Zhvillim i Planit për Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenë ... · Një sistem mirë funksionues dhe modern i furnizimit me ujë dhe sistemit të ujërave të zeza janë detyra kyçe

Si të përdorni Kompendiumin për PUSK?The Water & Sanitation Safety Plan (WSSP) compendium consists of three parts:

Pjesa A - Si të arrihet një plan i sigurt i ujit dhe kanalizimeve?

Pjesa B - Informacion për zhvillimin e PUSK

Pjesa C - Si të përfshihen shkollat?

Shumica e moduleve përfundojnë me një listë të aktiviteteve praktike të PUSK, rezultatet e pritshme ose rezulta-tet, dhe një listë me referenca dhe lexime të mëtejshme.

Kom

pend

ium

– P

jesa

C

Zhvillim i Planit për

Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenëkomunitetet rurale

Si të përfshijmë shkollat?

Kompendium – Pjesa CEdicioni i dytë i rishikuar

Women Engage for a Common Future www.wecf.org

Tëdhënatpërpublikim

©2016,WECFe.V.,Germany

1. Edition2014:ISBN:9783981317060

2. Edition2016:ISBN:9783981317077

Tëdrejtateautorit:WECF2016

Kopjimiipjesëvetëkëtijpublikimiështëilejuarmekushtqëtëpërmendetburimiitekstit

Editors

MargrietSamwel,WECF,ClaudiaWendland,WECF

Tëgjithafiguratdhetabelatjanëzhvilluarngaanaeautorëve,përveçatyretëcekura.

Fotografitëjanëtëbotuesit,përveçatyretëcekura.

Përmbajtjaekëtijpublikiminukshprehmendiminedonatorëve.

Partnerëtëprojektit

JHR,RepublikaeMaqedonisëAquademica,Rumuni

www.detstvo.org.mkwww.aquademica.ro

Mbështeturnga

DBU,Germany

www.dbu.de

WECF–WomenEngageforaCommonFuturewww.wecf.org

WECFTheNetherlands

KorteElisabethstraat6

3511JGUtrecht

TheNetherlands

Tel.:+31-30-2310300

Fax:+31-30-2340878

WECFFrance

BP100

74103AnnemasseCedex

France

Tel.:+33-450-499738

Fax:+33-450-499738

WECFe.V.,Germany

St.Jakobs-Platz10

80331Munich

Germany

Tel.:+49-89-2323938-0

Fax:+49-89-2323938-11

nj

BMUB,Germany

www.bmub.bund.de

ë vendim të Bundestagut Gjerman

Përmbajtja PublikimiWECF2018

I

Përmbajtje

Parathënie II

Falënderime IV

PjesaA–SitëPërmbushniPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizime

ModuliA1 NjohjemePlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizime 1

ModuliA2 PUSKpërshkallëtëulëttëfurnizimitmeujë:puset,gërmimetdheburimet 7

ModuliA3 PUSKpërshkallëtëulëttëSistemittëShpërndarjessëUjit 17

ModuliA4 HappasHapi:10AktivitetetëpropozuarapërtëzhvilluarnjëPUSK 29

ModuliA5 Praktikametestetëthjeshtapërcilësinëeujit 35

ModuliA6 Hartëzimiizonës/VizualizimiiRezultatevetëAnalizës 45

ModuliA7 Vlerësimiishkallëssëulëttërrezikuttësistemevetëfurnizimitme

ujëtëpijshëmdhekanalizime 55

ModuliA8 KryerjaeIntervistave 65

PjesaB–InformacionpërzhvilliminePUSK

ModuliB1 Burimeteujittëpijshëmdheabstraksioni 1

ModuliB2 Trajtimi,ruajtjadheshpërndarjaeujittëpijshëm 11

ModuliB3 Shpërndarjaeujittëpijshëm-tubacionet 25

ModuliB4 CilësiaeUjittëPijshëm 35

ModuliB5 Kanalizimetdhetrajtimiiujëravetëzeza 49

ModuliB6 Mbrojtjaeujit 65

ModuliB7 Rregullorembiujin 79

ModuliB8 Menaxhimiishirave 89

ModuliB9 Ndryshimetklimaterikedhepërmbytjet 103

PjesaC–Sitëpërfshijmëshkollat?

ModuliC1 PërfshirjaePUSKnëshkolla 1

ModuliC2 RrethUjit 15

ModuliC3 Larjaeduarve 25

ModuliC4 Kanalizimetnëshkolla 32

ModuliC5 Higjienapersonalepërnjerëziterritur 43

ModuliC6 Përdorimiiujitnëjetëntonëtëpërditshme 61

ModuliC7 RuajtjaeUjit 71

Përmbajtj PublikimiWECF2018

II

ParathëniengaGjermania

Ujiështëburimiynëmëirëndësishëmushqimor.Qëngakorriku2010,KombeteBashkuara

(OKB) deklaruan se e drejta për shërbim të sigurt të ujit dhe kanalizimeve janë të drejta

universaletënjeriut.Sigurimiiujittëpijshëmdhekanalizimeveefikaseështënjëngaarritjet

tonamëtëmëdhamjekësore.Njësistemmirëfunksionuesdhemodernifurnizimitmeujë

dhe sistemit të ujërave të zeza janë detyra kyçe të shërbimit publik dhe gjithashtu një

parakushtpërkushtetemiratëjetesësdhesiguriminemjetevetëjetesës.Prandaj,ujëratdhekanalizimetjanë

detyrakryesorepëragjendënepolitikësmjedisore.

Ne duam të arrijmë cilësi të mirë të ujit për të gjithë. BE-ja fokusohet në forcimin e aktorëve lokalë dhe

pjesëmarrjenaktivetëpublikutnëpërmjetautoritetevekompetente.Mirë-funksionimiisistemittëfurnizimitme

ujëdhesistemittëkanalizimevekanënevojëpërpërfshirjenaktivetëaktorëvelokalë:organizatavemjedisoredhe

grupevetëtjeratëinteresit,sidheçdoqytetaritëvetëm.

Kompendiumiofronnjëbazëtëshkëlqyeshmepërtëgjithëaktorëtpërtërriturndërgjegjësiminpërlidhjeneujit,

kanalizimit,mjedisitdheshëndetit.Sivazhdim,përmbledhjajepedhekëshillapërtëpërmirësuarsëbashkukushtet

lokaletëhigjienësdhepërtëmbështeturpolitikatembrojtjessëujit.

Në kuadër të "Iniciativës së Eksportit të TeknologjiveMjedisore",Ministria Federale përMjedisin, Ruajtjen e

Natyrës,Ndërtimin dhe Sigurinë Bërthamorembështet për herë të parë një projekt tëWECF në Rumani dhe

Maqedoni.

Qëllimiiprojektitështëforcimidhepërmirësimiikapacitetittëautoritetevedheshoqërisëciviledheaftësiaetyre

përtëvepruar,veçanërishtnëzonatrurale,nëfushënembrojtjessëmjedisit,cilësisësëujitdheshëndetitpublik.

Tësynuarjanënëveçantiedhetërinjtë,gratëdhevajzatqëjanënëmënyrëmëdisproporcionalëmeujëtëpasigurt

dhekanalizimetëpapërshtatshme.

UnëdotëdojatëshprehmirënjohjentimemëtëmadhepërWECFpërangazhimindhembështetjen.Unëurojqë

shumënjerëznësamëshumëvendetëjetëemundurtëkenëqasjedhetëpunojnëmekëtëKompendium.Me

rëndësitëveçantëështëfaktisefëmijëtdhetërinjtëpopërfshihennëmënyrëqëatatëmësojnënëpraktikëse

sitëbëjnëndryshimenëpërmjetangazhimittëtyredhetëndryshojnëbotënpërmirë.Politikaemjedisitqëndron

përpërpariminshoqëror.

RitaSchwarzelühr-Sutter

SekretareShteti

MinistriaFederalepërMjedisin,RuajtjeneNatyrës,NdërtimindheSigurinëBërthamore,Gjermani

Përmbajtja WECFpublication2018

III

ParathëniengaIshRepublikaJugosllaveeMaqedonisë

Në rajonin Evropian 200 milion njerëz mbështeten në burimet e ujësjellësve të vegjël,

përgjithësisht në zonat rurale dhe periferike. Në Bashkimin Evropian janë konsideruar si

ujësjellëstëvegjëlataujësjellësqëfurnizojnë5000njerëzosekanëprodhimtëpërditshëm

derinë1000m3.Shtetetëtjeramundtëkonsiderojnëburimetpublikepatubaoseburimet

individualesiujësjellëstëvegjël.

Në rajonin Evropian, cilësia e ujësjellësve të vegjël dhe sistemi i kanalizimeve është

shqetësuesnëshumështete.NëBashkiminEvropianniveliimospërputhjespërparametrin

mikrobiologjiktëujittëpijshëmvlerësohetnë40%përujësjellësitevegjël.PërmëtepërnëdisashtetetëEvropës

bazaetëdhënaveeujësjellësvetëvegjël,specifikishtpërpusetindividualeoseburimetqëushërbejnëmëpakse

50vetavetregonqëkanëcilësitëulët.

Shëndetipublik,burimetesigurtatëujitdhekanalizimiisigurtjanëshumëtëndërlidhuradhejanëlënëpasdore

osejanënënvlerësuarpërrëndësinëetyre,veçanërishtnëkomunitetetrurale.Mbrojtjadhemenaxhimimëimirë

iburimevetëujittëpijshëmdheobjektevesanitarejanëtërealizueshmenëseidentifikohendobësitëdhepikate

forta.Përidentifikimineburimevetëmundshmetërreziqevejanëthelbësorenjohuritëpërcilësinëeduhurtëujit

dhekanalizimeve,rrugëtekontaminimitdherreziqetendërlidhura,sidheparandalimiimundshëmirreziqeve.

NjëPlanpërUjëtëSigurtdheKanalizim(PUSK)mundtëjetënjëmënyrëpërtësiguruardhemirëmbajtursistemet

eujittëpijshëmdhekanalizimevetësigurtadhepërtëminimizuarsëmundjetelidhurameto.QasjaePlanevetë

SigurisësëUjituparashtruangaOrganizataBotëroreeShëndetësisë(OBSH)nëUdhëzimeteOBSHpërCilësinëe

UjittëPijshëm.Qasjaevlerësimitdhemenaxhimittërrezikuttësistemevetëujit(dhekanalizimeve)janëparimetë

njohurandërkombëtarisht,nëtëcilatbazohetprodhimi,shpërndarja,monitorimidheanalizaeparametravepërujë

të pijshëm. Në vitin 2015 BE-ja e përshtati këtë qasje në Aneksin II të Direktivës së BE-së për Ujin e Pijshëm.

(2015/1787).DirektivaerishikuarduhettëvendosetnëTetor2017nëlegjislacioninkombëtarngaShtetetAnëtare.

PërmbledhjaeprezantuarsynontumundësojëkomunitetevezhvilliminenjëPlanipërUjëtëSigurtdheKanalizime

përujësjellësitevegjël,sip.sh.:puset,burimetdhesistemetecentralizuarametubatëfurnizimitmeujë,sidhepër

të vlerësuar cilësinë e objekteve sanitare siç janë tualetet e shkollave. Ky Kompendium jep udhëzime dhe

informacione për menaxhimin dhe planifikimin e ujit të pijshëm të sigurt dhe kanalizimeve të sigurta për

komunitetetevoglaruralenëvendetEvropiane.

Menaxhimiinjësistemipërujinepijshëmtësigurtdhekanalizimet,edhenëseaiështënënjëshkallëtëvogëlapo

tëmadhe,përfshinshumëpalëtëinteresuara.Nënivelkomuniteti,palëteinteresuara, institucioneteshëndetit

publik,operatorëteujit,autoritetetvendase,shkollat,qytetarëtdheOJQmundtëluajnëtëgjithësëbashkunjërol

tërëndësishëmnëpërmirësiminemenaxhimittëburimevevendasetëujittëpijshëmdheobjektetsanitare.Kjo

përmbledhjeduhett'ilehtësojëpërdoruesitesajqëtëzhvillojnëhappashapinjëPUSKpërkomunitetinetyrenë

njëprocesmeshumëpalëtëinteresuaradhenëbashkëpunimmeoperatorëteujit,autoritetet,shkollat,qytetarët

dheaktorëtetjerë.

Shpresojqëoperatorëteujit,autoritetetlokaledheshkollatdotapërdoringjerësishtkëtëpërmbledhjesinjëmjet

praktikpërtëpërmirësuargjendjeneshëndetitpubliknëRajoninEvropian!

ProfesorMihailKochubovski

ShefiiDepartamentitMjedisit,SigurisësëUjitdheKanalizimeve

InstitutiiShëndetitPubliktëRepublikëssëMaqedonisë

Përmbajtja WECFpublication2018

IV

FalënderimeKompendiumiështërezultatipunëssëshumëkontribuuesvengarajoniPan–Evropiantëcilëtkanëmirëpriturkëtë

qasjePUSK.NismëtareishteMargrietSamwel,specialisteeujitdhedocentengaWECF,ecilaekuptoipotencialine

pasurtëPUSK,iciliishtezhvilluarngaOBSH.Gjatë10vitevetëfundit,WECFkapunuarmepartnerëtetyrelokalë

nëpërmirësimineujitdhekanalizimevenëkomunitetetevogla.Nëkëtëkuadër,kompendiumivazhdimishtështë

përmirësuardukeadoptuarqasjenPUSKpërnevojatlokalenëRajoninPan-Evropian.

Kontributiipaçmuarinjerëzvenëvijimdrejtshkrimittëkësajpërmbledhjeje:

- NatashaDokovskaSpirovska,JournalistsforHumanRights

- HannaGunnarsson,WECF

- MonicaIsacu,Aquademica

- DianaIskreva,EarthForever

- FriedemannKlimek,WECF

- BistraMihaylova,WECF

- DorisMöller,WECF

- MargrietSamwel,WECF

- RalucaVaduva,WEE

- ClaudiaWendland,WECF

- AglikaYordanova,Ecoworld2007

Falënderimetëmëdhashkojnënëredaktorëtegjuhës:

PamelaLawson,SusanPaardekam,YolandeSamwel,AlexandraWormald

DhenjëfalënderimiveçantëshkontekredaktorëtepërmbajtjesMihaelaVasilescu,Rumani,AndreaRechenburg,

GjermanidheCockMudde,Holandë.

Ne jemi shumëmirënjohës për mbështetjen financiare të Fondacionit Federal tëMjedisit Gjerman (DBU) dhe

MinistrisëFederalepërMjedisin,RuajtjeneNatyrës,NdërtimindheSigurinëBërthamore(BMUB)tëGjermanisë.

ModuliC1

HyrjenëPlaninpërUjëtë

SigurtdheKanalizimenë

shkollaAutorë:MargrietSamwel,ClaudiaWendland

PërmbledhjeNëkëtëmodul janëshpjeguarparimetpër zhvilliminePlanitpërUjë tëSigurtdheKanalizime(PUSK)për

sistemetëvogla,mepërfshirjeneshkollave,nxënësvetëtyredhekomunitetit.Disahapadhedetyra janë

prezantuarpërtëtreguarsitëzhvillohetPUSKmeshkollat.DotëmësonisidotëvendosetekipiiPUSKdhe

komuniteti,tëcilët,gjithashtu,dotëluajnëroltërëndësishëm.Janëprezantuar10hapakryesorëdhekëshilla

përzhvilliminePUSKdhejanëdhënëkëshillasesitërealizohetkjodetyrë.Dotëjepenreferencaedhepërtë

tjeramodule,tëcilatdotësigurojnëinformacionenëdetajenëlidhjemekëtëçështjedhe/osestrukturëpër

raportimtëanalizavedhezbatimtëintervistavedhevlerësimtërrezikutedhetëburimevelokaletëujitdhe

tësistemevesanitare(siçjanëtualeteteshkollave).

10hapatePUSKjanëatoqëjanëdhënënëvijim:

Hapi1:Workshoppërmësuesit.FormimiekipittëpunëspërPUSKdheprogrami.

Hapi2:Përshkrimiisistemevelokaletëujittëpijshëmdhetëhapësiravesanitare.

Hapi3:Identifikimiifaktorëverelevantdherregullat.

Hapi4:Dokumentimidhekrijimiihartavetëfshatit-Objektiva.

Hapi5:Vlerësimiirrezikutdhetestimiiujit.

Hapi6:Shkëmbimiiinformacioneve,mobilizimiikomunitetit.

Hapi7:Zhvillimiiplanitpëraksion.

Hapi8:Raportimdhendarjetëveprimevetëplanifikuara.

Hapi9:Zbatimiiveprimevetëplanifikuara.

Hapi10:Monitorim,përmirësimoseadaptimiaktivitetevetëPUSK.

QëllimetNgakymodul,lexuesiduhettëfitojënjohuridhekuptimtëqëllimevedhetëqasjevenëzhvilliminePUSK.

Lexuesitduhett’ijepenmjetedhepërkrahjeqëtëlehtësohetpërfshirjaeshkollavenëzhvilliminePUSKpër

sistemetëvoglanëkomunitetinetyre.

FjalëkryesoredhetermaFurnizues të vegjël të ujit, kanalizime të vogla, higjienë, siguri, vlerësim i rrezikut, monitorim (ndjekje të

situatës)analizë,kontrolledheeliminimirreziqeve,minimizimirreziqevepërshëndetin,planevepruese.

Moduli

ModuliC1 PublikimiWECF2018

2

HyrjenëPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizimenëshkolla

Psepërfshirjaetërinjvepërmesshkollave?

Fëmijëtdhetërinjtëjanëtëhapurndajpranimittënjohurivetërejadhepjesëmarrjesnëaktivitetetëreja.Mësuesit

edinësefëmijëtmësojnëqënëmoshëtëvogëldhenjohuritëefituaradot’ipërdoringjatëgjithëjetëssëtyre,

sidomosnërasttëmësimitndërveprues,kufëmijëtmundtakuptojnëkonceptineshfrytëzimittëtëgjithashqisave

tëtyre.Fëmijëtmundtëzgjerojnëdijetetyrebrendashoqërisësëtyre,duketransferuarnjohuritëefituaraedhe

tekprindëritetyre,vëllezërit,motrat,miqtë,apogrupetetjeratëtërinjve.

FëmijëtmundtëjenëbartëstëzhvillimittëPlanitpërUjëtëSigurtdheKanalizime(PUSK)përsistemetëvoglatë

furnizimitmeujënëkomunitetetetyreoseshkolla,porështëenevojshmeedhepërkrahjaprejmësuesve,prindërve

dhengainstitucionetlokale.Nëbashkëpunimmepersonateinteresuar,fëmijëtmundtëmësojnëqët’ishpërndajnë

informacionetdhet’ujepetnjëperspektivëmëegjerënëmjedisinetyrejetësordhenëshoqëri.Përparësiakryesore

ePUSKështësefëmijëtdhepalëttjeratëinteresuaramundtëzbulojnëdhetëmbledhininformacionepërgjendjen

eambientitjetësornëkomunitetinetyre.Kjoqasjee"mësimitpërmespunës"dotejetënjëmënyrëshumëefektive

nëpërvetësiminenjohurive.

Nëvarësitëmoshëssëfëmijëve,kohësnëdispoziciondhenivelittëpërfshirjessëmësuesvedhefaktorëvetëtjerë,

përafërsisht rezultatipërfundimtar iPUSKdo tëparaqitetmëposhtë.Pjesë tëprogramit tëpropozuarmund të

përzgjidhen, po edhe të ndryshohen dhe të përshtaten në mënyrë që t’u përgjigjen kushteve lokale. Janë të

nevojshmeaktivitetetëcaktuarapërnjohjenthemeloretëcilësisëdherreziqevengafurnizimimeujëdhesistemet

hidro-sanitare(p.sh.nëshkolla).

Kyplanaksionipropozonnjëprogrampërpërfshirjenefëmijëvenëmonitoriminecilësisësëujit tëpijshëm,në

tualetetqëipërkasinshkollavetëtyre,tualetevetëtjerapublikedhenëpërgjithësiambientittëpërgjithshëmtë

fshatittëtyre.Kyprogramdotëketëdisarezultatesiçjanë:

• Tëkuptuaritesistemitpërfurnizimmeujëdhepërrreziqetngandotja.

• Tëkuptuaritesistemittëtualeteve,përparësitëdhemangësitëetyre.

• Ngritjaevetëdijespërsëmundjetemundshmetëcilatvijnëngacilësiaeujitdhelidhjaetijpërmes

kanalizimit,higjienësdheshëndetit.

• Njohuripërcilësinëeujëravelokaletëpijshëmdhesistemetsanitare.

• Konstatimnëlëkundjetsezonaletëpërqendrimittënitratevenëujë.

• Ngritjaevetëdijespërmarrëdhënietmescilësisësëujitdheambientitjetësor.

• Rritjaerreziqevepotencialeshëndetësorengaujijoisigurtdhepraktikatedobëtahigjieno-sanitare.

• Ngritjaevetëdijespërmjedisinjetësortefëmijëtdheqytetarët,përmespjesëmarrjesaktive.

• Bashkëpunimimeautoritetetlokaledhepalëtetjeratëinteresuara.

• Ngritjaikapacitetevetëtërinjvengakomunitetetlokaledheqytetarët.

Fëmijëtmësojnësitavlerësojnëujinsiburimjetik

(Foto:MargaritaTores)


3

• Përforcimiikërkesavepërmasaaktivepërsigurinëeujitdheqasjaderinësistemethidrosanitare.

• Planaksioneshpërpërmirësiminegjendjesmeujë,kanalizimedhesistemehidrosanitarenëshkollëdhe

komunitet.

SitëzhvillohetPlanipërUjëtëSigurtdheKanalizime(PUSK)me

shkollat?

MetodologjiapërzhvilliminePUSKnëkuadërtëshkollaveështëenjëjtësimetodologjiaepërgjithshme,esqaruar

nëpjesënAtëkësajpërmbledhjeje.Nëkëtëpjesëtëpërmbledhjesekzistojnëdisaaktiviteteshtesëtëpropozuara,

tëcilatjanëspecifikepërshkollat,siçështëvlerësimiiujitdhesistemevehidrosanitaredhehigjienësnëshkollë.

Procedurapërzbatimineprogramitduhettëdiskutohetnëshkollëmefëmijëtdhemësuesit.Dotëishteidealeqë

edheprindëritdheautoritetetlokaletëishintëinformuarpërprojektindhetëishintëpërfshirënëtë.Meqëllimqë

tëmbulohenaspektetëndryshmetëfurnizimitmeujë,kanalizimevedhehigjienëssanitare,përfshirjaeekipitme

njerëzmeformimkulturordheekspertizëtëndryshme,dotëjetënëinterestëzhvillimittëPUSK.Nëfund,rezultatet

ePUSKnëkuadërtëprogramitshkollordotëvarenngakohaqëdotëkenënëdispozicionnxënësit,nivelidhemosha

enxënësve.

Megjithatë,mundtëarrihetshumëedhevetëmmengritjenevetëdijespërgjendjennëshkolladhekomunitet.Ajo

që pason janë disa mendime dhe hapat më të rëndësishme për zhvillimin e PUSK, të paraqitura përmes disa

detajeve.

2.1 Kutiamemjete

Ekzistojnëaktivitete themelorepër zhvilliminePUSK, siç janëp.sh.kryerjae testeve të shpejta tënitrateveose

përcaktimiivleravetëpHosengjyraeujit,epërtëcilatnevojitenmjete.Përkëtë,dotëishtemëlehtëtëkenëkuti

memjetepërsecilënklasëosegrup,tëmblidhenmjetetënevojshmedheqëkanëtëbëjnëmeleksionetePUSK.

Kutiamemjetepërbëhetngamjetepraktike,tëcilatmundtëkombinohensipasnevojavedherrethanave.Mëtutje,

mjetemësimoredhe/osepraktiketëcilatmundtëruhennëkuti.

Përmbajtjaekutisësëmjetevemundtëjetë:

• Gotatëpastrapërpirjeneujitprej2dlose3dl.

• Epruvetatëtestevetëshpejtapërnitrate–mediferencënga0-500mg/l.

• EpruvetapërtreguestëрН.

• Epruvetamengjyrëoseletërebardhëpërvëzhgimineqartësisëoseturbullirëssëujit.

• Mozaiktëposteravetëpuseve"tëkëqij"dhe"pusevetëmirë",fotografiosevizatimetëtjerasip.sh.“Ciklii

lëvizjessëujit".

Ngritjaevetëdijes:Ndërveprimmestualetittëfushës(tualetit me gropë) dhemjedisit jetësor e vizatuar nga një

nxënësishkollësfillore,Rumani.


4

• Matëspërmatjenereshjeve.

• Termometër.

• Pecetaoseletërthithëse,bllokshënimesh,stilolapsa,gërshërëetj.

HapadhekëshillapërzhvilliminePUSKpërsistemetëvogla

Edhepse,nëparim,personelishkollorkashumëaftësidhenjohuri,padyshimdotëketësituatakurkonsultimetose

intervistatmeautoritetetlokaleosemeekspertëpërujëdhekanalizimeapomeekspertëtëshëndetësisë,dotë

jenënëinterespërfitiminekëshillavedheinformacioneve.Prandaj,PUSKpërshkollatnukdotëzhvillohetvetëm,

pormeekipinePUSK,bashkëmepalëtëndryshmetëinteresuaratëkomunitetit.Ështëmerëndësiqëtëbëhen

vazhdimishtmbledhjetërregullta,tëndaheninformacionet,tëflitetpërpërparimin,sfidatdhenëpërgjithësitë

punojnënëmënyrëtransparente.

Nëfundrezultatetngatëgjithaaktivitetetdhehulumtimetduhettëndahenepëratotëdiskutohet,jovetëmnga

anaeekipittëPUSKosengapërfaqësuesiteshkollës,por,gjithashtuedhengaanaeqytetarëvetëkomunitetit.

Mediatlokaleshpeshjanëtëinteresuaradheduantëpublikojnëartikujnëgazetaosetëkryejnëintervistapërradio

osetelevizion.Mëtutje,ekspozitanëshkollëosesallëneqytetit,tubimetpublikeosegjatëshënimittëditëvetë

posaçme kombëtare ose ndërkombëtare kushtuar ujit dhe/ose tualeteve, janë raste të shkëlqyeshme për

prezantiminerezultatevetëPUSKdhengritjenendërgjegjestëpublikuttëgjerë.Mëposhtëjanëdhënë10hapat

kryesorepërzhvilliminePUSKpërsistemetëvogla.Ështëdhënëvlerapërzbatiminehapavedhenumrimoduleve

përmëshumëinformacionelidhurmeaktivitetin.

Hapi KohaenevojshmeJavë

Aktiviteti ReferencapërPërmbledhjen

Mjeti/Ndërveprimi Partneribashkëpunimit

1 J. 1-3 Formimiiekipit

punuestëPUSK

dheprogrami.

C1,

A1,A2,A3

Takimepublike,

kontakteme

autoritetetlokale,

operatorëteujitdhe

personeliishkollave.

Autoritetetlokale,

operatorëteujit,

komuniteti,OJQ,

personelii

shkollavedhe

nxënësit.

2 J. 2-5

J4-vazhdim

Përshkrimi

sistemeve

përfurnizimmeujë

tëpijshëmdhetë

hapësirave

sanitare.

Monitorimi

nitratevenë

burimetlokale.

B1,B2,B3,B5

A5

Vizita/intervistimii

furnizuesvetë

ujit/operatorëvedhe

autoritetevelokale.

Vëzhgimnëterren.

Testimtëshpejtëtë

nitrateve.

Autoritetet,

operatorëteujit,

shkolla,qytetarët,

OJQ.

3 J. 3-6 Identifikimii

faktorëverelevant

përsistemete

furnizimitmeujëtë

pijshëmdhe

sistemetpër

kanalizimedhe

shërbim.

A1,A8,B5,B8 Intervistimii

furnizuesitmeujë/

operatorëtdhe

autoritetevelokale;

Kërkimetnëinternet,

planifikimipalëvetë

interesuara.

Autoritetet,

operatorëteujit,

shkolla,nxënësite

shkollavetë

mesme,OJQ.

4 J. 5-8 Dokumentimdhe

krijimihartaveme

A6 Informacionetë

mbledhurangahapa

tëndryshëm.

Autoritetetlokale,

shkolla.


5

kufijtëfshatit:

Paraqitja;

Planifikimiipalëve

tëinteresuara.

5 J. 9-14 Vlerësimiirrezikut

tëujësjellësve

lokalëdhe

sistemevepër

kanalizime.

C3,C4

A5,A7,A8,

B1,B2,B3,B4,

B5,B6

Formasanitaretë

inspektimit,intervista,

vizitanëterrennë

zonatëmbrojturatë

ujit,burimetëujitdhe

tualete.Mbledhjee

rezultatevengaanaliza

eujit..Ushtrimepër

larjeneduarve.

Autoritetet,

operatorëteujit,

shkolla,qytetarët,

OJQ,laboratorët.

6 J. 15-20 Paraqitjae

rezultatevedhe

zbulimeve;

Ndarjae

informacioneve,

mobilizimii

komunitetit

A1dheA6 Informacionetë

mbledhurangahapat

4dhe5;

Këmbimmeshkollatë

tjera,ekspozita,

takime,punëme

mediat.

Shkollatnë

partneritet,

gazetarët,

autoritetetdhe

komuniteti,

organizata

joqeveritare.

7 J. 21-25 Zhvillimiiplanit

aksionar

përpërmirësimine

gjendjes.

Mbledhjedhe

diskutimemetëgjitha

palëteinteresuara.

Tëgjithëfaktorët

përkatës.

8 J. 26-27 Raportidhendarja

eaksionittë

planifikuar.

Shkëmbimmeshkollat

etjera;shkëmbimtë

informacioneveme

komunitetindhe

autoritetet.

OJQdhemediat.

9 J. 28-... Zbatimiiplanit

aksionar.

Bashkëpunimmetë

gjithëfaktorët

përkatës.

Tëgjithëfaktorët

përkatës.

10 Vazhdonnëtë

ardhmen

Monitorim,

përmirësimose

përshtatjee

aktivitetevetë

PUSK.

Tëgjithëfaktorët

përkatës.

3.1 Hapi1:Workshoppërmësuesit;FormimiekipittëpunësnëPUSKdhe

programi

Formimi i ekipit tëpunësështëhapi iparë i rëndësishëmpërprograminePUSK.Ekipipërbëhetngaprofesorë,

bashkëpunëtorëtëOJQ-ve,personapërgjegjëspërujëdhekanalizimenëkomunitet,dhendoshta,përfaqësuestë

rinisëlokaledhekomunitetit.EkipiiPUSKduhettëjetëipërbërënganjënumëribarabartëifemravedhemeshkujve

dheduhettëpërfshihenpakicatdhegrupeterrezikuara.

Sifillimdotëmbahetworkshoppërfillimineprojektit.Këtu,qëllimiiprojektitdheipërmbledhjesdot’iprezantohet

gjithëekipit,sidomosmësuesvetëcilëtdotëpunojnëmetërinjtëdheautoritetevelokalepërkatëse.Workshopido

Tabela1.Rishikimii10hapavepërzhvilliminePUSKtësistemevetëujit


6

tëzgjasërreth2ditë,kupunaePUSK,përmbledhjadhe10hapateprogramittëPUSKdotëshpjegohennëdetaje

dhedotëndërmerrendisaaktivitetepraktike.Dotëshfrytëzohetmetoda“Trajnimpërtrajnerë”,nëmënyrëqë

mësimdhënësitdhepjesëmarrësit tëkenëmundësi tëzhvillojnëPUSKtëpërshtaturmekushtetetyrespecifike,

komunitetindheshkollën.

Përplanifikimtëmëtejshëm,merëndësiështëtëbisedohetpëraktivitetetePUSKmeautoritetetearsimitoseme

drejtorineshkollës.Pyetjaeciladuhettëparashtrohetështë:alejonprogramimësimorzbatimineaktivitetevetë

PUSKgjatëoraritmësimorapovetëmpasmbarimittëtyre?

PasitëformohetekipilokalipunësiPUSK,duhettëzhvillohetprogramiiPUSK.Dotëishteidealenëseprogrami

paraprakdotëbëhejpërnjëkohëtëcaktuarprejnjëvitishkollor.PërzbatiminePUSK,duhettëpërcaktohenmë

shumë aktivitete të përshtatshme, si dhe personat përgjegjës për realizimin e aktiviteteve.Më tutje, duhet të

përcaktohet kush do t’i dokumentojë aktivitetet dhe kush do t’i shkruajë raportet për mbledhjet, aktivitetet,

rezultatetdhepërvojatePUSK.Pastaj,afatipër tëkuptuariteasajçkaduhet tëbëhetdhekur, sidheduhet të

llogaritenharxhimetlidhurmetë.

Përveçkësaj,duhettëdiskutohenpyetjetsikomunikimimeklasaoseshkolladhekomunitetetëtjerapëraktivitetet

dhekëmbimtëinformacioneve.Gjithashtumundtëjenëtënevojshmeaktivitetetëcaktuara,ekspertëosevizitanë

terren.

3.2 Hapi2:Përshkrimiisistemevelokalepërkanalizimedheujëtëpijshëm

Ekipifillonmepërshkriminesistemitlokalpërfurnizimmeujë.Nërastetkukomunitetishfrytëzonujinngapuset

dhe/osengaburimet,duhettëanalizohetnumridhevendiikëtyreburimevetëujit.Nëseështëenevojshme,edhe

mepërkrahjeneautoritetevelokale,nxënësvedhemësuesve,gjithashtu,tëbëhetnumërimiifurnizuesvelokalëme

ujëdhezgjidhjetpërkanalizimetlokale(shihmodulinA2dheA3).Çfarëllojfurnizimimeujëkaatje?Aekzistojnë

pusetëgërmuara,tëshpuaraoseçezmapublike?Ciliburimiujitshfrytëzohetdhesathellëështëuji?Kujanëpikat

eujit?Saështëlargësianëmestyredheshtëpivetëkonsumatorëve?Cilatsubjekte(familje,bizneseetj.)kanëqasje

deritepikateujitosefurnizimit?

Nësenëdispozicionështërrjetiicentralizuariujit,atëherëduhettëvëzhgohetitërësistemi,qëngapikaprejnga

vjenuji,mënyraenxjerrjes,madhësiadhevendiirezervuarëvetëujit(nëseështëemundshme,gjithashtu,sistemi

i pastrimit të ujit dhe shpërndarja – rrjeti i ujit) prej nga popullatës i dërgohet ujë. Duhet të bëhet kontroll i

subjekteveoseinstitucionevepubliketëcilaveujepetujëngarrjetiiujësjellësitosengaburimetjeratëujit.

Çfarë lloj tualetesh kanë subjektet (familje, biznese etj.)? A ekzistojnë tualete publike? Shumë prej këtyre

informacionevemund tëparaqitennëhartë. Shfrytëzimi i hartës ekzistuesepër identifikimindheplanifikimine

qëllimeveështëshumë i rëndësishëm.Nësenukkahartëekzistuesenëdispozicion,atëherëduhet tëbëhetnjë

rishikimifshatit,pikatetijtëfurnizimitmeujëdhesistemethidrosanitare.

Gjithashtu,nëseështëemundshme,dotëishtemirëtëidentifikohetvendiirrjetittëkanalizimit,stacioniitrajtimit

dhevendi i lëshimittëujëravetëzezanëambientinjetësor.Nësenukshfrytëzohetsistemiikanalizimit,atëherë

duhettëvëzhgohetsipërmbajtjaekëtyretualetevemblidhet,trajtohet,përdoretose lëshohetnëvendinqëpo

studiojmë.

Përkëtëdetyrëdhepërpërpunimine informacionevetëmbledhura,ështëedobishmeqëgjithëkjotëvihetnë

hartë(shihModuliA6dhehapi4).

3.3 Hapi3:Identifikimiifaktorëvepërkatësdherregullat

Informacionipërsituatënnëvijimnëlidhjemepërgjegjësitëdheudhëheqjenmesistemeteujësjellësit,dotëjetë

idobishëmpëridentifikimineasajsekushdheçfarëbën.OJQtëpërfshiradheadministrata

lokale do të mundnin ta përkrahin potencialisht këtë proces, përmes lehtësimit të procesit të mbledhjes së

informacionevengapalëtëndryshmetëinteresuara.

Duhet të parashtrohen pyetje siç janë: "Kush ka në mënyrë zyrtare për detyrë vëzhgimin, pastrimin dhe

mirëmbajtjenesistemittëujësjellësit“.Aekzistonndonjësistemoseinstitucionicilibënanalizënecilësisësëujit,

nësepo,mekëindanrezultatet?

Akabuxhetnëdispozicionpërpunëdhemirëmbajtje;akakontributngaqytetarëtlokalëpërujineharxhuar?Kush

dhesimerrenvendimetpërbuxhetin?,etj.Duhett’ikushtohetrëndësieposaçmerolittëgrave,sepseshpeshherë

atojanëpërgjegjësepërbuxhetinemenaxhimittefamiljes,sidheshëndetindheçështjetlidhurmehigjienën.Mund


7

të zhvillohen aksione të përbashkëta lokale dhe kombëtare, me krijimin e një atmosfere të mirëkuptimit dhe

bashkëpunimit,nësedihetsesecilikadetyradhepërgjegjësi,sidhenësekonsumatorët,furnizuesiteujitdhepalët

einteresuarajetojnëbashkë.

Pjesëerëndësishmeekëtijhapijanëinformacionetpërrregullatdheligjetpërkatësetëcilatzbatohenpërfurnizimin

lokalmeujëdhepërsisteminekanalizimeve.Mefjalëtjera,sashpeshduhettëvëzhgohetcilësiaeujitdhecilat

substanca,duhettëanalizohen?Çkaduhettëbëhetnërastseujinukështënëpërputhshmërimestandardete

përcaktuara?PërmëtepërinformacioneshihniModulinB4dheB8.

Strukturatepërgjegjësivenëtërësisteminmundtëpërmblidhennënjërishikimtëpërgjegjësiveosepërshembull

në"diagramtërrjetit"(shihmodulinA6).Gjithashtumundtëshfrytëzohenlistatëtjeragrafike,renditjetdhelidhja

einstitucioneve,grupeveosepersonave,sistemevekomunikuesedheburimevetëinformacionevetëcilatndikojnë

nëvendiminpërfurnizimmeujëtëkomunitetit.

3.4 Hapi4:Dokumentimidhehartaefshatit

Kompetencë e PUSK është edhedokumentimi i informacioneve tëmbledhuradhe vendimet për rezultatet dhe

planet e dukshme për të gjitha palët e interesuara. Të gjitha informacionet e mbledhura duhet të jenë të

dokumentuara,objektive,tëkuptueshmedhetëdisponueshmenëraporte.Dokumentacionimundtëjetënënjë

laptoposekompjuter–mëerëndësishmeështëqëdetyratëjetëbërënëmënyrëtëduhur.

Pavarësishtngaproblemi,arritjet,rezultatetmundtëbëhentëjenëtëdukshmenëgrafikëoseharta(shihgjithashtu

modulinА6).Nëshumëraste,administrataekomunitetitoseinstitucioniiciliështëpërgjegjëspërfurniziminme

ujë,kahartënefshatit,ecilatregonpërburimeteujit,rrjeteteujit(nëseështëemundshme)oseinformacionetë

tjeralidhurmeujin.

Nësefshatinukzotëronhartë,sistemiifurnizimitmeujëmundtëvizatohetmedorëngatëgjithapalëteinteresuara

(shihmodulinB6).

Bërjaehartësmundtëpërfshijëelementetnëvijim:

Veri,jug,lindje,perëndimnëbazëtëudhëzimeve;

Infrastrukturënedisponueshme,rrugë,lumenj,liqene,institucionepublike,shkolla,zonamendërtesabanimidhe

bujqësi;

Vendiilokalizimittëburimevetëujit,puseoseçezmapublike,lokalizimiitubacioneve/rrjetitetj.

Qytetarëtëlidhur,ngaciliburimvaren;

Llojetëoperatorëve,p.sh.rrotameerëosepompa,pusetëgërryeraosetëshpuara;

Drejtimiilëvizjessëujëravenëntokësorëoselumenjve;

Llojetëndryshmetështresaveoseburimenëpërdorim.Nëseka,cilatjanëvetitëetyretëdhëna,siçështëthellësia;

Informatagjeografike,lartësiaezonës.

Nësenukkahartëekzistuese,ajomundtëvizatohet.

Duhettëcekenburimiiujit,rrugëtdhendërtesat


8

Bërjaehartëssëkanalizimeve

Bërjaehartëssësistemittëkanalizimevemundtëbëhetnëtënjëjtënhartëtëfshatit,sidhepërsisteminefurnizimit

meujë.Nëushtriminepërbashkëtpërbërjenehartës,lidhjanëmesujitdhekanalizimeveduhettëbëhetmëe

dukshme.Kros-kontaminimipotencialmundtëidentifikohetshumëmëlehtënësetëdysistemetjanëtëdukshme

nënjëhartë.Nëhartëduhettëpërfshihenkëtoelementetësistemittëkanalizimeve:

Llojetetualeteve

Nësekenitualetautomatikdhepasistempërmbledhjedhetrajtim:cilatjanërregullatekzistuesedhe

planetpërujëdhekanalizime?Vëzhgimetëbërangaanaenxënësvemundt’iidentifikojnërreziqetpër

popullatën.Nësekenitualetautomatikdhegropaseptike:pyetnipërfaqësuesitesubjekteveosepërgjegjësitsizbrazengropat

septike,sitrajtohetpërmbajtjaetyredhecilatrregullaekzistojnë.Vëzhgimetëbëranganxënësitmundtëtregojnë

segropatseptikevërshojnënësezonetereshjeveosejanëtëmbushura.

Nëse keni tualet automatik, kanalizimdhe trajtim: vizita e stacionit të trajtimit do të jetë shumë interesante,

intervistonioperatorindheshihniaiplotësojnëatastandardetpërtrajtimineujëravetëzeza.Kuilëshojnëujërate

zezadheajanëtëlidhuratëgjithasubjektet(familjetbiznesetetj.)nëfshat?

Nësekenitualettëfushës(tualetemegropë):siudhëhiqetdhesaështëniveliiujëravenëntokësorë,saështëi

lartë?Amundetjashtëqitjatakontaminojëujinepijshëmdheburimetetij?Kuzbrazetpërmbajtjaecilagjendetnë

tualet?Ashfrytëzohetpërnevojatëbujqësisë?Çfarëjanëpërvojatesubjekteve(familjevebizneseveetj.)nëkëtë

zonë?

Vëmendjeeposaçmeduhett’ukushtohettualetevetëshkollavedhetualetevetëtjerapublike,sepseudhëheqja

meatoshpeshherëparaqetsfidë.Duhettëvizitohentualeteteshkollave,ndërsaduhettëflitetmemësuesitdhe

personelinpërgjegjëspërpastriminetyre.Hapi5jeprekomandimenëdetajepërintervista.

3.5 Hapi5:Vlerësimiirrezikutdhetestimiiujit

DyelementëkryesorënëzhvilliminePUSKjanëanalizaecilësisësëujitaktualdhekanalizimevedherreziqetnë

furniziminmeujëdhetësistemevetëkanalizimeve.

Rreziqetmundtëparaqitenpërkohësisht,kurkandryshimetëshpejta tëkohës (shioseshkrirje tëborës);gjatë

sezonitkurpunohenfushat,osenëmënyrëtëvazhdueshme,sepsepërmbajtjaetualetevetëfushës(tëtualeteve

me gropë) ose gropave septike mund të infiltrohet në tokë ose për shkak se tualetet, puset, tubacionet ose

rezervuarëtjanëtëmirëmbajturakeq.Vëzhgimedheintervistamepersonapërkatësmundtëidentifikojnëshumë

rreziqetëndryshme.Cilësiaeujitmundtëvlerësohetpërmesanalizëssëujit,ndërsacilësiaekanalizimevedhe

sistemevehidrosanitaremundtëvlerësohetparasëgjithash,përmesvëzhgimittëvazhdueshëm.

Informacionetpërtesteteujitdhevlerësimiisistemitpërfurnizimmeujëdhekanalizimidotëjepenmëposhtë.

Megjithatë,rekomandohettëshikohenmoduleterekomanduara.

3.5.1 Testimiiujit

Nëparim,operatorëte furnizimitpublikmeujëduhet të kryejnëanaliza të rregullta të cilësisë sëujit të ciline

dërgojnë deri te konsumatorët. Prandaj, hapi i parë do të jetë t’i paraqiten autoriteteve lokale përgjegjëse për

cilësinëeujitdhet’ikërkoninjëkopjengaraportipëranalizënetyre.Përkrahstudimittëanalizave"zyrtare"të

raporteve,dotëjetëshumëinteresantepërnxënësitvetëtëbëjnëanalizëneujit.

Testeteshpejtamundtëjenëmënyratëmirapërfitiminepasqyrëspërcilësinëeujit,dheçkaështëedhememë

rëndësi,bëhenlehtë.Nxënësittrajnohensesitëbëhentestetdhesitëinformojnëpërrezultatet,dhekështuata

vetëmundtakryejnëkëtëdetyrë.Përshembull,ndotjamenitratemundtëzbulohetshpejtnëmostrateujitme

ndihmëneshiritavetëposaçëmpërtestiminenitrateve.


9

Vëzhgimiinitratevenëburimeteujit

Vëzhgimiiburimevetëujitngandotjamenitratemundtërealizohetnëdymënyratëndryshme.Epara,duhettë

bëhetrishikimimirëipërqendrimitekzistuestënitratevenëujinngapuset.Duhettëbëhetzgjedhjaeburimevetë

ujitnëatëmënyrëqëatatëmerrensipërfaqësuestëtëgjithëburimevetëujit.Kjodotëthotëseburimengapjesë

tëndryshmetëfshatit,janëburimepotencialetëujittëpijshëmpërpopullatëndheduhetpatjetërtëanalizohen.

Prandajështëmëmirëtëanalizohenkëtomostratëndryshmenëtënjëjtinsezon,përshembull,nëpranverëose

verë.Nxënësitmundtëmarrinmostrangashkollaosetëbëjnëtestimindirektnëvend.Duhettëshënohetthellësia

eburimittëujit.Gjithashtuduhettëshënohenedheparametratetjerëpërcilësinëeujitsi:ngjyra,turbulliraetj.

Parametratfizik,siçjanësedimentetëtretura(turbullimi)mundtëtregojnëpërndotjemikrobiologjike.

Duhettëshënohetvendiipusevetëzbuluaradherezultatetngatestimidhemundtëparaqitenedhenëhartë.Për

raportimindheshëniminnëhartëshikomoduletА5dheА6.

Edyta,mundtëjetëshumëinformuesvëzhgimiinivelittënitratevenëtënjëjtinpusgjatëgjithëvitit.Përshembull,

niveletëvogla,tëmesmedhetëlartatëndotjesmenitrate–pusetëndoturamundtëzgjidhenpërvëzhgimsezonal.

Rezultatetngatestetebëragjatëgjithëvititjapinpasqyrëpërluhatjetsezonale,tëcilatmundtëjenëtëdobishme

përPUSK.Pavarësishtngashtresatkonkretetëtokës,infiltrimiimaterieveorganikenëujëratnëntokësorpërmes

reshjeve, ose fertilizimime plehra azotik,mundet qartë të vlerësohetme ndihmën e këtij programi vëzhgues.

Prandajështëmirëtëmatetsasiaereshjevedhetemperatura,sepsekëtaparametramundtëjenëtëlidhurme

përqendrimin e nitrateve. Patjetër duhet të sigurohemi se gjithçka është regjistruar si duhet, në mënyrë që

shmangetçdogabimimundshëm.Keniparasyshsetestetpërpraninëenitratevenukduhettëbëhennëkohëtë

ftohtë;mëmirëështënëtemperaturëmbi15gradë(shikomodulinА5).

Kurkjoështëbërënëbazë14–ditoregjatëgjithëvitit,rezultatiështëinteresantdhejepfotografitëdobishmetë

luhatjevetënitratevenëujë,temperaturësdhegjatëreshjeve.

Parametratëtjerëtëcilësisësëujit

Mikroorganizmat,siçjanëbakterettëcilatkanëorigjinëngamaterietfekale,shkaktojnëshumësëmundjeqëkanë

tëbëjnëmeujin.Prandajbakteretjanëparametramëtërëndësishëmqëduhettëidentifikohenpërsigurinëeujit

tëpijshëm.Ujingaburimetëpambrojturadhejotëmirëmbajtura,ndotetlehtëngamikroorganizmatpërshkaktë

ndotjesmejashtëqitjenenjeriutdhe/osetëkafshëve.Vetëmpërilustrim,njëgramjashtëqitjepërmbanmiliona

bakteredheviruse(shikomodulinB4dheB5).

Ujitngapusetpublikedhesistemevetëcentralizuaratëujitduhett’ibëhenanalizatërregulltadherezultatetduhet

tëjenëtëdisponueshmepërpopullatën.Shpeshtësiaeanalizavevaretngasasiaeujitecilaështënëdispoziciontë

komunitetit.Përparaqitjenemikroorganizmave,siçështëEscherichiacoli(Е-coli))oseenterokoket,duhettëdihet,

Ndotjamenitratemundtëzbulohetshpejtnë

mostrateujitmendihmëneshiritavetëposaçëm

përtestiminenitrateve.


10

osetëkërkohetlaboratoriautorizuarpëranalizënemikroorganizmavenëujinepijshëm.Qëtëdybakteretjanë

treguespërndotjenmikrobiologjike:porЕ-colioseenterokoketduhettëgjendennë100mlujëtëpijshëm(Shiko

modulinB4).

3.5.2 Intervistimiipersonavepërkatëspërujin,punonjësiteshëndetësisëdhe

konsumatorët

Përdoruesit e sistemeve të ujit më shpesh fokusohen në problemet ose kanë perceptime të ndryshme – për

shembull,cilësinëeujitoseqasjenderiteuji–nëkrahasimmefurnizuesitmeujë.Meshfrytëziminepyetësorëve

osemetëashtuquajturënqasjemepjesëmarrjesiçështërenditja,rishikimiiproblemevemundtëfitohenpërvojat

dheperceptimetefurnizuesitdhetëkonsumatorit.Pikësëpari,ngatëgjithëmjekët,mësuesitdhe informuesite

tjerëkryesorënëfshatmundtëkërkohetqëtëjapinmendiminetyrepërparaqitjenesëmundjeveqëkanëtëbëjnë

meujin.Kërkimimundtëbëhetedhenëfshatpërperceptiminetyretëkualitetittëujittëpijshëm.Ngaautoritetet

duhettëkërkohentëdhënapëranalizëneujitdhepëratësesimirëmbahensistemetpubliketëujësjellësit(Shiko

disashembujtëpyetësorëvedhedrejtuesvepërkryerjeneintervistavenëmodulinА8).Nëbazëtëudhëzimevetë

mësuesve,intervistatmundt’izhvillojnënxënësit.

3.5.3. Vlerësimirrezikutdukeshfrytëzuarlistatkontrolluesepërsisteminkanalizimevedhe

higjienën

Përvlerësiminerrezikutngandotjaepusitdhe/oseujëravenëntokësorë,tëshkaktuar,përshembull,ngaplehrate

kafshëveapoujëratezeza,osengacilësiaetualetevenëshkolla,mundtëshfrytëzohenlistapërkontrolle.Shikoni

disashembujdheformatëlistavetëkanalizimeve,sidheinformacionesesit’ipërdornikëtolista,nëmodulinA7.

Duhettëshqyrtohet,gjithashtuedhegjendjaepusevedheçezmavesidheevenditrrethtyre.Dotëishtemirëtë

parashtrohejpyetjaakakulmmbipusetosembështjellëserrethpompësosepusit?,etj.Sipasudhëzimevetëdhëna

ngamësuesit dhe ngritja e vetëdijes së nxënësve, fëmijëtmund t’i bëjnë shënimet e tyre personale, siç është

llogaritja edistancësnga fermatmeplehosenga tualetete fushës (tualetemegropë)deri tepusi, dendësiae

popullatës,osevendiiburimittëndotjes(përshembull,ngalartosengaposhtë,nëveriosenëjugngaburimiiujit.

Banorëttëcilëtjetojnënëafërsitëpuseveduhettëintervistohenpërpraktikatetyrenëfertiliziminekulturavetë

tyre.

Nësepërdorentualeteautomatike,simblidhendhetrajtohenujëratezeza?Akandonjëllojrrezikungapërhapjae

sëmundjevengaburimetendoturatëujit?Nërastetëtualetevetëthata,siveprojnëmenaxhuesitmepërmbajtjen

etualeteve?Aezbrazinkohëpaskohedhembeturinatihedhinkudoqoftë?

Burimetetjeratëndotjesmikrobiologjike,siçjanëmjetetpërnxjerrjeneujitosepërruajtjenetijnështëpi,duhet

tëvëzhgohendhetëidentifikohen.Duhettëpërgatitetnjëlistëepërshtaturpërkushtetezonës.

Nëlidhjemeçështjetqëkanëtëbëjnëmehigjienën,fëmijëtmundtëkryejnëkontrollinetualetevenëshkollëne

tyredhenëatopublike,tëbëjnëvlerësiminerrezikutnëto(shikomodulinА7dheА8).Përtëkuptuarmëmirë

prapaskenënesistemevetëkanalizimevedhehigjienëneduhur,nëmoduletC3dheC4janëshpjeguarlidhjetnë

mes larjes sëduarvedhe shëndetit.Ushtrimindërveprues, i cili ështëpjesëemodulitC3, tregonprocesin se si

përmesndriçimittregohetpraniaepatogjenëvenëduardhenevojënpërlarjeneduarve.Sfidëkryesorepërpunën

rrethkushtevesanitaredhehigjienikenëkrahasimmeujin,ështëtabujaetrashëguarrrethkësajteme.Merëndësi

është që kjo temë tabu të tejkalohet dhe të fillohet të diskutohet haptazi për tualetet dhe pse nxënësit nuk

dëshirojnët’ishfrytëzojnëtualetetnëshkolla.Kushështëpërgjegjëspërpunëndhemirëmbajtjenetualeteve?A

ështëdrejtoriishkollës,aiiciliemerrpërsipërpërgjegjësinëpërobjektet?

Qytetarët, personeli mjekësor si dhe administrata përgjegjëse për ujin, janë burime të rëndësishme të

informacionevedheduhenintervistuarpërhigjienëndhesëmundjetlidhurmetë.

3.6 Hapi6:Shkëmbimiiinformacioneve,mobilizimiikomunitetit

Nxënësit bëhen ekspertë për ujin dhe sistemet hidro-sanitare të komunitetit dhe fillojnë të shpërndajnë

informacione.Përshembull, fëmijët ianalizojnënitratetnëmostrateujit, tëcilatuasjellinnjerëzit.Megjithatë,


11

ështëe rëndësishme tëbashkëpunohetmeautoritetet lokaledhe tëorganizohenaktivitete tëpërbashkëtadhe

bashkëtarrisinvetëdijenpërsituatën,cilësinëeujitdhekanalizimet,identifikiminerreziqevenësistemetsidhe

perceptiminepërgjithshëmpërujindhetualetetnëshkolla.

Nxënësitmundtëfillojnët’imobilizojnëmediatmerastineshënimittëditëvekushtuartemavetëcaktuaralidhur

meujintëOKB,siçjanë:

DitaBotëroreeUjit:22Маrs

Ditabotëroreetualeteve:19Nëntor

Ditabotëroreelarjessëduarve:15Tetor

Meqëllimqëtëprezantohenrezultatetdhetëshkëmbeheninformacionet,ështëedobishmetëbëhenpostera,

grafikë,vizatime,etj.Përshembull,burimedherreziqetngandotjamundtëvizatohenmedorëtëlirënëletërdhe

tashoqërojnëhartënefshatitnëpjesënesipërmetësaj.

Mëtutje,rekomandohettëpunohetnjëposterdhetëvihetnëklasëosenëkorridorineshkollës,kurezultatetnga

analizatdotëjenëtëhapurapërnxënësitdhevizitorëteshkollës.

3.7 Ndikimingapërmbytjet

Mënëfund,qëllimikryesoriPUSKështëtëidentifikohendobësitëdhepërparësitëesistemit;Tëarrihetpërmirësim

dhetëminimizohenrreziqettëcilatmundtapërkeqësojnëcilësinëeujit.

Pasidentifikimittërreziqevedhepërmirësimevetëmundshmenësistemineujit,aksionetepërbashkëtanënivel

lokalmundtësjellinudhëheqjemëtëmirëpërparandaliminerrezikut,përshembull,mepastrimineburimitdhe

mendërriminetubave;instalimtësistemittëmbyllurtëpompave;menaxhimtësigurtmejashtëqitjetenjerëzve

dhekafshëveoseedhelobimpërndërtiminoseinstaliminesistemitqendrorpërfurnizimmeujë.Përzbatimine

aktiviteteve të përcaktuara, duhet të llogariten investimet financiare dhe duhet të diskutohet për burimet

potenciale.Megjithatë,shumëpërmirësime,sipastrimiirezervuarëvepërujëoseburimevesidhengritjaevetëdijes

dheinformimiipopullatës,mundtërealizohenmepakosepaburimefinanciare.Mëtutje,përgjegjësiapërdetyrat

dheaktivitetetepërcaktuara, sidhekoha reale,do të jenëmeshumërëndësipërpërparimtëkënaqshëmdhe

përmirësim.

Pikatnëvijimmundtëjenëtërëndësishmepërzhvillimtëqëndrueshëmdhetransparenttëplanittëaksionit:

• Formimiikomiteteveaktivelokalepërujëdhekanalizime;

• Jinirealnëplanifikimindhepërcaktimineqëllimevedhekufijvekohorëpërpërmirësim,përmesprocesithap

pashapi,tëcilatduhettëjenëtëpranueshme,tërealizueshmedhetëpërshtaturasipassituatëslokale.

• Rekomandimengaekspertëtëtjerë–edheprojektetjeratëngjashmemundtëjenëtëdobishme:

• Identifikimiipalëvemëtërëndësishmetëinteresuaratëcilatjanëtërëndësishmepërzbatimineplanittë

aksionit;

NxënëstëshkollëssëmesmenëGruziprezantojnërezultatenga

aktivitetetePUSKdhemobiliziminekomunitetit


12

• Nëseështëemundur,tëzhvillohetkryerjaestudimitpërplaninmeekspertëtdhepalëteinteresuara;

• Tësigurohetpjesëmarrjaemeshkujvedhefemrave,dheitëgjithaklasaveshoqërore,politikedhekulturore

tëkomunitetit,nëtëgjithafazateprocesevetësjelljessëvendimeve;tësigurohetqëtëgjithëqytetarëte

komunitetittëkenëqasjenëinformacione;

• Sigurohunisepunadhemirëmbajtjaeinstalimittësistemittëujitështëmepersoneltëkualifikuardhe

politikaadekuatepërmbrojtjeneujit;

• Vlerësimiiburimevepotencialefinanciarepërimplementimineplaneve;

• Tësigurohetpunëekonomikedhemirëmbajtjaesistemit;

• TëshfrytëzohenrezultatetngaPUSKpërtëlobuarpërpërkrahjefinanciarenënivellokal,rajonaldhe

kombëtar;tëpërfshihenedhemediat.

3.8 Hapi8:Raportidhendarjaeveprimevetëplanifikuara

PjesëkryesoreePUSKështëdokumentimipërkatësiinformacionevetëmbledhura,krijimiirezultatevedheplaneve

të cilat do të jenë të dukshme për të gjithë pjesëtarët e komunitetit. Informacionet embledhura për ujin dhe

sistemetsanitaresidhekërkesatpërpërmirësiminetyreduhettëjenëobjektivedhetëdisponueshmenëraportet

dhenëvarësingaçështja,rezultatetmundtëbëhentëdukshmenëgrafikëosenëharta.Shikonihapin6moduliA6.

Mëtutje,ekipi iPUSKduhett’idokumentojëagjendatembledhjevedhevendimet,sidheaspektetfinanciaretë

zbatimittëPUSK.ProgramiiPUSKduhettëjetëtransparentdheidisponueshëmpërtëgjithë.

3.9 Hapi9:Zbatimiiplanitpëraksion

ElementkryesoriPUSKështëzbatimidheefektivitetiiplanevetëidentifikuara.Nganjëherë,masatdotëkenëefekt

menjëherë–përshembull,nësezonarrethpellguttëlumitpastrohetmirë–porefektinëcilësinëeujitnukmundet

tëshihetnëmënyrëtëdrejtpërdrejtë.Aktivitetetëtillasiçjanërritjaemasavekufizuesetëaktivitetevetënjeriut

nëzonatembrojturatëujit,tëcilatmundtëkenëefektetëdukshmenëcilësinëeujitpas1osedhepas3viteve.

Masatjera–përshembulldezinfektimiiujitosetëvluaritetij–dotëkenëndikimdirektnësigurinëeujit.Prandaj,

ështëmirëtëshqyrtohenefektetemasavedheaktivitetevetëplanifikuara,dhetërenditen,tëzbatohenaksionet

meprioritetdheefikasitetmëtëmadhnëminimiziminerreziqeveqëkanëtëbëjnëmeshëndetin.

3.10 Hapi10:Monitorim,përmirësimosepërshtatjeeaktivitetevetëPUSK

Që të dihet efektiviteti i masave dhe veprimeve të ndërmarra, është e domosdoshme të kontrollohen dhe të

përcillenrezultatetetyresidhetëvlerësohetrrezikudhekjojovetëmparaporedhepaszbatimittëaktiviteteve.

Kjo,mundtëbëhet,përsërimeanalizatëujit,përmesmonitorimitdheshfrytëzimittëformaveinspektuesesanitare,

Rezultatetebotuara,ndarjadhediskutimipërinformacionetmetëgjithëdo

tarrisëefikasitetinePUSK


13

etj.Ështëemundshmeqëdisaveprimetëjenëtësuksesshme,portëtjeratëjenëmëpaktësuksesshme,osedotë

duhettëpërshtatennësituatatereja.

Prandaj,aktiviteteteekipittëPUSKduhettëbëhennëmënyrëqëtëjenëpjesëenjëprocesitëvazhdueshëmtë

monitorimit,vlerësimittërrezikut,përshtatjesmesituatëndhedokumentimitekëmbimittëinformacioneve.

Materiale Përgatitje

Shishetëvoglaqelqi(2),2shkopinjplastikë Nxënësittësjellindisamostratëujit.

Frigorifer,termometër,ngrohëspërujë

Modelimolekulëssëujit

Kripë,sheqer,vaj,sapun,gota,materiale

pambuku

Ngjitëseletrash,vida,priza,kubeakulli Kubeteakullittëpërgatitenparaprakisht.

Letërdhestilolapspërvizatim,gërshërë

Pambuk,llum,zhavorr,shishetëmëdhaplastike

mekapak

ModuliC2

RrethUjitAutorë:FriedemannKlimek

PërmbledhjeKymodulpërmban3pjesë:

A. Cilësitëeujit

B. Cikliujor

C. Tokadheujiipijshëm

Ujiështënjëprejmolekulavemëtërëndësishmedhemëtëpërhapuranësipërfaqeneplanetitdhenë

organizmategjalla.Kavetispecifiketëcilat janëpërgjegjësepërpërdoriminetijnënatyrëdhe jetëne

përditshme.Nukmundtëketëjetëpaujë.Njëpasqyrëeshkurtëredisavetivetëujit(A.Vetitëeujit)

ështëdhënëqëtanxisëvëzhgiminetyrenëjetënepërditshme.Janëpropozuaredheeksperimente.Në

pjesën B.Cikli i ujit, janë përpunuar ciklet lokale dhe globale të ujit. Janë përmbledhur edhe ujërat

nëntokësorë, aspekte të caktuara të kushteve lokale dhe globale si dhe karakteristikat klimatike. Në

pjesënC.Tokadheujiipijshëm,ështëprezantuarshfaqjaellojevetëndryshmetëujittëpijshëm

natyral.JanëdhënëdisashembujtëburimevenëBullgari.

QëllimetNxënësitfitojnëdijengafizikadhekimiadhekryejnëeksperimente.Atamundtëpërshkruajnëaspektetë

rëndësishme të ciklit ujor dhe t’i krahasojnë të njëjtat me karakteristikat e ujit lokal. Bëhen të

vetëdijshëmpërndikiminendryshimeveklimatikedhegjendjenendryshuartëujitnëfurniziminlokal

me ujë. Nxënësit mund të bëjnë dallimin mes llojeve të ndryshme të ujit të pijshëm, të

kryejnëeksperimenteqëtëshohinsesitokaepastronujindhetëbëjnëtestepërtëkontrolluarcilësinëe

ujit.

FjalëtkryesoredhetermaDendësi,pikaengrirjesdheshkrirjes,kapacitetispecifikingrohjes,polaritetdhetretshmëri,vleraepH,

tensioni sipërfaqësor, cikli ujor, avullim, kondensim, reshje, filtrim, ruajtje, humbje, ujëra nëntokësorë,

ujërasipërfaqësorë,strukturaetokës,llojetëtokës,pastrim,burim.

Përgatitje/materialet

Moduli


16

Rrethujit

A–Vetitëeujit

Hyrje

Adinënxënësitpërndonjëorganizëmtëgjallëicilimundtëjetojëpaujë?Akaluleecilanukvyshket,kafshëecila

nukdotëvdespaujë?Çdollojtoke,çdollojkafshepamarrëparasyshaështëajoemadhe,sielefantiapoinsekti

vogëlsibletaosemilingona,varetngauji.Njerëzit,jovetëmqëvarenngaujipërtëmbijetuar,poredhe60-70%nga

trupiityre,nëtëvërtetëështëujë.Ujigjithashtuështëedhemjedisjetësorpërshumëkrijesatëgjalla(p.sh.dete,

lumenj,këneta,liqene).Ujiështëpjesëerëndësishmeepërditshmërisë.Nanevojitetujëpërharxhimditor(veshje,

ushqim,etj.),transport(lumenj,dete,etj.)osepërkohënelirë(notim,skinëujë,skinëakull).Ujiështëinevojshëm

përaktivitetetepërditshmesigatim,pirje,pastrim.Aiështëelement i rëndësishëmpër jetëndhesidomospër

prosperitetemirëqenie.Qëtëarrihetgjertetëkuptuaritmëmirëedobësisësëujittëpijshëm,ështëenevojshme

tëdihendisavetitëtij.Këtoveti janëmahnitëse(enëshikimtëparëmëshumëosemëpaktëfshehta)dhena

tregojnëelementetërralla,vibrantedhetëgjalla.

1 Vetitëeujit

Dendësia

Ujikadendësimesatareprej1g/cm3nëgjendjetëlëngët.Sidoqoftë,ajondryshonkurujingrin.Vëllimirritetnë

fazënekalimitngaujinëakull,dhedendësiazvogëlohetderinë0,9g/cm3.Sidoqoftë,akulliduket“mëilehtë”seuji

sepsenotonnësipërfaqe.Ashtusivëllimiiujitrritetgjatëngrirjes,aizhvillonedhefuqitëmadhe.Shembull:tubat

eujitmundtëpëlcasingjatëdimritnësenukjanëtëizoluarmirë.

Gjendjetëmateries

Shkalla jonëetemperaturësme“shkallëCelsius”përmatjepërdorpikatengrirjesdhetëshkrirjessëujit.Nëdy

pikat,ujiendryshongjendjenetij.Grafikumëposhtëipërmbanemratetëgjithandryshimevetëgjendjessëujit.

Ujiështëmolekulaevetmenëtokëecilaikatëtregjendjetnënatyrë.

Kapacitetispecifikingrohjes

Ujikakapacitetshumëtëlartëtëngrohjes(4,186kJ/kg*K)nëkrahasimmeshumëmaterietëtjerasimetalet(p.sh.

hekuri0,477kJ/kg*K)oselëngjetetjera(p.sh.vaji1,67kJ/kg*K).Ujikanevojëpërshumëenergjiqëtëngrohet,

sepsemundtëpërmbajëshumëmëshumëenergji.Përkthimaieruankëtëenergjidheftohetngadalë.Prejkëtu,

sipërfaqetemëdhaujoremundtëjenërezervuarelokalepërenergjidhemundtashfrytëzojmëkëtëujëpërngrohje.

Grafiku1:Uji–gjendjaagregateemateries.

Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/State_of_matter


17

DetiiZipunonsirezervuarimadhpërngrohjegjatëdimrit(temperaturamëtëlartanëbregdetsesanëbrendësi).

Polaritet/Tretshmëri

Ujikastrukturëmolekularemepjesëpozitivedhenegative(grafiku).Kjovetiështëerëndësishmepërtretshmërinë

esubstancavetëtjeranëujë.Molekulatpolaresisheqeri,kripadheetanolimundtëtretenlehtënëujë.Vajiështë

gatiipatretshëmdhenotonsishtresëehollënësipërfaqeneujit.Sidoqëtëjetë,nësepërdorimsapunosemjet

tëngjashëm,substancatmundtëzbërthehensivajiosegjalpi.

Tensionisipërfaqësor

Polariteti imolekulavetëujit ipërmendurmëlartshkakton lidhjetëfortanëmestyre.Lidhjetmesmolekulave

(tensionisipërfaqësor)shkaktonrrumbullakim(menisk)nësipërfaqenelëngutafërsipërfaqessëgotësosendonjë

senditjetër.Meniskuivajitështëindryshëmngameniskuiujit.Forcatnëmesmolekulavetëujitjanëmëtëdobëta

sesaatonëmestëgotësdheujit,ndërsaforcatnëmesmolekulavetëvajitjanëmëtëmëdhasesaatonëmesvajit

dhegotës.Nëilustriminmëposhtë,tregohetefekti iujitdhevajitnëgotënëkrijiminenjëmeniskukonkavdhe

konveks. Lidhjet ndërmolekulare janë gjithashtu përgjegjëse për krijimin e pikave. Në natyrë dhe në jetën e

përditshmemund t’i shohim efektet e tensionit sipërfaqësor. Për shembull, disa kafshëmund të “ecin” nëpër

sipërfaqen e ujit (p.sh. merimanga e ujit). Shtimi i disa pikave të detergjentit ndërpret lidhjet e forta në mes

molekulavetëujitdheeshkatërrontensioninsipërfaqësor.

PH

PHështënjësimatëseecilapërshkruansesiështëmjedisi–bazikapoacidik.Fillonnga1(shumëacidik),(neutral)

deri14(bazik).Përshumëprocesebiologjikedhekimike,ështëerëndësishmevleraepH.Nësekjondryshonshumë

ngaoptimaljapërreaksiontëcaktuar,procesinukdotëketësukses.Shembull,stomakuynëkërkonvlerëtëрН

rreth1(ecilasigurohetngaacidiistomakut)nëmënyrëqëtabluajëushqimin.

2 Ushtrimedheaktivitete

Jepininxënësvedetyrëqëtëpërshkruajnëçfarërezultateshpresinngaeksperimentetnëvijim,pseepresinatëdhe

çkakanëvërejturgjatëeksperimenteve:

Modelimolekulëssëujit.Burim:www.uni-duesseldorf.de

Tensionisipërfaqësorilëngjevetëndryshme(ujëdhevaj)


18

Dendësia

• Materialetëndryshme(vida,tapa,dru,akull)sillennëmënyratëndryshmekurdot’ivejmënëujë.Ato

notojnëosefundosenvarësishtngadendësiaetyre.

• Ngrirjaeujitnëshishetëvoglaqelqi.Shishjadotëthyhetkurdotëformohetakullidhedotëzgjerohet.

Mbushni2shishetëqelqtameujëdhembyllinimekapak.Vendosininëfrigorifermengrirjetëthellë.Herën

tjetërkurt’inxirrnijashtë(pasdisaorëve)atoduhettëjenëtëthyera.

Gjendjetemateries

• Kumundt’igjejmëgjendjetendryshmetëmaterieve(ujë,akull,avull)nëmjedisinnatyror?

Polaritet/Tretshmëri

• Utregonimematerialetëmbushuranëmënyrëelektrostatike,sishkopinjplastikë(p.sh.2stilolapsaplastik,

osematerialleshi)sederisaujirrjedh(ngaçezma)mundtëtërhiqetngambushjaelektrostatike.

• Tretshmëriaematerialevetëndryshme:kripë,sheqer,vaj.Çkadotëndodhënësepërdoretsapun?

Tensionisipërfaqësor

• Siduketsipërfaqjakurujiështëvënënëepruvetëtëngushtëmefundtësheshtë?

• Fëmijëtqëndrojnëdheseciliprejtyrembanpërdoredyfëmijëtëtjerë(jonëkolonë).Kjoduhettëtregojë

lidhjetnëmesmolekulavetëujitdhesesiatoformojnëstrukturërrethore,p.sh.menisk(osepikë).Sendi

(p.sh.libri,gota)tëcilinsecilifëmijëduhettambajënënjërëndorëderisametjetrënkapdorënefëmijës

tjetër,tregonefektinesapunitmbitensionin.

• Kapësjamundtënotojënësipërfaqeneujit.Nësefëmijëtnukmundenmekujdestavendosinatënë

sipërfaqeneujit,mundtëshfrytëzojnëletër.Tështuaritedisapikavesapundotashkatërrojëtensionin

sipërfaqësordhekapësjadotëfundoset.

pH

• MatjaevleravetëpHtëlëngjevetëndryshme:

• Uthull,sapun,coca-cola,ujëshiu,ujëtëgazuar,ujëpërpije,portokall.

Pyetjekryesore

• Njënjeripeshon100kg.Saprejtijështëujë?

• Nëcilatgjendjeagregateekzistonuji?

• Nëçfarëtemperatureujingrindhevlon?

• Nëçfarëtemperaturengrindhevlonujiidetit?

AktivitetelidhurmePUSK

• Nëseemendonishtëpinëtuaj,nëcilatsituataviheninëkontaktmeujinnëgjendjetëndryshme

agregate?

• Nëcilëtmuajtëvitittokanërrethintuajështëengrirë?Andikojnëkushtetklimatikenëcilësinëdhe

sasinëeujitnëntokësornëvendintuaj?

3 Burimedhematerialepërpunënemëtejshme

Water Science for Schools, U.S. Geological Survey (USGS), (2012). E disponueshme në http://ga.water.usgs.gov/edu/,Water Structure and Science, (2012). Достапни на http://www.lsbu.ac.uk/water/


19

RrethUjit

B–Cikliujor

4 CikliUjor–Global

Cikliujorfillonnëoqeansepseaiështërezervuarimëimadhnëbotë.Mbulon71%tësipërfaqessëTokës.Energjia

dielloreengrohujin,sidomosnëzonattropikale.Përmesavullimit,sidomosnësipërfaqetëdetitdhepranëbregdetit

krijohet lagështi.Përshkakseuji iavulluarështëmë i lehtëseajri,ngjitetnëatmosferë.Lartajri ftohetdheuji

kondensohet.Kjokrijonre.Eraibartretëngatoka.

Kurajrimelagështitakohetmezonatëftohta,ngjitetlart;ngjitetlartedhekurtakohetmemalet.Kurajringjitet

lart, ai ftohet. Ajri i ftohtëmund të përmbajëmë shumë lagështi se ajri i nxehtë. Nëse retë përmbajnë ujë të

kondensuarderinënjësasitëcaktuar,fillontëbjerëshidheujibienëtokësishi,dëborëosebreshër.Llojinëtë

cilinbieujivaretngatemperaturalokale.Kurujibienëtokë,mundtëdepërtojënëtokëdhetëarrijëderiteujërat

nëntokësorëosetërrjedhënësipërfaqederitesipërfaqetmëtëmëdhatëujit.

Përmesburimitosepusit,ujëratnëntokësorearrijnëderinësipërfaqedhepërmessistemittëlumenjvearrijnëderi

nëoqeane.Nëzonatpolaredhekuroratelartamalore,njëpjesëeujitështëgjithnjënëgjendjetëfortësiakullose

borë,dhepoenjëjtapërmesshkrirjesmundtëarrijënëoqean.(Foto1).

5 CikliUjor-Lokal

Ciklet lokaleujorevarenngakarakteristikatgjeografike, si gjerësia,pastajngaafërsiaedetit,drejtimi i erërave,

temperaturatgjatëvititdhetopografia.Shikonitemperaturatvjetoremesataredhesasitëeshiutnëdisaqytetetë

Evropës(tabela1dhefoto2).

Foto1:Cikliujor,Burim:ttp://mk.wikipedia.org/wiki


20

Qyteti Temperatura[°C]

(mesatarevjetore)

Shirat[mm]

(mesatarevjetore)

Sofje 9,7 563

Paris 10,6 639

Moskë 5,0 688

Stambolli 14,1 698

Londër 9,7 753

Mynih 9,2 1009

6 Ushtrimedhepyetje

• Cilatforcaeprodhojnëciklinujor?

• SasipërfaqeeTokësështëembuluarmeujë?

• Bëninjëvizatimtëthjeshtëtëciklitujor.Emërtonidhepërshkruanitëgjithagjendjetagregatetë

rëndësishmetëujit.

• Përmendnitëgjithallojeteujitkurbiengaqielli.

• Çfarëndodhmemostrattuajatëujit(burime,puse)nësekamëpaktëreshura?

Tabela1:Temperaturadhesasiaeshiravenëdisaqytetetë

EvropësBurim:www.klimadiagramme.de

Figura2:SasiamesatarevjetoreeshiravenëEvropë,Burim:http://www.eea.europa.eu/data-and-

maps/figures/average-annual-precipitation


21

• Akanëpërvojënxënësittuajmetermatthatësire/vërshimedheakanëdijeniseçkadotëthotëajopërjetën

etyretëpërditshme?

• Siparaqitenreshjetnevendintuajgjatëvitit?

• Aështëmjedisiiprirurpërthatësiradhearrjedhngakëtuedhemungesaeujit?

7 Tekstedhematerialepërpërpunimtëmëtejshëm

EuropeanWater1/2:25-30,(2003).ClimateVariabilityandChangeImpactonWaterResourcesinBulgaria.E

disponueshmenëhttp://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2003_1-2_04.pdf

WaterScienceforSchools,U.S.GeologicalSurvey(USGS),(2012).Edisponueshmenë

http://ga.water.usgs.gov/edu/

RrethUjit

C- Tokadheujiipijshëm

8 Ujëratnëntokësorë

Tekstinëvijimpërshkruanrrjedhjeneujit,dukefilluarnga

pikakuaidepërtohetnëtokëderitepikakurparaqitetnë

sipërfaqe;p.sh.siburimosepus.Ujëratnëntokësorë,të

përmenduranëmodulinB3(cikliujor),janëtëprodhuara

ngareshjet(shi,borë)tëcilatinfiltrohennëtokë.Forcate

gravitetittokësoretërheqinujinmëthellënëpërtokëdhe

e çojnë deri te sistemi i ujërave nëntokësorë ku, më

shpesh,injëjtiegjenrrugënmbrapaderinësipërfaqe.

Tokaështë–ethënëmëthjeshtë–përzierjee gurëve,

argjilave, llumit, materieve organike, ajrit, ujit dhe

organizmavetëndryshme.Gjithashtukamëshumëlloje

të shtresave (Foto1). Kanjë varg tëmadh të tokave të

ndryshme dhe secila ka karakteristika unike, duke

përfshirë ngjyrën, teksturën, strukturën, thellësinë dhe

mineralet. Përbërja dhe thellësia e tokës ndikon në

përbërjen e ujërave nëntokësorë. Ekziston këmbim

intensiv i substancave mes ujit dhe tokës dhe e njëjta

rezultonme,përshembull,ujëtëpasurmemineraleose

tëvarfërmemineralemefortësitëndryshme.Tokamund

të jetë filtër dhe t’i përthithëmineralet, pesticidet dhe

thartirat.Ashtusikalonujinëpërtokë,mundtëmbledhë

materietëshëndetshmetënevojshme,simineralet,epo

ashtuedhematerietedëmshmesiarsenin,nitratetose

pesticidet. Ashtu sikurse uji depërton më thellë,

nganjëherë arrin gjer në shtresa të cilat nuk mund t’i

kalojë. Rrjedh horizontalisht nëpër shtresën, duke i

mbushurtëgjithakanaletdheporetetokës.Kjoshtresëe


22

tokëspërplotmeujëquhetshtresëakuiferi(ujëranëntokësorë).Kurkjoshtresëtëarrijëgjernësipërfaqe,ujërat

nëntokësorformojnëburim.

Pavarësishtngakushtetgjeografikelokale,ekzistojnëllojetëndryshmetëburimeveqënukelëshojnëujin,eqë

kërkojnëmakineritëndryshmepërtanxjerrëatëngatoka.Llojinteresantiburimitosepusitështëpusiarteik.Ky

pusgjendetnëpresiongjeografikkuujëratnëntokësorëinënshtrohennjështypjejetëcaktuar.Kjoshtypjeështëaq

emadhesaujidelvetënësipërfaqe,papompë.(Foto2).

Thellësiaeujëravenëntokësorëmundtëndryshojëdhemundtëarrijëderinëdisaqindrametrathellësinëtokë.

Termtjetërpërujëranëntokësorëështëakuifer,sidoqëtëjetë,kyterm,mëshpeshpërdoretqëtëpërshkruajë

formacionetëcilatpërmbajnëujëeqëmundtësigurojnëujëtëmjaftueshëmpërnevojatenjerëzve(industrinë).

Shpeshstrukturatendryshmetështresavetëtokësqënukelëshojnëujinformohenthellënëtokë.Shumëshpesh,

samëthellëdepërtojnëujëratnëntokësorë,aqmëtëmbrojturjanë.Shtresatendryshmenëtokëeformojnëefektin

efiltritdukeepastruarujin,siçështëpërmendurmëlartmendihmënetokës.Shtresatqënukelëshojnëujinmë

afërsipërfaqessëtokësjanëtëpriruratëndoten.Ndotjaemadheeujëravenëntokësorënëshumicënerasteve

ështëshkaktuarnganjeriu.Prandaj,mbrojtjaeujitështëmerëndësijetike.(ShikonimodulinBpërinformacione

lidhurmembrojtjeneujit).

Mbushjaeburimeve lokalevaretngagjeologjiadheklima.Për shkak se shtresate tokësqënuke lëshojnëujin

përmbajnëvetëmsasitëcaktuaratëujit,furnizimilokalvaretngareshjetnëjavëtosemuajtefundit.Nësekamë

pakreshjedhe/osetemperaturatëlarta,pusetdheburimetmundtështerojnë.

Burimi:http://www.douglas.co.us/water/What_is_an_Aquifer.html

Zonapër

rimbushje

Ujëpërnë

tavolinë

Pus

arteik

Vendipërruajtjen

eujit

Pastrimi

pakufizuar

Puspërujëtë

pijshëm

Vendipër

ruajtjeneujit

Ujëi

pijshëm Pusarteik

Pastrimii

sigurtiujit

Sipërfaqee

tokës

Pastrimikufizuar

Ujëpërnë

tavolinë

Sipërfaqe

potenciometrike


23

9 Ujiipijshëm

SipasProtokollitpërujindheshëndetinngaUNECEdheOBSH“Ujiipijshëmështëujiiciliështëshfrytëzuar,oseai

konsiderohetnëdispozicionpërpërdorimpërt’upirënganjerëzit,gatim,përgatitjeneushqimit,higjienënpersonale

dhegjëra tëngjashme”,uji ipijshëmoseuji i lëvizshëmështëujëmecilësi të lartë i cilimundtëpërdoretose

shfrytëzohetposaçërishtpërt’upirëdhegatimmerreziktëvogëlpërpasojatëdëmshme.Aiduhettëjetëshumëi

pastër.

Mundtëekzistojnëburimetëndryshmetëujittëpijshëmpavarësishtngakushtetemjedisit.Ujiipijshëmmundtë

ketëorigjinëngaujëratnëntokësorë(burime,puse),ngaujëratsipërfaqësorë(lumenj,liqene,rezervuare,dete),ujë

ngashiuoseedhengamjegulla.Përdorimiiujëravesipërfaqësorëmundtëjetëinevojshëmnëseujëratnëntokësorë

janëtërrallëosenukmundtëanalizohen.Ujëratsipërfaqësorëjanëmëtëprirurpërndotjenga

faktorët antropogjen dhe dukuritë natyrore dhe çdo herë duhet të analizohen dhe të trajtohen nëmënyrë të

përshtatshme.

Edhepse71%eplanetittonëështëembuluarmeujë,vetëmnjëpjesëevogëletijmundtëpërdoretpërpije(tabela

1).

Vëllimiiujit[km³] Përqindja[%]

Gjithsej 1384,120000 100.

Ujëikripur(dete) 1,348,000000 97.39

Ujëifreskët(Gjithsej) 36,020,000 100 2.60

Ujëifreskët

Ujënëakullinpolar,akullinedeteve,

akullnajat27,820,000 77.23 2.01

Ujënëntokësor,lagështiaetokës 8,062,000 22.38 0.58

Ujinëlumenjdheliqene 127,000 0.35 0.01

Ujinëatmosferë 13,000 0.04 0.001

Vetëm1%ngaigjithëujimundtëpërdoretpërt’upirë!Kjoështëekuivalenteme0.0026%ngasasiaepërgjithshme

eujit!

Përtabërëkëtëmëtëqartë,jaedhekrahasimi:

Nësenjëvaskëembushimmeujë(150l)dhekjoparaqetsasinëepërgjithshmetëujitnëbotë,atëherërreth4.2l

(½kove)ështëujëifreskëtdhengakjo:

• 3.2ljanëakull(nëpoletdheakullnajat),

• 1lështëujënëntokësordhevetëm

• 0.02l(gotëkonjaku)janëujërasipërfaqësor(lumenj,liqene),

• 0.004ljanëujëipastërpërt’upirë.

10 Eksperiment

Ndërtonifiltërpersonalpërujë

• Pritnifundineshishesplastike.Kthejenimbrapsht(mekapakunnëfund),vendosniqymyr,pastajllumdhe

shtoniargjilënëfund.

• Krijonipak“ujëtëturbullt”(dhe+ujëdhepërzieni)

Tabela1:VëllimiiujitnëTokë,Burim:Marcinek&Rosenkranz1996,DataaccordingtoBaumgartnerundReichel

1975;bfw.ac.at/300/pdf/globaler_wasserkreislauf.pdf


24

• Largojenikapakuneshishes.Hidhnipakujënëshishenecilataniështëfiltërdhevëreniçfarëdotëndodhë.

Siduketujiqërrjedh?

• Mbusheninjëshishemedhèngakopshtidhenjëmeargjilësiështëpërmendurmëlart.Shtonipakujëmbito

dhevëreniçfarëdotëndodhë.Mundohunitashpjegoniatëqëshihni.


• Cilatllojetëburimevegjendennëkomunitetinlokal?

• Nëçfarëpozitegjeografikegjendetkomunitetilokal?

• Cilatshtresatëtokësmundtëgjendendhesiembrojnëujinato?

• Ngacilatburimeemarrimujinepijshëm?Satëthellëjanëata?

11 Tekstedhematerialepërliteraturështesë

UNECE,WHO(2000).ProtocolonWaterandHealth.Edisponueshmenë

UN-StatisticsWaterResources,(2012).Idisponueshëmngahttp://www.unwater.org/statistics_res.html

Nelson,StephenA.,TulaneUniversity,(2011).Groundwater.Idisponueshëmnga

http://www.tulane.edu/~sanelson/geol111/groundwater.htm

ModuliC3

LarjaeduarveAutorë:DianaIskreva,ClaudiaWendland

PërmbledhjeLarjaeduarvemeujëtëpastërdhesapunështëmënyramëemirëdhemëefikasepërtambrojturshëndetin

publikdheatëindividual.Mundtëpengojëpërhapjenesëmundjeveviralesidiarrenë,hepatitinA,kolerën

etj.

Nëgjithëbotën1,5milionëfëmijëvdesinçdoditëngadiarreja.Larjaeduarvemesapunmundtazvogëlojë

vdekshmërinëefëmijëvengadiarrejaderinë44%.Nëkëtëmodul,lidhjamesujit,harxhimittëujit,higjienës

dheshëndetittënjeriutjanëdiskutuardukelidhurinformacionetërejangamoduletemëparshme.Gjithashtu

janëdhënëdisatëdhënahistorikepërWASH.

QëllimetNxënësitjanëtëinformuarpërrëndësinëelarjessëduarvemeqëllimqëtëzvogëlohenrreziqet

shëndetësoremetëcilatatamundtëballafaqohennëjetënepërditshme.Atajanëtëinkurajuartëkrijojnë

shprehipërlarjeneduarve;dhegjithashtu,tëinformohenkomunitetetdheshkollatecaktuarapër

rëndësinëelarjessëduarvedherolinesajnëmbrojtjengasëmundjet.

FjalëtkryesoredhetermaLarjaeduarve,mekanizmifekalo–oral,higjienapersonale,shëndetipublik,mikroorganizma,patogjene.

Përgatitje/materialet


Lavaman,ujë,sapun,peshqir. Kontrolloniajanësapunidhepeshqiriaty

Letërdhelapspërvizatim

“Glitterbug“lëng,“Glitterbug”pluhurTëporositennë:

http://www.handhygieneeurope.com

LlambëUV Mundtëblihet/porositetgjithkund.

Moduli


26

Larjaeduarve

Larjaeduarve:pjesamëerëndësishmeehigjienëspersonale

Duartduhettëlahennëtëashtuquajturënkohëkritike,sidomospasshkuarjesnëtualet,paramarrjessëushqimit

oselëngjevedheparafutjessëçdogjëjenëgojëmeqëllimtëmbrojtjesngapërcjelljaemundshmeesëmundjeve.

Larja e duarve është pjesa më e rëndësishme e higjienës personale për mbrojtjen e shëndetit publik dhe atij

personal.Duartlahenmeujëtëftohtëdhesapun.Nëfillimduartshpërlahenmeujë,bëhenmesapundhepastaj

fërkohenfort.Nëfundduhettëlahenmeujëtëpastër.Nësenukkenisendtëpastërpërt’itharëduart,mëmirëtë

lihentëthahenvetë.Nësepërtharjeneduarveështëpërdorurndonjësendipapastër,larjaeduarvenukkaasnjë

efektpozitiv.

Jini të vetëdijshëm se tastiera e papastër e kompjuterit, dorezat e dyerve etj.,mund të përmbajnëmë shumë

mikroorganizmasetualetetemirëmbajtura.

Transmetimi fekalo-oral ndodh kur shkaktarët e sëmundjes gjinden në jashtëqitjen e një njeriu ose kafshe dhe

nëpërmjetduarvetëndoturamekëtëmaterialarrijnënëgojënenjeriut.Kjoështësidomoseshpeshtënëmjediset

apogrupetekujdesitditor,kumikroorganizmatngafekaletjanëprezentnësipërfaqetapodhenëduartekëtyre

ofruesve.Shpesh infeksioniështë ipadukshëm.Për sa ipërketdisa infeksioneve, siç janëato të shkaktuaranga

rotaviruset,vetëmdisagrimcavirale(<100)duhenqëtëshkaktohetinfeksioni.Infeksionetetjera,siçjanëatotë

shkaktuarangasalmonela,kërkojnënumërmëtëmadhtëorganizmave(>100,000)përtëshkaktuarinfeksion.Në

mungesëtëkontaminimittëdukshëmtëjashtëqitjes,këtomikroorganizmashpeshudhëtojnënëpërmjetushqimit

osepijevetëhelmuara.

Hulumtimetkanëtreguarselarjaethjeshtëeduarvemesapunmundtazvogëlojëdukshëmrrezikunngadiarreja

prej30-50%,dhengainfeksionetetraktitrespiratorprej21-45%.Mëshumëshihninë:

http://globalhandwashing.org/why/health-impact#sthash.3bvcWz3m.dpuf

1gramfeçepërmban

10milionviruse

1milionbaktere

1,000cistetëparazitëve

100vezëtëparazitëveTabela1:Mikroorganizmanëfekale

Burim:NewInternationalistIssue414,2008,

Gishtërinjtë

Jashtëqitja

Miza

Toka

UJI

Ushqim Mikpritëstërinj

Foto1:Rrugafekalo-oraleepërcjelljessëmikroorganizmave.

patogjen,Burimi:NewInternationalistIssue414,2008,http://www.newint.org/features/2008/08/01/toilets-facts/


27

Shumëshpeshinfeksionetpërhapennërrugëfekalo-orale,dukepërfshirëkëtusëmundjetsidiarreja,kolera,ethet

tifos,Coxsackievirus(sëmundjapëllëmbë-shputa-gojë)dheinfeksionetmehelmime.Mikroorganizmapatogjentë

cilëtmund t’i shkaktojnë këto sëmundje janë: Adenovirus, Campylobacter, Enterovirus, E. Coli, Giardia lamblia,

HepatitiA,helminte,tenie,Poliovirus,Rotavirus,Salmonela,Shigella,Toxoplasma.Epidemitënjohuramirëjanëpër

shembullajomeЕ.ColinëGjermani(2011),HepatitiA(Bullgari,2010),epidemianëEvropënëshekullinemesjetës.

Rëndësiaengrëniessëushqimittëpastër,pirjessëujittëpastërdhe

përdorimittëujittëpastërpërlarje

Pishinatdheujiimbledhurnëparqetgjithashtumundtëjenëvendetëpërcjelljesfekalo-oraletësëmundjeve.Nëse

ujinukështëdukshëmikontaminuardheështëikloruar,futjaeujitnëgojëshpeshnukështëemjaftueshmepër

tëshkaktuarçfarëdollojinfeksioni;rrezikurritetmepirjeneujit.Asnjëherëmospiniujëngadeti/lumi/pishinadhe

vendepërlojërakuështëmbledhurujë,ngapompatpërujitjeetj.

Foto2:Fotografiebakterevenëduartëlarajomirë.Burim:www.1st-in-handwashing.com

Fermaebakterevet’ipastrojmë!

Baktere


28

Çdokush duhet ta dijë:

Pastroni

duart tuaja

• Mesapundheujëqërrjedh

• Fërkojiniduartjomëpakse20sekonda

• Fërkojiniduartkudo,mbrapa,pëllëmbën,

poshtëthonjve,mesgishtërinjve

• Shpërlajinimirë

• Mbyllenirubinetinmeletërhigjienikenë

vendtëduarve

• Paskollitjesapoteshtimës

• Paradhepasshkuarjesnëtualet

• Paradhepastrajtimittëplagëve

• Paradhepaspërdorimittë

punëvetënjëjta

Shëndeti juaj është në duart tuaja

Foto3:Instruksionedherekomandimepërlarjeneduarvetuaja.Burim:StudentsHealthServices,Windsor


29

Foto4:Ilustrimivendevetëcilatmëshpeshtejkalohengjatëlarjessëduarve.Burim:HAHSIPCU2003

Foto5:Ilustrimsesitëlahenduartnëmënyrëtëdrejtë.Burim:http://.handhygieneeurope.com

Lëshimetmëtëshpeshta

Lëshimetmëtërralla

Pjesaepërparmeedorës Pjesaepasmeedorës

1. Ujëdhe

sapun

2. Pëllëmba

dhepjesae

3.Gishtërinjtë 4. Thonjtë

6. Tharje

Larjaesukseshmeeduarve

5. Shpëlarje


30

Ushtrimedhepyetje

• ÇfarëshënonshkurtesaWASH?

• Çojinifëmijëtteambientiipastrimittëduarvedhetregojuanitëgjithëhapatelarjessëdrejtëtëduarve.

Fototmëlart(foto2,3,4dhe5)mundtëkopjohendhetëvendosennëklasë,mundtëpërdorensibazëpër

diskutimeteardhshme.

• Njihunimenjëekspertngakomunitetiicilidot’judemonstrojësitëpërgatitnisapunnështëpi.

• Diskutonipërrëndësinëeujittësigurt/tëpastërpërshëndetinenjeriut.Nëcilatsituataujiipastërështëme

rëndësijetikedhepselarjaeduarveështëaqerëndësishme?

• Shpjegoniçkanënkuptontransmetimifekalo-oralimikroorganizmavepatogjene.

• Sabaktere,viruse,cistedhevezëpatogjenemundtëgjendennëafër1gramfekale?

• Mundtëpërgatitetnjëpyetësorbashkëmenxënësit,dukepërfshirëedhepyetjetnëvijim:

- KurështëDitaBotëroreeLarjessëDuarve?

- Pseështëerëndësishmelarjaeduarve?

- Përshkruanimënyrënesaktëtëlarjessëduarve.

- Cilatsëmundjepengohenmelarjeneduarve?

- Samikroorganizmapatogjenemundtëgjendennëduarpaspërdorimittëtualetit?

- Çfarënënkuptonmekanizmifekalo-oral?Bëninjëvizatimpërkëtë.

- ÇfarëështëmerëndësitëaplikohetnëmënyrëqëtëmbrohemingaHepatitiA?

- Safëmijëvdesinpërafërsishtngadiarrejaçdoditënëbotë?

- Cilaështërëndësiaesapunit?

- Kurduhettëlahenduart?

- Samerëndësiështëpërdorimiiujittëpastërpërlarje?

- Prindërdhepersonatëtjerëngakomunitetimundtëftohennëprezantiminerezultatevekumundtë

demonstrohennjohuritëefituara.Nëkëtëmënyrë,nxënësitkontribuojnënëngritjenevetëdijesnëkëtë

temë.

Ushtrimendërvepruesepërlarjeneduarve

Juduhet“glitterbug”lëng,pluhurdhellambëUV.Lëngudhepluhuriparaqesinbakterepatogjene.Ijepetpaklëng

osepluhurnxënësitpërtavënënëduartetij/saj.Pastajainxënësduhett’iajapëdorënnxënësittjetërdhetaprek

atë.Mëpastajai/ajoilanduartsiçbënzakonisht.MellambënUVmundtëzbulonikuështëpërhapurbakteridhe

nxënësiaikalarëmirëduart.Dotëndriçojëvetëmnëvendettëcilatnukjanëlarëmirëdhenësipërfaqeqënuk

janëpastruar.

AktivitetetëlidhuramePUS(PlanpërUjëtëSigurt)

• Diskutimnësesigurojnëshkollatdheinstitucionetetjerapublikekushte

tëpërshtatshmepërlarjeneduarve.

• Diskutimsekupërhapenmëtepërbakteretpatogjenenëmjedisinlokal.Cilatjanëshkaqetpërkëtë

dhesimundettëpërmirësohetkjosituatë?

• Cilataktiviteteduhett’ikenëparasyshpërngritjenevetëdijespërrëndësinëelarjessëduarve?


31

4. Udhëzim,leximedhepërpunimimëtejshëm

Nësedonitëporositni“glitterbug”material:HandHygieneEuropehttp://www.handhygieneeurope.com

Ekspertpërhigjienë(2010)HandWashing.Nëdispozicionngahttp://www.hygieneexpert.co.uk/hand-

washing.html

NewInternationalistIssue414,(2008).Toilets-TheFacts.Nëdispozicionnga:

http://www.newint.org/features/2008/08/01/toilets-facts/

UNICEF,(2008).Water,SanitationandHygiene,Hygienepromotion.Nëdispozicionnga:

http://www.unicef.org/wash/index_43107.html

UNICEF.FastFactsandFiguresAbouthandwashing.Nëdispozicionnga:

http://www.unicef.org/india/reallives_6533.htm

ngahttp://www.wsscc.org/UNICEF,(2011),GlobalHandwashingDayOctober15.Nëdispozicionnga:

http://www.globalhandwashingday.org/

ModuliC4

HigjienaPublikenë

shkollaAutorë:ClaudiaWendland,DianaIskreva

PërmbledhjeProgramiWASHnëshkollatpërbëhetngaujiisigurt,qëndrueshmëriaesistemevehidro-sanitaredhesjelljes

higjieno-sanitare në shkollat. Shumë shkolla, sidomos në vendet rurale, nuk kanë ujë të pijshëm të

përshtatshëm,kanalizimedhe lehtësirapër larjeneduarve,të cilatparaqesin rrezikpërshëndetine tyre.

Fëmijëtkanëaftësi tëmësojnësemundtëndikohendhedëmtohenngamungesaeujittëpërshtatshëm,

kanalizimeve dhe higjienës (WASH) në mënyra të ndryshme: këtu përfshihen sëmundjet e diarresë dhe

infeksionetparazitare.

Kriterikryesorpërpraniminetualetevenëshkollangaanaenxënësveështëpastërtia,mungesaeerëssë

keqedheprivatësia.Dihetmirësepunadhembajtjaehigjienës,ështësfidënësecilënshkollë,edhenërastet

kurinfrastrukturaështëepërshtatshme.Kyështëshkakupsenëkëtëmodulflasimsesitëngrihetvetëdija

përrëndësinëehigjienëspublikenëshkolla,ofrohen zgjidhje tëpërshtatshmedhesenëçfarëmënyre të

ndërmerrenaksioneteduhura.

QëllimetNxënësitduhettëkuptojnërëndësinëeprogramitWASHpërshkollat,lidhjenmesshëndetitdheambientit

jetësor,sitëthyhetnjëtemëtabudhetëdiskutojnëpërproblemelidhurmehigjienënnëshkollë.

Lexuesidi se si të fillohet njëaksion për përmirësimin e situatësWASH në shkollën e tyre, nëseështëe

nevojshme.

FjalëtkryesoredhetermeWASH,higjienapublikeshkollore,higjiena,shëndetipublik,patogjen.

Përgatitje

Krijoniatmosferëtëkëndshmedhetëhapur.

Higjienapublikenëshkollaështëshumëmerëndësi,pornëshikimtëparënukështëtemëatraktiv.Tëflitet

për tualete, për shumë njerëz,po edhe për fëmijët është një temë tabu.Prandaj ështëme rëndësi të

krijohetnjëatmosferëemirëdheehapurkunxënësitdotëndiheshintëlirëtëflasinhaptazipërmendimet

dheqëndrimetetyrenëdrejtimtëpërfitimittërezultatevetëdobishmengakymodul.

Moduli


34

HigjienaPublikenëShkolla

HyrjeVlerësohetse88%ngasëmundjetediarresë janëtëshkaktuarangakushtetWASHtëpasigurta.Shumëshkolla,

sidomosnëzonatrurale,shpeshnukkanëujëtëpërshtatshëmpërpije,kanalizimdheobjektepërlarjeneduarve.

AspektiWASHnëshkollaështëlënëpasdoredhenukështëprioritetnëshumëkomunaedhepseshkollaështëvend

ku sëmundjet përhapen lehtë për shkak të kontaktit ndërpersonal intensiv. Familjet duhet tambajnë barrën e

sëmundjeve të fëmijëve të tyre për shkak të kushteve jo të përshtatshme WASH në shkolla. Në mënyrë të

përmbledhur,sigurimi iprogrameveWASHnëshkolladhefunksionimi idrejtë,zhvillimi ikëtijprogrami,sjellnjë

numërtëmadhtëpërfitimeve;OBSH2009:

• Barraesëmundjevetekfëmijët,tektëpunësuaritdhefamiljetetyrezvogëlohet;

• Fëmijëtëshëndoshënëmjedistëshëndoshëmësojnëmëefektivisht;

• Mundtëketëbarazigjinoremëtëmadhenëqasjenëshkollimdhenëpërmbushjene

nevojaveqëkanëtëbëjnëmehigjienën;

• Janëkrijuarmundësiarsimoreqëpromovojnëambientjetësortësigurtnështëpidhe

komunitet;

• Fëmijëteshkollavemundtëmësojnëdhetëpraktikojnëgjatëgjithëjetëssjelljepozitivenë

aspektinehigjienës;

NëKonferencëne5-tëMinistroretëAmbientitdheShëndetitnëParma,Itali,nëvitin2010,53vendengaEvropa,

Kaukazi dhe Rajoni i AzisëQendrormiratuan deklaratënme qëllime të caktuara dhe angazhime për forcimin e

zbatimittëprogrameveshëndetësore-ekologjikepërfëmijë,nëmestëtjerash,përpërmirësiminehigjienësdhe

situatëssanitarenëshkollatdhekopshtetpërfëmijë.

Tëdhënahistorikepërhigjienënpublike

Nësekthehemimbrapanëhistori,njerëzimikashkruarshumëmëherëtpërrëndësinëembledhjessësigurtdhe

trajtiminefeçevetënjeriutdhekafshëve,qëtëmbrohetshëndetipublikdheaiindividual.Tualetetepara

higjienikejanëpërdorurqëngakohëratantike(shihfotografitëmëposhtë).

Tualetiguritngashekullii8p.e.rnëqytetinDovid,Jerusalem

Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/City_of_David


35

Mundtëmësojmëpërrëndësinëetualetevedhesjelljenndajshëndetit,përshembull,ngamuzeumetpërtualete,

siç kanë Indi dheGjermani.Gjithashtumund të jetë interesantepër ju tëdini se tualetimë i sofistikuar është

ndërtuarpëranijetkozmike.AnijakozmikeSoyuzkishtestrukturëtualetinëbordqëngafillimetesajnëvitin1967.

Nëvitin2008RusiaishitiNASA–steknologjipërStacioninNdërkombëtartëHapësirëspër19milionUSD.Sistemi

riciklonurinënnëujë.

Në disa vende ekzistojnë rregulla shumë të rrepta të cilat kanë të bëjnëme sjelljen specifike përmbrojtjen e

shëndetitpublikdheatijprivat.NëIndi,përshembull,doraemajtëështëdorëepisët,ndërsadoraedjathtëështë

dorëepastër.NëJaponi,ndërkaq,ështërreptësishtëendaluarqëtëteshtinidhetapastronihundënpublikisht,e

nësekëtëebëniduhetmenjëherët’ilaniduart.

Llojetëndryshmetëtualeteve

2.1 Tualetimeshfrytëzimautomatiktëujit

Fleshtualete:Atojanëtualetestandarde,tëcilatlëshojnësasitëndryshmetëujit.Përnumrinmëtëmadhtëtyre

epërbashkëtështëajosekëtatualeteshfrytëzojnëderi10litraujëpërshpëlarje,derisatualeteterinjtëcilëtmbajnë

llogaripërkursimineujit,shfrytëzojnëvetëm3–5litraujë.Tualetetqëshfrytëzojnëmëpakujë,vetëm1litërpër

çdoshpërlajë,janëmesistemvakumi,tëcilëtmundett’ikeniparënëaeroplanosenëtrenbashkëkohor.

Tualetpublikromak,OstiaAntika

Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/Ostia_Antica

Tualetetmevakumshfrytëzojnënga1litërujëgjatë

shpëlarjes


36

Ekzistojnëshumënjerëz,ekspertëpërujin,tëcilëtekritikojnëfaktinsenjerëzitpastrojnëfeçetdukeharxhuarujë

mecilësitëlartëpërt’upirë,icilikanevojëpërpërpjekjetëmëdhapërt’utrajtuarsiedheujëratezeza,epastajtë

lëshohennëmjedisin jetësor.Kjoështëarsyejapsekadisadrejtimetërejanëpërsosmërinëetualetevetëcilat

çojnëdrejttualetevebashkëkohorë,paujëosetëthatë.PërmëtepërinformacionenëdetajeshihninëmodulinB5.

2.2 Tualetiifushës/Tualetimegropë

Mundtëdinipërtualetettradicionale,tualetetëfushës(tualetemegropë)tëcilatnukpërdorinasnjëllojujipër

shpëlarje.Ataaplikohennëzonakunukekzistonfurnizimisigurtmeujëdhezakonishtgjendenlargshtëpive,në

kopsht, sepse kundërmojnë erë të keqe. Në ata është vështirë të ruhet higjiena dhe mund t’i ndotin ujërat

nëntokësorë me substanca sekretore në rast se ujërat nëntokësore janë në nivel të lartë, sepse feçet nuk

grumbullohendhenuktrajtohen.

2.3 Tualetmeprocestëkompostimit

Tualetimekompostimnukshfrytëzonshkarkimineujit.Aiështësistemithatëitualeteve,kujashtëqitjaenjeriut

zbërthehet biologjikisht në përbërjeme ndihmën e baktereve aerobe. Jashtëqitja e njeriut shpesh përzihetme

tallashpërtëndihmuarpërpuniminbiologjikaerob,ithithëlëngjetdheezvogëlonerënekeqe.Prandajtualetet,

mundtëvendosenedhenëlokaletëmbyllura.Tualetetmekompostimshfrytëzohensialternativëpërzëvendësimin

etualetevemeshkarkimuji,nëvendetkunukekzistonfurnizimisigurtmeujëosenukkanëdispozicionobjekt

përkatëspërtrajtiminetyre.Përbërësiteprodhuarmundtëshfrytëzohennëkopshtaridhenëbujqësi.

Tualettradicionalifushës(tualetmegropë)

TualetmekompostimnëFinlandë

(Foto:KatiHinkanen)


37

2.4 Tualetemendryshimtëdrejtimittëurinës

Tualetetbashkëkohorejanëkrijuarmesistempërndryshiminedrejtimittëurinës,kështuqëurinadhemateriet

fekalemundtëmblidhenndaras.Poashtukaedhetualetetëthatamemundësipërndryshiminedrejtimittëurinës,

iciligarantonsetualetinukmbanerëtëkeqe,egjithashtumundtëvendosetnëhapësiratëmbyllura(nëndryshim

ngatualetetefushës/tualetetmegropë).Nëvendqëtëshfrytëzohetujëpërshpëlarje,këtashpërlahenmematerial

tëthatësihi,dhe/osetallashnëmënyrëqëtëpengohetaromaekeqe.

Urinapërmbanpërqendrimetëlartatëmaterieveushqyesesiçështëazotidhefosforidhemundtëshërbejësipleh

nëbujqësi.Materietfekalemblidhennëntualet,nëdhomëztëposaçme,ruhendhepastajpost-kompostohen.

Nga viti 2002 ka demonstrime të shumë modeleve të sistemeve të thata sanitare bashkëkohore dhe të

qëndrueshme,siçjanëtualetetethatamendryshimtëdrejtimittëurinës(UDDToseEkosan)tëcilatjanëndërtuar

përsubjektet,shkollatdhesallateqytetitnëvendetmbarëEvropiane.UDDTishinaplikuarsidomosnërajoneme

sistemtëcentralizuartëujësjellësitdhe/oseatykumungoninsistemetëkanalizimeve.Përfamiljetshfrytëzohenmë

shumëmodeletëtualetevemeulje,ndërsapërvendetpublikemodeletëtualetevemegjunjëzim(banjatturke).

Orientimi iOBSHpër shfrytëzimine sigurt të jashtëqitjes sënjeriut nëbujqësi (2006) aplikohetpër trajtimdhe

ripërdorimtësigurttëmaterievetëndara,urinësdhefekaleve.

NëArmeni,Moldavi,Rumani,Ukrainë,Kirgistan,TaxhikistandheGruzishumëtualeteUDDTjanëvënënëshkolla

osenëoborretëshkollave.Urinaruhetpër6muajnërezervuaredhesipasOBSHështëesigurtpërpërdorimsipleh

nëbujqësi.Materietethatafekaletëmbledhuraruhensëpakunjëvitdheshfrytëzohensibalsampërtokën.Ujiqë

përdoretpërlarjeneshkollës,hidhetjashtëdhetrajtohetnëfiltërtëthjeshtërëre.Për10viteEkosandëshmoise

kysistemfunksiononmirëdheepërmirësondukshëmambientinjetësor,dinjitetindherehatinëeshfrytëzuesve,

sidomosnëzonatmedimratëftohtëdhepërshkollatdhekopshtetefëmijëve.(PërmëtepërinformacionenëWECF

2009).

Tualetmediversiontëurinësmefleshujë Fleshtualetpaspërdorimitnërasttëdiversionittëurinësnë

tualettë(UDDT)nëUkrainë


38

Kanalizimetdhehigjienanëshkolla

Sigurimiikushtevepërhigjienëdheaplikiminepraktikavetëhigjienësjanësfidanëshumëshkolla.OBSH(2009)ka

zhvilluardrejtimepërprograminWASHnëshkolla,sidomospërvënieneçmimevetëulëta,meçkakëtotualetejanë

tëpërshtatshëmpërt’uaplikuarnëzonatrurale,sidhenërajoninmbarëEvropian.Këtoudhëzimejanëpërmbledhur

mëposhtë.Hardueri(instalimet)ështëirëndësishëm,porsoftueri(punëdhemirëmbajtje)ështëirëndësishëmpër

funksionimtëmirë.Studimettregojnësepërnxënësitteknologjiaetualetitnukështëerëndësishme,porkriteret

kryesorejanë:pastërtia,mungesaearomëssëkeqedheprivatësia.

3.1 Tualeteshkollore

SipasOBSH(2009),tualetetduhettëjenënënumërtëmjaftueshëm,tëketëaksesnëto,tëkenëprivatësi,tëjenë

të sigurta, të pastra dhe të përshtatshme sipas kulturës. Numri i tualeteve varet nga madhësia e shkollës.

Rekomandohettëketënjëtualetpër25vajzadhenjëpërpersonelinfemra.Njëtualetdhenjëurinatorepër50

djemdhenjëpërpersonelinmeshkuj.Tualetetpërvajzadhedjemduhettëjenëtëndarë.

Që të sigurohet privatësia dhe siguria, tualetet duhet të jenë të vendosura me kujdes, pas diskutimit dhe

përzgjedhjesngaanaenxënësvedhepersonelit.Atoduhettëjenëlehtësishttëarritshmedhetësigurta.Çdokabinë

tualetiduhet të jetëendarëngatjetradhetëmbylletngabrenda,porduhet të lihetehapurkurnukështënë

PamjeejashtmeeobjektitpërUDDTingjiturme

godinënshkollore

Interieriikabinëssëtualetit

Tualetetëndarapërvajzadhedjem


39

përdorim.Sidomospërvajzatmëtërritura,çështjaeprivatësisëdhesigurisëështëmerëndësi,ashtuqëatomund

tëshkojnënëshkollëedhegjatëkohëssëciklitmenstrual.

Duhettësigurohenkoshatpërmbeturina,tëcilatduhettëzbrazenrregullishtngaanaepersonelitpërgjegjëspër

pastrim.

Tualetetduhettëpastrohenkurnukjanëtëpastërdhesëpakunjëherënëditëmemjetepërdezinfektim,tëcilat

shfrytëzohendhe janëpotencialisht të rrezikshme. Listapërpastrimduhet të jetënë funksiondhenjëkuadër i

stërviturduhett’ipastrojëdhet’imirëmbajëtualetetnëshkolla.

3.2 Higjiena

Nëshkolladuhettëketënumërtëmjaftueshëmtëçezmavedheobjektevepërlarjeneduarveqëtëmundësohet

qasjee lehtëderiteatodheshfrytëzimi iujittëpijshëm,higjienëpersonale,pastrimdhenëseështënevojapër

përgatitjeneushqimitdhelarje.Tualetetduhettëkenëobjektepërlarjeneduarvenëafërsi.

Masatkryesoretëndërmarrangaanaenxënësvedhetëpunësuarvenukduhettësjellindëmnëaspekttëmungesës

sëujitosesapunitosemungesënëaksesderiteobjektetpërlarjeneduarve.Nëseështëemundshme,igjithëujii

ciliështëparashikuarpërshkollën,duhettëjetëmecilësitëlartëtëujittëpijshëm.

Arsimipërhigjienëduhettëjetëpjesëeprogramitmësimortëshkollësdhesjelljapozitivenëaspekttëhigjienëstë

promovohetsistematikishtmespersonelitdhenxënësve.Njëngarutinatkryesoreështëlarjaeduarvenëmomentet

kritike,sidomospaspërdorimittëtualetitdheparangrënies.Mësimdhënësitdhepersonelitjetërduhettëkuptojnë

sesjelljaetyrendikondukshëmnësjelljenenxënësvedheataduhettëjapinmodelepozitive.

Sasimëevogëleujitgjatëurinimitnëurinatoremelartësitë

ndryshmepërdjem.

Personeliicilikapërdetyrëtëpastrojëështëmeshumërëndësi.


40

3.3 KlubetWASH

KlubetWASH(oseKlubetSanitare,KlubetëShëndetit,KlubepërMjedisJetësoroseKlubiEkosan)janëkomisionetë

krijuaranëshkolla,tëcilëtjanëtëpërbërënganxënësitmeqëllimkryesorqëtërritetvetëdijapërçështjeteWASH

nëshkolladhetëzhvillohetplanifikimidhemarrjaeaksionevepërpërmirësimpermanenttësituatëssëWASHnë

shkolla.Anëtarëtjanëmundësishtngaklasadhemoshatëndryshme,meqëllimqëtësigurohetqëndrueshmërinë

kohë,dhejanëtëpërkrahurngamësuesit.KlubetWASHmundtëtrajnojnëkolegët/pjesëtarëterinjnëlidhjeme

higjienën,mundtandryshojnëqëndriminenxënësvelidhurmeçështjeneklubevetëWASH–it,mundtëpropozojnë

idesitëpërmirësohetpunadhembajtjaesituatësWASH,p.sh.kutëmerrnisapundheletërtualeti.KlubetWASH

mundtëkenënjëpërgjegjësitëveçantëpërt'iraportuardrejtpërdrejtdrejtorittëshkollësnëlidhjemesituatëne

WASHrregullisht.

Pyetjedheushtrime

• Prejkurdatojnëtualeteteparatëndërtuar?

• Pseështëerëndësishmehigjienapublikeshkollore?

• KurështëditabotëroreetualetitnëOKB?

4.1 Vlerësimdhediskutimpërkushtetekzistuesetëtualeteveshkollore

(Shënimspecialpërmësuesit):Kujtohunisetemaehigjienëspublikeështëendetabudhepërtëcilënflitetpak.

Krijoniatmosferëtëmirë,tëhapurmenxënësit,meqëllimqëtëarrihenrezultatetëmira.

Shkonibashkënë tualetine shkollësdhebëni inspektimdirektnëvend.Shfrytëzoni formularinpërvlerësimine

cilësisëngamoduliA7dhemundtështonipyetjespecifikedhekomente,tëcilatpërjujanëtërëndësishme.

BënianketëmebashkëpunëtorëttuajdheshfrytëzonipyetësorinnëModulinA8!Specifikonirezultatedhediskutoni

përatomemësimdhënësindhedrejtorineshkollës,përatëseçkamundtëndryshohet.

4.2 ThemeloniklubinWASHnëshkollë

FilloniformimineklubitWASHnëshkollëdhepërkrahninxënësitnëaktivitetetetyre.

ShembujtëaktivitetevengaklubishkollorWASH(garëpërditënetualetit,informacionepërtualete)


41

Udhëzimepërleximdhepërpunimtëtëdhënave

UNECE/WHO(2010)Parmadeclaration.Nëdispozicionnga:

http://www.wecf.eu/download/2010/03/parma_eh_conf_edoc05-1rev2.pdf

UNICEF,(2011),GlobalHandwashingDayOctober15.Nëdispozicionnga:http://ëëë.globalhandwashingday.org/

UNICEF,(2012).StateoftheWorld’sChildren.http://www.unicef.org/sowc/index_61804.html

UNICEF(2011)WASHinSchoolsMonitoringPackage.Nëdispozicionnga:

http://www.unicef.org/wash/files/WASH_in_Schools_Monitoring_Package_English.pdf

WaterSupplyandSanitationCollaborativeCouncil(WSSCC),(2012).WaterSupplyandSanitation.Nëdispozicion

nga:http://www.wsscc.org/

WECF(2009)SustainableandSafeSchoolSanitation

http://www.wecf.eu/download/2009/wecf_school_sanitation_english.pdf

WHO(2009)Water,SanitationandHygieneStandardsforSchoolsinLow-costsSettings.Nëdispozicionnga:

http://www.who.int/water_sanitation_health/publications/ëash_standards_school.pdf

AktivitetelidhurmePUSK:

• Bisedoninësezotërojnëshkollatdheinstitutetetjerapublikeobjektetëpërshtatshmepërhigjienë

publike.

• Bisedonipëratësekumundtëpërhapenmëshumëbakteretpatogjenenëmjedisinlokal.Cilatjanë

shkaqetpërkëtëdhesimundettëpërmirësohetsituata?

• Cilataktivitetemundett’indërmarrinnxënësitmeqëllimqëtërritetvetëdijapërrëndësinëehigjienës

publike?

• Çfarëaksioneshmundtëndërmarrinnxënësitnëmënyrëqëtëpërmirësohenkushtetehigjienës

publikenëshkollë?

ModuliC5

Higjienapersonalepërtë

rinjtëAutorë:HannaGunnarsson,NatashaDokovskaSpirovska

PërmbledhjeAshtusikursefëmijëtqëarrijnëpubertetindhetrupatetyrendryshojnë,njëkohësishtduhettëndryshojnë

edheshprehitëetyrehigjienike.Mëshumësegjysmaepopullsisëbotërorenënjëmomenttëcaktuarnë

jetënetyredotëkenëmenstruacione,pormungesaemenaxhimittëhigjienësmenstruale(MHM)ndikonnë

qasjenegravedhevajzavenë arsimin dhe pjesëmarrjen publike.Ky kapitull trajtonndikimetnegative të

stigmatizimit dhe mungesën eMHM të duhur. Ai jep udhëzime se si të përfshijë vajzat dhe djemtë në

normaliziminemenstruacioneve;dhepërcaktonpraktikatmëtëmirapërhigjienënpersonaletëvajzavedhe

djemve.

QëllimetQëllimiikëtijmoduliështëzgjerimiinjohurivetëvajzavedhedjemverrethhigjienësmenstruale;të

tejkalohentabutëekzistuesenëlidhjemekëtëtemë;rritjaendërgjegjësimitmbinevojëndhepërfitimete

ndarjessëambientevetëtualetevetëshkollëspërvajzatdhedjemtë;tësigurohenqënëtualetettëkenë

ujëtëpastërdhesapunpërtëlarëduartdheqëtualetetevajzavetëkenëkoshateduhurpërhedhjene

produktevesanitare;tëmobilizohetstafiishkollësdheautoritetetlokaleqëtëmundësojnënjëMHMtë

përshtatshëmnëshkollë.

FjalëtkryesoredhetermeMenstruacione,menaxhimiihigjienësmenstruale,MHM,tabu,produktesanitare,pajisjetëpastratualeti,

periudha,ciklimenstrual.


Tabelepunedhemarkera

Produktehigjieno-sanitare(peceta

higjienike,tampona,pecetasanitareetj.)

Formularëpërvlerësiminerrezikutnë

tualetineshkollësdhepajisjevepër

larjeneduarve

Përgatitjaekopjevenga

Përmbledhja/Kompendiumi,pjesaA,

formaA7-hdheA7-i

Pyetësorëtpërnxënësit PërshtatjeepyetësoritA8-d,dukepërfshirëpyetjet

përMHM

Moduli


44

HigjienapersonalepërtëRinjtë

HyrjeHigjiena personale e përditshme ka të bëjëme larjen e duarve (shihModulin C3),mbajtjen e trupit të pastër,

larjene dhëmbëve dhembulimin e gojës gjatë kollitjes. Gjatë adoleshencës, trupat e fëmijëve ndryshojnë dhe

për të qëndruar të shëndetshëm, duhet të ndryshojnë edhe shprehitë personale të higjienës. Një aspekt i

rëndësishëmihigjienëspersonaleështëmenaxhimi ihigjienësmenstruale.Edhepse jetojmënëshekullin21,ka

endegradhevajzanëmbarëbotëntëcilatpërballenmeproblemegjatëciklittëtyremenstrual.Shumëvajzakanë

problemedhenukedinësesitëmenaxhojnëperiudhatgjatëmenstruacioneveosemekëtëflasin,përshkakseu

vjenturppërciklinetyremujor.Menstruacionetshpeshtrajtohensitemëtabudhesidiçkapërtëcilënnukduhet

tëflitethapur.Nëdisakomunitete,vajzatdhegratëqëkanëmenstruacionetdetyrohentëbëhentë“padukshme”.

Përveç kësaj, vajzat shpesh pikërisht për këtë fakt ngacmohen nga djemtë, p.sh. në shkollë. Problemet

shëndetësore për shkak të higjienës së dobët gjatë menstruacioneve; mungesa e lehtësirave higjeno-

sanitare në tualetet; mungesa eqasjes/përballimit tëproduktevehigjienike mund tëbëjëqë vajzat që kanë

menstruacionetëmosshkojnënëshkollëpërkohësishtosepërgjithmonë.Menaxhimiipapërshtatshëmihigjienës

menstrualendikonnegativishtnë tëdrejtënevajzavepërarsim.Përmirësimi iujit, kanalizimevedhesistemeve

hidro-sanitaremundtëketënjëndikimmasivpozitivnëjetënevajzavedhegrave.

Puberteti

Pubertetifillonkurtrupatedjemvedhevajzavefillojnëtëndryshojnëdhetëshndërrohennëtrupinenjëtërrituri.

Kyndryshimështëpërshkaktënjësasieshtesëtëkimikateve,tëashtuquajturahormone,qëprodhohennëtrup.

Çdoindividpërjetonpubertetinnëmënyrëtëndryshme;dhekjomundtëjetënjëkohëevështirëpërshkaksetrupi

ndryshon.Gjatëpubertetit,vajzatdhedjemtëmundtëkenëndryshimetëpashpjegueshmetëgjendjesshpirtërore;

ndjehennëdepresionnganjëherë;kanëvetëbesimtëulët.Vajzatzakonishtarrijnëpubertetinnëmoshën8-16vjeç,

ndërsadjemtëarrijnëpakmëvonëgjatë12-16vjeç.

Ndryshimettekdjemtë Ndryshimettekvajzat

• Kraharorirritet,shpatullatzgjerohen,muskujt

fillojnëtërritendhetëbëhenmëtëfortadhe

gjithashtudukensikurpozhvillohetpakgjoksi

• Penisidhetestikujtfillojnëtërriten

• Fillonejakulimi—djemtënganjëherëpërjetojnë

“ëndrratëlagura”gjatënatësndërsaflenë.

• Zërindryshondhebëhetmëburrëror

• Djemtështojnëpeshëdhegjatësi

• Dalinqimenëtrupdhefytyrë(sqetulla,në

zonënpubike,nëmustaqe,mjekëretj.)

• Gjoksifillondherritet

• Vajzatfillojnëtështojnëpeshë,veçanërishttek

vithet

• Fillojnëmenstruacionet–vajzatduhettë

fillojnëtëmenaxhojnërrjedhjenegjakut

• Trupifillonebëhetmeiharkuardhekockate

legenitzgjerohen

• Rritenqimetnëzonënpubikedhenënsqetulla

• Muskujtrritendheforcohen,pornukjanëaq

tëdukshëmsatekmeshkujt

1SPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit,faqe2.

Figura1:Cilatjanëndryshimetqëndodhintekvajzatdhedjemtënëpubertet?1

Burime:PërshtaturngaSPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit.


45

DisafakterrethMenstruacioneve

Menstruacionet(tëquajturaedhe"perioda"dhe"mense")ështërrjedhjamujoreegjakutngamitrapërmesvaginës.

Vajzat kanë menstruacionet e tyre të para gjatë pubertetit, kur ato janë rreth 10-14 vjeç. Ato pastaj kanë

menstruacionetrrethnjëherënëmuajderisatëarrijnëmenopauzën.Menopauzadotëthotëkurnjëgruandalon

sëpasurimenstruacione,qëdotë thotëseajonukdotë jetëmëpjelloredhenukmundtëngelështatzënënë

mënyrëtënatyrshme(nëmoshënngafundiitë40-vederinëmesinetë50-ve).

Ciklimenstrual(shihFigurën3)ështëkohamesditëssëparëtëmenstruacionevetënjëgruajederinëditëneparë

të menstruacioneve të ardhshme. Kohëzgjatja më e zakonshme për ciklin menstrual është 21-35 ditë, me një

mesatareprej28ditësh.Nëpjesëneparëtëciklit,niveliiestrogjenitrritet,dukeshkaktuarrritjendhetrashjene

veshjessëmitrës.Njëkohësisht,njëvezëarrintëpiqetnëvezoredhenëgjysmëneperiudhëssëciklitmenstrual

(rrethditëssë14-të)vezalëvezoren.Kjoështëajoqëquhet"ovulim".Pastajvezakalonpërmestubittëfalopitnë

mitër(shihFigura2).Nësevezafekondohetngaspermatozoididheibashkëngjitetmurittëmitrës,vajzaosegruaja

dotëmbetetshtatzënë.Nësevezanukështëfekonduar,ajodotëshpërbëhet,dukeshkaktuarrrjedhjenegjakut

menstrual.Gjakderdhjazakonishtzgjat2-7ditëdherreth5-12lugëgjakuhumbetgjatëkësajkohe.Viteteparatë

ciklevemenstrualetënjëvajzemundtëjanëzakonishttëparregullta.

SindromaPara-menstruale(SPM)ndodhnëpjesënedytëtëçdociklimenstrual(shihFigurën3,pasovulacionit)dhe

shkaktohet për shkak të ndryshimeve në nivelet e hormoneve. Simptomat e SPM përfshijnë fryrje, ënjtje dhe

dhimbje tëgjoksit, ndryshim tëhumorit, dhimbje, si dhepuçrranë fytyrë.ÇdoSPMegruasdhevajzësështëe

ndryshme.NdërsadisamundtëkenëSPMpërdyjavë,tëtjeramundtakenëatëvetëmpërdisaditëosefare.Disa

mundtëndihenshumëtëtrishtuaradhetëmoskontrollojnëemocionetetyre,ndërsatëtjerakanëdhimbjenë

pjesëtëndryshmenëtruposedhimbjebarku(osetëdyja).Simptomatgjithashtumundtëjenëtëndryshmenga

ciklinëcikël.Shumëvajzanukfrekuentojnëshkollënnëatoditëpërshkaktëdhimbjevetëbarkutqëpërjetojnëapo

përshkaktëshqetësimevetëtjerafizike.Kamënyrapërtëlehtësuardhimbjendukevendosurgjëratëngrohtanë

pjesëneposhtmetëbarkut(njëdorëoseshishemeujëtënxehtë),dukengrënënëmënyrëtëshëndetshme(duke

shmangurniveletelartatëkripës,sheqerit,alkoolitdhekafeinës),dukeushtruardhepraktikuarteknikarelaksuese,

yoga)2.

2EEHYC,(2015)MuchHygiene,page7.

Figura2:Ilustrimisistemitriprodhuestëfemrës

Burime:Rubycup.Imarrëngafaqjaeinternetithttp://rubycup.com/all-about-your-period


46

Besimi,Mitet,Tabutë&StigmarrethMenstruacioneve

Nëshumëkulturanëtëgjithëbotën,ështëtabutëflasëshpërmenstruacionetedhepsemëshumësegjysmae

popullsisësëbotëspërjetonmenstruacione.Pothuajsetëgjithakulturatkanënjë llojbesimi,mitidhetabujenë

lidhjememenstruacionet. Këtopërfshijnë rregullat epashkruarapër gratëme cikël dhenormat shoqërorepër

menaxhiminemenstruacioneve.Përshembull,nëdisakultura,gravedhevajzaveuthuhetsegjatëciklit tëtyre

menstrualnukduhettëlahen(osedotëbëhenjopjellor),tëprekinnjëlopë(osedotëbëhetjopjellore),tëshikohen

nënjëpasqyrë(osedotëhumbasinshkëlqimin),osetëprekinnjëbimë(osedotëvdesin)3.Gjithashtu,thuhetse

tamponëtdhegotatmenstrualemundtëbëhenshkakpërçarjenehimenit(pranjëvajzëtëhumbasëvirgjërinë),

porkjonukmundtëndodhëkurrë,pasikjomundtëndodhënëpërmjetmarrëdhënieveseksuale.

Përshkaktëshumëkeqkuptimevekulturoredhe/osefetare,mitet,supersticionetdhetabutëlidhurmegjakundhe

higjienënmenstruale,gratëdhevajzatnganjëherëkonsiderohentë"papastra"gjatëmenstruacionevetëtyre.Kjo

mundtëketëefekteshkatërruesepërgratëdhevajzat,tëcilavemundt’iukufizohetkontrollmbilëvizjenetyrenga

anaefamiljarëvedhekomuniteti.

Tabutëdhestigmatizimet(d.m.th.dënimi,gjykimioseshfaqjaemosaprovimit)kanënjëndikimtëmadhindividual

mbigratëdhevajzat.Produkteteshtrenjtahigjienike,mungesaeujit,sapunit,koshateposaçmepërtretjendhe

kabinat individuale të tualeteve, bëjnë që vajzat të mos jenë në gjendje të ndryshojnë pecetat higjienike dhe

tamponëtaqshpeshsaduhetdhedëshirojnë.Përkëtëarsye,mundtëndodhë,herëpashere,qërrobattënjollosen

3Houseetal.,page25.

Figura3:Njëcikëlmesatarmenstrual

Burime:NewHealthAdvisor.Imarrëngafaqjaeinternetithttp://www.newhealthadvisor.com/Short-Menstrual-Cycle.html


47

ngagjakudhetëkenëerëtëkeqe.Ngacmimiivajzavepërnjollatetyretëgjakut(tëshkaktuarangafaktorëqënuk

mundt’ikontrollojnë)shkaktonshqetësimpsikologjikdhemundtëçojënëlargimindhebraktisjeneshkollëspër

vajzatqëkanëmenstruacione4.

Heshtjadhestigmatizimi igravedhevajzavepërshkaktëmenstruacionevekanjëndikimtëmadh,nëshkallëtë

gjerë.KjodotëthotëseshoqëriaijepprioritettëulëtfinancimitpërgjetjenezgjidhjevepërMHM.Kjogjithashtu

dotëthotësedisagjëratëdomosdoshme,tëtillasitampona,produktethigjienikemenstruale,mundtëtatohen

mëshumëdhetëbëhenmëtështrenjtavetëmpërshkaksevendimmarrësit,tëcilëtshpeshjanëmeshkuj,ishohin

atosi"produkteluksoze".Stigmarrethmenstruacioneveshkeltëdrejtënpërdinjitetinnjerëzortëgravedhevajzave,

mosdiskriminimin, lirinëngatrajtiminçnjerëzordhedegradues,barazinë,shëndetin,privatësinëdheintegritetin

trupor5.Hapiiparëpërt'idhënëfundstigmatizimittëgravedhevajzaveështëthyerjaeheshtjesdhetëlejohenato

tëshprehinnevojatetyrepërpërmirësiminehigjienësmenstruale6.

HigjienaPersonalepërVajzat

4.1 MenaxhimiiHigjienësMenstruale(MHM)

Korniza1–MHMpërcaktime

"Gratëdhevajzatadoleshentepërdorinmaterialtëpastërpërtëthithurosegrumbulluargjakunmenstrual

dhekymaterialmundtëndërrohetnëprivatësisaherëqëështëenevojshmegjatëkohëzgjatjessë

menstruacioneve.MHMgjithashtupërfshinpërdoriminesapunitdheujitpërlarjenetrupitsipasnevojësdhe

aksesnëlehtësiratpërpërdoriminematerialevepërmenaxhiminmenstrual”7.

Gratëdhevajzatpërbëjnë50%osemëshumëtëpërdoruesvetëshërbimeveWASHdherealisht (defakto) janë

menaxhueserealetëujitdhesistemevekanalizuesedhehidro-sanitarenëterrennëtëgjithëbotën.Gratëkanë

menstruacionetmesatarisht3000ditëgjatëjetëssëtyre.Megjithatë,shërbimeteujit,higjienësdhekanalizimeve

shpeshinjorojnënevojategjysmëssëpopullsisëglobale8.

Rreth52%epopullsisë femëroreështëemoshës riprodhuesedhe shumicae tyre kamenstruacione çdomuaj.

Megjithatë,nëmbarëbotën,shumicaetyre,veçanërishtvajzatnëshkollëdhegratëqëpunojnë(dukepërdorur

institucionetpublike),nukkanëaksesnëobjektehigjieno-sanitaretëpastra,privatedhetësigurta.Qëdotëthotë,

seatonukkanëhapësirëpërtëndërruarpecetathigjienikeosetamponëtetyre,gjithashtunukkanënjëvendpër

tëlarëduartetyre.

Trendetbotërore,nëveçantinëzonatrurale,tregojnësemungesaemenaxhimittëduhurtëhigjienësmenstruale

ndikonnëpjesëmarrjenevajzavenëshkollë.Herëpashere,ajoështëkaqpengese,saqërezultonedhemebraktisjen

e shkollës nga vajzat nënivel të lartë (klasa e katërt dhe e pestë) e arsimit fillor dhe tëmesëm9. Këtomjedise

shkollore jo-miqësore dëmtojnë të drejtën emësueseve, të nxënëseve për privatësi, ujë të sigurt dhe kushte

higjieno-sanitare10. Rrjedhimisht, me MHM jo të përshtatshme, vajzat dhe gratë mbeten prapa në shoqëri,

4SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.

5Ibid.

6Houseetal.,faqe8.7Sommer,Marni,EmilyVasquez,NancyWorthingtonandMuratSahin(2013)WASHinSchoolsEmpowersGirls’Education:

ProceedingsoftheMenstrualHygieneManagementinSchoolsVirtualConference2012,UnitedNationsChildren’sFundand

ColumbiaUniversity,NewYork.8Patkar,Archana.(2011)PreparatoryInputonMHMforEndGroup.


10SSWM,(N/A)Therighttowaterandsanitation.


48

pengohenmundësitëetyretëbarabartadhepjesëmarrjanëjetënpublike,tëcilatjanëtëmbrojturangaKonventa

përEliminiminetëGjithaFormavetëDiskriminimitKundërGrave(CEDAW)11.

Ka tendencë të jetënjëdallim imadhmidisMHMnë shkollat urbanedhe rurale, veçanërisht në vendetme të

ardhuratëulëta.Ndërsashkollatnëqytetemundtëkenëtashmëkabinatëndaratualetipërvajzatdhedjemtë(me

ujë,sapundhekoshatepërshtatshëm);shkollatruralemundtëmoskenëasujëtëmjaftueshëmpërtëlarë.duart.

Kjodotëthotëqëvajzatqëjetojnënëzonatruralepërballenmesfidamëtëmëdhasevajzatqëjetojnënëqytete.

CEDAWkohëtefunditkapranuarsegratëdhevajzatruralepërjetojnëdiskriminimedhemëtëmadhtëtëdrejtave

tëtyrenjerëzoresesagratëurbane.Përtëzvogëluarrrezikunesëmundjeve,dukebërëecjetëgjatapërtëgjetur

njëambienttëpërshtatshëmdhetualete,CEDAWrekomandonqëgratëdhevajzatruraletëkenëqasjefizikedhe

ekonomikenësistemetujittësigurt,kanalizimevedhehigjienëssanitare"12.Tëgjithëpërfaqësuesitshtetërorqë

kanë ratifikuarCEDAWkanënjëdetyrimpozitivpër të siguruarqëgratë rurale tëkenëqasjenë shërbimetdhe

produktetthelbësore,materialethigjienikepërtësiguruarqëatotëkenëkushtetëpërshtatshmehigjienikedhe

sanitare13.Kydetyrimgjithashtupërfshinedhetëdrejtënebarabartëtëvajzavepërarsimimdhevendosnjëdetyrim

ndajshteteveqëkanëratifikuar,tësigurojnëqë"shkollatnëzonatruraletëkenëshërbimetëpërshtatshmemeujë

dhetualetetëndara,tësigurtapërvajzatdhetëofrojnëedukimdheinformacionepërhigjienënmenstruale,me

fokustëveçantëpërvajzatmeaftësitëkufizuara”14.

Korniza2–SimundtapërdorniKonventënpërEliminiminetëGjithaFormave

tëDiskriminimitndajGrave(CEDAW)

ApombështetnishkollëntuajoseautoritetinlokalpërtëpërmirësuarpajisjeteMHMnëshkollëntuaj?

Vizitonifaqenwww.un.org/en/member-states/index.htmlpërtëparënësevendijuajkaratifikuarCEDAW.

Nëseekanëratifikuar,atëherëjumundt'ireferohenidetyrimevetëvendittuajndajCEDAWtëpërmendura

mëlart.ReagonisenjëMHMepapërshtatshmeështënjëshkeljeetëdrejtavetëvajzavepërarsimim.

Sidoqoftë,RekomandimiiCEDAWnukështëligjërishtidetyrueshëm,porjapinudhëzimepërShtetetanëtare

sesitainterpretojnëKonventën.

11CEDAW,(1997)GeneralRecommendationNo.23,paragraph7.

12CEDAW,(2016)GeneralRecommendation34:RightsofRuralWomen.UNDocCEDAW/C/GC/34,paragraph83.

13CEDAW,(2016),paragraph85(b).

14CEDAW,(2016),paragraph34(h).

15UNESCO,(2014)Booklet9:PubertyEducation,&menstrualHygieneManagement,page32.

UNESCOpërfshinfaktorëtëtjerështesëqëndikojnëpozitivishtnëmenaxhiminehigjienësmenstruale(MHM)15:


49

Advokimi&Politikat–shoqëriacivileduhettëadvokojëtekautoritetetlokale,kombëtaredhendërkombëtarepër

tëzbatuarpolitikatëmirapërMHM.Politikatduhettëshërbejnëpërtëhequrstigmënemenstruacionevedheta

bëjnëatëtëdukshmenëshoqëritëtona.Politikatduhettëofrojnëzgjidhjetëpërballueshmedhetëqëndrueshme,

nëndihmëveçanërishttëkomuniteteverurale16.

Profesionistëtëinformuardhetësjellshëm–ështëerëndësishmeqëmësuesitdhepunonjësiteshëndetësisëtë

flasinnëmënyrëinformuese,tëkuptueshmedhetëkëndshme,përmenstruacionetmevajzatdhedjemtë.Duhet

qëMHMtëpërfshihetnëplanifikimindhendërtiminefazavetëpunëssëujitdhekanalizimeve(hidro-sanitare),

ështëmerëndësiqëprojektuesiteprojektevetëjenëtëvetëdijshëmdhetëkonsultohenpërçështjetqëkanëtë

bëjnëmemenaxhiminmenstrual.17

Referimdheaksesnëshërbimetshëndetësore–shkollatduhettëkrijojnënjësistemtëfortëreferimipërçështjet

qënukmundtëzgjidhenvetë.Sistemiireferimitduhettëpërfshijëofruesiteshërbimeveshëndetësore,shërbimet

embrojtjessëfëmijëvedhegrupetembështetjessëkomunitetit18.

Normapozitivesociale–nevojitetnjëndryshimnëmënyrënsesishoqëriaetrajtontemënemenstruacioneve;ajo

duhettëtrajtohetpozitivishtdhememirëkuptimmëtëmirë,nëvendtëtabuvedhetësjelljessidiçkaeturpshme.

Në fund të fundit, më shumë se gjysma e popullsisë së botës në një moment gjatë ciklit të tyre të jetës ka

16Ibid.

17Ibid.

18Ibid.

Figura4:Faktorëtqëndikojnëpozitivishtnëmenaxhiminmenstrual

Menaxhim

imirëiMHMNorma

sociale

Profesionist

tëinformuardhe

tësjellshëm

Referimdhe

qasjenë

shërbimet

Advokaci

&Politikë


14

menstruacione.Duhettëthyejmëmitetdheidetëegabuara,nëmënyrëqëtëzhvillojmëpolitikadhepraktikatë

mirapublikerrethkësajçështjeje19.

4.2 OZHQ(SDG-të)dheMenaxhimiiHigjienësMenstruale

Në2015,193shteteanëtaretëKombevetëBashkuarakanërënëdakordpërnjëqëllimtëcaktuar"Objektivate

ZhvillimittëQëndrueshëm(OZHQ/SDG-të)"përt’idhënëfundvarfërisë,përtëmbrojturplanetindhepërtësiguruar

mirëqeniedhepërparimpërtëgjithë20(shihgjithashtumodulinB7).OZHQpërbëhennga17objektivamesynime

dhe treguespërarritjene zhvillimit tëqëndrueshëmdhebarazisëderinëvitin2030.Gjithashtu, shumëçështje

ndërthurenmedisaOZHQnëtënjëjtënkohë.Kjodotëthotëqë,shëndetimenstrualnuklidhetvetëmmeOZHQ6,

porgjithashtundikonnëOZHQ3,4,5,8dhe12.Prandaj,MHMemirëështëjetikepërarritjeneOZHQ.

19Ibid.

20UN,(2015)Historicnewsustainabledevelopmentagendaunanimouslyadoptedby193UNmembers.

Vajzateshkollësparaobjektevetëlarjessëduarve


15

Korniza3–studimrastitëOZHQ(SDGs)

ProvonitëpërputhnideklaratatemëposhtmemeOZHQ

tëprekura:

a) Anajetonnënjëkomunitetruraldheshkonnënjë

shkollëruraleecilanukkatualetetëveçantapër

vajzatdhedjemtë.

b) Tualetinukkakoshapërmbeturinatdhepothuajse

nukkaujëpërtëlarëduart.

c) Njëherë,ndërsaqëndronteparaklasëssësaj,

shokuisajiklasësvuriresekishtenjënjollë

menstrualembipantallonatesaj.Tëgjithë

qeshën,ndërsaAnapasinukkishterrobapërtë

ndërruar,elashkollënherët.

d) TanikurAnakamenstruacionet,ajodëshironmë

tepërtëqëndrojënështëpi,sepseajonukkanjë

vendtëpërshtatshëmpërtëndërruarpecetat

higjienikenëshkollëdheajonukdëshironqëtë

turpërohetpërsëriparashokëvetësajtëklasës.

e) Rrjedhjaesajmenstrualeështëmjaftemadhe,

dhenganjëherëAnnaqëndronnështëpidhenuk

shkonnëshkollëpothuajsepërnjëjavë.Përshkak

tëtëgjithapunëveqëajokanështëpi,ështëe

vështirëpërtëqëtëarrijëtërikuperojëmësimete

shkollësqëkahumbur,ndërsakamunguarpër

këtëarsye.

f) PërarsyesefamiljaeAnësështëmjaftevarfër,ajo

nukmundetgjithmonëtëpërballojëblerjene

pecetavehigjienikedhetamponëvetërinjdhe

duhettëpërdorëndonjëherëletrënhigjienike.

g) MësuesjaeAnës,Majapërdorkontraceptivëpër

t’usiguruarqënukdot’ivijnëperiodat.Egjithëkjo

ndodh,sepsenukkatualetetëpastranëshkollë

dheajonukdëshirontëhumbasëditëtepunës.

h) ShoqjaeAnës,Anikadhimbjeshumëtëfortagjatë

javësparasetivijnëperiodatesaj(SPM),dhimbjet

ebëjnëtëndihetaqkeqsashpeshajoqan.

Mësuesidheshokëteklasëssësajgjithmonëe

këshillojnëqëtëbëhetmëe“fortë”dhetëmos

qajë.

Amundtëmendonipërdisapraktikapërmenaxhimin

ehigjienësmenstrualeqëdotëkishinparandaluar

situatatëtilla?

Përgjigjet:OZHQ3bfg),OZHQ4(cdeh),OZHQ5(abcdefgh),OZHQ6

(abg),OZHQ8(adefg),OBZH12(f)


16

4.3 KëshillapraktikapërMHM

Mbrojtjaecilësisësëdobëtmenstrualedhepajisjetepapërshtatshmepërlarjemundtërrisinrrezikunemarrjessë

infeksionit.Ajogjithashtu rrit rrezikunqëvajzat të jenë tëgjykuara /stigmatizuarangaeraegjakutmenstrual21.

Përveç kësaj, rreziku i infeksioneve (përfshirë infeksionet seksualisht të transmetueshme) rritet gjatë periudhës

menstrualepasiqafaemitrës(shihFigurën2)ështëmëehapursenormalishtdhebakteretqëgjendennëgjak

mundtëhyjnënëmitër22.Disapraktikajanëmemëshumëgjasatërrisinrrezikuneinfektimit,siçmundtëshihet

nëtabelënmëposhtë.

Praktika Rrezikuishëndetit Parandalimi&dhepraktikatëmira

Peceta/materiale

higjieniketë

papastra

Bakteretmundtëshkaktojnë

infeksionelokaleosetëshkojnëderinë

vaginëdhetëhyjnënëmitër.

Mospërdornikurrëproduktesanitaretë

papastra.Pastronimirëpecetattuajatë

ripërdorshme,pecetathigjienikedhegotat

menstrualepasperiudhëssë

menstruacioneve.Mbajiniatotëpastradukei

mbështjellënënjëindoseqeseplastikekur

nukpërdoren.

Ndërrimijoi

rregulltipecetave

higjienike

Pecetathigjieniketëlaguramundtë

shkaktojnëacarimtëcilatmundtë

shkaktojnëinfeksionnëselëkuraështë

elënduar.

Ndërronipecetattuajahigjienikerregullisht

(çdo2-6orënëvarësitëfluksit).Gjithashtu,

kjodotëndihmojëneshmangienenjollavenë

rrobadheerëstëpadëshirueshme.

Vendosjae

materialevejotë

pastranëvaginë

Bakteretmundtëkenëaksesmëtë

lehtënëqafënemitrësdhenëmitër.

Mosvendosnikurrëmaterialetëpapastra

(pëlhura,pecetahigjienike,peceta,tamponë

etj.)nëbrendësitëvaginëssuaj.Vendosni

vetëmtamponëtëpastërosegotatëpastra

menstruale.

Përdorimii

tamponëveshumë

absorbuesgjatë

gjakderdhjesme

flukstëulët

SindromingaShokuToksik(SShT)

shkaktohetnganjëtoksinëmeorigjine

bakteriale.ShenjateTSSpërfshijnë

rash(kruarjelëkure),ethetëpapritur,

marramendje,tëfikët,dhimbje

muskulare,çorientim,vjelljedhe

diarre.

Ndërronirregullishttamponët(çdo4-8orë).

Mospërdornitamponë,kurnukjukanë

ardhurendeperiodat.

Pastrimimeletër

higjienikenga

prapa-përparapas

urinimitose

defekimit

Rritshansetebaktereve(ngaanusi)të

futennëvaginë.

Gjithmonëpastrohunimeletërhigjienikenga

përpara–mbrapa.

Seksipambrojtur Rrezikuimundshëmnërritjene

infeksioneveseksualishttë

transmetueshme(dukepërfshirë

transmetimineHIVoseHepatititB)

gjatëmenstruacioneve.

Gjithmonëpërdornimbrojtjegjatë

marrëdhënieveseksuale,veçanërishtditët

paradhegjatëperiodavetuaja.

Asgjësimipasigurt

imaterialeve

sanitaretë

Rrezikuiinfektimittëtëtjerëve,

sidomosmehepatitinB(HIVdheviruse

tëtjeratëHepatititnukmbijetojnëpër

Nëqoftëse,përdorninjëpecetëhigjieniketë

ripërdorshme,atëherëvendoseninënjëqese

plastike,derisatëmundtalanidhethaniatë.


22Houseetal.,(2012),page36.


17

përdoruraose

gjakut

kohëtëgjatëjashtëtrupitdhe

përbëjnënjërrezikminimal)përveçkur

kakontakttëdrejtpërdrejtëmegjakun

qëdelngatrupi).

Nëqoftëse,përdornipecetahigjienike,

tamponëosematerialetëtjeramenjë

përdorim,atëherëmbështillininëletërtë

pastërdhehidhininëkosh.

Dushishpeshtë

(lëngjenëvaginë)

Mundtëlehtësojëfutjenebaktereve

nëmitër.

Mosbënidushgjatëperiodavetuaja.

Shpërlaningajashtëorganetgjenitaleçdoditë

mesapuntëbutëdhemeujë.Shmangni

futjenesapunitbrendavaginëstuaj,pasikjo

mundtëndikojënëvlerëntuajtëpHdhetë

shkaktojëacarim.

Mungesaelarjes

sëduarvepas

ndryshimittënjë

peshqirihigjienik

Mundtëlehtësojëpërhapjene

infeksionevetëtillasiHepatitiBose

kandidas(infeksionvaginal).

Gjithmonëlaniduartmirëparadhepas

ndërrimittëtamponit,gotësmenstruale,

pecetavehigjienikedhematerialevetëtjera.

4.4 Produktethigjienikefemërore

Produktetsanitaretëfemravethithinosembledhingjakunkurjukenimenstruacione.Shihnifotonmëposhtëpër

shembujteproduktevehigjienike:

Figura5:Praktikatmëtëmirapërtëshmangurrreziqetpotencialeshëndetësoretëshkaktuarangahigjienaedobët

Burime:Houseetal.,(2012),faqe34-35(përkolonën1&2),p.(column3)

Figura6:Shumëllojshmëritëproduktevehigjienikefemërore.

Burime:Jujucup.JuJuMenstrualCup,(2013),Femininehygieneoptionsincludingtampons,JuJureusablemenstrualcup,

reusableclothpadsanddisposablepads.Emarrëngafaqjawww.juju.com.au

Pecetëhigjienike

(pakrahë)

Pecetahigjieniketëripërdorshme

(pakrahë)

GotëMenstruale

Tampon

(paaplikator)

Tampon

(meaplikues)


54

Figura7:Pecetëhigjienikemekrahë

Burime:Glamcheck.Emarrëngafaqja

http://www.glamcheck.com/fashion/2010/05/

19/what-are-sanitary-pads-types/

Figura8:Sitëvendosetnjëtampon

Burimi:Menstrupedia.Emarrënëfaqenhttps://www.menstrupedia.com/articles/hygiene/how-tampon


55

Pecetathigjienike

Mundtëjenëmedhepakrahë.

Atajanëshiritameshtresë

thithësepërmbledhjenegjakut

dheanëtngjitëse,qëndihmojnë

tëqëndrojnënëvendtëngjitura

metëbrendshmet.Produktete

zakonshmehigjienikenëtreg.

Shihfigurat6dhe7.

Pro–nëdispozicion,elehtëpërt'upërdorur,nëmadhësitëndryshme

(jumundt'indërronisipasrrjedhjestuajmenstruale),ndonjëherëtë

disponueshmepërtëblerëveçeveç.

Kundër–jogjithmonëtëdisponueshmenëzonatëthellarurale,

gjeneronshumëmbeturina,joshumëmiqësorememjedisin,shpeshtë

shtrenjta.

Përdorimi–hiqshiritinmbrojtësdhemeanënngjitësevendosenëtë

brendshmet.

MHM–përtëshmangurrrjedhjen,erëndherrezikuneinfeksioneve,

pecetathigjienikeduhettëndryshohençdo2-6orë,nëvarësitërrjedhjes

tuaj.

Pecetathigjieniketë

ripërdorshme

Përthithgjakunmenstrualdhe

ështënjëmundësimëe

qëndrueshmenëkrahasimme

pecetathigjienike,pasisecila

pecetëmundtëpërdoret,të

lahetdhetëripërdoretpërsëri.

Kurpërgatisnivetëpecetattuaja

higjienike,jusugjerojmëqëtë

përdornipëlhura100%pambuk

(tëtillasipeshqirë,çarçafë,

bluza,fanellapambuku),oseçdo

gjëqëështëerehatshme,ebutë

dheekëndshmepërlëkurën

tuaj.ShihniFigurën6.

Pro–Ekologjike,tëliranëseibënivetë,gjenerojnëtëardhura

(veçanërishtbonus,nëseprodhohennënivellokal)

Kundër-modeletnëtregjanëmjafttështrenjta,përdoruesitkanë

nevojëpërprivatësipërtëlarëdhetharëpecetathigjienike,jogjithmonë

mjaftueshëmabsorbueseosetëpamjaftueshmepërditëmëtëlartatë

rrjedhjes.

Përdorimi–ngjitenimbajtësenepecetëshigjienikëtektëbrendshmet

dhevendosnipecetënepastër.Pecetathigjienikepambajtëse,vendosen

thjeshtnëtëbrendshme.

MHM–ndërronipecetathigjienikerregullisht,veçanërishtnësekeninjë

rrjedhjetëmadhe.Mbanipecetathigjieniketëpërdoruranënjëqese

plastike,derisaatotëmundt’ilanidhet’ithani.Laniduartparadhepas

ndërrimittëpecetavehigjienike.Kurpecetathigjienikenukpërdoren,

ruajiniatonënjëqeseplastikeosenënjëcopëpëlhure,përt'imbajtur

atotëpastra.

Tamponët

Përthithgjakunnëvaginë,

përparasetëdalëjashtëtrupit.

Janëtëbëraprejpambukutë

butë,nëformëtënjëcilindritë

vogëlmenjëfije.Atozgjerohen

kurjanëtëekspozuarndaj

lagështirës.Janënëmadhësidhe

meaftësiabsorbuesetë

ndryshme.

Pro–ipërshtatshëm,irehatshëmdhealternativëemirëkurnotonapo

bënsportetëtjera.

Kundër–gjeneronshumëmbeturina,mundtëjetëepapërshtatshmenë

aspektinkulturor,objektetenevojshmepërMHMdhemundtëjetëe

vështirëpërt'ufurnizuarmeto(sidomostamponëmeaplikues).

Përdorimi–shihFigurën9.Mosimbanipërnjëkohëtëgjatësemundtë

shkaktojnëacarimdhesëmundje(siçështëTSS,tëpërmendurnëfigurën

6mëlart).

MHM–përdoruesitiduhetprivatësimeqasjenëujëdhesapunpërtë

ndërruartamponin.Ështëerëndësishmeqëtëlahenduartmirëparadhe

pasndërrimittëtamponit.


56

Gotatmenstruale

Janëtëbërangasilikonii

qëndrueshëmdhembledhin,në

vendqëtëthithin,gjakun

menstrualngavagina.Gotat

menstrualejanëalternativamëe

mirëeproduktevehigjienike,

pasijanëtëripërdorshme,të

qëndrueshme,ekonomikedhe

miqësorememjedisin.

Pro–tëripërdorshmedhemiqësoremeambientin,tëlehtapërt’u

pastruar,blihennjëherëdhemundtëzgjasinderinë10vjet,junuk

mundtëmerrniTSSprejtyre,jumundtëqëndronitërëditën,panevojën

përt’indërruar/zbrazurato.

Kundër–jogjithmonëtëpërshtatshmedhetëpranueshmenëaspektin

kulturor,objektetenevojshmepërMHM,janëtështrenjtanëafattë

shkurtër,portëliranëafattëgjatë.

Përdorimi–shihFigura10.Gotamenstrualenukështëvendosuraq

thellënëvaginësinjëtampon,porështëipozicionuarmëafërhapjes

vaginale.Jumundtëpërdornigotënmenstrualeedhenësenukkeni

pasurkurrëmarrëdhënieseksuale.Pornësehimeni(cipaevirgjërisë)

mbetetipaprekur/joelastik,ështëekëshillueshme,qëtëpërdoret

lubrifikantpërtëulurshqetësiminkurvendoset.

MHM–gjithmonëlaniduartmirëparadhepasvendosjes/zbrazjessë

gotësmenstruale.Hiqenidhepastrojeniçdo4-10orë(nëvarësitë

rrjedhjesmenstruale).Përtapastruaratëgjatëmenstruacioneve,thjesht

zbrazeniatënëtualet,lajenimeujëtëpastërdhethajenimeletër.Pas

menstruacioneve,ajoduhettëpastrohetmëmirë(p.sh.ujëtëvluar).

Copatdhepëlhurat

Përthithingjakundhejanënjë

ngaopsionetmëtëlira,pasi

riciklojnëcopatdhepëlhurate

vjetra,qëkeninështëpi.

Pro–tëlira,tëripërdorshmedhemundtëbëhenngarrobatevjetra.

Kundër–nëserrobatevjetranukjanëtëpastruaramirë,atomundtë

jenëjohigjienike,nevojaqëpersonatqëipërdorinkanënevojëpërnjë

vendnëprivatësi,përt’ilarëdhetharëcopat.

Përdorimi–Vendosnicopënnëtëbrendshmettuaja;asnjëherëmose

futnicopënnëvaginëntuaj.Përdornimaterialqëmerrfrymë(p.sh.

pambuku),thithmirë,nukështëshumëiashpër(njëpeshqirivjetër

mundtëmbështilletmenjëmaterialmëtëbutë),ështëngjyrëeerrët

(kështuqënjollatnukdotëjenëshumëtëdukshme)dhethahetlehtë.23

MHM–Laniduartparadhepasndërrimittëcopavehigjienike.

Gjithmonëpastronicopatevjetraparaset’ipërdorni.Hidhninjësojsi

pecetathigjieniketëripërdorshme.

Letrathigjienike

Përthithgjakundheështë

lehtësishtiarritshëmdheilirë.

Pro–lehtësishttëdisponueshmenëtregjetlokale.

Kundër–joepërshtatshme,shpërbëhetkurlaget,evështirëpërt'u

mbajturnëvend.

Përdorimi–vendosniletrëntektëbrendshmet,ndërrojeniçdo2orë(në

varësitëfluksit),përtëshmangurerënepakëndshmedheacarimin.

MHM–thjeshthidhniletrënepërdorurnëtualetosembështillenime

letërtepastërdhehidheninëkoshinembeturinave.

23Houseetal.,page67.

Figura9:Produktetendryshmehigjienikefemërore;meudhëzimeMHM,prodhekundër.

Burimi:Author’sown;Houseetal.,pages65-73.


57

Higjienapersonalepërdjemtë

Higjienapersonaleepenisitështëgjithashtushumëerëndësishmepërdjemtë.Nëselafshalahetnëmënyrëjotë

duhur,mundtëfillojëtëformohetnjësubstancë,qëduketsidjathidheqëquhetsmegma.Smegmavepronsinjë

lubrifikantnatyraldhegjendetnëkokënepenisit.Nësenuklahet,ajokrijonnjështresëdhefillontëlëshojëerë,

mundësonqëbakterettërritendheebënmëtëvështirëtërheqjenmbrapatëlafshës.Kjomundtëshkaktojëskuqje

dheënjtje.Gjithashtu,nëse zonandërmjetbazës sëpenisitdhe testikujvenuk lahet rregullisht,djersamund të

grumbullohetdhetëkrijojënjëerëtëkeqe.Smegmadheeraekeqejanëlehtësishttëparandalueshme,dukelarë

plotësishtkokënepenisit,duketërhequrmbrapalafshën;zonënmidisbazëssëpenisitdhetestikujve;zonënmidis

testikujvedheanusit.Larjeteshpeshtadhesapunshumëifortë,mundtëshkaktojnëacarim.Prandaj,larjaepenisit

njëherënëditëështëemjaftueshmedhesigurohuni,qëtëpërdorninjësapuntëbutë24.

DitaNdërkombëtareeHigjienësMenstruale

DitaeHigjienësMenstruale28maji,ështënjëditëglobaleendërgjegjësimitvjetorpërMHM.Kjoditë,synontë

thyejëtabudhetërrisëndërgjegjësiminpërrëndësinëeMHMpërgratëdhevajzatadoleshentenëmbarëbotën.

AjouiniciuangaOJF-jamebazëgjermaneWASHUnitednëvitin2014.IniciativapërDitëneHigjienësMenstruale

kamarrëmbështetjenembi270partnerëveglobalë,tëcilëtjanëtëangazhuarpërtëbërënjëshëndettëmirëdhe

higjienëtëmirëmenstrualenëmbarëbotën.28majiuzgjodhpërsimbolizminesaj,dukeqenësekyështëmuajii

5-tëivititdheshumicëssëgraveizgjatmesatarishtcikli5ditëçdomuaj,menjëcikëlprejrreth28ditësh.Jumund

tëlexonimëshumërrethsajdhetëmerrniidepëraktivitetengapjesëtëtjeratëbotësnëfaqenetyretëinternetit:

menstrualhygieneday.org.

PyetjedheUshtrime

Pyetësoroselojëkuizpërnxënësit(shtonipyetjetqëmendonisemungojnë):

• Çfarëndodhzakonishtmenjëvajzë/djalëgjatëpubertetit?

• Kurnjëvajzë/djalë,zakonishthyjnënëpubertet?

24NHS,(2015)Sitëmbaninjëpenistëpastër.Mundtëkonsultohetnëfaqenhttp://www.nhs.uk/Livewell/penis-

health/Pages/how-to-wash-a-penis.aspx.

Djemtëeshkollësparanjëtualeti


58

• Nëçfarëmoshe,zakonishtvajzatkanëciklineparëmenstrual?

• Sakohëzgjatzakonishtciklimenstrual?

• Saditëzgjatzakonishtgjakderdhja,gjatëciklitmenstrual?

• Çfarëbëjnëproduktetpërhigjienënmenstruale?

• Amundtëhumbetvirgjëria,dukepërdorurnjëtamponosenjëgotëmenstruale?

• Çfarëprodukteshmundtëpërdoren,përmbledhjenosethithjenegjakutgjatëmenstruacioneve?

• ÇfarëështëSPM(SindromiParaMenstrual)?JepnidisashembujtësimptomaveSPM.

• Simundt’ijepetfundstigmatizimittëmenstruacioneve?

• Çfarëështëovulacioni?

• Pasinjëgrua/vajzëtëfillojëperiodatesajtëpara,ajodotëketëmenstruacionederisatëvdesë;evërtetë

apoegabuar?

• Çfarëështëmenopauza?

• Çfarëështësmegmadhepsendodh?Siparandalohetsmegma?

Diskutimetefokusgrupevemedjemdhevajzaveçmas

• Sihyrje,pyesniklasëntuaj,seçfarëdinëpërmenstruacionetdhehigjienënmenstruale.Shkruanipërgjigjet

etyrenëtabelë/flipcharter.Pasprezantimittuaj,merrnindihmëngaklasapërtëshkuarpërtejtemësdhe

korrigjuardeklaratatnëtabelë.Tregojiniklasës,nësedeklarataështëesaktë,egabuarosenjëmit.

• Përvajzat:sillninjëgamëtëgjerëtëproduktevetëndryshmehigjienikefemërore(mostraosefotografi).

Shfaqininëmënyrëqë,egjithëklasat'ishohëato.Pastajshpjegoniatonjënganjë,dukepërdorurfigurat

5-9,përtëpërcaktuarpërdorimindheasgjësiminetyre.Përshembull:ilustronithithjenenjëtamponidhe

pecetëshigjienikedukevendosurnjëtamponnënjëgotëmeujëdhedukederdhurujëtëngjyrosurnënjë

pecetëhigjienike.Menjëgotëmenstruale,tregoniteknikatendryshmetëpalosjesdhesitëshpërlahetdhe

fshihet25.

• Përdjemtë:diskutonipërçështjetehigjienëspersonale.Mësuesit(ështëmëmirënësemësuesitmeshkuj

janënëdispozicionpërnjëdiskutimtëtillënëfokusgrupe)duhettëkrijojnënjëatmosferëtëhapurme

djemtënëmënyrëqëatatëjenëtëlirëpërtëdiskutuarçështjettabu.Njëpikëtjetërështëngritjaevetëdijes

përmënyrënsesivajzatmenaxhojnëmenstruacionetetyredheinxisinataqëtëndalojnëngacmimetdhe

turpërimineshoqevetëtyretëklasës.“Lojamerole”,ështënjëmjetimirëpërt’ibërë,qëtëkuptojnë

shumëgjëradhetendërgjegjësohen.

Lojandërvepruesemendërrimineroleve

Përdornihistorinëerastitnëfigurën5,porndryshonitëgjithaemrat,meemratëdjemve;AnanëAleksandër,Maya

nëStefan,AninëFilip.Dojuduhen3vullnetarëmeshkujngaklasapërtëluajturAleksander,Stefan,Filipdhe4-6

nxënësefemrapërtë luajturshoqeteklasës.Kërkojunivullnetarëvetëveprojnësipasasajqëpo lexojnë.Pastaj

lexonitregiminerastitmeemratendryshuar.Passhfaqjes,pyesninxënësinqëluajtiAleksandrin,sindihetdhecili

skenarkandikuarmëshumëtekai.Pastajkthehunitepjesatjetëreklasësdhepyetniata.Pyetniata,seçfarëmund

tëishtebërëndryshepërtëpërmirësuargjendjeneAleksandrit.

25 See: The Pistachio Project (2015) 6 Folding Methods for Menstrual Cups.


59

Figura11:ListaeshkollëspërMHM-në,Burimi:përshtaturngaSPLASH,(2015)faqe7

AktivitetelidhurmePUSKShihniModulinA7-hpër"Vlerësiminerrezikutnëshkollëdheambientetpublike"dheModuli

A7-ipër"Vlerësiminerrezikuttëobjektevetëlarjessëduarvenëshkollë".Përveçkësaj,shihnilistëne

mëposhtme.Cilatartikujmundtëgjendennëshkollëntuaj:

• Përsëritni(oseshtoni)stërvitjennëModulinC3,kufëmijëtshkojnënëtualetineshkollës.Let'ipërgjigjen

listëssëmëposhtme(Figura11).Pyetniata,çfarëmundtëpërmirësohetpërt’usiguruar,qëtualetete

shkollëssuajtëkenëMHMeduhur.

• Ndanirezultatetmestafineshkollës,autoritetetpërgjegjësedhekomunitetin(prindërit)!

Diskutonidhezbatoniveprime,qëdotësjellinpërmirësime!

Ajanëtëzbatuarakëtoelementengaprogrami

përMHM-në?

ü Po ü Jo Shënime/planidhedatapër

takthyerJonëPo!

Programiinformativpërshkollëndhekomunitetin

Rregulloretlokaledhe/osekombëtarenëlidhjeme

MHMnëshkollatnëvend

Banjopërvajzat

Ujëdhesapunnëbanjotevajzave

Vendipërshtatshëm(koshplehrash)përtëhedhur

pecetathigjieniketëpërdoruradhezbrazjee

rregulltetyre

Pecetahigjienikepërrasteemergjentetëvendosura

nënjëvend,kuvajzatedinësekumundt’igjejnë

Mësuesudhëheqësosekëshilltaricaktuarpër

MHM-në

TrajnimipërtëgjithëmësuesitmbiMHM-në

WASHClubmeaktivitetepërMHM-në

DiskutimepërMHM-nëmeinfermierëtlokalëose

teknikëteshëndetësisëmjedisore

Mentorimingavajzatmëtërriturapërvajzatmëtë

reja

Broshurapërpubertetinpërdjemtëdhevajzat

Materialetudhëzuesepërmësuesit

Materialendihmësevizuale(postera,foto,video,

diagrame)përmenstruacionetdhepubertetin

Përfshirjaemenstruacionevedhepubertetitnë

mësiminelëndëvenëklasë

Shtoniidetëtuaja!


60

Burimedheliteraturështesë

AusAid,(2011)MenstrualHygieneManagement–CivilSocietyWASHlearningFund.Availablefrom

http://www.susana.org/_resources/documents/default/2-1427-civilsocietyëashlearnungfundmenstrual-

hygiene2011.pdf

CEDAW,(1997)GeneralRecommendationNo.23.Availablefrom

http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm

CEDAW,(2016)GeneralRecommendation34:RightsofRuralWomen.UNDocCEDAW/C/GC/34.Availablefrom

http://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/1_Global/INT_CEDAW_GEC_7933_E.pdf

EEHYC,(2015)HygieneMuch.Availablefromhttp://www.eehyc.org/publications/

House,S.;Mahon,T.;Cavill,S.,(2012)Menstrualhygienematters.Availablefrom

http://www.sswm.info/sites/default/files/reference_attachments/HOUSE%20et%20al.%202012%20Menstrual%20

hygiene%20matters.pdf

JHR;NatashaDokovskaSpirovska;MihailKochubovski,(2016)EquitableaccesstowaterandsanitationinSkopje,

KumanovoandVeles.Availablefromwww.jhrmk.org

NHS,(2015)Howtokeepapenisclean.Availablefromhttp://www.nhs.uk/Liveëell/penis-health/Pages/how-to-

wash-a-penis.aspx

NHS,(2016)Periods.Availablefromhttp://www.nhs.uk/conditions/Periods/Pages/Introduction.aspx

Patkar,Archana.(2011)PreparatoryInputonMHMforEndGroup.Availablefrom

http://www.wssinfo.org/fileadmin/user_upload/resources/MENSTRUAL-HYGIENE-MANAGEMENT-Paper-for-END-

group-1.pdf

Rubycup,(N/A)Yourperiod.Availablefromhttp://rubycup.com/all-about-your-period/

Sommer,Marni;EmilyVasquez;NancyWorthington;MuratSahin,(2013)WASHinSchoolsEmpowers

Girls’Education:ProceedingsoftheMenstrualHygieneManagementinSchoolsVirtualConference2012,

UnitedNationsChildren’sFundandColumbiaUniversity,NewYork.Availablefrom

http://www.unicef.org/wash/schools/files/WASH_in_Schools_Empowers_Girls_Education_Proceedings_

of_Virtual_MHM_conference.pdf

SPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit.USAID/WASHplusProject.Availablefrom

http://www.washplus.org/sites/default/files/mhm_toolkit2015.pdf

SSWM,(N/A)Therighttowaterandsanitation.Availablefrom

http://www.sswm.info/category/background/background/background/development-issues/right-water-and-

sanitation

SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.Availablefromhttp://www.sswm.info/content/menstrual-hygiene-

management

ThePistachioProject(2015)6FoldingMethodsforMenstrualCups.Availablefrom

http://pistachioproject.com/2015/01/6-folding-methods-for-menstrual-cups.html

UNESCO,(2014)Booklet9:PubertyEducation,&menstrualHygieneManagement.Availablefrom

http://unesdoc.unesco.org/images/0022/002267/226792e.pdf

UN,(2015)Historicnewsustainabledevelopmentagendaunanimouslyadoptedby193UNmembers.Available

fromhttp://www.un.org/sustainabledevelopment/blog/2015/09/historic-new-sustainable-development-agenda-

unanimously-adopted-by-193-un-members/.

WASHUnited;SIMAVI;PATH(2016)MHM&SDGs:Menstruationmatterstoeveryone,everywhere.Availablefrom

http://menstrualhygieneday.org/wp-content/uploads/2016/05/MHD_infographic_MHM-SDGs.pdf

Women’sHealth,(2014)Menstruationandmenstrualcyclefactsheet.Availablefrom

http://www.womenshealth.gov/publications/our-publications/fact-sheet/menstruation.html#b

ModuliC6

Përdorimiiujitnëjetëne

përditshmeAutorë:FriedemannKlimek

PërmbledhjeUjipërdoretnëmënyratëndryshmenëjetënepërditshme.Ujiicilishfrytëzohetpërlarjenetrupitdhepër

amvisatështëinjohurmëmirë.Harxhimiikëtijujiështë indryshëmnëvendetëndryshme,edhenëmes

vendeve të Evropës. Shkurtimisht, ky mësim jep një përshkrim se për çka e përdor njeriu ujin. Kjo

përmbledhjejeppasqyrëtëharxhimittëujitnëEvropë,gjëqëvihetnëkontekstndërkombëtar.Pjesaeparë

ilustronharxhimineujitnëEvropëdhenëzonatendryshmetëpërdorimittëtij.Pjesaedytëfokusohetnë

“Ujin virtual“ dhe “gjurmët e ujit“ me përshkrimin e koncepteve të tyre dhe dhënien e shembujve.

QëllimetFitohenmëshumënjohuripërsasinëeujit,icilipërdoretpërqëllimetëndryshme,veçanërishtnëmjediset

përreth dhemë gjerë. Lexuesit fitojnë idenë për termat e ndryshme të ujit, konceptin “Ujë virtual” dhe

“Gjurmëteujit“,dhesesikonsumimiiujitjanëtëlidhurameharxhimineujitdhemungesënetij.

Konsumimiiujit,harxhimiiujitbrendazonës,ujëipërgjithshëm,ujëvirtual,gjurmëteujit.

FjalëkryesoreKonsumimiiujit,harxhimiiujitbrendazonës,ujëipërgjithshëm,ujëvirtual,gjurmëteujit.


Kopjengatabela4,nëfundtëkësaj

Përmbledhje

Vërejtje• KymodulnëmënyrëdirekteështëilidhurmemodulinC.

• Aktivitetetepropozuarajanëtëpërshtatshmepërzbatiminnëbashkëveprimmeosengaanae

nxënësvetëshkollavetëmesmeoseuniversiteteve.

Moduli


62

Përdorimiiujitnëjetënepërditshme

HyrjeNëEvropë42%eujittëpërgjithshëmpërdoretnëbujqësi,32%nëindustri,18%përprodhimineenergjisëdherreth

8%përnevojatnëfamilje.Harxhimiiujitdukshëmndryshonnëzonatendryshmeekonomikengarajoninërajon,

dhekjovaretngakushtetnatyroredhestrukturatekonomikedhedemografike.NëEvropënjugperëndimore,ku

klimaështëmëethatë,përbujqësiharxhohen50-70%ngaujiipërgjithshëm.NëvendeteEvropësQendrore,të

cilatkanëshkallëmëtëlartëtëindustrisë,ujimëshpeshpërdoretnëproceseteftohjesgjatëprodhimittëenergjisë.

NëEvropënVeriore,përshembullnëFinlandëdheSuedi,nëbujqësishfrytëzohetshumëpakujë.Përdallimngakjo,

ujishfrytëzohetpërqëllimeindustriale,sinëprodhiminecelulozësdheletrës,kutëdyprocesetkërkojnëpërdorim

intensivtëujit.(fotografia1dhetabela1).

Shpërndarjaepopullsisëdhedendësiajanëfaktorëtëtjerëkryesorëtëcilëtndikojnënëqasjenëburimetujore.

Urbanizimiirriturpërqendrohetnëkërkesëneujitdhemundtësjellëderiteshfrytëzimiiburimevelokale.Përdorimi

iujitnukështëivetmikërcënim;ndotjabënshtypjetëmadhembiburimetgjithashtu.Përshembull,procesiiftohjes

gjatë prodhimit të energjisë shkakton ngrohje të konsiderueshme të ujit ose avullim. Hidrocentralet i ngrohin

lumenjtëdhekanëndikimtëdëmshëmnëekosisteme.Shumëprocesenëindustridhemenaxhiminfamiljarapo

subjekteveprivate(tualetet)endotinujinpërtëpirë,icilipastajduhettëtrajtohetnëmënyrëtëpërshtatshme.

PërdorimiSektorialiUjit

Harxhimiipërgjithshëmiujittëpijshëmnënjëvendosenganjëgrupkonsumatorështëujit,ndryshonnëzonatë

ndryshme.Ndarjanëmespërdorimitzonaltëujitështënjëndihmëemadhesidomoskurduhettësillenvendime

përruajtjeneujit(moduliC7).Ndarjaështëbërënëtresektorë:amvisëri/familje,industridhepërdorimittëujitnë

bujqësi.Tabela1najeppasqyrëtëpërdorimittëujitnëvendeteEvropës.

Fotografia1:PërdorimiiujitnëzonatëndryshmenëpërrajoneteEvropës

Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwatereurope/consumption.php


63

1.1 PërdorimiiUjitnëKushteShtëpie

Uji iplanifikuarpërt’upirëdhepërdorimnëfamiljeështëpjesamëevogëleujit tëpërgjithshëm.Nëvendete

Evropës,konsumimiiujitnështëpindryshonngarreth80litra/njerinëLituanidherreth250litra/njerinëditënë

Spanjë(Foto2).Nëpërmasaglobale,këtosasindryshojnëedhemëshumë.Njerëzitnëzonatethata,përshembull

nëAfrikë,kanëharxhiminmesatartëujitprejvetëm20litra/njerinëditë-kontrastekstremnëkrahasimme300

litra/njerinëditënëSHBA.

StandardetmëtëlartatëjetësendryshojnëskemëneharxhimittëujitnëEvropë.Kjoreflektohetmëshumënë

përdoriminmëtëmadhtëujitnështëpitë/familjet,sidomospërhigjienëpersonale.Pjesamëemadheepopullatës

nëEvropëkatualetenështëpidhebëndushçdoditë.Pjesamëemadheeujitqëharxhohetnëfamiljeipërket

mbajtjessëhigjienëstëtualeteve(33%),larjessëtrupitdhebërjesdush(20-32%)dhepërmakinatelarjessëenëve

Harxhim

ii

përgjith-

shëmiujittë

pijshëm

Harxhim

ipër

banor

Përdorimnë

amvisëri/

Familje

Përdorimnë

industri

Përdorimnë

bujqësi

Përdorimnë

amvisëri/

Familje

Përdorimnë

industri

Përdorimnë

bujqësi

2005Popullata

Rajonedheshtete

Vitikm

3/yr m

3/p/yr % % % m

3/p/yr m

3/p/yr m

3/p/yr Milion

Bullgaria 2003 6.92 895 3 78 19 27 700 168 7.73

Rumunia 2003 6.50 299 9 34 57 26 103 171 21.71

Spanja 2001 37.70 802 9 13 78 72 104 625 47.15

Gjermania 2001 38.01 460 7 73 20 57 312 91 82.69

Evropa 2005 350.00 8 50 42

Tabela1:Përdorimiiujit(Nëamvisëri/industri/bujqësi)përnjëvitpërdisavendenëEvropë

Burim:Eurostat.2005.Updated7/2005andGlobalWaterIntelligence

Foto2:Harxhimiiujitnështëpitë/familjetnëvendeteEvropës

Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php

Spain

Norway

Netherlands

France

Switzerland

Luxembourg

Austria

Hungary

Denmark

Germany

Poland

Slovenia

Belgium

Estonia

Lithuania

0 50 100 150 200 250 300

Household Consumption in Europe

Litres per day per person


64

dherrobave(15%).Pjesaeujitqëpërdoretpërgatimdhepërt’upirë(3%)ështëminimalekrahasuarmesasinëqë

përdoretpërgjëratëtjera.Shikonishembujtepërdorimittëujitnëfamiljenëtabelat2dhe4.

1.2 PërdorimiiUjitnëIndustri

Harxhimiiujitnëindustriështëshumëilartënëmjediseturbanemenumërtëmadhtëpopullatësdhekundodhen

shumëfabrika.Sasiaeujitqëpërdoretnëindustridhepjesangasasiaepërgjithshmeellogariturpërharxhimnë

industri,ndryshondukshëmmesvendeve.NëEvropë,harxhimiiujitnëindustriështëzvogëluar20vitetefundit:

10% reduktim në shtetet perëndimore (qendrore dhe veriore), 40% reduktim në shtetet jugore dhe deri 82%

reduktimnështetetlindore.NëTurqi,reduktimiarrinnë30%.Zvogëlimiiharxhimitpjesërishtështëpërshkaktë

reduktimittëpërgjithshëmtëindustriveqëvarenngauji,porgjithashtuedhepërshkaktërritjessëefektivitetittë

ujit.Procesiiftohjesnëprodhimtarinëeenergjisëmerrpjesëme45%ngaharxhimiipërgjithshëmiujitnëEvropë.

NëPoloni,FrancëdheGjermani,mëshumësegjysmaeujittëpërgjithshëmshfrytëzohetnëprodhimineenergjisë

(ftohje).

1.3 PërdorimiiUjitnëBujqësi

Siçështëpërmendurmëlart,sasiaeujitecilapërdoretnëbujqësinëEvropëështëshumëemadhe,sidomosnë

pjesëtkuujitjaintensivezëvendtërëndësishëm.Nëradhëtëparëkjovaretngaklimadhekushtetetokës,duke

mosharruartëmbjellat.PastajmostëharrojmëpolitikënenjohurpërbujqësinëUE,ecilarregullonllojetdhesasinë

etëmbjellavedheprejkëtukandikimtëmadhnësipërfaqetetokëspërujitje.Prejkëtu,përdorimiiujitpërujitje

ështëipadukshëmnështetetsi IrlandadheFinlanda,porështëshumëimadhnëpjesëtjugoretëEvropës,p.sh

Spanjë,Greqi,ItalidhemëimadhnëPortugali(Foto1).Rreth5000deri7,500m3/ha/vitujëpërdorenpërujitje.

Kërkesaeujitmundtëndryshojënëmënyrëdrastikevarësishtngateknologjiaecilapërdoretdhemirëmbajtjae

sistemitpërujitjedhetëmbjellat.Gjatëverës,ujitjabënpresiontëmadhembiburimetujoredhemundtëndikojë

shumënëujëratnëntokësorëdhenëcilësinëeujit.Mundtëprekenbimësia,kafshëtdhemungesaeujitnëfamilje.

UjivirtualdheGjurmëteUjit

Ujinëfamiljemundtëvijëgatingakudo,ngaçezmaengapusiiafërt.Parapërdorimit(p.shpërgatiminebukësose

pastrimineperimeve)ujiduhettëjetëipastër.Përkundërkësaj,ujiicilipërdoretpërprodhimineartikujve,ose

kryerjeneshërbimevetëcaktuara,nëfundtëprocesittëmosarrijëderiteataqëikonsumojnë.Kurblejmëperime

Konsumimiiujitnëniveltëamvisërisë/familje

Aktivitet Ujiipërdorur(l/ditë)

Tualet 47.7

Larjetëtrupit/bërjedush 31.7

Makinapërlarje 30.2

Gatim,pirje,larjetëenëve(medorë) 24.3

Larjemedorë 20.7

Makinapërlarjeneenëve 3.6

Tjetër 3.8

Gjithsej 162

Tabela2:Sasiaeujitecilashfrytëzohetnëfamilje(Zvicër)



65

tëfreskëtaosepemëngadyqaniosenëtreg,vështirësemundtaparamendojmësasinëeujitqëështëharxhuarqë

atotërriten.Kyllojiujitquhet“ujëvirtual“.Nëkëtëmënyrë,ujivirtualluanroltërëndësishëmnëharxhimineujit

çdoditë.Dyparagrafëtepërmenduramëlartpërharxhiminnëindustridheatënëbujqësi,ipërkasinkëtijklasifikimi

(përnesikonsumatorë).

Konceptmëigjerë,krahasuesjanë“shkallëteujit“për llojetëndryshmeprodhimesh,grupetëkonsumatorëve,

ndarjetgjeografike,etj.Kutia1sqarondisatermatëcilatkanëtëbëjnëmekonceptin“ujëvirtual“dhe“gjurmëtë

ujit“.

2.1 Shembull:GjurmëteUjittekprodhimiipijeve

Industriaeushqimitdheepijevekërkonsasitëmadhetëujit.Njëprejproblemevekryesoreështësasiaeujërave

tëzezatëcilatkrijohengjatëujitjes.Ujikadisaaplikime:sipërbërës,përpastrim,përzierjedheftohje,sidhepër

transportdheruajtjetëlëndëssëparë.Prodhimiipijevetëgazuarapërbëhetngakëtohapa:prodhimiishisheve

(ngaplastikaPETderiteshishet-PET),larjaeshisheve(meajër),përgatitjaeshurupit,përzierja,mbushja,shënimi

dhe paketimi. Pjesamë emadhe e ujit në pijet e gazuara harxhohet në zinxhirin e furnizimit, më shpesh nga

përbërësitetyre(95%).Pjesamëevogëlipërketpaketimitdheshënimit(4%)tëshisheve.Nëprocesineprodhimit,

Kutia1–termattëcilatkanëtëbëjnëmegjurmëtëujit

Ujëvirtual.Kytermpërcaktonnjë“tip”specifiktëujit(siujinngashiu,ujipërt’upirëdheujëratëzeza).

Epërshkruanujinicilipërdoretnëprodhiminetëmiravedheshërbimeve,icilinukështëidukshëmnë

produktinfinal.Ujivirtualireferohetujittëpijshëm,“tëmishëruar“nëprodukt;nukështënëkuptiminreal,

pornëkuptimvirtual.Sasiaeujitvirtualnëproduktqëndronpërvëllimtëujittëpijshëmtëpërfshirënë

produktoseendoturqëtëprodhohet,ematurkjonëtërëzinxhirineprodhimit.

Shembull:prodhimii1kggrurëkërkon1,300litraujë,prodhimii1kgbërxolladerrikërkon15,500litraujë,

xhinset(1,000g)përmbajnë10,850litrangaujiipërdorurvirtual(tabela3).

Gjurmëteujit.Gjurmëteujitjanëtreguesmultidimensionaltëpërdorimittëujittëpijshëm,nëmënyrë

direkteoseindirektengaanaeatijqëekonsumonoseedhengaprodhuesi.Ashtusipërmbahetujivirtual,

gjurmëteujitireferohenujittëmishëruarnëprodukt.Siplotësim,shkallëteujitpërfshijnëinformacione

përatëseçfarëllojujitështëpërdorurdhekurekuaiujëështëpërdorur.Kjonëtëvërtetëparaqettregues

tëqartëgjeografik, icili, jovetëmqëtregonvëllimineujittëpërdorurdhendotjen,poripërfshinedhe

vendndodhjet.Përdorimiiujitmatetmevëllimineujittëkonsumuar(tëavulluar)dhe/oseujittëndoturnë

njësitëkohës.Gjurmëteujitpërindivid,kompanioseshoqërijanëtëpërkufizuarasivëllimiipërgjithshëm

iujittëpijshëmicilipërdoretpërprodhiminetëmiravedheshërbimetëcilatshfrytëzohenngaindividët,

shoqëritë ose kompanitë. E njëjta mund të llogaritet për produkt të caktuar, për secilin grup të

konsumatorëvetëpërcaktuarmirë(p.sh.individë,familje,fshat,qytet,shtet,komb)oseprodhuesve(p.sh.

organizatështetërore,kompaniprivateosesektorekonomik).

Termatelartpërmendurapërbëhenngatrepërbërësiteardhshëm:

Ujëikaltër.Ujëipijshëmsipërfaqësorosenëntokësor,icilirrjedhngalumenjtëdheliqenet.

Ujëigjelbër.Ujiishiuticilinukdepërtonnëtokëqët’imbushërezervateujëravenëntokësorë,porherë

pashereqëndronnështresënesipërmetëtokës.Mënëfund,kjopjesëeujittëshiutavullonosedepërton

tekbimët.Ujiigjelbërmundtëkonsiderohetsiproduktivpërshkaksendihmonnërritjenetëmbjellave

(por jo igjithëuji igjelbërmundtëshfrytëzohet, sepsegjithnjëdo tëketëavullimnga tokadhe joçdo

periudhëështëepërshtatshmepërrritjenetëmbjellavetëcaktuara).

Ujëihirtë.Ujiihirtëparaqetsasinëeujittëndoturnganjeriu.


66

sasiaeujitqëpërdoretështëshumëevogëlnëkrahasimmeatëqëupërmendmëlart(1%),dhepjesamëemadhe

ështëujëiciliështëibashkuarmeproduktin.Sheqeriështënjëngapërbërësitkryesorëtëpijevetëgazuaraicili

kërkonujë.Trellojetëndryshmetësheqeritshfrytëzohenpërpijetegazuara:rrepaesheqerit,kallamiisheqerit

dhe shurup fruktozë-misërore i lartë. Lloji dhe origjina e sheqerit ndikon në sasinë e përgjithshme të ujit. Për

shembull,sasiaepërgjithshmee“gjurmëvetëujit“nëpijetegazuaraështë310litrakursheqerikaorigjinënga

kallamiisheqeritngaKuba,170litrakurkaorigjinëngarrepaesheqeritngaHolandadhe180litrakurkaorigjinë

ngashurupifruktozë-misëroreilartëngaSHBA(Foto3).

Tabelaeardhshmeetregonsasinëepriturtëujitvirtualtëpërdorurpërprodhiminetëmiravetëcaktuara:

Përdorimiiujittëfshehtë(Ujitvirtual)

Artikull Ujëikonsumuar(l)

1lbirrë 7

1lbenzenë 10

1Veturë 70

Njëlarjeetrupit 200

1kgletër 320

1kgbukë 1,000

1kgpatate 1,000

Televizion 1,000

1kgmish 4,000to10,000

1palëxhinse 8,000

2.2 “BilanciiUjitVirtual”Global

FragmentngaPlanipërUjëtëSigurt:Mekonceptetelartpërmenduratëujitvirtualdhegjurmëteujit,ështëmë

lehtëtëkrahasohetsasiaeujitecilapërdoretpërgjëratëndryshme.Kjomundtëbëhetpërprodhimetëcaktuara,

nëvendegjeografiketëcaktuara,nëperiudhakohore,grupetëkonsumatorëve,etj.Fotografia4tregon“bilancet

eujitvirtualnënivelglobal“përshtet.Nëkombinimmefotografitëetjera,shumëmëlehtëështëqëtëdiletnë

përfundimsecilishtetbënmëtepërpresionnëburimetevetatëujit.

Dyfaktorëepërcaktojnëmadhësinëegjurmëvetëujitnëniveltëharxhimitkombëtar:

• Vëllimidhemodeliiharxhimit

• Gjurmëteujitpërnjëtonprodhimetëkonsumuara.

Tabela3:Ujëifshehtë(ujivirtual)nëprodhimetpërfamiljet



67

Në rastetebujqësisë, faktori i dytëvaretngaklima, reshjet, fertilizimidhekontributi.Vleramesatareglobalee

shkallëvetëujit,lidhurmeharxhiminkaqenë1,385m3/nëvitpërbanorngaviti1996derinëvitin2005.Vendetme

industritëzhvilluarkanëshkallëtëujitnëqarkullimprej1,250-2,850m3/nëvit/përbanor,ndërsavendetnëzhvillim

kanëkornizamëtëmëdhaprej 550-3,800m3/nëvit/përbanor.Vlerateulëtanëvendetnëzhvillim lidhenme

nivelineulëttëkonsumimit;vleratelartalidhenmevleratshumëtëlartatëshkallëvetëujitpërnjësitëkonsumuara.

ModuliC7“Kursimieujit”jeprekomandimepëratësesitëzvogëlohetshtypjambiburimetujorelokaledhesitë

ekuilibrohetujivirtualnështetpërmeszgjedhjesoselargimittëproduktevetëcaktuara.

Fotografia3:Gjurmëttëpërgjithshmetëujitnë0.5litrapijetëgazuarnëshishetëPET-it,pavarësishtngallojiiorigjinëssë

sheqerit(SB=rrepaesheqerit,SC=kallamiisheqerit,HFMS=shurupfruktozëmisëroreilartë)Burim:www.waterfoodprint.com


68

Ushtrimedhepyetje

• Plotësonitabelën4.

• Saujëshfrytëzonibrendaditës?Përçfarëqëllimesh?

• Mendonipër2-3prodhimetëcilatipërdorni:saujëvirtualështëshfrytëzuarqëtëprodhohen(eksploroninë

internet)?Ngacilatvendeekanëorigjinën(shikonihartën.Fotografia4).Ajanëkëtovendeimportueseose

eksportuesetëujit?

• NëcilathapatëprodhimittëshishevetëPЕТ-itpërpijetegazuarashfrytëzohetujë?

• Kukafabrikapërpije(lëngjetëpagazuara,lëngjetëgazuara,etj.)?Çkadotëthotëkjopërujin(harxhim,

ndotje,trajtim,etj.)?

• Aeksportohet“ujivirtual”ngafshatioserajonijuaj?Bënilistëtëprodukteve!

• Jepnipropozimesitëminimizohetharxhimiiujitvirtual!

• Llogaritnisasinëpersonaletëgjurmëvetëujit:www.waterfootprint.orgdhebisedoni.

Fotografia4:Ekuilibëriujitvirtualpërshtetlidhurmeshkëmbiminnëbujqësidheprodhimetindustrialenëperiudhën1996-

2005.Eksportuesitjanëprezantuarmengjyrëtëgjelbër,ndërsaimportuesitmengjyrëtëkuqe.Shigjetattregojnëharxhimin

mëtëmadhtëujitvirtual(>15Gm3/yr);samëehollëtëjetëshigjeta,aqmëimadhështëharxhimi.Burim:NationalWater

FootprintAccounts;MekonnenandHoekstra(2011).

Sasiamesatareeujittë

konsumuarpërnjënjerinë

ditënëlitra

Familje Shqipëri Gjermani

Pirje 1

Gatim 3

Makinapërlarjeneenëve 2

Bërjadush,larjaetrupit 40

Kujdesipërtrupin 6

Makinapërrroba 20

Pastrimiishtëpisë 4

Tualeti 40

Larjaeveturës 3

Ujitja(lule) 1

Ujitja(kopsht) 6

Tjera

Gjithsej 126

Tabela4:Sasiamesatareeujittëharxhuarpërnjerinëditënëlitra

Burim:Compilationofdifferentsources


69


• Sasasitëujitkonsumojnëfamiljetdhebiznesetnëfshatintuaj?Dhepërcilatqëllime?

Bëninjëstudimtëshkurtër(pyesnifurnizuesineujit).

• Bënivlerësimineasajsesaujëshfrytëzohetpërujitjenetëmbjellave,përkafshët;

cilatburimetëujitshfrytëzohen?

• Akamungesëtëujitnëfshatintuaj?Nësepo,sivërehetajo?

• Jepnipropozimesimundtëreduktohetpërdorimiiujitnëfshatintuaj.

Udhëzime,leximepërpunimimëtejshëmitëdhënave

ArjenY.Hoekstra,AshokK.Chapagain,MaiteM.Aldaya,MesfinM.Mekonnen(2011):

Thewaterfootprintassessmentmanual.Settingtheglobalstandard;Earthsacan.Nëdispozicionnë:

http://www.waterfootprint.org/?page=files/WaterFootprintAssessmentManual

EuropeanEnvironmentalAgency(EEA),(2009).WaterresourcesacrossEurope—confrontingwaterscarcityand

drought.Copenhagen,Denmark.Nëdispozicionnë:http://www.eea.europa.eu/publications/water-resources-

across-europe

Mekonnen,M.M.andHoekstra,A.Y.(2011):Nationalwaterfootprintaccounts:thegreen,blueandgreywater

footprintofnëdispozicionnë:http://.www.waterfootprint.org/Reports/Report50-NationalËaterFootprints-

Vol1.pdf

UNEP,(2004):FreshwaterinEurope–Facts,FiguresandMaps;Châtelaine,Switzerland.Nëdispozicionnë:

http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php

Virtualwater,waterfootprint,(2012).Nëdispozicionnë:

http://www.waterfootprint.org.http://en.wikipedia.org/wiki/Virtual_water)

ModuliC7

KursimiiujitAutorë:DianaIskreva,ClaudiaWendland

PërmbledhjeUjiështëburimikufizuarmerëndësishumëtëmadhepërnatyrëndheorganizmategjallënëtokë.

Ndryshimetklimatikedherritjaenumrittëpopullatëserrisinpresioninrrethburimeveujore.Merëndësi

jetësoreështëtëkursehetuji,tëvendosenmasaefektivedhetëzvogëlohetmungesaeujit.Nëkëtëmodul,

dot´idiskutojmëmetodatdheteknikatpërruajtjeneujitnëfamiljetdhesubjektetetjeradhepërmes

shembujvedotënjihemimeto.

Gjithashtu,përgjegjësiapersonaleeçdonjeriuështëqët´imbrojëburimetmeujë.

QëllimetNxënësitmundtëbisedojnësecilatjanëaktivitetetënjerëzvepërgjegjësepërharxhiminemadhtëujit.

Mundtëmendojnëpërshkaqetemundshmetëmungesëssëujittenjëfurnizuesiujitosenënjëfamilje

aposubjektprivat.Mëtutje,mundtëpërgatisinrekomandimepërruajtjeneujitnëjetënepërditshme.

FjalëkryesoreMbrojtjaeujit,efikasitetiiujit,kursimiujit,ripërdorimiiujit.


Kovë

Enëpërmatje

Orëosekronometër

Gotëshiu

Disamililitrangjyrëpërushqim Mundtëjetëedhelëngirrepëssëkuqe

Moduli


72

Kursimiiujit

HyrjeUjiështëmerëndësithelbësore,jovetëmpërnjerëzit,porpërtëgjithaqenietegjallatëcilatjetojnënëTokë,sidhe

përmjedisin.Ujiluanroltëmadhnënjënumërtëmadhproceseshnëplanetdheështëmerëndësithelbësorepër

elementetegjalladhejotëgjalla.Nejemipërgjegjëspërruajtjenecilësisësëujitpërgjeneratateardhshme.

Ujiështëburimikufizuar.Ndryshimetklimatikeezvogëlojnëqasjenteujinërajonintonë,përshkaksetemperaturat

mesatarevjetorerriten,ndërkaqqësasiamesatareereshjevezvogëlohet.Rritjaepopullatësgjithashtundikonnë

burimeteujit.

Ne, të gjithë duhet të marrim përgjegjësi për monitorimin e harxhimit të ujit dhe aplikimin e vendimeve për

efektivitetineujitnështëpitëtona,shkollat,zyratdhefabrikat.Merëndësiështësidomosprezantimiisistemeve

përujitjedheatoqëaplikohennëoborretdhefushattona.Mëshumëse70%eujittëharxhuar,nëtëvërtetëështë

ujiishfrytëzuarnëagrikulturë,sidomospërujitje(ShikonimodulinC5).

Nështëpitëtona,mundësinëmëtëmadhepërkursimineujitekemipërmespërdorimitefektivtëujitnëtualete.

Pjesëtarëtenjëfamiljejeduhettëmendojnëpërmundësinëeripërdorimittëujitngatualetetpërujitjetëkopshteve

dhe sipërfaqeve me bar. Gjithashtu, duhet të mendojnë dhe të ndërpresin shfrytëzimin e ujit të pijshëm për

pastriminetualeteve,siçështëpraktikënëshumicënerasteve.

Rrjedhjaeujittëpanevojshmeështënjëbrengëtjetërpërfurnizuesiteujitegjithashtuedhepërstatusinekonomik

tëfamiljevedhesubjektevetetjera.Vetëmnjëçezmeecilapikonpandërprerëpërnjëvitharxhonmemijëralitra

ujë.Kursimi iujitdo të thotëedhekursim i energjisëdheburimeve të tjera.Mekursim,ne imbrojmëburimet

natyroredhendihmojmëkafshëtdhebimët,përtëcilaveujiështëinevojshëmqëtëmbijetojnë.

1. Kursimiiujit

Mbrojtja e ujit është proces i aplikimit të masave për shfrytëzim efektiv të ujit. Ky proces përfshin aktivitete,

ndryshimenësjelljet,pajisjet,teknologjitëdheskicimetërejatëpërmirësuarapërzvogëliminehumbjevetëujit

(meharxhiminpavetëdijedherrjedhjetëpanevojshme)sidherritjeneripërdorimittëujit.Përdorimimëefektivi

Burim:http://www.harvesth2o.com/

MOSEHARXHONITËGJITHËUJIN!MENDONIPËR7GJENERATA PARAPRAKISHT


73

ujitçondrejtreduktimittëhumbjevetëujit.Çelëspërefektivitetështëreduktimi iharxhimittëujit,nëvendtë

kufizimittëtij.Shembujtpërmbrojtjeneujitipërmbajnëhapatnëvijim:rregullimineçezmavengatëcilatpikon

ujë,bërjadushnëvendtëlarjessëtrupit,instalimiipajisjevetëposaçmenëtualete,sidhepërdorimiienëlarëseve

dherrobalarësevevetëmnërastseatojanëmaksimalishttëmbushura.

Rëndësiaeefektivitetittëujitështënërritjeesipër.SipasRaportittëdytëpërzhvillimindhembrojtjeneujittëOKB-

së(2006),nëseujivazhdontëharxhohetmekëtëritëm,dytëtretatepopullatësglobale,derinëvitin2025dotë

jetojnënërajonenëtëcilatdotëketëmungesëtëujit.Tani,2.6miliardënjerëznukkanëujëtësigurtpërpije.

Ndryshimetklimatike,rritjaenumrittëpopullatësdhestiliijetësndikojnënëkëtësituatë.

Grafikumë lart (grafiku 1) i cili jep shembull nga Kanada tregon se 35%eujit i cili shfrytëzohet nënjë familje,

harxhohetnëlarjenëbanjë,ndërsa32%tëtjeranëlarjenetualetit.Kjodotëthotëserreth10.000deri20.000litra

ujëpërt’upirëharxhohenpërnjëvitpërpastriminetualetitdhelarjenetrupit.Rreth23%eujitqëharxhohetnë

familjeshfrytëzohetpërlarje.10%Ujëshfrytëzohetnëkuzhinë.Njërubinetngaecilapikonujë,mundtëharxhojë

rreth9litraujëpërnjëminutë.

1.1 Mënyratsimundtëkursehetujinështëpi

Përveçnëkursimineparavenëfaturattuajatëujit,kursimiiujitndihmonedhenëparandaliminendotjessëujërave

sipërfaqësorënëafërsi,siçjanëlumenjtëdheliqenet.Kursimiiujitmundtazvogëlojëedhendotjeneujiticilirrjedh

nësistemetekanalizimit.Samëevogëltëjetësasiaeujittëharxhuardhepastajehedhursiujëindotur,aqmëe

vogëlështëshkallaendotjes.

Mundtëjenimëefektivnëkursim,nëseupërmbahenikëshillavetëmëposhtme:

• Mbyllniçezmënkurlanidhëmbët–përkohënprejnjëminutenga çezmamundtërrjedhinmëshumëse6

litraujë.

• Rregulloniçezmat.Ngaçezmangaecilapikonujë,mundtërrjedhinmëshumëse2.000litraujënëmuaj,

qëështë24.000litraujëpërnjëvit.

• Ndizenimakinënpërlarjeneenëvedheatëpërlarjenerrobavevetëmkuratojanëplotësishttëmbushura.

• Përdornidushetqëkursejnëujë.

Makinapërpastrim

1%Enët

3% Ujëipijshëm

1%Derdhjet

6%

Tualet

32%

Rubinete

9%

Banjë

10%

Makinëpërlarje

18%Dush

20%

Grafiku1:Përdorimiibrendshëmiujitnëbanesa,sipasshembullitngaWinnipeg,Kanada

Burim:www.winnipeg.ca

Shfrytëzimiiujitnëndërtesatpërbanim


74

• Bënidushtëshkurtërnëvendqëtëbëninjëbanjëtëgjatë.Çdominutëmëpakbërjedush,ezvogëlon

harxhimineujitpër20litra.

• Lajinipemëtdheperimetnënjëenë,nëvendqëkëtëtabëninënujëqërrjedh.

• Shfrytëzoniujinqëmbetet,p.sh.Paslarjessëpemëve,joçdoherëçdoujëduhettëhidhetmenjëherë,sepse

mundtëpërdoretpërqëllimetjera,p.shpërujitjeneluleve.Ajoqëujiështëpërdorurnjëherë,nukdotë

thotësenukmundtëpërdoretpërsëri.

• Shfrytëzonipajisjetëcilatkursejnëujëqëtëzvogëlonisasinëeujiticilipërdoretnëlavamanët.Pajisjettë

cilatngjitennëtubateçezmaveepërthyejnërrjedhjeneujitdhenëmënyrëefektiveshtojnëajrinnëto.Kjo

rezultonmeharxhimmëtëvogëltëujitnësekondë.

Shpëlarjaetualeteveharxhongatinjëtëtretënevëllimittëpërgjithshëmtëujit.Ështëpërdoruesimëimadhiujit

nështëpidheefektivitetittëujitnëtualeteduhett’ikushtohetvëmendjemëemadhe.Çkamundtëbëni: • Vendosnishisheplastikenërezervuarineujittëtualetitnëmënyrëqëtëzvogëlohetvëllimiiujit

qëdelnga ai.

Ujiefikas Ujikonvencional

Derdhjakryesoreeujit140KL/yr Derdhjakryesoreeujit330KL/yr

Derdhjae

gjithëujitnë

sisteminpër

drenazhim

Trajtimiiujëravetëzeza

Qasjenëkanalizim

Përdorimijashtëm10KL/yr

Ujitjemepika

Ujitjemespërkatje

Grafiku2:Shtëpiecilakursenujë,Burimi:www.thinkwater.act.gov.au


75

• Shikoninësedikurrjedhujë.Rrjedhjaepadukshmeeujitnëtualetharxhonmëshumëse4.000litraujënë

vit.Atorrjedhjeqëshihen(mundtëharxhojnë95.000litranëvit.

• Ripërdorimiiujittëhirtënëtualeteoseshfrytëzimiirezervuarëvetëujitpaujëosemerrëketëvogël(shikoni

nëmodulinB5).

• Moseshfrytëzonikafazinetualetitsikoshpërmbeturina.Kjokërkonsasiplotësuesetëujitdhekontribuon

nëndotjenetij.

Nësekenimundësitandërronitualetin,zgjidhnirezervuartëujiticilishfrytëzonmëpakujëngaainormal.Gjithashtu

ekzistojnë të tillë tualeteqënuk shfrytëzojnëujë, tëashtuquajturit tualete të thata (UDDT, tëcilatquhenedhe

tualeteEcosan),tëcilatjanëshumëtëdobishëmnërajonekukamungesëtëujitosenëpërgjithësikunukkasisteme

tëfurnizimitmeujë.Tualetettëcilatepërpunojnëurinën,nëtëvërtetëurinënendajnëngafeçet.TualetetЕcosan

eseleksionojnëurinëndhe feçetdhe ideponojnëplotësisht tëndara (Shikonigrafikun3).Nuknevojitetujëpër

shpëlarjesepsefeçjadeponohetnëvendtëthatëdhembulohetmehi/tallashemekëtëpengoheteraekeqedhe

grumbullimiimizave.Pasnjëperiudhetëcaktuarfeçjashndërrohetnëpleh,icilishfrytëzohetsiplehnëara.(shih

modulinВ5иС3).

Mënyratëkursimittëujitnëkopsht

Nëkopshtkagjithashtumënyrasesitëkursejmëujin:

• Ujitnikopshtintuajgjatëpjesëvetëhershmeosetëvonatëditëspërtëzvogëluarhumbjenngaavullimi;

shmangniujitjenkurështëmeerë.

• Vendosninjështresëzdrukthrrethpemëvedhebimëvepërtërriturmbajtjeneujitnëtokë.

• Përdorninjëkovëdhesfungjerkurlanimakinënnëvendtënjëzorretërrjedhshme.

• Kontrollonipërrrjedhjenëtuba,zorra,çezmatdhelidhjet.

Grafiku3:Prerjeetualetiticiliepërpunonurinën

(edehidron)(UDDT).

BurimdhedizajnStefanDeegener,TUUH

InterieriitualetitEkosan,(UDDT),indërtuarnështëpi

nëBullgari.Fotografia:EarthForever


76

• Mblidhnishiunkuështëemundurdheruaninëp.sh.nëfuçitëthjeshtatëshiutsiçshihninëgrafikun2,dhe

tapërdorinatëpërujitjeoselarjetëtualeteve(shihmëshumëmodulineinformacionitB7përmbledhjene

ujëravetëshiut).

2. PyetjedheUshtrime

Intervistonipersoninmëtëvjetërqënjihnidheshkruaninjëtregimtëshkurtërsesinjerëzitepërdorninmëparë

ujin.Shembujpërpyetjeqëduhenbërë:

- Emriipersonittëintervistuardhekuekeninjohurjuatë.

- Savjeçështëai(vitiilindjes)?

- Akajetuarnënjëzonëruraleapourbane?

- Akapasurfamiljaetij/sajqasjenëujë?

- Sifurnizohejfamiljaetijmeujë?

- Saepërdorninujinnëfamiljenetyrepërpërdoriminebrendshëm(çfarëlloji)dhe/ose

- përkafshëtdhe/osepërkopshtin?

- Cilatishinnevojatprioritete?

- Aemblidhninujineshiutnëfamiljetetyre?Siegrumbulloninshiun?

- Sashpeshdhesanëasi?Përçfarëepërdorninujinishiut?

- Sasasiujimbledhintanidhepërçkapoepërdorin?

- Cilaështëkëshillaetij/sajpërtërinjtënëlidhjemembrojtjendhepërdorimineujit?

Bënidisavëzhgimenështëpi:

- Saujëpërdoretpërlarjenetualetitdhepërujitje?

- Përafërsishtsaujëështëshpenzuarngarrjedhjanëçezmëgjatëlarjessëdhëmbëve?

- Cilatllojetëaktivitetevetëpërditshmekonsumojnësasimëtëmëdhatëujit?

- Çfarëmundtëbëjnënjerëzitpërtëreduktuarpërdorimineujit?

- Kontrollonitualetettuajpërrrjedhjet:Vendosnipakushqim(p.sh.lëngpanxhar)nërezervuarintuajtë

tualetit.Nëse,karrjedhje,ngjyrafillontëshfaqetnëkafazinetualetitbrenda30minutash,jukeninjë

rrjedhjeqëduhetriparuarmenjëherë.Shumicaepjesëvezëvendësuesejanëtëliradhetëlehtapërt'u

instaluar.

- Matnisasinëjavoreosemujoretëreshjevemenjëmjetmatëspërreshjet.

- Matnisaujëdotërrjedhëngarubinetigjatëlarjessëdhëmbëveosegjatërruajtjes.

- Saujëdelngarubinetinë1minutë?(Ruajujinepërdorurpërkëtëeksperimentpërtapërdoruratëedhe

përnjëpërdorimtjetër.)

AktivitetetëlidhuramePUSK

Mblidhniinformacionengafurnizuesiiujitpërtëvlerësuarsasinëeujit:

• Saujë(metërkub)furnizohetçdovitnërrjet?

• Saujëpërdoretdhepaguhetçdovitngakonsumatori?

• Saujëipijshëmnukmundtëllogaritet–ështëihumburngarrjedhjetdikunërrjet?

• Intervistoninjëkonsumatorpërnevojatetijtëpërditshmeosevjetoretëujitngafurnizimimeujëdhe/ose

nganjëpus.

• Bëninjëinventarizim/vlerësimqëprejsarubinetevebrendanëfamiljerrjedhujë(ngaintervistat,

vëzhgimet).


78

• Bëninjëvlerësimtësasisësëreshjevevjetorebrendazonës.

• Llogaritniraportinereshjeve/avullimtëujitnëfshat.

• Zbuloninësefurnizuesiiujitoseekspertëtlokalëkanëinformacionpërbilancineujëravenëntokësoreqë

shfrytëzohendhesasisësëujëravetëripërtëriranëntokësore.

Burimetdheliteraturëemëtejshme

ActGovernment,(2012).Thinkwateractwater.Availablefromhttp://www.thinkwater.act.gov.au/

CentreforScience&Environment,(2012).Waterharvesting.Availablefrom

http://www.rainwaterharvesting.org/whatiswh.htm

EnergySavingTrust,(2012).Water.Availablefromhttp://www.energysavingtrust.org.uk/In-your-home/Water

UNESCO,(2006).2ndUNWorldWaterDevelopmentReport,UnitedNationsEducational,ScientificandCultural

Organization.Availablefromhttp://unesdoc.unesco.org/images/0014/001454/145405E.pdf

WHO,(2012).WaterSanitationHealth.Availablefromhttp://www.who.int/water_sanitation_health/en/

Ecosan

Si të përdorni Kompendiumin për PUSK?The Water & Sanitation Safety Plan (WSSP) compendium consists of three parts:

Pjesa A - Si të arrihet një plan i sigurt i ujit dhe kanalizimeve?Pjesa A, përbëhet nga 8 module, që shpjegojnë qasjen e zhvillimit të planeve për ujë të sigurt dhe kanalizime (PUSK) për furnizimin me ujë,

dhe ofron udhëzime bazë dhe praktike për zhvillimin e një PUSK. Dy module fokusohen kryesisht në PUSK për furnizimin me ujë të pa-tu-

buar dhe në sistemet e shpërndarjes së tubave në shkallë të vogël. Për më tepër, kjo pjesë paraqet aktivitetet praktike në 10 hapa që duhet

të kryhen nga një ekip i PUSK dhe që do të çojnë në një PUSK lokale. Janë dhënë disa modele për aktivitetet praktike, duke bërë vlerësime të

rrezikut të furnizimit me ujë ose tualeteve, duke bërë intervista me aktorë të ndryshëm dhe duke përpunuar informacionet dhe rezultatet e

mbledhura si dhe shembuj.

Grupet kryesore të synuara të pjesës A janë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit dhe OJQ-të.

Pjesa B - Informacion për zhvillimin e PUSKPjesa B, përbëhet nga 8 module, duke ofruar informacion teknik dhe profesional për burimet e mundshme të ujit të pijshëm, trajtimin

dhe shpërndarjen e ujit, kanalizimet dhe trajtimin e ujërave të ndotura, mbrojtjen e ujit dhe cilësinë e ujit, parametrat përkatës kimik dhe

mikrobiologjik-burimet, shëndetin menaxhim të ujit që grumbullohet nga reshjet.

Grupet kryesore të synuara të pjesës B janë personat që vlerësojnë më shumë informata në lidhje me çështjet e lidhura me ujin dhe kanali-

zimet. Këto mund të jenë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit, OJQ-të dhe qytetarët e interesuar.

Pjesa C - Si të përfshihen shkollat?Pjesa C, përbëhet nga 6 module, dhe është një pjesë shtesë, veçanërisht për të rinjtë dhe shkollat. Përfshin mësime teorike mbi çështjet e

përgjithshme të ujit, siç është cikli i ujit, si dhe informata specifike mbi kanalizimet shkollore, ujin dhe higjienën. Zhvillimi i një PUSK shpje-

gohet veçanërisht në lidhje me përfshirjen e nxënësve dhe qytetarëve. Ushtrimet dhe sugjerimet për veprime praktike dhe ndërvepruese në

kombinim me kutinë e mjeteve janë të detajuara.

Grupet kryesore të synuara të Pjesës C janë kryesisht mësues, por edhe drejtues të grupeve rinore, OJQ apo autoritete lokale.

Shumica e moduleve përfundojnë me një listë të aktiviteteve praktike të PUSK, rezultatet e pritshme ose rezulta-

tet, dhe një listë me referenca dhe lexime të mëtejshme.