ZbornikSFS1_knj.2_Knjizevnost

SARAJEVSKI FILOLOKI SUSRETI I: ZBORNIK RADOVA (knj. II)

Odravanje konferencije i objavljivanje Zbornika radova finansijski su potpomogli:

Ministarstvo obrazovanja i nauke Federacije Bosne i Hercegovine,Ministarstvo obrazovanja i nauke Kantona Sarajevo,Filozofski fakultet u Sarajevu (suorganizator konferencije).

Izdava Bosansko filoloko drutvo Franje Rakog 1, Sarajevo www.bfd.ba

Za izdavaa Ismail Pali

Glavni urednik Ismail Pali

Recenzenti Enes Durakovi Fahrudin Rizvanbegovi

Jezika redakcija Autori Nudejma Softi

UDK Senada Dizdar

Priprema TDP d.o.o., Sarajevo

tampa Dobra knjiga, Sarajevo

ISSN 2233-1018

Bosansko filoloko drutvo, Sarajevo, 2012.Nijedan dio ove knjige ne smije se umnoavati niti na bilo koji nain reproducirati bez izdavaeva pismenog odobrenja.

ISSN 2233-1018

Zbornik radova(knjiga II)

UredioSanjin Kodri

Bosansko filoloko drutvoSarajevo, 2012.

5Sadraj

Sanjin KODRI Kanonska vrijednost kao iva tradicija: Knjievno djelo Mee Selimovia, Skendera Kulenovia i Dervia Suia (Uvodna razmatranja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

I.

Elbisa USTAMUJI Kulturni kontekst Selimovieve umjetnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Anna MODElSKA-KwANIOwSKA Nowatorstwo prozy fabularnej Mey Selimovicia na tle literatury boniackiej. . . 28

Esad DURAKOvI Poetike i stilske funkcije mota / epigrafa u romanu Dervi i smrt Mee Selimovia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Carmen DRBU word Doing and Undoing (Mea Selimovis Dervish and the Death) . . . . . . . . 69

Angelina BANOvI-MARKOvSKA , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Milanka STANKI Od Sjeanja do Tvrave Mee Selimovia: Polazita i stilske osobenosti . . . . . . . 89

II.

Nirha EFENDI Motivi iz obrednih lirskih usmenih pjesama u poemama Skendera Kulenovia Stojanka majka Kneopoljka i Na pravi put sam ti, majko, izio . . . . . . . . . . . . . . 97

6Ruica JOvANOvI Arhetipski bol ene nasuprot mukog shvatanja heroizma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Almedina ENGI Kanoni u politikoj komediji / satiri i komediji Djelidba Skendera Kulenovia . . 115

Amira DERvIEvI Tragovi usmene proze u Kulenovievoj zbirci pria Gromovo ule . . . . . . . . . . . 126

Edina MURTI lirske slike djetinjstva u zbirci pripovjedaka Gromovo ule Skendera Kulenovia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Sanjin KODRI Prostori sjeanja: Austrougarska tema i njezino oblikovanje u romanu Ponornica Skendera Kulenovia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Tea POlI Poetika sjeanja, knjievnoteorijski, knjievnokritiki i autopoetiki aspekti eseja Skendera Kulenovia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

III.

Mirsad KUNI Epski junak Budalina Tale u nekim djelima Dervia Suia . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Dijana HADIZUKI Ritmike osobenosti proza Pobune i Uhode Dervia Suia . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Nehrudin REBIHI (Auto)imaginativna reprezentacija Bosne u pripovjedakoj zbirci Pobune i romanu Uhode Dervia Suia . . . . . . . . . . . . . 208

Neboja lUJANOvI vjebanje hegemonije: Dervi Sui i Hoda strah u svjetlu postkolonijalne teorije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Marko EK Pogled u duhovnu i religioznu motiviku romana Dervia Suia Hoda strah . . . 236

Muris BAJRAMOvI A sada o A: Nagovjetaji postmodernistikog pripovijedanja . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Mirzana PAI KODRI Putovanje, interkulturalnost i (ne)senzibiliziranost za razliku u romanu udnovato Dervia Suia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

7IV.

Kristina GIAcOmETTI, eherzada HAlKI Slika Hrvatske i Hrvata u djelima Skendera Kulenovia, Dervia Suia i Mee Selimovia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Denita KARI Simbol doma u Tvravi Mee Selimovia i Ponornici Skendera Kulenovia . . . . 284

vesna vUKIEvI-JANKOvI Tvrava kao semiosfera (Mogunosti komparativnih itanja Selimovia i Njegoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

Amela lJEvO-OvINA Glasovi u avliji, tiina u magli: vieglasje u romanima Prokleta avlija Ive Andria i Magla i mjeseina Mee Selimovia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

vesna MOJSOvA-EPIEvSKA 21 ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

V.

Sanda lucija UDIER Stilogenost i recepcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Arno wONISCH Prevoenje romana Dervi i smrt Mee Selimovia na njemaki jezik . . . . . . . . . 333

Timea BOcKOVAc Maarska recepcija Mee Selimovia preko prevoditeljsko-promicateljske djelatnosti Zoltna Csuke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

Amira SADIKOvI Prevoenje neprevodivog: Da li su Tvrava i The Fortress otprilike isto? . . . . . 359

PODACI O AUTORIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

9Sanjin Kodri

KanonSKa vrijednost Kao iva tradicija: Knjievno djelo Mee Selimovia,

Skendera Kulenovia i Dervia Suia(Uvodna razmatranja)1

1.Stogodinjice roenja Mee Selimovia (Tuzla, 1910. Beograd, 1982.)

i Skendera Kulenovia (Bosanski Petrovac, 1910. Beograd, 1978.), ba kao i osamdesetpetogodinjica roenja Dervia Suia (vlasenica, 1925. Sarajevo, 1990.), jesu istinski vani jubilarni trenuci prisjeanja itave jedne knjievno-sti i kulture, pa su, otud, i one take knjievno-kulturalne sadanjosti iz kojih se, pogledom unatrag, otvara mogunost i za retrospektivni, knjievnohisto-rijski usmjeren osvrt na cjelinu knjievnog rada ovih triju pisaca ovaj put, istina, ostvaren prvenstveno tek na prigodan, svearski nain. Tad, ukupno i Selimovievo, i Kulenovievo, i Suievo knjievno djelo ukazuje se prije svega kao nesporna kanonska vrijednost kako bonjake, tako i ukupne bosan-skohercegovake knjievnosti, ali i cjeline (srednjo)junoslavenske interlite-rarne zajednice uope, pri emu su pozicije knjievnih opusa ovih triju autora unutar ovdanjeg knjievnog kanona najmanje dvostruko odreene: i njihovim neupitnim imanentnim literarno-estetskim vrijednostima, ali to, takoer, treba uzeti u obzir i posebno elaborirati i knjievnohistorijski definiranim njihovim ulogama u procesima institucionaliziranja te kanoniziranja domae knjievne prakse te njezine povijesti.

1 Plenarno izlaganje na Meunarodnoj naunoj konferenciji Sarajevski filoloki susreti I: Kanonska vrijednost kao iva tradicija (M. Selimovi, S. Kulenovi i D. Sui); organizator: Bosansko filoloko drutvo; suorganizator: Filozofski fakultet u Sarajevu; Organizacioni odbor: Sanjin Kodri (predsjednik), Adnan Kadri, Munir Muji, Ismail Pali, vahidin Pre-ljevi i Amela ehovi; Sekretarijat Organizacionog odbora: Nihada lubovac, Nehrudin Rebihi i Nudejma Softi; Sarajevo, 9. i 10. 12. 2010.

10

Sanjin Kodri: Kanonska vrijednost kao iva tradicija...

Svoje prestine i, vrlo vjerovatno, najizrazitije pozicije u ukupnosti domaeg knjievnog kanona knjievni opusi M. Selimovia, S. Kulenovia i D. Suia duguju, pritom, u prvom redu injenici da knjievni rad svakog od ovih triju autora na vaan, iako ne i uvijek isti nain obiljeava ono to su savremeni povijesnorazvojni procesi i pojave i bonjake i bosanskoher-cegovake knjievnosti kao cjeline: u samim svojim poecima, uoi, tokom ili neposredno nakon Drugog svjetskog rata, u tad karakteristinom maniru Selimovi, Kulenovi i Sui najee tek suuestvuju u povijesnorazvojnim procesima i pojavama ovih dviju literatura, dok u svojim zrelim fazama, svo-jim jakim pozicijama, knjievni opusi svakog ovih triju pisaca presudno odreuje i bonjaku i bosanskohercegovaku knjievnost, ba kao i juno-slavensku knjievnu praksu uope, pri emu domau knjievnost uvode ili su u stanju uvesti u jo ire, evropske i svjetske knjievne okvire, a to nije, dakle, sluaj samo kod M. Selimovia, u irem kontekstu vjerovatno najpo-znatijeg autora iz ovog izrazito vanog ovdanjeg knjievnog niza. Ovakvo to, uostalom, bit e i jedan od razloga i za, izmeu ostalog, to da, naroito poev od sedamdesetih godina 20. st., odnosno od, naime, vremena poetaka pune afirmacije ideje i bosanskohercegovake i bonjake knjievnosti, knji-evno djelo svakog od ovih triju pisaca zajedno s knjievnim radom drugih ovdanjih kanonski istaknutih autora, kakvi su jo i, prije svih, Ivo Andri te Mak Dizdar postane i jedan od vanih argumenata u korist ideje zvaninog priznavanja i institucionalnog etabliranja najprije bosanskohercegovake, a potom i bonjake knjievnosti kao takve, a to je, konano, dodatna osnova na kojoj se temelji izrazito visoka kanonska vrijednost i Selimovieva, i Ku-lenovieva, i Suieva knjievnog djela. U takvoj situaciji, knjievni rad M. Selimovia, S. Kulenovia i D. Suia zadobiva vanost i sam po sebi, ali i po tome to osobenom povratnom spregom osvjetljava gotovo cjelokupnu dotad uglavnom marginaliziranu i sve donedavno ak i vlastitog imena lie-nu bonjaku te bosanskohercegovaku knjievno-kulturalnu povijest, zbog ega visoki poloaj knjievnih opusa ovih triju autora unutar i bonjakog i bosanskohercegovakog knjievnog kanona i jeste odreen kako njihovim imanentnim literarno-estetskim vrijednostima, tako i knjievnohistorijski de-finiranim njihovim ulogama u procesima institucionaliziranja te kanoniziranja domae knjievne prakse te njezine povijesti. Otud, konano, Selimovievo, Kulenovievo i Suievo knjievno djelo, zajedno s knjievnim djelom drugih izrazitih kanonskih autora ovdanje knjievne prakse, predstavlja i neka od kljunih mjesta imanentnog konstituiranja literarnih identiteta bonjake te bosanskohercegovake knjievnosti, ali je i bitan medij kulturalnog konstru-

11

Sarajevski filoloki susreti I: Zbornik radova (knj. 2)

iranja kolektivnih identiteta zajednice(a) koje(ih) se najneposrednije tie. A sve ovo zajedno knjievni rad i M. Selimovia, i S. Kulenovia, i D. Suia ini, pored svega drugog, i osobenom ivom tradicijom, i to kako bonjakom, tako i bosanskohercegovakom, ba kao i junoslavenskom te jo irom, a to, meutim, nipoto ne podrazumijeva mitski nedodirljiv niti bilo kakav drugi sakrosanktni poloaj bilo kojeg od ovih triju pisaca i njegova djela, ve napro-tiv ba kao i nuna otvorenost, neiskljuivost i viestrukost bilo bonjakog, bilo bosanskohercegovakog knjienog kanona, na emu uvijek treba insisti-rati neminovno poziva na dijalog umjesto monologa, na polifoniju umjesto monofonije, odnosno na pluralnost umjesto singularnosti.

2.Sagledan zajedno, kao cjelina, knjievni rad M. Selimovia, S. Kuleno-

via i D. Suia ostvaruje se u okvirima svih znaajnih poetikih i povijesno-razvojnih procesa i pojava u savremenoj bonjakoj i bosanskohercegovakoj knjievnosti, odnosno onoj nakon Drugog svjetskog rata socrealizma, u i-jem su znaku, naime, knjievni poeci ili rane razvojne faze ovih triju autora, preko i za knjievno djelo sva tri ova pisca i za bonjaku te bosanskohercego-vaku knjievnost kao cjelinu prekretno vanog poratnog predmodernizma, pa do poratnog modernizma, naroito onog egzistencijalistikog tipa, kad se i Selimovi, i Kulenovi, i Sui do kraja realiziraju kao pisci izrazite knjievne snage, a knjievna praksa kojoj po prirodi stvari pripadaju doivljava svoje prve posebno znaajne, a nerijetko i kljune vrhunce, koje e, pritom, bitno oblikovati upravo i knjievni rad ovog izuzetnog knjievnog trojca. Zahvalju-jui ovakvom emu, M. Selimovi, S. Kulenovi i D. Sui u savremenoj bo-njakoj te bosanskohercegovakoj knjievnosti javljaju se, dakle, kao upravo oni njihovi autori koji vremenom sve vie i, na koncu, do kraja presudno odre-uju dinamiku cjeline semiosfera ovih dviju literatura, na ovaj nain kljuno oblikujui ono to je naroita unutranja, imanentna povijest i bonjake i bosanskohercegovake knjievnosti uope u savremenom, poratnom dobu, uz istovremenu pojavu znaajnih ostvarenja i u knjievnom djelu drugih istaknu-tih autora ovog vremena, poput, prije svih, M. Dizdara.

U smislu ove naroite razvojne dinamike i poloaja ova tri istaknuta autora unutar knjievnopovijesnih procesa i pojava o kojima je rije, na prvi pogled svojevrstan izuzetak jeste jedino najranije, poetno knjievno djelo S. Kulenovia, koje se, naime, javlja i prije, jo u meuratnom dobu, kad ovaj autor, jo kao gimnazijalac, objavljuje svoje prve pjesnike radove rukovet od pet soneta Ocvale primule (1927), a potom i prve proze Ribareva refleksi-

12

ja o sutonu (1927) te Jesenske vode (1928), nakon ega, kasnije, slijedi i jo nekoliko, opet proznih tekstova, meu kojima posebno se istiu pripovijetke No u vezirskom gradu (1938) i Rakije (1940). Uz ovo, u vrijeme Drugog svjet-skog rata i u vihoru Revolucije, u Kulenovievu djelu, uz u irem kontekstu manje poznata Pisma Jove Stanivuka (19421945), pojavljuje se i glasovita ratna poema Stojanka majka Kneopoljka (1942), kao to je poznato izuzetna knjievna pojava, ali i dugo vremena, na raun ostatka njegova knjievnog opusa, sasvim nepravedno isticana kao najznaajnije autorovo djelo, a potom i izvanredna poema eva (1943) te, konano, autorski preuena i desetljeima otud nepoznata a jednako kao i prethodne dvije estetski sugestivna poema Na pravi put sam ti, majko, izio (1981). Pa ipak, svi ovi tekstovi, nastali, inae ne prvenstveno u uobiajenom knjievnopovijesnom slijedu ve, prije svega, u naroitoj sloenoj naporednosti te isprepletenosti esto sasvim razliitih po-etika (poev od poetika zakanjelog impresionizma i simbolizma iz okvira evropske moderne, preko poetika avangarde, a posebno ekspresionizma, pa do, konano, poetika tzv. socijalne literature i knjievnosti NOB-a), samo e potvrditi meuzavisnost knjievnog opusa i ovog autora i irih a vrlo sloenih i esto atipinih knjievnopovijesnih procesa i pojava savremene bonjake i bosanskohercegovake knjievnosti, istovremeno ukazujui na jo jedan nain i na njegovu vremenom sve znaajniju i, konano, jednu od kljunih uloga u konstituiranju onog to je savremeno stanje u ovim dvjema junoslavenskim literaturama, ba kao i na osobenosti ovih dviju knjievnosti u irem kontekstu (srednjo)junoslavenske interliterarne zajednice.

Slian je sluaj i kod M. Selimovia te D. Suia, iji je knjievni rad takoer isprva skroman. On je, dakle, dio neposredno nakon Drugog svjetskog rata uobiajene jugoslavenske socrealistike knjievne prakse, a to je onaj okvir u ijem maniru nastaju prvi Selimovievi knjievni tekstovi pripo-vijetke Pjesma u oluji (1946), Uvrijeeni ovjek (1947), Jedna eta e ostati (1947) te Sin (1949), odnosno autorova prva pripovjedaka zbirka Prva eta (1950), ba kao i prvi Suievi knjievni radovi partizanski dnevnik S pro-leterima (1950), pripovijest Jabuani (1950) i kratki roman Mome iz Vrgorca (1953), i kod jednog i kod drugog pisca sve redom knjievni tekstovi koji se najee ni po emu nee bitnije izdvajati u odnosu na ukupnost knjievno-kulturalnog konteksta u kojem se javljaju. Pritom, ba kao i kod Kulenovia u revolucionarnom dobu, ova, inicijalna faza u razvoju Selimovieva te Su-ieva knjievnog djela tipoloki pripada prosvjetiteljskom ili u drugaijoj, preciznijoj perspektivi kanonskom kulturalno-poetikom makromodelu, i u znaku je manje ili vie strogo ideoloki zadatih ili barem drutveno poten-


13


ciranih i preferiranih okvira knjievnog rada i uope ideoloki posredno ili neposredno proskribirane funkcionalizacije i upotrebe (zloupotrebe) knji-evnosti i kulture, a kad cjelokupnu knjievnu praksu obiljeava, izmeu ostalog, ideoloki nalog da pisac djeluje (i) kao ininjer ljudskih dua, a knjievnost kao slukinja ideologije, a zapravo ona situacija kad knjievni tekst funkcionira prije svega u slubi Revolucije, konstituirajui se prvenstve-no kao mjesto sjeanja herojske ratne prolosti te kao memorijski poticaj za poratnu izgradnju svijetle socijalistike budunosti. Pa ipak, kod sva tri autora, i u njihovu socrealistikom knjievnom radu vremenom e se javljati elementi koji e ih najee isprva oprezno, a kasnije sve vidljivije odvajati od zadate matrice socrealistike knjievne prakse, kako e to, barem djelomi-ce, biti sluaj i potkraj Suieva Mometa iz Vrgorca ili, pak, u pojedinim, sve vie individualistiki usmjerenim pripovijetkama M. Selimovia, poput tek primjera radi due pripovijetke Tua zemlja (1951), a posebno u satirikoj komediji Djelidba (1947) S. Kulenovia, dramskom tekstu ija je praizvedba u Narodnom pozoriu u Sarajevu (1948) zavrila zabranom igranja ovog teatar-skog komada, pretvorivi se tako u prvi vei javni politiko-ideoloki skandal u bosanskohercegovakom knjievno-kulturalnom prostoru u vremenu nepo-sredno nakon Drugog svjetskog rata.

3.Kao i u cjelini bonjake te bosanskohercegovake knjievne povijesti, i

u knjievnom djelu M. Selimovia, S. Kulenovia i D. Suia poetika (ali i po-litika) socrealizma bit e, meutim, prolazna i, sreom, kratkotrajna razvojna faza, ija je stroga ideoloka suspregnutost u jednom trenutku nuno morala rezultirati konanom eksplozijom dotad radikalno suspendiranih slobodnih li-terarnih zanimanja, a to e i knjievni rad ove trojice autora, jednako kao i cjelinu onovremene domae knjievne prakse, uvesti u bitno drugaije okvire knjievnosti poratnog predmodernizma, iz domena tzv. artistikog ili opet u neto preciznijoj kategorizaciji politradicijskog kulturalno-poetikog ma-kromodela, a koji se, dakle, i kod Selimovia, i kod Kulenovia, i kod Sui-a, mogao barem unekoliko naslutiti ve i u pojedinim radovima iz vremena socrealizma. Poev od ovog trenutka, sva tri ova autora sve znaajnije odre-uju povijesnorazvojne procese i pojave onovremene bonjake te bosansko-hercegovake knjievnosti, pri emu njihovo knjievno djelo te, posljedino, cjelina knjievne prakse iji su sad ve vaan dio doivljava sve vie osobeno literarno-estetsko samoosvjetenje, s im u vezi sad sasvim jasno javlja se i tenja ka larpurlartistikoj funkcionalizaciji knjievnosti, uz istovremeno iako

14

ne uvijek do kraja ostvareno manje ili vie izraeno odustajanje od utilitar-no-didaktinog koncepta kulture te sve zornije uvoenje ideje knjievnosti kao istraivanja ovjekove situacije i ljudske sudbine. Sve ovo, takoer, znai i svojevrsnu stabilizaciju semiosfera bonjake i bosanskohercegovake knjievnosti, pa Selimoviev, Kulenoviev i Suiev knjievni rad, ba kao i ukupna domaa knjievna praksa ovog trenutka, u poetikom smislu pose-u za obnavljanjem ratom prekinutih povijesnorazvojnih tokova, prethodno, inae, krajnje radikalno uzdrmanih upadima poetike socrealizma, kao i, prije ovog, poetike knjievnosti NOB-a, iz koje ova izravno proizlazi. Ovim tragom biljei se i pojava razliitih poetikih neoizama, ali se, isto tako, na-sluuju i nove knjievne tendencije, naroito u smislu anticipacije poetike eg-zistencijalizma, ije e elemente okuavati ve D. Sui u humorno-satirikim romanima Ja, Danilo (1960) i Danilo u stavu mirno (1961), dok e ovakvo to posebno doi do izraaja kod M. Selimovia, i to prije svega u njegovim dvama temeljnim ostvarenjima iz ovog razdoblja u psiholoko-poetskim ro-manima Tiine (1958) i Magla i mjeseina (1962). tavie, uz, primjera radi, romane D. Suia, ali i poemu Plivaica (1954) M. Dizdara, kao, inae, moda i jedan od najranijih nagovjetaja poetike egzistencijalizma kod nas, upravo Tiine i Magla i mjeseina predstavljat e, pritom, sasvim zorna mjesta oito-vanja ove nove, po mnogo emu drugaije osjeajnosti, pri emu je, istina, (i) u ovim dvama romanima i dalje prisutna ratna tema, tema koja je, dakle, bila posebno forsirana u prethodnoj, socrealistikoj knjievno-kulturalnoj paradi-gmi, ali je sasvim u skladu s novim, politradicijskim karakterom knjievne prakse poratnog predmodernizma ona bitno preoblikovana i tako, konano, promijenjena na nain koji e se pokazati kao presudan po kasnija zbivanja i u Selimovievu knjievnom djelu, ali i u savremenoj bonjakoj te bosanskoher-cegovakoj knjievnosti uope.

4.Ono to, s obzirom na tad aktuelni trenutak i njegovu ukupnu poetiku

kulture, nije moglo poi za rukom S. Kulenoviu s Djelidbom uspjelo se, da-kle, ostvariti u prvim romanima M. Selimovia i D. Suia, pisaca koji su upra-vo u vremenu poratnog predmodernizma poeli izgraivati osnovne konture svojih prepoznatljivih autorskih knjievnih rukopisa, ime, meutim, nisu mijenjali samo oblija vlastitog knjievnog djela ve i cjelinu horizonta po-ratne bonjake i bosanskohercegovake knjievnosti. Upravo i zato, ukupna bonjaka i bosanskohercegovaka knjievna praksa od ovog trenutka, iako na sasvim nov, savremen nain, poela se vraati nekim od najkarakteristinijih


15


svojih obiljeja, pa tako i sloenijoj psihologizaciji te, posebno, izraenoj poe-tizaciji pripovjednog teksta, koji sad ponovo postaje orijentiran ne prvenstve-no ka raznolikosti partikularne povijesne ili savremene vanjske, dogaajne pojavnosti ve, naprotiv, prije svega ka univerzalnoj, svevremenoj ovjekovoj, opeljudskoj nutrini, intimi i privatnosti, unutranjim mukama i lomovima te dramama i traumama pojedinca a ne zajednice, a zapravo ka itavom jednom unutranjem svijetu individualne egzistencije, u kojem prvenstvena i ak je-dina istinski bitna pojavnost postaje ono doivljajno i misaono. Odavde e, uostalom, i proizai ona kasnije amblematina selimovievska, ali i, jednako tako, kulenovievska te suievska lirska meditativnost i produhovljena ese-jistinost, odnosno naroiti psiholoko-poetski karakter prepoznatljivih knji-evnih rukopisa sva tri ova autora, a potom i velikog broja drugih autora i autorica savremene bonjake i bosanskohercegovake knjievnosti.

Sve ovo, konano, knjievne opuse M. Selimovia, S. Kulenovia i D. Suia vodit e ka njihovim vrhuncima, koji se ostvaruju u okvirima poratnog modernizma, najee onog sa sad ve cjelovito uoblienim egzistencijalisti-kim poetikim utemeljenjem, a zapravo u onom kontekstu koji je, naravno, i dalje artistiki, ali je ovaj put ve nesporno vezan za postkanonski kultu-ralno-poetiki makromodel, to, inae, svojevrsno zlatno doba i bonjake i bosanskohercegovake knjievnosti uope. Njega e upravo obiljeavati oita dominacija individualne, ali i sve ee i sve upadljivije kulturalne, ba kao i metakulturalne perspektive u knjievnom motrenju svijeta i ivota, pa ovakvo to, takoer, jeste i onaj trenutak kad se u bonjakoj te bosanskoher-cegovakoj knjievnosti tradicionalno prisutna pria o prolosti i njihova okrenutost tradiciji u cijelosti konstituiraju i kao osobeni bosanski tekst ovih dviju literatura, u kojem za ove dvije knjievnosti inae karakteristi-ni smisao za prolost, a posebno povijesna pripovijest, postaju prvenstveno metafore sad do samog kraja univerzalizirane prie o ovjekovoj situaciji i ljudskoj sudbini, a to, meutim, ne ponitava ono to je ovdje inae vrlo vaan osobeni identitarni autorefleksivni diskurz knjievne prakse, ve ga, naprotiv, do kraja esencijalizira i tako ini jo znaajnijim. A ovakvo to sve zajedno jeste, najzad, onaj nemjerljivo produktivni okvir u kojem se javljaju najznaajnija knjievna ostvarenja ne samo M. Selimovia, S. Kulenovia ili D. Suia ve uz pjesniku zbirku Kameni spava (1966) M. Dizdara te, u irem bosanskohercegovakom kontekstu, romane i pripovijetke I. Andria i stoerna djela cjelokupne novije bonjake i bosanskohercegovake knjievne prakse, tj. one to je, razvijajui se poev od kraja 19. st. pa nadalje, dio ne vie nekadanjeg orijentalno-islamskog ve sad zapadno-evropskog kultural-

16

no-civilizacijskog konteksta: romani Dervi i smrt (1966) i Tvrava (1970) M. Selimovia, potom pjesnike zbirke Soneti I (1968) i Soneti II (1974) te roman Ponornica (1977) S. Kulenovia, odnosno pararomaneskna pripovjedaka zbirka Pobune (1966) te romani Uhode (1971), Hoda strah (1973) ili Nevakat (1986) D. Suia.

Svi ovi knjievni tekstovi, koji naravno ine samo jedan dio gro-madnih knjievnih opusa autora o kojima je ovdje rije, nesumnjivo predstav-ljaju svaki posebno i na svoj nain in lotmanovski shvaene eksplozije u semiosferi kako bonjake, tako i bosanskohercegovake knjievnosti, ali i (srednjo)junoslavenske interliterarne zajednice uope, te su tekstovi nakon kojih je sistem ovih dviju literatura bitno, pa ak i radikalno izmijenjen, pri emu kljuna Selimovieva, Kulenovieva i Suieva knjievna djela postaju i osobeni repozitoriji kulturalnog pamenja te, u konanici, naroiti tekstovi kulture u onom smislu kako ovu pojavu definiraju savremene kulturalnome-morijske teorije. Uz vie nego evidentnu njihovu reaktuelizaciju u recentnim, tekuim procesima tvorbe i pretvorbe kolektivnih identiteta unutar bosansko-hercegovakog prostora te ire, ovakvo to, takoer, moe posvjedoiti i poja-va brojnih tzv. knjievnih saputnika koji e se u ovoj ili onoj mjeri priklanjati onom sad ve knjievnom maniru koji su uspostavili ovi kanonski nezaobila-zni autori, ba kao i sasvim suprotni procesi, a kad e, naime, nove, kasnije knjievne pojave u bonjakom i bosanskohercegovakom knjievnom radu poivati i na, izmeu svega ostalog, pokuajima ne tek kreativnog sustiza-nja ve, naprotiv, prije svega istinskog prevladavanja upravo selimovievskog, kulenovievskog i suievskog knjievnog modela, a to je inae sloeni di-namiki literarni proces koji je omoguio i dalji razvoj bonjake te bosansko-hercegovake knjievnosti, ali i sad i iznutra, iz same knjievne prakse na visoko kanonsko mjesto postavio knjievne opuse M. Selimovia, S. Kuleno-via i D. Suia. I to je, konano, ono to e, uz njihove imanentne znaajke, i Selimoviev, i Kulenoviev, i Suiev knjievni rad uiniti ovdanjom ivom tradicijom, pa je i zato vie nego razumljivo to da cjelina knjievnog djela ovih autora trai nova itanja, ona koja e na nov nain osvijetliti ukupnost njihova knjievnog svijeta, no koja e isto tako u njemu iznova pronai ono to je vano i za itaoca danas, i mimo, dakle, jubilarnih, sveanih trenutaka kultu-ralnog prisjeanja.


19

UDK: 821.163.4(497.6).09 Selimovi M.

Elbisa UstamUji

Kulturni kontekst Selimovieve umjetnosti

KlJUNE RIJEI: Dervi i smrt, Bosna, interkulturalnost, kult porodice, e-tiri zlatne ptice, islamski tip kulture

Mea Selimovi je u Sjeanjima i Razgovorima o romanima Dervi i smrt i Tvrava skrenuo panju na razumijevanje teme Bosne kao specifinog kultur-nohistorijskog prostora na kome je povijesnim okolnostima susretanja civiliza-cija, doticanja i mijeanja naroda i kultura, interkulturalnost postala svojstvo bosanskog/ bonjakog mentaliteta, psihologije, etikih i estetskih poimanja. Otuda se pitanje identiteta Bonjaka, njihove sloenosti i opreka, podiu na problemsku razinu. U uslovima drutvenog pasivizma nastala je osobena kultura porodinog ivota oblikovana orijentalnim zasadama, sjajem istone poezije i prie, to je pogodovalo stvaranju enskog tipa kulture u kome se preferiraju lino i doivljajno, mata i imaginacija, pa je razumljiva sklonost lirskom izrazu. Naslov etiri zlatne ptice, pod kojim je ispisivan rukopis Der-via i dijelom objavljen u prvoj verziji, jeste lajtmotiv ija metaforika prosijava znakovima tradicije, obiaja i religije koji su modelirali svijet Selimovievog sugestivnog svjedoenja o kulturnohistorijskoj opstojnosti Bonjaka. Dok se glavni tok odreuje graninom situacijom Dervi i smrt egzistencijalnim grom i traginom aurom, drugi opozitni tok etiri zlatne ptice simbo-likom implicira mistina prozrenja, unosi duboko utisnute medaljone sjea-nja, koje asocijativnim probljescima dozove prezentna situacija, kao eznju i svjetlost/ spoznaju. Takvi iskazi fantazijskog govora unutranjeg intenziteta omoguuju katarzu i rastereenje od stanja meditativne skepse, ime se ne dozvoljava gue tkanje pesimistike niti koja nije svojstvena kulturi u kojoj je islam forma vitae i forma mentis. U sprezi modernog izraza sa historijskim ambijentom, Selimoviu je uspjelo da apsorbira i aktuelizira duhovne, estetske i tradicijske vrijednosti starije bonjake knjievnosti.

U ve dobrano konstituisanoj selimoviologiji, pojam Selimoviev ro-man uglavnom se odnosi na osobenost poetike, specifinu kompleksnost uku-

20

pnosti knjievnoumjetnikih pojava njegova dva najvrednija romana Dervi i smrt i Tvrava. Knjievna kritika je pojavu Dervia prihvatila euforino, kao dogaaj koji je izazvao pravi kulturni potres i zato Tvrava trpi neugodnu bli-zinuM, iako predstavlja ponovljeni uspjeh. U kritikim razmatranjima Dervi je prepoznavan kao prvi muslimanski roman, kao historijski sa simbolinim konotacijama na savremene totalitarne reime i politiki roman, te po filozofiji egzistencije i relativizma, psiholokim sondiranjima, prema modernistikim zahvatima u fakturi pripovijedanja i drugim imanentnim interpretacijama. Za-paena su i kompariranja sa Andriem i Dostojevskim. Svi pristupi su se po-kazali primjerenim slojevitosti i polidimenzionalnosti djela. Danas se novim knjievnoteorijskim metodama proiruju uvidi u uvijek otvorenu i izazovnu umjetninu Selimovieva romana.

Ispovijeu u Sjeanjima i brojnim razgovorima o romanima Dervi i smrt i Tvrava, Selimovi je, diskursom svjedoenja i autoreferencijalnim do-punama, sugerirao smjernice za razumijevanje sloenosti svoga romanesknog svijeta. Bosna i bosanska tema, pri tome, snala se u centru pojanjavanja, a o toj bitnoj i inspitativnoj vezi govorio je esto i afirmativno, ponekad kritiki, ali uvijek sa neskrivenim emocijam a: Bosna je u meni, kao krvotok. Nije to samo neobjanjiva veza nas i zaviaja, vea i koloplet naslijea, istorije, cje-lokupnog iskustva mog i tueg, dalekog, koje je postalo moje. viena iz vana i bez ljubavi, Bosna je gruba i teka, viena iznutra i sa ljubavlju koju zaslu-uje, ona je ljudski bogata iako u sebi nesaznana potpuno. Takve refleksije, dubokog intelektualnog senzibiliteta, promoviraju principe tolerancije i civili-zacijskog dijaloga, upuuju, izmeu ostalog, na vienje interkulturalnosti kao bosanske sudbine. Bosna je medijum specifinog iskustva opstojnosti koje je posredovanog povjesnim okolnostima doticanja i mijeanja naroda i kultura, postalo svojstvo bosanskog mentaliteta: elja za dobrotom i humanou koja bi se odnosila na sve ljude bez ikakvih ogranienja (to je poznati merhamet, iroka otvorenost prema svim ljudima, tenja ka jednom univerzalnom huma-nizmu, kao odbrana od svoje izdvojenosti). (Selimovi 1975b: 322) Merha-met se u Derviu konkretizira na primjerima Hasana i hadi-Sinanudina, koji imaju osobinu da osjete ljudsku nesreu i da idu u susret ovjeku dobrotom na djelu, iz neke unutranje potrebe i zadovoljstva u tome. Dobro djelo, pouava Hasan, deava se kao ljubav: kada se desi treba ga sakriti, da bi ostalo nae. (Selimovi 1975a: 299) A dobrota i ljubav su u oba romana o Bosni postavljeni kao aksioloki kriteriji najviih ljudskih vrijednosti.

Najbolji bosanski pisci asu, iz nametnute otuenosti i kompleksnosti do-ticaja i proimanja razliitih kulturnih obrazaca i tradicije, ispriali potresne

Elbisa Ustamuji: Kulturni kontekst Selimovieve umjetnosti

21


prie o egzistenciji bosanskog ovjeka u prolosti, ispriali gorinu nae sud-bine i gordost naeg ovjeka, kako se izrazio Selimovi povodom Andrie-va djela. Autor Dervia svoj zaviajni i umjetniki univerzum doivljava kao zlehudu zemlju osuenu historijom, koja se nala u geografskom, politikom i duhovnom procjepu, izmeu Istoka i Zapada, na popritu sudara i kolopletu susretanja civilizacija, o tome je u Derviu izriit: Na razmei svjetova, na granici narodna. Otuda se pitanja nacionalnog identiteta bosanskih muslima-na podiu na problemsku razinu, a Hasan taj bosanski kompleks nadograuje i refleksivnom potkom uznemirujueg dramskog naboja obilje bez pravca i cilja, esejizira i identificira u sudbini Demaila, kao snagu koja se sama u sebi satire. Na prostoru izdijeljenom vjerama ivi se sudbina podijeljenosti, nepripadanja i nepovjerenja sa osjeanjem raspetosti bez mogunosti da se obilje ljudskih potencijala nacionalno ostvari na fonu historije. Takav poloaj esencira osjeanje ivotnog relativizma, koji ima podrku u etno-kulturnom biu, njegovoj sloenosti i oprekama, a koji je klju za razumijevanje autora i unutardijegetskog pripovjedaa, lika i djela u cjelini. Iz pozicije prepoznatog kafkijanskog udesa i prinudne uskraenosti u djelovanju bosanskog begovata u odnosu na mo visoke Porte i njenih travnikih vezira, uslijedilo je fata-listiko predavanje, bijeg i zatvaranje u tvravu porodinog mikrokozmosa i gotovo antikog prostora za stvaranje, prema Begiu, mita doma i krvnog srodstva. Tako se razumijeva inicijalni impuls za nastanak Dervia, apsurdna smrt brata koja se vremenom preobratila u kreativan in, priu o porodinoj i bratskoj ljubavi i smrti nevinih pod represivnim silama moi. Selimovia nisu interesovala pitanja religije ni hronika povijesnih zbivanja, legenda i epska tradicija, ni kolektiv i kolektivna svijest, sav se okrenuo moralnim pitanjima mogunosti opstanka pojedinca na vjetrometini historijskog zla.

U uslovima drutvenog pasivizma i usmjerenosti na porodicu, u Bosni je nastala osobena kultura porodinog ivota, oblikovana orijentalnim zasa-dama uivanja u zadovoljstvima. Izgraeni su strogi patrijarhalni odnosi, u kojima je stijenjena energija generirala kreativni i emocijonalni naboj, te je postavljena scena za tragine sukobe pojedinca i moi porodinog autoriteta kakve poznaje muslimanska usmena balada, kao i za intezitet osjeanja, sev-dah i udnju due u sevdalinci.

Kult porodinog ivota odravale su i njegovale ene: U kui vladale su ustvari ene (...) matrijarhat u patrijarhatu. (Selimovi 1975c: 45) U za-tvorenom prostoru kue, avlije i bae vodio se intenzivan ivot osmiljavan enskim senzibilitetom i inventivnou, od protokola ponaanja, obiaja i nje-govanja porodinih veza i odnosa, propisa o vjerskim procedurama do vaspita-

22

nja narataja. Kada se tom nainu pridoda proimanje sa islamskim uenjem, mistikom, sjajem i aromom istone prie, stjeu se okolnosti za sublimiranje enskog tipa kulture u kome se preferira lino i doivljajno, te mata i imagi-nacija, pa je razumljiva dominacija lirskog izraza nad epskim i dogaajnim. Na podlozi osobene kulture, koja se zrcali iz ukupnosti ivotnih manifestacija u Selimovievim romanima, formirala se i ljudska priroda i individualnost tog autentinog pjesnika Bosne i ivota Bonjaka, kulturno-povijesnog fenomena nastalog iz kompleksnih inetrkulturalnih suodnosa i njihove refleksije na mo-deliranje mentaliteta, psihologije, jezika, etikih i estetskih poimanja. Prema Selimoviu je prava i stvarna autentinost upravo u viem asimiliranju vrlo raznolikih kultura, uticaja, duha, ak i krvi. (Selimovi 1975c: 260)

Naslov etiri zlatne ptice, pod kojim je ispisivan rukopis romana Dervi i smrt i dijelom objavljen u prvoj verziji, jeste znak koji prosijava znaenjima posredovanim kulturom, tradicijom, obiajima i religijom koji su modelirali svijet o kome je Selimovi sugestivno zasvjedoio. etiri zlatne ptice provlae se kao lajtmotiv u nekoliko kljunih situacija na Nurudinovom ivotnom putu. Poslije potresnog suoenja sa svemoguim zlom, kada je saznao zato je brat zatvoren i time osuen istinom, pojavile su se u vidu Hasanova prijateljstva, kao spasonosni bijeg i rastereenje iz sadanje muke. Ganut i uzbuen Ha-sanovim poklopnom dopustio je da ga ozare sjeanja na zlatne ptice sree iz snova djetinjstva. Obino ih prizove duboka enja za sreom koja je kao mogunost ponesena iz bajkovitih neninih ubornih kazivanja. Jave se kad je dui teko i spore se sa gorinama i tamom egzistencijalne ugroenosti sve do posljednje noi i konane spoznaje: Grdna si varka zlatna ptico! Time je u narativnu strukturu uveden olirien jezik zlatnog sjeanja, opozitan diskursu uznemirene svijesti unutranjih dijaloga.

etiri zlatne ptice, motiv u okovima skupocjenih safijanskih korica Al-Faradove Knjige pria i svilene mahrame kojom je umotana, implicira-ju mistina prozrenja. U islamskoj kulturi broj etiri simbolizira postojanost etiri stuba islama (molitva, zekat, post i hadd) i monolitnu jedinstvenost Kabe, ptica je simbol due i duhovne spoznaje, priziva anele i vezu izmeu zemlje i neba, dok zlato predstavlja jakost svjetlosti i spoznaju, ima boanski karakter. U tom smislu Mula-Jusuf, umjetnik kaligrafije, ima zlatne ruke, a od Hasanovih rijei ostaje neto svijetlo i lijepo.

U tradiciji Bonjaka, mahrama / boa od najfinijeg platna u ijim su okovima zlatnom icom izvezeni uzorci: ptica ili cvijet, jeste artefakat pro-cedure darivanja (slui za ukrasno prekrivanje boaluka i znak je rafinirane kulture ophoenja u meuljudskim vezama). Pored plemenitosti darivanja,


23


na taj nain uprilien poklon prenosi emocije, stvara izvjestan hedonistiki ugoaj, priziva i religiozne poruke da bude hairli i sa Boijom milosti. U Nu-rudinu budi njenu i dragu uspomenu na majku i mahramu kojom je prekrila gurabije to mu je davno po ocu poslala. Sasvim je onda primjereno da i u ba-ladi Hasanaginica majka boalukom (u boi haljine) daruje u beici sina. ene su u Bosni izraivale prekrasne vezove i rune radove za ukraavanje odjee i kue i to je oblik kreativnosti urbane arijske / gradske kulture, ije emo znakove prepoznavati i u Hume, Kulenovia i drugih bonjakih pisaca.

vezom se u Derviu emocionira susret sa etiri konjanika: Bili su lijepi kao izvezeni na crvenoj svili, kao proiveni na jarkoj pozadini neba, a nakon napada: Ostao je samo crven, krvav, nepojmljiv uas (...) Ostali su utisnuti na okrvavljenoj ohi neba i u meni kao da sam u sunce gledao. (Selimovi 1975a: 218 ) Prva slika je izraz Nurudinove prijemivosti i otvorenosti za lje-potu, druga je snana vizualizacija uasa, a obje suprotstavljenost principa dobra i ljepote i principa zla i represije. Osciliranje izmeu suprotnosti, na jednoj strani dobro, ljepota, ljubav, svjetlost i na drugoj zlo, tama i smrt, jeste princip izgradnje pripovijedne supstancije u kojoj se glavni tok odreuje graninom situacijom Dervi i smrt egzistencijalnom jezom i traginom aurom, a koji stalno podriva metaforika etiri zlatne ptice koja nosi du-boko utisnute u memoriju medaljone sjeanja kao svjetlost / spoznaja koje asocijativnim probljescima dozove sadanja muka. U kontrapunktu izmeu biveg i sadanjeg, izmeu unutranjeg doivljajnog i spoljanjeg dogaajnog toka, odvijaju se u diskurzivnoj napetosti partije romana.

Strukturalno naelo jedinstvo suprotnosti u Derviu podupire i opozi-cija svjetlost-tama to se vee u islamskoj gnozi za dvojnost duha i tijela, sim-boli svjetlih i mranih principa u istom su biu. Svjetlost je simbol boanskog smisla, jer je Allah izvor svjetlosti, nebesa i zemlje. Na samom poetku us-postavljena je suprotnost izmeu sadanjeg poloaja i sjeanja na djetinjstvo, tekija je meu crnim i sivim gudurama to zaklanjaju irinu neba ostavljajui samo plavu posjeklinu nad sobom kao krtu milost i sjeanja na prostranstvo ogromnog neba djetinjstva. (Selimovi 1975a: 12) Nurudinovo stanje ivotne jeze oslikava se tamnim tonovima: u gluhoj samoi, gluhi muk, prazna tiina, omeena praznina, zazidana pusto, mutne tjeskobe, neprozirna crnina, tama, glua i smrt, a koji metaforino simbolinim sugestijama iscrtavaju horizont i atmosferu tragine vizije svijeta. Dok su sjeanja i uspomene na sebe biveg, na djetinjstvo, ljubav i mladost, sublimirane u kosmiku svjetlost: Svjetlo vje-re, nebesko svjetlo sunca i mjeseca, smijeh u sunano jutro, odsjev mjeseca na tihoj rijeci, radost sijala kao sunana svjetlost i slino. Suprotno tmini,

24

metafora svjetlosti jeste semiotiki znak osebujne semantike koja u romanu sugerira ozraje kuranske vizije svijeta.

Ratno iskustvo mladog vojnika / dervia pamti se u svijetlim slikama. Gaziju Kara-Zaima vidi u nekom svjetlu (...) na sunanu zraku lii to e svugdje prodrjeti. (Selimovi 1975a: 147) Doivljaj je u memoriji postao ha-majlija: To je najistiji as moga ivota, najvei samozaborav, zamamljujui bljesak svjetla (...) Grevito sam uvao sliku velike rtve u bljesku i vatri ne dozvoljavajui joj da izblijedi. (Selimovi 1975a: 452) Sretni trenutak potpu-nog predavanja i duhovnog sjedinjavanja u simbolici svjetla sugerira sufijsko uenje, ali je jasna konotacija sa ratnim iskustvom autora, zajedniki su im snaga i idealizam mladosti. Meutim, realnost subverzivno djeluje uruava-njem smisla, razbijanjem iluzije i razoarenjem koje se iz prkosa ne eli pri-znati. Kara-Zaima izdaje drhtav glas i tiho kaljucane u poderanim pluima, dok na isjeenom licu jo treperi srea zbog onog to je bilo i plaljiva nesi-gurnost zbog svega to je sad. (Selimovi 1975a: 157) Nurudin i sam priznaje da se iz zarobljenitva vraao bez sablje, bez snage, bez vedrine (...) uvao sam samo sjeanje, kao hamajliju, ali je i ono onemoalo, izgubilo boje i svje-inu, i bodrost i raniji smisao. (Selimovi 1975a: 454)

Motivi ljubavi i ljepote intenzitetom doivljaja zrae smislom to prizi-va mistike i Rumija za koje je ljubav kretanje prema ljepoti. Pored Kurana i mistinog ezoterizma orijentalne poezije, Rumijeva filozofija, uenjem o reli-giji, ivotu i ljubavi, nala je plodno tlo u Bosni1. Rumi vidi bit univerzalne religije kao kreativnu ljubav i propovijeda beskonane potencijalnosti ivota (...) Cilj ivota je ivotniji ivot, vii i bolji. (Sharif 1990: 222) Nurudin je for-miran na tim misaono duhovnim premisama, pa se iz njegove vizure stranice romana pune ljepotom, dobrotom i manifestacijama ivota u epizodama koje mame zavodljivou, inae u osnovi gorke prie. Izmeu zamisli o ivotu i ideala savrenog ovjeanstva ispunjenog kvalitetom apsolutnog smisla, pred ejhom Nurudinom isprijeila se egzistencijalna situacija, ivot se spleo u kr-vav vor, to onemoguuje mistinu kontemplaciju i stvara stalnu napetost unutar ispovijednog diskursa.

ljepotu ene i poriv ljubavi nosi doivljaj kadinice: Sve je na njoj bilo skladno i nerazdvojivo: pogled oiju lako oivien crnom bojom, to se spa-jao s pokretom ruke jedva skrivene providnom tkaninom koulje; meki nagib glave; kad bi zatreperio zlatom obrubljeni smaragd na elu i nesvjestan trzaj noge u srebrenoj papui; lice bez neravnina, po kome se razlivala blaga svje-

1 Pjesnik Dervi-paa Bajezidagi je u Mostaru u XvI vijeku osnovao katedru za prouava-nje Mesnevije.


25


tlost nekud iznutra, iz krvi to se preobraala u tople odsjaje; vlaan bljesak zuba iza prividno lijepih, punih usana. (Selimovi 1975a: 26) Pojava plijeni gospodstvom: odnjegovanom ljepotom, odjeom, nakitom i pritajenom senzu-alnou, kao stiani misterij koji samo nasluuje ivot to tee kao izazov, kao nagovjetena strast, ali i kao lirski motivi i poetska senzacija. Nurudin je uspio da jedinu ljubav iz mladosti u svojoj posljednoj noi uspio fluidnu prizove da je stvorim od zelenog iblja, od odsjaja vode, od suneva svjetla. (Selimovi 1975a: 460)

lirski inserti prirode gusto premreuju Selimoviev narativ, kojima nije svrha njen dekor, ugoaj i impresija, ve duboki doivljaj, dijalog s njom, meditacija i simbolina slika. Sjaj mjeseine i intenzitet pomame i grijeha u urevskoj noi u kojoj kasaba cepti u groznici, preplavi i Dervia ivotom, a on se u strahu brani dijabolinim vizijama: Poletjee noas vjetice s kiko-tom iznad krovova polivenih mlijekom mjeseine, i niko nee ostati razuman, buknue ljudi strau i bijesom, ludou i eljom da se upropaste, odjednom svi, kuda u ja? (Selimovi 1975a: 36) Dovodi se u pitanje vrstina uvjerenja i snaga vjere/ ideologije pred pojavom prastarih obiaja (vue se staro tue vrijeme za nama) koji traju u kompozitnosti i kompleksnosti tradicijskih slo-jeva u vjekovnom kulturalnom mijeanju.

Saivljavanje sa prirodom proljetnog dana (sladak miris peluda je u meni) oputa gr due, dozvana je ljubav iz mladosti privienjem mladog glasa. U trenutku lirskog prozrenja doivljeno je olakanje duha i oienje sadanjosti prolou, kao kod Prusta. Taj neobian trenutak zaborava ga is-puni i unese lagan i radostan osjeaj ivljenja, uzdrhtalu saivljenost sa svim oko sebe. (Selimovi 1975a: 123) Posredstvom pejzaa (enterijera damije) dozove se u snovidnim privienjima ono to je bilo ili to e biti i mami tre-peravom igrom svjetlosti astralnih tonova i prozrenjem djelia nesaznanog i neuhvatljivog, a sluenog smisla. Iskazi fantazijskog govora unutranjeg in-tenziteta omoguuju, iz stanja crne muke, katarzu i rastereenje prisustvom u drugom vremenu i prostoru nekadanje harmonije i sree. Time se ne do-zvoljava kontinuitet gueg tkanja pesimistike niti, jer osnovi kulture kojoj je islam oblikotvorna forma vitae i forma mentis nije svojstven pesimizam.

Selimovievi romani su utoliko sloeniji to unutranji pripovjedai sa-obrazni autoru promiljaju o ivotu i svijetu kao intelektualci zapadnog tipa i bliska im je knjievnofilozofska orijentacija egzistencijalizma i diskurzivna forma, u sluaju Dervia ak se ishodi meditativna i ironina skepsa. Seli-movi je preuzeo procedure romana iz modernizma zapadne knjievnosti, ali je opeprihvaenom postupku unutranjeg monologa dodao neke posve

26

individualne oznake, uvjetovane osebujnim bosanskohercegovakim prosto-rom i historijskim i kulturolokim biem autora i njegovih protagonista (up. Ustamuji 1990). Tako se na stranicama Selimovievih romana raskriljuju au-tohtoni znaci civilizacijskog i filozofskog fenomena bosanskohercegovake i bonjake kulturnohistorijske opstojnosti. Savrena sprega modernog izraza sa historijskim ambijentom Selimoviu je omoguila da apsorbira i izvue zapretane duhovne, estetske i tradicijske vrijednosti bonjake knjievne ba-tine: Baeskijinu Sarajevsku hroniku, kulturno naslijee dervikih tarikata i tekija, mistinu moralizatorsku i didaktinu ritmiziranu prozu, misticizam i ezoterizam divanske poezije, alhamijado poeziju, te niz drugih sastavnica bogatog kulturnog naslijea. Romani su iznenadili i kritiku prezentacijom poetikih vrednota knjievne tradicije islamske duhovne provinijencije, iji je kontinuitet prekinut evropeizacijom bonjake knjievnosti austrougarskog perioda i kulturnom marginalizacijom u 20. vijeku.

Uspjeh romana Dervi i smrt, pokazalo se, jeste ohrabrio i druge umjet-nike da u batini potrae vlastite korijene i sukladno aktuelnim misaonim i poetikim referencama pronau svoju aru i svoju boju u odgovorima na sa-vremene izazove nesavrenog svijeta. Inicirana su i pitanja u vezi s poseb-nou bonjake knjievnosti, njenog kontinuiteta/ diskontinuiteta i statusa u okviru bosanskohercegovake knjievnosti.

literatura

Selimovi, Mea (1975a), Dervi i smrti, Sabrana dela, Otokar Kerovani Sloboda, Rijeka Beograd

Selimovi, Mea (1975b), Pisci miljenja i razgovori, Sabrana dela, Otokar Kerovani Sloboda, Rijeka Beograd

Selimovi, Mea (1975c), Sjeanja, Sabrana dela, Otokar Kerovani Sloboda, Ri-jeka Beograd

Sharif, M. M. (1990), Historija islamske filozofije, August Cezares, ZagrebUstamuji, Elbisa (1990), Oblici pripovijedanja u romanu Mee Selimovia, Rondo,

Mostar


27


the cultural context of SelimoviS art

Summary

In his Memories and Discussions about the novels Death and the Der-vish and The Fortress, Mesa Selimovic drew attention to the understanding of the topic of Bosnia as a specific cultural-historical space in which intertextual-ity became the property of Bosnian/Bosniak mentality, psychology, ethics and aesthetic perception, all that by the historical circumstances of encounter of civilizations, and the co-existence of diverse cultures, religions and ethnici-ties. Thereby the question of the identity of Bosniaks, their complexity and the oppositions to the other ethnic identities, raises to the level of problems. A distinctive culture of family life, shaped by the tenets of Oriental, Eastern glow of poetry and stories, was created in terms of a social passivism, which favored the creation of female-type culture that prefers personal and individ-ual experience, fantasy and imagination, and therefore a tendency to lyricism is understandable. The title Four Golden Birds, under which a manuscript of Dervish was written and partially published in the first version, is a leitmotif, and its metaforic images are full of signs of tradition, customs and religion that have modeled the world of Selimovics suggestive testimony about the cultural-historical existence of Bosniaks. while the main stream determines the border situation Dervish and death an existential convulsion and a tragic aura, another opposite flow Four golden birds implies a mystic see-ing through its symbolism, and moreover it inserts memory medallions deeply into the memory that present situation brings by associative flashes, as a long-ing and a light/epistemology. Such statements of an fantasy speech of an inner speech intensity provide a catharsis and a relief from a meditative state of scepticism that does not allow a deeper pesimism as it is not typical for the culture in which Islam is a Form Vitae and a Form Mentis. In tandem with a modern expression and a historic milieu, Selimovic has succeeded to absorb and draw attention to the spiritual, aesthetic and traditional values of the old Bosniak literature.

28

UDK: 821.163.4(497.6).09 = 162.1 Selimovi M.

Anna modelsKa-KwaniowsKa

nowatorstwo prozy fabularnej Mey Selimovicia na tle literatury boniackiej

SOwA-KlUCZE: literatura boniacka, proza fabularna, problematyka etyczna

Proza fabularna Mey Selimovicia ma wyranie nowy na tle literatury bo-niackiej charakter. wiadczy o tym przede wszystkim skupienie uwagi na yciu wewntrznym czowieka i problematyce etycznej zauwaalne ju w pierwszych utworach i stanowice znak rozpoznawczy tej prozy. Nowator-stwo autora Derwisza i mierci uwidacznia si w stosowanych rozwizaniach artystycznych w dialogowym charakterze wiata przedstawionego, typie narracji, jzyku, kreacjach bohaterw.

Nowoczesna literatura w Boni i Hercegowinie powstaa na przeomie XIX i XX wieku, ma zatem niedug histori. Mimo to w tym czasie pojawio si wielu ciekawych pisarzy takich jak na przykad Petar Koi, tzw. grupa mostarska (poeci i prozaicy) Aleksa anti, Svetozar orovi, Jovan Dui, pripovedaka Bosna Isak Samokovlija, Hasan Kiki, dalej Ivo Andri, Branko opi, Skender Kulenovi, Mak Dizdar i wreszcie Mea Selimovi (Trifkovi 1976: 5-6). Tradycyjn opowie boniack charakteryzowa silny zwizek z yciem, kronikarstwo, oparcie na motywach anegdotyczno-folklo-rystycznych. Bya to proza opisowa o intensywnym kolorycie lokalnym, nie posiadajca w zasadzie wymowy uniwersalnej (Trifkovi 1976: 21-23).

Mea Selimovi (1910-1982), jeden z najwybitniejszych pisarzy serb-skich pochodzcych z Boni, przez znaczn cz ycia by zwizany z Sara-jewem. Po przejciu na emerytur w roku 1972 osiad na stae w Belgradzie. Jego testament, spisany 3.11.1976 roku dla SANU to dokument, w ktrym jednoznacznie uzna swoj twrczo za nalec do dziedzictwa serbskiego pimiennictwa (Skaki 1999: 167-168). Uznawany za wielkiego muzuma-

29


skiego pisarza jest nowatorem. Najbardziej istotnym elementem wyrnia-jcym jego pisarstwo w obrbie literatury boniackiej jest zainteresowanie yciem wewntrznym czowieka. Mea Selimovi by jednym z nielicznych miejscowych pisarzy, ktrzy potrafili poczy elementy regionalne z uniwer-salnymi.

wyranie osobisty ton, a take refleksyjno, subiektywizm oraz psy-chologizm sprawiy, e powieci autora Twierdzy odegray istotn rol w roz-woju tego gatunku na gruncie boniackim (Trifkovi 1976: 48). Zasadniczy problem jego prozy stanowi poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o istot czowieczestwa. Obraz absurdalnej i przepenionej bezustannym lkiem kondycji ludzkiej wyranie zblia go do myli egzystencjalistw (Camus 1974, Bobrownicka 1997b: 80). Akcentujc trwao ludzkiej natury mimo zmie-niajcych si warunkw ycia i postpu cywilizacyjnego, Selimovi zwraca take uwag na umown historyczno swojego pisarstwa.

wano problematyki etycznej i wyrany rys moralizmu znaczco wyrnia t twrczo na tle dotychczasowej prozy boniackiej. Nietrudno dostrzec korespondencj antropologii autora Twierdzy z Bachtinowsk kon-cepcj ludzkiego bytu, w ktrej decydujc rol odgrywa Inny (Todorov 1983: 458). Polifoniczna powie autora Zbrodni i kary obrazujca wspistnienie w obrbie wiata przedstawionego rwnorzdnych, upodmiotowionych wiado-moci, bya artystyczn realizacj przekonania o tym, e czowiek nie moe si oby bez Innego (Todorov 1983: 458-469).

Podkrelajc ju na wstpie znaczc rol monologu wewntrznego w prozie Selimovicia, naley zwrci uwag na fakt, e termin ten, uywany w odniesieniu do typu narracji, nie jest rwnoznaczny z monologiem rozumia-nym jako forma samowystarczalna, zamknita na cudze repliki. w gos osoby mwicej wpisana jest polifonia innych gosw. wynika to gwnie z faktu, i wiadomo bohaterw jest wewntrznie rozdarta, zorientowana dialogowo ku innym wiadomociom, co stanowi istotn zbieno z proz Dostojew-skiego.

Z uwagi na wyrane pokrewiestwo myli Bachtina i Selimoviciow-skiej koncepcji czowieka i sowa powieciowego kluczem do odczytania pro-zy autora Derwisza i mierci w niniejszej pracy bdzie Bachtinowska teoria dialogu i dialogicznoci, za jej celem zaprezentowanie boniackiego pisarza jako nowoczesnego (zwaszcza na rodzimym gruncie) moralisty.

Tematyka znakomitej wikszoci wczesnych utworw Selimovicia do-tyczy czasw II wojny wiatowej i partyzantki Tity, co nie wyrnia go na tle rodzimych autorw. Twrczo artystyczna pozostawaa w zwizku z do-

30

wiadczeniem partyzanckim i w ogle wojennym pisarza, ktre jednak stao si punktem wyjcia do dyskusji na temat moralnoci i czowieczestwa, jak w istocie jest jego pisarstwo, nie za do schematycznego przedstawienia racji jednej ze stron konfliktu. Dialogowo, ktra jest zasadnicz cech twrczo-ci Selimovicia, jest cech stopniowo rozwijan i doskonalon, jednak obec-n ju w pierwszych jego tekstach. Jest ona wyrazem poszukiwania prawdy, dochodzenia do niej na drodze konfrontowania rnych pogldw, postaw, mentalnoci.

Pierwsze, powstae w latach 1947-1952, opowiadania zostay pniej opublikowane w ksice pt. Djevojka crvene kose (Selimovi 1970a)1. Zasad-nicz kwesti by sposb pisania o wojnie, jaki zaproponowa Mea Selimo-vi: temat ten suy przede wszystkim podjciu problematyki egzystencjalnej, kwestii zwizanych z kondycj i moralnoci czowieka.

Pierwsze teksty np. Prva eta (1945) pozostaj w zgodzie z kon-wencj realizmu socjalistycznego, jednak stopniowo (np. w opowiadaniu Uvrijeeni ovjek), nastpowaa zmiana perspektywy z zewntrznej na we-wntrzn przedmiotem opowiadania jest analiza psychologiczna bohaterw, ktrzy pogubili si w chaosie wojny.

Na planie stylistycznym wyraa si to przede wszystkim w dominacji mowy pozornie zalenej, a take w obecnoci obszernych partii dialogowych. Konfrontacja rnych, czsto przeciwstawnych spojrze na poszczeglne wy-darzenia, problemy, kwestie, wprowadzanie rnych perspektyw suy przede wszystkim ekspresji postaci. Brak tutaj rozbudowanych komentarzy, narrator nie ocenia bohaterw w sposb bezporedni.

w kolejnych tekstach powojennych Selimovicia swoista wielogoso-wo przejawia si przede wszystkim w budowie wiata przedstawionego, zwaszcza w obrbie konstrukcji postaci. Znamienn cech bohaterw opo-wiada Selimovicia jest to, e zawsze prowadz midzy sob spory, repre-zentuj sprzeczne pogldy, przedstawiaj odmienne, czsto wykluczajce si racje. Fabua jest zwykle budowana wok jednej osoby, pozostae stanowi dla niej to. w krytycznym momencie bohaterowie polaryzuj si, dokonuj wyboru pomidzy gorsz i lepsz moliwoci, poniewa nie ma rozwiza po prostu dobrych albo zych. Taki sposb konstruowania fabuy zosta na-zwany metod dramatyczn (dramska metoda) (vukovi 1988a: 39). w kolejnych opowiadaniach widoczny jest coraz wyraniejszy zwrot w stron

1 Zbir ten zawiera nastpujce utwory: Prva eta, Uvrijeeni ovjek, Ranjenik, Skeledija, Veliko srce, U vozu, Neprijatelj, Olujna no, Okuanski muhtar, est jasenikih vojvoda, Djevojka crvene kose, Tua zemlja, ik, Izlet u ivot, uma.

Anna Modelska-Kwaniowska: Nowatorstwo prozy fabularnej Mey Selimovicia...

31


ycia wewntrznego bohaterw, ktrzy nie s ju tacy heroiczni i patetyczni, ale bardziej ludzcy: targani wtpliwociami, czasem tchrzliwi, niekiedy szlachetni.

Problem za i dobra, wpisany w natur czowieka bez wzgldu na jego pochodzenie etniczne, wystpuje w utworze Neprijatelj (1951) i wyraniej w opowiadaniu pt. Tua zemlja (1951). we wczeniejszych tekstach pisarza przeciwnicy byli ukazani raczej szkicowo, zawsze jednak bya akcentowana ich liczebna przewaga, bezwzgldno i okruciestwo. Uyty motyw obce-go kraju podkrela izolacj bohaterw, co potgowao poczucie zagroenia, jakiego dowiadczali. Klarownie zarysowana konfrontacja postaw woskich onierzy wytworzya w tekcie wyrane napicie, przy czym racja adnego z bohaterw nie jest faworyzowana. Suy to take uniwersalizacji tematu wojny.

w opowiadaniu Tua zemlja zostay ukazane nie tylko rne zachowa-nia woskich onierzy w sytuacji wojennej, ale rwnie skonfrontowane z po-staw Boniaczki, ktra take spotkawszy wochw przeywaa dylemat moralny. Jej konstatacja Nije lako biti ovjek (Selimovi 1970a: 214) odnosi si do kondycji czowieka bez wzgldu na narodowo. Jednoczenie myl ta, pochodzca przecie z jednego z pierwszych utworw Selimovicia, znakomi-cie wprowadza zasadniczy problem obecny w caym jego pisarstwie: pytanie o istot czowieczestwa oraz bolesn wiadomo absurdalnoci ludzkiego bytu. Akcentujc wymiar etyczny, pisarz dystansowa si od literatury reali-zmu socjalistycznego, promujcej uproszczon wizj czowieka i wiata.

Kolejny etap twrczoci Mey Selimovicia stanowi powieci: Tii-ne oraz Magla i mjeseina opublikowane odpowiednio w 1961 i 1962 roku, ktre kontynuuj model literatury wyranie zdialogizowanej. Pierwsza z powieci podejmuje temat dotychczas nieobecny w literaturze: niemono przystosowania si do powojennej rzeczywistoci. Akcja ma charakter nie-omal wewntrzny, przewaaj opisy odczu i refleksji bohatera nad opisem konkretnych wydarze fabua jest bardzo oszczdna. Zastosowany chwyt narracyjny powoduje take subiektywizacj czasu w utworze w istocie jest to czas naznaczony dowiadczeniami i przeyciami.

Bohaterowie Selimovicia to postacie poszukujce wasnej tosamoci. Skonno do autoanalizy protagonisty Tiine podkrelaj zastosowane roz-wizania narracyjne. Procesy wewntrzne ulegaj wyranemu sproblematy-zowaniu: analiza dotyczy przey i dziaa bohatera w rnych dziedzinach ycia w sferze zawodowej, spoeczno-politycznej i osobistej. Jest to zatem prba ogarnicia caej jego osobowoci.

32

O ile w utworze Tiine dialogowo, wyraona poprzez rnic pogl-dw, postaw, take jzykw i stylw, dosza do gosu w obrbie narracji per-sonalnej, o tyle w nastpnej powieci staa si naczeln zasad organizujc wiat przedstawiony. Magla i mjeseina ukazaa si w roku 1962 w zbiorze opowiada pt. Tua zemlja, a w 1965 zostaa wydana samodzielnie. Dynami-ka akcji zostaa w niej przeniesiona na plan wewntrzny, a osobiste dramaty czworga bohaterw ukazane za porednictwem ich monologw (vukovi 1988a: 42; Gluevi 1998: 192). Zastosowanie narracji points of view suy oddaniu psychicznej, emocjonalnej i intelektualnej indywidualnoci bohate-rw, a take pozwala ich ukaza jako osoby zamknite w wiecie swoich my-li, odizolowane od innych. Stylistycznym wyrazem tego rodzaju narracji jest mowa pozornie zalena, a chwilami take monolog wewntrzny.

Nowatorski na gruncie literatury boniackiej pomys Mey Selimovi-cia, by kilka postaci uczyni rwnoprawnymi bohaterami, z ktrych kady znajduje si w centrum uwagi narratora i prezentuje wasne spojrzenie na rze-czywisto, mwi o sobie i o innych na swj wasny sposb, nie zosta dostrze-ony ani doceniony przez krytyk. warto tej ksiki zostaa uznana przez zaledwie dwch krytykw: Zorana Gluevicia oraz Risto Trifkovicia.

Zawioci ludzkiej duszy dobrze odzwierciedla w omawianej powie-ci styl, a w jego obrbie zwaszcza skadnia, stanowica prb imitacji toku mylenia. Proza Selimovicia zyskuje dziki tym zabiegom szczeglny rytm, melodi, std czsto przywoywano skojarzenia muzyczne (Gluevi 1998: 192; Prohi 1972: 49-50).

Fabua ma w powieci charakter pomocniczy jest wprawdzie udra-matyzowana, ale nierozwinita, segmentowana introspekcjami, dziki czemu odbiorca koncentruje si na yciu duchowym bohaterw. Dialog w Magli i mjeseinie toczy si wok kwestii pooenia czowieka podczas wojny, ktra budzi zainteresowanie w sensie psychologicznym, nie strategicznym. wi si z ni przede wszystkim kwestie strachu, odwagi i samotnoci, ktra w sytuacjach ekstremalnych staje si najbardziej dotkliwa (Markovi 1977: 324-325). Kondycja ludzka w powieci jawi si na wskro pesymistycznie, wrzu-cenie w wiat bohaterw pozostaje w zwizku z egzystencjalistyczn wizj czowieka i jego losu.

Zainteresowanie meandrami ludzkiej duszy zapowiadao ju arcydzie-o, powie Derwisz i mier (Markovi 1977:304), ktra przyniosa autorowi saw tak w kraju, jak i poza jego granicami. Spowodowao ona, e przewar-tociowano dotychczasowy dorobek literacki Selimovicia (Puka 1987). Utwr ukaza si w 1966 roku w sarajewskim wydawnictwie Svjetlost. wczeniej,


33


w roku 1964 i 1965 fragmenty powieci drukowano w miejscowych czasopi-smach Osloboenje oraz ivot.

Arcydzieo wyroso z zainteresowania zasadniczym dla Selimovicia dylematem moralnym zwizanym z konfliktem pomidzy indywidualnym i wsplnotowym aspektem ludzkiego ycia. Ponadto co naley podkreli byo uwarunkowane osobistymi przeyciami pisarza. By nie ulec pokusie pisania o niezbyt odlegej rzeczywistoci, Selimovi sign po kostium histo-ryczny (Selimovi 1977a: 190-198).

Tytu powieci jest wyrazem dialogu, jaki Ahmed Nurudin bezustannie prowadzi sam ze sob i z innymi (Prohi 1972: 87-88). Jednoczenie w tytule toczy si dialog innego rodzaju: dervi to turcyzm kierujcy uwag w stron tematyki filozoficznej i wprowadzajcy do tekstu wschodni klimat, smrt to wyraz sowiaski, ktry czy rozwaania filozoficzne z doczesnym bytowa-niem czowieka (Peco 1988: 346). Pozostaje to w cisym zwizku z miejscem akcji w powieci Bonia znajduje si na pograniczu2, pomidzy wschodem a Zachodem. Oddanie kolorytu lokalnego, umieszczenie akcji w dawnym Sa-rajewie, nie ma jednak wiele wsplnego z regionalizmem Bonia zyskuje charakter ojczyzny metafizycznej (Mirkovi 1988: 295; Selimovi 1986; la-gumdija 1988: 121). w twrczoci fabularnej Mey Selimovicia Bonia jest pokazana w sposb oddajcy skomplikowane relacje bohaterw z ojczyzn: jednoczenie jest kochana i nienawidzona z caych si, jest miejscem, ktrego nie mona zapomnie.

W Derwiszu i mierci Mea Selimovi zastosowa model powieci jako rkopisu odnalezionego. Zastosowany chwyt narracyjny znakomicie ilustru-je przejte, by moe od Dostojewskiego, ktrego osignicia literackie Seli-movi ceni bardzo wysoko, przekonanie o niemonoci poznania prawdy o czowieku bez oddania mu gosu (Bachtin 1970: 87-93). Zdaniem Aleksandara Jerkova wanie powie Dervi i smrt zapocztkowaa nowy sposb wyko-rzystania monologu w powojennej prozie serbskiej. Polega on przede wszyst-kim na tym, e wystpujcy w tekcie lub stojcy poza nim redaktor przejmuje kosztem narratora rol nadrzdnej instancji rzdzcej wiatem przedsta-wionym (Nowak 2001: 139).

w centrum zainteresowania Mey Selimovicia znajduje si samowiedza bohatera, jego ogld wiata i samego siebie. Monolog wewntrzny derwisza ma form zapisu, co zapewnia wiksz ni w przypadku formy mwionej szczero i intymno wyznania, z drugiej za strony wyranie ujawnia per-

2 Bonia w powieciach Selimovicia to jeden z ciekawszych w literaturach poudniowoso-wiaskich pejzay pogranicza (zob. Dbrowska-Partyka 2004: 40).

34

spektyw autotematyczn silnie obecn w powieci. wspomnienia te powstaj niejako na oczach czytelnika. Suy temu konstrukcja czasu w powieci. Na przestrzeni dwch miesicy i trzech dni (tyle czasu mino od chwili odkrycia przez szejka pierwszych oznak swego buntu do jego mierci) bohater poznawa prawd o sobie. Jego punkt widzenia jest ruchomy, zmienia si. Odnalezienie prawdy o sobie wymagao zgbienia tajnikw swego sumienia dlatego mo-nolog sta si tu dialogiem: ze sob, z innymi, ze wiatem (Pervi 1988: 117-118). Uycie monologu wewntrznego Ahmeda Nurudina suy umieszczeniu go w centrum powieciowego wiata. w utworze wystpuje stosunkowo dua liczba bohaterw, ktrych postpki zawsze w sposb poredni bd te bez-poredni prowadz do derwisza. Ten wany zabieg kompozycyjny pozwa-la na okrelenie stosunku Nurudina do poszczeglnych postaci (lagumdija 1988: 139-141).

w powieci brak obiektywnego obrazu wiata zewntrznego. wiat wi-dziany jest oczyma Ahmeda Nurudina, czasem take innych bohaterw. Nale-y podkreli nieobecno jakichkolwiek samodzielnych opisw krajobrazw czy architektury jeli si pojawiaj, su odzwierciedlaniu stanw ducha bohatera, brak opisw obyczajw itd. Suy to jednoczenie uniwersalizacji miejsca akcji.

Znamienne jest zastosowanie zasady kontrapunktu przywoywane opinie zawsze maj charakter przeciwstawny w stosunku do sw narratora. Partie dialogowe w powieci s czynnikiem napdowym akcji i jednoczenie impulsem do dalszych przemyle bohatera. Proporcje midzy partiami narracyjnymi a dialogowymi w obu czciach s rne: narracja dominuje w czci pierwszej, w duo wikszym stopniu wypenionej refleksjami i medy-tacjami Nurudina.

Zerwanie z linearnym ukadem zdarze sprawia, e tok opowiadania jest podporzdkowany swoistemu rytmowi pamici, czemu Nurudin dawa wyraz w swoich autokomentarzach. O miejscu danego wydarzenia w narra-cji decyduje nie jego znaczenie dla rozwoju fabuy, ale waga dla bohatera. Akcja w powieci ma charakter niemal zupenie wewntrzny. Przedmiotem przedstawienia wydarze s ich motywy i reperkusje psychiczne, a same wy-darzenia s prezentowane poprzez retrospekcje (dziecistwo i modo Ah-meda Nurudina, modo Hasana) i su charakteryzowaniu postaci (w tym zabiegu mona dostrzec podobiestwo utworu do powieci psychologicznej).

Derwisz siga pamici do czasw dziecistwa i modoci, co byo zwizane z caoci metafizycznej problematyki powieci (Pervi 1988: 111-114). Powrt do dziecistwa jest rodzajem regresji psychologicznej, obrazuj-


35


cej lk bohatera przed yciem. Retrospekcje su silnemu skontrastowaniu przeszoci (dominacja uczu) i teraniejszoci (podporzdkowanie ideolo-gii). Rosnca samowiadomo derwisza doprowadzia do jego przemiany ze skupionego na modlitwie i medytacjach zakonnika sta si intrygantem i mcicielem, ktry odrzuci wszystkie uznawane dotychczas wartoci.

Ahmed Nurudin, szejk zakonu mewlewijskiego w chwili rozpoczcia spisywania wspomnie by czowiekiem dojrzaym, kroczcym pewnie po wybranej przed laty ciece wiary. Mocno wierzc w system, zajmowa w nim znaczce, uprzywilejowane miejsce. Ideaem byo dla niego wyzbycie si wa-snej osobowoci, indywidualizm by kategori cakowicie mu obc. Nurudin pojmowa ycie wycznie w kategoriach intelektualnych, wyzby si wszel-kich innych motywacji i uczu. Jego dramat to tragedia utraconej pewnoci i siy, ktr dawao mu poczucie przynalenoci do zakonu. Znalaz si w sytu-acji granicznej, bo zrozumia, e ycie to zidanica na pesku (Selimovi 2001: 59). Tragedia Nurudina ma wymiar psychologiczny i aksjologiczny (Miloe-vi 1978: 166-168). Przemiana, jakiej dowiadczy, bya procesem powolnym, jednak ostatecznie prowadzcym do rozpadu systemu wartoci, w jakie dotd wierzy. Coraz wyraniej dawaa o sobie zna druga strona jego osobowo-ci, ktr uosabia symboliczna posta Ishaka, stanowica urzeczywistnienie marze Nurudina o byciu odwanym i niezalenym (Pervi 1988: 108-109; Prohi 1972: 67).

Podobnie niesamodzielna jest w powieci posta muy Jusufa, ktry rwnie w pewien cho inny ni Ishak sposb dopenia osobowo Nuru-dina (Petrovi 1981: 44). czya ich przeszo; losy Nurudina i Jusufa s w znacznym stopniu podobne, ale bohaterowie zmierzali w odwrotnym kierun-ku: Ahmed od wiadomoci moralnej ku upadkowi, jego podopieczny od grzechu ku prbie odkupienia dokonanego za (Prohi 1972: 93-94; Petrovi 1981: 39-45; vukovi 1988a: 50; Miloevi 1978: 173).

Bez wtpienia najwaniejsz w strukturze powieci postaci obok szejka jest Hasan Dani, uznawany przez Nurudina za jedynego przyjaciela. Posta-cie te skonstruowane s na zasadzie kontrapunktu. Hasan prezentowa typo-wo egzystencjalistyczne przekonanie o tym, e czowiek jest tym, kim siebie uczyni. Zasadnicz cech jego charakteru zdaje si by zdolno do zmiany. Delepija mgby sprawia wraenie czowieka wykorzenionego, przegrane-go, bez tosamoci, zwaszcza, jeli zostanie porwnany z powszechnie sza-nowanym i liczcym si w kasabie szejkiem Nurudinem (Petrovi 1981: 49). To schematyczne zestawienie prowadzi jednak do przewrotnych wnioskw: szejk znaczy niewiele, zosta zlekcewaony i poniony przez miejscowych

36

notabli, gdy zwrci si do nich z prob po pomoc, a gdy w ramach zemsty zaangaowa si w polityk, straci poczucie sensu. Hasan growa nad nim moralnie. Mona powiedzie, e bohater (Ahmed Nurudin) i antybohater (Ha-san) w istocie zamienili si miejscami (Kovacs 1988: 267-270).

Nurudin by wiadom znaczenia delepiji w swoim yciu, jego przy-ja miaa dla niego ogromne znaczenie, ale zmuszony do wyboru pomidzy yciem wasnym a yciem przyjaciela, wybra siebie. Po zdradzie przyjaciela straci zupenie poczucie wasnej godnoci, a jego moralna dezintegracja staa si nieodwracalna (Petrovi 1981: 84-87). Umar w rozpaczy. U kresu ycia niewiele w nim z derwisza, intelektualisty, ktry oddaje si medytacjom i fi-lozoficznym rozmylaniom o yciu, mierci, sprawiedliwoci, wadzy, buncie i ludzkich marzeniach sta si ywym czowiekiem, ktry myli ciaem (lagumdija 1988: 144).

Predrag Palavestra dostrzeg w Derwiszu i mierci oraz w Twierdzy wy-raz przezwycienia klasycznego i tradycyjnego realizmu, co wedug krytyka stanowi dowd na to, i w serbskiej prozie coraz wyraniej dochodzia do gosu przeksztacona struktura opowiadania realistycznego. Derwisz i mier zawiera wedug niego elementy nowoczesnej powieci intelektualnej, bdc jednoczenie poetyckim wyrazem wschodniej filozofii (Palavestra 1988: 211). wielo stylw dostrzegalna w tym utworze (realizm, groteska, satyra, nadre-alizm) suy wielowymiarowoci powieci i pozwala nazwa j wspczesn (lagumdija 1988: 125). Cige zmiany rytmu i faktury zda od ciszonych, spokojnych po gwatowne, wzburzone w zalenoci od sytuacji i nastroju bo-hatera su ukazaniu ludzkiego ycia w jego peni, zoonoci (Markovi 1977: 329). Zmieniajcy si jzyk Nurudina wiadczy o jego odchodzeniu od wiary. Mona mwi o procesie rozpadu jzyka racjonalnego, jaki dokonuje si w tej powieci. Jzyk Nurudina peen jest paradoksw, stopniowo staje si coraz bardziej emocjonalny (Petrovi 1981: 243-247).

Dervi i smrt to powie stanowica istotn cezur w rozwoju tego gatunku w Boni i Hercegowinie, ktra bya wydarzeniem literackim, bo poruszaa szereg wanych, uniwersalnych problemw przy pomocy bardzo in-teresujcej formy. Kolejny utwr, wydany cztery lata pniej, w ktrym pisarz ponownie posuy si kostiumem historycznym, wyranie korespondowa z Derwiszem.

Tvrava to swoista odpowied na Dervia i smrt, dialog z t powieci zarwno na planie wizji ludzkiego losu, jak i w zakresie jzyka, stylu, formy powieciowej. Fragmenty utworu byy drukowane w czasopismie Odjek w


37


kwietniu 1970 roku. w formie ksikowej utwr ukaza si w tym samym roku nakadem sarajewskiego wydawnictwa Svjetlost.

Bohaterowie obu powieci to intelektualici i jednostki szczeglnie wraliwe na zo wiata. Obaj te zostali dotkliwie dowiadczeni przez ycie, jednak ich losy uoyy si w odmienny sposb. Skrajnie pesymistyczna wizja ludzkiego losu przedstawiona w Derwiszu zostaa dopeniona janiejsz, daj-c nadziej wizj w Twierdzy: Ahmet abo, ponoszc szereg poraek w yciu publicznym, znalaz swoisty azyl w yciu rodzinnym i przyjani jego istnie-niu nadaa sens szeroko rozumiana mio. Posugujc si pewnym uprosz-czeniem mona powiedzie, e Dervi ukazuje drog czowieka od mioci do nienawici, Tvrava od nienawici do mioci.

Monolog narratora ma charakter pozorowanego dialogu, czsto we-wntrznie sprzecznego i burzliwego, co obrazuje proces poszukiwania praw-dy. Uwydatnienie dialogu na rnych poziomach daje efekt wielogosowoci i w rezultacie prowadzi do dyskusji wiatopogldowej, ktra rozgrywa si po-midzy bohaterami (w kadej powieci z osobna oraz pomidzy bohaterem Derwisza i Twierdzy).

Ahmet abo, bohater powieci, swoje wspomnienia zacz snu wkrt-ce po powrocie z wojny. Motyw wojny i wtpliwoci moralnych zwizanych z uczestnictwem w niej to jedno z istotniejszych zagadnie, wrcz obsesji w twrczoci Mey Selimovicia. Twierdza jest powieci o najsilniejszej wymo-wie antywojennej, co podkrela jej klamrowa kompozycja (Jakovljeva 1988: 265). Dotarszy do rodzinnego Sarajewa po traumatycznym dowiadczeniu wojennym dowiedzia si, e jego bliscy nie yj, a dom zosta strawiony przez poar. Popad w marazm i poczucie totalnego zniechcenia. Przywou-jc wspomnienia, Ahmet abo zaj pozycj czowieka, ktrego zdumiewa i przeraa ludzkie okruciestwo, zdolno do czynienia za przez jednostki na pozr zwyczajne, przecitne. Nie by w stanie zrozumie ani tym bardziej za-akceptowa rzeczywistoci, w ktrej dochodz do gosu najnisze instynkty, a ludzka godno i ycie znacz tak niewiele. Pena zdumienia postawa bohate-ra zostaa skontrastowana z biern akceptacj rzeczywistoci muy Ibrahima.

w przebudzeniu z powojennego letargu pomg mu mua Ibrahim (da-jc mu prac) oraz Tijana Bjelotrepi, z ktr si abo oeni. czca ich mio jest wyrazem przekroczenia ludzkiej samotnoci i otwarcia na wiat. Symbolizuje moliwo wizi midzy ludmi, rwnie w skrajnie nieprzyja-znej rzeczywistoci. Mio to zatem jedyna sia, ktra moe zjednoczy roz-bite ludzkie ycie, przywrci mu sens. Bohaterowie stworzyli swoj wasn,

38

prywatn twierdz by to jedyny rodzaj twierdzy, ktry w powieci zyska pozytywn warto (Prohi 1972: 96).

Ahmet abo, wic si z Tijan, przyj w zasadzie minimalistyczny program yciowy: mie on, dom, przyjaci to dla niego najwaniejsze. Nie chcia si buntowa, zmienia wiata. To (...) may pozytywny bohater, o ktrym milcz kroniki (Choodowski 1976: 32-33). Dostrzegajc wok siebie wiele za, abo wyzby si ambicji, uznajc, e tylko wtedy bdzie w stanie obroni swj wewntrzny system wartoci. Uwaa, e jeli nie mona czyni dobra, to przynajmniej naley unika czynienia za. Stopniowo jednak, sta-jc si niejako przypadkowym buntownikiem, wyrasta ponad innych, prze-wyszy moralnie swoje otoczenie: abo jak wszyscy gwni bohaterowie Selimovicia dy do jednego celu, mianowicie do pogodzenia wasnych przekona z otaczajc go rzeczywistoci (Prohi 1972: 107-111), co mu si udao (Jakovljeva 1988: 264).

Ramiz buntownik, ktrego posta zostaa jedynie naszkicowana i w zasadzie pozostawaa na marginesie, odegra w yciu Ahmeta bardzo wa-n rol. Ramiz ucielenia ide rewolucji. Obaj bohaterowie zdecydowanie si rnili. abo nie wystpowa przeciwko idei rewolucji, odwoujc si jednak do dowiadczenia historycznego, negowa jej sens dopty, dopki w efekcie przewrotu jedna wadza bdzie zastpowa inn. Std zasadnicze pytanie ka-dego przewrotu powinno wedug Ahmeta brzmie: jak zapobiec transformacji rewolucjonisty we wadc stosujcego przemoc? (Petrovi 1981: 134-135).

wraz z ide rewolucji Ramiz wprowadzi do powieci tematyk poli-tyczn oraz elementy dyskursu ideologicznego. Najbardziej wyrazisty jest pod tym wzgldem sd nad studentem, do ktrego doszo w meczecie, czyli w przestrzeni okrelonej ideologicznie i politycznie. Pod wzgldem struktural-nym, a take leksykalnym przypomina on ledztwo w systemie totalitarnym, w ktrym prawo weryfikacji ycia spoecznego i politycznego ma wycznie wadza. Ramiz z gry uznany zosta za winnego. Znaczce jest instrumental-ne traktowanie jzyka przez wadz jzyk suy manipulacji (Petrovi 1981: 136-141).

Angaujc si w uwolnienie Ramiza z twierdzy, abo pokona szereg wasnych saboci, w tym przede wszystkim strach. Mona powiedzie, e strach jest jednym z gwnych bohaterw caej twrczoci Selimovicia. Jed-noczenie Twierdza jest opowieci o wyzwalaniu si spod jego wadzy zwaszcza w odniesieniu do gwnego bohatera.

abo poszukiwa wartoci, ktre nadayby jego yciu i dziaaniu sens. Jest to mio, a w sferze dziaalnoci spoecznej: bunt, solidarno, prowa-


39


dzce do zaangaowania i przyjcia aktywnej postawy yciowej (Grzegor-czyk 1999: 49). w twrczoci Selimovicia mamy bowiem do czynienia ze wiatopogldem laickim, w zasadzie egzystencjalistycznym (cho naley take odnotowa siln tradycj islamu). Mimo i sfera sacrum nie ma sankcji religij-nej, to bohaterowie odczuwaj intensywn potrzeb sacrum. Dodajmy, e jest ono odczuwane intuicyjnie: jest to sfera najbardziej podstawowych wartoci etycznych, ktre nie podlegaj zakwestionowaniu. Sabo czowieka, jego lk, przeraenie istnieniem, rwnoczenie jego niezrealizowana potrzeba witoci powoduj, e jego sacrum jest cigle zdradzane i ocalane (Bobrownicka 1997a: 375-387). Czowiek nie moe funkcjonowa bez silnych podstaw moralnych, cho wszystko, co wydaje si nimi by, jest zudzeniem (Miloevi 1978: 171). Bohaterowie Selimovicia przypominaj Camusowskiego Syzyfa (Camus 1974).

wiat w Twierdzy opisywany jest przede wszystkim z punktu widze-nia Ahmeta abo poety, byego onierza, troskliwego ma, przyjaciela, buntownika mimo woli. Czsto przy pomocy mowy pozornie zalenej prezen-towane s rwnie punkty widzenia innych postaci. wikszo bohaterw pre-zentuje si ponadto w dialogach z innymi, gdy przedstawiaj swoje pogldy. Sceny rozmw s zasadniczym sposobem wprowadzania postaci do powieci.

Stwierdzenie, e Dervi i smrt oraz Tvrava s najwybitniejszymi utworami Mey Selimovicia to truizm. Niemniej jednak w tych wanie po-wieciach pisarz wypowiedzia si najpeniej i zrobi to w najdoskonalszy pod wzgldem artystycznym sposb. Ksiki te nie wyrosy na pustyni prowa-dz swoisty dialog z poprzednimi dokonaniami artysty (kwestia problema-tyki, narracji, typu bohatera, konstrukcji wiata przedstawionego, motywu utraconego brata, wizji losu ludzkiego i in). Dervi i smrt by jedn z pierw-szych (!) powojennych ksiek, ktre sprawiy, e literatura boniacko-herce-gowiska moe by porwnywana z serbsk czy chorwack (Trifkovi 1988: 277). Poprzez prezentacj bolesnego, gorzkiego i cynicznego spojrzenia na wiat powie ta wpisywaa si w klimat panujcy w latach szedziesitych w literaturze jugosowiaskiej (Pervi 1988: 93).

Innowacj w stosunku do wczeniejszych tekstw Selimovicia byo osadzenie akcji w dawnej Boni, w zwizku z czym zaczto w nim dostrzega pisarza historycznego, a w jego dzieach alegorie rzeczywistoci wspcze-snej. Pisarz oponowa przeciwko takiemu rozumieniu jego pisarstwa, twierdzi bowiem, e czas i miejsce3 nie maj adnego znaczenia, stanowi jedynie ramy fabuy. Na t kwesti rwnie zwracaa uwag krytyka (Pervi 1988: 118).

3 W Derwiszu informacje na temat czasu i miejsca akcji s w duym stopniu zatarte rzecz si dzieje w Sarajewie w XvIII wieku, brak natomiast dokadniejszych danych na ten temat. w

40

Mea Selimovi odrzuci typowe metody tworzenia powieci historycz-nej w rodzaju imitacji jzyka czy przedstawianiu sposobu mylenia typowego dla danej epoki. Bohaterowie obu utworw prezentuj wiadomo dwudzie-stowieczn (egzystencjalistyczn). Powieci stanowi zatem syntez boniac-kiej historii i problematyki uniwersalnej (Jakovljeva 1988: 256; Aninski 1988: 248; lali 1988: 176), jest to nowoczesna proza intelektualna z szeregiem in-trospekcji psychologicznych i moralnych (Palavestra 1988: 208). Zasadnicz myl byo zatem przekonanie o podobiestwie ludzkich postaw i zachowa bez wzgldu na czasy historyczne, std Dervi i smrt, a take Tvrava to pa-rabole ludzkiego ycia.

wydana w 1974 roku przez belgradzk Prosvet powie Ostrvo po-wstaa w lecie 1971 roku podczas pobytu pisarza w Sokobanji. Utwr stanowi nowo na tle twrczoci Selimovicia tak pod wzgldem tematycznym, jak i kompozycyjnym oraz stylistycznym. Jest niejako powieci na pograniczu pomidzy ksikami, ktrych akcja umieszczona jest w przeszoci a typowo wspczesnym, nieukoczonym utworem Krug. wydaje si, e wybr czasu i miejsca akcji, typu bohatera, metaforyzacja i symbolizacja wiata przedsta-wionego su ucieczce od gorcej wspczesnej tematyki.

Obraz wiata i ludzkiej egzystencji w powieci Ostrvo uleg zdecydo-wanej radykalizacji w stosunku do wczeniejszych utworw (Savi 1983: 403). Ostrvo odziera z wszelkich iluzji na temat ycia ludzkiego na wspczesnej wyspie (vukovi 1988b: 323).

Utwr nie posiada typowej fabuy. Ostrvo skada si z 19 niezalenych czci, ktre s wariacjami na temat zwykego ycia dwojga przecitnych lu-dzi. Kada z nowel podejmuje inne problemy moralne i egzystencjalne. Roz-proszenie struktury odpowiada z kolei dezintegracji osobowoci (vukovi 1988b: 323-329). Solilokwium Ivana Maricia upodabnia go do innych postaci z ksiek Selimovicia.

Krug (Selimovi 1983) to ostatnie wielkie zamierzenie artystyczne Mey Selimovicia, ktrego marzeniem i ambitnym planem byo napisanie powieci na wskro wspczesnej. Pisarz podkrela w wywiadach moc au-tocenzury ba si bardzo, by nie napisa pamfletu, dlatego poprawia, prze-rabia, wraca do napisanych fragmentw wiadcz o tym zapiski autora na

Twierdzy jest mowa o tym, e bohater powrci z wojny chocimskiej (1621) jest to jedyna wskazwka na temat czasu akcji. Skromna ilo szczegw topograficznych (pojawiaj si pojedyncze nazwy, np. Ramiz gosi swoje przemwienia w meczecie Ali-pay) sprawia, e powieciowe Sarajewo zyskuje w pewnym stopniu charakter uniwersalnej przestrzeni miejskiej.


41


marginesie rkopisu oraz informacje wydawcy. w zamierzeniach autora miaa to by najobszerniejsza i najbardziej atrakcyjna spord jego powieci. Frag-menty utworu byy drukowane w rnych czasopismach, natomiast po mierci autora rkopis zosta opracowany i opublikowany w formie niedokoczonej przez Nikol vujiicia.

warto przypomnie, e autor Twierdzy by jednym z pierwszych pisa-rzy serbskich podejmujcych temat demonstracji studenckich z roku 19684. wczesna atmosfera zostaa oddana przy pomocy klasycznego konfliktu po-kole: kryzys w jugosowiaskiej historii powojennej pokazany jest z punktu widzenia modego czowieka rozdartego pomidzy ideami, zgodnie z ktrymi zosta wychowany a krytycznym myleniem o nich. Akcja powieci rozwija si na poziomie indywidualnej wiadomoci, skonfrontowanej z nowymi, nie-pokojcymi pytaniami (urikovi 1988: 335).

vladimir Raenovi, mody intelektualista, najpierw modzieowy aktywista, potem asystent na wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Bel-gradzie, targany wtpliwociami i rozterkami jest typowym bohaterem Seli-movicia dogbnie analizujcym siebie i otaczajc go rzeczywisto, czsto oddajcym si medytacjom, wreszcie ulegajcym wewntrznej przemianie na skutek pewnych yciowych dowiadcze, jakie stay si jego udziaem. wobec tego, e powie nie zostaa ukoczona trudno przewidywa, jaki przebieg i charakter miaaby ostatecznie ewolucja bohatera. vladimir stanowi typowy przykad dziecka przewrotu spoecznego, ktre nosi w sobie mocno zakorzenione idee rewolucyjne, ale jednoczenie jest bardzo krytyczne wobec tych, ktrzy oddalili si od moralnej i ideologicznej czystoci rewolucyjnej. Idealizm, pragnienie dziaania, poszukiwanie wasnej przestrzeni, by mc si zaangaowa to gwne jego cechy (urikovi 1988: 335).

w przypadku protagonisty omawianego utworu ogromne znaczenie i wpyw na jego ycie miaa tragiczna mier brata, ktrego komunici uznali za bohatera. vladimir mia do niego ambiwalentny stosunek; w pozorowanym dialogu z bratem stawia mu powane zarzuty, w wietle ktrych Mladen by nie bohaterem, ale bezwzgldnym realizatorem ideologii, powicajcym dla niej najbliszych (urikovi 1988: 334). w Krugu kwestia rewolucji, jej moliwoci i tego, czy degeneracja pierwotnie czystych i szlachetnych postaw jest nieunikniona zostaa potraktowana w sposb bardziej dokadny ni w poprzednich utworach, bo te rewolucja stanowi zasadnicze dowiadczenie wikszoci bohaterw (akcja rozgrywa si w I poowie lat siedemdziesitych

4 wczeniej o demonstracjach pisa Borislav Peki w powieci Hodoae Arsenija Njegovana (1970).

42

XX wieku, pomidzy 1968 a 1975 rokiem). Przekonanie, e wadza psuje lu-dzi, take tych szlachetnych, zyskuje tutaj na znaczeniu.

Nieukoczona powie Krug zamyka twrczo literack Mey Seli-movicia. w odniesieniu do niej mona mwi o swoistej obsesji koa (czsta obecno kompozycji klamrowej), ktr tytu ostatniej ksiki niejako dope-nia5. Tu oznacza on rutyn, ponawianie tego, co byo udziaem wczeniejszych pokole, std przekonanie, e sukcesem bdzie sytuacja, gdy wreszcie ktra generacja wyjdzie poza zaklty krg i rozpocznie nowe ycie bez dawnych uprzedze i bdw.

Pochodzcy z Boni i emocjonalnie z ni zwizany Mea Selimovi nie tyle eksplorowa sw ojczyzn, ile dusz czowieka na tle boniackiej prze-szoci, ktra jednakowo nosi wyrane znamiona uniwersalnoci. Kostium historyczny, ktrym autor posuy si w swoich najlepszych powieciach, nadaje ukazanej rzeczywistoci pitno egzotyki, niemniej jednak s to w isto-cie opowieci o czowieku na wskro wspczesnym, czowieku dwudziesto-wiecznym.

Jego bohaterowie to ludzie rozpaczliwie poszukujcy punktu zacze-pienia, wartoci, ktre mogyby nada sens ich chaotycznej egzystencji. Jeli pominiemy pierwsze, pozostajce pod wpywami socrealizmu teksty, zauwa-ymy, e pisarz konsekwentnie kreuje postacie rozdarte, pene wtpliwoci natury moralnej, walczce nie tyle z innymi, ile z samymi sob o wasne czowieczestwo. Sowa wypowiedziane przez boniack wieniaczk we wczesnym opowiadaniu Tua zemlja o tym, e nieatwo by czowiekiem, znakomicie koresponduj z tak blisk Selimoviciowi myl Alberta Camu-sa. Sowa te, odzwierciedlajce poczucie absurdalnoci wasnego istnienia, jakiego dowiadczali bohaterowie kolejnych utworw boniackiego autora, stanowi nadrzdn myl spajajc cao jego bogatego i niejednorodnego dorobku literackiego. Zasadnicz przyczyn dojmujcego poczucia absur-du jest dowiadczenie wojenne albo te wstrzs wynikajcy z kontaktu z represyjnym systemem wadzy w warunkach pokojowych. w pewnym mo-mencie swego ycia kady z bohaterw przeywa kryzys systemu wartoci, ktry dotd wydawa mu si suszny, co zasadniczo prowadzi do gbokiego zwtpienia, a niektrych do tragicznego koca. Najpeniej przedstawion i

5 Podobnie jak wikszo tytuw Selimovicia i ten ma charakter symboliczny. Tutaj symbolika jest niejako podwjna tytu odwouje si do wiata powieciowego, ale te mona go odnie do twrczoci pisarza potraktowanej jako cao. Pewne motywy (zwaszcza motyw utraconego brata), problemy, typ bohatera wyranie nawizuj do poprzednich powieci Selimovicia mona wic powiedzie, e ta ostatnia niejako zatacza koo.


43


najbardziej poruszajc w galerii Selimoviciowskich kreacji literackich jest bez wtpienia posta Ahmeda Nurudina, ktry z gboko religijnego piew-cy sprawiedliwoci sta si nie tylko bezwzgldnym mcicielem, ale przede wszystkim aonie samotnym i skrajnie nieszczliwym czowiekiem. Z kolei Ahmet abo, bohater Twierdzy, jest chyba mimo mnogoci bolesnych dowiadcze, jakim zosta poddany najjaniejsz postaci wrd bohaterw Selimovicia. Jednoczenie stanowi on rodzaj przeciwwagi dla udrczonego, zagubionego w meandrach wasnej duszy, umierajcego w zupenym osamot-nieniu i poczuciu cakowitego bezsensu swej egzystencji derwisza.

Mea Selimovi, pokazujcy ludzi wtpicych, poszukujcych i nie-szczliwych, wierzy, e istnieje przynajmniej jedna warto, ktra moe czowieka uratowa, nada jego kruchemu yciu gbszy sens. To szeroko rozumiana mio. Ahmet abo nawet w najmroczniejszych momentach, w najbardziej dramatycznych chwilach prby zdoa j ocali i cho jego wnio-ski dotyczce ludzkiej kondycji byy skrajnie pesymistyczne, to jednak nie podda si rozpaczy. wyzbywajc si pewnych zudze, nie straci poczucia sensownoci swego ycia.

Moralizm Selimovicia, ktry przyj za wasne przekonanie Bachtina o koniecznoci oddania gosu Innemu w celu poznania jego pogldw i racji, zosta ujty w ramy nowoczesnej, zdialogizowanej powieci. Fakt, i bohate-rowie otrzymuj status samodzielnych i niezalenych postaci, ktre posuguj si was

Documents

ZbornikSFS1_knj.2_Knjizevnost