ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET SVEZAK GEOGRAFIJA Izdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Za izdavaa: Dr. Refik Fazli, dekan Odgovorni urednik: Dr. Refik Fazli, dekan Ureivaki odbor: Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor Dr. Izet Ibrelji, redovni profesor Dr. Safet Nurkovi, redovni profesor Dr. Ibrahim Ahmetaj, vanredni profesor Dr. Muriz Spahi, redovni profesor Dr. Fadil Omerovi, docent Dr. Ibrahim Buatlija, redovni profesor tampa: "OFF-SET" Tuzla Za tampariju: Sadika Muri, direktor Tira: 150 komada Izlazi godinje Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004.godine odobreno je izdavanje ovog zbornika. Prema miljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet.

ISSN: 1840-0515

SADRAJ1. GLOBALIZACIJA U EKONOMSKO-GEOGRAFSKOM KONTEKSTU GLOBALIZATION IN ECONOMIC-GEOGRAPHICAL CONTEXT Dr. I. Ibrelji.. TERITORIJALNE ASPIRACIJE SRBIJE PREMA BOSNI I HERCEGOVINI TERRITORIAL ASPIRATION OF SERBIA IN THE DIRECTION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA Mr. I. Bijedi, S. Ahmetbegovi, Dr. S. Omerbegovi.. RAZMJETAJ RASELJENOG I PROGNANOG STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU OPINE TUZLA DISPOSITION OF DISPLACED (EXPELLED) POPULATION OF SREBRENICA MUNICIPALITY IN THE MUNICIPAL AREA OF TUZLA Dr. S. Kulenovi, Mr. A. Sulji RAZMJETAJ RASELJENIH I PROGNANIH STANOVNIKA OPINE SREBRENICA NA PODRUJU OPINE IVINICE DISPOSITION OF DISPLACED AND EXPELLED INHABITANTS OF SREBRENICA MUNICIPALITY ON AREA OF IVINICE MUNICIPALITY Mr. A. Sulji, A. Kadui, F. Kudumovi. NEKA NOVA OBILJEJA URBANIZACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI SOME NEW FEATURES OF URBANI SATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. R. Nurkovi.. DEVASTACIJA URBANIH SADRAJA NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA U PERIODU AGRESIJE NA R BiH 1992-1995. GODINE DEVASTATION OF URBAN INFRASTRUCTURE ON AREA OF TUZLA CANTON IN A PERIOD OF AGGRESION ON R BH 1992-1995. A. Kadui, S. Smaji................................ MORFOIZOHIPSE ZALIVA NEUM-KLEK REKONSTRUKCIJA RELJEFA PO KARTAMA MORPHOISOHYPSES NEUM-KLEK BAY REKONSRUCTION OF RELIEF ON THE MAPS Dr. F. Omerovi.. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE TUZLE CLIMATE CHARACTERISTICS OF TUZLA S. Smaji

7

2.

15

3.

25

4.

33

5.

41

6.

53

7.

61

8.

71

9.

KLIMA KAO FAKTOR TURISTIKE VALORIZACIJE OPINE SANSKI MOST THE CLIMATE AS A FACTOR TOURIST VALORIZATION OF SANSKI MOST MUNICIPALITY A. Islamovi OSNOVNA MJERENJA PO TOPOGRAFSKIM KARTAMA BASIC MEASURING ON THE TOPOGRAPHICAL CHARTS S. Ahmetbegovi...

83

10.

93

Zbornik radova PMF 2, 7 14 (2005)

Originalni nauni rad

GLOBALIZACIJA U EKONOMSKO-GEOGRAFSKOM KONTEKSTU GLOBALIZATION IN ECONOMIC-GEOGRAPHICAL CONTEXT

Dr. Izet Ibrelji, redovni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt Kao to je odavno poznato globalizacija znai razliite stvari za razliite ljude i razne narode. Predmet razmatranja ovog rada su savremeni globalizacijski procesi sa aspekta ekonomske geografije pri emu se analiziraju specifinosti ovog fenomena u geoprostoru u njegovom pozitivnom i negativnom kontekstu. Problemi se nastoje posmatrati van aktuelnog politikog polja odlikovanog dvjema ideologijama: antiglobalizmom i neoliberalizmom. Pokuava se "globalizaciju odozdo" suprostaviti "globalizaciji odozgo" sa krajnjim ciljem njene humanizacije i socijalizacije. Pri tome se analizira i savremena ekonomska geografija kao posebna geografska disciplina te "nova ekonomska geografija kao proizvod globalizacije" i novog ekonomskogeografskog posmatranje svijeta. Kljune rijei: globalizacija, geografija, ekonomija Abstract As it is known long since, globalization means different things for a different people and various populations. The subject of consideration of this paper are current globalization processes from the aspect of economic geography, where the analysis of this phenomenon in geo space in its positive and negative context is also done. The effort is made to view the problems outside the actual political field distinguised with two ideologies: antiglobalizm and neoliberalizm. The attemp is made to "globalization under" confront with "globalization above" with the final goal of its humanization and socialization and new economic-geographical seeing of the world. Key words: globalization, geography, economy

I. Ibrelji Uvod Globalizacija kao specifian fenomen je sa sobom donijela niz protivrjenosti pa otuda i itav dijapazon razliitih miljenja o njoj. Za globalofile ona je jedan od bitnih inilaca napretka u svakoj zemlji pri emu se naglaava njena uloga u mogunosti asimilacije pozitivnih dostignua drugih, dok je za globalofobe to posebna mogunost da se svijet oblikuje prema potrebama i modelima velikih. Kao i obino istina je negdje na sredini te se ulozi globalizacije u savremenom svijetu moe prii sa manje kritikih odnosno umjereno kritikih pozicija. Pri tome je neophodno to jasnije odreenje pojma globalizacije u kontekstu nove realnosti svijeta te kontrole dinamike globalizacijskih promjena i ureivanje svijeta na dobrobit cijelog ovjeanstva za to je neophodna i direktna akcija koja obavezno podrazumijeva i viziju to danas najee nije sluaj. Uticaj savremene globalizacije na geografsku nauku je danas veoma prisutan i ogleda se ne samo kroz djelovanje akademskih geografa nego i kroz djelovanje geografa praktiara a tradicionalno geografsko miljenje sve vie ustupa mjesta globalnogeografskom razmiljanju. Nove geografske discipline koje se javljaju imaju za predmet istraivanja pojava i procesa koji su dugo bili na periferiji interesovanja geografske nauke a javljaju se i neke nove discipline koji donosi vrijeme. Jedna od njih je i nova ekonomska geografija koja je izala iz anglo-akademskog podruja i ve zauzima vidno mjesto u geografskoj nauci mnogih zemalja. Bitna odreenja globalizacijskih procesa Razumijevanje procesa globalizacije u kontekstu savremenog intenziviranja drutvenih odnosa i meuzavisnosti irom svijeta i stvaranja jedinstvenog svjetskog politikog i ekonomskog sistema je danas veoma omiljena tema drutvenih nauka iz ega se moe zakljuiti da je i literatura iz ove oblasti skoro nepregledna. Prema A. Giddensu, globalizacija predstavlja "intenzifikaciju drutvenih odnosa na svjetskom planu, koja povezuje udaljena mjesta tako da lokalna zbivanja oblikuju dogaaji koji su se odigrali kilometrima daleko, kao i obratno"1). U njegovoj slici savremenog svijeta pojedinci se danas mnogo vie nego ranije identifikuju sa globalnim pitanjima i procesima a to pomjeranje ka globalnoj perspektivi ima dvije dimenzije. Ljudi se naime sve vie osjeaju kao dio globalne zajednice a njihova prava i obaveze te osjeaj identiteta nisu ogranieni nacionalnom dravom u kojoj ive nego su ukljueni u globalnu perspektivu. U ekonomskom-geografskom smislu globalizacija se moe definisati kao "proces povezivanja industrijskih i finansijskih aktivnosti na svjetskom tritu, a na osnovu znanstveno tehnoloke i informacijsko-komunikacijske revolucije"2). Oslanjajui se na anglosaksonsku diskusiju Ulrich Beck razlikuje globalizam (kroz ideologiju neoliberalizma) i globalnost (zasnovanu na tezi da odavno ivimo u jednom "svjetskom drutvu") od globalizacije kojom oznaava "procese, nakon kojih e nacionalne drave i njihov suverenitet biti poprijeko povezani putem transnacionalnih posrednika, te e tako njihove prilike za vlau, njihova orjentacija, identiteti i mree biti obuzdani"3). Interpretirajui navedenu definiciju A. Paanin istie da "historijska osobitost savremene globalizacije lei prema Becku u irenju prostora, u stabilnosti kroz

1)

M.Haralamos, H.Holborn, Sociologija, teme i perspektive, Golden Marketing, Zagreb, 2002, str.630 2) M.Stanii, Globalno gospodarstvo i globalizacija, Ekonomski pregled br. 9-10, EI, Zagreb, 2000, str.919 3) Globalizacija (priredio A. Milardovi), Pan-liber, Osijek, 1999, str. 66

8

Globalizacija u ekonomsko-geografskom kontekstu vrijeme, te u socijalnoj gustoi transnacionalnih mrea, veza i struja slika"4). Globalizacija, dakle, ini novi okvir za meunarodne odnose intenziviran nakon hladnog rata a posebno aktueliziran u posljednoj deceniji proteklog stoljea "Nije to neki prolazan trend. Danas je to meunarodni sistem koji natkriljuje sve i oblikuje unutarnju politiku i meunarodne odnose gotovo svih zemalja, pa ga kao takvog moramo i shvatiti"5). Ne ulazei dublje u historiju globalizacijskog procesa moe se kao meritorna prihvatiti teza, da je globalizacija "proces s poetka povijesti, da ona pojaava svoje efekte od tog vremena, ali da ima iznenadno i nedavno ubrzanje"6). Brzina savremene globalizacije zavisi od vie faktora od kojih su svakako dominantni tehniko-tehnoloki progres i tempo liberalizacije meunarodnih ekonomskih odnosa. Moe se dakle zakljuiti da je novo doba svestrane a posebno ekonomske globalizacije nastupilo nakon hladnog rata i za razliku od prethodnih koji su bili rezultirani najveim dijelom padom cijena transporta temelji se najvie na inovacijama u sektoru telekomunikacijskih trokova te je kao takvo uzdrmalo stare politike i ekonomske strukture ali naalost nije uspostavilo nove uspjenije sisteme regulacije. Iz tih razloga se danas u debatama na temu savremene globalizacije nameu donekle ve klasina pitanja kao npr: Koliko je savremena faza globalizacije nov fenomen u odnosu na ranije faze? Koliko su regionalizacija odnosno slobodna trgovina opoziti globalizaciji odnosno neoprotekcionizamu? U kom stepenu savremena globalizacija usporava odnosno favorizuje razvojne trendove u zemljama u razvoju odnosno usporava tempo odrivog razvoja? Kakva je uloga drave u globalnoj privredi? Stvara li se u procesu savremene globalizacije novi model drutva? itd.7). U odgovorima na ovakva pitanja treba najprije imati u vidu tranzit iz "multinacionalne ekonomije" iz 1960-ih u "globalnu ekonomiju" poetkom 1980-ih koju prati transformacija ekonomske uloge drave u kojoj se konstituiu razliiti historijski modaliteti i "prelazi iz kejnezijanskog ili fordistikog koncepta na sve vie i vie neoliberalni"8). Sa tog aspekta se postavlja posebno pitanje da li je multikulturalizam konsekvenca ekonomske globalizacije odnosno kako shvatiti multikulturalnost i univerzalitet kao fundamentalne vrijednosti ovjeanstva u novim globalizacijskim vremenima. Pri tom se namee i pitanje identiteta u globalnom, nacionalnom i lokalnom kontekstu a posebno u kontekstu konvergencije interesa kao npr. izmeu "afganistanskih seljaka koji brane njihov religijski partikularizam i njihovu nezavisnost i amerike strategije pridobijanja kontrole nad naftnim putevima od Kaspije nakon pobjede nad Sovjetima. U ekonomsko-geografskom teorijskom kontekstu, imajui u vidu pojednostavljeno objanjenje po kome je globalizacija socijalni proces u cilju sveobuhvatnosti svijeta nijedna od egzistirajuih teorija globalizacije ne pretenduje da da integrativnu analizu lokalizacije, determinanti, strategije i uzroka globalizacije multinacionalnih firmi. "Jedna kompletna teorija MN morala bi ponuditi analitian, kao i unificiran odgovor na etiri pitanja: gdje se kreu njihove investicije i njihove aktivnosti (proizvodnja, prodaja, finansije, razvoj)? Zato su one postale MN? Kako i sa

4) 5)

A. Paanin, Etika i politika, Hrvatsko filozofsko drutvo, Zagreb, 2001, str.284 T. L. Friedman, Lexus i maslina, Izvori, Zagreb, 2003, str. 12 6 )W. Malcom, Globalization, London, 1998, prema F.Turek, Globalizacija i globalna sigurnost Interland, Varadin, 1999, str. 17 7) Na ove teme moe se ire vidjeti izmeu ostalog kod: S.DAgostino "La mondialisation", Breal, Paris, 2002, p.11-118 8) A. Bouet, J. L. Cacheux, Globalisation et politiques conomiqus, Economica, Paris, 1999, p.383

9

I. Ibrelji kojim uticajem na nacionalne i svjetsku ekonomiju?"9 Svjetska proizvodna firma je u manje ili vie planetarnom okviru u svom proizvodnom procesu danas itav lanac dodate vrijednosti iz mnogobrojnih zemalja. Osim toga, koncept svjetskog geoekonomskog industrijskog sistema je izgraen na interakciji svjetskih granskih sistema sa snanom interteritorijalnom mobilizacijom kapitala. Vremenom je svjetski privredni sistem postao vie tercijarni nego industrijski to ga je potpuno udaljilo od svjetskog postfordizma. Na ekonomskom planu raniji fordovski (ili pak tejlorovski) nain proizvodnje u kome se efikasnost ostvarivala rigoroznom direktnom ili indirektnom kontrolom zamijenjen je "naunim menadmentom" kojim su se zaposleni ukljuivali u upravljaku filozofiju uprave. Osnovne karakteristike savremene globalizacije Posmatrano teorijski u ekonomsko-geografskom smislu globalizacija bi trebalo da obezbijedi slobodu privreivanja svakom ekonomskom subjektu bez obzira na teritoriju kao i da osigura svakom pojedincu mogunost nabavke roba po najnioj cijeni. Osnovna naela globalizacijskog procesa trebaju biti poslovnost i krajnje koristi za cjelokupno svjetsko stanovnitvo. U praktinom ivotu nije tako te i debate o prednostima i koristima globalizacije dobijaju na intenzitetu a nerijetko prelaze i nedozvoljene okvire. Zagovornici savremene globalizacije istiu niz njenih prednosti kao to su, prije svega eliminisanje trgovinskih barijera u meunarodnim ekonomskim odnosima, redukcija trokova i poboljanje kvaliteta, rast drutvenog standarda, ubrzani tehniki progres, vea mogunost izbora pojedinaca itd. Antiglobalisti pak, naglaavaju tetnost globalizacije jer se poveava jaz izmeu bogatih i siromanih, sve manje potuju ljudska prava, intenziviraju problemi odrivog razvoja, multipliciraju problemi regulacije itd. Glasogovornici globalizacije uz obavezno restrukturiranje svjetskog kapitalizma i transformaciju Kejnzovog modela drave u modernu neoliberalnu, posebno naglaavaju neophodnost irenja granica za dalji razvoj finansijskog, globalizovanog i medijalizovanog kapitalizma. U tom novom historijskom kontekstu neoliberalne revolucije stvaraju se uslovi i za formiranje jednog novog ekonomskog identiteta. Takva strategija novog menadera uz darvinovsku bitku za efikasnost, je naglaena kontrola komunikacija i ostavljanje po strani svih vrsta paternalizma usljed prenaglaene brige za operativni racionalitet. U procesu kreiranja medijskog identiteta potrebno je prevazii opte poznate zahtjeve za preduzetnikim sposobnostima (inovativnost, efikasnost, racionalna procjena rizika itd.) i sve raspoloive snage usmjeriti u individualca koji e reprezentovati globalnu firmu u pravom smislu te rijei bez obzira koliko to odstupalo od ranijih menaderskih poimanja svijeta. Kao takav on e se nalaziti u centru novog globalnog sistema i proteirati neoliberalni koncept u svakodnevnom ivotu. Po njima nekontrolisana ekonomska i politika mo visokorazvijenih zemalja sve vie stvara nezadovoljstvo irom svijeta. Usljed toga se vremenom u aktuelnim debatama o globalizaciji otvaraju mnoga pitanja kao to su: nova raspodjela resursa na globalnom planu, izmjena svjetske finansijske arhitekture, ispotovana ljudska prava itd. Ukratko, kako navodi "Le Monde diplomatique" (Maj 2004) treba rei ne mnogim stvarima: aroganciji, ekonomskom komaru, "Vaingtonskom konsesusu", hiperproduktivizmu, islamofobiji itd. Ali i snai snage i rei da: solidarnosti izmeu 6 milijardi ljudi, egzistenciji obnovljene OUN, Maralovom planu za Afriku, itd. Savremeni antiglobalistiki pokreti bez obzira da li propagiraju nestanak "arobnog ekonomskog trougla" (IMF, WB i WTO) ili njegovu reorganizaciju imaju za9)

W. Andreff, Les multinationales globales, La Dcouverte, Paris, 1996, p.95

10

Globalizacija u ekonomsko-geografskom kontekstu osnovni cilj napada savremene multinacionalne korporacije koje po njima u dananjem "postpolitikom svijetu" nameu svoje unificirane modele ponaanja u svakoj prilici obzirom da prodaju "iste stvari svuda na isti nain", globalno standardizuju robe i usluge, globalno ujednaavaju ukuse potroaa, homogeniziraju ponudu u stilu makdonalizacije itd. Hiperprodukcija proizvodnje ujedinila je dakle prostor razbivi sve regionalne barijere ali je uz to ujedinjenje istodobno intenziviran i ekstenzivan proces "banalizacije" odnosno "trenutak kod roba u potpunosti osvoji drutveni ivot", (G.Debord, "Drutvo spektakla", Beogradski krug, 2002, str.53). Robna globalizacija danas svoju aktivnost sve vie iri i na svjetske resurse dobara koja predstavljaju primarnu potrebu (agrarni proizvodi, vodni resursi i sl.) u nerazvijenim dijelovima svijeta ime ih dovodi u potpunu zavisnost od velikih korporacija. Veina progresivnih intelektualaca smatra da je savremena faza globalizacije jo uvijek otvoren i kontradiktoran proces ije je posljedice teko predvidjeti i kontrolisati. Pored niza prednosti istie se sve vie bojazan od posljedica tzv "egoizma bez granica" u buduoj otvorenoj ekonomiji obzirom da se favoriziraju razvijene zemlje odnosno pojaavaju ve postojee obrasci siromatva u zemljama u razvoju. U sve eim kampanjama za "globalnu pravdu" zahtijevaju se odgovarajue globalne norme u raznim oblastima (tehnoloke, ekoloke, socijalne itd.) te vie saradnje u cilju ostvarenja tzv "etike globalizacije" i sagledavanje svake razvojne odluke u kontekstu njenog uticaja na poloaj kako razvijenih tako i nerazvijenih zemalja. U savremenoj digitalno tehnolokoj revoluciji iji se kraj jo ne nazire velike firme imaju za osnovni cilj to vee usmjeravanje tranzicijskih procesa u eljenom smjeru (tehnoloki i ekonomski) odnosno to bri razvoj multimedijalnih konglomerata u cilju obezbjeenja maksimalnog profita. Strateko razvojne prednosti digitalizacije se osobito manifestuju kroz tzv konvergenciju digitalnih medija kojom se brzo eliminiu prednosti klasinih medija, maksimalno proteiraju globalne strategije i nova trita. U digitalnoj revoluciji dakle, novostvorena informaciona infrastruktura nastala spajanjem informatike, telefonije i televizije u multimedij na planetarnom nivou pokuava ve odavno da uredi u svjetskim razmjerama kolektivni ivot u njegovoj materijalnoj dimenziji te da svoju budunost vee za budunost svijeta. Time se uz novokreirane ekonomske aktivnosti i mnogobrojne samonikle raznovrsne pratee firme nastoji ovladati dinamikom i odreenim segmentima konvegencije u transnacionalnom okviru. Digitalizacija sve vie potstie povezanost usluga vezanih za komunikacije i masovnu kulturu te na taj nain sve to krui mreama (filmovi, muzika, duhovne tvorevine i sl.) postaje obina komercijalna roba. Na taj nain novi multimedijalni divovi nastoje da lokalizujui drutvo to prije kreiraju vlastitu viziju i usmjere politiku organizaciju svijeta u eljenom smjeru proizvodnjom robe "koja e fabrikovati ljudski duh"10) i na taj nain ciljano "usmjeravati miljenje veeg dijela svijeta". (N.omski, "Hegemonija ili opstanak", "Ljevak", Zagreb, 2004, str.14) Informatiki prostor dananjih dobro organiziranih firmi koristi tehnologije prisutne na globalnom tritu, globalne mree, specifine socioekonomske sisteme koji vode porijeklo ne iz jednom zauvijek datih projekata nego iz procesa politikog i ekonomskog eksperimenta. "Mada im je osnovna pokretaka snaga tehnologija njihova mo potie od narastajue uloge institucionalnih veza, izmeu geografski disperziranih nacija drava i regiona. U jednom evolucionom smislu institucionalne i tehnoloke promjene se uzajamno pojaavaju i stoga neraskidivo isprepliu"11). U novonastalim okolnostima ljudski misaoni proces se sve vie iskazuje preko informacijskih mrenih10) 11)

ire vidjeti: F. Benhamou, Lconomie de la culture, La Dcouverte, Paris, 2003, p.83-90 D. Rosegger, F. T. Carlton, Globalisation, Networks, and Regions", 40th ERSACongress, Barceelona, 2000.)

11

I. Ibrelji sadraja. Prednosti mrene arhitekure su na dananjem stepenu ljudske spoznaje skoro nemerljive. Informatike mree naime, kontinuirano poboljavaju produktivnost radnog okruenja, pojednostavljuju upravljanje resursima, reduciraju trokove komuniciranja sa klijentima itd.. Na integraciji interneta i intraneta kreira se nova "univerzalna" tehnoloka platforma na kojoj se izgrauju svi savremeni koncepti poslovanja organizacije, sistemi usluga, strategije koje eliminiu mnoge ranije prisutne tehnike i geografske trokove i druge barijere12). Umreeni efikasni poslovni sistemi postaju nuna predispozicija za uee u novoj ekonomiji. Vremenom se internetski ekonomski prostor profilirao te su uz njega nastali odvojivi ekonomski sektori (proizvoai elemenata internetske infrastrukture, ponuai internetskih usluga, elektroniki trgovci i posrednici i sl.) a internetska populacija ukljuujui se sve vie u elektronino poslovanje je omoguila ogroman rast u pojedinim svjetskim regijama briui odreene tradicijske sklonosti: (npr konzervativnost Evropljana i njihova nesklonost inovacijama). Globalizaciju ekonomskih aktivnosti u internetskom prostoru omoguuje i injenica da u komunikacijskom smislu faktiki ne postoje nikakva ogranienja a novonastala globalna trita nemaju nikakvih geopolitikih i geografskih obiljeja. Iz tog razloga je mogue prihvatiti i prognoze trendova nove ekonomije i nove ekonomske geografije (internet radnici, otvorena korporacija, kupac kao podatak, vjeno uenje i sl.) kao sasvim mogue u bliskoj budunosti. Pri tome se moraju imati u vidu i adaptaciona sposobnost ljudi na nove pravce i intenzitet razvoja a naravno i dugorone perspektive procesa scientifikacije ljudskog drutva. Primjera radi, migracije na planetarnom nivou se danas odvijaju ne samo u okviru globalizacijskih polova (Sjeverna Amerika, Zapadna Evropa, Australija, Japan) ve i oko novonastalih centara ekonomske moi ("azijski tigrovi", naftni regioni) a impulsi ove meunarodne mobilnosti rezultiraju i pojavu tzv "hight-tech" migracije13) koja itekako osiromanje ionako oskudan humano-razvojni potencijal mnogih zemalja u razvoju (karakteristian je ovdje primjer Indije). Globalizacija i nova ekonomska geografija Kao jedna od najstarijih nauka geografija je doivjela u vremenu globalizacije takoe velike promjene. Tradicionalna geografija koja objanjava "zato je svaka stvar na svom mjestu: planina, rijeka, more, populacija, polje, tvornica, grad, granica, ideja, religija, jezik, umjetnika kreacija, inovacija itd."14) se ubrzano transformie i sve vie ukljuuje u procese istraivanja globalne ekumene i "transnacionalnih konekcija". "Transnacionalizam" dobija na taj nain svuda prisutnu reference za "multiple veze" i interakcijske linije naroda ili institucija preko granica drava-nacija. "U epohi globalizacije i globalnih promjena geografi imaju veliku odgovornost kroz istraivanje i obrazovanje u cilju boljeg razumijevanja i ouvanja kulturnog i prirodnog diversiteta"15). Njihova je uloga kljuna i u procesu odrivog razvoja i meunarodnih

12)

D.P.Milanovi, D.Galovi, M.Misita, Informacioni sistemi menadmenta, Megatrend univerzitet primenjenih nauka, Beograd 2003, str. 20 13) ire na ovu temu izmeu ostalog kod: S. Kamat, A. Mir, B. Mathew, Producing high-tech: globalization, the state and migrant subjects, u "Globalization, Societes and Education", Vol.2, N1, March 2004, p.5-23 14) J-R. Pitte, Introduction: du bon usage de la gographi, "La geographie-Acta geographica", "Socit de geographie", N1503, 2001, Paris, p.1 15) G. Glaser, La responabilit des gographes lpoque de la globalisation, "La geographieActa Geographica", N 1502, p.15

12

Globalizacija u ekonomsko-geografskom kontekstu programa naune saradnje te u procesu ouvanja ekosistema i biodiversiteta jer mogu koristiti istovremeno metode drutvenih i prirodnih nauka. U procesu savremene globalizacije ekonomski geografi dobivaju posebno na znaaju obzirom da se sve vie fokusiraju na institucionalne dimenzije: mjesta, kompanije, trita, graanskih drutvenih organizacija i institucija obezbjeujui adekvatan okvir ekonomskih aktivnosti firme lokaliteta, regije i zemlje. U vremenu ekonomske globalizacije oni su pogotovo angaovani u okviru globalnih ekonomskih integracija i globalnih ekonomskih i kulturnih procesa pratei socijalno umreavanje i sistem inovacija i okreui se zajedno sa antroplozima analizi "globalno politikoekonomskoj konjukturi"16). Bez obzira na izvjesne razlike u definiciji ekonomske geografije po kojima je ona "subdisciplina geografije sa rastuim intenzitetom istraivanja u ekonomiji"17) ili je u okviru teorije lokacije "ekonomska geografija grana ekonomije koja izuava lokaciju proizvodnje u prostoru"18) njena osnovna uloga je veoma heterogena i pojednostavljeno reeno svodi se na prostorno-ekonomsko istraivanje: malih lokalnih firmi, regionalnih preduzetnika, znanjem kreiranih procesa, stratekih alijansi, tehnolokih transfera, umreenih veza itd. to naravno itekako prevazilazi okvire njenog nekadanjeg osnovnog predmeta istraivanja geografske strukture trgovine i komunikacija. Ona je danas u izvjesnom smislu povezana najvie sa teorijom meunarodne ekonomije u irem i teorijom meunarodne trgovine u uem smislu to u svakom sluaju prevazilazi okvire uskoro posmatrane lokacije. U 1980-im godinama teorija meunarodne trgovine prolazi kroz tihu revoluciju obzirom da tzv nova teorija trgovine donosi vie povrate, imperfektnu konkurentnost i viestruku ravnoteu u svojoj osnovi a od 1990-ih godina je postalo jasno da pomenuta revolucija zahtijeva i adekvatne promjene u ekonomskoj geografiji to rezultira i nastanak "nove ekonomske geografije" koja u odnosu na tradicionalnu geografiju u svijetu ekonomske analize ima posebno mjesto i posebne ciljeve19) koji se bitno razlikuju od ranijih tradicionalno geografskih. Istraivake metode u novoj ekonomskoj geografiji treba prije svega da uspjeno identifikuju ekonomske promjene i procese generisane socio-prostornim dogaanjima u razliitim interakcijama sa globalnonacionalno-lokalno generisanom skalom valorizacije. Istraivanja savremenih korporacija su osobito vano polje za razumijevanje prostorne ekonomije a s tim u vezi posebna dejstva mjera ekonomske politike u prostoru su takoe predmet istraivanja nove geografske grane. U svakom sluaju izlazei iz okvira akademskih geografa pravo vrijeme nove ekonomske geografije tek dolazi. Zakljuak U prezentiranom radu razmatra se fenomen globalizacije u specifinom ekonomsko-geografskom kontekstu. Pri tome su se pokualo dati bitna odreenja globalizacijskih procesa te analizirati savremene globalizacijske procese na poseban nain. Autor se nada da e italac saznati barem neto to mu je interesantno i manje poznato iz ove veoma kompleksne teme.

16)

ire vidjeti: K.N.Rankin, "Anthropologies and geographies of globalization", "Progress in Human Geography, Vol27, N6, Arnold London, 2003, p.708-734. 17) G. Clark, MP. Feldman, M. S Gertler, The Oxford Handbook of Economic, Geography", Oxford University Press, 2003, p.1. 18) G.Gandolfo, International Trade Theory and Policy, Springer-Verlag, Hamburg, 2001, p.16 19) ire na ovu temu izmeu ostalog kod P. Krugman: Where in the World is the New EconomicGeography, u "The Oxford Handbook of Economic Geography", p.49-60.

13

I. Ibrelji Literatura Andreff W., Les multinationales globales, La Dcouverte, Paris, 1996. Benhamou F., Lconomie de la culture, La Dcouverte, Paris, 2003. Bouet A., Cacheux J.L., Globalisation et politiques conomiqus, Economica, Paris, 1999. 4. Clark G., Feldman M. P., Gertler M. S., The Oxford Handbook of Economic, Geography, Oxford University Press, 2003. 5. DAgostino S., La mondialisation, Breal, Paris, 2002. 6. Friedman T,L., Lexus i maslina, Izvori, Zagreb, 2003. 7. Gandolfo G., International Trade Theory and Policy, Springer-Verlag, Hamburg, 2001. 8. Glaser G., La responabilit des gographes lpoque de la globalisation, La geographie-Acta Geographica, N 1502 9. Globalizacija (priredio A. Milardovi), Panliber, Osijek, 1999. 10. Haralamos M., Holborn H., Sociologija, teme i perspektive, Golden Marketing, Zagreb,2002. 11. Kamat S., Mir A., Mathew B., Producing high-tech: globalization, the state and migrant subjects, Globalization, Societes and Education, Vol.2, N1, March 2004. 12. Krugman P., Where in the World is the New Economic Geography, The Oxford Handbook of Economic Geography, 2004. 13. Milanovi D. P., Galovi D., M. Misita, Informacioni sistemi menadmenta, Megatrend univerzitet primenjenih nauka, Beograd 2003. 14. Paanin A., Etika i politika, Hrvatsko filozofsko drutvo, Zagreb, 2001. 15. Pitte J-R., Introduction: du bon usage de la gographie, La gographie - Acta gographica, Socit de gographie, N1503, Paris, 2001. 16. Rankin K.N., Anthropologies and geographies of globalization, "Progress in Human Geography", Vol27, N6, Arnold London, 2003. 17. Rosegger D., Carlton F.T., Globalisation, Networks, and Regions, 40th ERSA Congress, Barceelona, 2000. 18. Stanii M., Globalno gospodarstvo i globalizacija, Ekonomski pregled br.910, EI, Zagreb, 2000. 19. Turek F., Globalizacija i globalna sigurnost Interland, Varadin, 1999. 1. 2. 3.

14

Zbornik radova PMF 2, 15 23 (2005)

Originalni nauni rad

TERITORIJALNE ASPIRACIJE SRBIJE PREMA BOSNI I HERCEGOVINI TERRITORIAL ASPIRATION OF SERBIA IN THE DIRECTION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Mr. Izet Bijedi, Dr. Sead Omerbegovi, docent, Filozofski fakultet, Univerzitet u Tuzli, Semir Ahmetbegovi, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Saetak Megalomanska i ekspanzionistika politika proeta velikosrpskim aspiracijama prema Bosni i Hercegovini uvijek je kroz historiju bila bezuspjena, ali je za posljedice imala ogromna stradanja stanovnitva i materijalnih dobara.Idejnu osnovu za ratove na Balkanu u kojima su uestvovali Srbi sa ciljem stvaranja "Velike Srbije" trebamo traiti u: "Naertanije" Ilije Garaanina, "Projekat" Stevana Moljevia o homogenoj Srbiji, BiH u djelima Jovana Cvijia i memoranduma SANU od 1986. godine. I poslije zavretka ratova na prostorima bive Jugoslavije srpski geopolitiari su i dalje ostali na svojim pozicijama stvaranja "Velike Srbije" sa aspiracijama prema teritoriju koji pripada dravi Bosni i Hercegovini. Kljune rijei: teritorijalne aspiracije, "Velika Srbija", agresija, Bosna i Hercegovina. Summary Megalomaniacal and expansion politic pervade by the Great Serbian aspiration in the direction of Bosnia and Herzegovina has always been unsuccessful through the history but for the consequences it always had enormous suffering of population and destruction of tangible goods. Basic idea for the wars on the Balkan, in which Serbs participate with a goal to create a Great Serbia, we should look in the: "Naertanije" by the Ilija Garaanin, Project of Stevan Moljevi about homogeneous Serbia, Bosnia and Herzegovina in the papers of Jovan Cviji and memorandum SANU from 1986. After the war ending in the area of ex Yugoslavia, Serbian geo-politicians are remained on their positions of creating Great Serbia with the aspirations in the direction to state Bosnia and Herzegovina. Key words: territorial aspiration, Great Serbia, aggression, Bosnia and Herzegovina.

I. Bijedi, S. Omerbegovi, S. Ahmetbegovi Uvod Politika "Velike Srbije" od svojih zaetaka 1844. godine dakle od Garaanina i "Naertanija" pa i danas, ako i nije imperijalna svakako je imperijalistika. Definicija imperijalizma pri tome je jasna i jednostavna, trae se tui teritoriji, pa i oni gdje su Srbi esto izrazita manjina. Oito je da se radi o imperijalizmu koji trai tue etnike prostore, ne zamarajui se kriterijima. Za razumijevanje ovog pitanja vano je ukazati na prve klice srpskog teritorijalnog ekspanzionizma. On se zainje u turskom razdoblju kada se Srbi ire prema zapadu, sjeverozapadu i sjeveru, te postaju batinicima teritorija turskih osvajanja. Ekspanzionistika tenja Srbije kulminira 1990/91. godine. Od sredine septembra do sredine novembra 1991. godine, oslanjajui se na opine u kojim je osvojio vlast, SDS uspostavlja tzv. srpske autonomne oblasti (SAO) koje su u svim svojim djelovanjima bile nezavisne od centralne vlasti. Kao vrhunac uslijedio je plebiscit srpskog naroda, 9. i 10. novembra 1991. godine, na kojem su Srbi izglasali uspostavljanje tzv. samostalne srpske republike u granicama BiH, s namjerom prikljuenja ostacima SFRJ. Ova velikosrpska politika povela je rat u Bosni i Hercegovini sa zastraujuim posljedicama, koji je trajao od aprila 1992. godine pa sve do 1995. godine odnosno do potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. Pretpostavlja se da je u gotovo etvorogodinjem ratu na prostoru BiH stradalo izmeu 100000 i 200000 stanovnika, dok je preko dva miliona stanovnika moralo napustiti svoje domove. Teritorijalne aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini po velikosrpskom projektu "Naertanije" Aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini artikulisane su u pomenutom velikosrpskom projektu "Naertanije" Ilije Garaanina iz 1844. godine. Ovaj projekt u osnovi ima za cilj stvaranje "Velike Srbije", kao regionalne sile na Balkanu, to se kasnije na neki nain i ostvarilo, sve do zadnjeg rata (1992-1995.) godine na prostorima bive Jugoslavije. U analizi korijena velikosrpskog nacionalnog programa Ilije Garaanina u projektu "Naertanije" ide se na obnavljanje Duanovog carstva iz XIV vijeka, uz odreene izmjene koje su bile uslov nastanka novih politikih prilika u tom vremenu. Politika i idejna platforma "Naertanija" bio je spis koga je sainio poljski knez Adam Czartoryski i njegov specijalni agent za junoslovenske zemlje panslavistiki orijentisan eh, Franjo Zach. Poljska je u to vrijeme bila raskomadana izmeu Rusije, Austrije i Pruske, tako da ona po Evropi trai saveznika koji e oslabiti i destabilizirati te zemlje. Djelimino je te saveznike nala u Velikoj Britaniji i Francuskoj, a sve vie je panje usmjeravala prema Balkanu jer je na osnovu diplomatskih procjena dola do saznanja da bi moglo doi do propasti Turske to bi u mnogome poremetilo odnose izmeu Austrije i Rusije u borbi za otomansko nasljee u koje su bile ukljuene i male balkanske drave. Otuda ideja poljskih emigranata u Parizu da prave plan neposrednih aktivnosti Srba i Hrvata na stvaranju jedne junoslavenske drave koja bi nastala na razvalinama austrijske i turske imperije. U svemu ovome oni neposredno kontaktiraju sa "Ilirskim pokretom", Ljudevitom Gajem kao i Ilijom Garaaninom radi ostvarivanja svojih ciljeva. U tom cilju Franjo Zach je napisao "Plan za slovensku politiku Srbije", to e biti idejna i politika osnova "Naertanija", s tim to ga je Garaanin u bitnim segmentima izmijenio, izbacivi sve ono to se odnosi na srpskohrvatsku saradnju u 16

Teritorijalne aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini stvaranju zajednike drave i sve pojmove koji se odnose na "June Slavene", a umjesto njih ubacio pojmove Srbe, "Srpsko carstvo", "Duanovo carstvo" i drugo.1 On je u svome planu traio da se na balkanskim prostorima uspostavi srpska hegemonija, jer su Srbi veinski narod, a niko se ne slae sa rezultatima koje su Srbi postigli Prvim i Drugim srpskim ustankom. Pored ostalog Garaanin kae da "Srbija mora nastojati da od zdanja turske drave sama kamen po kamen odcjepljuje i prima, kako bi se od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu srpsku dravu sagraditi i podignuti mogla. Srbija pod turskom vladom, daje se ovo sazidanje i pripraviti, jer se ovakvi poslovi ne mogu u posljednjem magnoveniju preduzimati i sruiti". 2 Prema planu "Naertanija" u sastavu Srbije trebale su ui zemlje: Bosna i Hercegovina, Bugarska, Crna Gora, sjeverna Albanija, Srijem, Banat i Baka. Neke zemlje, iako su bile u sastavu Duanovog carstva nisu obuhvaene kao to su sjeverna Grka i Makedonija. Garaananinov plan je dran u tajnosti i nije objavljivan sve do njegove smrti 1883. godine, kada je aktiviran, preveden i pohranjen u Bekom arhivu. Njegovo javno propagiranje nije izvreno kako ne bi Austrija otkrila pretenzije Srbije prema Banatu, Srijemu i Bakoj koje su bile u njenom sastavu. Od tada pa sve do danas "Naertanije" e biti spoljno-politika platforma svih vladara Srbije iz dinastije Obrenovia i Karaorevia i podloga za izradu svih velikosrpskih planova. Ovo potvruje i prvo ozbiljnije tumaenje "Naertanija" koga tumai Dragoslav Stranjkovi koji kae "Za njega nije bilo nikakve dileme da je taj program pravi spomenik Jugoslovenstva, iji je autor bio jedan od najveih i najuglednijih srpskih politiara i dravnika dvadesetog vijeka".3 "Naertanije" e svoju reaktuelizaciju do danas doivjeti dva puta, ali e Ilija Garaanin biti priznat kao najvei srpski politiar i dravnik tek poslije Memoranduma SANU 1986. godine. Projekat Stevana Moljevia Svoju prvu znaajniju reaktuelizaciju plan "Naertanije" je doivio u Drugom svjetskom ratu, u liku i djelu poznatog etnikog ideologa Stevana Moljevia od 30. juna 1941. godine. On ve u drugoj taki svog projekta kae: "Srbima se namee danas prva i osnovna dunost; da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati cijelo etniko podruje na kojima Srbi ive i da joj osiguraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove, te privredna podruja kako bi joj bio omoguen i obezbijeen slobodan privredni, politiki i kulturni ivot i razvitak za sva vremena. Preseljenjem i izmjenom itelja, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi izmeu njih, a time otkloni mogunost da se ponove strani zloini koji su se deavali u prolom ratu, a naroito u ovom sadanjem, na svome podruju na kome su Srbi i Hrvati bili izmjeani i gdje su Hrvati i Muslimani s planom ili na istrebljenje Srba."4 U "Projektu" Stevan Moljevi istie zahtjeve za novim granicama i kae: "Osnovna greka u naem dravnom ureenju je bila to 1918. godine nisu udarene granice Srbije. Ta se greka mora ispraviti danas ili nikad. Te granice se danas moraju

1 2

Nijaz Durakovi, "Prokletstvo Muslimana", Sarajevo, 1993. godina, str. 138. Isto, str. 138. 3 Nijaz Durakovi, "Prokletstvo muslimana", Sarajevo, 1993. godine, str. 139. 4 Isto, str. 138-139.

17

I. Bijedi, S. Omerbegovi, S. Ahmetbegovi udariti i one moraju obuhvatati cijelo etniko podruje na kome Srbi ive, sa slobodnim izlazom na more za sve srpske oblasti koje su nadomak mora. 5 Ta srpska podruja su: Crna Gora, Bosna i Hercegovina, sjeverna Dalmacija, Kordun, Banija, Slavonija, tanije poznata granica Velike Srbije Virovitica-KarlovacKarlobag. Treba napomenuti da je pomenutom reaktuelizacijom projekta "Naertanije" dolo do irenja "Velike Srbije" i na prostor Hrvatske. Moljevi daje Srbiji oslobodilaku, ujedinjenjiteljsku, misionarsku ulogu u odnosu sa ostalim jugoslovenskim i balkanskim dravama gdje on kae da Srbi svoju istorijsku misiju moraju ispuniti, a moi e to uiniti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji i u okviru Jugoslavije koju e zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj peat. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jugoslaviji. Moljevi u projektu stvaranja Jugoslavije smatra da je uinjen pogrean red poteza kada je formirana Kraljevina SHS, koji se vie ne smiju ponoviti, jer smatra da su Srbi "Sve dali za Jugoslaviju". Bosna i Hercegovina u djelima Jovana Cvijia Veliki srpski antropogeograf Jovan Cviji u svojoj knjizi "Govori i lanci" govori o srpskom i hrvatskom narodu u Bosni i Hercegovni u lanku "Znaaj Bosne i Hercegovine za srpski narod": "Iz izloenog je jasno da su Bosna i Hercegovina po vrednosti naroda, po njenom aktualnom poloaju u etnografskoj masi srpsko-hrvatskog naroda i po zgodnoj meavini pravoslavnih i katolika klju srpskog problema. Bez njih ne moe biti vee srpske drave. One su najvanija oblast i za reenje srpsko-hrvatskog, a time i jugoslovenskog pitanja".6 U svom lanku "Duh i smisao Austro-ugarske uprave u BiH "Jovan Cviji govori o okupaciji srpske Bosne i Hercegovine, o Austro-ugarskom nastojanju da na pomenutim podrujima, razvija katoliko-klerikalni duh, sa ciljem netrpeljivosti izmeu naroda-konfesija. Domet Cvijievih tenji za ujedinjenje i formiranje "Velike Srbije" pod platom ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca povezuje se sa nastanjivanjem Srba na Dinaridima, to je oita geopolitika aspiracija koja je trajala kratak period (za vijeme odigravanja Balkanskih ratova). To je pokuaj stvaranja "Velike Srbije" na Balkanu koja nije nikad bila regionalna sila. Interesantno je da Jovan Cviji u svojoj knjizi "Govori i lanci" uope ne spominje postojanje Muslimana-Muhamedanaca, kako to spominje u drugim radovima. Jasno je da je Austro-ugarska jo 1910. godine izvrila popis stanovnitva gdje se prostim okom moe zakljuiti da je i tada relativno veinsko stanovnitvo u BiH bilo bonjako-muslimansko.

5 6

Nijaz Durakovi, "Prokletstvo muslimana", Sarajevo, 1993. godine, str. 139. Dr. Jovan Cviji, Govori i lanci; Prosvjeta, Beograd, 1980. godina, str. 171.

18

Teritorijalne aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini Memorandum SANU 1986. godine Projekat Velike Srbije "Memorandum" SANU napravila je grupa od 16 akademika SANU, a prvi put se pojavio na stranama "Veernjih Novosti" 24. i 25. septembra 1986. godine. Tekst koji se tada pojavio kod odreenog broja ljudi je naiao na odobravanje, a kod drugog na osporavanje. Na odobravanje je naiao kod Srba koji su smatrali da e na ovaj nain ostvariti dominaciju nad ovim teritorijama koje im ni po kom osnovu ne pripadaju. Takoe su izloena velikosrpska shvatanja kako i na koji nain da se Srbija razvije, kakvu i koju ulogu treba da ima na Balkanu i u Evropi. U "Memorandumu" se na otvoren nain podrava nacionalizam i ovinizam, a koji se iskazuje u vidu navodne zabrinutosti za raspad Jugoslavije, a istovremeno zagovara srpski nacionalizam separatistikog tipa. U poglavlju o poloaju Srbije i srpskog naroda govori se o zaostajanju razvoja privrede Srbije, neregulisanim dravno-pravnim odnosom Jugoslavije i pokrajina, kao i stanju na Kosovu, te posebnu panju posveuje stavu da Srbija u toku Drugog svjetskog rata, u vrijeme Drugog zasjedanja AVNOJ-a, nije ravnopravno uestvovala u donoenju odluka. O tome se u "Memorandumu" kae sljedee: "Ove istorijske injenice ukazuju da tokom rata Srbija nije bila formalno, a pogotovo ne sutinski u ravnopravnom poloaju kada su doneene odluke od dalekosenog znaaja za budue dravno ureenje. To ne znai da se Srbi ne bi dobrovoljno odluili za federalizam kao najpogodnije ureenje za vienacionalnu zajednicu, ve se ima u vidu da su oni bez prethodnih priprema i podrke svojih politikih organizacija, nali u poloaju, da u ratnim uslovima prihvate rjeenja koja su otvarala iroke mogunosti za njihovo razbijanje. Poloaj Srba morao je biti blagovremeno razmotren i regulisan sa stanovita njihovog nacionalnog integriteta i nesmetanog kulturnog razvitka, a ne da to izuzetno pitanje ostane otvoreno za rjeenja koja pogaaju interese srpskog naroda".7 O poloaju Srba u drugim republikama u "Memorandumu" se kae sljedee: "Izuzimajui period postojanja NDH, Srbi u Hrvatskoj nikad u prolosti nisu toliko ugroeni, koliko su danas. Rjeenje njihovog poloaja namee se kao prvorazredno pitanje". Ovdje se nigdje ne spominje ugroenost Srba u BiH, jer su oni BiH smatrali svojom, u svim varijantama, a na otpor Bonjaka nikada nisu mogli ni pomisliti. Tvrdnja akademika iz SANU-a je da izvan Srbije, pogotovo izvan ue Srbije, ivi veoma veliki broj Srba, vei od ukupnog broja pripadnika pojedinih drugih naroda. Prema popisu iz 1981. godine van teritorija SR Srbije ivi 24% odnosno 1.958.000 Srba, to je znatno vie nego to je u Jugoslaviji Slovenaca, Albanaca, Makedonaca, uzetih pojedinano, a skoro isto toliko Muslimana. Van ueg podruja Srbije ivi 3.285.000 Srba ili 40,3 % od ukupnog broja. U optem dezintegrativnom procesu Jugoslavije, tvrdilo se da su istim najtee pogoeni Srbi! Iznoenjem podataka o Srbima, sastavljai Memoranduma su izrazili elju za stvaranjem "Velike Srbije" pod poznatom parolom "Svi Srbi na okup", a nee proi niti est godina do pokuaja njenog stvaranja ratom i zloinima u BiH . Potvrda ovakve politike, na prostoru BiH, oitovala se u vidu genocida, egzodusa i etnikog ienja Bonjaka u periodu od 1992-1995. godine.

7

asopis Nae teme, br. 1-2, Memorandum SANU, Zagreb, 1989, str 150.

19

I. Bijedi, S. Omerbegovi, S. Ahmetbegovi Teritorijalne aspiracije Srbije i Crne Gore prema Bosni i Hercegovini u periodu od 1918. godine do II svjetskog rata Aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini se mogu posmatrati u novijem periodu, tanije od stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 01. decembra 1918. godine. Oblik ove drave predvien je Krfskom deklaracijom sredinom 1917. godine, kojom su okonani pregovori izmeu Srpske vlade Nikole Paia i presjednika Jugoslovenskog odbora dr. Ante Trumbia. Jasno je da u stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Bosna i Hercegovina je minimalno uestvovala i kao takva je po dekretu Aleksandra I Karaorevia ula u sastav drave SHS. Prvi Ustav Kraljevine SHS, od 28. juna 1921. godine, poznat kao Vidovdanski ustav, sadravao je "Turski paragraf" lan 135, kojim je odreeno da Bosna i Hercegovina ostaje u svojim sadanjim granicama te da postojei okruzi u njoj vae kao oblasti. Time je, iako centralistikim ustavom, garantovan teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. Kralj Aleksandar je 6. januara 1929. godine izveo dravni udar, uspostavio diktaturu, ukinuo ustav iz 1921. godine, donio zakon o nazivu i podjeli Kraljevine na upravno- teritorijalna podruja. Kraljevina SHS je dobila naziv Kraljevina Jugoslavija, a podijeljenja je na devet banovina. Smisao ovog ustava je da ojaa kraljevu diktaturu, da sankcionie dravni centralizam, integralno jugoslovenstvo i ogranii graanska prava. Kralj Aleksandar je imao apsolutnu vlast u dravi. Na taj nain je po prvi put razbijeno politikoteritorijalno jedinstvo BiH. BiH u historijskim i dravnim granicama koje su bile meunarodno priznate, podjelom na banovine, bila je najvie pogoena. Dijelovi njezinog teritorija ule su u sastav etiri banovine: Vrbaske, Drinske, Primorske i Zetske od kojih su samo dvije (Vrbaska i Drinska) imale sjedite u BiH. Njezin teritorij je razdijeljen i usmjeren izvan njenih historijskih granica, kako bi se na taj nain izbrisala bosanska dravnost i teritorijalnost. Sporazumom Cvetkovi-Maek od 26.08.1939. godine stvorena je koaliciona vlada te osnovana banovina Hrvatska. Velikosrpski radikali, poslije objavljivanja spomenutog sporazuma, su insistirali da se BiH ukljui u Srbiju kao prevashodno "srpska zemlja". Vostvo demokratske stranke zahtijevalo je da budua srpska jedinica obuhvata: BiH, Crnu Goru, Vojvodinu i Makedoniju. Stojadinovieva srpska radikalna stranka smatrala je da je pomenutim sporazumom izvren dravni udar i odluno se protivila bilo kakvoj autonomiji BiH. Poto je parolom "Srbi na okup" udruio srpsku intelektualnu elitu: historiara, knjievnika, pravnika, pod predsjednitvom prof. Slobodana Jovanovia "srpski kulturni klub" se zalagao da se poslije sporazuma Cvetkovi-Maek geopolitiki obiljei srpska etnika cjelina. U vostvu srpskog kulturnog kluba smatralo se da Srbija polae pravo na BiH, jer po uvjeravanju njihovih uticajnih lanova, bosanski Muslimani ine dio srpskog naroda islamske vjeroispovijesti. Kao posljedica sporazuma Cvetkovi-Maek javlja se pomenuta ideja o srpskoj zemlji sa sjeditem u Skoplju, a obuhvatala bi: Vrbasku, Drinsku, Dunavsku, Moravsku, Zetsku i Vardarsku banovinu kao jedinstven srpski teritorij. Pomenutim sporazumom sa srpske strane u najgoroj formi izraene su pretenzije prema BiH, koja bi pomenutom podjelom praktino nestala. Geostrateku poziciju Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj zajednici treba posmatrati fazno i to: -Podrku ujedinjenju i stvaranju Kraljevine SHS, Bosna i Hercegovina nije dala (osim srpskog dijela stanovnitva); 20

Teritorijalne aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini -Dominacija Srba u prvoj Jugoslaviji, izmeu dva svjetska rata, dovela je do sukoba srpskih i hrvatskih politikih elita, dok su bosanski Muslimani Jugoslaviju doivljavali kao vjetaku tvorevinu. Srpske politike elite su smatrale da su aktualizacija i unitenje kulturnih i politikih tradicija autonomnih regija preduslov za stvaranje snane i jedinstvene drave. Suprotno tome politike voe junih Slavena, iz bivih austro-ugarskih regija, su zagovarali stvaranje federalnih drava, a ne samo ekspanziju postojee srpske drave. Poloaj Bosne i Hercegovine u AVNOJ-evskoj Jugoslaviji Geostrateki faktori su imali vaanu ulogu i u dogaajima u posljednjoj Jugoslaviji. Ona se nalazila izmeu dva bloka, balansirajui meu njima i temeljei unutarnju stabilnost na toj ravnotei. Prozapadne snage drane su na distanci zbog "stvarnog" sovjetskog uticaja. Bosna i Hercegovina u AVNOJ-evskoj Jugoslaviji, kao federalna jedinica, predstavljala je garant stabilnosti nove Jugoslavije pa je zbog toga u mnogim segmentima ispatala. Na nacionalnom planu velikosrpski projekt koritenja BiH bio je prisutan u formi politike bratstva i jedinstva, a koji je posebno fokusiran na instaliranje "Jugoslovenstva", kako bi se Bonjaci-Muslimani uhvatili u zamku, to se kasnije i obistinilo. U BiH se do detalja provodi prepoznatljiva velikosrpska poltika, pod platom uvanja "bratstva i jedinstva", a sve na raun Bonjaka, tanije guenja nacionalne emancipacije istih . Srpski geopolitiari poslije Titove smrti aktueliziraju granice Republika, dovodei u pitanje i sami AVNOJ ijim je odlukama Bosna i Hercegovina opstala u svojim historijskim granicama koje su potvrene jo na Berlinskom kongresu 1878. godine. Viliki udarac na dravnost BiH izvren je donoenjem Ustava iz 1946. godine, kada je odbijena apelacija Huseina iia, da se u Ustav unese umjesto pet, jo jedna esta buktinja (Muslimani kao konstitutivni element), to e biti ispravljeno 20 godina kasnije u Ustavu iz 1963. godine. Ovim ustavom ojaana je pozicija BiH, kao drave unutar federacije Jugoslavije, to je posebno vidljivo formalnim priznavanjem Muslimana (1971. godine kao konstitutivnog naroda BiH). Agresija SR Jugoslavije na Bosnu i Hercegovinu od 1992-1995. godine "U vrijeme meunarodnog priznanja drave Republike Bosne i Hercegovine, 6. aprila 1992. godine njena teritorija je skoro u cijelosti bila okupirana od vojnih formacija JNA i njenih saveznika SDS, SRS i slinih. Jo ranije, a naroito od sredine 1991. godine, prvo iz Slovenije, a zatim i Hrvatske dolaze jedinice JNA sa svim vrstama oruja i municije, to jo vie uslonjava situaciju na ovim prostorima. Kolika je ta vojna grupacija bila, potvruje podatak da je od 17 korpusa tadanje JNA u Bosni i Hercegovini, u prvim mjesecima 1992. godine, bilo stacionirano u cijelosti ili djelimino 11 korpusa... Njima su se uskoro pridruile i druge brojne srpske oruane formacije i grupe iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske... U osnovi im je bila etnika genocidna politika sa svim obiljejima i ikonografijom koja je bila u Drugom svjetskom ratu." 8 U takvoj situaciji, Bosni i Hercegovini je prijetila opasnost podjele od velikosrpskih krugova. Po njima bi sve teritorije u kojima ive Srbi, bez obzira na brojani i procentualni sastav, ule u sastav jedne, iskljuivo srpske drave.8

Pelidija E., Odbrana Bosne i Hercegovine od agresije 1992-1995. godine, Nauka o odbrani, Unverzitet u Sarajevu, Fakultet politikih nauka, Sarajevo, 1999., str 349.

21

I. Bijedi, S. Omerbegovi, S. Ahmetbegovi "U periodu od 1992-2003. godine na prostoru cijele BiH dogodile su se krupne demografske promijene. Masovni zloini vreni nad bonjakim stanovnitvom od strane srpsko-crnogorskog agresora i vojske RS su dostigli vrhunac u opini Srebrenica kada su srpske agresorske snage okupirale zatienu UN zonu Srebrenica 11.07.1995. godine. Okupacijom slobodne teritorije opine Srebrenica, srpske snage su zvjerski pobile 8036 stanovnika bonjake nacionalnosti. Uglavnom se radi o stanovnitvu mukog spola od 15-59 godina starosti."9 Nakon ovih deavanja Meunarodna zajednica je odluila da zaustavi rat u Bosni i Hercegovini dejstvom NATO snaga po poloajima srpsko-crnogorskog agresora i vojske RS-a, a ubrzo nakon toga je potpisan Dejtonski mirovni sporazum. Meutim, i poslije zavretka rata na prostorima BiH, brojni srpski geopolitiari i dalje govore o stvaranju Velike Srbije, ali sada u neto izmjenjenim granicama. Zakljuak Ekspanzionistika politika proeta velikosrpskim aspiracijama prema Bosni i Hercegovini trajala je kroz historiju, a posljedice te politike su ogromna stradanja stanovnitva i materijalnih dobara. Ova politika je svoje aspiracije bazirala na zamislima Ilije Garaanina, Svetozara Moljevia i Memoranduma SANU od 1986. godine. Pored toga ove aspiracije su proizvod historijskih shvatanja srpskih politiara i geopolitiara o Srbiji kao regionalnoj sili na prostoru Balkana (Jugoistoka Evrope), pa i ire. Aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini artikulisane su u velikosrpskom projektu "Naertanije" Ilije Garaanina iz 1844. godine, koji zanaajniju reaktuelizaciju doivljava u Drugom svjetskom ratu u liku i djelu poznatog etnikog ideologa Stevana Moljevia. U "Projektu" Stevan Moljevi istie zahtjeve za formiranje novih granica koje moraju obuhvatati cijelo etniko podruje na kome ive Srbi, sa slobodnim izlazom na more. Srpaska geopolitika misao nastavlja na isti nain sa provlaenjem ideje o Velikoj Srbiji i poslije ratova na prostorima bive Jugoslavije. Konano, na osnovu svega izloenog zakljuujemo da: prvo, oito je da se radi o aspiracijama tj. trai se tui etniki prostor, ne uzimajui u obzir kriterije; drugo, teritorijalna ekspanzija Srba i posezanja Velikosrba za tuim, dugotrajan je proces zapoet jo u turskom razdoblju. U pogledu prostorne ekspanzije upravo su Srbi pravi batinici turskih osvajanja, jer se bez njih ne bi mogli toliko proiriti prema sjeveru i sjeverozapadu u nesrpske prostore. Novije doba, tj. razdoblje meuratne Jugoslavije, oznaava maksimalno irenje Velike Srbije, budui da je do 1939. godine (nastanak Banovine Hrvatske) predratna Jugoslavija sa svojim centralizmom i unitarizmom bila zapravo velikosrpska; tree, avnojska Jugoslavija s definiranim federalizmom i republikanizmom zadala je najtei udarac ideji Velike Srbije koja, bez obzira na ideoloku orijentaciju, nikada zapravo nije nestala s obzora ne samo velikosrpskih ekstremista. Zato je bilo logino da e se u asu kada je Jugoslavija postala upitna i bliila svome kraju, ponovno oivljavati ideje "Velike Srbije". S jedne strane rije je o teritorijalnoj ekspanziji kako bi se okupili svi Srbi bez obzira na9

Ibrelji I., Kulenovi S., Sulji A., Demografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi, Tuzla, 2005. godina, str. 186.

22

Teritorijalne aspiracije Srbije prema Bosni i Hercegovini druge etnose i poveao njihov ivotni prostor, a s druge strane o tome da na takvom poveanom prostoru treba stvoriti odgovarajue drutvene odnose i podlogu za prelijevanje dohotka i vodeu ulogu Srbije. etvrto, ideja Velike Srbije i danas je aktuelna kod nekih politikih partija kako u Srbiji tako i izvan nje, a ima podrku i u dijelu srpskog naroda. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Cviji J., Govori i lanci, 1980. godine; asopis Nae teme, br. 1-2, Memorandum SANU, Zagreb, 1989., str. 150.; Durakovi N., Prokletstvo Muslimana, Sarajevo, 1993. godina; Jovanovi D., Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija, Beograd, 1967. godina; Imamovi M., Povijesni atlas BiH, Mape i historija, Sejtarija, Sarajevo 2002. godina; ehi N., Srpski graanski; politiki krugovi prema pitanju preureenja drave i poloaja BiH, Prilozi 4, Sarajevo, 1968. godine; Pelidija E., Odbrana Bosne i Hercegovine od agresije 1992-1995. godine, Nauka o odbrani, Unverzitet u Sarajevu, Fakultet politikih nauka, Sarajevo, 1999.; Ibrelji I., Kulenovi S., Sulji A., Demografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi, Tuzla, 2005. godina.

23

Zbornik radova PMF 2, 25 31 (2005)

Originalni nauni rad

RAZMJETAJ RASELJENOG (PROGNANOG) STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU OPINE TUZLA DISPOSITION OF DISPLACED (EXPELLED) POPULATION OF SREBRENICA MUNICIPALITY IN THE MUNICIPAL AREA OF TUZLA

Prof. dr. Salih Kulenovi, Mr. Alija Sulji, Prirodno - matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt Okupacijom UN zatiene zone Srebrenica, jula 1995. godine, srpske snage (vojska SRJ i bosanskih Srba) brutalno su ubile oko 10.000 i protjerale oko 30.000 osoba bonjake nacionalnosti. Pored domicilnog stanovnitva opine, iji je broj iznosio oko 25 hiljada, bilo je i oko 15 hiljada osoba iz drugih opina bosanskog Podrinja. Od oko 20 hiljada preivjelih i protjeranih Bonjaka opine Srebrenica, njih neto vie od 5 hiljada nalazi se u inozemstvu (zapadna Evropa, SAD-e, Australija i dr.). Manje od tri hiljade srebrenikih Bonjaka vratilo se na podruje prijeratnog prebivalita. Najvei broj raseljenih Srebreniana, koji ive na podruju Tuzlanskog kantona, ivi na podruju opine Tuzla, njih oko 800 osoba. Kljune rijei: Srebrenica, Bonjaci, rat, agresija, raseljena i prognana lica, povratak, porodice. Abstract Occupying the UN protected zone Srebrenica, in July 1995. Serbian forces (army of SRJ and Bosnian Serbs) brutally killed around 10 000 and persecuted around 30 000 people from the Bosniak nationality. Beside domestic population in this municipality, whose number amounts around 25 thousands, were around 15 thousands person from other municipalities from Bosnian Podrinje. From around 20 thousands survived and persecuted Bosniaks from municipality Srebrenica, more then 5 thousands of them is in foreign countries (West Europe, USA, Australia). Less then 3 thousands Bosniak from Srebrenica returned on the residence before the war. Most number of displaced Bosnian from Srebrenica, who are living on area of Tuzla Canton, lives in municipality Tuzla, around 800 of them. Key words: Srebrenica, Bosniaks, war, aggression, displaced and expelled population, coming back, families.

S. Kulenovi, A. Sulji Uvod Agresijom SRJ (Srbija i Crna Gora) na nezavisnu dravu Bosnu i Hercegovinu, uz pomo bosanski Srba, dolo je do masovnog stradanja graana BiH. Najvie je stradalo bonjako stanovnitvo, vie od 500.000 protjeranih i oko 100.000 poginulih i svirepo ubijenih. Sa podruja opine Srebrenica, u kojoj je prema popisu 1991. godine ivjelo 36.666 stanovnika, a od toga 27572 Bonjaka, tj. 75 % od ukupnog stanovnitva opine, protjerano je svo bonjako stanovnitvo 1995. godine, a svirepo ubijeno oko 10.000 stanovnika (oko 6000 sa podruja opine Srebrenica). U toku agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, na podruju opine Srebrenica koja je bila UN zatiena zona, ivjelo je oko 40.000 stanovnika. Pored domicilnog, bilo je i oko 15.000 izbjeglih i protjeranih stanovnika iz drugih opina Podrinja (Bratunac, Zvornik, Vlasenica, Viegrad, Rogatica, Han Pijesak i dr). Protjerano bonjako stanovnitvo sa podruja opine Srebrenica u julu 1995. godine, pristiglo je, u poetku, na podruje Tuzlansko-Podrinjskog kantona (danas Tuzlanski kanton), gdje se ve ranije nalazilo preko 200.000 raseljenih i protjeranih lica, uglavnom Bonjaka iz sjeveroistone Bosne, a bilo ih je i iz drugih okupiranih bosanskohercegovakih prostora. Po dolasku na slobodnu teritoriju, protjerano stanovnitvo opine Srebrenica, poelo se nastanjivati na podruja drugih kantona, prije svega, na podruje Zeniko-Dobojskog i Kantona Sarajevo. Pored nastanjivanja na podruju Federacije Bosne i Hercegovine, znatan dio Srebreniana emigrirao je izvan granica Bosne i Hercegovine, prije svega u zemlje zapadne Evrope, Sjeverne Amerike i Australije. Prema nezvaninim procjenama, broj Srebreniana koji ive izvan Bosne i Hercegovine kree se izmeu 5 i 10 hiljada. Prema procjenama UNHCR-a, najvei broj interno raseljenih u Bosni i Hercegovini bio je u 1994. godini i iznosio je 1.282.587 osoba svih nacionalnosti.1 Prema istom izvoru, najvei broj raseljenih osoba iz Bosne i Hercegovine, koje su izbjegle u evropske i druge zemlje, bio je u 1996. godini (993.868 osoba), tj. poslije potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. Ove procjene UNHCR-a donekle se razlikuju od procjena nevladine agencije Meunarodni forum Bosna, prema kojima je u periodu 1992-1996. godina, na podruju Bosne i Hercegovine protjerano i raseljeno oko 714 hiljada stanovnika, a izvan podruja Bosne i Hercegovine bilo je oko 1.297.000 bosanskohercegovakih izbjeglica.2 Prema procjenama Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine, u mjesto stalnog boravka do 2004. godine vratilo se oko 1.000.000 prognanih i raseljenih lica. Od toga oko 560 hiljada se odnosi na povratak raseljenih i oko 440 hiljada na povratak izbjeglih osoba.3 Re-registracijom raseljenih i izbjeglih lica na podruju Bosne i Hercegovine, koja je sprovedena u periodu od novembra 2004. do 31. marta, 2005. godine, ustanovljeno je da je od oko 570.000 osoba, koliko ih je evidentirano 2000. godine, njih oko 300.000 osoba imalo status raseljene osobe. Ovaj broj e se jo vie smanjiti, prema Ministarstvu za ljudska

1 2

UNHCR Statistical Yearbook, 2003., p. 86, 87. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998., str. 8. tab. 6 i 7. 3 Prema zadnjim slubenim pokazateljima (aurirano sa 30.09.2004. godine) u BiH se vratilo ukupno 1.002.668 osoba, od kojih je 440.486 povratak izbjeglica, a 562.182 povratak raseljenih osoba. Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34.

26

Razmjetaj raseljenog i prognanog stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju opine Tuzla prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine, kada se izvri revizija statusa raseljenih i izbjeglih osoba i upotpune razne baze podataka o raseljenim i izbjeglim licima.4 Ne raspolaemo pouzdanim podacima o broju izbjeglica iz Bosne i Hercegovine koji se nalaze u inostranstvu. Meutim, prilikom re-registracije raseljenih osoba i izbjeglica, krajem 2004. i poetkom 2005. godine, iz inostranstva se prijavilo 2591 porodica sa ukupno 9358 lanova.5 Razmjetaj raseljenih porodica iz Srebrenice po naseljima opine Tuzla Na podruju Tuzlanskog kantona ivi neto manje od 5 hiljada Bonjaka koji su protjerani iz opine Srebrenica u periodu 1992-1995. godine. Od toga broja, na podruju opine Tuzla ivi oko 800 stanovnika koji imaju status raseljene osobe, tj. 301 porodica sa 808 lanova (tabela 1).6 Dio prognanog stanovnitva opine Srebrenica, u periodu 1995 2005. godine, izgubio je status raseljenih osoba, bilo da su odluili da se trajno nasele na podruju opine Tuzla, bilo da su im vraeni ili obnovljeni prijeratni stanovi odnosno kue, ime su izgubili status raseljenih osoba.Tabela 1. Naselja opine Tuzla u kojima je smjeten najvei broj raseljenih porodica sa podruja opine Srebrenica. Broj porodica Ukupno lanova svega u% svega u% Husino 3 1,00 10 1,24 Ljubae 4 1,33 8 0,99 Kiseljak 5 1,66 19 2,35 Lipnica 5 1,66 16 1,98 Mramor 5 1,66 18 2,23 Gornja Tuzla 12 3,99 34 4,21 Simin Han 34 11,30 98 12,13 Mihatovii 56 18,60 162 20,05 Tuzla 164 54,49 412 50,99 Ostala naselja 13 4,32 31 3,84 Ukupno 301 100,00 808 100,00

Od 66 naselja, koliko ih ima opina Tuzla, u 20 naselja ive raseljene osobe sa podruja opine Srebrenica. Najvie porodica raseljenih Srebreniana ivi u gradu Tuzli, tj. 164 porodice sa 412 lanova. Ostali raseljeni Srebreniani, u veem broju, ive u izbjeglikom naselju Mihatovii (56 porodica sa 162 lana), u Simin Hanu (34 porodice sa 98 lanova) u Gornjoj Tuzli (12 porodica sa 34 lana), u Mramoru (5 porodica sa 18 lanova), u Kiseljaku (5 porodica sa 19 lanova), u Lipnici (5 porodica sa 16 lanova), u Ljubaama (4 porodice sa 8 lanova) i Husinu (3 porodice sa 8 lanova), (prilog 1). U samo u tri naselja opine Tuzla (grad Tuzla, Simin Han i Mihatovii) ivi 254 porodice Srebreniana, to iznosi 84,4 % od ukupnog broja raseljenih srebrenikih porodica4

Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji "Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma" (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. str. 17. 5 op. cit, p., 32. 6 Izvjetaj prema adresama, broju lanova i statusu. Podaci za raseljene osobe/lica. DDPR - Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama. Sluba za raseljena lica i izbjeglice opine Tuzla, (stanje 2005).

27

S. Kulenovi, A. Sulji nastanjenih na podruju opine Tuzla. Isto tako, u ova tri naselja ivi 672 lana ili 83,2 % od ukupnog broja raseljenih Srebreniana, nastanjenih u tuzlanskoj opini. Porodice raseljenih Srebreniana nastanjenih na podruju opine Tuzla porijeklom su iz 46 naselja opine Srebrenica (tabela 2). Najvie prognanih Srebreniana, koji ive na podruju opine Tuzla, potie iz gradskog naselja Srebrenice, tj. 93 porodice sa 241 lanom. Veina ovih porodica, njih 67 sa 160 lanova ivi u gradu Tuzli. Ostale srebrenike porodice nastanjene u opini Tuzla porijeklom su iz sljedeih naselja: Donji i Gornji Potoari (29 porodica sa 73 lana), Sasa (15 porodica sa 36 lanova), Skelana (11 porodica sa 35 lanova), Osmaa (9 porodica sa 19 lanova), Tokoljaka (8 porodica sa 27 lanova), Brezovica i Milaevia (sa po 7 porodica i 23, odnosno 19 lanova). Iz naselja Sulice, Radovii, Poznanovii, Osatica, Fojhar i Bajramovii, u Tuzli je nastanjeno oko 30 porodica sa ukupno 89 lanova. Naselja opine Srebrenica, koja imaju po jednu raseljenu porodicu nastanjenu na podruju opine Tuzla su: Babuljice, Buje, Klotjevac, Ljeskovik, Opetci, Podosoje, Prohii i abokvica (ukupan broj lanova porodica iz ovih naselja iznosi 26 lica).Tabela 2. Raseljeni Srebreniani, na podruju opine Tuzla, prema broju porodica i ukupnom broju lanova porodica i prema naseljima iz kojih potiu.7 Ukupan broj Ukupan broj R. br. Naselje R. br. Naselje porodica lanova porodica lanova 1 Babuljice 1 3 24 Osat 6 13 2 Bajramovii 6 10 25 Osmae 9 19 3 Beirevii 3 8 26 Pei 3 7 4 Blaijevii 4 11 27 Peita 3 6 5 Bostahovine 2 2 28 Petria 5 15 6 Brezovice 7 23 29 Podgaj 2 7 7 Buje 1 3 30 Podosoje 1 3 8 Dimnii 2 8 31 Poznanovii 6 9 9 Dobrak 2 5 32 Pribidoli 5 12 10 D. i G. Potoari 29 73 33 Prohii 1 4 11 Fojhar 6 19 34 Pusmulii 2 6 12 Gladovii 3 6 35 Radovii 6 18 13 Gostilj 4 9 36 Raenovii 2 9 14 Karaii 4 14 37 Sase 15 36 15 Klotjevac 1 4 38 Skelani 11 35 16 Kutuzero 2 6 39 Skenderovii 4 11 17 Lijee 3 12 40 Srebrenica 93 241 18 Likari 4 15 41 Sueska 4 5 19 Ljeskovik 1 4 42 Sulice 6 20 20 Miholjevine 4 13 43 Tokoljak 8 27 21 Milaevii 7 19 44 Urisii 3 9 22 Moevii 4 14 45 abokvica 1 1 23 Opetci 1 4 46 edanjsko 4 10 UKUPNO 101 285 UKUPNO 200 523

Prema podacima Slube za povratak opine Srebrenica, do kraja 2004. godine, na podruje opine Srebrenica vratilo se 1310 bonjakih porodica, odnosno 3048 osoba bonjake nacionalnosti.8 Najvei broj domainstava vratio se na podruja sljedeih mjesnih

7 8

Ibidem. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2004.).

28

Razmjetaj raseljenog i prognanog stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju opine Tuzla zajednica: MZ Potoari 229, MZ Sueska 221, MZ Srebrenica 195, MZ Osatica 135, MZ Radoevii 105 i MZ Luka 77 domainstava. Zakljuak Broj od 808 osoba raseljenih Srebreniana, koji su danas privremeno nastanjeni na podruju opine Tuzla, ini neto manje od 5 % ukupno protjeranih Bonjaka opine Srebrenica. Iako, na alost, nemamo podataka o spolno-dobnoj strukturi raseljenih Srebreniana na podruju opine Tuzla, moemo rei da se uglavnom radi o enskom stanovnitvu, kao i o mukom stanovnitvu koje je u vrijeme genocida, jula 1995. godine, nad Bonjacima UN zatiene zone Srebrenica bilo malodobno. Ta, izrazito asimetrina spolno-dobna struktura, znatno usporava, odnosno smanjuje broj povratnika na podruje opine Srebrenica. Takoe, loa ekonomska situacija, porueni privredni, stambeni i infrastrukturni objekti, kao i anti-repatrijacijska politika vlade RS, negativno utie na povratak Srebreniana u svoju opinu. Conclusion Number from 808 displaced persons of Srebrenica, which are today temporary settled on area of Tuzla municipality, make something less then 5 % of total persecuted Bosnians of Srebrenica municipality. Although, on regret, we dont have datas about sexual-aging structure of displaced Srebrenica inhabitants on area of municipality Tuzla, we can say it is mainly taking about female inhabitants, as well as the male inhabitants which are in the time of the genocide, July 1995., over Bosnians of the UN protected zone were juvenile. This, expressively asymmetric sexual-aging structure, substantially slowing down, that is downsizing number of returnees on area of municipality Srebrenica. Like that, inferior economic situation ruined economic, housing and infrastructure objects, as well as the antirepatriation policy of the RS government negatively influencing on the returning of Srebrenica inhabitants in their municipality. Izvori 1. 2. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995. Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji "Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma" (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2004.). Izvjetaj prema adresama, broju lanova i statusu. Podaci za raseljene osobe/lica. DDPR - Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama. Sluba za raseljena lica i izbjeglice opine Tuzla, (stanje 2005).

3. 4. 5.

29

S. Kulenovi, A. Sulji Literatura 1. 2. 3. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 151-162. Sulji, A.: Kretanje broja domainstava u opini Srebrenica u drugoj polovini 20 i poetkom 21 vijeka, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 115-123. Sulji, A.: Demogeografske promjene u opini Srebrenica, (Magistarski rad), Sarajevo, 2003.

30

Razmjetaj raseljenog i prognanog stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju opine Tuzla

31

Zbornik radova PMF 2, 33 39 (2005)

Originalni nauni rad

RAZMJETAJ RASELJENIH I PROGNANIH STANOVNIKA OPINE SREBRENICA NA PODRUJU OPINE IVINICE DISPOSITION OF DISPLACED AND EXPELLED INHABITANTS OF SREBRENICA MUNICIPALITY ON AREA OF IVINICE MUNICIPALITY Mr. Alija Sulji, vii asistent, Alma Kadui, asistent, Fadila Kudumovi, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Agresijom vojnih i paravojnih snaga SRJ kao i bosanskih Srba 1992. godine dolo je do masovnog premjetanja i egzodusa stanovnitva bonjake nacionalnosti. U julu 1995. godine, okupacijom opine Srebrenica agresorske snage protjerale su iz ove opine preko 30 000 stanovnika, a preko 10 000 stanovnika bonjake nacionalnosti je ubijeno. Protjerani Bonjaci iz opine Srebrenica svoj novi dom nali su u Tuzlansko podrinjskom, Sarajevskom, Zeniko - Dobojskom kantonu i drugim bosanskohercegovakim prostorima. Preko 5 500 protjeranih i raseljenih Srebreniana nastanilo se u zemljama zapadne Evrope, Sjedinjenim Amerikim Dravama, Australiji i dr. zemljama svijeta. Danas se na podruju Tuzlanskog kantona nalazi oko 5 000 Bonjaka iz opine Srebrenica, a od tog broja njih oko 850 trajno su se nastanili u naseljima opine ivinice. Kljune rijei: Srebrenica, ivinice, Bonjaci, agresija, raseljena lica, prognana lica. Abstract In year 1992 with the aggression of paramilitary forces of SRJ and Bosnian Serbs it has come to exodus and mass removals of the Bosniak nationality inhabitants. In July 1995, with the occupation of Srebrenica municipality aggressor persecuted around 30 000 of the Bosniak nationality inhabitants, and killed over 10 000 Bosniaks. Persecuted Bosniaks from Srebrenica municipality did find they new home in Tuzla - Podrinje Canton, Canton Sarajevo, Zenica - Doboj Canton and other areas in Bosnia and Herzegovina. Over 5 000 persecuted and displaced inhabitants of Srebrenica has settled in countries of west Europe, United States of America, Australia and other countries in the world. On area of Tuzla - Podrinje Canton (today Canton Tuzla) has settled around 5000 Bosniaks from Srebrenica, and from that number around 850 of them have durable settled in ivinice municipality. Key words: Srebrenica, ivinice, Bosniaks, aggression, displaced persons, expelled persons.

A. Sulji - A. Kadui - F. Kudumovi Uvod Kada su 1992. godine agresorske snage SRJ, odnosno dananje Republike Srbije i Crne Gore, uz pomo naoruanih bosanskih Srba izvrile napad na Republiku Bosnu i Hercegovinu dolo je do masovnog stradanja stanovnika Bosne i Hercegovine. Prema procjenama UNHCR-a najvei broj interno raseljenih u Bosni i Hercegovini zabiljeen je 1994. godine i iznosio je 1.282.587 satanovnika svih nacionalnosti.1 Prema istom izvoru najvei broj raseljenih osoba iz Bosne i Hercegovine, koje su izbjegle u evropske i druge zemlje svijeta, bio je 1996. godine, a iznosio je 993. 868. Najvie je stradalo stanovnitvo bonjake nacionalnosti sa vie od 100 000 ubijenih i poginulih i vie od 0,5 miliona prognanih. Godine 1992. na prostoru Republike Bosne i Hercegovine otpoeo je proces etnikog ienja2 nad bonjakim stanovnitvom od strane vojnih snaga SRJ i bosanskih Srba. Opina Srebrenica 1991. godine imala je oko 36 666 stanovnika, a od toga 27 572 stanovnika bilo je bonjake nacionalnosti tj. oko 75,19 % od ukupnog broja stanovnika opine.3 U toku agresije, pored domicilnog, na podruju opine Srebrenica prebivalo je i oko 15 000 prognanih i izbjeglih iz drugih opina bosanskog Podrinja (npr. iz Bratunca, Vlasenice, Zvornika, Viegrada i dr.). Prema tome, u toku agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu u opini Srebrenica ivjelo je oko 40 000 stanovnika bonjake nacionalnosti. Sa podruja zatiene UN zone Srebrenica do kraja 1995. godine protjerano je cjelokupno bonjako stanovnitvo, a oko 10 000 je brutalno ubijeno (od tog broja 6000 stanovnika je sa podruja opine Srebrenica). Prognano stanovnitvo iz opine Srebrenica poelo se nastanjivati na podruja bosanskohercegovakih kantona, a prije svega na podruje Tuzlansko - Podrinjskog, Sarajevskog i Zeniko - Dobojskog kantona. Veliki broj stanovnika Srebrenice emigrirao je i u podruja izvan Republike Bosne i Hercegovine. Prije svega, stanovnitvo je odlazilo u susjedne zemlje, te zemlje zapadne Evrope, Sjevernu Ameriku, Australiju i dr. U julu, 1995. godine stanovnitvo iz opine Srebrenica poelo je pristizati i na podruje Tuzlansko - podrinjskog kantona (Tuzlanski kanton) gdje se ve smjestilo oko 200 000 raseljenih i protjeranih iz drugih bosanskohercegovakih prostora, a prije svega iz podruja sjeveroistone Bosne. Danas na podruju Tuzlanskog kantona ivi oko 5500 Bonjaka iz opine Srebrenica koji su iz svojih domova protjerani u periodu 1992-1995. godina. Razmjetaj raseljenih stanovnika iz opine Srebrenica po naseljima opine ivinice U 2004. godini na podruju Tuzlanskog kantona bilo je 43 075 raseljenih lica iz raznih podruja Bosne i Hercegovine. Od tog broja oko 5 148 je nastanjeno na podruju

1 2

UNHCR Statistical Yearbook, 2003., str. 86-87 Etniko ienje je oblik pomicanja populacije koju provodi neka drava s ciljem masovnog prebacivanja i izbacivanja odreene populacije s nekog podruja. ienje je uvijek namjeravana, planska aktivnost s ciljem da se s odreenog podruja povue populacija neeljenih osobina i karakteristika kao to su nacionalnost, vjera, rasa, klasa ili spolna preferencija. O tome vidjeti detaljnije: Menari, S.: Migracijske aktualnosti: stanje, problemi, perspektive, paradigmi istraivanja, Hrvatske migrantske zajednice: pripadnost i multikulturalizam, Institut za migracije i narodnosti, Zagreb, 2003., str. 331 3 Statistiki godinjak R BiH 1992., Dravni Zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.

34

Razmjetaj raseljenih i prognanih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice opine ivinice.4 U ovoj opini smjetene su 334 porodice iz opine Srebrenica sa ukupno 850 lanova.5 Ako se u obzir uzme injenica da osobe kojima je vraena imovina, kojima su kue obnovljene i koji su na bilo koji drugi nain rijeili stambeno pitanje, gube status izbjeglih i raseljenih, onda je broj raseljenih lica na podruju Tuzlanskog kantona, a i na podruju opine ivinice sigurno vei od navedenog. Raseljeni stanovnici Srebrenice na podruju opine ivinice porijeklom su iz 52 naselja navedene opine. (tabela 1).Tabela 1.: Broj raseljenih porodica i lanova iz opine Srebrenica na podruju opine ivinice R. R. Ukupan broj Ukupan broj Naselje Naselje br. br. Porod. lan. Porod. lan. 1 Babuljice 5 12 27 Orahovica 2 4 2 Bajramovii 5 18 28 Osat 3 8 3 Beirevii 9 21 29 Osmaa 9 23 4 Blaevijii 2 8 30 Pale 3 6 5 Bostahovine 2 8 31 Pei 7 22 6 Brakovci 1 2 32 Peita 3 7 7 Brezovice 10 23 33 Petria 2 2 8 Buje 1 3 34 Podgaj 4 9 9 Bulogovina 1 1 35 Poznanovii 18 47 10 Dimnii 6 15 36 Pribidoli 8 22 11 Dobrak 5 19 37 Pusmulii 2 6 12 D. i G. Potoari 43 115 38 Radoevii 18 47 13 Fojhar 4 7 39 Raenovii 13 34 14 Gladovii 11 27 40 Sase 8 18 15 Gostilj 2 7 41 Skelani 6 12 16 Karaii 16 37 42 Skenderovii 11 28 17 Klotjevac 2 6 43 Srebrenica 12 24 18 Kutuzero 2 4 44 Staroglavice 1 4 19 Lijee 5 15 45 Sueska 4 9 20 Likari 4 8 46 Sulice 16 42 21 Lipovac 2 6 47 ubin 3 9 22 Luka 1 1 48 Tokoljaci 12 35 23 Ljeskovik 3 4 49 Urisii 3 7 24 Milaevii 8 27 50 Velika Daljegota 3 6 25 Moevii 5 10 51 abokvica 1 2 26 Opetci 2 7 52 edanjsko 5 10 Izvor: Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama., Federalno Ministarstvo za raseljene osobe i izbjeglice, Sarajevo, 2005.

Najvei broj raseljenih i prognanih stanovnika opine Srebrenica je iz naselja Donji i Gornji Potoari (43 porodice sa ukupno 115 lanova), zatim slijede Poznanovii (18 porodica sa 47 lanova), Radoevii (18 porodica 47 lana), Sulice (16 porodica sa 42 lana), Karaii (16 porodica sa 37 lana), Tokoljaci (12 porodica sa 35 lana), Raenovii (13 porodica sa 34 lana), Milaevii (8 porodica sa 27 lanova), Gladovii4

Informacija Ministarstva za obnovu, razvoj i povratak o zbrinjavanju prognanih lica i izbjeglica - povratnika na podruju Tuzlanskog kantona i Republike Srpske, Vlada Tuzlanskog kantona, 30.03.2005. 5 Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama., Federalno Ministarstvo za raseljene osobe i izbjeglice, Sarajevo, 2005.

35

A. Sulji - A. Kadui - F. Kudumovi (11 porodica sa 27 lanova), Srebrenica (12 porodica sa 24 lana), Osmae (9 porodica sa 23 lana), Brezovice (10 porodica sa 23 lana), Pei (7 porodica sa 22 lana), Pribidoli (8 porodica sa 22 lana) i Beirevii (7 porodica sa 21 lanom).6 Iz navedenih naselja ukupan broj prognanih i raseljenih Srebreniana nastanjenih na podruju opine ivinice je 546, odnosno 64,23 %. Ostali stanovnici Srebrenice (njih 35,77 %), a koji su se stalno naselili na podruju ivinike opine, porijeklom su iz Babuljica, Bajramovia, Blaijevia, Bostahovina, Brakovaca, Buja, Bulogovine, Dimnia, Dobraka, Fojhara, Gostilja, Klotjevca, Kutuzera, Lijea, Likara, Lipovca, Luke, Ljeskovika, Moevia, Orahovice, Osata, Pala, Peita, Petrie, Podgaja, Pusmulia, Sasa, Skelana, Staroglavica, Sueske, ubina, Urisia, Velike Daljegote, abokvice, edanjskog. Raseljeni i prognani stanovnici iz opine Srebrenica naselili su se na prostoru opine ivinice u 15 naselja (tabela 2, prilog 1). Najvei broj prognanih i raseljenih Srebreniana ivi u gradu ivinicama, odnosno u urbanoj zoni ivinice Grad. U ovom dijelu grada nastanjeno je 112 porodica iz opine Srebrenica sa ukupno 311 lanova. Pored naselja ivinice Grad, vei broj prognanih Srebreniana ivi u naselju Via Gornja (67 porodica sa 143 lana), zatim Via Donja (41 porodica sa 88 lanova), Kovai (22 porodice sa 70 lanova) i ivinice Gornje (29 porodica sa 69 lanova).7 Na osnovu podataka prezentiranih u tabeli 2. zakljuujemo da je od ukupnog broja raseljenih i prognanih stanovnika opine Srebrenica njih 681, odnosno 80,11 %, nastanjeno u samo 5 naselja opine ivinice.Tabela 2.: Broj raseljenih stanovnika opine Srebrenica po pojedinim naseljima na podruju opine ivinice Broj porodica Broj lanova Naselje svega u% svega u% Baigovci 10 2,99 28 3,29 Dubrave Donje 2 0,59 5 0,58 Dubrave Gornje 1 0,29 4 0,47 urevik 9 2,69 25 2,94 Kovai 22 6,58 70 8,23 Suha 16 4,79 37 4,35 erii 5 1,49 22 2,58 Tupkovii Donji 1 0,29 2 0,23 Tupkovii Gornji 10 2,99 27 3,17 Via Donja 41 12,27 88 10,35 Via Gornja 67 20,05 143 16,82 Zukii 4 1,19 10 1,17 ivinice Donje 5 1,49 9 1,05 ivinice Gornje 29 8,68 69 8,11 ivinice Grad 112 33,5 311 36,5 Ukupno 334 100,00 850 100,00 Izvor: Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama., Federalno Ministarstvo za raseljene osobe i izbjeglice, Sarajevo, 2005.

Do kraja 2004. godine na podruje opine Srebrenica vratilo se 1360 bonjakih porodica, odnosno 3048 stanovnika.8 Prema podacima Ministarstva za obnovu, razvoj i povratak Tuzlanskog kantona u opinu Srebrenica se u toku 2004. godine vratilo oko6

Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama., Federalno Ministarstvo za raseljene osobe i izbjeglice, Sarajevo, 2005. 7 Isto. 8 Sluba za povratak opine Srebrenica, 31.12.2004.

36

Razmjetaj raseljenih i prognanih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice 680 stanovnika, a ukupan broj povratnika u periodu 1996-2004. godina iznosi 3 275.9 Najvei broj povratnika evidentiran je u mjesnoj zajednici Potoari sa 229 povratnika, MZ Sueska 221, MZ Srebrenica 195, MZ Osatica 135, MZ Radoevii 105 povratnika itd.10 Zakljuak Krajem 2005. godine na prostoru opine ivinice bilo je nastanjeno oko 850 raseljenih stanovnika opine Srebrenica. Taj broj ini samo oko 5 % prognanih i raseljenih stanovnika bonjake nacionalnosti sa podruja opine Srebrenica. Tanije, na podruju opine ivinice krajem 2005. godine bile su nastanjene 334 porodice sa 850 lanova. Od tog broja 103 porodice su sa samo jednim lanom, 1 porodica sa 9 lanova, 1 porodica sa 8 lanova, 6 porodica sa 7 lanova, 20 porodica sa 5 lanova, 50 porodica sa 4 lana, a preostale 153 porodice imaju ili 2 ili 3 lana. Prosjean broj lanova jedne porodice iznosi 2,47. Iako se ne raspolae sa podacima o spolno - dobnoj strukturi raseljenog stanovnitva na osnovu nekih izvora (Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Federalno Ministarstvo za raseljene osobe i izbjeglice, Sarajevo, 2005.) moe se zakljuiti da se uglavnom radi o stanovnitvu enskog pola. Ovakva struktura uveliko doprinosi smanjenom broju povratnika na podruje opine Srebrenica. Conclusion In the end of the 2005 on the area of municipality ivinice were settled around 850 displaced inhabitants of municipality Srebrenica. That number makes only around 5 % persecuted and displaced inhabitants of the Bosniak nationality from the area of municipality Srebrenica. Correctly, on area of municipality ivinice in the end of 2005 were settled 334 families with 850 members. From that number 103 families were with only one member, 1 family with 9 members, 1 family with 8 members, and the remained 153 families have or 2 or 3 members. Average number of members of one family is 2,47. Although it is not handling with datas about sexual-aging structure of displaced inhabitants on the base of some sources (Database about displaced persons and refugees, Federal Ministry for displaced persons and refugees, Sarajevo, 2005.) it can be conclude that it is mainly taking about inhabitants of female sex. Such structure contributes to the attenuate number of returnees on the area of municipality Srebrenica. Izvori: 1. 2. 3. 4.9

Izvjetaj Ministarstva za obnovu, razvoj i povratak o zbrinjavanju prognanih lica i izbjeglica - povratnika na podruju Tuzlanskog kantona i Republike Srpske, 30.03.2005. Informacija o realizaciji plana povratka i repatrijacije raseljenih lica i izbjeglica na podruju Tuzlanskog kantona u 2000. godini, Vlada Tuzlanskog kantona, 14.06.2001. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama., Federalno Ministarstvo za raseljene osobe i izbjeglice, Sarajevo, 2005. Sluba za povratak opine Srebrenica, 31.12.2004.

Informacija Ministarstva za obnovu, razvoj i povratak o zbrinjavanju prognanih lica i izbjeglica - povratnika na podruju Tuzlanskog kantona i Republike Srpske, Vlada Tuzlanskog kantona, 30.03.2005. 10 Sluba za povratak opine Srebrenica, 31.12.2004.

37

A. Sulji - A. Kadui - F. Kudumovi 5. 6. 7. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995. Statistiki godinjak R BiH 1992., Dravni Zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. UNHCR Statistical Yearbook, 2003. Literatura: Kulenovi, S., Ibrelji, I.: Migration flows from South - East Europe in the last decade of the 20th century (with special view of Bosnia and Herzegovina), 42nd Congress of European Regional Science Association, Dortmund, August 27th-31st, 2002. 9. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodno - matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, 2004. 10. Sulji, A.: Kretanje broja domainstava u opini Srebrenica u drugoj polovini 20 i poetkom 21 vijeka, Zbornik radova Prirodno - matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, 2004. 11. Menari, S.: Migracijske aktualnosti: stanje, problemi, perspektive, paradigmi istraivanja, Hrvatske migrantske zajednice: pripadnost i multikulturalizam, Institut za migracije i narodnosti, Zagreb, 2003. 8.

38

Razmjetaj raseljenih i prognanih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice

39

Zbornik radova PMF 2, 41 51 (2005)

Originalni nauni rad

NEKA NOVA OBILJEJA URBANIZACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI SOME NEW FEATURES OF URBANI SATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

Dr.Rahman Nurkovi, docent, Prirodno - matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Saetak U ovom radu su kategorizirana i izdvojena urbana naselja u Bosni i Hercegovini. Analizirane su njihove promjene i znaaj u razvoju urbanizacije. Zatim su analizirane i neke promjene razvoja, osobito u stambenoj i infrastrukturnoj izgradnji regionalnih centara: Sarajeva, Tuzle, Banjaluke i Mostara. Kljune rijei: Urbanizacija Bosne i Hercegovine, kategorizacija naselja, regionalni razvoj, infrastruktura.

Summary In this work urban settlements are categorized and selected. Its significance in urban development in Bosnia and Herzegowina is analyzed. Some changes in development are also analyzed, especially in residential and infrastructure building in regional centers: Sarajevo, Tuzla, Banjaluka and Mostar. Key words: urban development of Bosnia and Herzegowina, categorization of settlements, regional development, infrastructure.

R. Nurkovi Uvod Svaka zemlja, odnosno svako drutvo prolazi kroz nekoliko razvojnih faza. Razvojne faze urbanizacije u Bosni i Hercegovini mogue je utvrditi na temelju preovladavajuih interakcija i procesa, ije su posljedice odreene prostornom strukturom. Ovdje se, prije svega, misli na urbani razvoj, koji je posebno izraen u industrijsko-urbanim naseljima Bosne i Hercegovine. Rije je o procesu urbanizacije, koju je potakla industrijalizacija zapoljavanjem ruralnog stanovnitva u gradskim sreditima. Pored toga u radu su istaknuta neka obiljeja urbane strukture i dinamike u urbanizaciji Bosne i Hercegovine, u razdoblju 1991-2001. godine. Potrebno je naglasiti da u praenju kontinuiteta urbanizacije Bosne i Hercegovine postoje izvjesne tekoe, jer su podaci o urbanizaciji za 2001. godinu prikupljeni prema procjeni popisa, ali po novoj metodologiji. Zbog toga je bilo neophodno izdvojiti naselja po modelu, koji daje realniju sliku o broju gradskih naselja i udjelu gradskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine. U strukturi naseljenosti i stupnju urbanizacije Bosne i Hercegovine iz godine u godinu nastaju sve vee promjene. Tako je, prema popisu iz 1991. Bosna i Hercegovina imala 16,7% gradskog stanovnitva a u 2001. godini udio gradskog stanovnitva iznosio je 38,2 %. Faktori urbanizacije U skladu s drutveno-ekonomskim i drugim faktorima razvoja, oblici i dinamika urbanizacije u Bosni i Hercegovini su razliiti. U slabije razvijenim industrijskim naseljima urbanizacija se ispoljavala u brzom porastu udjela gradskog stanovnitva, koji je nekoliko puta vei od dinamike porasta ukupnog stanovnitva, te u eksplozivnom razvoju velikih gradova. Jaanjem privrede, to je u novije vrijeme prvenstveno rezultat razvoja sekundarnih i tercijarnih djelatnosti u Bosni i Hercegovini, centralna naselja postepeno mijenjaju svoju urbanistiku sliku. Stepen urbanizacije, iskazan u udjelima stanovnitva koje ivi u gradskim naseljima, govori o jo jednom znaaju stanovnitva. Uoljive su velike razlike meu urbaniziranim gradskim naseljima: Sarajeva, Tuzle, Banjaluke, Mostara i Zenice. Da bismo izbjegli ishitren zakljuak o dostignutom stupnju urbanizacije, odluili smo istraiti stupanj urbanizacije u Bosni i Hercegovini za razdoblje 1981-1991. godina i sainiti procjenu za 2001. godinu. Izdvajanje gradskih naselja Izdvajanje gradskih naselja u Bosni i Hercegovini je stalno prisutan problem. Razvojem raznih djelatnosti, prvenstveno industrije i rudarstva, gradska naselja razvijala su proizvodnju razliitih industrijskih proizvoda i usluga, i to ne samo u okviru svojih granica, ve i u irem gravitacijskom prostoru. U praksi diferenciranja naselja u Bosni i Hercegovini primjenjivan je, meutim, mali broj pokazatelja. Najee je to bila veliina naselja, zatim nain ivota stanovnitva, koji se uglavnom izraavao omjerom poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovnitva, te drugim relativnim pokazateljima. Danas u Bosni i Hercegovini postoji arolikost u izdvajanju gradskih naselja. Kako je poznato, Statistiki zavod Bosne i Hercegovine izdvajao je tri kategorije naselja: gradska, mjeovita i seoska. Za te kategorije primijenjen je model veliina naselja i udio nepoljopriv