanfilozofun Allaha benzemeye almas, Allahn ahlkyla ahlklan-mak119 hadisini hatrlatmaktadr.

Felsefeyi renen ve onun ilkelerini bilen kii, bu abasnn kar-lnda neler elde eder?

116 Bkz. Mevln Celleddin, Divn- Kebr, haz: Abdlbki Glpnarl, Ankara 2000,

IV, 85, 92, 160, 162, 226, 257; VII, 549; ems-i Tebriz, Maklat (Konumalar) I,

ev:M. Nuri Gencosman, stanbul 1974, 48-49, 169-170, 217, 223-224, 238; Ma-

klat (Konumalar) II, ev:M. Nuri Gencosman, stanbul 1975, 95-96.

117 Frb, Risle fim Yenbai en Yukaddeme Kalbe Teallmil Felsefe, Msr1325/1907, 63. (Kaya, slm Filozoflarn Felsefe Metinleri, 113-114).

118 Buhar, Rikk, 38.

119 Rz, et-Tefsirul-Kebr, Tahran trz, VII, 68.


58/208


59/208


60/208


Felsefeyle lgilenmek/Uramak Mbah m?

Haram m?

Hakikatte felsefenin grevi/ilevi, var olanlara bakmak ve varlk-larn Yaratcya delaletinden baka bir ey deildir. Zira var olanlar,Allahn varlna kendi yaplarnn iyi bilinmesi sayesinde tanklkyaparlar. Varln yaps tam ve kesin olarak bilinirse, Sn (Yapc)hakkndaki bilgi de, o derece tam ve mkemmel olur. Din de, felsefe

gibi var olanlar hakknda dnmeyi tevik ve tavsiye etmitir. Hattafelsefenin ilgilendii konunun bilinmesi din bakmndan bir zorunlu-luk ve istenilen bir durumdur.126

Nitekim din, varlklar hakknda dnmeyi srekli tlemekte-dir. Kurnda bir ok ayet, bu hususu desteklemektedir: Ey basiretsahipleri ibret aln127. Bu ayet, hem akl kyasn hem de din kyasn

birlikte kullanlmasnn zorunlu olduuna iaret etmektedir. Bununlabirlikte Gklerin ve yerin hkmranlna, Allahn yaratt eylerebakmazlar m?128 ayeti de yaratlm her eye ibret ve hikmet naza-ryla bakmay hatrlatmaktadr.

Bu erevede Yce Allah, putperest (pagan) toplumdaki tekmuvahhid olan Hz. brahime bahettii nimeti haber vermektedir:Biz, bylece brahime gklerin ve yerin hkmranln gsteri-yorduk.129.

Yine Kurnda, insanlarn dnmek ve tefekkr etmekle so-rumlu olduklarn bildiren saysz ayetlerden bir ka da yledir:nsanlar acaba deveye bakp da biraz dnmezler mi, deve naslyaratld? Ge bakmazlar m, nasl kaldrld? Dalara bakmazlar

126 bn Rd, Fasll-Makl (Felsefe-Din likisi), ev: Bekir Karla, stanbul 1992, 64.127 Har, 2.

128 Arf, 185.

129 Enm, 75.


61/208


62/208


63/208


Felsefe le Uraan Dinden kar m?

Halkn aalk takmndan bir ksmnn felsef konulara ilgi duy-

mas, okumas ve dnmesi sebebiyle sapttklar zannedilmesinden

dolay, baz kimselerin hikmet kitaplarna bakmay yasaklamalar; birtopluluun su ierken suyun boaznda kalp lmesi nedeniyle susa-

m kimseyi tatl ve souk suyu imekten alkoyan kimsenin tutumu

gibidir. nk su ierken suyun boazda kalmasndan dolay lmek

rz bir haldir, susuzluktan lmek ise zt ve zorunlu bir haldir.138

Dier taraftan olumsuz tutum ve davranlar sadece bir ilim da-

lna yklemek makul deildir. Nice fkh (slm hukukusu) var-

dr ki, fkh (slm hukuku) onun takvasnn azalmasna ve dnyayadalmasna sebep olmutur. Hatta bizzat bu ilim dal, kendisi de bir

slm hukukusu olan bn Rde gre, amel fazileti gerektirdii hal-

de, fkhlarn bir ounun byle olduu grlmektedir. Dolaysylafelsefe ile uraanlarda grlen baz olumsuzluklarn fkhla ilgile-

nenlerde de grlmesi mmkndr.139

Din le Felsefenin/Hikmetin Arkadal, Dostluu ve

St Kardelii

u ana kadar ifade edilenlerin, bizi kesin ve makul bir sonucaulatracak derecede yeterli olduu sylenebilir. Bu sonu ise, fel-

sefe (hikmet), dinin arkada ve st kardeidir. Tabiatlar ynyle

karde, zleri (cevherleri) itibariyle dost olduklar halde, bir ksmdonanmsz ve yetersiz kiiler, din ile felsefe arasnda bir dmanlk,

atma ve nefret olduunu zannetmektedirler.140

138 bn Rd, age,73.

139 bn Rd, age, 74.

140 bn Rd, age, 115-116.


64/208


Felsefe Kartl

Saylar aznlkta kalan ve yukarda kimlikleri ve bilgi dzeyleriifa edilen kimseler, slm dnyasnn gerileme ve knn ne-denini, bilim ve felsefe olarak grmlerdir. Ancak slm dnya-snn g kaybetmesinin temel sebebi, felsefe ve bilime gsterilenilgi ve onlarn neden olduu iman zayfl deildir. Gerek sebep,din-mezheb ekimeler, taht kavgalarnn tetikledii ve tahrik ettii

siyas ve ideolojik atmalardr.141

uras kabul edilmelidir ki, slm dnyasnda felsefe ile birlik-te pozitif bilimin de geliimi durmu ve kaybolmaya yz tutmutur.Bilimsel donukluk ve gerilik, beraberinde felsefenin de slm coraf-yasndan tanmasna yol amtr. Zir, bilim ister pratikten hareketederek, isterse teoriden hareketle yaplsn, gerek bilim haline gel-

meden nce, nazar dncenin ortaya konmasn gerektirir. Dolay-syla gerek bilim, gerek felsefeden soyutlanamaz ve ayklanamaz.Her bilimsel faaliyet, bilim olmadan nce felsef dnce evresindengeer. Daha ak ifadesiyle her bilimin balang ve sonunda bir fel-sefesi vardr ve olmaktadr.

Bylece slm dnyasnda bilim gerileyince, felsefe de gemi-

teki altn an yitirdi. Nitekim bir ok bilim adam, ayn zamandabyk bir filozoftu.

Dier taraftan mspet bilim ve felsefe gerileyince, akl dncekartlarnn beklentisinin aksine, din (slam) ilimler de benzer e-kilde byk bir g kaybetti. Bunun sonucunda slm hukuku vetefsir gibi er ilimler de, mspet bilim ve felsefede olduu gibi, bir

zayflama ve clzlama srecine girdi.142

141 Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Ankara 1988, 132.

142 Bayrakdar, age,132.


65/208


Felsefenin/Hikmetin slm Dnyasn Terk Ediinin

SonularSon asrda hegonomik g olmaktan yerel aktrler dzeyine

indirgenen slm dnyasnn iinde bulunduu teknolojik grntybir rnekle ortaya koymak mmkndr:

Trkiye, kendisinin retmedii cep telefonu ithalatna u ana ka-dar 35 milyar dolar deme yapmtr. Bu azmsanmayacak mebla,

aslnda teknoloji retecek bilgi ve felsef (akl) dnceye sahip ola-mamann faturasdr.

slm lkelerinin birbiriyle yaptklar ticaret oran, genel ticaretoranlarnn ancak yzde onuna ulamaktadr.

Mslmanlar ve dolaysyla slm lkeleri, teknolojiyi tketmekonumundan/aamasndan retme konumuna/aamasna gemesiiin faydal ilim talep etmeliler.

Teknoloji retmek iin, ncelikle slm dnyas altn anda ol-duu gibi geleneimizde ve kltrmzde var olan felsefe ve hikmetmisyonunu yeniden ihy etmelidir. Zira her ne zaman slm coraf-yas ykselme dnemleri yaam, ite o devirlerde hem din ilimlerhem de akl ilimler zirveye ulamtr. Yani slam ilimler ilerlerken, aklve felsef ilimler de gelimi; veya tersinden sylenecek olursa akl vefelsef ilimler ilerlerken, slm ilimler de gelimitir. Her iki sahanngeliim ve gerilemeleri ayn dnemlerde gereklemitir.

Aksi taktirde Mslmanlar felsefe ve hikmet geleneklerini canlan-drmazlarsa, Antik ada Msrda piramitlere devasa talar tayankleler gibi, uluslar aras ilikilerde zayf ve clz olan varlklarn geli-tirmeleri mmkn gzkmemektedir. Bunun iin yaplmas gerekenne dini felsefeyle ne de felsefeyi dinle attrmadan bu iki alannayn ama ve hedefi gerekletirmeye alan bn Rdn deyimiy-le- iki arkada, dost ve st kardei gibi deerlendirilmeli ve kabuledilmelidir. Unutulmamaldr ki, dinin de felsefenin de kaynak vekkleri ilah referansa, yani vahye dayanmaktadr.


66/208


67/208


68/208


Bu halkann insanlar, geici beceri ve kabiliyetleri veren Sonsuz

bir Kudret ve Kaynak olduunu bilirler. Nitekim bu Akn Varlkn,varl bizatihi kendindendir. Yani O, hibir eye muhta olmamal;ama var olan/edilen her ey Ona ihtiya duymaldr.

Varlan bu noktada, fni olan varlk, kendisinde var olan ve ve-rilenlerin bir lk ve Tek lkeden neet ettii bilin dzeyini yakala-makta; yani kendisini bilmekte, arkasndan Rabbini bilmekte ve la-

h lkeyi hatrlamaktadr: Size gelen her nimet Allahtandr (Nahl,53). te tefekkrn bu boyutu, sekinlerin tefekkrdr.

Sekinlerin sekinlerinin (Havssul-Havs) tefekkrne gelince;onlar sahip olamadklar bir zellii ve nimeti elde etme anlamndakibir tefekkr fakirliinden, Var Edenin mahede anlamndaki te-zekkrn zirvesine ulam mekanszlk meknnn yolculardr.144

Hasl tefekkr; kalbin iyi ve kty birbirinden kesin bir bilgiy-le ayrmasn salayan bir ktr, lambadr. Tefekkrn zenginliinielde edemeyen kalp, tkenir ve enerjisi biter; salam ipi (urve-tul-vusk) yakalayamaz; hakikat ve dosdoru yoldan (srat- msta-kim) sapar; sonunda karanlklarn zulmeti ierisinde boulur.145

Derin Murkabe ve Tezekkr

Kalp ve zihni aydnlatan/nurlandran bir dier tefekkr eylemi te-emmldr. yice ve etraflca dnme anlamlarna gelen teemml,derin dncelere dalmann da addr. Bu erevede sfler, d-nen ve dnmeyen varlklardan uzaklaarak (srekli deil) derindncelere gark olur; kalp, zihin ve uur potansiyelini Var Edeninsrrna ulamak ve bir katre de olsa tatmak iin kullanrlar ve bir tek

144 Abdrrezak Kn, Tasavvuf Szl, ev: E. Demirli, stanbul 2004, 144.

145 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, II. bask, stanbul

2004, 643.


69/208


noktada derin murakabe ve tezekkr ierisinde yok olurlar. Nihi

hedef ve maksat, akn hakikat dnyalarna seyr- seferdir. te bumertebe, fikr-i tam diye ifade edilen derin tefekkr an olan teemmlhalidir/evresidir. (Uluda, age, 518)

Yalnz, konuan canllardan bir sreliine de uzaklaan Hakikataraycs, ayn zamanda ilkel ve modern tm teknolojik nimetlerdenban koparmaldr ki, grnen ve grnmeyen dnyalarn hikmet-

lerini, derin tefekkrle yani teemmlle elde edebilsin. Teemmlnson aamas, Ceml ve Cell Akn ve Esiz Varlk zerinde dnye-v engellerden kurtulmadr. Farkl boyut, anlam ve muhtevada daolsa, bu husus, Batda meditasyon olarak adlandrlyor.146

Tefekkrn bir baka tr olan tedebbrise, hakikati dnmeve olaylarn varaca son noktay/kerteyi gzden ve gnlden geir-medir. Bu anlamda Kuran okurken dnmek (Nisa, 82; Muham-

med, 24; Sd; 29), hakkat ve mkefe tedebbr ve tefekkrriflere mahsus bir haldir.147 Tedebbrrn iki tr ortaya kmakta-dr. nsann kendisi ve varl hakknda dnmesine meviza tedeb-br denilirken; Kurnn mana zenginlii zerinde tefekkr etmeyede hakkat ve mkefe tedebbr ismi verilmektedir.148

Tefekkrn bir baka tr tefehhm ise, yava yava anlama

ve farkna varmay dillendirmektedir. Buna bir tr iselletirerek vehazmederek/sindirerek anlama ve kavrama denilebilir.

Kendisinin ve Var Edeninin farknda olan bidin/kulun, Allahnkudret, azmet ve rahmniyetini anlamasna da tezekkrdenilmek-tedir.149 Bir baka ifadeyle, tezekkr, tefekkr araclyla elde edil-mi bir eyi bulmak ve anmsamaktr. Ancak tezekkr, tefekkrden

146 Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 643.147 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 518.

148 Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 642.

149 Safer Baba, Istlht- Sofiye f Vatan- Asliye, Tasavvuf Terimleri, stanbul trz, 292.


70/208


stndr; nk tezekkr, bulunmad halde, tefekkr vastasyla

zihinde var olan eyi elde etmek iin yaplr.150

Tefekkr ve tezekkrn sonucunda, insan saysz yeti, kabiliyetve kazanmlarn sahibi olur. Bunlar iinden en nemlisi arnma vetemizlenmedir. Arnma, insanda hem fizyolojik, hem biyolojik vepsikolojik veya bir baka deyile hem zihinsel hem ruhsal hem debedensel deiimler ve dnmler yaatr. Bununla birlikte bir detasfiye denilen saflatrma ve temizleme vardr ki, bu hal arndr-ma ve saf haline getirme eylemidir. Yani marifet ve irfan ilkelerierevesinde kalbi temizleme, dnyev atklardan ve hastalklardanarndrmadr.

Nitekim Sfler nezdinde insan ruhu, grnmeyen lemden, g-rnen leme saf ve ar bir halde tanmtr. Nefsin arndrlmas vekalbin tezkiyesi (aklamas) gerekleirse, insan biyolojik, kimyasal ve

ruhsal tm kirlerden arnr; lml olanlar/sonlu olanlar iin geerliolan rtler ve perdeler aralanr, hakikat lemine ruhun ve zihninyolculuu kolaylar.

Evveliyat ak st gibi saf ve berrak olan insan, nefs hrkasn be-denine dahil edince kirlilik ve rezlet kaps kendisi iin alm halegelmitir. Ancak, Son lh Kelmn ilkelerini kendisine hayat felse-fesi edinen insan ise, slma ve kurallarna muhalefet etmedii sreierisinde saflar, olgunlar ve yetkinleir. 151

Nitekim Nefsini kirleten, hsrana urar, tezkiye eden felh bu-lur. (ems, 9-10)prensibi, nefsi, atklardan ve rezilliklerden soyutla-may ve yaltmay ifade eder. Bu erevede, nefsi yerilen ahlktan,

vlen ahlka ykseltmeye tezkiye denir.152

150 Kn, Tasavvuf Szl, 133.151 Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, 634.

152 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, 535; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve De-

yimleri Szl, 661.


71/208


72/208


slm hakmlerinin (filozoflarnn) rettii ve tekml ettirdii hik-

met, insanlk birikiminin zgn bir tefekkr imalt haline dn-mtr. Zir bu fikir zenginlii, Bat dnce ve kltrne snrszkatk ve eitlilik kazandrmtr.

Bu hakmlerin zihninde, toplumun tm katmanlaryla arzu edilenseviyede iletiime geemeyen dnr, cemiyet ierisinde mnze-v, garip ve yabanc153 gibi konumlara srklenmitir. 154

Nitekim gnmzde birok dnr/mtefekkir ve filozof, ze-rinde anlaml bir ekilde konuabilecei alan olarak deerler, ideal-ler, amalar ve hedefler sahasn grmektedir. Gerekte bilimler bizeinsann fizyolojik ve biyolojik yaps ile ilgili verileri sunmaktadr. Bu-nunla birlikte, bu bilimsel veriler, toplumsal bir varlk olarak insannne olduu, nasl davrand ve rolnn nasl olmas gerektiini debildirmektedir.155

Ancak bir btn olarak evrenin, insanla ilgisini, yine insann Alla-hla ilikisini, bunun yannda insann tabiatla ilikisini, yalnz hikmetanlamlandrmaktadr.

Fakat ada Mslman aydn unun da bilincinde olmaldr ki,o da bilim, teknoloji ve tefekkr gelitike ve ilerledike vahiy dahaiyi anlalacaktr. Ayn zamanda Kurn, daha derin ve zengin an-lamlar dnyasyla grmek imknna kavuulacaktr. Yeter ki insan;akl, zihin ve kalbini sahte ve madd mhrlerle kilitlemesin.

Hikmeti elde etmenin balangc tezekkrdr. Bu hale kavumakda, ancak temiz akl ve kalple mmkndr. Yaratcnn bahettiiakl, ihtiras ve eytann vesveselerine kle edenler, ne i dnyala-

153 Bkz. bn Bacce, Tedbirl-Mtevahhid, nr: M. Fahri, Resilu bn Bacce el-lhiyyeII. bask, Beyrut 1991; bn Tufeyl, Hayy b. Yakzn, nr: A. Ndir, Beyrut 1993.

154 Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine, stanbul 1999, 320-321.

155 Arslan, age, 320-321.


73/208


rndaki ilhamlarn ne de d dnyadaki ibret manzaralarn kavrayp

idrak e

Documents

YitikBilgiveHikmetme17