ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKOG FAKULTETAIzdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Za izdavaa: Dr. Refik Fazli, dekan Odgovorni urednik: Dr. Refik Fazli Redakcioni odbor: Dr. Refik Fazli, van. profesor Dr. Fehim Dedagi, van. profesor Dr Hrustem Smailhodi, van. profesor Dr Rifet Terzi, van. profesor Dr. Salih Kulenovi, van. profesor Dr. Aida Crnki, docent Dr. Enes Duvnjakovi, docent tampa: SELIMPEKS Srebrenik Za tampariju: Salim Selimovi Tira 150 komada Izlazi godinjeOdlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004. godine odobreno je izdavanje ovog Zbornika Prema Miljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet. ISSN: 1840-0515

S ADRAJUSLOVI KOMPAKTNOSTI I KONDENZIRANJA OPERATORA SUPERPOZICIJE COMPACTNESS AND KONDENSATION CONDITION OF SUPERPOSITION OPERATOR Dr F. Dedagi, Mr N. Okii ...1 NEKE OSOBINE BERNOULLIJEVIH SLUAJNIH PROMJENLJIVIH UBANACHOVOM PROSTORU SOME PROPERTIES OF BERNOULLI RANDOM VARIABLES IN BANACH SPACE Mr. F. Destovi, Mr.R. Vugdali .....................................................................................9 PROCJENA RJEENJA NELINEARNOG SINGULARNO - PERTURBACIONOG PROBLEMA ACCURACY OF SOLUTIONS OF NONLINEAR SINGULAR PERTURBATION PROBLEM Dr. E. Duvnjakovi ........................................................................................................15 KONANO GENERISANI MULTIMODULI NAD VALUACIONIM MULTIPRSTENIMA FINITELY GENERATED MULTIMODULES OVER VALUATION MULTIRINGS Dr. H. Jamak .21 STABILNOST LYNESS-OVE JEDNADBE SA PERIODINIM KOEFICIJENTOM PERIODA DVA STABILITY OF LYNESS EQUATION WITH PERIOD-TWO COEFFICIENT Dr. M. Kulenovi, Mr. Z. Nurkanovi 33 DINAMIKA JEDNE DIFERENTNE JEDNADBE S PERIODINIM KOEFICIJENTOM PERIODA DVA ON THE DYNAMICS OF CERTAIN DIFFERENCE EQUATION WITH COEFFICIENT OF THE PERIOD TWO Dr. M. Nurkanovi .....................................................................................................41 DIFERENTNA SHEMA ZA NELINEARNI SINGULARNO PERTURBACIONI PROBLEM DIFFERENCE SCHEME FOR NONLINEAR SINGULAR PERTURTBATION PROBLEM Mr..N. Okii, dr. E. Duvnjakovi .53 GEOMETRIJA SVEMIRA -- PROSTOR I VRIJEME GEOMETRY OF UNIVERSE -- SPACE TIME Mr. S. Rei 61 SVOJSTVA JEDNOM INTEGRISANE POLUGRUPE OPERATORA NA LINEALIMA

C n , n N0PROPERTIES ONE-TIME INTEGRATED SEMIGROUP OF OPERATORS ON LINEAL

Cn,

n N0Mr. R. Vugdali ,mr. F. Destovi ............................................................................69 PERCIDAE GOSTELJE I SPREE PERCIDAE OF RIVERS GOSTELJA AND SPREA Mr. I. Skenderovi, Mr.A. Adrovi, K. Memi .77 EKOLOKE KARAKTERISTIKE RIJEKA GOSTELJE, SPREE I BRKE ECOLOGICAL CHARACTERISTICS OF RIVERS GOSTELJA, SPREA AND BRKA Mr. A. Adrovi, mr. I. Skenderovi, S. Ibriimovi ..................................................85 NOVE MODIFIKACIJE HUMANOG SRD5A I GENA Dr.I. Eminovi, dr. J. Karamehi, dr. J Hadzihalilovi, dr. R. Terzi .93 BIOMONITORING KVALITETA RIJEKE TOPLICE BIOMONITORING QUALITY OF TOPLICA RIVER Dr. . Goleti, E. Halilovi, J.amdi....................................................................101

STR VALIDACIJSKA STUDIJA STR VALIDATION STUDY Dr. I. Eminovi, N. Ati, Dr. J. Hadihalilovi, Dr. R. Terzi, R. Berbi, S. Meanovi 109 KRETANJE BROJA DOMAINSTAVA U OPINI SREBRENICA U DRUGOJ POLOVINI 20 I POETKOM 21 VIJEKA NUMBER OF HOUSEHOLDS TREND IN A MUNICIPALITY SREBRENICA IN SECOND HALF OF 20th CENTURY AND AT BEGINING OF 21st CENTURY Mr. A. Sulji ..115 ZALIV NEUMKLEK DETERMINANTE I IMPLIKACIJE GEOGRAFSKOG POLOAJA NEUM-KLEK BAY DETERMINATION AND IMPLICATION OF GEOGRAPHIC POSITION Dr. F. Omerovi ......................................................................................................125 OSPOSOBLJAVANJE UENIKA ZA SAMOSTALNO UENJE I SAMOSTALNI RAD U GEOGRAFIJI QUALIFING STUDENTS FOR INDIPENDENT LERNING AND INDIPENDENT WORK IN GEOGRAPHY Dr.I. Ahmetaj 133 REGIONALIZACIJA ZAPADNOG BALKANA U KONTEKSTU "EVROPE REGIJA" REGIONALISATION OF WEST BALKAN IN CONTEKST OF "EUROPE OF THE REGIONS" Dr. I. Ibrelji , dr. S. Kulenovi .................................................................................137 DEMOGEOGRAFSKE PROMJENE NA PODRUJU OPINE SREBRENICA NAKON NJENE OKUPACIJE 1995. GODINE DEMO-GEOGRAPHIC CHANGES IN AREA OF SREBRENICA MUNICIPALITY AFTER ITS OCUPATION IN 1995. Dr. S. Kulenovi, dr. I. Ibrelji, mr. A. Sulji 151 SPOLNO DOBNA STRUKTURA STANOVNITVA OPINE TUZLA U PERIODU 1961.-1991. GODINE. GENDER AND AGE STRUCTURE OF TUZLA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD 1961.-1991. Dr. S. Kulenovi , mr. A. Sulji .163 GRAVITACIJSKA PODRUJA I STRUKTURA DNEVNIH MIGRACIJA U CENTRALNIM NASELJIMA TUZLANSKE KOTLINE GRAVITATIONAL AREA OF COMMUTING AND STRUCTURE OF THE DIALY MIGRATION IN SETLEMENTS CENTER TUZLA VALLEY Dr. R. Nurkovi ........................................................................................................173 TKO JE PRVI OBJASNIO NASTANAK DUGE WHO WAS THE FIRST TO EXPLAIN THE FORMATION OF A RAINBOW Dr. A. oli ..............................................................................................................185 ODREIVANJE KOEFICIJENTA LINEARNOG TERMIKOG IRENJA BAKRA, ELIKA I ALUMINIJUMA MEASURING THE COEFFICIENT OF LINEAR THERMAL EXPANSION FOR COPPER, STEEL AND ALUMINUM A. Kasumovi, A. Softi.189 VARIJACIJE KONCENTRACIJE AKTIVNOSTI RADONA U VAZDUHU GRADA TUZLE I BLIE OKOLINE VARIATIONS OF THE RADON CONCENTRATION ACTIVITY IN AIR OF TUZLA CITY AND ITS NEARER SURROUNDING Dr. F. Adrovi, dr. R. Fazli, mr. Z. Trenjo ..........................................................195

HIDROKLORIRANJE, ELEKTRINA VODLJIVOST I TOPIVOST POLIMERA POLIANILINA HYDROCHLORINATION, ELECTRICAL CONDUCTIVITY AND SOLUBILITY OF POLYANILINE POLYMERS Dr. D. Babi, mr. I. Gazdi, dr. R. Fazli, dr. I. Kokanovi, dr. B. Leonti, Z. Mickovi, M.Novak, M. Baani ......................................................................................................205 POSTUPCI I METODE DOBIVANJA VODLJIVOG POLIMERA POLIANILINA THE METHODS AND PROCEDURES OF SYNTHESISING THE CONDUCTING POLYMER POLYANILINE Mr. I. Gazdi, dr.H. Smailhodi, dr. D. Babi, dr. B. Leonti, dr. I. Kokanovi, Z. Mickovi, M. Novak, M. Baani.....................................................................................................211 IZMJENSKI EFEKTI U SUDARNIM PROCESIMA THE EXCHANGE EFFECTS IN THE COLLISION PROCESSES Dr. M. Kopri, dr. J. Stahov ...................................................................................219 ODREIVANJE PARCIJALNIH VALOVA NN RASPRENJA U NEFIZIKALNOJ OBLASTI DETERMINATION OF NN SCATTERING PARTIAL WAVES IN UNPHYSICAL REGION M. Hadimehmedovi, dr. M. Kopri, H. Osmanovi, dr. J. Stahov .....................227 NISKOTEMPERATURNI STANDARD ZA OTPOR LOWTEMPERATURE RESISTANCE STANDARD Dr. R. Fazli, Amira Kasumovi .............................................................................235 ODREIVANJE L-ASKORBINSKE KISELINE VISOKO EFIKASNOM TENOM HROMATOGRAFIJOM U PRISUSTVU SAHAROZE I LIMUNSKE KISELINE KAO STABILIZATORA DETERMINATION OF L-ASCORBIC ACID BY HIGH-PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY IN THE PRESENCE OF SUCROSE AND CITRIC ACID AS STABILIZERS Dr. B. Banjanin, mr. M. Salki, mr. H. Keran .......................................................245 DIREKTNO SPEKTROFOTOMETRIJSKO ODREIVANJE L-ASKORBINSKE KISELINE U PRISUSTVU JABUNE KISELINE I EDTA KAO STABILIZATORA DIRECT SPECTROPHOTOMETRIC DETERMINATION OF L-ASCORBIC ACID IN THE PRESENCE OF MALIC ACID AND EDTA AS STABILIZERS Mr. M. Salki, mr. H. Keran, dr.B. Banjanin 251 RAZVOJ MATEMATIKOG MODELA ZA PROCES AEROBNOG KOMPOSTIRANJA U BIOREAKTORUDEVELOPMENT OF MATHEMATICAL MODEL FOR PROCESS OF AEROBIC COMPOSTING IN BIOREACTOR Mr. I.Petric, dr. V. Selimbai 257 ISTRAIVANJE BRZINE HIDROLIZE KOD ANAEROBNE DIGESTIJE GOVEEG STAJSKOG OTPADA THE STUDY OF HYDROLYSIS RATE AT ANAEROBIC DIGESTION OF CATTLE STABLE MANURE Dr. V. Selimbai, mr. I. Petric ..271 UTICAJ USLOVA KUHANJA NA FIZIKALNO-HEMIJSKE KARAKTERISTIKE PIVSKE SLADOVINE INFLUENCE CONDITIONS OF BOILING ON PHYSICALLY-CHEMICAL CHARACTERISTICS OF WORT BEER Mr.Z. Hodi,dr. B. Banjanin, dr. N. Donlagi, dr. J. Sadadinovi .........................281 KVALITATIVNI TESTOVI JONA PRIJELAZNIH METALA (QUALITATIVE TESTS FOR TRANSITION METAL IONS) Dr. M. Mazalovi, A. Kesi ...................................................................................285

~

~

Izdvajanjem Prirodno-matematikog fakulteta iz okvira Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli kolske 2003/2004. godine, dat je novi impuls prouavanju prirodnih nauka i matematike. Na pet odsjeka (Geografija, Biologija, Fizika, Hemija i Matematika) izvodi se nastava u skladu sa najnovijim obrazovnim principima koji se primjenjuju u zemljama Evropske Unije temeljenim na kreditnom sistemu i Bolonjskom procesu. Sinhronizacija nauno-nastavnog procesa Prirodnomatematikog fakulteta u Tuzli, sa srodnim fakultetima u zemlji i inostranstvu nuno je rezultirala uspjenom i intenzivnom nauno-istraivakom djelatnou. Zbog toga se ukazala potreba da na Fakultet, kao respektabilna nauno-obrazovana ustanovaprezentira naune spoznaje i dostignua putem Zbornika radova Prirodno-matematikog fakulteta. Proffesori i sardnici ovog Fakulteta e ovim putem stvoriti i unaprijediti ne samo meusobnu komunikaciju, protok aktuelnih informacija, strunu i naunu opservaciju najnovijih dostignua u svojoj oblasti, nego i irom otvoriti vrata za dugoronu i plodonosnu saradnju Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli sa eminentnim znanstvenicima iz oblasti prirodnih nauka i matematike. Naa je elja da Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta preraste u Godinjak Prirodno-matematikog fakulteta koji e biti prepoznatljiv po svome sadraju, problematici i pitanjima koja tretira, ali i kao referentni zbornik koji e imati adekvatnu i prepoznatljivu strunu i naunu teinu.

Tuzla, decembra2004. godine Redakcioni odbor

Godinjak PMF 1 , 115 123 (2004)

Originalni nauni rad

KRETANJE BROJA DOMAINSTAVA U OPINI SREBRENICA U DRUGOJ POLOVINI 20. I POETKOM 21. VIJEKA NUMBER OF HOUSEHOLDS TREND IN A MUNICIPALITY SREBRENICA IN SECOND HALF OF 20th CENTURY AND AT BEGINING OF 21st CENTURY Mr.sci. Alija Sulji, vii asistent Prirodno matematiki fakultet SAETAK Na promjene u ukupnom broju domainstava kao i prosjenom broju lanova u domainstvu u opini Srebrenica uticali su razni faktori. Meu njima najvaniji su drutveni i ekonomski faktori koji su uvjetovali njihovo osamostaljivanje. Promjene u ukupnom broju domainstava u opini Srebrenica u periodu od 1961. do 1991. godine bile su znaajne. Indeks rasta broja domainstava u opini Srebrenica u navedenom periodu iznosio je 178,29, a u BiH 171,04. Dakle, u tom periodu u opini Srebrenica broj domainstava porastao je za 78,29 % (u BiH 71,04 %.). Ovakav porast ukupnog broja domainstava u opini uvjetovan je, prije svega, veim brojem lanova u domainstvu, kao i njihovim odvajanjem od ostalih lanova domainstva usljed ekonomske neovisnosti. Za razliku od porasta ukupnog broja domainstava u opini Srebrenica, dolo je do smanjivanja prosjenog broja lanova u domainstvu. U periodu od 1961. do 1991. godine prosjean broj lanova domainstva opine smanjio se sa 6,04 (u BiH 4,64) u 1961. na 4,24 (u BiH 3,63) u 1991. godini. Najvee promjene bile su kod domainstava u opini Srebrenica sa 4 lana iji se ukupan broj poveao za 353 %, kao i kod domainstava sa 8 i vie lanova iji je se ukupan broj smanjio za 245 %. Domainstva sa 1, 2, 3, 5, 6 i 7 lanova nisu se znatno mijenjala. Broj domainstava na podruju opine Srebrenica u periodu od 1995. do 2002. godine nije se znatno mijenjao. Uglavnom su to bila domainstva bosanskih Srba i Srba izbjeglih iz Hrvatske. Broj njihovih domainstava u navedenom periodu kretao se izmeu 2000 i 2500. Do 2003. godine na podruje opine Srebrenica vratilo se i oko 450 bonjakih domainstava odnosno ukupno oko 1350 stanovnika. Kljune rijei: domainstvo, ukupan broj domainstava, prosjena veliina domainstva, povratak, promjene u domainstvu.

Sulji A. SUMMARY Different factors made changes in total number of households as well in average number of households members in municipality Srebrenica. Most important factors that conditioned their independent are socio and economic factors. In period 1961-1991, changes in total number of households in municipality Srebrenica were significant. Growth index of number of households in municipality Srebrenica in that period was 178,29% and in BH 171,04%. Therefore, in that period in municipality Srebrenica number of households increased for 78,29%, (in BH 71,04%). This kind of increase of total number of household in the municipality was conditioned first of all, by larger number of households members, as well as theirs separation from rest of households members conditioned by its economic independents. In contrast to total number of household in municipality Srebrenica, average number of household members decreased. In period 1961-1991, average number of households members in municipality decreased from 6,04 (in BH 4,64) in 1961, into 4,24 (in BH 3,36) in 1991. In municipality Srebrenica, largest changes were in households with 4 members whose total number was increased for 353%, as well in households with 8 and more members whose total number decreased for 245%. Households with 1, 2, 3, 4, 5, 6 and 7 members did not change significantly. In period 1995-2002, number of households in area of Srebrenica municipality did not change significantly. Mainly that was households of Bosnian Serbs and Serbs refugees from Croatia. In that period, number of their household was between 2000 and 2500. By end of 2003, on area of Srebrenica municipality around 450 Bosniaks household returned, in other words in total 1350 inhabitants. Key words: households, total number of households, average size of households, return, changes in households. UVOD U demogeografskoj strunoj i naunoj literaturi domainstva su obraivana najee sa aspekta kretanja ukupnog broj domainstva, kretanja broja lanova domainstva, zatim naina privreivanja i na osnovu toga da li domainstvo pripada urbanom, mjeovitom ili ruralnom tipu. Meutim, manje se posveivalo panje obradi domainstva kao drutveno-ekonomske kategorije, koje doivljava promjene sa ekonomskim razvojem. Razlog tome lei u injenici to je domainstvo kao jedna od demogeografskih statistikih jedinica prouavano kvantitativno dok su socijalne dimenzije domainstava preputane sociolozima. Prema definiciji, domainstvom se smatrala svaka porodina ili druga zajednica lica koja zajedniki stanuju i zajedniki troe prihode za podmirivanje osnovnih ivotnih potreba.1 Domainstvom nije smatrana bilo koja zajednica lica, ako nije bilo zajednike

1 Prema metodologiji popisa stanovnitva za 1981. i 1991. godinu, domainstvo se definira kao: svaka porodina ili druga zajednica lica za koju je popisivau data izjava da zajedno stanuju i zajedniki troe svoje prihode za podmirivanje osnovnih ivotnih potreba (stanovanja, ishrane i drugih), bez obzira da li se svi lanovi stalno nalaze u mestu gde je nastanjeno domainstvo ili neki od njih boravi due vreme u drugom naselju zbog rada ili kolovanja ili je odsutan iz drugih razloga (slubeno putovanje, leenje i dr.), citirano iz: Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Opta i metodoloka objanjenja, SZS, Beograd, 1983. Samakim domainstvom smatrano je svako lice koje samostalno troi svoje prihode, bez obzira da li stanuje u posebnom ili djeljivom stanu ili stanuje u istoj sobi sa drugim samcem. Kolektivnim domainstvom smatrana je ona zajednica lica koja su trajno smjetena u ustanovama koje su

116

Kretanje broja domainstva u opini Srebrenica potronje prihoda radi zadovoljavanja osnovnih ivotnih potreba. Prema tome, lica su mogla zajedno stanovati, meutim, ako nisu zajedniki troila prihode, takva zajednica sustanara nije smatrana domainstvom. Iz prethodnog moemo vidjeti da je definicija domainstva izvedena iz unutranjih ekonomskih odnosa koji vladaju unutar odreene grupe lica. Ako se podsjetimo na starogrku rije oikonomia upravljanje kuom, iz koje je nastala danas tako esto upotrebljavana rije ekonomija, koja se upotrebljava kao sinonim za svaki oblik privreivanja, onda je definicija domainstva kao ekonomske kategorije opravdana. Domainstvo kao drutveno-ekonomska i historijska kategorija svoje unutranje odnose zasnivalo je, prije svega, na ekonomskoj ovisnosti svojih lanova. Veinu dananjih domainstava ine porodina domainstva, tj. pored ekonomskih odnosa unutar domainstva postoje i srodniki odnosi. Meutim, za demogeografska istraivanja najvanija su porodina domainstva jer su ona najbrojnija. Pod porodinim domainstvom treba podrazumijevati porodicu u uem smislu rijei, tj. roditelje i njihovu djecu.2 Iz analize domainstava (prema broju lanova, nainu privreivanja, srodnikim odnosima i dr.) moemo saznati budue pravce kretanja i razvoja domainstava. Openito je poznato da ekonomski razvoj odreenog podruja prati poveanje broja domainstava unutar tog podruja, jer dolazi do ekonomskog osamostaljivanja odraslih osoba koje ele samostalno da ive, bez uticaja roditelja. Osim toga povean broj domainstava je u uskoj vezi sa slabljenjem tradicionalnih patrijarhalnih vrijednosti unutar porodice. Prema tome analiza domainstva nije samo vana za demogeografska istraivanja ve i za socioloka, kulturno-antropoloka i dr. KRETANJE BROJA DOMAINSTAVA Analiza domainstava u opini Srebrenica s obzirom na njihov broj, odnosno promjene koje su desile u periodu 1961. 1991. godine, pruaju nam podatke o drutvenoekonomskim odnosima na podruju ove opine u navedenom periodu. Uzimajui u obzir injenicu da je opina Srebrenica ruralna i poljoprivredna opina, svaka promjena u broju domainstava ukazuje na drutveno-ekonomske promjene u strukturi stanovnitva opine. Sa poveanjem broja domainstava, prije svega porodinih, u opini Srebrenica dolazi do smanjenja broja lanova u domainstvu. Prema popisu stanovnitva 1961. godine u opini Srebrenica bilo je 4846 domainstava (u BiH 706099). Meutim, s aspekta promjene broja domainstava u opini Srebrenica, zanimljiviji je popis stanovnitva iz 1971. godine. Ovim popisom ustanovljeno je da je u opini Srebrenica bilo 6018 domainstava (u BiH 848545).

Poreenjem broja domainstava u opini Srebrenica izmeu navedenih popisa, moemo vidjeti da se je broj domainstava u opini poveao za 24,2 %, (u BiH 20,2 %). Porast brojanamijenjene za trajno zbrinjavanje djece i odraslih, neizljeivih bolesnika, samostani, manastiri i drugo. 2 Tako, npr. Milo Macura u svom dijelu navodi da demografija treba da prouava porodicu u uem smislu i da je ona: prava analitika kategorija koja interesuje demografiju. O tome vidi: M., Macura, Prilozi teoriji i politici stanovnitva, Ekonomski institut, Beograd, 1974. strana 19.

117

Sulji A. domainstava u ovoj opini u periodu 1971.-1981. godine iznosio je 18,6 % (u BiH 21,5 %), a u periodu 1981. - 1991. godine iznosio je 21,1 %, (u BiH 17,2 %), (vidi tabelu br. 1). Tabela 1. Uporedni pregled promjene broja stanovnika, domainstava i prosjenog broja lanova u domainstvu prema popisima 19611991. u BiH i opini Srebrenica.3 Godina Ukupan broj: Stanovnika Domainstava Prosjean broj lanova u domainstvu Stanovnika Domainstava Prosjean broj lanova u domainstvu Stanovnika Domainstava Prosjean broj lanova u domainstvu Stanovnika Domainstva Prosjean broj lanova u domainstvu BiH 3277948 706099 4,64 3746111 848545 4,42 4124256 1030689 4 4377033 1207693 3,63 Srebrenica 29283 4846 6,04 33357 6018 5,54 36292 7135 5,08 36666 8640 4,24

1961

1971

1981

1991

Porast broja domainstava u opini Srebrenica, kao i cijeloj BiH, moe se objasniti injenicom da je dolo do odvajanja, odnosno osamostaljivanja onih lanova porodice koji su zasnovali vlastitu porodicu, a koji su prema prethodnim popisima stanovnitva ubrajani u jedno domainstvo. Na porast broja domainstava u opini Srebrenica i BiH uticalo je i starenje stanovnitva. Osamostaljivanje lanova domainstava, koji su zasnovali vlastitu porodice, bilo je mogue iz tog razloga to je dolo do odreenog ekonomskog progresa na podruju opine Srebrenica i BiH. Ovo emo bolje uoiti ako uporedimo neke pokazatelje koji govore o promjenama u ekonomskoj strukturi stanovnitva opine, koje su se dogodile u periodu od 1961. do 1971. godine. Naime, prema popisu iz 1961. godine u opini Srebrenica bilo je 76,7 % poljoprivrednog u ukupnom stanovnitvu, a prema popisu 1971. godine bilo je 66,1 % poljoprivrednog stanovnitva. U istom periodu dolo je do promjena u broju domainstava koja su ostvarivala prihode iz poljoprivrede i nepoljoprivrednih djelatnosti. Tako je u opini Srebrenica u 1961. godini broj poljoprivrednih domainstava iznosio 2639, a 1971. godine 2983 domainstva. Meutim, broj domainstava sa mjeovitim izvorima prihoda opao je sa 1573 domainstva u 1961. godini, na 1180 domainstava u 1971. godini. Isto tako, poveao se broj domainstava koja su ostvarivala prihode iz nepoljoprivrednih djelatnosti, sa 634 domainstva u 1961. godini na 1855 domainstva u 1971. godini.

3

Prema metodologiji popisa stanovnitva iz 1961. i 1971. godine u samaka domainstva ubrajana su ona lica koja su radila u drugom mjestu i tu privremeno boravila, a lanovi njihove porodice ivjeli su u drugom mjestu. Tako je dolo do poveanja broja samakih domainstava. Zbog toga mogua je uslovna uporedivost broja domainstava iz popisa stanovnitva 1961. i 1971. sa brojem domainstava iz popisa stanovnitva 1981. i 1991. godine.

118

Kretanje broja domainstva u opini Srebrenica Promjene u ekonomskoj strukturi stanovnitva opine Srebrenica su uticale na poveanje ukupnog broja domainstava u opini (vidjeti tabelu br. 1 i grafikon br. 1). Tabela 2. Broj domainstava prema broju lanova u domainstvu, za opinu Srebrenica i BiH u periodu 19611991. godina.4 Broj domainstava5 1971 1981 1991 Srebre Srebre Srebre BiH BiH BiH nica nica nica

Godina BiH/op. Srebrenica Ukupno 1 2 3 4 5 6 7 8 i vie

1961 Srebre BiH nica

706099 4846 848545 6018 1030689 7135 1206791 8402 75159 256 82305 426 97422 385 130172 76041 324 97312 370 134061 553 187357 97721 449 125680 543 179867 767 227486 120039 595 174650 862 263759 1323 346975 106852 683 134703 923 150953 1233 156237 84022 666 94479 999 90411 1051 78483 59058 577 60558 698 48820 782 33627 87207 1296 78858 1197 54000 1000 29577 535 956 1183 2102 1454 1032 560 529

Indeks rasta broja domainstava u opini Srebrenica u periodu 1961.1991. godine, iznosio je 178,29, a u BiH 171,04. Prema tome, u navedenom periodu u opini Srebrenica broj domainstava porastao je za 78,29 %. U istom periodu broj domainstava u BiH porastao je za 71,04 %. To znai da su promjene u broju domainstava bile vee u opini Srebrenica nego na nivou BiH. Razlog tome je to su domainstva u opini Srebrenica imala u prosjeku vie lanova nego na nivou cijele BiH. Odvajanjem i osamostaljivanjem lanova domainstava u opini dolo je do porasta ukupnog broja domainstava ove opine. To se najbolje moe uoiti na grafikonu br. 1 koji nam pokazuje stalni porast broja domainstava sa etiri lana.

4

5 Zbog razliite metodologije popisa stanovnitva iz 1961. i 1971. godine u odnosu na metodologiju popisa stanovnitva iz 1981. i 1991. godine, u tabelu nisu uvrtena vielana neporodina domainstava iskazana popisima 1981. i 1991. godine iji broj za 1981. godinu iznosi: u BiH 11395, a za opinu Srebrenica 41, a u 1991. godini: za BiH 16877, a opinu Srebrenica 51. S obzirom da se radi o malom broju vielanih neporodinih domainstava, njihovo neukljuivanje u tabelu nee bitno uticati na kvalitet analize broja domainstava, kao i broja lanova po jednom domainstvu. Ona su ukljuena u ukupni broj domainstava.

Popis stanovnitva 1961. Veliina i izvori prihoda domainstava, (rezultati za naselja), knj. XVI, SZS, Beograd, 1965.; Statistiki bilten br. 86. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Stanovnitvo i domainstva. Uporedni podaci 1971 i 1981. - za optine, RZS, Sarajevo, 1982.; Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Domainstva po naseljenim mjestima, SB-272, FZS, Sarajevo, 1999.

Broj lanova u domainstvu

119

Sulji A.Grafikon 1. Kretanje broja domainstava prema broju lanova u domainstvu u opini Srebrenica po popisima 1961, 1971, 198. i 1991. godine.

2500

2000

1961 1971 1981 1991

broj domainstava

1500

1000

500

0 1 2

broj lanova u domainstvu

3

4

5

6

7

8 i vie

PROSJENA VELIINA DOMAINSTAVA Za razliku od ukupnog broja domainstava u opini Srebrenica i BiH, iji je broj u stalnom porastu, broj lanova domainstava je u stalnom padu. U periodu od 1961. do 1991. godine, broj domainstava u opini Srebrenica porastao je za 78,29 % (u BiH 71,04 %), a prosjean broj lanova u domainstvima smanjio se sa 6,04 u 1961., na 4,24 lana u 1991. godini. Na nivou cijele BiH takoe je dolo do smanjivanja prosjenog broja lanova domainstava sa 4,64 u 1961. na 3,63 lana u 1991. godini, (vidjeti tabelu br. 1 i grafikon br. 2).Grafikon 2. Kretanje prosjenog broja lanova u domainstvu u opini Srebrenica i BiH u periodu 1961 - 1991. godina.7 6,04 5,54 5 4,64 4,42 4 3 1961 1971 1981 1991 3,63 5,08 4,24

6

4

BiH

Srebrenica

120

Kretanje broja domainstva u opini Srebrenica U periodu 19611991. godine najvie se smanjio broj domainstava opine Srebrenica i BiH sa 8 i vie lanova, a poveao broj domainstava sa etiri lana. Broj domainstava u opini Srebrenica sa 8 i vie lanova smanjen je sa 1296 u 1961., na 529 lanova u 1991. godini ili za 245 %. U istom periodu na nivou cijele BiH broj domainstava sa 8 i vie lanova smanjen je sa 87207 u 1961., na 29577 lanova u 1991. godini ili za 294,85 %. Broj domainstava sa etiri lana u opini Srebrenica u periodu 1961.1991. godine poveao se za 353 %, tj. sa 595 lana u 1961. na 2102 lana u 1991. godini. U periodu od trideset godina broj etverolanih domainstava na nivou cijele BiH poveao se sa 120039 lanova u 1961. na 346975 lanova u 1991. godini ili za 289,05 %. Dakle, ovdje se radi uglavnom o porodinim domainstvima koja ine brani par i njihova djeca. Isto tako, dolo je do poveanja broja domainstva sa dva, tri i pet lanova, dok se broj domainstva sa 1, 6 i 7 lanova nije znatno mijenjao. Prema tome, moemo rei da se sa sveukupnim drutveno-ekonomskim razvojem, u opini Srebrenica i BiH, smanjuje broj domainstava sa vie lanova, tj. raspadaju se brojnije porodine zajednice (roditelji, djeca i unuci), a poveava se broj nukleusnih porodica (roditelji i njihova djeca). lanovi domainstva koji su postali ekonomski neovisni od domainstva u kojem su ranije ivjeli, odluuju se za formiranje porodinog domainstva. Proces ekonomskog osamostaljivanja pojedinih lanova domainstva dovodi do ukupnog porasta broja domainstava u opini Srebrenica i BiH u cjelini.6 Sljedee vano obiljeje domainstava jeste nain sticanja izvora prihoda. Domainstva prema sticanju izvora prihoda u opini Srebrenica moemo analizirati samo prema popisu stanovnitva 1961. i 1971. godine. Za dva posljednja popisa stanovnitva (za popis 1981. i 1991. godine) podaci nisu publikovani. Tabela 3. Domainstva u BiH i opini Srebrenica prema izvoru prihoda prema popisu stanovnitva iz 1961. i 1971. godine.7 Broj domainstava 1961 1971 Srebrenica BiH Srebrenica 2639 1573 634 233768 127631 486857 2983 1180 1855

Godina BiH/op. Srebrenica poljoprivreda mjeoviti nepoljoprivreda i nepoznato

BiH 254856 192301 258942

Iz podataka u tabeli br. 3 moemo vidjeti da je u opini Srebrenica u periodu 1961 1971. godine, dolo do neznatnog porasta broja domainstava koja su ostvarivala svoje prihode iz poljoprivrede. Poveanje u 1971. godini bilo je za 344 domainstva ili 13 % u odnosu na 1961. godinu.

6

Podruja sa visokim natalitetom i velikim udjelom poljoprivrednog, nepismenog i seoskog stanovnitva imaju vei broj lanova u domainstvu od podruja sa suprotnim gore navedenim obiljejima. O tome vidjeti: M., Rani: Uticaj nekih demografskih i socioekonomskih faktora na veliinu domainstava u Jugoslaviji, Stanovnitvo, br. 3, jul septembar, 1966, Institut drutvenih nauka Centar za demografska istraivanja, Beograd, 1966., str. 199-205. 7 Popi Stanovnitva 1961. Veliina i izvori prihoda domainstava, (rezultati za naselja), knj. XVI, SZS, Beograd, 1965.; Popis Stanovnitva i stanova 1971. Stanovnitvo - veliina poseda i izvori prihoda domainstava, Rezultati po naseljima i optinama, knj. XII, SZS, Beograd, 1974.

Izvor prihoda

121

Sulji A. Broj domainstava sa mjeovitim izvorima prihoda smanjio se za 393 ili 25 %. Broj domainstava koja ostvaruju prihode iz nepoljoprivrede i drugog, porastao je za 1221 ili 292,6 %. Ovo je svakako posljedica povoljnijeg ekonomskog razvoja u opini. U istom periodu (19611971. godine), na nivou cijele BiH smanjio se broj domainstava koja su ostvarivala prihode iz poljoprivrede za 21088 ili 8,3 % i mjeovitih izvora za 64670 ili 33,6 %. Broj domainstava BiH koja ostvaruju prihode iz nepoljoprivrede i drugog, porastao je za 227915 ili 46,8 %. DOMAINSTVA U OPINI SREBRENICA U PERIODU 1992. 2003. GODINE. Agresija Srbije i Crne Gore na meunarodno priznatu dravu BiH, u periodu 1992. 1995. godine, prouzrokovala je velike demogeografske promjene na podruju cijele BiH. Meutim, ove promjene najpogubnije su bile za bonjako stanovnitvo, jer je ono najvie stradalo u navedenom periodu. Vrhunac stradanja Bonjaka u vrijeme agresije na RBiH dogodio se poslije okupacije zatiene UN zone Srebrenica 11.07.1995. godine.8 Okupacijom slobodne teritorije opine Srebrenica, srpske snage su zvjerski pobile 8036 stanovnika bonjake nacionalnosti. Od tog broja 4308 stanovnika bilo je sa podruja opine Srebrenica, 2214 iz opine Bratunac, 902 iz opine Vlasenica, 412 iz opine Zvornik i 290 stanovnika sa podruja drugih opina BiH.9 Od ukupnog broja pobijenih najvie je bilo stanovnika sa podruja opine Srebrenica. Uglavnom se radi o stanovnitvu mukog spola od 15 59 godina starosti. Ne postoji porodica odnosno domainstvo na podruju opine Srebrenica koje nije izgubilo jednog ili vie svojih lanova. Naalost, ne postoje relevantni podaci o tanom broju nastradalih u opini Srebrenica. Broj domainstava na podruju opine Srebrenica u periodu od 1995. do 2000. godine nije se znatno mijenjao. Uglavnom su to bila domainstva bosanskih Srba i Srba izbjeglih iz Hrvatske. Broj tih domainstava u navedenom periodu kretao se izmeu 2000 i 2500. Do 2003. godine na podruje opine Srebrenica vratilo se oko 450 domainstava, odnosno oko 1350 stanovnika povratnika bonjake nacionalnosti.10 Iz navedenog moemo vidjeti da je prosjena veliina domainstva tri lana. U veini sluajeva radi se o starijim osobama. Podaci o broju domainstava koja su se vratila u opini Srebrenica do 2003. godine su poraavajui; oni zorno pokazuju koliko malo se radilo za ovaj kraj na provedbi Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma, kao i na drugim poticajima za povratak. Problemi koji su vezani za povratak raseljenih lica sa podruja opine Srebrenica su raznovrsni; veliki je broj nestalog odnosno pobijenog bonjakog stanovnitva, uglavnom radno sposobnog mukog stanovnitva11, veliki broj samohranih majki sa dvoje ili vie djece. Gotovo svaka porodica sa podruja opine Srebrenica doivjela je linu tragediju pogibijom ili nestankom lanova porodice. Osjeaj line i ekonomske nesigurnosti takoe se negativno odraava na povratak.

Detaljnije o napadu na Srebrenicu jula 1995., deportaciji, masakru nad Bonjacima zatiene UN zone Srebrenica vidi: Jan Willem Honig i Norbert Both: Srebrenica Hronika ratnog zloina, Ljiljan, Sarajevo, 1997., str. 25-75. 9 Najnoviji podaci dobiveni jula 2003. godine u Udruenju Drina Srebrenica, (biva Humanitarna Organizacija Drina Srebrenica). 10 Podaci dobiveni u Slubi za povratak opine Srebrenica. 11 Od ukupnog broja nestalog stanovnitva opine Srebrenica, oko 98 % nestalih su mukarci.

8

122

Kretanje broja domainstva u opini Srebrenica Danas opina Srebrenica predstavlja demogeografsku pusto u BiH, odnosno ona je najnenaseljeniji prostor u BiH.

IZVORI 1. 2. 3. 4. 5. 6. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Opta i metodoloka objanjenja, SZS, Beograd, 1983. Popis stanovnitva 1961. Veliina i izvori prihoda domainstava, (rezultati za naselja), knj. XVI, SZS, Beograd, 1965. Statistiki bilten br. 86. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Stanovnitvo i domainstva. Uporedni podaci 1971 i 1981. - za optine, RZS, Sarajevo, 1982. Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Domainstva po naseljenim mjestima, SB-272, FZS, Sarajevo, 1999. Popis Stanovnitva 1961. Veliina i izvori prihoda domainstava, (rezultati za naselja), knj. XVI, SZS, Beograd, 1965. Popis Stanovnitva i stanova 1971. Stanovnitvo - veliina poseda i izvori prihoda domainstava, Rezultati po naseljima i optinama, knj. XII, SZS, Beograd, 1974.

LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Mladen Friganovi: Demogeografija Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Alica Wertheimer-Baleti: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982. Duan Breznik: Demografija Analiza, metodi i modeli, Nauna knjiga, Beograd, 1980. M., Macura: Prilozi teoriji i politici stanovnitva, Ekonomski institut, Beograd, 1974. M., Macura: Stanovnitvo i razvoj, Izabrani radovi, knj. II, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1997. M., Rani: Uticaj nekih demografskih i socioekonomskih faktora na veliinu domainstava u Jugoslaviji, Stanovnitvo, br. 3, jul septembar, 1966, Institut drutvenih nauka Centar za demografska istraivanja, Beograd, 1966. Jan Willem Honig i Norbert Both: Srebrenica Hronika ratnog zloina, Ljiljan, Sarajevo, 1997. Nijaz Mai: Srebrenica, agresija, otpor, izdaja, genocid, Izdava: Opina Srebrenica, 1999.

123

Godinjak PMF 1 , 151 162 (2004)

Originalni nauni rad

DEMOGEOGRAFSKE PROMJENE NA PODRUJU OPINE SREBRENICA NAKON NJENE OKUPACIJE 1995. GODINE DEMO-GEOGRAPHIC CHANGES IN AREA OF SREBRENICA MUNICIPALITY AFTER ITS OCUPATION IN 1995. Dr. sci Salih Kulenovia, vanredni profesor, dr. sci. Izet Ibrelji, redovni profesor, mr. sci. Alija Sulji, vii asistent, Prirodno matematiki fakultet u Tuli SAETAK Okupacijom slobodne teritorije opine Srebrenica, srpske snage su zvjerski pobile 8036 stanovnika bonjake nacionalnosti. Od tog broja 4308 stanovnika bilo je sa podruja opine Srebrenica, 2214 iz opine Bratunac, 902 iz opine Vlasenica, 412 iz opine Zvornik i 290 stanovnika sa podruja drugih opina BiH. U strukturi pobijenih sa podruja opine Srebrenica 99,36 % je bilo mukog stanovnitva. Najvie pobijenih bilo je u starosnim grupama od 15 do 19 (11,8 %), od 20 do 24 (15,3 %), od 25 do 29 (10,8 %), od 30 do 34 (11,8 %), od 35 do 39 (10 %) i od 40 do 44 godine 9,6 %. Udio radno sposobnog u strukturi pobijenog stanovnitva iznosio je 96,03 %, a postradnog 3,64 %. U relativnom iznosu najvie pobijenih Bonjaka bilo je iz naselja Sueska (34,0 %). Do 2003. godine na podruje opine Srebrenica vratilo se oko 1300 stanovnika bonjake nacionalnosti, a obnovljen je 641 stambeni objekat. Kljune rijei: Srebrenica, demogeografske promjene, masovni zloini, spol i dob, zatiena UN zona, porodice, domainstva.

SUMMARY By occupation of free territory of Srebrenica municipality, Serbs forces brutally killed 8036 persons of Bosnian nationality. Of that number, 4308 persons were from Srebrenica area, 2214 persons were from area municipality Bratunac, 902 persons were from municipality Vlasenica, 412 persons were from municipality Zvornik and 290 persons were from areas of other municipalities in BH. In structure of killed persons from area Srebrenica 99,36 % was male population. Most of killed were in age groups from 15 to 19 years old (11,8 %), from 20 to 24 years old (15,3 %), from 25 to 29 years old (10,8 %), from 30 to 34 years old (11,8 %), from 35 to 39 years old (10 %) and from 40 to 44 years old 9,6 %.

S. Kulenovi I. Ibrelji A. Sulji Part of working capable population in structure of killed persons were 96,03 %, and post working capable population were 3,64 %. In relative amount, most of killed Bosniaks were from settlement Suceska (34,0 %). By the 2003, around 1300 persons of Bosniaks nationality returned in area of Srebrenica and 641 housing units were reconstructed. Key words: Srebrenica, demo-geographic changes, mass crimes, gender and age, protected UN zone, families and house units. U periodu od 1992. do 2003. god. na podruju opine Srebrenica kao i na prostoru cijele BiH dogodile su se krupne demogeografske promijene. Masovni zloini koji su vreni nad bonjakim stanovnitvom od strane srbo-crnogorskog agresora i vojske RS u periodu 1992 1995. god. dostigli su vrhunac u opini Srebrenica kada su srpske agresorske snage okupirale zatienu UN zonu Srebrenica 11.07.1995. godine.1 Okupacijom slobodne teritorije opine Srebrenica, srpske snage su zvjerski pobile 8036 stanovnika bonjake nacionalnosti. Od tog broja 4308 stanovnika bilo je sa podruja opine Srebrenica, 2214 iz opine Bratunac, 902 iz opine Vlasenica, 412 iz opine Zvornik i 290 stanovnika sa podruja drugih opina BiH.2 Dakle, od ukupnog broja pobijenih najvie je bilo stanovnika sa podruja opine Srebrenica. Uglavnom se radi o stanovnitvu mukog spola od 15 59 godina starosti (vidi tabelu broj 1 i grafikon broj 1). Tabela 1. Struktura bonjakog stanovnitva opine Srebrenica po petogodinjim dobnim grupama koje je pobijeno poslije okupacije zatiene zone UN Srebrenica 1995.3 Petogodita od 0 do 9 g od 10 do 14 od 15 do 19 od 20 do 24 od 25 do 29 od 30 do 34 od 35 do 39 od 40 do 44 od 45 do 49 od 50 do 54 od 55 do 59 od 60 do 64 65 i vie Ukupno Broj stanovnika 1 13 508 657 465 508 432 413 327 322 317 188 157 4308 Udio u % 0 0,3 11,8 15,3 10,8 11,8 10 9,6 7,6 7,5 7,4 4,4 3,6 100

Detaljnije o napadu na Srebrenicu jula 1995., deportaciji, masakru nad Bonjacima zatiene UN zone Srebrenica vidi: Jan Willem Honig i Norbert Both: Srebrenica Hronika ratnog zloina, Ljiljan, Sarajevo, 1997., str. 2575. 2 Najnoviji podaci dobiveni jula 2003. godine u Udruenju Drina Srebrenica, (biva Humanitarna Organizacija Drina Srebrenica). 3 Najnoviji podaci dobiveni jula 2003. godine u Udruenju Drina Srebrenica, (biva Humanitarna Organizacija Drina Srebrenica). Broj ubijenih mukaraca je 4280, a ubijenih ena 28.

1

152

Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica Grafikon 1. Bonjako stanovnitvo opine Srebrenica po petogodinjim dobnim grupama koje je pobijeno poslije okupacije zatiene zone UN Srebrenica 1995.15,3 11,8 10,8 11,8 10 9,6 7,6 7,5 7,4 4,4 0,3 3,6

%18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0 0--9

Prema procjenama broj stanovnika na podruju zatiene zone Srebrenica kretao se od 32.000 42.000. Prema podacima iz tabele broj 1 i grafikona 1 vidimo da je u najveem broju pobijeno bonjako stanovnitvo opine Srebrenica starosti 2024 godine, odnosno 15,3 % od ukupno pobijenog stanovnitva opine. Ostale starosne grupe sa najveim brojem pobijenih Bonjaka su od 15 do 19 godina i od 30 do 34 godine sa 11,8 % pobijenog stanovnitva, zatim od 25 do 29 godina sa 10,8 %, od 35 do 39 godina sa 10,0 %, od 40 do 44 godine sa 9,6 %, od 45 do 49 godina sa 7,6 %, od 50 do 54 godine sa 7,5 %, od 55 do 59 godina sa 7,4 %, od 60 do 64 godine sa 4,4 % i 65 i vie godina sa 3,6 % od ukupnog pobijenog stanovnitva opine Srebrenica. Iz navedenih podataka moemo vidjeti da je meu pobijenim stanovnitvom najbrojnije zrelo stanovnitvo starosti od 20 do 59 godina, iji je udio 80,0 % u ukupno pobijenom stanovnitvu. Ako posmatramo starosnu strukturu pobijenog stanovnitva opine Srebrenica prema demogeografskoj podjeli stanovnitva na mlado, zrelo i staro, vidi se da je udio mladog stanovnitva (od 0 do 19 godina starosti) u ukupno pobijenom stanovnitvu opine iznosio 12,12 % ili 522, zrelog (od 20 do 59 godina starosti) 79,87 % ili 3441 osoba i starog stanovnitva (60 i vie godina) 7,96 % ili 345 osoba. Za ekonomsko-geografska i demogeografska prouavanja stanovnitva, vana je i starost stanovnitva s obzirom na mogunost privreivanja. Tako je udio predradnog stanovnitva opine Srebrenica u ukupno pobijenom stanovnitvu 1995. godine iznosio 0,33 % ili 14, a radno sposobnog 96,03 % ili 4137 i postradnog 3,64 % ili 157 osoba. Broj ubijenog bonjakog stanovnitva Srebrenice u odnosu na ukupno stanovnitvo opine Srebrenica iznosi 11,7 %. Ako uporedimo dobnu strukturu mukog bonjakog stanovnitva koje je pobijeno u 1995. godini sa odgovarajuom dobnom strukturom, istog stanovnitva, u 1991. godini, vidjeemo da je u nekim dobnim grupama pobijeno vie od polovine stanovnitva (vidi tab. br. 2.).

65 i vie

10--14

15--19

20--24

25--29

30--34

35--39

40--44

45--49

50--54

55--59

60--64

153

S. Kulenovi I. Ibrelji A. Sulji Tabela 2. Udio pojedinih dobnih grupa pobijenog mukog bonjakog stanovnitva opine Srebrenica u odgovarajuim dobnim grupama mukog bonjakog stanovnitva iz 1991.4 Udio pojedinih dobnih grupa u ukupnom mukom bonjakom stanovnitvu opine Srebrenica, popis 1991. ukupno svega 14168 09 1014 1519 2024 2534 3549 5064 65 i vie Nep. 2825 1514 1677 1448 2306 2126 1584 322 364 % 100 19,94 10,69 11,84 10,22 16,28 15,01 11,18 2,27 2,57 Udio pojedinih dobnih grupa pobijenog mukog bonjakog stanovnitva 1995. u odgovarajuim dobnim grupama stanovnitva iz 1991. ukupno svega 4280 1 13 508 657 973 1172 827 157 0 % 30,21 0,04 0,86 30,29 45,37 42,19 55,13 52,21 48,76 0,00

Dobne grupe

Iz tabele br. 2. vidimo da je pobijeno 30,21 % mukog bonjakog stanovnitva opine Srebrenica. U najveem broju pobijeno je bonjako stanovnitvo mukog spola starosti od 35 do 49 godina, njih 1172 ili 55,13 % od ukupnog mukog stanovnitva te starosne grupe prema popisu 1991. godine. Dakle, u ovoj starosnoj grupi pobijeno je vie od polovine mukog stanovnitva bonjake nacionalnosti opine Srebrenica iz 1991. godine. Takoe, vie od polovine pobijenog mukog bonjakog stanovnitva opine bilo je i u starosnoj grupi 5064 godine, odnosno, 827 osoba ili 52,21 %. Broj pobijenog bonjakog mukog stanovnitva opine Srebrenica starog 65 i vie godina iznosio je 157 ili 48,76 %. U genocidu od strane srpskih snaga znaajno su stradale i starosne grupe od 20 24 godine starosti (655 osoba) ili 45,37 %, zatim starosna grupa 25 34 godine starosti (973 osobe) ili 42,19 % i starosna grupa od 15 do 19 godina starosti (508 osoba) ili 30,29 %. Broj pobijenih Bonjaka mukog spola u opini Srebrenica poslije okupacije zatiene zone UN Srebrenica u julu 1995. godine je iznosio 4280 osoba, to je za 20 osoba manje nego to je bilo ukupno mukog stanovnitva srpske nacionalnosti u opini Srebrenica prema popisu 1991. godine. Prema popisu 1991. u opini je bilo 4300 mukih stanovnika srpske nacionalnosti, Bonjaka je bilo 14168, a od toga je pobijeno 4280 osoba ili 30,21 %. U tabeli br. 3 prikazan je broj pobijenih Bonjaka opine Srebrenica prema mjestu roenja.

4 U tabeli su prikazani samo mukarci Bonjaci opine Srebrenica koji su pobijeni poslije okupacije zatiene zone UN Srebrenica, odnosno nestali iji se nestanak vodi od 11.07.1995. godine. Taan broj poginulih stanovnika opine Srebrenica u periodu 1992-1995. jo uvijek nemamo. Prema nepotpunim podacima ovaj broj se kree izmeu 500 i 1000 osoba.

154

Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica Tabela 3. Naselja prema broju stanovnika 1991. godine i broju pobijenih Bonjaka 1995. godine.5 Broj stanovnika po naseljima i nacionalnosti prema popisu 1991.6 Ukupno Bonjaci Srbi 456 432 551 284 495 150 221 533 276 386 76 174 473 241 265 392 1.147 460 437 528 36 896 148 397 410 308 235 124 285 408 524 589 173 599 538 353 403 419 543 151 479 0 217 467 5 380 76 7 0 61 265 392 981 455 252 526 0 896 35 105 410 299 0 11 284 407 377 567 173 591 536 320 52 9 6 131 8 150 0 64 271 4 0 166 469 180 0 0 147 0 182 0 36 0 113 292 0 9 234 113 0 0 97 20 0 0 0 33 Broj pobijenih Bonjaka prema mjestu roenja7 svega u % 74 53 125 32 81 0 50 121 0 81 12 0 0 3 0 62 200 57 2 84 0 0 35 5 93 77 0 3 62 21 35 41 59 36 117 46 18,36 12,65 23,02 21,19 16,91 0,0 23,04 25,91 0,00 21,32 15,79 0,00 0,0 4,92 0,00 15,82 20,39 12,53 0,79 15,97 0,0 0,00 100,00 4,76 22,68 25,75 0,0 27,27 21,83 5,16 9,28 7,23 34,10 6,09 21,83 14,38

R.b. Naselja

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.56

Babuljice Bajramovii Beirevii Blaijevii Bostahovine Boici Brakovci Brezovice Breani Buinovii Buje Bujakovii Crvica ievci Dimnii Dobrak Donji Potoari Fojhar Gaj Gladovii Godjevii Gornji Potoari Gostilj Kalimanii Karaii Klotjevac Kostolomci Krnjii Kutuzero Kruev Do Lijee Likari Lipovac Luka Ljeskovik Mala Daljegota

Podaci za Donje i Gornje Potoare, kao i za Malu i Veliku Daljegotu prikazani su zajedno. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995., str. 226-230. 7 Baza podataka Udruenja Drina Srebrenica

155

S. Kulenovi I. Ibrelji A. Sulji 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. Medje Miholjevine Milaevii Moevii Nogaevii Obadi Opetci Orahovica Osatica Osmae Osredak Pale Pei Peita Petria Podgaj Podosoje Podravno Postolje Poznanovii Pribidoli Pribojevii Prohii Pusmulii Radoevii Radovii Radjenovii Ratkovii Sase Skelani Skenderovii Slatina Srebrenica Staroglavice Sueska Sulice ubin Tokoljak Toplica Urisii Velika Daljegota Viogor abokvica edanjsko Nepoznato SREBRENICA 217 148 744 321 173 590 186 423 465 948 196 313 572 817 136 297 87 413 104 450 479 125 405 448 215 643 510 338 538 1123 249 339 5746 102 338 712 154 567 267 327 323 131 681 306 0 36666 87 144 732 321 112 130 185 95 447 941 0 280 569 757 0 287 87 0 0 447 421 0 404 395 8 568 510 1 442 950 249 330 3673 101 338 710 154 558 13 326 321 32 52 305 0 27572 130 1 10 0 58 453 0 327 13 6 195 33 0 49 136 7 0 412 104 0 58 125 0 52 207 10 0 337 82 160 0 9 1632 0 0 0 0 0 254 0 0 98 571 0 0 8315 1 32 139 80 0 0 35 1 98 195 0 52 87 42 0 40 26 0 0 116 85 0 75 78 0 110 61 0 82 57 52 55 403 17 115 121 30 157 0 52 0 0 3 45 96 4308 1,15 22,22 18,99 24,92 0,00 0,00 18,92 1,05 21,92 20,72 0,0 18,57 15,29 5,55 0,0 13,94 29,89 0,0 0,0 25,95 20,19 0,0 18,56 19,75 0,00 19,37 11,96 0,00 18,55 6,00 20,88 16,67 10,97 16,83 34,02 17,04 19,48 28,14 0,00 15,95 0,00 0,00 5,77 14,75 0,0 15,62

156

Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica Iz date tabele, a prema popisu stanovnitva 1991. godine, vidi se da je na podruju opine Srebrenica bilo ukupno 80 naselja ukljuujui i grad Srebrenicu. Od tog broja u 29 naselja ivjeli su samo Bonjaci, a u 9 naselja Srbi. U ostalih 50 naselja koja su po nacionalnom sastavu bila mjeovita ivjeli su Bonjaci i Srbi. Od tih 50 po nacionalnom sastavu mjeovitih naselja 29 ih je bilo sa veinskim bonjakim stanovnitvom. U tabeli br. 3 iskazan je i broj pobijenih Bonjaka prema mjestu ivljenja, a uglavnom je to i mjesto roenja, jer su se ene tradicionalno u ovom kraju veinom poraale kod svojih kua uz pomo iskusnijih starijih ena. Postotak pobijenih Bonjaka po naseljima kree se od 5,1 % (Kruev Do) do 34,0 % (Sueska). U apsolutnom iznosu najvie Bonjaka je pobijeno iz grada Srebrenice (403 osobe), zatim iz Osmaa (195 ), Tokoljaka (157 ), Milaevia (139 ), Sulice (121), Ljeskovika (117), Poznanovia (116), Sueske (115), Radovia (110), Osatice (98), Pei (87), Pribidola (85), Sasa (82), Pusmulia (78), Prohia (75), Kutuzera (62), Lipovca (59), Skelana (57) itd. Nakon srebrenike tragedije preivjeli su se privremeno nastanili uglavnom u Tuzlanski i Sarajevski kanton i svrstani su u kategoriju raseljenih i izbjeglih lica u BiH kao i svi drugi iz ostalih podruja BiH koji su raseljeni ili protjerani sa svojih ognjita. Ova kategorija u BiH javlja se sa poetkom agresije na RBiH 1992. godine. U historiji ljudskog roda imamo mnogo primjera planskog, a i stihijskog raseljavanja stanovnitva. Sistematsko preseljavanje ili protjerivanje itavih etnikih grupa i naroda javlja se jaanjem nacionalizma u svijetu. Cilj prisilnih migracija stanovnitva je stvaranje jednonacionalnih i vjerski homogenih drava. 8 Prisilne migracije stanovnitva novijeg doba imaju izmeu ostalog za cilj dominaciju jednog naroda na odreenom prostoru odnosno dravi u odnosu na drugi narod ili u odnosu na druge narode. Na teritoriji BiH prema raznim procjenama bilo je raseljeno gotovo 48 % njenog stanovnitva. Tako na primjer prema procjenama nevladine agencije Meunarodni forum Bosna unutar teritorije BiH u periodu 1992-1996. godina bilo je protjerano i raseljeno oko 714 hiljada stanovnika. Znaajan broj stanovnika BiH u toku rata i neposredno poslije zaustavljanja rata izbjegao je i otiao u inostranstvo. U periodu od 1992 1996. godina u inostranstvu je bilo oko 1.297.000 bosanskohercegovakih izbjeglica.9 Mnoge izbjeglice su se iz inozemstva vratile u mjesta svog prijeratnog boravka ali se jo uvijek ne zna taan broj povratnika. Sve procjene u vezi sa povratkom zasnivaju se na izvjetajima vladinih i nevladinih organizacija. Prema procjenama Meunarodnog foruma Bosna do 1998. godine na teritoriju BiH vratilo se ukupno 45.000 stanovnika, a prema procjenama Saveza za izbjegla i raseljena lica BiH, u mjesto stalnog boravka do 2002. godine vratilo se oko 860.000 prognanih i raseljenih lica. U ratnom periodu od 1992. do 1995. godine sa podruja opine Srebrenica prisilno je iseljeno preko 20.000 stanovnika, dakle svo bonjako stanovnitvo.10 Najvei egzodus bonjakog stanovnitva opine Srebrenica desio se poslije 11. jula 1995. godine, kada su srpske snage zauzele grad Srebrenicu koji je bio zatiena i demilitarizovana zona UN-a.Kao primjer navodimo prisilne migracije stanovnitva iz Grke u Tursku i obratno nakon 1922. godine kada je u tim preseljavanjima uestvovalo oko 1,5 miliona stanovnika, zatim iseljavanje oko 9 miliona Nijemaca iz istonoevropskih drava poslije zavretka drugog svjetskog rata. Takoer, masovna preseljavanja stanovnitva izmeu Indije i Pakistana desila su se 1949. godine kada je preseljeno 17 miliona stanovnika. Prisilnih migracija bilo je i u Izraelu, Somaliji i drugim podrujima u svijetu, a na alost ima ih i danas. O prisilnim migracijama i drugim tipovima migracija detaljnije vidjeti: Mladen Friganovi, Demogeografija Stanovnitvo svijeta, Zagreb, 1990., str. 141 142. 9 Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998., str. 8. tab. 6 i 7. 10 Danas se jo uvijek pouzdano ne zna taan broj nestalih sa podruja opine Srebrenica (procjene se kreu izmeu 5 i 8 hiljada stanovnika), kao i broj onih koji su poginuli u toku odbrane Srebrenice u periodu 1992 1993. godine.8

157

S. Kulenovi I. Ibrelji A. Sulji Danas, 2003. godine, na podruje opine Srebrenica, prema procjenama opinskih vlasti Srebrenice, vratilo se oko 400 domainstava odnosno oko 1300 stanovnika povratnika bonjake nacionalnosti.11 U veini sluajeva radi se o starijim osobama. Istraivanja koja smo sproveli na podruju opine Srebrenica, u maju 2003. godine, pokazuju da se na ovo podruje vratilo oko 445 bonjakih porodica sa 1312 lanova.12 U tabeli br. 4 prikazan je broj povratnika prema mjestu ranijeg prebivalita u opini Srebrenica. Podaci iz tabele o broju povratnika do 2003. godine, broju obnovljenih kua, kao i o broju prijavljenih za povratak u 2003. godini su poraavajui. Oni zorno pokazuju koliko malo se radilo za ovaj kraj na provedbi Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma, kao i na drugim poticajima za povratak. Tabela 4. Naselja prema broju stanovnika 1991. godine, broju obnovljenih kua i broju povratnika do 2003 godine.13 Broj stanovnika po naseljima i nacionalnosti prema popisu 1991. Ukupno Bonjaci Srbi 456 432 551 284 495 150 221 533 276 386 76 174 473 241 265 392 1.147 460 437 528 36 896 148 403 419 543 151 479 0 217 467 5 380 76 7 0 61 265 392 981 455 252 526 0 896 35 52 9 6 131 8 150 0 64 271 4 0 166 469 180 0 0 147 0 182 0 36 0 113 Broj Broj Broj povratnika prijavljenih za obnovljenih do 2003. povratak u kua g. 2003. g. 19 41 4 0 51 0 40 0 66 53 18 3 0 0 0 46 140 1 21 89 0 0 37 6 16 1 0 19 0 12 0 17 21 7 1 0 0 0 12 16 1 12 16 0 16 44 18 6 0 2 0 0 37 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 68

R. b.

Naselja

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.11 12

Babuljice Bajramovii Beirevii Blaijevii Bostahovine Boici Brakovci Brezovice Breani Buinovii Buje Bujakovii Crvica ievci Dimnii Dobrak Donji Potoari Fojhar Gaj Gladovii Godjevii Gornji Potoari Gostilj

Podaci dobijeni u Slubi za povratak opine Srebrenica. Podaci ovih istraivanja nisu dovoljno precizni s obzirom da nismo intervjuisali sve predstavnike od 445 porodica koliko ih je bilo prisutno na podruju opine u vrijeme naeg boravka na terenu. 13 Podaci u tabeli su kombinovani sa zvaninim podacima i naim terenskim istraivanjem. Podaci za Donje i Gornje Potoare, kao i za Malu i Veliku Daljegotu prikazani su zajedno.

158

Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica

R. b. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66.

Naselja Kalimanii Karaii Klotjevac Kostolomci Krnjii Kruev Do Kutuzero Lijee Likari Lipovac Luka Ljeskovik Mala Daljegota Medje Miholjevine Milaevii Moevii Nogaevii Obadi Opetci Orahovica Osatica Osmae Osredak Pale Pei Peita Petria Podgaj Podosoje Podravno Postolje Poznanovii Pribidoli Pribojevii Prohii Pusmulii Radoevii Radovii Radjenovii Ratkovii Sase Skelani

Broj stanovnika po naseljima i nacionalnosti prema popisu 1991. Ukupno Bonjaci Srbi 397 105 292 410 410 0 308 299 9 235 0 234 124 11 113 408 407 0 285 284 0 524 377 97 589 567 20 173 173 0 599 591 0 538 536 0 353 320 33 217 87 130 148 144 1 744 732 10 321 321 0 173 112 58 590 130 453 186 185 0 423 95 327 465 447 13 948 941 6 196 0 195 313 280 33 572 569 0 817 757 49 136 0 136 297 287 7 87 87 0 413 0 412 104 0 104 450 447 0 479 421 58 125 0 125 405 404 0 448 395 52 215 8 207 643 568 10 510 510 0 338 1 337 538 442 82 1123 950 160

Broj Broj Broj povratnika prijavljenih za obnovljenih do 2003. povratak u kua g. 2003. g. 2 1 0 12 2 0 25 8 21 0 0 5 7 0 24 72 22 23 40 2 26 14 3 0 0 0 0 5 2 0 64 12 41 81 20 19 0 0 7 1 1 0 0 0 5 41 14 28 0 0 0 3 1 0 0 0 0 35 11 0 7 3 0 13 5 58 20 38 0 0 17 32 11 0 26 7 0 27 9 0 0 0 0 40 15 0 6 2 0 72 35 114 0 0 7 0 0 13 0 0 0 0 0 15 62 14 54 45 20 0 0 0 6 0 0 0 44 11 0 0 0 3 56 73 0 81 42 0

159

S. Kulenovi I. Ibrelji A. Sulji

R. b. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80.

Naselja Skenderovii Slatina Srebrenica Staroglavice Sueska Sulice ubin Tokoljak Toplica Urisii Velika Daljegota Viogor abokvica edanjsko UKUPNO

Broj stanovnika po naseljima i nacionalnosti prema popisu 1991. Ukupno Bonjaci Srbi 249 249 0 339 330 9 5746 3673 1632 102 101 0 338 338 0 712 710 0 154 154 0 567 558 0 267 13 254 327 326 0 323 321 0 131 32 98 681 52 571 306 305 0 36666 27572 8315

Broj Broj Broj povratnika prijavljenih za obnovljenih do 2003. povratak u kua g. 2003. g. 0 0 0 0 12 0 301 0 0 51 3 0 35 13 0 3 0 0 0 0 0 9 2 25 0 0 35 10 0 8 11 4 26 0 1 0 34 13 0 2079 641 661

Iz date tabele se vidi da do 2003. godine nije zabiljeen ni jedan povratak u naseljima: Likari, Maloj Daljegoti, Miholjevinama, Poznanoviima, Pribidolima, Radoviima, Skenderoviima, Sulicama i ubinu. Prema popisu stanovnitva 1991. godine ova naselja su bila iskljuivo nastanjena Bonjacima. Broj povratnika Bonjaka do 2003. godine najvie se ostvario u: Staroglavicama 50,0 %, Buju 23,6 %, Brakovcima 18,0 %, Opetcima 18,8 %, Kruev Dolu 17,6 %, Gladoviima 16,8 %, Prohiima 15,3 %, Ljeskoviku 15,0 %, Kutuzeru 14,0 %, Buinoviima 13,7 %, Podgaju 13,4 %, Donjim Potoarima 12,2 %, Dobraku 11,7 %, edanjskom 11,1 %, Luci 10,6 %, Urisiima 10,7 %, Sasama 10,4 %, Bostahovinama 10,3 %, Suesci 10,3 %, Palama 10,2 %, Bajramoviima 9,5 %, Raenoviima 8,6 %, Klotjevcu 8,1 %, Osmaama 6,1 %, Milaeviima 5,5 % itd., a najmanje u Beireviima 0,7 %. U naseljima sa veinskim srpskim stanovnitvom kao to su: Boii, Crvica, Goevii, Kostolomci, Osredak, Petria, Postolje i Pribojevii do 2003. godine nije evidentiran ni jedan povratak. Najvie Srba povratnika je evidentirano u Gostilju (25,0 %), Breanima (23,9 %), Podravnu (17,4 %) i Viogoru (8,4 %). Inae, na podruju cijele srebrenike opine do 2003. godine ukupno se vratilo 5,6 % predratnog stanovnitva. Vrlo mali je i broj obnovljenih kua u srebrenikim naseljima. Do sada je najvie obnovljenih kua u Sasama (73), Gostilju (44), Podravnu (35), Skelanima (42), Kruev Dolu (22), Buinoviima (21), Ljeskoviku (20), Osmaama (20), Pusmuliima (20), Bostahovinama (19), Breanima (17), Bajramoviima (16), Gornjim Potoarima (16), Donjim Potoarima (16), Gladoviima (16), Podgaju (15), edanjskom (13), Suesci (13), Luci, Dobraku i Gaju po 12, itd., a samo po jedna obnovljena kua se nalazi u Beireviima, Bujakoviima, Fojharu, Kalimaniima, Meama, Nogaeviima i abokvici. U 26 naselja do sada nije obnovljena ni jedna kua. Inae, do sada je ukupno obnovljena 641 kua na prostoru cijele opine Srebrenica.

160

Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica O broju stanovnika srpske nacionalnosti koji su prisutni na podruju opine Srebrenica pouzdanih podataka nemamo. Meutim, prema procjenama slubenika u opinskoj vlasti na podruju opine Srebrenica danas ivi oko 7000 Srba ukljuujui domicilno i raseljeno stanovnitvo. Oni su uglavnom nastanjeni u Skelanima, Srebrenici, Potoarima i drugim naseljima opine Srebrenica koja su blizu granice sa Srbijom. Problemi koji su vezani za raseljena lica sa podruja opine Srebrenica, kao i njihov povratak u mjesta prijeratnog prebivalita su raznovrsni; veliki je broj nestalog odnosno pobijenog bonjakog stanovnitva, prije svega radno sposobnog mukog stanovnitva14, veliki je broj samohranih majki sa dvoje ili vie djece. Gotovo svaka porodica sa podruja opine Srebrenica doivjela je linu tragediju pogibijom ili nestankom lanova porodice. Zbog toga je prisutan osjeaj line i ekonomske nesigurnosti koji se negativno odraava na povratak. Zato je jedan dio raseljenog stanovnitva sa podruja opine Srebrenica rijeio stambene probleme u FBiH (bilo da je kupio stan ili kuu, ili da je to dobio od drave). Naravno, u vezi s tim su i drugi problemi koji su politike, ekonomske, socijalne i psiholoke prirode svakog pojedinca. Pored navedenih problema sa kojima se susreu raseljena lica sa podruja opine Srebrenica, postoje i problemi koji su vezani za prostornu disperziju raseljenih lica. Ovdje se, prije svega, misli na to da su izbjegla lica sa podruja opine Srebrenica raseljena gotovo po cijeloj Federaciji BiH, tamo gdje su Bonjaci u veini. Najvei broj raseljenih Srebreniana nalazi se na podruju Tuzlanskog kantona i Kantona Sarajevo.15 Isto tako, veliki broj izbjeglih lica sa podruja opine Srebrenica nalazi se u inostranstvu (bilo da imaju status izbjeglice ili radnika). Znaajan dio raseljenog stanovnitva sa podruja opine Srebrenica odlazi u tzv. tree zemlje, prije svega u SAD i Australiju.16 Prema nekim procjenama do sada je najmanje 5000 Srebreniana napustilo BiH u potrazi za egzistencijom.17 Danas opina Srebrenica predstavlja demogeografsku rupu u BiH, odnosno ona je najnenaseljeniji prostor u BiH. Kada e se i u kolikom broju vratiti raseljeno stanovnitvo opine u svoja prijeratna mjesta boravka, moemo samo nagaati. Ukoliko proces povratka bude due trajao, neminovno je da e doi do manjeg broja povrataka i to iz vie razloga, a prije svega zbog nerjeavanja stambenih problema, zdravstvene zatite, zapoljavanja, enidbe ili udaje lanova obitelji u mjestu privremenog boravka i dr.

Izvori:1. 2. 3. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Stanovnitvo i domainstva. Uporedni podaci 1971 i 1981. - za optine, Statistiki bilten br. 86, RZS, Sarajevo, 1982. Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Domainstva po naseljenim mjestima, Statistiki bilten br. 272, FZS, Sarajevo, 1999. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998.

Od ukupnog broja nestalog stanovnitva opine Srebrenica, oko 98 % nestalih su mukarci. Prema podacima Ministarstva za socijalni rad Kantona Sarajevo, na podruju ovog kantona bilo je nastanjeno neto vie od 4000 lica porijeklom iz opine Srebrenica (do 2001. godine). 16 Prema nezvaninim podacima, do 2001. godine u SAD i druge zemlje emigriralo je oko 2000 stanovnika koji su porijeklom iz opine Srebrenica. 17 Nijaz Mai: Srebrenica, agresija, otpor, izdaja, genocid, Izdava: Opina Srebrenica, 1999., str. 21715

14

161

S. Kulenovi I. Ibrelji A. Sulji4. 5. 6. Baza podataka Udruenja Drina Srebrenica Podaci Slube za povratak opine Srebrenica. Baza podatak Ministarstva za socijalni rad Kantona Sarajevo, od 2001. godine.

Literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995. Mladen Friganovi: Demogeografija Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Duan Breznik: Demografija Analiza, metodi i modeli, Nauna knjiga, Beograd, 1980. Nijaz Mai: Srebrenica, agresija, otpor, izdaja, genocid, Izdava: Opina Srebrenica, 1999. Jan Willem Honig i Norbert Both: Srebrenica Hronika ratnog zloina, Ljiljan, Sarajevo, 1997. Alica Wertheimer-Baleti: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982.

162

Zbornik radova PMF 1 , 163 171 (2004)

Originalni nauni rad

SPOLNO DOBNA STRUKTURA STANOVNITVA OPINE TUZLA U PERIODU 1961.-1991. GODINE. GENDER AND AGE STRUCTURE OF TUZLA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD 1961.-1991. Dr. sci Salih Kulenovi, vanredni profesor, mr. sci. Alija Sulji, vii asistent, Prirodno matematiki fakultet u Tuli SAETAK Promjene u spolno dobnoj strukturi stanovnitva opine Tuzla u periodu 1961. 1991. godine, odrazile su se na fertilitet, natalitet, mortalitet, prirodni prirataj, kao i na ukupne promjene u odreenim dobnim skupinama (mlado, zrelo i staro stanovnitvo). U ukupnom stanovnitvu opine Tuzla u navedenom periodu broj enskog stanovnitva bio je vei od broja mukog stanovnitva. Koeficijent feminiteta u 1961. godini iznosio je 1003,6, a u 1991. godini 1030,7. Iz navedenih podataka moemo vidjeti da su demogeografski procesi (opadanje fertiliteta, nataliteta, prirodnog prirataja, specifine stope mortaliteta po spolu i dobi) negativno uticali na ukupne promjene kod stanovnitva opine. Prosjena starost stanovnitva opine Tuzla u 1961. godini iznosila je 23,69 godina, a u 1991. godini 31,48. Ove promjene u demografskom procesu starenja stanovnitva u opini Tuzla mogu se vidjeti i kroz promjene u udjelu pojedinih starosnih grupa u ukupnom stanovnitvu, prije svega mladog stanovnitva. Udio mladog (0 19 godina) u ukupnom stanovnitvu opine Tuzla smanjio se sa 46,65 % u 1961. godini na 31,69 % u 1991. godini. Iz navedenih podataka da se zakljuiti da je stanovnitvo opine Tuzla od 1961. godine, pa do 1991. godine promijenilo demografsko obiljeje, i to od progresivnog do stacionarnog tipa stanovnitva. Kljune rijei: spol, dob, demogeografski procesi, prosjena starost, feminitet, maskulinitet. SUMMARY Changes in gender and age structure of population of Tuzla municipality in period 1961-1991, reflected on fertility, birthrate, mortality, and population growth as well on total changes in certain age groups (young, mature and old population). In total population of Tuzla municipality in mention period, number of female population was larger than number of male population. Coefficient of female population in 1961 was 1003,6 and in 1991 was 1030,7. From mention datas we can see that demographic process (decreasing fertility, birthrate, population growth, specific rate of mortality by gender and age) negatively reflected on total changes in population of municipality. Average age of population of Tuzla municipality in 1961 was 23,69 years old and in 1991 was 31,48 years old. These changes in demographic process of aging of Tuzla municipality can be visible through changes in shares of some age groups in total populations, above of all, young population. Share of young population (0 19 years) in total population of Tuzla municipality decreased from 46,65% in 1961 to 31,69% in 1991. From mention datas we can conclude that population of Tuzla municipality from 1961 to 1991 changed demographic characteristic, from progressive to stationary type of population. Key words: gender, age, demographic process, average age, feminity, masculinity.

S. Kulenovi A. Sulji UVOD Za demografsku teoriju i analizu od ogromnog znaaja je prouavanje struktura stanovnitva. Prema dr. M. Macuri struktura stanovnitva je po svojoj prirodi sloena i cjelovita, ali je i multidimenzionalna i konzistentna, jer su razne parcijalne strukture u meusobnoj ovisnosti.1 Dakle, izmeu kretanja stanovnitva i njegovih struktura postoji vidni stepen korelativnosti. Tako naprimjer, fertilitet i mortalitet prvenstveno utiu na spolno dobnu strukturu, ali se njihov uticaj posredno osjea i kod promjene ekonomsko socijalne strukture. Bioloki, socioekonomski, i psiholoki faktori odreuju nivo i smjer kretanja fertiliteta i mortaliteta. Djelovanje ovih faktora prenosi se na spolno dobnu strukturu, a preko nje na ekonomsko socijalnu i druge strukture stanovnitva. Spolna i starosna struktura zauzimaju vano mjesto u razmatranju razvitka populacije odreenog prostora. Iako je ovo u osnovi bioloka struktura, ona se ipak nalazi pod uticajem drutveno-ekonomskih inilaca i promjena. To se pokazalo i na primjeru stanovnitva u tuzlanskoj optini u periodu 1961. 1991. godine (vidi tabelu broj 1).Tabela 1. Spolno - dobna struktura stanovnitva opine Tuzla u periodu 1961. - 1991. godine.2 1961 1971 1981 muko ensko svega muko ensko svega muko ensko svega 49,91 50,09 100 49,28 50,72 100 49,36 50,64 100 7,34 7,04 9 4,59 4,41 8,35 4,28 4,07 6,74 6,91 6,57 11,81 6,00 5,81 7,95 4,00 3,95 7,48 5,28 5,19 11,9 6,08 5,82 8,12 4,15 3,97 7,49 3,84 3,78 11,37 5,73 5,64 10,59 5,39 5,20 7,27 4,74 5,05 8,78 4,30 4,48 10,4 5,26 5,14 7,13 5,57 5,09 6,73 3,16 3,57 9,7 4,87 4,83 9,04 4,86 4,34 8,76 4,27 4,49 7,75 3,82 3,93 8,87 2,98 3,34 8,57 4,41 4,16 6,06 2,91 3,15 8,71 1,62 1,78 7,05 3,61 3,44 7,54 3,66 3,88 6,86 1,70 1,94 4,72 2,16 2,56 7,22 3,68 3,54 5,24 1,65 1,71 2,57 1,13 1,44 5,81 2,90 2,91 6,37 1,36 1,45 2,6 1,15 1,45 3,83 1,68 2,15 5,97 0,97 1,19 2,28 1,05 1,23 1,96 0,80 1,16 4,51 1,04 1,58 3,36 1,39 1,97 4,38 1,78 2,60 5,62 0,04 0,04 0,5 0,26 0,24 0,33 0,17 0,16 2,7

svega Ukupno 100 0-4 14,38 5--9 13,48 10--14 10,47 15--19 7,62 20--24 9,79 25--29 10,66 30--34 9,2 35--39 6,32 40--44 3,4 45--49 3,64 50--54 3,36 55--59 2,81 60--64 2,16 65 i vie 2,62 nepoznato 0,08

Godina

1991 muko ensko 49,24 50,76 3,46 3,28 3,83 3,65 3,85 3,64 3,68 3,59 3,61 3,52 4,51 4,53 4,45 4,42 4,37 4,34 3,35 3,51 2,49 2,75 3,04 3,33 2,95 3,02 2,15 2,36 2,16 3,46 1,35 1,35

Kao to je poznato, u populacijama je prisutna nesrazmjera izmeu mukog i enskog stanovnitva koja je uslovljena strukturom ivoroene djece prema polu, diferencijalnim mortalitetom prema polu, migracionim kretanjima, a vrlo esto ovisi i od nekih spoljnih faktora kao to su naprimjer ratovi. Uticaj raanja na spolnu strukturu stanovnitva djeluje u pravcu nesrazmjernog odnosa u korist mukog stanovnitva. Meutim, diferencijalni mortalitet prema spolu u tuzlanskoj populaciji djeluje u suprotnom pravcu; u svim starosnim grupama specifine stope mortaliteta su vee kod mukog stanovnitva. Dakle, uticaj diferencijalnog mortaliteta1 Milo Macura: Razmatranje u odnosima izmeu stanovnitva i privrede, Stanovnitvo, br. 1, Beograd, 1965. str. 6. 2 Statistiki bilten br. 265, FZS, Sarajevo 1998. godine.

164

Spolno dobna struktura stanovnitva opine Tuzla prema polu djelovao je u pravcu potiranja dejstva faktora raanja, te je uslovio relativnu razmjeru izmeu mukog i enskog stanovnitva u ukupnoj populaciji na podruju optine Tuzla. U tuzlanskoj populaciji uoavaju se izvjesne nepravilnosti u kretanju stope maskuliniteta iji su koeficijenti bili nii od 1000 prema podacima iz 1961 i 1991. godine (996,4 u 1961. i 970,2 u 1991.), to se vidi iz tabele broj 2. Tabela 2. Specifini koeficijenti maskuliniteta i feminiteta, po petogoditima, u opini Tuzla u periodu 1961. 1991. godine.Godina Ukupno 0-4 5--9 10--14 15--19 20--24 25--29 30--34 35--39 40--44 45--49 50--54 55--59 60--64 65 i vie nepoznato 1961 Maskul Femin initet itet 996,44 1003,6 1042,5 959,19 1051,5 951,01 1018 982,31 1015,4 984,84 937,83 1066,3 1094,4 913,71 1121,4 891,74 891,87 1121,2 907,42 1102 876,25 1141,2 968,04 1033 939,01 1064,9 817,72 1222,9 659,49 1516,3 1093,8 914,29 1971 Maskul Femin initet itet 971,61 1029,2 1040,8 960,82 1031,6 969,39 1043,7 958,14 1014,4 985,84 961,27 1040,3 886,62 1127,9 951,44 1051 1059,6 943,73 1049,6 952,74 842,93 1186,3 780,36 1281,5 792,82 1261,3 854,55 1170,2 704,3 1419,9 1086,6 920,29 1981 Maskul Femin initet itet 974,58 1026,1 1053,1 949,54 1013,3 986,87 1045,5 956,44 1037,4 963,9 1023,2 977,35 1007,3 992,74 971,99 1028,8 921,85 1084,8 942,05 1061,5 1040,2 961,36 996,05 1004 779,47 1282,9 691,93 1445,2 686,59 1456,5 1071,8 933,01 1991 Maskul Femin initet itet 970,21 1030,7 1056,8 946,27 1047,4 954,73 1056,5 946,52 1024,1 976,46 1026,3 974,35 993,97 1006,1 1006,9 993,17 1008,2 991,83 953,03 1049,3 904,83 1105,2 913,74 1094,4 975,1 1025,5 909 1100,1 625,41 1598,9 1002,8 997,18

Viak mukog stanovnitva u 1961. godini javlja se u svim starosnim grupama od 0-34 godine izuzimajui starosnu grupu od 2024 godine. Jo su vee nepravilnosti u kretanju stope maskuliniteta prema podacima iz 1991. godine. U starosnim grupama 0 24 i 30 39 godina ona se kree iznad 1000, dok je u svim ostalim starosnim grupama ispod 1000. Ovakve varijacije u veliini stope maskuliniteta mogu se donekle objasniti faktorima raanja i diferencijalnog mortaliteta prema polu, a i uticajem migracionog faktora i njegovog djelovanja na spolnu strukturu, jer treba imati u vidu da je na podruju opine Tuzla 1961. godine bilo svega 64,1 % domicilnog stanovnitva, a 1991. godine 67,64 %.3 Dakle, razliiti su inioci koji sudjeluju u stvaranju nesrazmjera u broju izmeu mukog i enskog stanovnitva. To se posebno uoava analiziranjem udjela mukih i enskih lica u 1961. godini i njegovim poreenjem sa podacima iz 1991. godine (vidi tabelu br. 1).Tako je, naprimjer, 1961. godine udio mukih u postotcima, vei od udjela enskih u svim petogodinjim starosnim grupama sve do 35 te godine starosti, uz izuzetak starosne grupe od 20 do 24 godine. Od 35 te godine starosti, udio mukaraca je manji od udjela ena, to je uglavnom uslovljeno prirodnim faktorima, tj. razliitim odnosom muke i enske djece prilikom roenja i razlikama u mortalitetu prema spolu, jer je daleko vea smrtnost mukaraca.

U godini 1991. dolazi do djelimine promjene u brojanom odnosu mukog i

3

Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Doseljeno stanovnitvo po opinama, Statistiki bilten br. 271. FZS, Sarajevo, 1999., str. 106.

165

S. Kulenovi A. Sulji enskog stanovnitva u korist mukog, prije svega kod stanovnitva starosti izmeu 0 i 24 godine. U 1991. godini, u starosnoj grupi od 25 do 29 godina bio je vei feminitet, za razliku od 1961. godine kada je muko stanovnitvo u toj starosnoj grupi bilo brojnije. Takoe u starosnoj grupi 35-39 godina, u 1991. godini broj mukog stanovnitva bio je vei od enskog, za razliku od 1961. godine kada je bilo obrnuto. U cjelini posmatrano, u periodu od 1961. do 1991. godine, dolo je do djeliminog rasta broja mukog u odnosu na ensko stanovnitvo, to je posljedica prirodnog procesa u kojem se raa vie muke nego enske djece. Kontingent stanovnitva u radnom periodu uzet u irim granicama (15-59 godina) obuhvatao je u 1961. godini 46833 lica ili 56,81 % od ukupnog stanovnitva opine Tuzla, a 1991. godine taj broj iznosio je 86156 osoba ili 65,46 % ukupnog stanovnitva opine. U apsolutnom iznosu, broj radno sposobnog stanovnitva opine Tuzla u periodu 1961. 1991. godine poveao se za 83,96 %. Fertilno stanovnitvo je interesantno sa gledite reprodukcije. Granice fertilnog perioda ene odreuju se prema biolokom kriterijumu. Za donju granicu plodnosti ene najee se uzima 15 a godina, a gornja 49 ta godina. U 1961. godini u opini Tuzla bilo je 20877 ena starih 15 49 godina, ili 50,56 % od ukupnog enskog stanovnitva opine, a u 1991. godini broj fertilnog enskog stanovnitva iznosio je 35096 osoba, ili 52,54 %. Meutim, iako je dolo do poveanja broja ena u fertilnom periodu, stopa nataliteta je opala. Udio mladog stanovnitva (0-19 god.) u ukupnom stanovnitvu opine Tuzla u 1961. godini iznosio je 37879 osoba, ili 45,95 %, a u 1991. godini taj broj je iznosio 38156 osoba, ili 28,99 % od ukupnog stanovnitva opine. Dakle, dolo je do smanjenja udjela mladog u ukupnom stanovnitvu opine Tuzla za 16,96 %. Ovo je oigledan pokazatelj demografskog procesa starenja stanovnitva opine Tuzla, jer je prosjena starost stanovnitva ove opine u 1961. godini iznosila 23,69 godina, a u 1991. godini 31,48 godina.4 (vidi tabelu br. 4 i grafikon br. 5). Udio zrelog stanovnitva (20 59 godina starosti) u ukupnom stanovnitvu opine Tuzla u 1961. godini iznosio je 40549 osoba, ili 49,19 %, a u 1991. godini taj se udio poveao na 76584 osobe, ili 58,19 %. Promjene u spolno dobnoj strukturi stanovnitva opine Tuzla dogodile su se i u grupi starog stanovnitva (60 i vie godina). Tako je u 1961. godini popisom ustanovljeno 4011 osoba, ili 4,87 % od ukupnog stanovnitva opine, koje su pripadale grupi starog stanovnitva, a u 1991. godini broj osoba starih 60 i vie godina iznosio je 13331, ili 10,13 %. Iz ovih pokazatelja moemo vidjeti da je stanovnitvo opine Tuzla u 1991. godine zahvatio proces demografskog starenja.5

Demografski proces starenja neke populacije poinje kada je prosjena starost stanovnitva 30 godina. O tome detaljnije vidjeti: Alica Wertheimer-Baleti: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982., str. 250.4

U demografskoj literaturi postoji vie klasifikacija stanovnitva s obzirom na dobnu strukturu. Uglavnom sve ove klasifikacije polaze od udjela mladog (0-19 godina) i starog (60 i vie godina) u ukupnom stanovnitvu. Populacije kod kojih je udio mladog u ukupnom stanovnitvu vei od 35 % smatraju se mladim, a populacije kod kojih je udio starog u ukupnom stanovnitvu vei od 12 % smatraju se starim. O tome detaljnije vidjeti: Mladen Friganovi: Demogeografija Stanovnitvo svijeta, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 111-113.; Alica Wertheimer-Baleti: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, nav. dj., str. 242-249.

5

166

Spolno dobna struktura stanovnitva opine Tuzla Grafiki prikaz starosne strukture stanovnitva Tuzla (starosna piramida) pokazuje nam da je u 1961. godini bio najbrojniji kontingent stanovnitva 0-4 godine starosti, a zatim se ostali kontingenti stanovnitva po petogoditima smanjuju do starosne kohorte 10 24 godine. Najizrazitiji je deficit kod stanovnitva starosti 15 19 godina koje je roeno u toku II svjetskog rata. Od nje se spolno-dobna piramida ponovo iri do navrene 34 godine, a onda se opet smanjuje sa izrazitim usjekom kod starosne kohorte 40 44 godine, to je posljedica ratnih gubitaka (grafikon broj 1). Slian demogeografski razvoj imalo je i stanovnitvo u BiH, to se moe vidjeti iz grafikona 2.

U 1991. godini dolo je do znaajnih promjena u spolno dobnoj strukturi stanovnitva opine Tuzla. Uglavnom se smanjio udio mladog stanovnitva, a udio zrelog i starog stanovnitva se poveao. Grafiki prikaz spolno dobne strukture stanovnitva pokazuje da se piramida pribliila obliku konice, to je karakteristino za populacije koje pripadaju stacionarnom tipu stanovnitva (vidi grafikon 3).

167

S. Kulenovi A. Sulji

Iz grafikona br. 3 moemo vidjeti da su kod stanovnitva opine Tuzla najbrojnije starosne kohorte od 25 do 39 godina starosti. Udio ove starosne grupe u ukupnom stanovnitvu opine vei je od 4 %. Udio ostalih starosnih grupa u ukupnom stanovnitvu opine Tuzla kree se izmeu 2 % i 3,5 %. Slina je situacija i kod stanovnitva BiH, s tim to je udio mladog i mlaeg sredovjenog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu BiH vei nego to je to sluaj kod stanovnitva opine Tuzla za istu starosnu dob. Prezentirani podaci o starosnoj strukturi stanovnitva Tuzle, upuuju na zakljuak da je stanovnitvo ove opine, kao i BiH u cjelini, od progresivnog tipa u 1961. godini, dolo do stacionarnog tipa stanovnitva u 1991. godini.

168

Spolno dobna struktura stanovnitva opine Tuzla Tabela 3. Promjene u veliini glavnih dobnih grupa stanovnitva opine Tuzla i BiH u periodu 1961. 1991. godine.6 1961 Ukupno 3277948 100 % 1529011 0-19 46,65 % 1812870 20-59 47,32 % 196050 60 i vie 5,98 % nepoznato 2066 % 0,06 82439 100 37879 45,95 40549 49,19 3944 4,78 67 0,08 Godina popisa 1971 1981 3746111 100 1701756 45,42 2030872 46,49 289070 7,72 14223 0,38 107293 100 47304 44,09 53403 49,77 6056 5,64 530 0,49 4124256 100 1567425 38,01 2500931 53,48 340497 8,26 9907 0,24 121717 100 42618 35,01 70973 58,31 7722 6,34 404,00 0,33 1991 4377033 100 1387399 31,69 2766014 54,93 483012 11,04 102462 2,34 131618 100,00 38156 28,99 76584 58,19 13331 10,13 3547 2,69 Indeks 1991/1981 1991/1961 106,13 88,51 110,60 141,85 1034,24 108,13 89,53 107,91 172,64 877,97 133,53 90,74 152,58 246,37 4959,44 159,66 100,73 188,87 338,01 5294,03

BiH

Ukupno % 0-19 % 20-59 Opina Tuzla % 60 i vie % nepoznato %

Stanje odnosa izmeu starosnih struktura u tuzlanskoj opini i onih u BiH, u analiziranom periodu, ilustruju i grafiki prikazi piramide starosti (grafikoni br.: 1, 2, 3 i 4; tabela br. 3). Spolno dobna struktura stanovnitva opine Tuzla i BiH u 1961. godini ima oblik pravilne piramide, izuzetak je starosna kohorta 15 19 godina, koja je deficitarna zbog posljedica II svjetskog rata (manji natalitet, vei infantilni mortalitet zbog neadekvatne higijensko medicinske zatite, slaba ishrana, psiholoki, bioloki i drugi faktori). U 1991. godini spolno dobna struktura stanovnitva opine Tuzla i BiH ima oblik zvona, to je karakteristika za stanovnitvo koje se pribliava stacionarnom tipu, odnosno stanovnitvu u kojem je nastupio proces demografskog starenja (vidi tabelu br. 4 i grafikon br. 5). Za izraunavanje prosjene starosti stanovnitva opine Tuzla i BiH u analiziranom periodu koristili smo se sljedeom formulom:7 prosjena starost stanovnitva xf = total distribucije, x = razredna sredina starosnih grupa, f = frekvencija stanovnitvaIzvor: Statistiki bilten broj 265. Stanovnitvo uporedni podaci za 1971, 1981 i 1991. godinu, ZS BiH, Sarajevo, 1998., str. 12-13, 102-103.; Popis stanovnitva 1961, Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, knj. VI, SZS, Beograd, 1967. str. XXVII-XXVIII. 7 Alica Wertheimer-Baleti: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982., str. 250.6

x

xf f

,

x

=

169

S. Kulenovi A. Sulji Tabela 4. Promjene u prosjenoj starosti stanovnitva opine Tuzla i BiH u periodu 1961. 1991. godine.8 1961 BiH Tuzla 26,57 23,69 1971 28,60 25,75 1981 31,41 29,05 1991 34,19 31,48

Grafikon 5. Promjene u prosjenoj starosti stanovnitva opine Tuzla i BiH u periodu 1961. 1991. godine.36 34 Prosjena starost 32 30 28 26 24 22 20 1961 1971 1981 1991 26,57 23,69 28,6 25,75 31,41 29,05 34,19 BiH 31,48 Opina Tuzla

Na kraju moemo zakljuiti da je stanovnitvo opine Tuzla prelo put od progresivne populacije u 1961. godini, pa do stacionarne u 1991. godini. Ovo se najbolje moe vidjeti po udjelu velikih starosnih grupa u ukupnom stanovnitvu opine u promatranom periodu. Dolo je do porasta starijeg (60 i vie godina) i starijeg sredovjenog (40 59 godina ) stanovnitva, a opadanje udjela mladog (0 19 godina) stanovnitva. Osnovni uzrok demografskog procesa starenja stanovnitva je opadanje fertiliteta u duem periodu. Takoe, natalitet i mortalitet neposredno utiu na proces demografskog starenja stanovnitva. IZVORI: 1. 2. 3. Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, knj. VI, SZS, Beograd, 1967. Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Stanovnitvo - uporedni podaci 1971, 1981 i 1991., Statistiki bilten br. 265., FZS, Sarajevo, 1998. Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Doseljeno stanovnitvo po opinama, Statistiki bilten br. 271. FZS, Sarajevo, 1999.

8

Izvor podataka kao i pod brojem 6 i samostalno izraunavanje na bazi popisnih podataka.

170

Spolno dobna struktura stanovnitva opine Tuzla

LITERATURA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mladen Friganovi: Demogeografija Stanovnitvo svijeta. kolska knjiga, Zagreb, 1990. Alica Wertheimer-Baleti: Demografija Stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb, 1982. Duan Breznik: Demografija Analiza, metodi i modeli. Nauna knjiga, Beograd, 1980. Salih Kulenovi: Struktura stanovnitva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog razvoja, Beograd, 1980. (Magistarski rad). Alija Sulji: Demogeografske promjene u opini Srebrenica, Sarajevo, 2004. (Magistarski rad). Milo Macura: Razmatranje u odnosima izmeu stanovnitva i privrede, Stanovnitvo, br. 1, Beograd, 1965.

171