FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK: HISTORIJA

TUZLA

Zemlje Istočne Evrope nakon II Svjetskog rata

(referat)

Mentor: mr.sc. Salkan Užićanin student: Faruk Hasanhodžić

Zemlje Istočne Evrope nakon II. Svjetskog rata

Istočni blok ili Komunistički blok se bio odnosio na zemlje koje su bile u Europi potpale pod

sferu uticaja SSR-a. Nakon Drugog Svjetskog rata ove zemlje su bile pod vojnom kontrolom

SSR-a. Sporazumom u Jalti bilo je dogovoreno da se u svim zemljama sprovedu izbori oko

frormiranja vlasti u tim zemljama, ali je nazočnost vojnika SSR-a, bila uslovila pobjedu

komunista u svim zemljama. Bloku su od početka pripadale i Jugoslavija i Albanija, ali su obje

izašle iz Istočnog bloka - Jugoslavija zbog raskola Tita sa Staljinom 1948. godine, a Albanija

zato što se tokom kinesko-sovjetskog raskola opredijelila za maoističku NR Kinu. Blok je u

formalnom smislu bio organiziran preko ekonomske organizacije Savjet za uzajamnu

ekonomsku pomoć (SEV), uspostavljene 1949. godine, te vojne organizacije Varšavskog

pakta, uspostavljene 1955.

Najveći dobitnik poslije Drugog Svjetskog rata je SSSR, koji je bio zauzeo baltičke zemlje,

anektirao Istočnu Prusku, od Čehoslovačke Zakarpatsku oblast, od Rumunije Besarabiju i

Bukovinu te, naravno, Ističnu Poljsku. Poljska je bila zauzvrat dobila veći dio prijašnjih

njemačkih oblasti na crti Osra – Neeise. To su ujedno bile i najveće promjene. Jugoslavija je

bila dobila dio Julijanske krajine, a Rumunija je Bugarskoj morala bila predati južnu

Dobrudžu. Kada je bilo postalo jasno da će glavni faktor vlasti u srednjoj, jugoistočnoj i

istočnoj Evropi biti SSSR, bezpotrebno je bilo pitanje granica tih zemalja. Nakon rata etnički

problemi gotovo nisu bili uzimani u obzir.

Prvi se hladnoratovski sukob bio desio nakon 1948. Nakon što je SSSR bio zabranio prijelaz

stanovnicima zapadnog Berlina u istočni Berlin i obrnuto. Uostalom SSSR-u se nije bilo žurilo

obnoviti Istočnu Njemačku gospodarski jer su je smatrali krivom za izbijanje rata. Odlučeno

je bilo da se zapadni Berlin opskrbljuje zrakom i tako je bio stvoren berlinski zračni most, koji

se bio održavao do jeseni 1949. Kada je SSR bio blokirao zračni koridor.

Problemi srednje i istočne Evrope

Problemi su se bili svodili na sukob Zapada i Istoka. Zemlje socijalističkog bloka su bile imale

dosta teži političko – pravni razvoj. Državni interesi su bili potuno izjednačeni s intesom

socijalizma. Značilo je bilo odustajanje od nacionalnog puta ka podređivanju cijelog interesa

socijalizmu. Zemlje Srednje Europe su donekle bile uključene u teritorij Trećeg Reicha.

Poljska je bila zemlja najteže pogođena Drugim Svjetskim ratom. Između zemalja u zoni SSR-

a su bile postojale vjerske, etničke i nacionalne razlike. Geopolitički položaj tih naroda je bio

prilično nesiguran. Katolici Slaveni nisu bili privrženi uz majku Rusiju. Sličnosti političkog

razvitka zemalja sovjetskog uticaja?

U prvom trenutku su bile uspostavljene koalicije svih stranaka, sem onih koji su bile

profašistički orijentirane. Godinu dvije kasnije koalicije su se bile raspale, i zamjenjene samo

onim u kojima su komunisti imali glavu ulogu. Njihovi su partneri s vremenom bili postali

nevažni, ili čak marginalizirani. Konačno je ovakva narodna fronta bila zamijenjena samo

komunističkom partijom. No tu se proces vlasti nije bio završio, nego procesom likvidacija.

Prve su javne žrtve bili komunistički funkcioneri ili pak disidenti. Žrtve su bili oni komunisti

koji su bili zagovarali veliki preokret ili pak sebe previše isticali. Oni su bivali optuženi za

spijunažu u korist Zapada. Prije svega se može reći da je bio sukob Staljina i Tita glavni razlog

masovnih likvidacija u tim zemljama. To je donekle bilo i obezglavilo političko rukovodstvo

tih zemalja.

Prvi je takav proces bio u septembru 1949. Protiv mađarskog ministra unutarnjih poslova

Lasla Rajka. On je bio priznao svoje zločine ali pod narkoticima. Optužen je za spijunažu pod

John Dulles, američkog sekretara i Aleksandra Rankovića, i presuđena mu je bila smrtna

kazna.. Nakon njega na red je bio došao potpredsjenik ugarske vlade Trajčo Kostov. U

Čehoslovačkoj su čistke bile trajale od 1949. Do 1951. Kada je montiran proces protiv visokih

funkcionera Rudolfa Slanskog i Vladimira Klementisa. U Rumuniju su bili stradali Ana Pauker

i Vasile Luka, dok je bivši partijski sekretar Patrascanu pogubljen 1954. U Poljskoj su 1949.

Uhićeni bili Wladyslaw Gomulka, Marian Spihalsky i Zenon Klisko, u Istočnoj Njemačkoj Paul

Mercker Rudolf Herrnstadt i Wilhem Zeihser. Na kraju je u Čehoslovačkoj u čistkama bilo

stradalo oko 550 000 ljudi, dok u Poljskoj i Istočnoj Njemačkoj oko 300 000 ljudi.

SSSR se bio trudio da svim zemljama da prividnost političkog upravljanja, ali je raealnost

odlučivanja bilo u Moskvi. Staljin se bio oštro suprostavio bilo kakvom povezivanju satelita u

neki oblik federacije ili saveza. Moskvi je bilo jasno da svaka zemlja treba obavljati svoje

poslove nezavisno.

Hladni rat i zemlje Istočne Evrope

Na insistiranje Sad bilo je došlo 1949. do potpisivanja Nato pakta u koje su ušle bile većina

zemalja zapadne Evrope i Sad-e i Kanada. Bilo je nastalo prije svega kao potreba za uzajamnu

odbranu od SSSR-a. Kao odgovor na to bilo je došlo do 1955. na incijativu SSSR-a do stvaranja

Varšavskog pakta s ciljem zaštite jugoistočne i istočne Evrope od ponovnog naoružavanja

Zapadne Njemačke, ali i zbog prodora i jačanja uloge komunizma u zapadnoj Evropi, koji su

bili mogući zahvaljujući tome što su se Velika Britanija i Francuska nastavile sporiti zbog

svojih suprostavljenih interesa iz međuratnog perioda.

Varšavski ugovor je sastavio Nikita Hruščov godine 1955. te je bio potpisan u Varšavi (odatle

naziv) 14. Maja 1955. Varšavski se pakt bio sastojao od dva dijela. Postojao je bio Političko –

konzultivni komitet koji se bio bavio političkim pitanjima i Združena komanda vojske Pakta,

na čijem je čelu ujedno bio zamjenik ministra odbrane SSSR-a. Dok je na čelu združenog

štaba ujedno bio zamjenik glavnokomandujeće vojske SSSR-a.

Glavna inačica Pakta je bila da se neće miješati u poslove zapadne Evrope, kao i unutrašnje

poslove zemalja članica. Najvažnije je bilo da su se bile obavaezale da će intervenisati u

slučaju ako bilo koja zemlja članica bude napadnuta. Ipak su sve države bile kontrolisane od

strane SSSR-a. Ipak je uskoro bio uslijedio hladan tuš kad je Mađarske na čelu s Imreom

Nađom odlučila istupiti iz Pakta. Sve države su bile poslale svoje trupe da intervenišu u

Mađarsku. To je ujedno bila prva veća pretnja kontroli SSSR-a u Istočnoj Evropi.

Započeo je kao studentska demonstracija pred zgradom parlamenta u Budimpešti na kojemu

su se tražile ekonomske i političke reforme; pokušaj komunističkih vlasti da ih silom uguše je

izazvao burnu i jednako nasilno kontra-reakciju kada su na stranu demonstranata masovno

počele prelaziti pripadnici, pa i cele jedinice mađarske vojske, a što je do 28. oktobra dovelo

do praktičnog kolapsa komunističke vlade, koju je zamenila privremena vlada na čelu sa

Imreom Nađem koji je proglasio neutralnost Mađarske i izlazak iz Varšavskog pakta. Ona,

međutim, nije u bila u stanju organizirati i efikasnu odbranu kada je 4. novembra došlo do

sovjetske vojne intervencije, te je otpor ustanika do 10. novembra slomljen. Sovjeti su

instalirali novu prosovjetsku vladu na čelu sa Janošem Kadarom. U ustanku je poginulo

nekoliko hiljada Mađara (civila i ustanika), te nekoliko stotina sovjetskih vojnika; nekoliko

desetaka hiljada Mađara je zatvoreno, a preko 200.000 je izbeglo preko granice.

Gospodarstvo i privreda Istočne i srednje Europe

SSSR je bio imao veliku korist od rata, tako što je Mađarska, Istočna Njemačka i Rumunija

morale plaćati ratnu odštetu. Ostale su zemlje bile morale da plaćaju sovjetsku robu po

visokim cijenama, a svoju robu da njima prdaju ispod tržišne cijene. Do 1947. bio je postignut

predratni nivo industrijske proizvodnje, iako je poljuprivredas još debelo bila zaostajala. Da

bi se riješili neposredni problemi, većina država je bila usvojila kratkoročne planove

uglavnom trogodišnji planovi obnove i razvoja. Industrijski razvoj istočne Evrope u početku je

bio imao drugačiji tok od zapadne Evrope. Proizvodnja uglja u SSSR-u je za dvadeset godina

utrostručena. Tokom pedesetih godina potražnja uglja u istočnoj Evropi, je bila relativno

niska ali se to promjenilo s razvojem saobraćajnica i industrija ona naglo skočila. Životni pak

standars bio je dosta niži nego u zapadnoj Evropi.

Gotovo polovica zemlje je bila neobrađena a i poljoprivredna je proizvodnja bila pala na 38%

posto predratne. Mađarska i Rumunija su bile manje propratila. Mađarska industrija je bila

treća u srednjoj Europi. Dok su bile imale i više prirodnih bogastava. Rumunija je bila imala

naftna polja i veliki poljoprivredni višak. Njihove su se muke povećale nakon rata. Rumunija i

Mađarska za razliku od Poljske su morale platiti 300 miljuna maraka ratne odštete, dok

Poljska nije morala, a bila je dobijala i pomoć od UNR-a ( United Nations Relief and

Rehabilitation). Dok Mađarska i Rumunija ako poražene nsu bile morale platiti 300 miliona

maraka ratne odštete, a pored toga nisu bile dobivale poslijeratnu pomoć.

Mađarska valuta bila doživjela veliku inflaciju: jedan dolar je bio vrijedio 29.667 penga pa je,

stoga, uvedena nova valuta – forinta. Rumunija se bila oslanjala na poljoprivredu i teško je

bila pogođena velikim sušama 1946. I 1947. godine. U Bugarskoj i Čehoslovačkoj su

gospodarske posljedice rata bile mnogo manje izražene negoli u navedenim zemljama, no i

njihova su gospodarstva imala teškoća izazvanih općim kaosom nakon rata i prekidom u

trgovini i prometu sa susjednim zemljama.

Literatura

Dukovski Drako, Povijest Srednje i Jugoistočne Evrope 19. i 20. stoljeća, II tom, Zagreb, 2005.

Lakerer Volter, Istorija Evrope od 1945 do 1992, Beograd, 2003.

Džon Luis Gladis, Hladni rat, Beograd, 2003.

Grupa autora, Svet posle drugog svetskog rata, Beograd, 1975.