ZHVILLIMI I SISTEMIT FINANCIAR, INVESTIMET E HUAJA … · Aktiveve të Bankave të nivelit të dytë me totalin e aktiveve te bankave të nivelit të dytë dhe të bankës qëndrore

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

ZHVILLIMI I SISTEMIT FINANCIAR, INVESTIMET

E HUAJA DIREKTE DHE RRITJA EKONOMIKE NË

VENDET NË TRANZICION TË BALLKANIT

PERËNDIMOR

Në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

DOKTORANT DREJTUES SHKENCOR

ERINDA IMERAJ Prof. Dr. LAVDOSH ZAHO

JANAR 2019

ii

DEKLARATË E ORIGJINALITETIT

Unë, e nënshkruara Erinda Imeraj deklaroj me përgjegjësi të plotë që punimi i paraqitur në

kërkim të marrjes së gradës shkencore “Doktor” është plotësisht autentik. Çdo material i

marrë nga burime të treta është referuar sipas rregullave.

iii

Prindërve të mi!

iv

FALENDERIME

Jam shume e lumtur që më në fund mund të falenderoj me zemer të gjithë bashkëudhëtarët

e mi në këtë rrugëtim sa të bukur dhe sfidues. Pa mbështetjen dhe praninë e shumë personave

ky realizim i imi nuk do ishte i mundur.

Fillimisht do doja të falenderoja të nderuarin udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr. Lavdosh

Zaho, i cili me profesionalizëm dhe shumë mirësi më ka motivuar dhe udhëhequr në cdo

fazë të punës. Sygjerimet, kritikat dhe vlerësimet e tij e kanë përmbushur këtë punim duke i

dhënë formën e duhur.

Gjithashtu do doja të falenderoja kolegët e mi në Departamentin e Financës së Universitetit

Epoka për mbështetjen dhe sygjerimët e tyre, ku do doja të veçoja Prof. Dr. Gungor Turan.

Janë miqtë dhe shoqëria ime, të cilët kanë qënë bashkëudhëtar dhe shumë motivues që puna

ime të vazhdonte në çdo fazë. Veçanërisht, faleminderit Julinda Keçi dhe Sonila Gruda!

Falenderim special shkon për bashkëshortin tim Geraldin, pa mbështetjen e të cilit nuk do

ishte aspak e lehte të arrija në finalizim të kësaj pune.

Së fundmi, por jo nga rëndësia mirënjohje dhe falenderim nga zemra shkon për familjen

time, prindërit dhe vëllain tim. “Babi ja dolëm!”

S’mund të lë pa përmendur djalin tim, Greid, me shpresën për të qënë model dhe burim

krenarie.

Falenderime të përzemërta për të gjithë ju!

v

ABSTRAKT

Vendet e Ballkanit Perëndimorë janë ekonomi në tranzicion me prejardhje të ngjashme në

varësi të regjimeve politike që kanë patur. Studime të ndryshme sygjerojnë se, në hapat e

parë të tranzicionit janë kushtet fillestare që kanë ndikimin kryesor në progresin e

tranzicionit. Më pas, gjithçka varet kryesisht nga politikat e ndjekura dhe nga reformat e

ndërmarra. Në bazë të karakteristikave të përafërta, qoftë politike dhe ekonomike, ky studim

synon të veçojë në analizë disa nga vendet e Ballkanit Perëndimor si Shqipëria, Kosova,

Mali i Zi, Maqedonia, Serbia dhe Bosnje – Hercegovina. Studimi fokusohet në

përmbledhjen dhe vlerësimin e teorive dhe praktikave që paraqesin marrëdhëniet ndërmjet

zhvillimit të sistemit financiar, investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike, duke i

studiuar dhe vlerësuar këto marrëdhënie për vendet e Ballkanit Perëndimorë. Studimi është

i ndarë në dy pjesë, paraqitur që në fokusin e tij. Pjesa e parë është menduar të përfshijë

pikërisht anën teorike të studimit, dhe pjesa e dytë ka në fokus evidencat dhe analizën

empirike për vendet e përzgjedhura të Ballkanit Perëndimor për një periudhë 1994- 2016.

Treguesit kryesorë të përzgjedhur në studimin empirik janë treguesit e zhvillimit të sistemit

financiar si Kredia ndaj sektorit privat (CPS), Detyrimet Likuide (LLAB), dhe Raporti i

Aktiveve të Bankave të nivelit të dytë me totalin e aktiveve te bankave të nivelit të dytë dhe

të bankës qëndrore (CBATOT), treguesi i IHD-ve Fluksi i Investimeve të Huaja Direkte

(FDI) dhe treguesi i rritjes ekonomike Produkti i Brendshëm Bruto për person (GDPC). Së

pari janë testuar të dhënat panel duke përdorur dy modele: Modeli i Efekteve Fikse dhe

Modeli i Efekteve të Rastësishme, të vendeve të përzgjedhur për analizimin e marrëdhënies

së zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Më pas është veçuar rasti i Shqipërisë

në një analizë dhe më të thelle duke përfshirë Testin e Kointegrimit Johansen, Modelin e

Korrigjimit te Gabimit (VECM) dhe Testi i Shkakësisë Granger. Analizat përkatëse

vlerësojnë si ndikimin e treguesve të zhvillimit financiar në rritjen ekonomike statistikisht

të rëndësishëm në periudhë afatgjatë, por një ndikim i tillë nuk u identifikua për IHD-të.

Konkluzionet janë shoqëruar dhe me rekomandimet përkatëse të vlerësuara si të

rëndësishme.

Fjalët Kyç: Zhvillimi Financiar, Investimet e Huaja Direkte, Rritja ekonomike, Ballkani

Perëndimor, Tranzicion.

vi

ABSTRACT

Western Balkan countries are economies in transition of similar origin depending on the

regional policies they have had. Various studies indicate that, primar conditions of the first

steps of transition have a major impact on its progress. Subsequently, everything depends

largely on the policies pursued and the reforms undertaken. Based on the related

characteristics, both political and economic, this study includes some of the Western Balkan

countries such as Albania, Kosovo, Montenegro, Macedonia, Serbia and Bosnia and

Herzegovina. The focus of the study is the compilation and evaluation of the theories and

practices that present the relationship between the financial system development, foreign

direct investments and economic growth for the Western Balkan countries. The study is

divided into two parts, featured in its focus. The first part includes the theoretical part, and

the second part focuses on evidence and empirical analysis for the selected countries of the

Western Balkans for the period 1994-2016. The Credit on Private Sector (CPS), Liquid

Liabilities (LLABs), and the rate of Second-Level Banking Assets with the total assets

including the assets of the Central Bank (CBATOT), the FDI indicator, flow of Foreign

Direct Investments (FDI) and the Gross Domestic Product per person (GDPC). First, the

data panel was tested using two models: the Fixed Effect Model and the Random Effect

Model, analyzing the relation of financial development, FDI, and economic growth for the

selected economies. Further, the case of Albania was analyzed, including the Johansen Co-

Integration Test, the Error Correction Model (VECM) and the Granger Casuality Test.

Relevant analyzes estimate a statistically significant impact of financial development on

economic growth in the long run, but such an impact has not been identified for FDI.

Conclusions have been accompanied by relevant recommendations assessed as important.

Key Words: Financial Sector Development, FDI, Economic Growth, Western Ballkan,

transition.

vii

TABELA E PËRMBAJTJES

ABSTRAKT ..................................................................................................................... v

ABSTRACT .................................................................................................................... vi

LISTA E TABELAVE ...................................................................................................... x

LISTA E FIGURAVE ...................................................................................................... xi

LISTA E SHKURTIMEVE ............................................................................................. xii

HYRJE ............................................................................................................................. 1

FOKUSI ........................................................................................................................... 3

QËLLIMI.......................................................................................................................... 4

OBJEKTIVAT .................................................................................................................. 4

HIPOTEZAT .................................................................................................................... 5

METODOLOGJIA KËRKIMORE .................................................................................... 5

KREU 1: KËNDVËSHTRIM TEORIK MBI INDIKIMIN E ZHVILLIMIT FINANICAR

NË IHD DHE RRITJEN EKONOMIKE. .......................................................................... 7

1.1 Zhvillimi i sistemit financiar .................................................................................... 7

1.1.1 Kuptimi dhe përbërja e sistemit financiar ..................................................... 7

1.1.2 Funksionet e sistemit financiar ........................................................................ 11

1.1.3 Çfarë kuptohet me zhvillim të sistemit financiar? ....................................... 12

1.2 Modelet teorike pohuese ........................................................................................ 17

1.3 Modelet teorike kundërshtuese ............................................................................... 24

1.4 Reforma në sistemin financiar në vendet e Ballkanit Perëndimor ........................... 28

1.4.1 Reforma në sistemin financiar ......................................................................... 28

1.4.2 Pasqyrë krahasuese e reformës në sistemin financiar në vendet në tranzicion të

Ballkanit Perëndimor ............................................................................................... 30

1.4.3 Treguesit e Tranzicionit ................................................................................... 32

KREU 2: PËRCAKTUESIT E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE ......................... 38

2.1 Përcaktuesit e IHD-ve: Literature teorike ............................................................... 38

2.2 Përcaktuesit e IHD-ve: Evidenca Empirike ............................................................ 41

2.3 Këndvështrim teorik mbi ndikimin e zhvillimit financiar në IHD ........................... 49

2.4 IHD në shtetet e Ballkanit Perëndimor ................................................................... 51

2.4.1 Indeksi i Konkurencës Globale (IKG) dhe Ballkani Perëndimorë .................... 54

KAPITULLI 3: METODOLOGJIA DHE TË DHËNAT ................................................. 58

viii

3.1 Treguesit e zhvillimit financiar, investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike

.................................................................................................................................... 58

3.2 Këndvështrim teorik mbi modelet e trajtuara mbi ndikimin e zhvillimit financiar,

IHD-ve në rritjen ekonomike ....................................................................................... 61

3.3 Modelet e përzgjedhura ......................................................................................... 63

KAPITULLI 4: ANALIZA EMPIRIKE .......................................................................... 69

4.1 Analiza e zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike për vendet e Ballkanit

Perëndimor .................................................................................................................. 69

4.1.1 Modeli i Regresionit të Bashkuar (Pooled Regression) .................................... 70

4.1.2 Modeli i Efekteve Fikse................................................................................... 71

4.1.3 Modeli i Efekteve të Rastësishme .................................................................... 72

4.1.4 Testi Hausman ................................................................................................ 73

4.2 Analiza e zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike për Shqipërinë ......... 75

4.2.1 Analiza Empirike 1 ......................................................................................... 75




KAPITULLI 5: KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ........................................... 99

Konkluzione................................................................................................................. 99

Rekomandime ............................................................................................................ 104

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................... 106

Aneksi .......................................................................................................................... 117

Aneksi 1 – Testi Hausman ......................................................................................... 117

Aneksi 2.1 Modeli me Efekte të Rastësishëm 1.......................................................... 117



Aneksi 3.1 Testi i Kointegrimit Johansen 1 ................................................................ 119

Aneksi 3.2 Modeli i Korigjimit të Gabimit 1 .............................................................. 122

Aneksi 3.3 Testi WALD 1 ......................................................................................... 124

Aneksi 3.4 Testet Diagnostikuese .............................................................................. 125




Aneksi 4.4 Testet Diagnostikuese 2 ........................................................................... 131

ix









x

LISTA E TABELAVE

Tabela 1-1 Treguesit e Tranzicionit, Ballkani Perëndimor ......................................... 34

Tabela 2-1 Përcaktuesit e IHD të vendeve pritëse. ...................................................... 41

Tabela 2-2 Rezultatet e studimeve empirike mbi përcaktuesit e IHD. ........................ 42

Tabela 2-3 Hyrjet e IHD-ve si % e PBB në vendet e Ballkanit 1995- 2016 ................. 53

Tabela 2-4 Renditja e vendeve të BP në IKG 2005- 2017 ............................................ 56

Tabela 2-5 Indeksi i Përgjithshëm IKG i BP 2005-2017 .............................................. 56

Tabela 3-1 Përshkrimi i të dhënave (Ballkani Perëndimor) ........................................ 60

Tabela 3-2 Përshkrimi i të dhënave (Shqipëria) .......................................................... 61

Tabela 3-3 Testi i Stacionaritetit (Rrënja Unitare) – Ballkani Perëndimor ............... 64

Tabela 3-4 Testi i Stacionaritetit (Rrënja Unitare) - Shqipëria .................................. 65

Tabela 4-1 Modeli i Regresionit të Bashkuar (Pooled) ................................................ 70

Tabela 4-2 Modeli i Efekteve Fikse .............................................................................. 71

Tabela 4-3 Modeli i Efekteve të Rastësishme ............................................................... 72

Tabela 4-4 Testi Hausman ............................................................................................ 73

Tabela 4-5 Testi i Kointegrimit Johansen 1 ................................................................. 76

Tabela 4-6 Modeli i Korigjimit të Gabimit 1 ............................................................... 79

Tabela 4-7 Testi Wald 1 ................................................................................................ 80

Tabela 4-8 Rezultatet e Testeve Wald .......................................................................... 80

Tabela 4-9 Testet Diagnostikuese ................................................................................. 82

Tabela 4-10 Testi i Shkakësisë Granger ....................................................................... 82

Tabela 4-11 Testi i Kointegrimit Johansen 2 ............................................................... 84

Tabela 4-12 Testi Wald 2 .............................................................................................. 86

Tabela 4-13 Testi Wald 2.1 ........................................................................................... 87

Tabela 4-14 Testet Diagnostikuese 2 ............................................................................ 87

Tabela 4-15 Testi i Shkakësisë Granger 2 .................................................................... 88








xi

LISTA E FIGURAVE

Figura 1-1 Struktura e Sistemit Financiar .................................................................... 8

Figura 2-1 Investime e Huraja Direkte, Vendet e Ballkanit Perëndimor 1992- 2016 52

Figura 2-2 Hyrjet e IHD-ve si % e PBB në vendet e Ballkanit 1995- 2016 ................ 54

xii

LISTA E SHKURTIMEVE

BERZH Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim

CBATOT Raporti i Aktiveve të Bankave të nivelit të dytë me totalin e aktiveve te

bankave të nivelit të dytë dhe të Bankës Qëndrore

CPS Kredia në Sektorin Privat

EU Bashkimi Europian

FDI fluksi i Investimeve të Huaja Direkte

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

GDPC Produkti i Brendshëm Bruto per person

IHD Investimet e Huaja Direkte

IKG Indeksi i Konkurencës Globale

LLAB Detyrimet Likuide

PKB Produkti Kombëtar Bruto

VECM Modeli i Korrigjimit të Gabimit

1

HYRJE

Ekonomitë në tranzicion të vendeve objekt i këtij studimi janë ekonomi me prejardhje jo të

ndryshme në varësi të regjimeve politike që kanë patur. Studime të ndryshme sugjerojnë se,

në hapat e parë të tranzicionit janë kushtet fillestare që kanë ndikimin kryesor në progresin

e tranzicionit. Më pas, gjithçka varet kryesisht nga politikat e ndjekura dhe nga reformat e

ndërmarra. Në bazë të karakteristikave të përafërta, qoftë politike dhe ekonomike, ky studim

synon të veçojë në analizë disa nga vendet e Ballkanit Perëndimor si Shqipëria, Kosova,

Mali i Zi, Maqedonia, Serbia dhe Bosnje – Hercegovina.

Transformimi i vendeve të Evropës Lindore nga ekonomi të centralizuara me planifikim

qëndror në ekonomi të tregut ka qenë dhe mbetet një sfidë e madhe për politikëbërësit në

këto vende si dhe për komunitetin ndërkombëtar të përfshirë në financimin dhe monitorimin

e programeve të tyre ekonomike. (Bruno, 1994)

Sektori financiar dhe reformat e ndërmarra në të janë pjesë e shumë studimeve në vende të

ndryshme. Në fokus të veçantë të këtyre studimeve gjithmonë kanë qenë vendet me ekonomi

në tranzicion. Zhvillimi ekonomik dhe zhvillimi i sektorit financiar si funksion i të parit

gjithmonë ka tërhequr një vëmendje të veçantë për politikëbërësit dhe studiuesit. Zhvillimi

financiar mund të arrihet si pjesë e reformave të ndërmara për liberalizimin e sistemit si

proces i tranzicionit. Pikat fillestare të sektorit financiar për vendet e Europës Qëndrore dhe

Lindore janë përgjithësisht të njëjta. Kështu janë dhe objektivat kryesore të reformave

ekonomike të ndërmara prej tyre. Kjo bën të mundur dhe formulimin e strategjive të njëjta

për zhvillimin e këtyre ekonomive. Por një element po aq i rëndësishëm dhe mjaft i studiuar

në ekonomi të ndryshme në botë janë Investimet e Huaja Direkte (IHD). Bazuar në studime

të ekonomive të ndryshme është provuar ndikimi dhe kontributi i IHD-ve në rritjen

ekonomike, ndërsa paralel me këtë pohim qëndron dhe ndikimi që ka zhvillimi i sistemit

financiar i një ekonomie në suksesin e këtyre Investimeve të Huaja.

Punimi ynë do të orientohet edhe nga ky këndvështrim, pra të provohet me evidenca

empirike lidhja që ekziston mes zhvillimit të sistemit financiar, Investimeve të Huaja

Direkete dhe rritjes ekonomike në vendet në tranzicion të Ballkanit Perëndimor. Bazuar në

ecurinë e reformave të ndërmara në këto vende dhe në ecurinë makroekonomike ky studim

synon të sjellë një kontribut shtesë në literaturë dhe të jap sugjerime të vlefshme për

2

politikëbërësit, duke e bërë këtë temë me interes dhe me efekte konkrete praktike për palët

e interesuara. Në varësi të rezultateve që do të merren, do të propozohen edhe politikat që

duhet të ndërmerren nga ana e vendimmarrjes. Për Shqipërinë, studimi i varësisë së sistemit

financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike është një fushë kërkimi jo shumë e trajtuar. Po ashtu

edhe në vendet e tjera të përzgjedhura në këtë studim. Kjo përkon edhe me interesat

kërkimore e akademike të doktoraturës time.

Ky punim është menduar të jetë i ndarë në dy pjesë, paraqitur që në fokusin e tij. Pjesa e

parë është menduar të përfshijë pikërisht anën teorike të studimit, dhe pjesa e dytë ka në

fokus evidencat dhe analizën empirike për vendet e përzgjedhura të Ballkanit Perëndimor.

Kreu i parë i punimit do të përshkruajë dhe vlerësojë kërkimet teorike mbi lidhjet midis

funksionimit të sektori financiar, investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike.

Trajtimet teorike tregojnë se instrumentet financiare, tregjet dhe institucionet ndikojnë në

zbutjen e efekteve të kostove të informacionit dhe transaksioneve. Sistemet financiare

ndikojnë në normat e kursimit, në vendimet për investime, në risitë teknologjike dhe ritmet

e rritjes në periudhë afatgjatë. Një literaturë relativisht më pak e zhvilluar teorike shqyrton

ndërveprimet dinamike midis financës dhe rritjes duke zhvilluar modele ku sistemi financiar

ndikon në rritje, dhe rritja e transformon funksionimin e sistemit financiar. Ndërkohë,

rëndësi të veçantë kanë dhe Investimet e Huaja Direkte, të trajtuara si në formën e njohurive,

teknologjisë së re, trainimit të punonjësve dhe zhvillimin e sipërmarrjes. (Kaur, Yadav, &

Gautam, 2013) (Frimpong & Oteng-Abayie, 2008) IHD-të janë padyshim të varura nga disa

kushte dhe përcaktues të tyre, dhe një përcaktues i rëndësishëm është specifikuar të jetë

zhvillimi i sistemit financiar. Bazuar në këtë marrëdhënie afatgjatë ndërvepruese, ky kre do

shqyrtoje këndvështrimin teorik si pohues ashtu dhe kundërshtues. Gjithashtu, pjesë e këtij

kreu do të jetë dhe një pasqyrë e reformimit të sistemit financiar për vendet e përzgjedhura

në studim, si thelb i marrëdhënies në fokus. Bazuar në raportet e tranzicionit të Bankës

Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim, në fund të këtij kapitulli do të përfshihet dhe një

pasqyrë krahasuese e treguesëve të tranzicionit për vendet e Ballkanit Perëndimor.

Kreu i dytë do të fokusohet tërësisht në përcaktuesit e Investimeve të Huaja Direkte për

vendet e përzgjedhura në studim. Ky kapitull do të shqyrtojë imtësisht IHD-të dhe do të

pasqyrojë klasifikimin e tyre, përcaktuesit e tyre, barrierat dhe situatën e tyre ndër vite për

vendet në studim. Pjesa e parë e ketij kreu i kushtohet literaturës teorike dhe evidencave

3

empirike mbi përcaktuesit e IHD-ve. Ndërkohë në fund do të paraqitet një pasqyrë e tyre për

vendet e BP.

Kreu i tretë i kushtohet treguesëve dhe metodologjisë së përdorur për të analizuar

marrëdhënien në fokus të punimit. Treguesit e zhvillimit financiar, referuar dhe literaturës

empirike pasqyruar në këtë kapitull, do të jenë tre: kredia në sektorin financiar, detyrimet

likuide dhe raporti i aktiveve të bankave të nivelit të dyte me totalin e tyre dhe të Bankës

Qëndrore. Treguesi i Investimeve të Huaja Direkte është fluksi i investimeve të huaja direkte

dhe treguesi i rritjes ekonomike është Produkti i Brendshëm Bruto për person. Në këtë

kapitull paraqitet litëratura empirike nga e cila janë përzgjedhur dhe modelet që do të

aplikohen dhe gjithashtu pershkrimi i karakteristikave te treguesve te perzgjedhur.

Kreu i katërt përfshin analizën empirike të studimit. Studimi dhe fokusi i studimit do të

analizohen të ndarë në dy pjesë, ku modeli i parë do të testojë ndikimin e zhvillimit financiar,

IHD-ve në rritjen ekonomike për vendet e Ballkanit Perëndimor. Ndërkohë modeli i dytë do

jetë specifik për rastin e Shqipërisë. Për modelin e parë do të aplikohet Modeli i të dhënave

Panel me efekte fikse dhe të rastësishme. Për modelin e dytë do të aplikohet Testimi i

Kointegrimit Johansen, VECM dhe Testi i Shkakësisë Grander.

Kreu i pestë i kushtohet reflektimit të konkluzioneve të përgjithshme dhe të posaçme që

vijnë nga rezultatet e vlerësimeve dhe të analizave. Gjithashtu do të jepen edhe rekomandime

për palët e interesuara.

FOKUSI

Studimi do të fokusohet në përmbledhjen dhe vlerësimin e teorive dhe praktikave që

paraqesin marrëdhëniet ndërmjet zhvillimit të sistemit financiar, investimeve të huaja

direkte dhe rritjes ekonomike, duke i studiuar dhe vlerësuar këto marrëdhënie për vendet e

Ballkanit Perëndimorë të cilat janë dhe vende në tranzicion. Theksi kryesor i këtij punimi

qëndron në vlerësimin dhe krahasimin e këtij raporti me anë të metodave empirike në grupin

e këtyre vendeve ku përfshihet dhe Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia dhe

Bosnje- Hercegovina.

4

QËLLIMI

Studimet që do të shqyrtohen në vijim paraqesin mënyrën e ndikimit të ndërmjetësve dhe të

tregjeve financiare dhe të investimeve të huaja në rritjen ekonomike dhe përcaktimin e

drejtimit të ndikimit: Janë të parët që përcaktojnë rritjen apo e kundërta. Qëllimi kryesore i

këtij punimi është pikërisht studimi i zhvillimit të sistemit financiar dhe ecurisë së procesit

të reformimit të tij në vendet në tranzicion të Ballkanit Perëndimor. Me anën e metodave

empirike synohen të evidentohen e qartësohen lidhjet e këtij zhvillimi me investimet e huaja

direkte dhe rritjen ekonomike në periudhë afatgjatë.

Studime me këtë fokus janë të pakta dhe përditësimi i tyre është i rëndësishëm pasi kemi të

bëjmë me vende akoma në tranzicion. Me rëndësi për këtë punim është qartësimi i raportit

të zhvillimit financiar, investimeve të huaja dhe rritjes ekonomike, pasi do të mund të ketë

një ndikim dhe në vazhdimësinë e hulumtimeve dhe përmirësimin e politikave dhe

reformave që mund të ndërmerren në sistemin financiarë dhe më gjerë.

OBJEKTIVAT

Objektivat që punimi synon të arrijë janë paraqitur më poshtë:

1. Të trajtojë teorikisht reformimin e sistemit financiarë në periudhën e tranzicionit në

vendet e Ballkanit Perëndimor.

2. Të identifikikojë treguesit kryesorë të reformave të tranzicionit dhe procesit të

zhvillimit të tij.

3. Të identifikojë përcaktuesit e Investimeve të Huaja Direkte.

4. Të krahasojë performancën e këtyre treguesve me praktikat më të mira kombëtare

dhe të vendeve të Ballkanit.

5. Të vlerësojë praktikat që kanë qenë objekt i studimeve ndërkombëtare mbi konceptin

që zhvillimi financiar dhe IHD përcaktojnë rritjen ekonomike apo e anasjellta.

6. Të identifikojë ndikimin e zhvillimit të sistemit financiarë dhe IHD-ve tek rritja

ekonomike përmes analizave me indikatorë financiarë të reformës bankare për

vendet në studim duke dhënë dhe sugjerimet përkatëse.

5

HIPOTEZAT

- Zhvillimi Financiar i një vendi kalon në një numër fazash të mirë përcaktuara që

kanë treguar ngjashmëri të konsiderueshme në të gjithë vendet jo komuniste.

- Zhvillimi Financiar luan një rol të rëndësishëm në marrëdhënien afatgjatë mes IHD-

ve dhe rritjes ekonomike.

- Në vendet në tranzicion si ato të Ballkanit Perëndimor, zhvillimi i sektorit financiar

dhe IHD-të nxisin rritjen ekonomike të vendit.

- Në Shqipëri zhvillimi i sektorit financiar dhe IHD-të nxisin rritjen ekonomike të

vendit.

METODOLOGJIA KËRKIMORE

Duke u bazuar në vështrimin e literaturës dhe objektivat e këtij punimi, metodologjia e

studimit fillimisht do bazohet në analizën krahasimore të zhvillimit të sistemit financiarë në

vendet e Ballkanit Perëndimorë, si vende në tranzicion duke përfshirë këtu dhe Shqipërinë.

Në këtë mënyrë do të zbulohen tiparet e përbashkëta dhe të veçanta të këtyre ekonomive.

Bazë e punimit janë dhe analizat financiare dhe statistikore të këtyre ekonomive duke u

mbështetur nga të dhëna mbi sistemin financiar, investimet e huaja direkte dhe zhvillimin

ekonomik të tyre. Studimi synon të formulojë një model që do të nxirrte më mirë në pah

lidhjen e zhvillimit të reformës financiare në ekonomitë në tranzicion. Gjithashtu synon të

përcaktojë ndikimin konkret por dhe drejtimin e lidhjes së variablave të sistemit financiar,

IHD-ve me rritjen ekonomike.

Filozofia e këtij punimi shkencor është interpretuese dhe analitike, pasi punimi ka për qëllim

të analizojë në thelb reformën e sistemit financiar dhe ecurinë në vendet në tranzicion të

Ballkanit Perëndimor. Gjithashtu është në fokus dhe analiza empirike e lidhjes së varësisë

së zhvillimit të sistemit financiar dhe IHD-ve me rritjen ekonomike të këtyre vendeve dhe

interpretimi i rezultateve.

Modeli i kërkimit do jetë induktiv: baza e punimit është observimi dhe përpunimi financiar

i të dhënave sekondare statistikore të cilat do të sigurohen nga burime të ndryshme (raportet

e ndryshme të BERZH, bankat qëndrore të vendeve dhe gjithashtu nga Banka Botërore etj).

6

Metoda e kërkimit bazohet në mbledhjen dhe përpunimin e të dhënave statistikore nga

burime të ndryshme vendase dhe të huaja. Gjithashtu, në pjesë të veçanta të studimit mund

të përdoren edhe rezultate të anketimeve apo raporteve (periodike apo jo periodike) të

realizuara nga autorë apo institucione të tjera.

Baza e të dhënave të këtij punimi do të jetë sekondare, ku kryesisht të gjitha të dhënat e

nevojshme që do të përdorën do të jenë nga burime si Banka Botërore, Banka Europiane për

Rindërtim dhe Zhvillim, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Bankat Qëndrore të vendeve të

përzgjedhura në studim.

Punimi do të ndahet në dy pjesë, analiza dhe trajtime teorike dhe shqyrtimi dhe analiza e

rasteve praktike. Sipas kësaj ndarje ndryshon edhe natyra e analizës së të dhënave. Në pjesën

e parë natyra e analizës së të dhënave do të jetë përshkruese pasi në fokus është vlerësimi i

ecurisë së reformës financiare, zhvillimit financiar, investimeve të huaja dhe rritjes

ekonomike të vendeve në studim.

Në pjesën e dytë natyra e analizës së të dhënave është eksploruese. Është me rëndësi të

hulumtohen pikat e përbashkëta dhe të veçanta të treguesve të sistemit financiar të

perzgjedhur për ekonomitë në studim. Analiza e të dhënave më pas kalon në natyrën

statistikore pasi të dhënat do të kalojnë në analiza ekonometrike të ndryshme me ndihmën e

programit Eviews. Gjithashtu në fund të pjesës së dyte analiza e të dhënave do ketë natyrë

përshkruese dhe shpjeguese të matjeve së korrelacioneve dhe shkakësive midis treguesve

financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike të vendeve të përzgjedhura në tranzicion.

7

KREU 1: KËNDVËSHTRIM TEORIK MBI INDIKIMIN E

ZHVILLIMIT FINANICAR NË IHD DHE RRITJEN EKONOMIKE.

1.1 Zhvillimi i sistemit financiar

“Historia na mëson se nuk mund të ketë rimëkëmbjë të qëndrueshme të ekonomisë për sa

kohë që sistemi financiar është në krizë” Ben Bernanke

1.1.1 Kuptimi dhe përbërja e sistemit financiar

Sistemi Financiar është një “infrastrukturë themelore” e ekonomisë që i përmirëson asaj në

mënyrë rrënjësore funksionimin, efiçensën dhe kapacitetin për të prodhuar pasuri dhe

mirëqënie. (Zaho & Duraj, 2013) Sistemi financiar përbëhet nga njësi institucionale dhe

tregje që ndërveprojnë në mënyrë komplekse me qëllimin e mobilizimit të fondeve për

investime dhe sigurimin e shërbimeve, duke përfshirë sistemet e pagesave që ndihmojnë në

financimin e veprimtarive tregëtare. (FMN, 2004)

Nëse do të analizohej gjërësisht struktura e sistemit financiar do të përcaktoheshin gjashtë

pjesë të rëndësishme, të cilat luajnë një rol thelbësor në ekonomi. Këto pjesë janë paraja,

instrumentet financiarë, tregjet financiare, institucionet financiare, agjensitë rregullatore të

qeverisë dhe bankat qëndrore. (Cecchetti & Schoenholtz, Money, Banking and Financial

Markets, 2014)

Figura më poshtë paraqet pesë pjesë kryesore të sistemit financiar duke e përfshirë pozitën

dhe rëndësinë e parasë në funksionimin e çdo pjese tjetër.

8

Figura 1-1 Struktura e Sistemit Financiar

Paraja si pjesë përbërëse e sistemit financiar përdoret për të paguar për çdo blerje ose për të

depozituar pasurinë. Institucionet financiare ndihmojnë në tranferimin, përcjelljen e

burimeve financiare nga kursimtarët tek investuesit si edhe në transferimin e rriskut tek ato

që janë më mirë të pajisur për ta përballur atë. Tregjet financiare i japin mundësinë çdo njësie

të blejë dhe të shesë instrumenta financiare lirë dhe shpejt. Bursat e ndryshme në botë janë

shëmbull i një tregu financiar. Institucionet financiare sigurojnë shumë shërbime, duke

përfshirë aksesin në tregjet financiare dhe mbledhjen e informacionit për huamarrësit e

ardhshëm, për të siguruar besueshmërinë e tyre. Bankat, shoqëritë financiare dhe shoqëritë

e sigurimit janë shembuj të institucioneve financiare. Agjensitë rregullatore të qeverisë

formojnë një pjesë të rëndësishme të sistemit financiar pasi ato sigurojnë funksionimin në

mënyrë të rregullt dhe të besueshëm të instrumentave, tregjeve apo institucioneve financiare.

Bankat Qëndrore janë gjithashtu një pjesë e rëndësishme e sistemit financiar, të cilat

monitorojnë dhe stabilizojnë ekonominë.

Ndërsa funksionet themelore të çdo kategorie, pjesë e sistemit financiar, ruajnë rëndësinë

në çdo kohë, forma e tyre evolon. Paraja dikur përfaqësohej nga monedha floriri apo

Sistemi Financiar

Instrumentat Financiar

Instrumentat e Tregut Monetar dhe të Kapitalit

Afatshkurtër - Afatgjatë -

Tregjet Financiare

Tregu Primar - Tregu Dytesor -

Tregu Monetar - - Tregu Kapitalit

Tregu i rregulluar - Tregu i -

parregulluar

Institucionet Financiare

Institucionet Depozituese

Institucionet JoDepozituese

Agjensi Rregullatore

e Qeverisë

Bankat Qëndrore

9

argjendi, e cila përfundimisht u zëvendësua nga paraja letër dhe në ditët e sotme po

eklipsohet nga tranfertat dhe fondet elektronike. Gjithashtu edhe sistemi i pagesave ka

ndryshuar në mënyrë dramatike. Në botë që nga vitet 1970 njerëzit mund të tërheqin para

dhe valutë nga bankat duke “thyer” ndonjë çek apo mund të depozitojnë kursimet e tyre në

degë të ndryshme të bankave. Sot metodat janë gjithnjë e më shumë pasi njerëzit mund të

tërheqin para nga automatët elektronikë kudo nëpër botë. Vite më parë njerëzit kishin

mundësinë e pagesave me anë të çeqeve duke i postuar ato, ndërkohë prisnin për pasqyrën

bankare në fund të muajit për të vërtetuar miratimin e kryerjen e transaksionit. Sot me anë

të inovacionit elektronik pagesat mund të kryhen dhe online dhe çdo pasqyrë e llogarive

bankare mund të kontrollohet online, në faqen e internetit të bankës së tyre.

Instrumentet financiare ndryshe të njohura si letrat me vlerë kanë evoluar po aq sa dhe format

e parasë. Në shekujt e fundit, investuesit mund të blinin aksione individuale me ndihmën e

komisionerëve në bursat funksionale, por transaksionet ishin shumë të kushtueshme. Për më

shumë, për të krijuar një portofol investimesh, qoftë dhe me një numër të vogël të aksioneve

apo obligacioneve, kërkohej shumë kohë për të mbledhur informacionin e nevojshëm dhe

për të marrë vendimet e duhura. Kështu, investimi ishte një aktivitet i rezervuar vetëm për

të pasurit. Në kohët e sotme institucionet financiare u ofrojnë mundësi investimi në fondet

e përbashkëta edhe investuesve me fonde modeste. Madhësia e konsiderueshme e fondeve

të përbashkëta mundëson krijimin e portofolëve të investimit me një numër të madh

aksionesh apo obligacionesh.

Edhe tregjet financiare ku shiten aksionet dhe obligacionet kanë pësuar të njëjtin

transformim. Fillimisht, tregjet financiare kanë qënë të vendosura dhe operonin në kafene

apo taverna ku individët e interesuar takoheshin për të shkëmbyer instrumentet financiare.

Më pas u krijuan tregjet financiare të organizuara si Bursat e ndryshme që operojnë tashmë

në shumë vende të botës (Bursa e Londrës), të cilat i kushtohen shitjes dhe blerjes së

aksioneve dhe obligacioneve. Në ditët e sotme, teknologjitë e reja kanë bërë të mundur që

pjesa më e madhe e shkëmbimit të këtyre instrumenteve financiare të trajtohet në rrjetet e

mëdha elektronike. Blerësit dhe shitësit marrin informacion mbi çmimet dhe iniciojnë

transaksione nga kompjuterët e tyre personal. Rrjetet elektronike kanë ulur kostot e

përpunimit të transaksioneve financiare dhe u kanë dhënë mundësi dhe investuesve të vegjël

të përballojnë pjesëmarrjen në to. Po ashtu i rëndësishëm për tu përmendur është dhe fakti

10

që tregjet financiare sot ofrojnë një rrjet shumë më të gjerë të instrumenteve financiare se ai

që ofrohej 50 vite më parë.

Po ashtu kanë ndryshuar edhe institucionet financiare. Bankat fillimisht operonin si

kasaforta për klientët për ruajtjen e gjërave me vlerë. Gradualisht ato u zhvilluan në

institucione që pranojnë depozita dhe ofrojnë kredi. Në ditët e sotme një bankë është më

shumë si një supermarket financiar. Ato ofrojnë një shumëllojshmëri të madhe të produkteve

dhe shërbimeve financiare për shitje, nga qasja e tregjeve financiare në policat e sigurimit,

huatë hipotekore, kredi konsumatore, madje dhe konsulencë të investimeve.

Aktivitet e agjensive qeveritare rregullatore dhe rregulloret kanë evoluar dhe kanë hyrë në

një periudhë më të shpejtë ndryshimi gjithashtu. Si pasojë e krizës financiare të viteve 1929-

1933, kur dështimi i shumë bankave çoi në Depresionin e Madh, qeveria Amerikane

prezantoi agjensitë rregullatore, të cilat do të ofronin sigurimin e gjerë të rregulloreve dhe

rregullave për funksionimin dhe mbikqyrjen e institucioneve financiare.

Megjithatë, evoluimi i instrumenteve, tregjeve dhe institucioneve financiare ka sjellë shumë

ndryshime dhe në mënyrën e funksionimit të agjensive rregullatore. Një kontrollues i bankës

më parë numëronte paratë në arkë dhe thërriste huamarrësit për të vërtetuar nëse huatë e

regjistruara në bankë ishin të vërteta. Ata gjithashtu mund të dilnin në terren të vërtetonin

që paratë e huasë ishin përdorur për qëllimin e dhënë. Në ditët e sotme bankat angazhohen

në miliona transaksione, shumë prej të cilave janë më komplekse dhe të vështira për tu

kuptuar se një hua apo hipotekë. Pra një kontrolluesi të qeverisë i duhet të shohë se si i

përdor banka sistemet për të menaxhuar rrisqet e shumta që i kanosen. Këto agjensi

rregullatore përpiqen të nxitin zbatimin e praktikave më të mira të sistemit financiar. Por

dështimi i agjensive rregullatore në parashikimin dhe parandalimin e krizës financiare të

viteve 2007- 2009 në Shtetet e Bashkuara dhe në vendet e tjera në botë, ka çuar në

konsiderimin e shumë qeverive të ndryshimeve më të thella pëe rregullimin financiar dhe

agjensive rregullatore. Këto ndryshime parashikojnë të kenë ndikim në sistemin financiar

për vitet e ardhshme.

Së fundi, Bankat Qëndrore kanë pësuar ndryshime të konsiderueshme. Ato filluan si banka

të mëdha private të monarkëve për të financuar luftërat. Për shembull, mbreti William krijoi

bankën e Anglisë për qëllim të rritjes së taksave dhe huave në kuadër të financimit të një

lufte mes Austrisë, Anglisë dhe Hollandës në një anë dhe Francës në anën tjetër.

11

Rrjedhimisht këto depozita të qeverisë rritën bankat qëndrore moderne që njohim sot.

Ndërsa në vitet 1900 ekzistonin vetëm disa banka qëndrore, tani pothuajse çdo vend në botë

ka një bankë qëndrore, dhe përbëjnë një nga institucionet më të rëndësishme të qeverisë.

Bankat Qëndrore kontrollojnë disponueshmërinë e parave dhe kredisë për të siguruar

inflacion të ulët, rritje të lartë dhe stabilitetin financiar. Më parë këto banka funksiononin në

mister të plot, por sot mënyra e operimit të tyre ka ndryshuar, pasi politikëbërësit përpiqen

të reflektojnë transparence të plotë. Zyrtarët e Bankës Qëndrore Europiane dhe Rezervave

Federale të SHBA-ve, dy bankat qëndrore më të rëndësishme në botë, paraqesin haptazi dhe

në transparecë arsyet e veprimeve apo vendimeve që ndërmarin. (Cecchetti & Schoenholtz,

Money, Banking and Financial Markets, 2014)

1.1.2 Funksionet e sistemit financiar

Sistemi financiar ndihmon në përmbushjen e shumë funksioneve si: rregullimi i

shkëmbimeve ku sistemi i pagesave bën pjesë, transferimi i burimeve financiare, akumulimi

i kursimit, financimi i investimeve, shndërrimi i risqeve dhe rregullimi vazhdueshëm i

strukturës financiare të subjekteve të ekonomisë në funksion të preferencave dhe objektivave

përkatës. (Zaho & Duraj, 2013)

Në punimin e Levine (2004) këto funksione të rëndësishme të sistemit financiar janë

përmbledhur si më poshtë:

• Prodhimi apriori i investimeve të mundshme dhe shpërndarja e kapitalit

• Monitorimi i investimeve pas financimit

• Lehtësimi i tregtisë dhe menaxhimi i riskut

• Bashkimi dhe mobilizimi i kursimeve

• Lehtësimi i këmbimit të mallrave dhe shërbimeve

Sistemi financiar në përmbushjen e secilit funksion është gjithashtu në funksion të

përmbushjes së disa qëllimeve si:

• Mobilizimi (kanalizimi) i kursimeve: Përthithja e fondeve nga kursimtarët apo njësite

suficitare. Huamarrësit janë të lidhur me huadhënësit në tregjet financiare.

12

• Investimet: Tregjet financiare luajnë një rol të rëndësishëm dhe thelbësorë në organizimin

dhe rregullimin e investimeve, si firmat dhe individëd mund të investojnë në kompani të

tjera me ndihmën e tregjeve financiare.

• Rritja ekonomike kombëtare: Një ndër qëllimet kryesore është kontributi në rrijen

ekonomike dhe të mirëqënies, tregjet financiare bëjnë të mundur kalimin e parave nga një

industri në tjetrën apo nga një firmë në tjetrën bazuar në kërkesën dhe ofertën për produktet

e tyre.

• Rritja e sipërmarrjes: Tregjet financiare ndihmojnë dhe bëjnë të mundur që sipërmarrës të

rinj apo dhe firma ekzistuese të kenë akses në fondet e nevojshme për të zhvilluar dhe

investuar në projekte apo kompani.

Bazuar në libra të ndryshëm të financës dhe më gjërë në studime të ndryshme del se

funksioni kryesor i sistemit financiar është transferimi i burimeve financiare nga huadhënësit

(firmat apo familjarët) tek huamarrësit (firmat, familjarët dhe qeveria). Ky transferim mund

të arrihet nëpërmjet tregjeve financiare të kapitalit ose të ndërmjetësve financiarë (bankat

ose institucionet e tjera financiare). (Mishkin & Eakins, 2015), (Cecchetti & Schoenholtz,

Money, Banking and Financial Markets, 2015), (Deltuvaite & Sineviciene, 2014), (Allen,

Chui, & Maddaloni, 2004) Pra duhet të shpjegohet ndikimi i sistemit financiar në

shpërndarjen e burimeve duke ndikuar në rritjen e produktivitetit dhe rritjen ekonomike. Një

ndër teoritë kryesore e cila e mbështet fort këtë funksion dhe ndikimin e tij është ajo e

Bagehot, i cili ka rezultuar në librin e tij Lombard Street (Bagehot, 1873) se një sistem

bankar, i cili është në funksion të përdorimit të gjerë të monedhës dhe shkëmbimit të saj në

duar të ndryshme mund të mbështesë fort ekonominë e një vendi. Padiskutim kjo teori është

studiuar dhe mbështetur nga shumë studiues të tjere në vitet më pas, literaturë kjo e paraqitur

më poshtë në seksionin e Teorive Pohuese.

1.1.3 Çfarë kuptohet me zhvillim të sistemit financiar?

Zhvillimi i sistemit financiar është konceptuar dhe shprehur gjithmonë nga studiues të

ndryshëm në mënyra të ndryshme por po aq dhe të ngjashme pasi pjesa më e madhe e tyre

tregojnë rrugën e nxitjes së investimeve të reja duke përfshirë padiskutim dhe IHD por

gjithashtu dhe rritjen ekonomike.

Studiuesit vazhdojnë të provojnë konkluzionet e Levine (2004) dhe shumë autorëve të tjerë

dhe më të hershëm (Bagehot, 1873) (Schumpeter, 1934) (Goldsmith, 1969) mbi një

13

përkufizim të zhvillimit financiar. Sipas disa studimeve më të vonshme, zhvillimi financiar

është pjesë e strategjisë së zhvillimit të sektorit privat, i cili nxit rritjen ekonomike dhe ul

varfërinë dhe kapërcimin e “kostove” të sistemit financiarë. Por një proces i tillë i uljes së

kostove për marrjen e informacionit, zbatimin e kontratave apo zbatimit të transaksioneve

dhe shkëmbimeve rezulton në kërkesën për kontratat financiare, ndërmjetësit dhe tregjet

financiare. Kombinimi i kontratave, informacionit dhe transaksioneve në lidhje me sisteme

të ndryshme rregullative, ligjore apo tatimore ka motivuar diferencimin dhe forma të

ndryshme të kontratave, ndërmjetësve dhe tregjeve në vende dhe periudha të ndryshme.

(Eryılmaz, Bakır, & Mercan, 2015) Zhvillimi financiar përfshin krijimin dhe zgjerimin e

institucioneve, instrumenteve dhe tregjeve që mbështesin investimet dhe procesin e rritjes

ekonomike. (Altay & Topcu, 2017) Zhvillim financiar do të thotë përmbushje e funksioneve

të sistemit financiar në mënyrën më të mirë të mundshme duke shmangur shtrembërimin e

tregut. (Eryigit & Bali, 2015)

Zhvillimi i sistemit financiar i parë si një arritje me efiçencë e funksioneve të tij paraqet

dukshëm rrugën e qëllimit kryesor të një ekonomie e cila është rritja e saj. Siç është

përmëndur dhe më lart dhe bën pjesë në fokusin e këtij punimi,edhe investimet e huaja

direkte kanë një ndikim të rëndësishëm për rritjen ekonomike sidomos për ekonomitë e

vendeve në tranzicion. Por përhapja dhe suksesi i IHD-ve për vendet pritëse është shumë e

varur nga zhvillimi i sistemit financiar vendas. (Alfaro, et al. 2004) Mbështetur edhe nga

studimi i King dhe Levine (1993) dhe Levine dhe Zervos (1998) të cilët kanë konkluduar që

një sistem i zhvilluar financiar promovon rritjen ekonomike.

Pavarësisht studimeve të shumta mbi një lidhje të drejtpërdrejtë mes zhvillimit të sistemit

financiar, rritjes ekonomike dhe investimeve të huaja direkte nuk është arritur një

konkluzion definitiv mbi ndikimin dhe raportin e tyre për ekonomi të ndryshme. Autorët

Hemes dhe Lensink (1999) të cilët punuan mbi IHD, zhvillimin financiar dhe rritjen

ekonomike, dhe Bailliu (2000) i cili punoi mbi këto tre aspekte por për vendet në zhvillim

ndryshe nga sa më parë u bazuan në një lidhje direkte e cila motivohej dhe buronte nga

evolimi i sektorit financiar. Ato nxorën të njëjtin përfundim se hyrjet në një ekonomi kanë

efiçencë në përhapje dhe ndikim pozitiv në ekonomi vetëm nëse sektori financiar ka arritur

një minimum të zhvillimit. Të njëjtë përfundim kanë arritur në një studim krahasues Choong,

Yusop dhe Soo (2004), ku niveli i zhvillimit financiar bën diferencën për vendet në zhvillim

dhe ato të zhvilluara, pasi sektori financiar i mirë zhvilluar jep avantazhe për të përthithur

14

më mirë dhe për të arritur përfitime më të mëdha nga IHD-të dhe promovim të rritjes

ekonomike.

Ky studim e ka fokusin në vendet në tranzicion të Ballkanit Perëndimor, kështu është me

vend të mbahet parasysh dhe niveli i zhvillimit të sektorit financiar në këto vende, të cilat

pas 1990 kaluan në një ekonomi në trazicion. Kështu, këto ekonomi me planifikim qëndror

nuk kishin një sistem financiar të hartuar për të shpërndarë hua për përdorimin e tyre më të

lartë. Në vend të kësaj, sektori financiar funksiononte kryesisht si një sistem kontabël për

zbatimin e planit ekonomik. Krijimi i një sistemi financiar të orientuar drejt tregut gjatë

tranzicionit pa diskutim që paraqiti probleme unike. Ndryshe nga situata në një ekonomi në

tranzicion ku ndërmarrjet rriten me kalimin e kohës dhe zgjerojnë burimet e tyre të

financimit derisa ato rriten, ekonomitë e vendeve në tranzicion tashmë kishin ndërmarrje të

mëdha që burimet e tyre të mëparshme të financimit do të priteshin nëse sistemet e reja

financiare nuk funksiononin siç duhet.

Po mbushen pothuajse tre dhjetëvjeçarë që nga fillimi i tranzicionit në vitin 1990 dhe janë

kryer shumë ndryshime në zhvillimin e sistemeve financiare. Por procesi i krijimit dhe

reformimit të këtyre sistemeve bazuar në parimet kapitaliste vazhdon ende dhe shkalla e

reformës ndryshon shumë në të gjithë vendet. (Cojocaru, Falaris, & Miller, 2015)

Pavarësisht këtij fakti studime të tjera si ai i Koivu (2002) konkluduan në faktin që diferenca

midis normave të interesit të huadhënies dhe depozitave ka ndikuar negativisht dhe

ndjeshëm në rritjen ekonomike, duke mos identifikuar ndonjë efekt varur nga madhësia e

sektorit financiar. Duke marë parasysh që analiza e bërë mbulonte vetëm një periudhë

kohore relativisht të shkurtër pas tranzicionit si edhe faktin që disa ekonomi të marra në

studim janë prekur nga trazirat politike, kapja e efektevet që mund kërkonin më shumë kohë

për t'u shfaqur.

Në një nga vendet e përzgjedhura në këtë studim, Shqipëria, ende nuk funksion tregu i

kapitaleve. Nga ana tjetër në vendet në tranzicion si vendet e Ballkanit Perëndimorë, sistemi

financiar bazohet kryesisht në sistemin bankar. Këto fakte mbështeten nga studimi i Fink,

Haiss dhe Vuksic (2009). Ata konkluduan që i gjithë ndërmjetësimi financiar kontribuon në

rritjen ekonomike, kredia e brendshme ishte një faktor i rëndësishëm në nxitjen e rritjes, por

kredia private dhe kapitalizimi i tregut të kapitaleve nuk ishin të rëndësishme. Për më tepër

ky fakt është mbështetur dhe nga studimi i Eller, Haiss, dhe Steiner (2006), të cilët fokusin

e përqendruan tek impakti pozitiv i investimeve të huaja direkte mbi sistemin financiar dhe

15

rritjen ekonomike. Fakt që rezulton pozitiv dhe për këtë studim, pasi vendet në tranzicion të

Ballkanit Perëndimor pas kalimit në tranzicion ristrukturuan dhe privatizuan sistemin

bankar, duke krijuar bankat e nivelit të dytë përfshirë dhe hapjen e bankave të reja me pronësi

të huaj. Këto banka të reja të huaja, që zinin 60 deri në 90 përqind të gjithë bankave të këtyre

vendeve, sollën risi dhe përmirësim në teknologji dhe manaxhim, si edhe një lidhje më të

fortë dhe përfituese mes sistemit financiar dhe industrisë. (Liebscher, et al., 2007)

Një aspekt thelbësor i procesit të industrializimit është zhvillimi i një sistemi financiar

autonom, që është një grup institucionesh të specializuara që merren me transferimin e

pagesave dhe ndërmjetësojnë kanalizimin e kursimeve dhe investimeve. Dallimi mes

ekonomive të ndryshme në botë do mund të bëhej nga struktura e këtij sistemi financiar i

cili mund të jetë i qëndërzuar në sistemin bankar ose në tregjet e kapitaleve. Shumë

diskutime dhe studime janë thelluar pikërisht për të bërë dallimin midis tyre dhe për të dhënë

një informacion më të zgjeruar se cila strukturë është më e duhura. (Goldsmith, 1969)

(Levine, 2004) (Boot & Thakor, 1997) (Chakraborty & Ray, 2006)

1.1.3.1 Sistemi Financiar i qëndërzuar në sistemin bankar kundrejt atij të qendërzuar

në tregjet e kapitaleve

Shumë ekonomistë i shohin tregjet si mekanizmin ideal për shpërndarjen e burimeve. Tregjet

më të rëndësishme në këtë drejtim për një ekonomi janë tregjet monetare dhe tregjet e

kapitaleve.

Pikërisht sistemet financiare janë vendimtare për shpërndarjen e këtyre burimeve në modelin

modern të ekonomisë. Kursimet e familjarëve kanalizohen në sektorin e korporatave dhe

lejojnë investimet e duhura dhe efikase të fondeve nëpërmjet firmave. Në sistemet e

mbështetura kryesisht tek bankat, bankat luajnë një rol udhëheqës në kanalizimin e fondeve

apo të kursimeve, ndarjen e kapitalit, mbikqyrjen e vendimeve të menaxherëve mbi

investimet dhe në menaxhimin e riskut. Ndërkohë në sistemet e bazuara kryesisht në tregjet

e kapitalit, tregjet e letrave me vlerë funksionojnë me bankat për marrjen e kursimeve të

shoqerise dhe kalimin e tyre tek firmat, duke ushtruar kontroll të korporatave dhe lehtësuar

menaxhimin e riskut. Për aq kohë sa shtetet bëhen më të pasura, tregjet financiare luajnë një

rol më të rëndësishëm se bankat.

16

Bankat, ndërmjetësuesit e tjerë financiarë dhe tregjet e aksioneve të gjitha zgjerohen, bëhen

më aktive dhe më efikase kur vendet bëhen më të pasura. Kështu, zhvillimi i sektorit

financiar ka tendencë të jetë më i madh në vendet me nivele më të larta të të ardhurave.

Megjithatë, në vendet me të ardhura më të larta tregjet e bursës bëhen më aktive dhe më

efikase në raport me bankat. Duke përdorur një indeks të përgjithshëm të strukturës

financiare mund të vihet re se në vendet me të ardhura më të larta sistemet financiare kanë

tendencë të jenë më të bazuara në tregjet financiare. Një vend mund të identifikohet që ka

një sistem financiar të pazhvilluar, në qoftë se ka edhe bankat dhe tregjet të pa zhvilluara

mirë. (Demirguc-Kunt & Levine, 1999)

Në sistemet me bazë bankat, pjesa më e madhe e aktiveve dhe pasiveve financiare përbëhen

nga depozita bankare dhe kredi direkte. Në sistemet e bazuara në tregjet e kapitaleve, letrat

me vlerë të tregtueshme në tregjet financiare janë forma mbizotëruese e aktiveve financiare.

Sistemet e bazuara në bankë duket se kanë një avantazh në drejtim të sigurimit të një kuadri

financiar afatgjatë për kompanitë, lidhur nga qëndrueshmëria ekzistente. Sistemet e bazuara

në tregjet e kapitalit, në të kundërt, kanë tendencë të jenë më të paqëndrueshëm, por janë më

mirë në gjendje të kanalizojnë fonde për kompanitë e reja në industritë e rritjes. (Vitols,

2001)

Në studimin e tyre krahasues dhe analizues të dy llojeve të sistemeve financiare Chakraborty

dhe Ray (2006) konkluduan se çdo studim i bërë mbi diferencimin dhe analizimin e

sistemeve financiare me bazë bankat apo tregjet e kapitaleve niset nga motivimi për

drejtimin e duhur të politikëbërësve mbi rritjen dhe zhvillimin e ekonomisë. Por, nisur nga

pikëpamja e rritjes ekonomike, nuk ka një konkluzion konkret se cili sistem financiar

ndihmon më shumë. Në të vërtetë, është e mundur që dy lloje të sistemeve në dy vende të

ndryshme të arrijnë norma të ngjashme të rritjes së PBB-së për frymë. Për më tepër, dhe në

përputhje me analizat e kohëve të fundit ndër-vende, studiuesit argumentojnë se cilësia e

institucioneve financiare dhe ligjore të një vendi është më e rëndësishme për rritjen e saj.

Por sistemet e bazuara në banka kanë disa përparësi ndaj atyre që janë të bazuara në tregjet

financiare. Nivelet e investimeve dhe PBB për frymë janë më të larta nën një sistem financiar

me bazë bankat. Monitorimi i bankës zgjidh disa nga problemet e agjencive dhe u mundëson

firmave të marin më shumë hua. Financimi i tregjeve nuk luan rol të tillë dhe rezulton në një

sasi më të ulët të financimit të jashtëm në dispozicion të të gjitha firmave. Së dyti, sistemet

e bazuara në bankë lejojnë pjesëmarrje më të madhe në aktivitetet e prodhimit, duke siguruar

17

financim të jashtëm për një numër më të madh sipërmarrësish. Kjo nënkupton se sektori

tradicional është më i vogël dhe shpërndarja e pasurisë është më e mirë nën një sistem të

tillë.

1.2 Modelet teorike pohuese

Sektori financiar dhe reformat e ndërmara në të janë pjesë e shumë studimeve në vende të


në tranzicion. Zhvillimi ekonomik dhe zhvillimi i sektorit financiar si funksion i të parit

gjithmonë ka tërhequr një vëmendje të veçantë për politikëbërësit dhe studiuesit. Kjo

marrëdhënie është diskutuar dhe vazhdon të jete pjesë diskutimesh dhe studimesh pikërisht

për kundërshtimet e hasuar mes studiuesish të shumtë. Por mbi të gjitha studimi i një

marrëdhënie të tillë ka qënë i përkrahur gjithmonë si i rëndësishëm nga shumë ekonomistë

të mëdhenj në të gjithë botën. Një pjesë e studimeve dhe konkluzioneve të tyre janë të

paraqitur më poshtë.

Michael Bagehot, një ekonomist klasik Britanik, ishte një ndër mbështetësit e tregtisë së lirë,

por më pak i tillë në stilin kapitalist laissez-fair. Ai ndryshe është përkufizuar si një ndër

themeluesit e teorisë nga e cila specifikohet rëndësia e sistemit financiar në rritjen

ekonomike. Bagehot besonte se monedha duhet të krijohet nga një monopol qeveritar dhe

se sistemi monetar duhet të mirë menaxhohet. Këto ide ishin baza e kontributit të tij më të

rëndësishem në ekonomi, teoria e tij e bankingut qëndror, të cilën ai e shtjelloi në një libër

që u bë një klasik. Lombard Street (1873). Sipas tij banka qëndrore e Anglisë duhe të kishte

një pozicion të veçantë dhe të njihej si e tillë bashkë me përgjegjësitë dhe të drejtat e saj. Dy

argumenta kryesorë janë zgjeruar në librin e tij mbi bankingun qëndrorë. E para, bankat

Angleze duke mbajtur rezerva në banka të ndryshme qëndrore prodhuan një piramidë të

rezervës monetare dhe Banka e Anglisë si rrjedhoje u kthye në mbajtësin e rezervave të të

gjithë sistemit. E dyta, fakti psikologjik që frika nga banka do të mund të thyhet duke u

mundesuar njerezve sa më shumë likuiditet që atyre u duhet.

Një sistem bankar, i cili është në funksion të përdorimit të gjerë të monedhës dhe shkëmbimit

të saj në duar të ndryshme mund të mbështesë fort ekonominë e një vendi. Ai e mbron këtë

teori në librin e tij duke paraqitur fakte të forta mbi sistemin bankar dhe huadhënien në

Angli. Nuk është e nevojshme të ketë sasi pakufi të parasë, por është e nevojshme që sasia

ekzistuese të shkojë në duart e atyre që kanë nevojë të punojnë me të dhe të investojnë. Sipas

18

Bagehot në Rrugën Lombard mund të marin hua disa shtete, disa me shtrenjtë dhe disa më

lirë, por të gjithë mund të marin hua nëse paguajnë mjaftueshëm interes për to. Asnjë nga

shtetet që ai përmend nuk kanë më pak para në qarkullim, por përkundrazi, thjeshtë sistemi

financiar Anglez sipas Bagehot e mbështet më mirë tregtinë dhe investimet e reja.

Organizimi i kapitalit është pikë kyçe e një tregtie të mirë të vendit. Pa diskutim kjo

mështetje e sistemit bankar ndaj veprimeve të shumta me tregtarë të rinj dhe të vjetër

përfaqëson dhe teorinë e Bagehot. Ai mbështet faktin që një sistem financiar i mirë zhvilluar

sjell automatikisht ndikim në rritjen ekonomike. (Bagehot, 1873)

Rëndësi të veçantë i ka dhënë studimit të ekonomisë dhe faktorëve ndikues në të edhe Joseph

Schumpeter (1912). Një studiues i rëndësishën i fushës së ekonomisë dhe njëkohësisht i

njohur dhe si “profeti i inovacionit”, I specializuar në ligj dhe ekonomi Schumpeter që në

moshën 28 vjeçare botoi librin “Teoria e zhvillimit ekonomik”, një botim me një ndikim dhe

rëndësi të madhe. Sistemi Schumpeterian i mendimit ekonomik është i ndërtuar mbi

simbiozën e nevojshme mes elementëve ekonomikë, politikë, historikë, socialë dhe të gjithë

elementëve të tjerë të cilët formojnë procesin e funksionimit dhe zhvillimit të botës

kapitaliste. Por, çdo element duhej konsideruar dhe studiuar si një njësi më vete për të arritur

në një mënyrë më të përshtatshme të të paturit akses mbi aspektet ekonomike të realitetit.

Sipas pikëpamjeve të Schumpeter, padiskutim që dukuritë ekonomike nuk janë të izoluara

apo të pa përcaktuara, por ai nuk e sheh këtë si pikënisje apo arsye që ekonomia duhet të

shpjegohet nga faktorët e jashtëm. Botimi “Teoria e zhvillimit ekonomik” ishte hapi i parë

Schumpeterian për fokusimin dhe krijimin e koncepteve dhe instrumentave teorike të

nevojshëm për përqasjen e sferës ekonomike në realitet duke u dhënë një pozicion dytësorë

ndikimit të luftrave, ndryshimeve politike, ndikimit kulturor, shpirtëror apo social.

Schumpeter u fokusua në studimin e zhvillimit ekonomik veçanërisht mbi elemetët

ekonomikë të procesit në të cilin ai kalon. (Schumpeter, 1934)

Në një periudhë që flitej shumë mbi rritjen ekonomike, pasurinë kombëtare, të ardhurat dhe

prodhimin, dy autorë Gurley and ShaW (1955) publikuan një studim i cili i referohej

aspekteve financiare të zhvillimit ekonomik. Teoria e tyre mbështet fort rëndësinë e çdo

elementi të sektorit financiar në rritjen ekonomike të një vendi. Ato e trajtuan këtë teori me

mjaft fanatizëm duke shtjelluar çdo element dhe efektet e tyre mbi zhvillim. “Zhvillimi

shoqërohet në disa pika të sistemit ekonomik me çështjet e borxhit dhe shtesave përkatëse

të aktiveve financiare në disa të tjera. Shoqerohet gjithashtu me “institucionalizimin e

19

kursimeve dhe investimeve” që kanalizon rrjedhjen e fondeve të huasë dhe shton llojet e

instrumentave financiarë. Zhvillim gjithashtu nënkupton, si shkak apo efekt, ndryshimin në

çmimin e tregut të instrumentave financiare dhe në kushte të tjera të fondeve për hua.

Zhvillimi përfshin financën po ashtu dhe mallrat.” Kontributi i rëndësishëm i punës së dy

autorëve ishte përfshirja e rolit të sistemit financiar si një përcaktues thelbësor i rritjes

ekonomike gjë që ishte anashkaluar më parë. (Gurley & Shaw, 1955)

Kufizimi në të dhënat dhe treguesit e sektorit financiar ndër vite dhe vende të ndryshme ka

bërë më të vështirë studimin e Raymond Goldsmith (1959) mbi lidhjen e shkakësisë që ka

mes sistemit financiar dhe rritjes ekonomike të një vendi. Ai besonte që, edhe pse sistemi

financiar ishte pak i përfshirë në studimet e rritjes ekonomike, ai luan një rol të rëndësishëm

duke e trajtuar në dy drejtime. Në drejtimin e evoluimit të zhvillimit të sistemit dhe

reformimit të tij ndër vite dhe regjime të ndryshme për vende të ndryshme. Së dyti në kuadër

të përbërjes së sektorit financiar. Hipotezat e ngritura në studimet e tij lënë vend për shumë

studime që më pas aprovuan teorinë e tij për lidhjen e drejtë shkakësore mes një sektori

financiar që zhvillohet në çdo element të tij dhe rritjes ekonomike. Ai përfshiu çdo element

financiar dhe tregues të agreguar, ku secili prej tyre përkrah raporteve të përllogaritura

paraqiste një ndikim në rritjen ekonomike. (Goldsmith, 1969)

Paraja dhe Kapitali në Zhvillimin Ekonomik (1973), libri i studiuesit McKinnon, i cili

përforcoi teorinë mbi ndikimin e sistemit financiar në zhvillimin ekonomik të një vendi.

Ishte progresi i menjëhershëm i Koresë së Jugut që nga viti 1964. Gjatë periudhës 1964 -

1965 pati një kthesë të fortë në shumë aspekte të sistemit financiar të vendit. Kursi i

Këmbimit pati një zhvlerësim dhe unifikim. Pati një rritje në mbledhjen e taksave dhe

tarifave të vëna për përdoruesit e industrive në pronësi të qeverisë; reforma e re bankare solli

rritjen e tavanit zyrtarë mbi normën e interesit nga 15 në 30 përqind. Norma e Inflacionit ra

ndjeshëm në 8 përqind, krahasur me 19.5 përqind që kishte qenë në periudhën 1960 - 64,

kjo solli ngritjen e normës së kthimit të depozitave me afat një vit. Në këtë periudhë të

reformës ekportet u rritën rreth dhjetë fish, gjithashtu dhe prodhimi real u rrit në një

përqindje të konsiderushme. Kjo kthesë e konsiderueshme i dha shkas studiuesit McKinnon

për të thelluar studimet e tij në performancën e vendit por jo vetëm, ai e zgjeroi studimin

edhe me vendet e tjera në zhvillim. Synimi ishte të kuptohej më mirë lidhja e politikës

monetare me rritjen ekonomike të vendeve në tranzicion. Fillimisht ai shqyrtoi rastin e

Koresë dhe dilemës sesi ky vend arriti të kishte rritje ekonomike në gjysmën e dytë të viteve

20

1960-të. Profesor McKinnon përgjatë studimeve të tij u mundua të linte mënjanë supozimet

e veçanta të teorive neoklaciste pasi, sipas tij, nuk ishin të përshtatshme për vendet pak të

zhvilluara, ku standatet e Fondit Monetar Nërkombëtar (FMN) mbi normën e inflacionit, në

vend që shpinin në një rritje të qëndrueshme, kanë çuan në recession.

Thelbi i argumentit të McKinnon qëndron tek politika e disiplinuar fiskale e cila do të mund

ti japë fund pritshmërive të inflacionit të lartë. Kështu norma e lartë e interest nominal

ndikon tek mbajtja e depozitave bankare të njerëzve, duke rritur konkurencën në sistemin

bankar dhe duke i dhënë udhë një ekuilibri në normën e interesit. Bazuar në këtë argument

baza e stokut të parasë do të rritet dhe do të tejkalojë rritjen në Produktin Kombëtarë Bruto

(PKB). Ekonomia kështu vazhdon përpara dhe segmentimi ekonomik kapërcehet duke sjellë

një rritje të qëndrueshme. (McKinnon, 1973)

Merton Miller është në radhën e studiuesve më me emër të cilët kanë kontribuar shumë në

literaturë me teoritë e tyre duke dhënë kontributin e tij në studimin mbi marrëdhënien e

rritjes ekonomike dhe sistemit financiarë. Profesor Miller në publikimin “Tregjet financiare

dhe rritja ekonomike” (1998) ka studiuar situatën ekonomike në Azinë Juglindore krahasuar

atë me ekonomikën e Shteteve të Bashkuara të një shekulli më parë e atë kohë. Ky studim

atribuon shumë merita të një ndikimi pozitiv të tregjeve financiare në ekonomi. Sistemi

financiar i bazuar në sistemin bankar jep pak siguri në rritjen e qëndrueshme, pasi çdo lëvizje

paraje, pra tërheqje e depozitave varet nga depozitorët dhe historia e shumë vendeve tregon

“revolucione” tërheqjeje të depozitave, gjë që sjell pasoja të menjëhershme në financiat e

vendit dhe ekonomike e tij. Pra, në një farë mënyre, ekonomia e këtyre vendeve u

nënshtrohet lëvizjeve periodike të kreditimit. (Miller, 1998)

Baza e gjerë teorike mbi marrëdhënien e bashkëveprimit mes zhvillimit të sektorit financiarë

dhe rritjes ekonomike ka nxitur shumë studiues më të rinj për të hedhur hipoteza pohuese

për vende të ndryshme. Studimet e mëposhtme të përmëndura u përkasin grupvendeve të

ndryshme por që kanë pohuar ndikimin e konsiderueshëm të zhvillimit të sektorit financiarë

në rritjen ekonomike.

Gail Verbeek në vitin 1996 studioji reformimin e sektorit financiar në vendet e Europës

Qëndrore dhe Lindore. Reforma në sektorin financiar nuk ishte qëllimi primar i studimit të

tij. Verbeek i jep rëndësi asaj pikërisht për të shpjeguar çdo element të sistemit financiarë

dhe ndikimin e tyre në rritjen ekonomike. Sipar Verbeek institucionet financiare kanë një

21

rëndësi të veçantë, kjo parë që në funksionin e tyre primarë, mundësimin e transakioneve

ekonomike të cilat ndryshe mund të mos ndodhnin. Për shembull, sistemi i pagesave i

mundësuar nga bankat e nivelit të dytë automatikisht zvogëlon koston e një transaksioni mes

dy palëve dhe ul rriskun me anë të lehtësirave që ofrojnë me anë të çeqeve apo letrave me

vlerë. Nëse kostot e transaksioneve monetare në ekonomi janë të ulëta atëherë niveli i

prodhimit do jetë i lartë duke ndikuar automatikisht në rritjen ekonomike.

Shpërndarja e duhur e burimeve financiare në sektorët apo personat e duhur dhe më

fitimprurës, automatikisht sjell apo nxit efiçencën ekonomike. Gjithashtu, mund të

përmendet mbrojtja e tregut nga aktorët e padrejtë si pjesë e funksionit të analizimit dhe

shqyrtimit dhe nga rritja e humbjeve si pjesë e funksionit të monitorimit. Çdo ngjarje e

ndodhur në sistemin financiar përçon sinjale paralajmëruese, siç mund të jetë rënia e çmimit

të aksioneve, ndërprerja apo mospërmbushja e kërkesave për kredi nga bankat apo

mospagesa e garancisë nga kompanitë e sigurimit. Pra në rastin që institucionet financiare

përmbushin funksionet e tyre dhe pjesa tjetër e tregut përqëndrohet në punën e tyre, në këtë

këndvështrim sektori financiar përmbush një rol të rëndësishëm në rritjen ekonomike të një

vendi.

Zhvillimi financiar mund të arrihet si pjesë e reformave të ndërmara për liberalizimin e

sistemit si proces i tranzicionit. Pikat fillestare të zhvillimit të sektorit financiar për vendet

e Europës Qëndrore dhe Lindore janë përgjithësisht të njëjta. Kështu janë dhe objektivat

kryesore të reformave ekonomike të ndërmara prej tyre. Kjo bën të mundur dhe formulimin

e strategjive të njëjta për zhvillimin e këtyre ekonomive. Strategjia e përgjithshme për

menaxhimin e sistemit financiar të vendeve në tranzicion ka dy përbërës (elementë). I pari

përmbledh ndërtimin e një infrastrukture të përshtatshme financiare dhe i dyti ka të bëjë me

privatizimin e bankave të mbetura në pronësi të shtetit. (Verbeek G. A., 1996)

Një studim i veçantë, i përpiktë dhe bindës për lidhjen shkakësore sistem financiar- ekonomi,

i cili shtjellon jo vetëm probleme teorike por edhe të dhëna është ai i Ross Levine me titull

“Financa dhe rritja: teoria dhe evidenca.” (2004) Qëllimi i këtij studimi qëndron në

përmbledhjen dhe vlerësimin e shumë studimeve të kryera mbi këtë temë, duke përfshirë

edhe një studim empirik të një grupi shtetesh, pa lënë pas dhe kritikën mbi studimet e bëra

më parë dhe metodologjitë e përdorura prej tyre. Sipas Levine vazhdon të mbetet e vështirë

ndarja e prerë e marrëdhënieve shkakesore sepse edhe studimet e kryera kanë mangesitë e

veta. Pjesa më e vështirë që lidhet edhe me përkufizime të pasakta është përcaktimi i saktë i

22

zhvillimit financiar dhe i tregueseve apo indekseve të saktë për ta paraqitur këtë zhvillim.

Sipas përfundimeve të studimit të Levine lidhja mes financës dhe industrisë është e

rëndësishme por lidhja e shkakësisë së tyre është e vështirë të përcaktohet. Risitë

teknologjike nxisin rritjen ekonomike por vetëm në kushtet e pranisë së sistemit financiar, i

cili mund të përfshihet efektivisht në ndihmë të shfrytëzimit të teknologjisë nga ekonomia.

Por, edhe teknologjia nga ana e saj ndikon drejt në funksionimin dhe operimin e sistemit

financiar si psh për përpunimin dhe shpërndarjen e informacionit etj. Për më shumë, sistemi

financiar mund të bëjë të mundur shërbime të ndryshme në faza të ndryshme të rritjes

ekonomike Pra, që rritja ekonomike të vazhdojë, sistemi financiar duhet të zhvillohet në

mënyrë të pandëprerë. (Levine, 2004)

Ndër studimet mbi reformat e sistemit financiar një konkluzion me vlerë ka arritur dhe

studimi i autorëve Golubovic, S., & Golubovic, N. (2005) mbi reformën e sektorit financiar

në vendet në tranzicion të Ballkanit. Sipas tyre në reformën e sektorit financiar për këto

vende ishte e nevojshëm rishikimi i rolit të sektorit financiar. Ky sektor duhej të

përqendrohej në mobilizimin dhe shpërndarjen e duhur të burimeve të pakta financiare të

ekonomive. Për tu shmangur çdo krizë makroekonomike është e rëndësishme të ketë

ndryshime në sektorin financiarë. Në studim janë paraqitur tre faktorë të cilët tregojnë

rëndësinë e sektorit financiar dhe kontributin e tij në rritjen dhe stabilitetin makroekonomik

të vendeve në tranzicion. Së pari, ashtu siç është studiuar shumë mbi lidhjen pozitive që

qëndron mes zhvillimit të sektorit financiarë dhe rritjes ekonomike, pavarësisht lidhjes

shkakësore të dyanshme, prania e një sistemi financiar mirëfunksional nxit rritjen e

prodhimit. Së dyti, arritja dhe ruajtja e një qëndrueshmërie makroekonomike varet nga

qëndrueshmëria financiare. Së treti, rritja dhe efiçenca e ndërmjetesve financiar është

thelbësore në përmbushjen e masave të mara nga reforma financiare si privatizimi, rritja e

sektorit privat, etj.

Studimi i tyre arriti në përfundimin se për kalimin e periudhës së tranzicionit ekonomik

duhej përdorur një metodologji graduale. Ndryshimi i sistemeve politike nuk është në

favorin e ndryshimit të strukturave të sektorëve ekonomikë. Sipas studimit është e

nevojshme kryerja e njëkohëshme e reformave për rimëkëmbjen e sistemit bankar, të

sistemit të sigurimeve shoqërore, të instrumenteve financiare dhe të pozicionimit të

investuesve instituciare. Kjo sinkroni do të mund të sjellë edhe rimëkëmbjen e të gjithë

23

sistemit financiar në tërësi si funksion i zhvillimit ekonomik. (Golubovic & Golubovic,

2005)

Objekt i studimeve dhe analizave të zhvillimit dhe rritjes financiare kanë qënë dhe vendet

me ekonomi në tranzicion të Azisë Qëndrore. Studimi i dy autoreve Djalilov dhe Piesse

(2011) ka parashtruar edhe ndryshimin e vërejtur ndërmjet këtyre vendeve dhe vendeve në

tranzicion të Europës Qëndrore dhe Lindore. Ato kanë paraqitur situatën e sektorit financiar

këto vende të studjuara në periudha të gjatë kohore duke parashtruar çdo ndryshim të këtij

sektori të ndikuar nga ndryshimet politike të ndodhura. Në këto vende gjatë peirudhës së

tranzicionit dhe pse në procesin e reformimit të sektorit financiar janë vërejtur shumë

mungesa në shërbimet bankar, në cilësinë, transparencën, mbikqyrjen e këtij sistemi, etj.

Rrjedhimisht këto mangësi pasqyrojnë dhe situatën e tyre ekonomike të asaj periudhe.

Studimi kanë nxjerrë në dukje faktin se të gjitha ekonomitë në tranzicion kanë arritur në një

pikë të zhvillimit të tyre ku sektori financiar është bërë përcaktues i rëndësishëm i rritjes

ekonomike. Megjithatë, ndikimi i institucioneve financiare të ndryshme, duke përfshirë

bankat dhe tregjet e kapitalit, mjedisin ligjor dhe ligjet, është shumë i ndryshëm. Këto

ndikime gjithashtu kanë diferenca të mëdha. Ky ndryshim vërehet jo vetëm kur krahasohen

vendet e Azisë me vendet evropiane në tranzicion por edhe kur krahasohen vendet aziatike

me njëri- tjetrin. (Djalilov & Piesse, 2011)

Ndër studimet mbi zhvillimin e sistemit financiar të Shqipërisë mund të veçojmë dy prej

tyre me fokus marrëdhënien dhe ndikimin e tij mbi rritjen ekonomike. Studimi i Dushku

(2010) analizon marrëdhënien e zhvillimit financiar me rritjen ekonomike në Shqipëri për

periudhën 1996- 2007, nga i cili rezultoi një marrëdhënie e dyanshme dhe në periudhë

afatgjatë. Marrëdhënia afatshkurtër rezulton statistikisht më pak e qartë pasi të dhëna të

ndryshmë kanë paraqitur rezultate të ndryshme.

Ndërkohë në studimin e Rama (2016), i cili analizon marrëdhënien e zhvillimit financiar me

rritjen ekonomike për vendet e Europës Juglindore për periudhën 2002- 2014, treguesi

financiar i cili mbizotëroi me një rezultat statistikisht të rëndësishëm është kredia në sektorin

financiar, ndërkohë treguesit si detyrimet likuide dhe aktivet dhe depozitat e bankave

rezultuan statistikisht jo të rëndësishme.

24

1.3 Modelet teorike kundërshtuese

Ekonomistët ndër vite e kanë kundërshtuar në mënyrë kategorike ndikimin e sistemit

financiar në rritjen ekonomike. Pikërisht ky fakt e bën edhe më tërheqëse këtë temë studimi.

Ndërkohë që shumë studiues e ekonomistë nxirnin përfundimet e tyre mbi ekonominë e një

vendi, sistemin financiar, ekuilibrin dhe marrëdhënien e tyre në këndvështrimin e ndikimit

nga zhvillimi finaniciar tek rritja ekonomike, po aq shumë e kanë kundërshtuar me bindje.

Më poshtë janë paraqitur disa këndvështrime dhe modele teorike kundërshtuese nga

ekonomistë të ndryshëm, dhe studime të kohërave të ndryshme.

Joan Robinson (1952) ka spikatur gjithmonë me kritikën e teorive neoklasiste. Ajo i ka

dhënë shumë rëndësi studimit të ekuilibrit ekonomik, të cilin ajo mendon që është një

gjendje tregu të cilin ekonomia e ka arritur tashmë. Në vitin 1952 ajo ka botuar dhe studimin

e saj “Përgjithësimi i teorisë së përgjithshme.” (The generalization of the general theory”

nga i cili është shkëputur dhe cituar shumë herë përfundimi i saj se “aty ku sipërmarrja

udhëheq, financa ndjek”. Është i qartë dhe qëndrimi i saj kundërshtues mbi teorinë e

marrëdhënies së shkakësisë mes zhvillimit të sistemit financiar dhe rritjes ekonomike.

Modeli i ekonomistes Robinson është një model dinamik dy sektorësh në të cilin ajo

shqyrton se çfarë ndodh në periudhën e afatgjatë. Teza kryesore e saj është ajo e dy klasave

në modelin bazë, punëtorët konsumojnë çdo gjë që marrin; ndërsa biznesmenët riinvestojnë

tërë fitimet e tyre. Si rezultat i një identitet themelor që vijon; investimet ex-post janë të

barabarta me fitimin ex-post. Megjithatë, për sipërmarrësit ka një kufi që bën të pamundur

investimin e të gjithë fitimit të tyre. Ky kufi vendoset me nivelin minimal të pagave reale në

të cilën punëtorët këmbëngulin.

Brenda këtij afati të riinvestimit rezulton dhe pengesa e inflacionit, gjithashtu ka dhe pengesa

të tjera të përcaktuara nga faktorët financiarë monetarë, kapaciteteve prodhuese, bilanci i

pagesave, etj. Në çdo hap të rritjes së ekonomisë, këto pengesa janë shtyrë deri lart e më

lart dhe brenda këtyre kufizimeve rritja varet përsëri mbi energjinë e sipërmarrësve. Proçesi

i rritjes lehtësohet dhe pengesat kapërcehen në qoftë se ka një rrjedhë të qetë të inovacionit.

Faza e fundit është "Koha e Artë", ashtuquajtur ekuilibri ekonomik nga Robinson. Ajo

shpjegon natyrën themelore të rritjes ekonomike në bazë të "rregullave kapitaliste të lojës".

Por, çdo faktor bazë të rritjes dhe arritjes së ekuilibrit ajo ja atribuon inovacioneve dhe

25

sipërmarrjes, dhe më pas e ndjek e zhvillimi financiar me çdo element të tij. (Robinson,

1952)

Mendimet e pionerëve të zhvillimit ekonomik i ka përmbledhur shumë qartë një libër i

iniciuar nga Banka Botërore. Bëhet fjalë për librin “Pionerët në Zhvillim” (1984). Në një

prej kapitujve të shkruar nga Gerald Meier janë përmbledhur disa studime dhe mendime

ekonomike në lidhje me zhvillimin ekonomik, ku mbi çdo klonkluzion vihet re rëndësia

parësore që i jepet zhvillimit ekonomik dhe pikërisht faktorëve ekonomik ndikues dhe jo

atyre financiarë. (Meier & Seers, 1984)

Bazuar në shkrimin e Meier, zhvillimi ekonomik është tema më e trajtuar midis studimeve

më të vjetra dhe ato të reja të ekonomisë. Duke filluar nga Adam Smith, ekonomistët klasikë

kanë hulumtuar për të zbuluar burimet e zhvillimit ekonomik dhe për të analizuar procesin

afatgjatë të ndryshimeve ekonomike. Në periudhën afatgjatë analizat e ekonomistëve

neoklasikë e zhvendosën qendrën e studimeve tek shpërndarja e burimeve dhe te teoria e

shkëmbimit, dhe periudha mes luftërave, solli interesin për analizën Keynesianiste të cikleve

afatshkurtra të biznesit. Fokusi mbi temën e rritjes dhe zhvillimit të ekonomisë u rikthye pas

Luftës së Dytë Botërore.

Zakonisht mendimi ekonomik shkaktohet nga nevoja për të zgjidhur problemet e

politikëbërësve. Kjo ishte veçanërisht e vërtetë për periudhën e hershme në lidhje me

zhvillimin ekonomik. Zhvillimi ekonomik nuk u ngrit si disiplinë formale teorike, por si një

praktikë për nevojat e politikëbërësve për të këshilluar qeverinë në lidhje me atë që mund

dhe duhej bërë për të ndihmuar vendet e tyre në daljen e varfërisë kronike. Kështu është e

qartë që pionerët e viteve 40 dhe 50 ishin në pozicione të politikëbërësve.

Në esenë e tij Meier ktheu vëmendjen në punimet më të hershme mbi zhvillimin ekonomik

si: Eugene Staley, Zhvillimi Boterorë Ekonomik, Kurt Mandelbaum, Industrializimi i Zonave

të Prapambetura dhe Paul N. Rosenstein-Rodan, Problemet e Industrializimit të Europës

Lndore dhe Jug- Lindore.

Staley pranoi që “pas luftës, një pjesë e madhe e botës do të kërkonte me këmbëngulje

progress të shpejtë të zhvillimit ekonomik”. Studimi i tij hulumtoi efektet e mundshme që

vendet e zhvilluara industriale kanë nga zhvillimi i vendeve të tjera, bazuar në efektet e

26

investimeve ndërkombëtare për qëllim të zhvillimit dhe ndryshimeve në prodhim, konsum

dhe tregti. (Staley, 1945)

Mandelbaum tentoi të paraqiste një model sasior të industrializimit të zonave të

mbipopulluara dhe të prapambetura të Europës Lindore dhe Juglindore. Besohej se këto zona

në depresion vuanin nga mungesa e zhvillimit industrial, i cili po sillte rënien e

produktivitetit të popullsisë si në zonat urbane dhe rurale.

Në parathënie autori ka theksuar se përzgjedhja e vendeve të Europës Lindore dhe Jug

lindore nuk ka ardhur nga fakti që është zona e vetme me këtë prapambetje, pasi mungesa e

industrisë, presioni i popullsisë dhe varfëria ishin të dukshme edhe në vende të tjera të

Europës, por për këtë rajon ishtë më e thjeshte mbledhja e informacionit dhe e materialeve.

Mandelbaum argumentoi se rasti ekonomik për industrializimin e “vendeve me popullsi të

dendur të prapambetur” qëndron mbi “fenomenin e papunësisë së fshehur rurale”. Pengesat

kryesore të punësimit ishin mungesa e kërkesës dhe kapitalit. Për kapërcimin e kësaj situate

duhej ndërhyrja e shtetit në zonat e prapambetura në mënyrë që arrihej rishpërndarje e

burimeve duke rritur konsumin e nevojshëm dhe në këtë mënyrë të luftohej mungesa e

kërkesës, kështu drejtëpërdrejt do të lehtësohej varfëria. Masa të tilla mund të

institucinalizonin një regjim të kursimeve nga shteti në mbështetje të rritjes në një normë

më të lartë të formimit të kapitalit. Qëllimi për të arritur punësim të plotë brenda një brezi

solli rritjen e normës së prodhimit dhe disa rregullime të nevojshme në teknologji.

(Mandelbaum, 1945)

Studimet mbi zhvillimin ekonomik dhe krijimi i një sistemi i cili mund të përfshinte të gjitha

forcat që ndikojnë në të, ishin pjesë e një studimi të thelluar të Robert Lucas (1988), Në

punimin “Mekanika e zhvillimit ekonomik” Lucas shqyrtoi perspektivën e ndërtimit të një

teorie neoklasike të rritjes ekonomike dhe tregtisë ndërkombëtare në përputhje me disa

karakteristika kryesore të zhvillimit ekonomik. Lucas shqyrtoi tre modele duke i krahasuar

njëkohësisht: një model që vë theksin në akumulimin e kapitalit fizik dhe ndryshimet

teknologjike, një model që vë theksin në akumulimin e kapitalit njerëzor përmes shkollimit

dhe një model që vë theksin në akumulimin e kapitalit njerëzor përmes metodës mëso- duke-

bërë.

Gjatë gjithë studimit të tij ai shqyrton vetëm faktorë ekonomikë duke mos përfshirë në pjesën

kryesorë të modelit faktorë të sistemit financiar të një ekonomie. Lucas nuk mohon por,

27

përkundrazi, e pohon se sistemi financiar ka rëndësinë e tij por qëndron në linjën e tij të

këndvështrimit pasi po hiperbolizohej shumë rëndësia dhe ndikimi financiar. Pa diskutim ai

ishtë një pioner i studimit të rritjes ekonomike si parësore për çdo zhvillim të vazhdueshëm

në vend, përfshirë zhvillimit financiar. Lucas konkludoi në studimin e tij duke theksuar që

një teori e suksesshme e zhvillimit ekonomik ka nevojë, në radhë të parë, për mekanikanizma

që janë në përputhje me një rritje të qëndrueshme dhe me diversitet të qëndrueshëm në

nivelet e të ardhurave. Por ai theksoi edhe faktin që është e vëeshtirë të krijosh një

mekanizëm të vetëm mbi rritjen dhe zhvillimin ekonomik që mund të përshtatet me të gjitha

nivelet ekonomike të vendeve të ndryshme. Kështu ai gjithashtu lë vend për analiza më të

thelluara të mëvonshme. (Lucas, 1988)

Në të njëjtën linjë me pioneret e përmëndur më lart kanë qënë dhe studime të mëvonshme si

ai i Odedokun (1996), Andres et al. (1999) dhe Dawson (2003), të cilët gjithashtu nuk e

mohojnë rëndësinë dhe pozicionin e zhvillimit të sistemit financiar por rritja dhe zhvillimi

ekonomik sipas tyre nuk kufizohet prej tij.

Odedokun në studimin e tij përkufizoi dhe analizoi efektet e ndërmjetësve financiar në rritjen

e PBB-së reale në vendet me zhvillim të vogël duke përfshirë 71 vende për periudhë nga

1960 deri në 1980. Në këtë studim ai dha konkluzione pohuese mbi efektin e rëndësishëm

dhe pozitiv të ndërmjetësve financiar në rritjen ekonomike, por ky efekt ishte i njëjtë dhe

me efektin që kanë zgjerimi i eksporteve dhe akumulimi i kapitalit. Pra kjo nuk e bën

zhvillimin e ndërmjetësve financiarë factor kyç në rritjen ekonomike. (Odedokun, 1996)

Duke bazuar studimin e tij në një panel prej 21 ekonomi tregu të industrializuara Andres et

al. nxorri në dukje të dhëna me peshë jo të madhe për tezën se zhvillimi në sektorin bankar

dhe në tregun e kapitalit janë të lidhur në mënyrë positive dhe të drejtë me rritjen ekonomike.

(Andres, Hernando, & Lopez-Salido, 1999)

Dawson ka studjuar hipotezën që zhvillimi financiar promovon rritjen ekonomike duke e

testuar atë empirikisht për 13 vende të Europes Lindore. Rezultat e studimit të tij treguan se

zhvillimi financiar, matur nga detyrimet likuide si përqindje e prodhimit të brendshëm bruto,

ka një efekt të parëndësishëm në rritjen ekonomike; rritja ekonomike e vendeve në shqyrtim

nuk është e kufizuar nga sektorët financiarë të pazhvilluar. (Dawson P. J., 2003)

28

Bazuar në literaturën e mëparshme dhe studime të kryera më parë, Fink et al. (2005) ka

analizuar disa pyetje mbi lidhjen mes zhvillimit të përgjithshëm të sektorit financiar dhe

rritjes së njëjtë në të gjithë ekonomitë e tregut dhe vendeve në tranzicion. Ata analizuan

shkallën e fortësisë së kësaj lidhjeje në vende me ekonomi tregu dhe ato në tranzicion.

Studimi analizonte nëse sektori financiar ndikon në rritjen ekonomike afatgjatë apo

afatshkurtër si edhe strukturën financiare që ka ndikim më të madh. Për shembull, a kanë

efekte të ndryshme në rritjen ekonomike segmentë të ndryshëm të sistemit financiar si

sektori bankar, tregu i kapitalit apo tregu i obligacioneve.

Pas analizave ekonometrike studiuesit konkluduan se zhvillimi i sektorit financiar ushtron

efekt pozitiv dhe ekzogjen në rritjen ekonomike. Por efekti nuk është i njëjtë për vende të

ndryshme. Duke krahasur vendet me ekonomi tregu, ku sektori financiar ka ndikim të dobët,

në vendet në tranzicion është vënë re një ndikim shumë më i fortë në rritjen ekonomike.

Ndryshe nga literatura ku studiuesit ishin të fokusuar ato arritën në përfundimin se zhvillimi

i sektorit financiar kishte efekt në rritjen afatshkurtër ekonomike dhe se ky ndikim

pavarësisht ndryshimit që kishte në vende të ndryshme duhej marrë parasysh më shumë.

(Fink, Haiss, & Mantler, 2005)

1.4 Reforma në sistemin financiar në vendet e Ballkanit Perëndimor

1.4.1 Reforma në sistemin financiar

Sektori financiar dhe reformat e ndërmara në këtë sektor janë pjesë e shumë studimeve të

kryera në vende të ndryshme. Në fokus të veçantë të studimeve gjithmonë gjenden vendet

me ekonomi në tranzicion. Gjithmonë ka një vëmëndje të veçantë për politikëbërësit dhe

studiuesit zhvillimi ekonomik dhe zhvillimi i sektorit financiar si funksion i të parit.

Zhvillimi financiar mund të arrihet si pjesë e reformave të ndërmara për liberalizimin e

sistemit si proces i tranzicionit. Pikat fillestare të sektorit financiar për vendet e Europës

Qëndrore dhe Lindore janë përgjithësisht të njëjta. Kështu janë dhe objektivat kryesore të

reformave ekonomike të ndërmara prej tyre. Kjo bën të mundur dhe formulimin e strategjive

të njëjta për zhvillimin e këtyre ekonomive. Strategjia e përgjithshme për menaxhimin e

sistemit financiar të vendeve në tranzicion përbëhet nga dy elementë: a. ndërtimi i një

infrastrukture financiare për këto vende dhe, b. privatizimi i bankave të mbetura në pronësi

të shtetit. (Verbeek, 1996)

29

Ndër studimet mbi reformat e sistemit financiar një konkluzion me vlere ka arritur dhe

studimi i autorëve Golubovic (2005) mbi reformën e sektorit financiar në vendet në

tranzicion të Ballkanit. Sipas tyre në reformën e sektorit financiar për këto vende duhej

rishikuar roli i sektorit financiar, i cili duhet të përqendrohet në mobilizimin dhe

shpërndarjen e duhur të burimeve të pakta financiare të ekonomive. Për kalimin e periudhës

së tranzicionit ekonomik duhej përdorur një metodologji graduale. Ndryshimi i sistemeve

politike nuk është në favorin e ndryshimit të strukturave të sektorëve ekonomikë. Sipas

studimit është i nevojshëm sinkronizimi i rimëkëmbjes së sistemit bankar, sistemit të

sigurimeve shoqërore, të instrumenteve financiare dhe të pozicionimit të investuesve

institucionalë. Sinkronizimi i këtyre proceseve do të mundësojë edhe rimëkëmbjen e të

gjithë sistemit financiar si funksion i zhvillimit ekonomik. (Golubovic & Golubovic, 2005)

Gjatë 25 vjetëve të fundit janë ndërmarrë reforma të ndryshme në këto vende duke u

mbështetur në objektivat e zhvillimit të tregjeve globale. Në të gjitha këto ekonomi reformat

e ndërmara kanë parashtruar sfida ekonomike dhe politike, por ajo që spikat më fort është

përparësia që i është dhënë firmave dhe sipërmarrjeve të mëdha. Në çdo studim të ndërmarë

është fokusuar segmentimi i reformave të sektorit financiar duke dhënë përparësi “më të

mëdhenjve”. Në vendet e vogla në procesin e tranzicionit ende popullsia e shtresës së ulët

dhe të mesme nuk përdorin shumicën e shërbimeve bankare. (Torre, Gozzi, & Schmukler,

2007)

Konkluzionet e arritura nga shumë studiues përfshirë dhe të përmëndurit më lart janë

vërtetuar gjithashtu dhe nga deklarata përmbledhëse e publikuar nga BERZH (2014) në

lidhje me refomën në sektorin financiar të vendeve në tranzicion dhe ndihmën e tyre. Sipas

raportit të BERZH, pas fundit të komunizmit vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore duhej

të ndërtonin nga fillimi sektorin bankar privat. “Sektori Bankar është bazë për të gjithë

ekonominë” – Kurt Geiger (Kreu i BERZH 1999-2008) Transformimi nga një model në një

tjetër ishte një kapërcim i madh për vendet në tranzicion të cilat nuk kishin as një masterplan

apo manual për të ndjekur. (Reiserer, 2014)

Në të shumtën e rasteve BERZH ka qënë dhe huadhënësi i parë, në mënyrë për të tërhequr

investuesit perëdimore në një territor të panjohur. Gjithashtu, kjo shkon paralelisht dhe me

programet e asistencës, ku ekspertët e BERZH punonin me bankat perëndimore për të

zhvilluar dhe dhënë rekomandime për ristrukturim. Analiza e standarteve të çdo banke që

vepronte në këto vende reflektohej gjithmonë dhe tek autoritet mbikqyrëse dhe qeverisëse.

30

Roli kryesorë i BERZH mund të specifikohet pikërisht në privatizimin dhe në zgjerimin e

bankave perëndimore të nivelit të dytë. Padiskutim, në fillim nuk ishte paraja ajo që kishte

rëndësinë më të madhe. BERZH adoptoi një qasje shumë praktike dhe caktoi objektiva të

qarta të reformave për një kohë shumë të shkurtër, dhe kjo për të ulur në një farë mënyre

riskun.

Gjatë gjithë periudhës, BERZH ka këmbëngulur vazhdimisht në reformat strukturore,

miratimin e praktikave më të mira dhe zbatimin e standardeve ndërkombëtare. Angazhimi i

hershëm i BERZH u përqendru në financimin e ekonomisë reale, para së gjithash sektorit të

NVM-ve, nëpërmjet ndërmjetësve financiarë vendas. Prania e bankave të suksesshme dhe

të qëndrueshme në vetvete luajti një rol vendimtar në rritjen e interesit të investuesve të huaj

në rajon. (Reiserer, 2014)

1.4.2 Pasqyrë krahasuese e reformës në sistemin financiar në vendet në tranzicion të

Ballkanit Perëndimor

Si ekonomi të të njejtit rajon, ekonomitë e Ballkanit Perëndimor kanë shumë karakteristika

të përbashkëta por edhe shumë veçori. Por karakterisika e parë e përbashkët e vënë re në

shumë studime është fakti që të gjitha ato, në fillim të periudhës së tranzicionit u munduan

të mos i përthithnin menjëherë reformat radikale. Është e rëndësishme të theksohet që të

gjitha ekonomitë ndërmarin reforma të sektorit financiar nën monitorimin e BERZH dhe

janë kandidatë për të qënë pjesë e EU-së, duke përjashtuar Bosnje- Hercegovinën dhe

Kosovën. Prandaj, duke pasur një qëllim të njëjtë këto ekonomi mund të konceptohen që

ecin paralelisht.

Përveç pozitës gjeografike dhe regjimit politik të mëparshëm këto ekonomi vazhdojnë të

ecin paralelisht edhe në rritjen ekonomike, ku mund të përmëndim 1) legjislacioni i

reformimit të sistemit financiarë drejt qëllimit të pranimit në BE, 2) sistemi bankar

dynivelor, 3) arritja e pavarësisë së Bankës Qendrore nga pushteti ekzekutiv, 4) stabilizimi

i çmimeve, 5) kreditimi i pakët në vitet e para të tranzicionit dhe me norma interesi të ulëta,

6) raport pozitiv i viteve të fundit të tranzicionit duke spikatur me një rritje të eksporteve.

Studimi më i fundit i publikuar nga BERZH për ecurinë e përgjithshme të shteteve të

Ballkanit Perëndimorë, Shqipëria, Kososvë, Maqedoni, Mal i Zi, Serbi dhe Bosnje-

Herzegovinë, ka vënë theksin pikërisht tek një e përbashkët e rëndësishme e këtyre vendeve

31

në lidhje me zhvillimin dhe rritjen ekonomike e cila i sjell më afër vendeve të Bashkimit

Europian. Faktori kryesor sipas studimit janë Investimet e Huaja Direkte, rënia e të cilave

pati ndikim negative në këto vende për sa i përket periudhës së krizës së fundit por që mund

të sjellë zhvillimin për dekadën e ardhshme. Në këtë rajon, ndonëse Serbia është vendi me

nivelin më të lartë të IHD-ve në shumë absolute, Mali i Zi në shtatë vitet e fundit mori shumë

më të madhe të kapitalit të huaj për krerë popullsie. Por, nga pikëpamja e shumës së IHD

për një person, rajoni ende ngelet shumë pas krahasur me BE-në. Shuma e IHD për person

në Ballkanin Perëndimor është 2600 Euro ndërsa në Bashkimin Europian është 14,300 Euro.

(Sanfey, Milatović, & Krešić, 2016)

Ashtu siç u përmend më lart këto ekonomi kanë pasur regjim politik të njëtë por ato janë

çliruara nga ky regjim dhe kanë hapur tregjet në periudha të ndryshme dhe presioni i

regjimeve nuk ka qene i njëjtë. Mund të theksojmë një presion shumë të lartë dhe të vështirë

për Shqipërinë. Prandaj, domosdoshmërisht ekonomitë e vendeve të ndryshme kanë edhe të

veçantat e tranzicionit të tyre. Përderisa jemi bazuar në reformat e sektorit financiar atëherë

mund të dallojmë zhvillime të ndryshme për këto vende në 1) funksionimin e ndermjetësve

financiarë ndër vite, 2) në shpejtësinë e zhvillimit të tregut të sigurimeve (psh, një zhvillim

më i ngadaltë i tij në Shqipërië në krahasim me vendet e tjera), 3) në nivelin e ndryshëm të

kredive joperformuese në masa shumë të ndryshme dhe në numrin e ndryshëm të bankave

të nivelit të dytë që operojnë 4) në praninë ose jo të tregut kapitaleve (sidomos rasti i

Shqipërië që ndonse ka performuar relativisht mirë në ndërmarjen e reformave të njëjta nuk

ka patur dhe nuk ka ende bursën zyrtare të letrave me vlerë!).

Nga raporti i Bankës Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim mbi tranzicionin (BERZH,

2013) rezultoi se, reforma e tranzicionit ka pasur zhvillim të ndryshëm në shumë vende. Nga

ana tjetër, reformat në sektorin financiar të miratuara në fillim të viteve të krizës 2008 –

2009 kanë treguar më shumë elasticitet se sa në sektorët e tjerë. Kjo tregon se studimi më i

thelluar i procesit të reformimit të sistemit financiarë dhe analiza e ecurisë e saj për vendet

në tranzicion të Ballkanit Perëndimor është me rëndësi të veçantë.

Nga një raport përmbledhës i FMN-së del se pëveç rëndësisë së shndërrimeve reformuese,

vendet e Ballkanit Perëndimorë në 15 vitet e para të tranzicionit u gjenden në një proces

transformimi mjaft pozitiv por, në mesin e viteve 2000 ky proces filloi të ngadalësohet dhe

të jetë ende i papërfunduar. Rritja ekonomike në Ballkanin Perëndimor në kohën e krizës

globale financiare nuk ishte si pasojë e progresit të vërtetë në reformën ekonomike por

32

rezultat i likuiditetit të gjerë global. Kjo ishte një provë e pastër e mangësisë apo dobësisë

së modelit ekonomik rajonal dhe jo meritë e tij. (FMN, 2015)

1.4.3 Treguesit e Tranzicionit

Treguesit e tranzicionit reflektojnë gjykimin e Bankës Europiane për Rindërtim dhe

Zhvillim mbi progresin e tranzicionit specifikisht për çdo shtet. Vlerat e treguesëve janë të

bazuara në një sistem klasifikimi të hartuar që në vitin 1994. (BERZH, 1991) Treguesit janë

të klasifikuar si më poshtë, duke përfshirë dhe shpjëgimet për vlerat e arritura.

Privatizimi në shkallë të gjerë

• 1 Pronësi e vogël private.

• 2 Skema gjithëpërfshirëse pothuaj gati për zbatim; disa shitje kanë përfunduar.

• 3 Më shumë se 25 për qind e aseteve të ndërmarrjeve në shkallë të gjerë janë në duart private

ose në procesin e privatizimit (me procesin që ka arritur një fazë në të cilën shteti ka dhënë

në mënyrë të efektshme të drejtat e tij pronësore), por ndoshta me çështje të mëdha të

pazgjidhura në lidhje me korporatat qeverisja.

• 4 Më shumë se 50 për qind e ndërmarrjeve shtetërore dhe aseteve bujqësore në pronësi

private dhe progres i rëndësishëm me qeverisjen e korporatave të këtyre ndërmarrjeve.

• 4+ . Standardet dhe performanca tipike e ekonomive industriale të avancuara: më shumë se

75 për qind e aseteve të ndërmarrjes në pronësi private me qeverisje efektive të korporatave

Privatizimi në shkallë të vogël

• 1 Pak progres.

• 2 Pjesa thelbësore e privatizuar.

• 3 Program gjithëpërfshirës pothuajse gati për zbatim.

• 4 Privatizimi i plotë i kompanive të vogla me të drejta të tregtueshme të pronësisë.

• 4+ Standardet dhe performanca tipike të ekonomive industriale të avancuara: nuk ka pronësi

shtetërore të ndërmarrjeve të vogla; tregti efektive të tokës.

33

Qeverisja dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve

• 1 kufizime të buta buxhetore (kreditë e pakta dhe politikat e subvencioneve që dobësojnë

disiplinën financiare në nivel ndërmarrjeje); pak reforma të tjera për të nxitur qeverisjen e

korporatave.

• 2 Politikë e moderuar e kreditit dhe subvencioneve, por zbatimi i dobët i legjislacionit të

falimentimit dhe veprim i vogël për të forcuar konkurrencën dhe qeverisjen e korporatave.

• 3 Veprime të rëndësishme dhe të qëndrueshme për të forcuar kufizimet e buxhetit dhe për të

promovuar qeverisjen e korporatave në mënyrë efektive (për shembull, privatizimi i

kombinuar me politika të shtrënguara të kredive dhe subvencioneve dhe / ose zbatimi i

legjislacionit të falimentimit).

• 4 Përmirësim thelbësor në qeverisjen e korporatave dhe investime të reja të rëndësishme në

nivel ndërmarrje, duke përfshirë zotërimet e pakicave nga investitorët financiarë.

• 4+ Standardet dhe performanca tipike të ekonomive industriale të avancuara: kontroll

efektiv korporativ i ushtruar nëpërmjet institucioneve dhe tregjeve financiare vendase, duke

nxitur ristrukturimin e tregut.

Liberalizimi i çmimeve

• 1 Shumica e çmimeve kontrollohen zyrtarisht nga qeveria.

• 2 Disa ulje të administrimit të çmimeve; vendosje nga shteti e çmimeve jo të tregut për

shumicën e kategorive të produkteve.

• 3 Progres i rëndësishëm në liberalizimin e çmimeve, por vendosja nga shteti e çmimeve jo

të tregut mbetet e konsiderueshme.

• 4 Liberalizimi gjithëpërfshirës i çmimeve; ulje e dukshme e vendosjes së çmimeve nga

shteti; mbetet vetëm një numër i vogël i çmimeve të administruara.

• 4+ Standardet dhe performanca tipike e ekonomive industriale të avancuara: liberalizimi i

plotë i çmimeve pa kontroll të çmimeve përveç shtëpive, transportit dhe monopoleve

natyrore.

Tregtia dhe sistemi i këmbimit valutor

• 1 Kontroll të importit dhe / ose eksporteve të përhapur ose qasje shumë të kufizuar legjitime

në këmbimin valutor.

34

• 2 Disa liberalizime të kontrolleve të importit dhe / ose eksportit; konceptueshmëria pothuajse

e plotë e llogarisë rrjedhëse në parim, por me një regjim të këmbimit valutor që nuk është

plotësisht transparent (ndoshta me kurse të shumëfishta).

• 3 Heqja pothuajse e të gjitha kufizimeve sasiore dhe administrative të importit dhe eksportit;

kthyeshmëri pothuajse të plotë të llogarisë rrjedhëse.

• 4 Largimi i të gjitha kufizimeve sasiore dhe administrative të importit dhe eksportit (përveç

bujqësisë) dhe të gjitha tarifave të rëndësishme të eksportit; përfshirja e parëndësishme e

drejtpërdrejtë në eksportet dhe importet nga ministritë dhe kompanitë tregtare shtetërore;

nuk ka një uniformitet të madh të detyrimeve doganore për mallrat dhe shërbimet jo

bujqësore; kthyeshmëri e plotë dhe rrjedhëse e llogarisë rrjedhëse.

• 4+ Standardet dhe normat e performancës së ekonomive industriale të avancuara: heqja e

barrierave më të mëdha tarifore; anëtarësimi në OBT.

Politika e konkurrencës

• 1 Nuk ka legjislacion dhe institucione të konkurrence.

• 2 Themelimi i legjislacionit dhe institucioneve të politikave të konkurrencës; disa ulje të

kufizimeve të hyrjes ose veprime të zbatimit të firmave dominuese.

• 3 Disa veprime zbatuese për të zvogëluar abuzimin e fuqisë së tregut dhe për të promovuar

një mjedis konkurrues, përfshirë shpërbërjen e konglomerateve dominuese; reduktim

substancial i kufizimeve të hyrjes.

• 4 Veprime të rëndësishme zbatuese për të zvogëluar abuzimin e fuqisë së tregut dhe për të

promovuar një mjedis konkurrues.

• 4+ Standardet dhe performanca tipike të ekonomive industriale të avancuara: zbatimi efektiv

i politikës së konkurrencës; hyrje të pakufizuar në shumicën e tregjeve.

Tabela mëposhtë paraqet nivelin e treguesve të tranzicionit për vendet e Ballkanit

Perëndimor për periudhën më të fundit të publikuar nga BERZH, vitet 2013 dhe 2014.

Tabela 1-1 Treguesit e Tranzicionit, Ballkani Perëndimor

2013 2014

SHQIPERIA Privatizimi në shkallë të gjerë 3.7 3.7

Privatizimi në shkallë të vogël 4.0 4.0

35

Qeverisja dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve 2.3 2.3

Liberalizimi i çmimeve 4.3 4.3

Tregtia dhe sistemi i këmbimit valutor 4.3 4.3

Politika e konkurrencës 2.3 2.3

BOSNJE-

HERCEGOVINA

Privatizimi në shkallë të gjerë 3.0 3.0






MAQEDONIA Privatizimi në shkallë të gjerë 3.3 3.3






MALI I ZI Privatizimi në shkallë të gjerë 3.3 3.3






SERBIA Privatizimi në shkallë të gjerë 2.7 2.7



36




KOSOVA Privatizimi në shkallë të gjerë 1.7 1.7





Politika e konkurencës 2.3 2.3

Burimi: (BERZH, 2014)

Ajo që vërehet nga treguesit e Tabelës 1.1 është fakti që të gjitha shtetet vlerësimin me 1

pikë e kanë kaluar. Disa tregues janë në nivelin 4, pra në një nivel të konsiderueshëm drejt

ekonomive industriale të avancuara. Për më tepër, në treguesin e privatizimit në shkallë të

gjerë, Shqipëria ka nivelin me të lartë në 3.7, pra pothuaj më shumë se 50 për qind e

ndërmarrjeve shtetërore dhe aseteve bujqësore janë në pronësi private dhe ka progres të

rëndësishëm me qeverisjen e korporatave të këtyre ndërmarrjeve. Ndërkohë Kosova ka

nivelin më të ulët me 1.7.

Në treguesin e privatizimit ne shkallë të vogël Shqipëria dhe Maqedonia kanë vlerësimin më

të lartë me 4.0, pra është arritur privatizimi i plotë i kompanive të vogla me të drejta të

tregtueshme të pronësisë. Ndërkohë vlerën më të ulët e ka Bosnje- Hercegovina.

Në treguesin e qeverisjes dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve Maqedonia mban vlerën më të

lartë në 2.7, pra pothuaj janë arritur të ndërmeren veprime të rëndësishme dhe të

qëndrueshme për të forcuar kufizimet e buxhetit dhe për të promovuar qeverisjen e

korporatave në mënyrë efektive, ndërkohë Bosnje- Hercegovina dhe Kosova kanë nivelin

më të ulët në 2.0.

Në treguesin e liberalizimit të çmimeve, Shqipëria dhe Maqedonia kanë nivelin më të lartë

me 4.3, por dhe shtetet e tjera si Mali I Zi, Serbia, Bosnje- Hercegovina dhe Kosova nuk

ngelen pas me nivelin prej 4.0. Pra vendet e Ballkanit Perëndimor kanë arritur në

37

liberalizimin gjithëpërfshirës të çmimeve, duke ulur dukshëm vendosjen e çmimeve nga

shteti duke lënë vetëm një pjesë të vogël të administruar prej tij.

Gjithashtu dhe tregtia dhe sistemi i këmbimit valutor qëndron në nivele të larta për vendet e

Ballkanit duke qënë të gjithë në nivelin 4.0- 4.3, pra kanë larguar të gjitha kufizimeve sasiore

dhe administrative të importit dhe eksportit (përveç bujqësisë) dhe të gjitha tarifat e

rëndësishme të eksportit.

Ndërsa, në lidhje me politikat e konkurencës nuk mund të thuhet e njëjta gjë pasi përveç

Maqedonisë, e cila ka një nivel 2.7, të gjitha vendet e tjera janë në nivelin 2.3. Vendet e

Ballkanit Perëndimor kanë themeluar tashmë legjislacionin dhe institucionet e politikave të

konkurrencës dhe ka ulje të kufizimeve të hyrjes apo veprimeve të zbatimit të firmave

dominuese, por akoma shumë mbetet për të arritur ekonomitë industriale të avancuara.

38

KREU 2: PËRCAKTUESIT E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE

Investimet e Huaja Direkte

Investimet e Huaja Direkte konsiderohen investimet fizike (ndërtimi i një ndërmarrje apo

firmë industriale të çdo lloji) nga një kompani e huaj në një vend tjetër jo rezident. (Rugman

& Hodgetts, 1995)

2.1 Përcaktuesit e IHD-ve: Literature teorike

Studimet dhe analizat teorike mbi investimet e huaja direkte mund të themi që datojnë që në

studimet e Adam Smith por, një ndër të parët që spikat mbi këtë tëmatikë është Ohlin (1933).

Sipas Ohlin, IHD u motivuan kryesisht nga mundësia për përfitime më të larta në tregjet në

zhvillim dhe rritje, ku gjithashtu mund të kishin financime të këtyre investimeve me norma

interesi relativisht të ulëta në vendet pritëse. Por përcaktues të tjerë të këtyre IHD ishin dhe

domosdoshmëria për të kapërcyer barrierat tregtare dhe për të siguruar burime për lëndë të

parë.

Hymer (1960, publikuar në 1976) është një tjetër studiues i cili i dha rëndësi një aspekti

tjetër të motivimit të IHD. Sipas tij firmat që mund të investojnë në IHD janë firma

shumëkombëshe dhe patjetër do të motivoheshin nga disa avantazhe ekstra firmave vendase

apo lokale të cilat kanë më shumë informacion dhe njohuri mbi tregun dhe mjedisin. Këto

avantazhe mund të shfaqen nga konkurenca monopolistike e cila iniciohet nga diferencimi i

produktit, kjo konkurencë mund të motivohet gjithashtu nga përparësitë në njohuri apo

patenta të firmave të huaja, avantazh mund të jetë dhe ndërhyrja qeveritare përshëmbull duke

kufizuar importet etj. Duke pasur këto avantazhe firmat e huaja do të zgjedhin të investojne

direkt në këto vende sesa të eksportojnë në to.

Dy autorë të tjere Buckley dhe Casson (1981) kanë studiuar dhe publikuar këndvështrimin

e tyre në lidhjë me përcaktuesit e IHD, ku i bazuan në idenë në kostot e transaksioneve. Ata

ishin të parët që zhvilluan këtë teori, duke filluar me idene që tregjet e produkteve të

ndërmjetme janë të papërsosur, kështu kanë dhe kostro transaksioni të lartë kur janë firma

të ndryshme që e menaxhojnë. Kur këto tregje zhvillohen nga firmat shumëkombëshe,

atëherë kostot do të minimizohen. Transferimi i patentave, strategjive të marketingut,

markave, dizenjove apo inovacioneve është i kushtueshëm duke qënë dhe aktive jomateriale.

Teoria e internacionalizimit vë në theks tregun e produkteve të ndërmjetme dhe formimin e

39

rrjeteve prodhuese ndërkombëtare. Pika kryesore e kësaj teorie qëndron në trajtimin e

dilemës mes prodhimit të vet apo licencimit të prodhimit nga një firmë tjetër. Kështu janë

dy vendime për tu marrë: vendodhja dhe mënyra e kontrollit. Kur prodhimi dhe kontrolli

ndodhen në vendin e origjinës, firmat eksportojnë; Kur prodhimi dhe kontrolli zhvillohen

në vendin pritës, zhvillohen investime të huaja direkte. Normalisht, këto vendime kanë të

bëjnë me disa faza të ndërkombëtarizimit të produkteve.

Padiskutim që IHD dhe përcaktuesit e tyre kanë qënë dhe vazhdojnë të jenë në qëndër të

vëmendjes për shumë studiues. Por teoria që ende vazhdon të jetë bazë për studime është

teoria eklektike (përmbledhëse) e Dunning (1981, 1988), teori e cila përpiqet të integrojë

teoritë e ndërkombëtarizimit dhe të paraqesë një kornizë të përgjithshme analitike. Dunning

përmbledh shumicën e studimeve të mëparshme dhe në mënyrë eklektike (përmbledhëse)

paraqet teorinë e tij duke shpjeguar se për t'u bërë një firmë ndërkombëtare, së pari kompania

duhet të ketë përparësi konkurruese në tregun kombëtar. Asetet e saj kryesore e bëjnë

kompaninë të ndryshme kundrejt konkurrentëve të saj. Kjo i jep kompanisë mundësinë për

të mbijetuar në tregun kombëtar dhe të mendojë për ndërkombëtarizimin e aktiviteteve të

saj në tregjet e huaja. Sapo të merren avantazhet e pronësisë, kompania duhet të vlerësojë

nëse duhet të ndërkombëtarizojë këto avantazhe apo jo. Nëse kompania vlerëson që

ndërkombëtarizimi i avantazhvet dhe aktiviteteve të saj në një vend të huaj është më i

leverdisshëm, ajo duhet të vlerësojë se ku dëshiron të investojë. Për të ditur se ku mund të

zhvillojë aktivitetin e saj, kompania duhet të studiojë mjedisin makroekonomik që

karakterizohet nga vendi ose vendet pritëse, duke vlerësuar qëndrueshmërinë për të bërë atje.

Sapo kompania të dëshmojë se qëndrueshmëria është pozitive, është koha për të marrë

vendimin për të investuar jashtë vendit dhe ku.

Hipoteza kryesore e kësaj teorie është që një investim i huaj direkt do të zhvillohet me

përmbushjen e tre kushteve: Avantashet e pronësisë, avantazhet e vendndodhjes, avantazhet

e ndërkombëtarizimit. (OLI- Ownership, Location, Internacionalization)

Avantazhet në pronësi mund të jenë të llojeve të ndryshme si pronësi apo akses në burime

natyrore të pakta, patenta, emri i mirë, avantazhet nga inovacione teknologjike. Këto

avantazhe duhet të jenë të veçanta që ti japin firmës investuese përfitime, dhe mbi të gjitha

të jenë lehtësisht të transferueshme në vendin e huaj. Avantazhet e vendodhjes lidhen fort

dhe me kompetencat kryesore kombëtare. Kështu avantazhet e vendndodhjes së vendeve të

ndryshme mund të përcaktojnë se cilat vende mund të jenë pritëse për investimet e huaja.

40

Ky avantazh mund të ndryshojë me kalimin e kohës dhe vendet duhet të punojnë për të

mbajtur këtë avantazh si vend tërheqës për investimet e huaja. Avantazhet e

ndërkombëtarizimit lidhen ngusht pikërisht me avantazhet që një firmë ka dhe vendimit të

saj për të prodhuar në vendin e saj, për tu ndërkombëtarizuar apo të liçencojë një firmë të

huaj. Ky avantazh lidhet ngusht gjithashtu dhe me avantazhin e pronësisë. (Dunning, 1988)

Modeli i cili është cilësuar edhe premtues është ai Cantwell (2000). Ky model ka në

konsideratën e tij kryesore konceptin e akumulimit teknologjik si proces të brëndshëm por

dhe kumulativ të firmës. Teknologjia nuk mund të transferohet e heshtur, kështu firmat duhet

të zhvillojnë kapacitet dhe njohuritë e tyre në mënyrë unike dhe të ndryshme. Pra,

konkurrenca midis firmave është kryesisht teknologjike. Inovacioni teknologjik është burimi

kryesor i fitimit të një firme. Ndërkombëtarizimi i prodhimit lejon firmat të përdorin

njohuritë e tyre dhe potencialin inovator në mjedise të tjera, duke rritur përparësitë e tyre

specifike. Gjithashtu, zgjerimi çon në përshtatje, duke lejuar më shumë risi. Ky model

padiskutim ecën paralel dhe me qëllimet e firmave dhe projekteve të vendeve, pasi

inovacioni dhe sidomos ai teknologjik po ecën me hapa të mëdha dhe mund të bëjë një

diferencë të madhe për vendet si pritëse të investimeve por edhe atyre të

ndërkombëtarizuara.

Për të qëndruar në anën teorike të klasifikimit të përcaktuesve të investimeve të huaja direkte

në një vend, më poshtë paraqitet një tabele përmbledhëse e huazuar nga një raport i

investimeve boterore, trendet dhe përcaktuesit. (UNCTAD, 1998) Sipas tabelës 1, paraqitur

më poshtë, përcaktuesit kryesorë të IHD-ve për vendet pritëse ndahen në tri kategori;

politikat për IHD, përcaktuesit ekonomikë, dhe lehtësitë e biznesit.

41

Tabela 2-1 Përcaktuesit e IHD të vendeve pritëse.

Burimi: Raporti Boteror i Investimeve 1998: Trendi dhe Përcaktuesit, tabela IV, p. 91

2.2 Përcaktuesit e IHD-ve: Evidenca Empirike

Përmbledhja e literaturës mbi përcaktuesit e investimeve të huaja direkte padiskutim që sjell

një seri të madhe të tyre, por tabela e UNCTAD i përmbledh ato disi më konkretisht. Bazuar

në teoritë e shumta dhe përcaktuesit e përmbledhur, shumë studiues në vende të ndryshmë

kanë hulumtuar dhe provuar edhe në mënyrë empirike faktorin e tyre përcaktues dhe rolin e

tyre në rritjen ekonomike dhe zhvillimin financiar të një vendi. Ato kanë përmbledhur

përcaktues të ndryshëm por janë munduar të hulumtojnë edhe në lidhjen shkakësore mes

këtyre përcaktuesve dhe faktorëve.

42

Ky nënkre ka për qëllim pikërisht të përmbledhë një numër të konsiderueshëm të literaturës

empirike mbi evidentimin e përcaktuesve të IHD dhe lidhjen e tyre me zhvillimin ekonomik

dhe rritjen ekonomike.

Tabela nr. 2, e paraqitur më poshtë paraqet në mënyrë të përmbledhur studimet empirike dhe

rezultatet e tyre mbi përcaktuesit e investimeve të huaja.

Tabela 2-2 Rezultatet e studimeve empirike mbi përcaktuesit e IHD.

Studimet Empirike Përcaktuesit e IHD

Goldsbrough (1979) Fokusi i këtij studimi qëndron mbi ndikimin që kanë konkurenca

relative e vendeve dhe e kërkesës reale në fluksin e investimeve të

huaja direkte. Përveç këtyre përcaktuesve rëndësi ju dha dhe

përcaktuesit kosto e fuqisë puntore dhe produktivitetit, gjithashtu

dhe normës së këmbimit të vendeve dhe ndikimet pozitive të

ndryshimeve të saj.

Lunn (1980) Përcaktuesit e investimeve të huaja direkte ishin fokusi kryesor duke

përfshirë këtu, madhësine dhe rritjen e tregut, barrierat tregtare dhe

shpenzimet apo kostot mbi pajisje dhe lëndë të parë të vendeve në

studim.

Kravis & Lipsey (1982) Fokusi kryesor i punimit qëndron mbi hapjen e tregut dhe dendësinë

e tregtisë së jashtme, importet dhe exportet si faktor themelor për

tërheqjen e investimeve të huaja. Gjithashtu kostoja e fuqisë

punëtore dhe produktiviteti i tyre janë përcaktues ku “të kundërtat

tërheqin”. Vendet me kosto të lartë të fuqisë punëtore kërkojnë të

investojnë ku kostoja është e ulët.

Flamm (1984) Diversifikimi i riskut dhe kostoja e fuqisë punëtore ishin

përcaktuesit kryesorë në këtë studim mbi investimet e huaja direkte

dhe tërheqjen e tyre.

Schneider & Frey (1985) Madhësia e tregut (shprehur nga indikatorë të PNB reale për person)

bazuar në hipotezen e madhësisë së tregut, pagat si përcaktues së

kostos së forcës së punës, ku pagat e larta dekurajojnë IHD.

Stabiliteti politik si përcaktues i rëndësishëm dhe në këtë studim u

konkludua që jostabiliteti politik padyshim ul hyrjen e investimeve

të huaja direkte.

43

Culem (1988)

Madhësia e tregut, norma e rritjes dhe barrierat e tarifave ishin

përcaktuesit e ripërdorur në këtë studim dukë i shtuar dhe koston

për punëtor dhe fluksit të eksporteve.

Edwards (1990)

Lëvizja, kthimi dhe fluksi i kapitalit ishte në fokusin e këtij studimi

duke pasqyruar përcaktuesit e investimeve të huaja si madhësia e

tregut dhe të ardhurat për person. Gjithashtu u specifikuan dhe u

trajtuan si përcaktues dhe hapja e tregut me tregjet e tjera dhe risqet

politike duke i ndarë në jostabilitetin politik dhe dhunën politike.

Grubert & Mutti (1991)

Fokusi kryesorë në studimin e tyre ishin sistemi i taksave dhe

tarifave të një vëndi si përcaktues të rëndësishëm për investimet e

huaja direkte. Ata konkluduan që firmat Amerikane kishin një prirje

të madhe të investimeve por dhe tregtisë më të lartë me vendet me

taksa të ulëta.

Tsai (1994)

Përveç dy përcaktuesve thelbësor të IHD si madhesia e tregut dhe

balanca e tregut, në këtë studim janë përfshirë dhe rritja ekonomike

dhe kostoja e fuqisë punëtore. Gjithashtu disa ndryshime nga pozita

gjeografike janë konkluduar në efektin që kanë në IHD dhe këto në

rritjen ekonomike.

Loree & Guisinger

(1995)

Duke i dhënë rëndësi dhe ndryshimit që kanë përcaktues të

ndryshëm të IHD për vendet në zhvillim dhe ato të zhvilluara

studimi u fokusua tek, PBB për person, normat e taksave dhe

tarifave të vendosura, stabilitetit politik, infrastrukturës dhe

ndryshimeve kulturore.

Marr (1997)

Tregjet e mëdha, kosto e ulët e fuqisë punëtore dhe të ardhurat e

larta nga burimet natyrore janë ndër përcaktuesit kryesorë

në vendim marrjen e investimeve në këto vende. Pro

përcaktues të tjerë janë paraqitur në këtë studim si kapacitetet

teknologjike, rritja ekonomike, efiçenca e tregjeve, kostot operative

dhe infrastruktura.

Gastanaga et al. (1998)

Norma e taksave të korporatave, norma e tarifave, shkalla e hapjes

ndaj flukseve ndërkombëtare të kapitalit, kursi i këmbimit, zbatimi

i kontratave, vonesat burokratike, korrupsioni dhe padiskutim rritja

ekonomike e vendin luajnë rol me rëndësi në tërheqjen e

investimeve të huaja direkte.

44

Chakrabarti (2001)

Përcaktuesit e IHD të përfshira në studim janë: madhesia e tregut të

vendit pritës dhe tregtia e tij e jashtme, taksat, pagat si pjesë e kostos

se punës, kursi i këmbimit, rritja ekonomike dhe balanca e tregut.

Moosa (2002) Madhësia e tregut (PBB ose PBB për person) si hipotezë e

madhësisë së tregut, pagat si hipotezë e pozicionit, barrierat e

tregtisë si faktorë të tjerë, norma e rritjes si normë e kthimit, taksat

si faktorë të tjerë dhe kosto e kapitalit si hipotezë e vendndodhjes

janë përcaktuesit e përdorur në studimet empirike.

UNCTAD (2002) Politika e taksave, politika e tregtisë, politika e privatizimit,

politikat makroekonomike, nxitjet e investimeve, madhësia e tregut,

rritja dhe struktura e tregut, lënda e parë, kostoja e forcës së punës,

kostot e teknologjisë, transportit dhe komunikimit, produktiviteti i

forcës punëstore.

Frenkel, Funke, &

Stadtmann (2004)

Norma e rritjes së PBB, niveli i riskut, madhësia e tregut, distanca,

pozicioni dhe rritja ekonomike.

Bevan & Estrin (2004) Kostoja e fuqisë punëtore, burimet e vendit pritës, infrastruktura,

risqet e vendit janë marë si faktorë jo signifikant, PBB, kostot e

lëndës së parë, distanca gjeografike, faktorët legal dhe institucional

si tregtia dhe stabiliteti politik.

Artige & Nicolini (2006)

Madhësia e tregut, potenciali ekonomik, tregtia e jashtme,

shpenzimet në kërkim, zhvillim dhe risi, kostoja e fuqisë punëtore

janë përcaktuesit e përdorur për të studiuar tëheqjen e investimeve

të huaja në tre rajone të Europës.

Demirhan & Masca

(2008)

PBB për person si variabël e madhësisë së tregut, norma e

inflacionit si proxy për stabilitetin ekonomik, kostoja e fuqisë

punëtore, infrastruktura, tregtia e jashtme, norma e taksave.

Walsh & Yu (2010) Studimi thekson fillimisht dhe një herë diferencën mes ekonomive

në zhvillim dhe atyre të zhvilluara, po ashtu dhe përcaktuesit mund

të ndryshojnë ose skanë të njëjtën peshë. Përcaktuesit e përfshirë

janë: tregtia e jashtme, kursi i këmbimit, rritja e PBB, fleksibiliteti i

fuqisë punëtore, infrastruktura, pavarësia e institucioneve etj.

Phung (2016) Përcaktuesit e investimeve të huaja direkte janë bazuar në këto

kategori: niveli i zhvillimit financiar, madhësia e tregut, stabiliteti

45

makroekonomik, niveli i tregtisë së jashtme, infrastruktura, burimet

natyrore, shkollimi, aftësia dhe kostoja e fuqisë punëtore.

Përmbledhja e mësipërme e studimeve mbi përcaktuesit e investimeve të huaja direkte të

mundëson grupimin dhe paraqitjen më të përpiktë të tyre si më poshtë:

Madhësia e tregut, stabiliteti makroekonomik dhe hapja e tregut

Madhësia e tregut, stabiliteti makroekonomik dhe hapja e tregut janë tre përcaktues klasik

shpjegues të përdorur masivisht në çdo studim të IHD-ve, jo vetëm nga pesha e tyre e

shpjeguar nga argumentë teorikë por dhe nga rëndësia e tyre në studimet empirike. Madhësia

e tregut e matur nga shuma absolute e PBB ose niveli i PBB për person paraqitet si

përcaktuesi më i qëndrueshëm i investimeve të huaja direkte në studimet ekonometrike. Ky

përcaktues është i rëndësishëm për sa i përket IHD-ve horizontale, dhe nuk është specifikuar

i tillë për IHD vertikale. IHD do të lëvizin tek vendet me tregje të mëdha dhe në rritje të cilët

kanë fuqi blerjeje më të madhe, ku firmat mund të përfitojnë më shumë nga investimet e

tyre. Hipoteza e madhësisë së tregut mbështet idenë që për përdorimin efiçent të burimeve

dhe për shfrytëzimin e ekonomisë së shkallës nevojitet një treg i madh dhe në rritje. Për të

rritur fitimet e investimeve firmat investuese që synojnë tregun fokusohen te konsumatorët

e brendshëm, ndërsa firmat që synojnë burimet e vendit janë të fokusuara në tregjet e hapur.

Përgjithësiaht, hapja e tregut matet nga raporti i eksporteve dhe importeve kundrejt PBB.

Teoritë e shumta theksojnë se investimet e huaja janë të drejtuara nga vendet me treg të

hapur dhe me tregti të jashtme të lartë, por kjo varet shumë dhe nga lloji i investimit. Shumë

studime dhe anketa përfshirë studimët e paraqitura në tabelën nr. 2.2 sugjerojnë se ka një

përceptim të përgjithshëm që investimet e huaja direkte janë më shumë të tërhequra nga

ekonomitë e “hapura”. Stabiliteti Makroekonomik vlerësohet si një kusht i rëndësishëm për

çdo lloj investimi pasi qëndrueshmëria në kthimin e investimeve është e rëndësishmë për të

gjithë.

Faktorët e fuqisë punëtore

Paga si tregues i kostos së fuqisë punëtore është një nga përcaktuesit potencial më të

kundërshtuar të IHD- ve. Teorikisht është pranuar nga shumë hipoteza që fuqia punëtore e

lirë është tërheqëse për investimet e huaja direkte, pavarësisht ndonjë ndërlikimi të

ndryshëm. Megjithatë, nuk ka një mendim të njejtë unanim qoftë dhe në një grup të vogël

studimesh që kanë studiuar rolin e pagave në IHD. Disa studime rezultojnë në faktin që

46

pagat e larta i largojnë IHD dhe për disa studime të tjera ndikimi nuk është statistikisht i

pranueshëm.

OLI, Dunning (1988) i referohet një fuqie punëtore të madhe dhe të lirë si avantazh i vendeve

në zhvillim pasi është një avantazh i palëvizshëm dhe i posaçëm për vendin pritës. Ky faktor

nxit investuesit që priren nga burimet dhe tregu, të prodhojnë në vendet pritëse me kosto më

të ulët të prodhimit. Në shumë studime empirike treguesit e gjetur si domethënës ose

kuptimplotë janë norma e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore, norma e punësimit, popullsia apo

dhe rritja e popullsisë. Por, treguesi i parë është përcaktuar si më i sakti.

Studimet e ndryshme kanë rezultuar që koston relative të fuqisë punëtore janë statistikisht

signifikante, veçanërisht për investimet e huaja në industri që bazohen në fuqinë punëtore

dhe për degët e tyre të orientuara drejt exportit. Por, kur kosto e fuqisë punëtore është

relativisht jo signifikante, pra pagat ndryshojnë pak nga njëri vend në tjetrin, atëherë aftësitë

e fuqisë punëtore pritet të ketë ndikim në vendimarrjen për vendin ku duhet të investohet.

Aftësia e fuqisë punëtore është gjithashtu një përcaktues me ndikim në investimet e huaja

direkte dhe pse jo me të njëjtën peshë nga treguesi klasik. Kjo për arsye të mos matjes së

saktë të aftësisë së fuqisë punëtore. Studiues të shumtë e kanë matur aftësinë e fuqisë

punëtore bazuar në vitet e arsimimit të tyre bazuar te cikli i dytë i studimeve. Sipas

Noorbakhsh, Paloni, & Youssef (2001) arsimi i mesëm apo cikli i dytë i arsimimit është

elementi kryesor për zhvillimin e burimeve njerëzore. Ky cikël plotëson ciklin bazë së

edukimit dhe synon vendosjen e bazës së të mësuarit gjatë gjithë jetës dhe zhvillimit

njerëzor, kjo duke ofruar lëndë mësimorë të orientuara tek aftësitë dhe mësues të

specializuar. Kështu treguesi i përdorur për kapitalin njerëzor është norma e regjistrimit në

shkollën e mesme por që përsëri është e diskutueshme pasi studime të tjera kanë konkluduar

në faktin se kjo normë nuk mund të masë stokun e kapitalit njerëzor por rrjedhën e tij.

Infrastruktura

Infrastruktura mbulon disa dimensione duke filluar nga rrugët, portet detare, hekurudhat dhe

telekomunikacionin deri tek zhvillimin institucional si kontabilizimi, shërbimet ligjore etj.

Infrastruktura e varfër është parë si pengesë por ndonjëherë dhe mundësi për investimet e

huaja. Por, për shumicën e vendeve me të ardhura të ulëta, kjo është një pengesë e madhe,

përveç rastit kur qeveria lejon investimet e huaja në sektorin e infrastrukturës.

47

Padiskutim që cilësia e mirë dhe zhvillimi i infrastrukturës rrit mundësitë për produktivitet

të lartë të investimeve potenciale duke nxitur IHD. Infrastruktura e dobët në vendet në

tranzicion nuk është e favorshme për investuesit pasi ajo rrit kostot e prodhimit dhe të

transportit duke ulur efiçencën. Ndërkohë që infrastruktura e mirë sinjalizon një bazë

konsumatorësh me të ardhura më të larta në vendin pritës, padiskutim më e preferuar për

investuesit e huaj.

Matësit për infrastrukturën që kanë rezultuar domethënës janë konsumi i energjisë elektrike,

abonimet e kompanive celulare, niveli i humbjeve në transmetimin dhe shpërndarjen e

energjisë elektrike, abonimet e internetit dhe telefonisë fikse. Disa studime si e Asiedu

(2002) dhe Ancharaz (2003) kanë përdorur si matës të shkallës së zhvillimit të

infrastrukturës numrin e telefonëve për 1000 banorë si një variabël standart. Por, sipas tyre,

edhe ky tregues rezulton i dyshimtë meqenëse mund të tregojë vetëm praninë e

infrastrukturës ekzistuese por jo besueshmërinë e duhur të saj. Por duke marrë parasysh

zhvillimin e shpejtë të teknologjisë, këta matës (tregues) nuk kanë të njëjtën domethënie

(kuptim) për studimet e ndryshme. Kështu, si indikatorë më të përshtatshëm mund të jenë

abonimet e telefonisë celulare dhe humbjet e transmetimit dhe shpërndarjes së energjisë

elektrike.

Stabiliteti Politik

Niveli i riskut politik si një përcaktues i investimeve të huaja direkte është pak i paqartë.

Sipas Marr (1997) kur shtetet kanë burime të mëdha natyrore, edhe pse mund të mos

mundësojnë stabilitet politik, investuesit tërhiqen nga përfitimet e mëdha që mund të kenë,

gjë që e kompenson këtë risk. Në përgjithësi, për sa kohë që kompanitë e huaja janë të

bindura që mund të operojnë me përfitim dhe pa vënë në rrezik kapitalin dhe personelin e

tyre, ato do të vazhdojnë të investojnë. Për shembull, kompanitë e mëdha minerare i

kapërcejnë disa risqe politike duke investuar në mirëmbajtjen e infrastrukturës së tyre dhe

në forcat e tyre të sigurisë. Për më tepër, këto kompani nuk janë të kufizuara as nga tregjet

e vogla lokale, as nga rreziqet e kursit të këmbimit pasi ato kanë prirje të shesin pothuajse

vetëm në tregjet ndërkombëtare me çmime të forta valutore.

Disa variabla të posaçëm si për shembull numri i grevave dhe i protestave apo numri i ditëve

të punës të humbura kanë rezultuar me peshë në disa studime, por si të dhëna sasiore mund

të përfaqësojnë vetëm disa aspekte të natyrës cilësore të riskut politik. Gjithsesi studimet të

cilat kanë përfshirë variabla që për përfaqësimin e stabilitetit apo risqeve politike ngelen të

48

paqarta. Schenider dhe Frey (1985) në studimin e tyre kanë zbuluar një raport të zhdrejtë

mes paqëndrueshmërisë politike dhe IHD, ndërkohë Loree dhe Guisinger (1995) duke

përdorur të dhëna për investimet e huaja të Shteteve të Bashkuara për dy periudha kohore

kanë vërejtur se riksu politik ka ndikim negativ në IHD në 1982 por, për vitin 1977 nuk del

të ketë asnjë efekt..

Edwards (1990) përdori dy tregues për matjen e riskut politik: jostabiliteti politik dhe dhuna

politike. Jostabiliteti politik i mat probabilitetin e ndërrimit të qeverisjes rezultoi

domethënës, ndërkohë që dhuna politike e matur nga dendësia e vrasjeve politike, trazirat e

dhunshme dhe greva të motivuara politikisht rezultoi jo domethënëse.

Burimet natyrore

Shumë vende ende të pa zhvilluara apo dhe në tranzicion janë një destinacion tërheqës për

investuesit e huaj, pikërisht për arsye të burimeve natyrore të shumta. (Asiedu, 2002) Duke

marë parasysh faktin që numri i këtyre shteteve është i madh, është e rëndësishme të

studiohet ndikimi i burimeve natyrore në vëllimin e investimeve të huaja direkte tërhequr

nga vendet pritëse. Indikatorë të ndryshëm janë përdorur në disa studime të cilët kanë

rezultuar signifikantë por si indikatori me të dhëna më të rregullta është veçuar sasia e

eksporteve të karburantit si përqindje e eksporteve të mallrave.

Rritja ekonomike

Roli i rritjes ekonomike në tërheqjen e investimeve të huaja direkte ka qënë subject i shumë

studimeve, gjithashtu dhe kontroverse. Sipas Charkrabarti (2001) një ekonomi e cila ka rritje

të shpejtë ka më shumë mundësi për të nxjerë përfitime relativisht me ekonomitë që kanë

rritje të ngadaltë ose skanë rritje fare. Por studimet për vendet e ndryshme kanë pasur

rezultate të ndryshme bazuar tek raporti i rritjes ekonomike dhe IHD-ve. Ekonomitë në

tranzicion kanë rezultuar në një korelacion pozitiv por e kundërta është raportuar për vendet

e zhvilluara.

Zhvillimi financiar (politika financiare, taksat etj)

Investimet e huaja direkte janë të tërhequra nga burimet natyrore por dhe nga efiçenca në

përdorimin e tyre dhe kështu roli i zhvillimit financiar në këtë proçes bëhet dhe më shumë i

rëndësishëm. Për investuesit që kërkojnë efiçencë dhe zvogëlimin e riskut financiar është e

nevojshme që vendi ku ato investojnë të ketë një sistem financiar të zhvilluar. (Gouider &

49

Nouira, 2014) Gjithashtu kompanitë apo investuesit e huaj mbështeten dhe në industritë

vendase për lëndë të parë apo produkte të ndërmjetme të cilat ndihmojnë proçesin e tyre të

investimit. Vendet të cilat sigurojnë një sistem financiar të zhvilluar bëjnë të mundur që ky

proçes të realizohet më shpejt dhe më thjeshtë, me kosto më të ulëta. (Alfaro, Chanda,

Kalemi-Ozcan, & Sayek, 2004) Kështu dhe vendet me sistem financiar më të zhvilluar janë

më tërheqës për investuesit e huaj.

Zhvillimi finanicar si përcaktues i IHD-ve është studiuar dhe empirikisht duke perdorur

indekse të ndryshme si diferencën e normave të interesit dhe kreditimi vendas në sektorin

privat të cilat kanë rezultuar signifikane. Studime si të Noorbakhsh, Paloni, & Youssef

(2001) dhe Gouidar & Nouira (2014) argumentojnë që kreditimi vendas në sektorin privat

përfaqëson të kundërtën e ngërçit në tregun financiar, kënshtu përfaqëson mirë matësin e

zhvillimit financiar. Ky indikator tregon nivelin e hapjes së tregut financiar të vendit pritës,

gadishmërinë e suportit financiar për kompanitë private dhe në mënyrë jo direkte dhe

zhvillimin financiar të vendit pritës. Kështu është argumentuar të jetë një indikator më i

saktë se diferenca e normave të interesit.

Për sa i përket nivelit të taksave të vendit pritës, studime të ndryshme kanë rezultuar në

përfundime të ndryshme. Disa prej tyre tregojnë që taksat e korporatave të vendit pritës së

investimeve kanë nje efekt significant negative në lëvizjen e IHD-ve. (Grubert & Mutti,

1991) (Loree & Guisinger, 1995) Megjithatë, studime të tjera kanë konkluduar që taksat nuk

kanë efekt signifikant negativ në investimet e huaja direkte. (Lim, 1983) (Wheeler & Mody,

1992) (Jackson & Markowski, 1995)

2.3 Këndvështrim teorik mbi ndikimin e zhvillimit financiar në IHD

Literature e rishikuar në nën kapitujt më lartë pasqyroi si përcaktues të rëndësishëm për

IHD-të e një vendi sektorin financiar dhe rritjen ekonomike. Më poshtë paraqiten disa

studime të cilat kanë në fokus marrëdhënien e zhvillimit të sektorit financiar dhe rritjes

ekonomike në IHD.

Studimi i Alfaro, Ozcan dhe Sayek (2009) IHD, produktiviteti dhe zhvillimi finanicar,

analizon ndikimin e IHD-ve në rritjen ekonomike përmes tregjeve financiare, duke hetuar

nëse ky efekt arrihet përmes grumbullimit te faktorëve apo/dhe përmirësimit të

produktivitetit të totalit të faktorëve. Studim ky i bazuar në 72 shtete. Grumbullimi i

faktorëve nuk rezultoi si kanali kryesor i përfitimit të një vendi nga IHD-të. Por ndërkohë,

50

sipas tyre, një vend me tregje financiare të zhvilluara përfiton shumë nga IHD-të. IHD-të

mund të luajnë një rol shumë të rëndësishëm në rritjen ekonomike të një vendi më shumë

nëpërmjet rritjes së efikasitëtit sesa nga grumbullimi i kapitalit, por kushtet locale janë

vendimtare në këtë ndikim.

Lee dhe Chang në studimin e tyre mbi marrëdhënien dhe ndikimin e zhvillimit të sistemit

financiaar në IHD dhe rritjen ekonomike paraqesin evidenca të një marrëdhënie të fortë

afatgjate mes IHD-ve dhe treguesve të zhvillimit të sistemit financiar. Modeli paraqet një

ndikim të madh të këtyre treguesve sin ë IHD dhe në rritjen ekonomike të 37 vendeve në

studim për periudhën 1970- 2002. Testet empirike nuk kanë rezultuar në një marrëdhënie

domethënëse në periudhë afatshkurter, porn ë periudhë afatgjatë testi i shkakësisë ka

rezultuar në një lidhje të dyanshme të shkakësisë mes IHD, zhvillimit financiar dhe rritjes

ekonomike. (Lee, Chang, 2009)

Ndërkohë një studim i cili përmbledh 91 vende synoi të prezantojë evidence të reja të rolit

te zhvillimit të tregjeve financiare në ndërmjetësimin e ndikimit të investimeve të huaja

direkte në rritjen ekonomike për një periudhë 1975- 2005. Ky studim konkludoi në faktin se

ka një efekt pozitiv të IHD-ve në rritjen ekonomike vetëm pasi zhvillimi i tregjeve financiare

të vendeve arrin të kaloj një nivel të caktuar. Fakt i cili sygjeron që politikat duhet të jenë të

drejtuara në tërheqjen e IHD-ve por duke ecur paralel dhe me promovimin e zhvillimit të

tregjeve financiare. (Azman-Saini, Laë, Ahmad, 2010) Konkluzione dhe rekomandime të

njëjta kanë paraqitur dhe Sghaier dhe Abida (2013) në studimin e tyre 4 vende të Afrikës së

Veriut për periudhën 1980- 2011.

Vlen për tu përmendur dhe studimi i Zoto (2012) mbi Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri

dhe ndikimi në rritjen ekonomike, i cili ka rezultuar në një marrëdhënie positive dhe

statistikisht të rëndësishme.

Sistemi financiar i zhvilluar është një ndër përcaktuesit kryesorë të IHD-ve, dhe në studimin

e Kaur, Yadav dhe Guatam (2013) analizojnë këtë ndikim në një analizë panel për vendet

BRIC në periudhën 1991- 2010. Rezultatet empirike provuan ndikimin e hyrjeve të IHD-ve

në këto vende nga sektori bankar dhe treguesit e tregjeve të kapitalit. Sektori banker dhe

kapitalizimi i tregjeve të kapitalit ndikojnë pozitivisht IHD-të, ndërkohë më shumë kredi

vendase nga sektori bankar ndikojnë negativisht ne hyrjet e IHD-ve të këtyre vendeve për

periudhën në studim.

51

Gjithashtu mund të përmendim dhe studimin më të vonshëm të Desbordes dhe Ëei (2017),

të cilët tregojnë se zhvillimi financiar i vendeve të origjinës dhe vendeve të destinacionit

promovojnë së bashku IHD-të duke rritur drejtpërsëdrejti rritjen e aksesit në financat e

jashtme dhe duke mbështetur në mënyrë indirekte aktivitetin e përgjithshëm ekonomik.

Empirikisht u provua gjithashtu dhe ndikimi i shtrëngimit të kredive në rënien drastike të

përgjithshme të fluksit të IHD-ve gjatë krizës së fundit financiare globale.

Por gjithashtu rezultojnë studime empirike mbi ndërlidhjen e zhvillimit financiar, IHD-ve

dhe rritjes ekonomike të cilat u fokusuan në rolin e zhvillimit financiar si efekt pozitiv në

rritje dhe IHD, të cilat dështuan në ekzaminimin e shkakësisë mes këtyre treguesëve.

(Hermes dhe Lensink (2003), Omran dhe Bolbol (2003), Choong dhe Lim (2009))

2.4 IHD në shtetet e Ballkanit Perëndimor

Pas periudhës së izolimit deri në vitet 1990, Ballkani Perëndimor liberalizoi tregtinë dhe

pranoi politikat për tërheqjen e investimeve të huaja direkte. Ekonomitë e vogla të hapura,

të cilat nuk kanë burime mjaftueshëm të kursimeve të brendshme, duhet të tërheqin

investime të huaja në vendin e tyre në menyrë që të nxisin rritjen ekonomike. Veçanërisht

kjo është e rëndësishme për vendet në tranzicion të Europës Juglindore apo Ballkanit

Perëndimor të cilat synojnë të jenë Anëtare të Bashkimit Europian. Ky proces i pranimit sjell

kosto të tjera shtesë gjithashtu. Vendet si Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia

dhe Bosnje –Hercegovina, të cilat kaluan në tranzicion relativisht vonë dhe u përballën me

vështirësi të shumta, në mënyrë që të arrijnë nivelin e vendeve të tjera të BE-së u nevojiten

investimet e huaja direkte. Shqipëria Maqedonia, Mali i Zi, dhe Serbia tashmë e kanë marë

statusin e vendit kandidat për anëtarësimin në BE, ndërkohë Bosnje –Hercegovina dhe

Kosova ende jo. Investimet e huaja direkte janë në burim i rëndësishëm i kursimeve shtesë

për vendet në tranzicion. Ato janë kanalizim i duhur nga i cili vendi pritës përveç kapitalit

të ri përfiton bazën për punësim më të lartë, rritje dhe zhvillim, transferim të njohurive dhe

teknologjisë dhe rrugën për eksport, i cili ka efekt multiplikativ në rritjen ekonomike.

Efektet e globalizimi rajonal ishin pozitivë pas vitit 2000, lidhur me rritjen ekonomike,

inflacionin, rritjen e punësimit dhe stabilitetit në balancën fiskale në të gjithë vendet e

rajonit. Hyrja e kapitalit të huaj ishte jo significant në vitet 1990 dhe fillimet e viteve 2000,

kryesisht shkaktuar nga procesi i privatizimit. Në periudhën 2006- 2009, bumi financiar dhe

tregjet financiare vendase gjithnjë e më konkurruese, përmirësimi i reformave rregullatore

dhe strukturore e bënë rajonin një terren të favorshëm për tërheqjen e flukseve intensive të

52

kapitalit. (IMF, 2011) Dinamika tregtare e rajonit të Ballkanit Perëndimor është përshpëjtuar

si rrjedhojë e flukseve të IHD-ve duke rritur dhe eksportet dhe importet. Por kriza

ekonomike globale e vitit 2009 ndikoi në këto vende gjithashtu nëpërmjet kanaleve të

tregtisë dhe financiamit. (Bjelić, Jaćimović, & Tašić, 2013) Këto vende u përballën me rënie

të eksporteve, fluksit të kapitalit, remitancave dhe humbjen e financimit të jashtëm, ulje të

të ardhurave nga taksat, shtrëngim të kushteve të kreditimit të brendshëm dhe presion ndaj

kursit të këmbimit. (Cocozza, Colabella, & Spadafora, 2011)

Figura 2-1 Investime e Huaja Direkte, Vendet e Ballkanit Perëndimor 1992- 2016

Burimi: Banka Botërore (2017)

Grafiku i mësipërm përmbledh Investimet e Huaja Direkte nga vitet e para të tranzicionit

deri në vitin 2016 për vendet e përzgjedhura në studim, Ballkani Perëndimor, bazuar në të

dhënat e publikuara nga Banka Botërore,. Ajo që duhet theksuar është mungesa e të dhënave

për vendet si Mali i Zi, Bosnje- Hercegovina dhe Kosova.

Pavarësisht që grafiku paraqet vendet e të njëjtit rajon mund të vihet re mjaft qartë ndryshimi

i të dhënave të IHD-ve mes shteteve. Serbia është shteti i cili dominon për sasinë më të lartë

të investimeve të huaja direkte. Këto ndryshime mund të shpjëgohen pjesërisht nga

institucionet e ndryshme ekonomike dhe kapacitet e ndryshme absorbuese të vendeve,

ngjarjet politike si dhe ndryshimi në shpejtësinë e proceseve të privatizimit.

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

Bill

ion

s

Shqiperia

Bosnie - Hercegovina

Maqedonia

Mali I Zi

Serbia

Kosova

53

Por ajo që është interesante në këto të dhëna është përqindja që IHD-ve në këto ekonomi

zënë në PBB e tyre. Tabela më poshtë paraqet të dhënat e IHD si përqindjë e Produktit të

Brendshëm Bruto të ekonomive të përzgjedhura të Ballkanit Perëndimor. Të dhënat janë

marë gjithashtu nga Banka Botëror, Treguesit Botëror të Zhvillimit.

Tabela 2-3 Hyrjet e IHD-ve si % e PBB në vendet e Ballkanit 1995- 2016

Shteti 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Shqiperia 2.89 2.72 2.01 1.66 1.21 3.94 5.1 3.04 3.1 4.67 3.22

Bosnie- Hercegovina 1.62 3.77 2.65 2.06 4.03 4.56 8.88 5.56

Maqedonia, FYR 0.21 0.25 0.42 4.21 2.41 5.77 12.6 2.84 2.41 5.44 2.32

Mali I Zi 5.6 2.89 3.15 22.2

Serbia 0.27 0 3.06 0.62 0.61 0.79 1.45 3.04 6.92 3.86 6.01

Kosova 1.46 3.58

Shteti 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Shqiperia 3.62 6.1 9.63 11.2 9.13 8.14 7.47 9.81 8.69 8.7 9.12

Bosnie- Hercegovina 6.57 11.7 5.26 0.79 2.59 2.53 2.28 1.73 2.82 1.81 1.57

Maqedonia, FYR 6.23 8.8 6.17 2.76 3.2 4.84 3.47 3.72 0.54 2.95 5.26

Mali I Zi 23.1 25.5 21.6 37.4 18.3 12.3 15.1 10 10.8 17.4 5.43

Serbia 13.9 10.9 8.23 6.87 4.29 10.6 3.13 4.52 4.52 6.31

Kosova 9.07 12.5 9.44 7.22 8.41 8.05 4.53 5.25 2.7 5.33 3.6

Burimi: Treguesit Botëror të Zhvillimit

54

Figura 2-2 Hyrjet e IHD-ve si % e PBB në vendet e Ballkanit 1995- 2016

Burimi: Treguesit Botëror të Zhvillimit

Investimet e huaja direkte si përqindje e Produktit të Brendshëm Bruto për vendet e

përzgjedhura japin një tregues tjeter ku është Mali i Zi ai i cili kryeson për nga pesha që zënë

Investimet e Huaja në PBB-në e ekonomisë. Pas viti 2009 këto tregues kanë pësuar një rënie

të ndjeshme. Shqipëria ka nivelin më të lartë të IHD-se në krahasim me vendet e tjera për sa

i përket vitit të fundit të të dhënave, me (1,087,538,657.74 $) investime, të cilat zënë 9.12%

të PBB-së së vitit 2016. Këto të dhëna janë paraqitur më lart grafikisht ku dallueshem bie në

sy Mali i Zi ndër vite.

2.4.1 Indeksi i Konkurencës Globale (IKG) dhe Ballkani Perëndimorë

IKG ose GCI (Global Competititveness Index) bazohet në teorinë e avantazhit konkurues të

përcaktuar nga ekonomisti amerikan Michael Porter. Potter analizoi një numër të degëve të

ekonomisë (më shumë se 100) në vendet më të zhvilluara në botë për të konkluduar se disa

vende ishin më konkuruese në industri të ndryshme se të tjerët. Ai konfirmoi se asnjë vend

nuk mund të jetë konkurues në të gjithë aktivitetet e tij. Kështu u përkufizua dhe IKG, i cili

u përdor për herë të parë në 2004 në Forumin Ekonomik Botëror në Davos. IKG llogaritet

bazuar në një grup faktorësh, cituar në nëntë grupe:

55

− institucionet

− infrastruktura

− makroekonomia

− shëndeti dhe arsimi fillor

− arsimi i lartë dhe trainimet

− efiçenca e tregut

− pajisjet teknologjike

− zhvillimi i biznesit

− risitë

Indeksi i konkurencës globale vlerëson efektet e ndryshme që kanë faktorë të ndryshëm në

vende të ndryshme, dhe këto vende klasifikohen në tre grupe me tre nën-indekse:

- Nën-indeksi 1 konsiston në vendet në të cilat konkurenca bazohet në faktorët e prodhimit,

ndërsa faktorët e përfshirë në IKG janë institucionet, infrastruktura, makroekonomia,

shëndeti dhe arsimi fillor.

- Nën-indeksi 2 konsiston në vendet në të cilat konkurenca bazohet në faktorët e efiçencës në

sipërmarrje, ku arsimi i lartë, trainimi dhe efiçenca e tregut janë faktorët e përfshirë në IKG.

- Nën-indeksi 3 konsiston në vendet në të cilat konkurenca bazohet në faktorët e risive dhe

shkutimeve teknologjike, ku zhvillimi i biznesit dhe risitë janë faktorët e përfshirë në IKG.

Tre nënindekset kanë peshë të ndryshme në llogaritjen e indeksit të përgjithshëm, në varësi

të fazës së zhvillimit të secilës ekonomi, të përcaktuar nga PBB-ja për person dhe pjesa e

eksporteve përfaqësuar nga lëndët e para.

Në vendet e Ballkanit Perëndimor, ndryshe nga vendet Europiane, qeverisja ka konkurencë

të dobët, e cila përfaqësohet nga analiza e rënditjes së IKG-së së vendit. Tabela 2-4 më

poshtë e paraqet këtë rënditje për vendet e përzgjedhura në studim të ballkanit Perëndimor.

Renditja IKG në fillimet 2004 përfshinte 104 shtete, ndërkohë në raportin e 2016- 2017 janë

të përfshira 138 shtete. Sipas analizës së të dhënave renditja më e lartë e konkurencës në

shtetet e Ballkanit Perëndimor është arritur nga Mali i Zi dhe më e ulëta është arritu nga

Bosnje- Hercegovina dhe Shqipëria. Renditja mesatare e Shqipërisë është 94, Bosnje-

Hercegovina 98, Maqedonia 78, Mali I Zi 72 dhe Serbia 84.

56

Tabela 2-4 Renditja e vendeve të BP në IKG 2005- 2017

Rendi IKG 04-05 05-06 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11

Nr. Shteteve 104 117 125 131 137 133 139

Shqiperia / 100 98 109 108 96 88

Bosnie- Hercegovina 81 95 89 105 107 109 102

Maqedonia 84 85 80 94 89 84 79

Mali I Zi / / / 82 65 62 49

Serbia / / / 91 85 93 96

SCG 89 80 87 / / / /

Rendi IKG 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17

Nr. Shteteve 142 144 148 144 140 138

Shqiperia 78 89 95 97 93 80

Bosnie- Hercegovina 100 88 87 / 111 107

Maqedonia 79 80 73 63 60 68

Mali I Zi 60 72 67 67 70 82

Serbia 95 95 67 67 70 82

SCG / / / / / /

Analiza u zhvillua sipas rapoteve të Konkurencës Globale ndër vite, SCG është bashkim i të dy

shteteve Serbi dhe Mal I Zi deri në vitin 2006, pra të dhënat janë për të dy vendet për atë periudhë.

Burimi: Raporti i Konkurencës Globale (Forumi Botëror i Ekonomisë)

Tabela 2.5 paraqet indeksin e përgjithshëm IKG të vendeve të Ballkanit Perëndimor matur

nga 17. Të dhënat janë mbledhur përsëri nga Raportet e Konkurencës Globale botuar nga

Forumi Botëror i Ekonomisë.

Tabela 2-5 Indeksi i Përgjithshëm IKG i BP 2005-2017

Rendi IKG 04-05 05-06 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11

Nr. Shteteve 104 117 125 131 137 133 139

Shqiperia / 3.07 3.46 3.48 3.55 3.72 3.94

Bosnie- Hercegovina 3.38 3.17 3.67 3.55 3.56 3.53 3.7

Maqedonia 3.34 3.26 3.86 3.73 3.87 3.95 4.02

Mali I Zi / / / 3.91 4.11 4.16 4.36

Serbia / / / 3.78 3.9 3.77 3.84

SCG 3.23 3.38 3.69 / / / /

57

Rendi IKG 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17

Nr. Shteteve 142 144 148 144 140 138

Shqiperia 4.06 3.91 3.85 3.84 3.93 4.06

Bosnie- Hercegovina 3.83 3.93 4.02 / 3.71 3.8

Maqedonia 4.05 4.04 4.14 4.26 4.28 4.23

Mali I Zi 4.27 4.14 4.2 4.23 4.2 4.05

Serbia 3.88 3.87 3.77 3.9 3.89 3.97

SCG / / / / / /

Analiza u zhvillua sipas rapotëve të Konkurencës Globale ndër vite, SCG është bashkim i të dy

shteteve Serbi dhe Mal I Zi deri në vitin 2006, pra të dhënat janë për të dy vendet për atë periudhë.

Burimi: Raporti i Konkurencës Globale (Forumi Botëror i Ekonomisë)

Analiza e të dhënave të mësipërme të indeksit të përgjithsëm të Konkurencës Globale për

vendet e Ballkanit Perëndimor për periudhen 2005- 2017 paraqet që pozicionin më të mirë

e ka arritur Mali i Zi me indeks 4.36, ndërkohë pozicioni më I mirë për Shqipërinë ka qënë

4.06, Bosnje Hercegovina 4.02, Maqedonia 4.28, dhe Serbia 3.97. Pozicioni më i dobët në

renditjen e Konkurencës vërehet të jetë arritur nga Shqipëria dhe Bosnje- Hercegovina. Por

nga të dhënat e të dyja tabelave mund të konkludohet që përpos një pozicioni jot ë favorshëm

në Konkurencën Globale vendet e Ballkanit Perëndimor ndër vite janë në rritje dhe një trend

i tillë pozitiv pritet të vazhdojë.

58

KAPITULLI 3: METODOLOGJIA DHE TË DHËNAT

Fokusi i punimit është vlerësimi dhe krahasimin i ndikimit të zhvillimit financiar dhe

investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike me anë të metodave empirike në grupin e

vendeve të Ballkanit Perëndimor ku përfshihen: Shqipëria, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia,

Serbia dhe Bosnje – Hercegovina. Në këtë kapitull do të shpjegohen të gjithë treguesit e

sektorëve të përfshirë në analizën empirike. Gjithashtu do të përfshihet një rishikim i

literaturës mbi modelet e trajtuara më parë në studime të ngjashme për vendet në tranzicion,

ku do të veçohen dhe modelet e përzgjedhura në studim.

3.1 Treguesit e zhvillimit financiar, investimeve të huaja direkte dhe rritjes

ekonomike

Treguesit e zhvillimit financiar

Ndryshe nga treguesit e IHD-ve dhe rritjes ekonomike, treguesit e zhvillimit financiar janë

më shumë, duke ndjekur dhe u bazuar në literaturën e Levine dhe punimeve të tij të shumta

si Levine (2004), Levine dhe Zervos (1998) dhe King dhe Levine (1993), janë përzgjedhur

treguesit si më poshtë. Në mbështetje të punimeve të Levine studimi është referuar dhe

studimeve të Calderon dhe Liu (2003), Afawubo dhe Fromentin (2013), Allegret dhe Azzabi

(2013), Jahfer dhe Inoue (2014), Wongpiyabovorn (2016) etj. E gjithë literatura referuar më

sipër paraqet studime të cilat bazohen dhe në vende në tranzicion por gjithashtu rezultatet të

cilat kanë qënë statistikisht me rëndësi i referohen analizave të cilat kanë përfshirë këto

tregues, duke përjashtuar treguesit mbi tregun e kapitaleve. Kjo për mungesë të të dhënave

për të gjithë vendet, duke filluar nga Shqipëria e cila ka një treg të kapitaleve jo funksional.

Duke marë parasysh faktin që këto tregues do analizohen mbi ndikimin e tyre në IHD dhe

rritjen ekonomike dhe lidhjen e shkakësisë me to, atëhere janë tregues bruto jo në raport me

PBB-në.

Kredia ndaj sektorit privat (CPS)

Ky tregues përfshin sasinë e kredisë së dhënë në sektorin privat nga bankat e nivelit të dytë,

duke mos përfshirë kështu kredi të dhëna nga institucione të tjera jo bankë ndaj sektorit

privat. Kështu paraqet zhvillimin e sektorit bankar dhe rolin e tyre në mbështetjen financiare

të shumë sektorëve. Të dhënat e këtij treguesi janë marë nga databaza e Strukturës

59

Financiare te Bankës Botërore. Tregues ky i përdorur gjërësisht në studime për matjen e

zhvillimit të sektorit bankar, i cili izolon kredinë vetem ne sektorin privat pa përfshirë

sektorin publik. Vendet në studim janë vende në tranzicion dhe si të tilla kanë sektorin

bankar më të zhvilluar, referuar dhe më lart.

Detyrimet Likuide (LLAB)

Ky tregues paraqet vlerën absolute të detyrimeve likuide në milionë Dollarë Amerikanë.

Detyrimet likuide njihen ndryshe si paraja e gjerë ose M3. Ato janë shuma e monedhës dhe

depozitave në BQ (M0), plus depozitat e transferueshme dhe monedha elektronike (M1),

plus depozitat me afat dhe kursime, depozitat e transferueshme në valutë të huaj, certifikatat

e depozitave dhe marrëveshjet e riblerjes së letrave me vlerë (M2) plus çeqet e udhëtarëve,

depozitat me afat në valutë të huaj, letrat komerciale dhe aksionet e fondeve të përbashkëta

ose fondet e tregut të mbajtura nga rezidentët. Ky tregues është përzgjedhur si matës i duhur

për ndërmjetësimin financiar dhe përfshin institucione si BQ, bankat e nivelit te dytë dhe

institucionet e tjera financiare. Kështu ky tregues është një matës i të gjithë sistemit

financiar.

Raporti i Aktiveve të Bankave të nivelit të dytë me totalin e aktiveve te bankave të

nivelit të dytë dhe të bankës qëndrore (CBATOT)

Ky tregues paraqet raportin e totalit të aktiveve të bankave nga depozitat me shumën e

depozitave të bankave dhe bankës qëndrore për sektorin real të brendshëm jofinanciar.

Aktivet përfshijnë pretendime për sektorin e brendshëm real jofinanciar që përfshin qeveritë

qendrore, shtetërore dhe lokale, ndërmarrjet publike jofinanciare dhe sektorin privat.

Depozitat e bankave përbëhen nga bankat komerciale dhe institucione të tjera financiare që

pranojnë depozita të transferueshme, siç janë depozitat pa afat. Ky tregues i përdorur

gjërësisht në studime bën një diferencim të rëndësisë së intitucioneve të ndryshme

financiare, gjithashtu paraqet një matje relative të madhësisë së sektorit financiar.

Treguesi i IHD-ve

- Fluksi i Investimeve të Huaja Direkte (FDI)

60

Ky tregues paraqet fluksin hyrës të investimeve të huaja nga të gjitha vendet në Shqipëri.

Fluksi i IHD-ve është përzgjedhur të paraqesë ecurinë e Investimeve të Huaja Direkte në

Shqipëri, si treguesi me i drejtpërdrejt dhe matësi më i duhur për tu përdorur në model.

Treguesi i rritjes ekonomike

- Produkti i Brendshëm Bruto për person (GDPC)

Treguesi i rritjes ekonomike është përzgjedhur Produkti i Brendshëm Bruto për person pasi

është konsiderur si matësi më i mirë i rritjes ekonomike për një vend. Përzgjedhja e këtij

treguesi gjithashtu i është referuar studimeve të ndryshme.

Të gjithë këto tregues janë mbledhur për të gjitha vendet përfshirë në studim duke ju drejtuar

burimeve zyrtare të Bankave përkatëse Qendrore, Bankës Botërore dhe FMN-së.

Tabela më poshtë paraqet përshkrimin e të dhënave për treguesit e përzgjedhur në studim

për analizën e marredhënies në fokus për vendet e Ballkanit Perëndimore.

Tabela 3-1 Përshkrimi i të dhënave (Ballkani Perëndimor)

CBATOT CPS FDI GDPC LLAB

Mean 94.40054 5.58E+09 8.59E+08 4549.378 6.53E+09

Median 96.78510 4.18E+09 4.99E+08 4415.915 5.07E+09

Maximum 99.99990 1.97E+10 4.93E+09 7279.887 1.94E+10

Minimum 68.71060 2.45E+08 49431494 2337.942 1.95E+08

Std. Dev. 7.256389 5.07E+09 9.92E+08 1150.223 5.07E+09

Skewness -1.857385 1.366321 2.456873 0.530760 0.983311

Kurtosis 6.316603 4.057375 9.147407 2.721246 3.118297

Jarque-Bera 84.73119 29.33336 211.6130 4.115477 13.26211

Probability 0.000000 0.000000 0.000000 0.127743 0.001319

Sum 7740.844 4.58E+11 7.04E+10 373049.0 5.35E+11

Sum Sq. Dev. 4265.070 2.08E+21 7.98E+19 1.07E+08 2.09E+21

Observations 82 82 82 82 82

Burimi: Punim i autorit

61

Ndërsa tabela më poshtë paraqet përshkrimin e të dhënave për treguesit e përzgjedhur në

studim për analizën e marredhënies në fokus për Shqipërinë.

Tabela 3-2 Përshkrimi i të dhënave (Shqipëria)

CBATOT CPS FDI GDPC LLAB

Mean 78.50500 2.09E+09 5.29E+08 3099.334 6.08E+09

Median 79.55830 9.51E+08 2.94E+08 3095.402 6.22E+09

Maximum 92.50610 5.07E+09 1.34E+09 4524.991 1.06E+10

Minimum 58.31800 84876171 41200000 1547.954 1.08E+09

Std. Dev. 12.01026 2.12E+09 4.91E+08 1004.622 3.43E+09

Skewness -0.231303 0.343599 0.472212 -0.064843 -0.089199

Kurtosis 1.614116 1.285897 1.497555 1.567608 1.345906

Jarque-Bera 1.956788 3.126189 2.886839 1.896186 2.537198

Probability 0.375914 0.209487 0.236119 0.387479 0.281225

Sum 1727.110 4.59E+10 1.16E+10 68185.34 1.34E+11

Sum Sq. Dev. 3029.171 9.40E+19 5.07E+18 21194563 2.47E+20

Observations 22 22 22 22 22


3.2 Këndvështrim teorik mbi modelet e trajtuara mbi ndikimin e zhvillimit financiar,

IHD-ve në rritjen ekonomike

Hulumtimet dhe studimet në raportin mes zhvillimit financiar dhe rritjes ekonomike datojnë

shumë vite më parë sic është trajtuar dhe në kapitullin e parë me studimet e Schumpeter

(1911) dhe ndoshta dhe më parë. Literaturë dhe më e zgjeruar e studimeve të Goldsmith

(1969), Lucas (1988), Greenwood dhe Jovanovic (1990) dhe të tjerë kanë theksuar faktin se

zhvillimi financiar është një factor i rëndësishëm për rritjen afatgjatë ekonomike. Është

argumentuar se zhvillimi financiar sjell rritje ekonomike duke mundësuar alokimin e

burimeve, akumulimit të kapitalit dhe risisë teknologjike, këto të konkluduar si përcaktues

së Investimeve të Huaja Direkte të një vendi. Pra praktikisht kemi argumentim të hipotezës

së ngritur dhe per vendet ne tranzicion të Ballkanit Perëndimor.

62

Studimi i Levine dhe Zervos (1998) i 42 shteteve ka paraqitur nje kontribut pozitiv të sektorit

bankar në rritjen e PPB-së për njeri. Ndërkohë po Levine (1999) e riparaqet përfundimin e

ndikimit pozitiv të zhvillimit financiar në rritjen ekonomike me një studim të 49 shteteve.

Sipas tij ka një prezencë të fortë dhe një ndërlidhje positive dhe signifikative mes zhvillimit

të ndërmjetësve financiar dhe rritjes ekonomike.

Ndërkohë një studim i Ram (1999) mbi 95 shtete paraqet një ndërlidhje të dobët dhe negative

ose dhe lehtësisht të pakonsiderueshme të raportit mes normës së detyrimeve likuide dhe

rritjes ekonomike. Por studimi i McCaig dhe Stengos (2005) për 71 shtete paraqet nje efekt

pozitiv të zhvillimit financiar në rritje, kur zhvillimi financiar është i matur me normën e

detyrimeve likuide apo kredisë në sektorin privat. Një ndërlidhje më e dobët është vënë re

kur zhvillimi financiar është matur me raportin e aseteve të bankave te nivelit te dyte me

shumën e tyre dhe të bankës qëndrore.

Studimet e paraqitura më lart kanë përdorur Metodën e Përgjithsuar të Momenteve (GMM),

gjithashtu dhe studimi i Levine et al. (2000) dhe Lopez dhe Spiegel (2002) kanë përdorur të

njëjtën metodologji, me tregues të ndërmjetësimit financiar dhe rritjes së PBB-së reale për

person. Studimet e tyre kanë konkluduar në ekzistencën e një ndërlidhje positive të

konsiderueshme mes zhvillimit financiar dhe rritjes ekonomike, kjo në një periudhë

afatgjatë. Në periudhë afat shkurtër kjo ndërlidhjë paraqitet pak e paqartë.

Metodologjia më e përdorur në studimet mbi lidhjen e zhvillimit financiar, Investimeve të

Huaja Direkte dhe rritjes ekonomike përfshin teste si modeli i autoregresionit te vektorit

(VAR), testi i kointegrimit Johansen, modeli i korigjimit të gabimit (VECM) dhe testi i

shkakësisë Granger. Calderon dhe Liu (2003) konkluduan në studimin e tyre, që përfshinte

109 shtete dhe tregues te zhvillimit të ndërmjetësimit financiar dhe rritjes ekonomike, se ka

një shkakësi në të dy drejtimet te treguesve, por efekti i zhvillimit financiar në rritje rezultoi

më i fortë në vendet në tranzicion se ato të industrializuara. Ky ndikim më i fortë i zhvillimit

financiar në rritje ishte më i efektshëm në rritjen e produktivitetit.

Konkluzione të njëjta duke përdorur metodologji e cila përfshin testet e përmendura më lart

kanë nxjerrë dhe studime të tjera si Hassan et al. (2011), Jung (1986), Arestis dhe

Demetriades (1997), Arestis et al. (2001). Ndërkohë Thangavelu dhe Ang (2004) dhe Ang

dhe McKibbin (2007) të cilët kanë studiuar mardhënien në fokus për vendet si Australia dhe

Malajzia kanë rezultuar në një mardhënie shkakësie e cila drejtohet nga rritja ekonomike

drejt zhvillimit financiar.

63

Ndër literaturën e rishikuar vlen për tu veçuar studimi i 14 shteteve në zhvillim nga Gupta

(1984) duke përdorur të dhëna për vitet 1961- 1980. Ky studim rezultoi në shkakësi nga

financa në rritje, por u mbështet dhe fakti që në situata të veçanta mund të kemi një lidhje

shkakësie të kundërt ose dhe të dyanshme, kjo pak më e rrallë.

Studime empirike mbi ndërlidhjen e zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike të

cilat u fokusuan në rolin e zhvillimit financiar si efekt pozitiv në rritje dhe IHD, dështuan në

ekzaminimin e shkakësisë mes këtyre treguesëve. (Hermes dhe Lensink (2003), Omran dhe

Bolbol (2003), Choong dhe Lim (2009))

Bazuar në referimet më lart studimi do të analizojë treguesit e përzgjedhur duke përdorur

Analizen Panel me metodën e efekteve të rastit për ndërlidhjen e treguesve për vendet e

përzgjedhur të Ballkanit Perëndimorë. Testi i kointegrimit Johansen, modeli i korigjimit të

gabimit (VECM) dhe testi i shkakësisë Granger do të përdoren për analizimin e ndërlidhjes

së zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike për Shqipërinë.

Studimi ka për qëllim analizimin e marrëdhënies mes zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes

ekonomike. Në mënyrë që të vendoset testi më i përshtatshëm për tu përdorur të dhënat e

treguesve duhet të testohen. Testimi kryesorë është ai i Stacionaritetit, pasi përdorimi i

analizës së regresionit ka kusht stacionaritetin e të dhënave në nivel, përndryshë sygjerohet

një test tjetër siç është ai i kointegrimit.

3.3 Modelet e përzgjedhura

Pas një rishikimi të literaturës së paraqitur më lart dhe pas disa testimeve të të dhënave

modelet dhe testimet të cilat do të shpjëgohen teorikisht janë përzgjedhur për analizën

ekonometrike te studimit.

Së pari do të testohen të dhënat panel të vendeve të Ballkanit Perëndimor, Shqipëria,

Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia dhe Bosnje- Hercegovina për analizimin e

marrëdhënies së zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Më pas është veçuar

rasti i Shqipërisë në një analizë dhe më të thelle, në mënyrë që përfundimet të mund të

sygjerojnë rekomandime të vlefshme.

Stacionariteti

64

Të dhënat apo seritë kohore janë stacionare ose nuk kanë rrënjë unitare (Unit Root), nëse

kanë mesatare, variancë dhë kovariancë konstante. Nëse seria kohore është jo-stacionare,

atëhërë ajo konsiderohet që nuk ka tendencë të shkojë drejt mesatares në periudhë afatgjatë.

Nëse një seri rezulton jo-stacionare dhe nuk mund të përdoret në model, atëhërë duke nxjerrë

diferencën e parë apo të dytë është e mundur përftimi i një serie stacionare.

Testimi i rrënjës unitare në panel të të dhënave mund të bëhet nga disa lloje testesh si Levin,

Lin dhe Chu (2002), Im, Pesaran dhe Shi Ë-stat (2003), ADF- Fisher Chi-square (1999), PP-

Fisher Chi-square (2001). Të gjitha metodat japin rezultatet e tyre në te stimin e

stacionaritetit në momentin që përzgjidhet kriteri përmbledhje (summary) në aplikimin e

testit. Për të gjitha testet kemi hipotezën si më poshtë:

H0: δ= 0 Seria nuk është stacionare (ka rrënjë unitare)

H1: δ≠ 0 Seria është stacionare (nuk ka rrënjë unitare)

Në rastin kur vlera e p-s rezulton i barabartë apo me i vogël se 0.05, hipoteza zero hidhet

poshtë, që do të thotë që seria nuk ka rrënjë unitare dhe është stacionare. Për të përftuar një

seri stacionare duhet të testohet seria në diferencën e parë dhe me radhë.

Rezultatet e të katërt testeve të përmendur më lart mund të japin përgjigjë të ndryshme, dhe

vendimi për stacionaritëtin e serisë mund të meret duke konsideruar numrin e përgjigjeve të

njëjta.

Tabela më poshtë paraqet testin e stacionaritetit për të dhënat e treguesve të panelit për

vendet e Ballkanit Perëndimor.

Tabela 3-3 Testi i Stacionaritetit (Rrënja Unitare) – Ballkani Perëndimor

Hipoteza Prob.* Konkluzioni

CBATOT ka një rrënjë unitare 0.000 Stacionare I(0)

CPS ka një rrënjë unitare 0.0543/ 0.7287/ 0.7081

D (CPS) ka një rrënjë unitare 0.0044 Stacionare I (I)

LLAB ka një rrënjë unitare 0.1908/ 0.3284

D (LLAB) ka një rrënjë unitare 0.0000 Stacionare I (I)

FDI ka një rrënjë unitare 0.0547/ 0.0828/ 0.1069

D (FDI) ka një rrënjë unitare 0.0000 Stacionare I (I)

65

GDPC ka një rrënjë unitare 0.0915/ 0.8643/ 0.8982

D (GDPC) ka një rrënjë unitare 0.0332/ 0.0000 Stacionare I (I)


Ndërsa kur nuk kemi të bëjmë me panel të dhënash testimi i rrënjës unitare mund të bëhet

nga disa lloje testesh, por më i përdoruri është Testi Augmented Dickey- Fuller (ADF).

Në testin ADF hipotezat janë:

H0: δ= 0 Seria nuk është stacionare (ka rrënjë unitare)

H1: δ≠ 0 Seria është stacionare (nuk ka rrënjë unitare)

Në këtë test, vlera t e testit statistikor krahasohet me vlerën t kritike. Hipoteza zero hidhet

poshtë nëse t-statistikore është më e vogël se t-kritike, pra seria është stacionare dhe nuk ka

rrënjë unitare. E kundërta do të rezultojë nëse vlera t-statistikore është më e madhe se vlera

t-kritike, ku hipoteza zero nuk hidhet poshtë dhe seria nuk është stacionare dhe ka rrënjë

unitare.

Tabela më poshtë paraqet tëstin ADF për të dhënat e treguesve të përzgjedhur për analizën

e marrëdhënies në fokus për Shqipërinë.

Tabela 3-4 Testi i Stacionaritetit (Rrënja Unitare) - Shqipëria

Hipoteza Vlera e testit Vlera kritike

5%

Prob.* Konkluzioni

CBATOT ka një

rrënjë unitare

-1.310787 -3.012363 0.6047

D (CBATOT) ka një rrënjë unitare

-3.766959 -3.020686 0.0109 Stacionare I (I)

CPS ka një rrënjë

unitare

-0.918216 -3.012363 0.7617

D (CPS) ka një rrënjë unitare

-2.881702 -3.012363 (-2.646119 10%)

0.0644 Stacionare I (I) Stacionare I (II)

LLAB ka një

rrënjë unitare

-1.285717 -3.012363 0.616

D (LLAB) ka një rrënjë unitare

-2.963943 -3.020686 (-2.650413 10%)

0.0558 Stacionare I (I) Stacionare I (II)

FDI ka një rrënjë

unitare

-0.812844 -3.004861 0.7956

D (FDI) ka një rrënjë unitare

-3.635484 -3.012363 0.0139 Stacionare I (I)

GDPC ka një

rrënjë unitare

-0.600637 -3.004861 0.8514

66

D (GDPC) ka një

rrënjë unitare

-4.108348 -3.012363 0.0050 Stacionare I (I)


Nga rezultatet e paraqitura më lart mund të vërehet fakti që asnjë nga seritë nuk është

stacionare në nivel por janë stacionare në diferencën e parë dhe të dytë në 10% signifikancë

dhe testi i sygjeruar për të analizuar kointegrimin e të dhënave është testi Johansen.

Analiza Panel

Analiza Panel studion të dhëna individuale në disa periudha kohore. Këto të dhëna të panelit

janë më të vlefshme kur dyshohet se rezultati varet nga tregues shpjegues që nuk janë të

dukshëm, por lidhen me treguesin shpjegues të vëzhguar. Nëse tregues të tillë të munguar

janë konstantë me kalimin e kohës, vlerësimi i të dhënave panel lejon të vlerësohet

vazhdimisht efekti i treguesve shpjegues të vëzhguar. (Schmidheiny, 2016)

Grupet e të dhënave të panelit i referohen grupeve që përbëhen nga të dhëna në seri kohore

dhe të dhëna të kryqëzuara. Kjo zgjeron numrin e vëzhgimeve në dispozicion. Pra, edhe pse

nuk do të kishte të dhëna mjaftueshëm për të vlerësuar modelin si një seri kohore apo me të

dhëna të kryqëzuara, do të ishte e mjaftueshme për ta vlerësuar atë si panel. Seritë kohore

janë quajtur një grup i të dhënave që përmban vëzhgime mbi një fenomen të vetëm të vërejtur

gjatë periudhave të shumta kohore. Në të dhënat e e kryqëzuara, vlerat e një ose më shumë

treguesish grumbullohen për disa njësi, në të njëjtën periudhë kohore. (Ekum & Farinde,

2014)

Analiza Panel mund të përdorë dy modele: Modeli i Efekteve Fikse dhe Modeli i Efekteve

të Rastësishme. Analiza Panel e këtij studimi përfshin treguesit e zhvillimit financiar, IHD-

ve dhe rritjes ekonomike për vendet e Ballkanit Perëndimore (Shqipëria, Kosova, Mali i Zi,

Maqedonia, Serbia dhe Bosnje – Hercegovina) për vitet 2000- 2016. Burimi i të dhënave

është databaza e të dhënave të zhvillimit financiar botëror 2017, duke përbërë 82 observime

të modelit.

Testi i Kointegrimit Johansen

Studimi i kointegrimit mundëson testimin e ekzistencës së një marrëdhënie të qëndrueshme

në periudhe afatgjatë midis variablave të integruar të rendit 1 I(1). Ekzistojnë disa teste të

kointegrimit, më i përgjithshmi është testi I kointegrimit Johansen. Cilido qoftë testi i

67

zgjedhur, ai ka kuptim vetëm në seri stacionare në diferencën e parë. Rrjedhimisht, analiza

e kointegrimi lejon të identifikojë marrëdhënien e vërtetë midis treguesve, duke kërkuar

ekzistencën e një vektori të kointegrimit dhe duke eliminuar efektin e tij nëse është e

nevojshme. Dy seritë x dhe y janë quajtur të kointegruara nëse janë verifikuar dy kushtet si:

Ato janë të prekura nga një prirje stokastike e të njëjtit rend të integrimit dhe një kombinim

linear i këtyre serive mund të reduktohet në një seri të integrimit më të ulët.

Testi i Kointegrimit Johansen përdor dy statististika kryesore: Statistika Trace dhe vlera

maksimale Eigen. Statistika trace teston hipotezën zero: “ka më së shumti r marrëdhënie

kointegruese” kundrejt hipotezës alternative “m marrëdhënie kointegruese” (serite jane

stacionare), r= 0, 1.. , m-1. Statistika e vlerës maksimale eigen teston hipotezën zero: “ka r

marrëdhënie kointegruese” kundrejt hipotezës alternative: “ka r+ 1 marrëdhënie

kointëgruese”. (Johansen, 1991)

Testi Johansen do të aplikohet duke përdorur të dhënat e përzgjedhura më lart të Shqipërisë

mbi zhvillimin financiar, IHD-të dhe rritjen ekonomike për periudhën kohore 1994- 2016.

Treguesit janë marrë nga databaza kryesore e Bankës Botërore dhe databaza e zhvillimit

financiar botëror.

Modeli i Korigjimit të Gabimit (VECM)

Pas aplikimit dhe vlerësimit të testit të kointegrimit Johansen, është aplikuar Modeli i

Korigjimit të Gabimit (VECM). Duke qënë vazhdimësi e testimit më lart, dhe për VECM

janë përdorur të dhënat e treguesëve të përzgjedhur për Shqipërinë.

Nëse një grup treguesish kanë një ose më shumë vektorë kointegrues atëherë një teknikë e

përshtatshme e vlerësimit është VECM (Vector Error Correction Model), i cili përshtatet me

të dy ndryshimet afatshkurtra në variabla dhe devijimet nga ekuilibri. Një parametër

vendimtar në vlerësimin e modelit dinamik VECM është koeficienti i termit të korrigjimit

të gabimit (ec t 1), i cili mat shpejtësinë e rregullimit të rritjes ekonomike në nivelin e

ekuilibrit.

Në mënyrë që të përcaktohet efekti i përbashkët i variablave, sipas VECM të gjitha ato

variabla merren si endogjene (ΔY) dhe ekzogjene (ΔX), në mënyrë që të krijojnë lidhjen

afatgjate dhe afatshkurtër midis tyre. Efektet afatshkurtra kapen nëpërmjet koefiçientëve

68

individualë të kushteve të diferencuara. Kjo tregon ndikimin ndërsa koefiçienti i variablit

VECM përmban informacion nëse vlerat e kaluara të treguesve ndikojnë në vlerat aktuale të

treguesve në studim. Madhësia dhe rëndësia statistikore e koefiçientit të termit të korrigjimit

të gabimit, mat tendencën e secilit tregues për t'u kthyer në ekuilibër. Një koeficient i

rëndësishëm nënkupton që gabimet e ekuilibrit më parë luajnë një rol në përcaktimin e

rezultateve aktuale për të kapur ndikimin afatgjatë. (Andreia & Andrei, 2015)

Testi i Shkakësisë Granger

Testi i shkakësisë Granger është një mënyrë për të hetuar shkakësinë midis dy treguesve në

një seri kohore. Metoda është një llogari probabilitare e shkakësisë; përdoren grupe të të

dhënave empirike për të gjetur modele korrelacioni. (Granger, 1969)

Shkakësia është e lidhur ngushtë me idenë e kauzës dhe efektit, megjithëse nuk është

saktësisht e njëjtë. Një tregues X është shkak për treguesin Y nëse X është shkaku i Y ose Y

është shkaku i X. Megjithatë, me testin e shkakësisë Granger, nuk testohet një marrëdhënie

e vërtetë shkak-pasojë; ajo që mësohet është nëse një tregues i caktuar vjen para një tjetri në

serinë kohore. Pra rezultati I shkakësisë Granger nuk paraqet një lidhje shkakësore në

kuptimin e vërtetë të fjalës.

Hipoteza zero për testin Granger është se vlerat x të mbetura nuk shpjegojnë variacionin në

y. Me fjalë të tjera, supozohet se x (t) nuk Granger- shkakton y (t). Teorikisht, testi Granger

aplikohet për të kuptuar nëse dy tregues lidhen në një moment të menjëhershëm në kohë.

Pas testit të kointegrimit Johansen dhe modelit të korigjimit të gabimit (VECM) është

aplikuar testi i shkakësisë Granger për treguesit e Shqipërisë mbi marredhënien në studim

për periudhën 1994 – 2016.

69

KAPITULLI 4: ANALIZA EMPIRIKE

4.1 Analiza e zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike për vendet e Ballkanit

Perëndimor

Studimi ka në fokus vendet në tranzicion të Ballkanit Perëndimor dhe marrëdhënien që ka

zhvillimi financiar i tyre me IHD-të dhe rritjen ekonomike. Është me rëndësi analizimi i

kësaj marrëdhënie pasi jep një ndihmesë në drejtimin e duhur të politikë bërësve.

Analiza e parë empirike e studimit përban panel të të dhënave të treguesve të përshkruar më

lart për vendet Shqipëria, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, Serbia dhe Bosnje – Hercegovinë

për periudhën 2000- 2016. Vërehet një mungesë e disa treguesve për vite të ndryshme për

secilin vend. Ky fakt është konsideruar si një ndër kufizimet kryesore për një analizë më të

zgjeruar të marrëdhënies në fokus, por theksojmë që mungesa ka ngushtuar periudhën

kohore të studimit pa e cënuar realizimin statistikisht të studimit për periudhën e sipër

përmendur.

Analizat e paneleve të të dhënave mund të kryhen në tre metoda:

Modeli i Regresionit të Bashkuar (Pooled Regression)

Modeli i Regresionit të Bashkuar, i bashkon të gjitha observimet e treguesve duke gjeneruar

modelin e Regresionit dhe duke neglizhuar natyrën e të dhënave si ndër- sektoriale dhe

serive kohore. Problemi më i madh me këtë model është fakti që nuk ka dallim mes vendeve

të ndryshme të përfshira në analizë. Pra, duke i bashkuar të dhënat e të gjithë shteteve

mohojmë heterogjenitetin që mund të ekzistojë mes vendeve.

Modeli i Efekteve Fikse

Modeli i Efekteve Fikse lejon heterogjenitetin apo individualitetin mes vendeve në analizë

duke i lejuar secilit vend një vlerë konstante te veten. Termi fiks është i përdorur për modelin

pasi ai lejon një konstante për secilin vend të përfshirë por kjo konstante është e

pandryshueshme në kohë, pra ky efekt heq efektin e karakteristikave invariante të kohës.

Modeli i Efekteve të Rastësishme

70

Modeli i Efekteve të Rastësishme shpjegon ndikimin rastësor që treguesit e pavarur kanë

mbi treguesin e varur. Në këtë model të gjitha vendet e përfshira kanë një mesatare të

përbashkët.

Për të vendosur se cili nga dy modelet, ai i efekteve fikse apo të rastësisshme, duhet të

konsiderohet për analizimin e marrëdhënies dhe ndikimit të zhvillimit financiar në IHD dhe

rritjen ekonomike të vendeve në tranzicion të Ballkanit Perëndimor, më parë aplikohet Testi

Hausman i cili drejton se cili model është më i përshtatshëm për tu përdorur.

H0: Modeli i Efektit të Rastësishëm është i përshtatshëm

H1: Modeli i Efektit Fiks është i përshtatshëm

Hipoteza zero hidhet poshtë kur vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike ose

vlera P është më e vogël apo e barabartë me 0.05 pra statistikisht signifikante. Në këtë rast

Modeli i Efektit Fiks është i përshtatshëm. Modeli i Efektit të Rastësishëm është i

përshtatshëm në momëntin që vlera statistike e Testit Hausman është më e vogël se vlera

kritike dhe vlera P është më e madhe se 0.05.

4.1.1 Modeli i Regresionit të Bashkuar (Pooled Regression)

Të dhënat panel të treguesve me anë të programit Eviews 10 gjeneruan tabelën më poshtë

me rezultatet e Modelit të Regresionit të Bashkuar (Pooled).

Tabela 4-1 Modeli i Regresionit të Bashkuar (Pooled)

Dependent Variable: LGDPC

Method: Panel Least Squares

Date: 08/19/18 Time: 03:15

Sample (adjusted): 2000 2015

Periods included: 16

Cross-sections included: 6

Total panel (unbalanced) observations: 82 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.117197 1.660832 -0.070565 0.9439

LCPS -0.006760 0.051684 -0.130802 0.8963

LCBATOT 1.849973 0.414536 4.462754 0.0000

LLLAB -0.073395 0.048643 -1.508832 0.1354

LFDI 0.093801 0.026505 3.539003 0.0007 R-squared 0.562748 Mean dependent var 8.391522

Adjusted R-squared 0.540034 S.D. dependent var 0.252089

S.E. of regression 0.170969 Akaike info criterion -0.635637

71

Sum squared resid 2.250729 Schwarz criterion -0.488885

Log likelihood 31.06110 Hannan-Quinn criter. -0.576718

F-statistic 24.77498 Durbin-Watson stat 0.179309

Prob(F-statistic) 0.000000


Rezultatet e Modelit të mësipërm paraqesin vlera të P-së statistikisht signifikante vetem për

treguesit si raporti i aseteve të bankave të nivelit të dytë ndaj totalit të aktiveve bashkë me

të bankës qëndrore (CBATOT) P= 0.0000 dhe fluksi i investimeve të huaja (FDI) P=0.0007.

Vlerat e P-së rezultojnë të jenë më të vogla se 0.05. Kjo do të thotë që bazuar në këtë model

i cili nuk bën diferencim mes vendeve të përfshira aktivet e bankave të nivelit të dytë dhe

investimet e huaja direkte ndikojnë tek rritja ekonomike e vendit e shprehur nga Produkti i

Brendshëm Bruto per person (GDPC).

Këto rezultate nuk mund të pranohen si përfundimtare të analizës së studimit pasi bashkimi

i të gjithë vendeve nuk është i sygjeruar as nga literatura e studimeve të ngjashme.

4.1.2 Modeli i Efekteve Fikse

Modelet më poshtë do tregojnë nëse efektet janë fikse apo të rastësishme të treguesve

zhvillimit financiar dhe IHD-ve në rritjen ekonomike të vendeve të Ballkanit Perëndimor.

Të dhënat panel të treguesve të përzgjedhur me anë të programit Eviews 10 gjeneruan

tabelën më poshtë me rezultatet e Modelit të Efekteve Fikse.

Tabela 4-2 Modeli i Efekteve Fikse



Date: 08/19/18 Time: 03:21




Total panel (unbalanced) observations: 82 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.952721 0.891845 1.068258 0.2890

LCPS 0.065684 0.030272 2.169799 0.0333

LCBATOT 0.737205 0.271396 2.716346 0.0083

LLLAB 0.132033 0.025328 5.212873 0.0000

LFDI -0.014548 0.012601 -1.154526 0.2521 Effects Specification

72

Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.945349 Mean dependent var 8.391522








Testi sipas Modelit me Efekte Fikse është statistikisht signifikant kur vlera p-së është më e

vogel apo e barabarte me 0.05 (5%). Sipas të dhënave të tabelës vëmë re që përkatësisht të

tre treguesit e zhvillimit financiar janë statistikisht të rëndësishëm për rritjen ekonomike,

ndërkohë kjo nuk vlen për fluksin e investimeve të huaja direkte, vlera p-së e së cilës është

0.2521. Gjithashtu testi tregon një koefiçent përcaktueshmeria të lartë me vlerë të R2 të

rreguluar prej 94%.

4.1.3 Modeli i Efekteve të Rastësishme

Tabela më poshtë jep rezultatet e Modelit me Efekte të Rastësishme të treguesve të zhvillimit

financiar dhe investimeve të huaja direkte mbi rritjen ekonomike të vendeve të Ballkanit

Perëndimor. Rezultatet janë gjeneruar me ndihmën e programit Eviews 10.

Tabela 4-3 Modeli i Efekteve të Rastësishme


Method: Panel EGLS (Cross-section random effects)

Date: 08/19/18 Time: 03:25




Total panel (unbalanced) observations: 82

Swamy and Arora estimator of component variances Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.852460 0.896532 0.950842 0.3447

LCPS 0.063014 0.030134 2.091155 0.0398

LCBATOT 0.777043 0.269477 2.883524 0.0051

LLLAB 0.130085 0.025274 5.146877 0.0000

LFDI -0.013859 0.012584 -1.101304 0.2742 Effects Specification

S.D. Rho Cross-section random 0.279643 0.9524

Idiosyncratic random 0.062507 0.0476 Weighted Statistics

73

R-squared 0.847723 Mean dependent var 0.500379


S.E. of regression 0.062539 Sum squared resid 0.301157


Prob(F-statistic) 0.000000 Unweighted Statistics R-squared -0.110291 Mean dependent var 8.391522

Sum squared resid 5.715160 Durbin-Watson stat 0.017507


Sipas modelit me efekte të rastësishme gjithashtu kemi rezultate statistikisht me rëndësi për

treguesit e zhvillimit financiar, ku vlera p- së është me e vogël se 5%, referuar t-test. Ndërsa

fluksi i investimeve të huaja direkte dhe në këtë model rezulton statistikisht jo i rëndësishëm

me vlerë P 0.2742. Niveli i përcaktueshmërisë është R2 e rregulluar me vlerë 84%.

Të dy modelet me efekte fikse dhe të rastësishme paraqesin vlera statistikisht të rëndësishëm,

por siç është përmëndur më lart Testi Hausman ndihmon në përzgjedhjen e Modelit të duhur.

4.1.4 Testi Hausman

Rezultatet e plota të Testit Hausman janë të paraqitura në Shtojcën 1, ndërkohë në tabelën

më poshtë gjendet rezultati final i testit.

Tabela 4-4 Testi Hausman

Correlated Random Effects - Hausman Test

Equation: Untitled

Test cross-section random effects

Test Summary Chi-Sq. Statistic Chi-Sq. d.f. Prob.

Cross-section random 4.078666 4 0.3955 Burimi: Punim i autorit

Referuar vlerës së Prob. prej 0.3955 e cila është më e lartë se 0.05 (5%), mund të themi qe

hipoteza zero H0 qëndron, pra Modeli me Efekte të Rastësishme është modeli më i mirë për

tu konsideruar. Sipas këtij përfundimi mund të themi që në vendet e Ballkanit Perëndimor

si Shqipëria, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, Serbia dhe Bosnje – Hercegovinë për periudhën

2000 – 2016, rritja ekonomike ka patur një efekt të rastësishëm prej zhvillimit financiar,

përkatësisht nga kredia në sektorin privat, detyrimet likuide dhe raporti i aktiveve të bankave

të nivelit të dytë me totalin. Ky përfundim shpreh një rastësi në këtë ndikim, gjë që vlen për

74

tu analizuar për periudhat e mëvonshme pasi mund të mos qëndrojë njëlloj. Vlen për tu

përmëndur që fluksi i investimeve te huaja direkte nuk paraqet ndikim statistikisht të

rëndësishëm në rritjen ekonomike. Ky përfundim nuk është i paparashikueshëm bazuar dhe

në studime të tjera të dedikuara kryesisht Investimeve të Huaja Direkte në ekonomitë e

Ballkanit Perëndimor. Në studimin e Estrin dhe Uvalic (2016) mbi impaktin e IHD-ve në

ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor nuk kanë mundur të identifikojnë një impakt

statistikisht të rëndësishëm të IHD-ve kryesisht ato të industrisë së prodhimit mbi ekonomitë

për periudhën 2002- 2012. Pavarësisht kontributit që mund të japin investimet e huaja në

ekonomi nga akumulimi i kapitalit në analizën e tyre nuk mund të identifikohej ky ndikim

në vlerë të shtuar në indrustri, në punësimin në të dhe eksportet e industrisë së prodhimit për

periudhën në studim. Sipas literaturës përmëndur në kapitullin e dytë të Investimeve të Huaja

Direkte, rrjedhja e tyre kushtëzohet nga institucionet e ekonomisë pritëse si dhe nga kushtet

ekonomike dhe politike të përgjithshme. Studimi i Estrim dhe Uvalic kanë argumentuar në

bazë të treguesve institucional, ekonomik dhe politik që vendet e Ballkanit Perëndimor kanë

kufizuar potencialet që vijnë nga IHD-të. Duke shtuar gjithashtu dhe faktin e një terheqje

relativisht të ulët të IHD-ve në industrine e prodhimit. Kjo e mbështetur dhe nga një studim

paraprak mbi përcaktuesit e IHD-ve në vendet e Balkkanit Perëndimor. (Estrin & Uvalic,

2016)

Bazuar në rezultatet e Modelit me Efekte te Rastit koefiçentet e treguesve të zhvillimit

financiar janë përkatësisht 0.063 për CPS, 0.777 për CBATOT dhe 0.130 për LLAB. Mund

të themi që për periudhën 2000- 2016 në vendet e Ballkanit Perëndimor çdo rritje me 1% e

kredisë në sektorin privat ndikon me rritjen prej 6% në ekonomi, një rritje me 1% në raportin

e aktiveve të bankave të nivelit të dytë totalin ndikon në rritjen me 77% të ekonomisë dhe

një rritje me 1% e detyrimeve likuide ndikon me rritje prej 13% në ekonomi.

Modeli me Efekte të Rastesishme është aplikuar për të njëjtin panel të të dhënave por duke

i veçuar treguesit e zhvillimit financiar. Të dhënat e kresisë në sektorin privat dhe fluksi i

investimeve të huaja direkte të testuara si dy tregues të pavarur pasqyruan rezultat

statistikisht të rëndësishëm për rritjen ekonomike por përsëri me efekt rastësor. Niveli i

përcaktueshmërisë është R2 e rregulluar me vlerë 78%. Testi i plotë gjendet në Aneksin 2.1.

Gjithashtu u testua treguesi financiar i aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre

dhe me fluksin e investimeve te huaja direkte si tregues të pavarur dhe rezultuan statistikisht

të rëndësishëm për rritjen ekonomike. Niveli i përcaktueshmërisë është R2 e rregulluar me

vlerë 64%. Testi i plotë gjendet në Aneksin 2.2.

75

Ndërsa testi i treguesit financiar i detyrimeve likuide me fluksin e investimeve te huaja

direkte si tregues të pavarur, rezultoi që treguesi financiar ka efekt të rastit por statistikisht

të rëndësishëm për rritjen ekonomike, ndërsa fluksi i investimeve të huaja direkte nuk e

reflekton këtë ndikim. Niveli i përcaktueshmërisë është R2 e rregulluar me vlerë 73%. Testi

i plotë gjendet në Aneksin 2.3.

Rezultatet e modelit paraqesin ndikim të rëndësishëm por kemi të bëjmë me efekt të

rastësishëm, që do të thotë në një periudhë tjetër ky ndikim i zhvillimit financiar mund të

mos jëtë i tillë mbi rritjen ekonomike për vendet e Ballkanit Perëndimor.

4.2 Analiza e zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike për Shqipërinë

Marrëdhënia në fokus e studimit është analizuar dhe për rastin e Shqipërisë në veçanti.

Analiza empirike e dytë do të nxjerë përfundime specifike për Shqipërinë në lidhje me

marrëdhënien dhe ndikimin që kanë zhvillimi financiar dhe Investimet e Huaja Direkte në

rritjen ekonomike për periudhën 1994- 2016. Burimi i të dhënave është faqja zyrtare e të

dhënave të Bankës Botërore dhe Treguesit e Zhvillimit Financiar Botëror.

Më lart është paraqitur tabela përshkruese e të dhënave të treguesve të përzgjedhur për

zhvillimin financiar, IHD-të dhe rritjen ekonomike. Gjithashtu nga testi i stacionaritetit u

vendos që Modeli i Kointegrimit Johansen është më i përshtatshëm për të analizuar

marrëdhënien në fokus.

Duke u bazuar dhe në rezultatët e analizës më sipër për vendet e Ballkanit Perëndimor, por

gjthashtu për rezultate më të sakta dhe më pak konfuze, treguesit e zhvillimit financiar do të

përdorën të ndarë, pas testimit të tyre sëbashku.

4.2.1 Analiza Empirike 1

Analiza e parë empirike e marrëdhënies së treguesve të zhvillimit financiar, IHD-ve dhe

rritjes ekonomike dhe ndikimi që kanë dy të parat tek rritja ekonomike, i përfshin të tre

treguesit e zhvillimit financiar. Kjo analizë përfshin Testin e Kointegrimit Johansen,

Modelin i Korigjimit të Gabimit (VECM) dhe Testin e Shkakësisë Granger.

76

4.2.1.1 Testi i Kointegrimit Johansen 1

Testi i Kointegrimit Johansen mundëson analizimin e një marrëdhënie afatgjatë të treguesve

duke testuar hipotezën zero që nuk ka vektorë të kointegrimit mes treguesve, kundrejt

hipotezës alternative, që ka vektorë të kointegrimit. Testi i Kointegrimit Johansen, siç është

përmëndur më lart bazohet në testin Trace dhe tesin Maximum Eigenvalue.

Testi Trace nuk pranon (refuzon) hipotezën zero nëse vlera P është më e vogël se 5% ose

kur vlera e statistikës t është më e madhe se vlera kritike.

Gjithashtu dhe Testi Maximum Eigenvalue nuk pranon (refuzon) hipotezën zero nëse vlera

P është më e vogël se 5% ose nëse vlera e statistikës t është më e madhe se vlera kritike.

Tabela më poshtë paraqet rezultatet e gjeneruar nga Testi i Kointegrimit Johansen duke

përfshirë të gjithë treguesit e zhvillimit financiar. Rezultatet e plota të testit janë

bashkangjitur në Aneksin 3.1.

Tabela 4-5 Testi i Kointegrimit Johansen 1

Date: 08/21/18 Time: 00:47


Included observations: 19 after adjustments

Trend assumption: Linear deterministic trend

Series: CBATOT GGDPC LCPS LFDI LLLAB

Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace) Hypothesized Trace 0.05

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.** None * 0.980461 152.3562 69.81889 0.0000

At most 1 * 0.941642 77.58450 47.85613 0.0000

At most 2 0.572779 23.60243 29.79707 0.2177

At most 3 0.282439 7.443809 15.49471 0.5266

At most 4 0.058124 1.137747 3.841466 0.2861 Trace test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level

* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level

**MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue) Hypothesized Max-Eigen 0.05


At most 1 * 0.941642 53.98207 27.58434 0.0000

At most 2 0.572779 16.15862 21.13162 0.2157

At most 3 0.282439 6.306062 14.26460 0.5743

At most 4 0.058124 1.137747 3.841466 0.2861

77

Max-eigenvalue test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level

* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)

GGDPC LCPS LFDI LLLAB CBATOT

1.000000 0.079771 0.026368 -2.001182 0.094228

(0.07257) (0.03718) (0.13321) (0.00693)

CBATOT

0.094228

(0.00693)


Bazuar në rezultatet e paraqitura në Tabelën 4.5 sipas testit Trace hipoteza zero, që nuk ka

asnjë vektor kointegrimi mes treguesve të zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike

hidhet poshtë pasi vlera e testit 152.35 është më e madhe se vlera kritike 69.81, gjithashtu

dhe vlera e probabilitetit 0% është më e vogël se 5%.

Hipoteza që e shumta ka një vektor kointegrimi mes treguesve në fokus hidhet poshtë pasi

vlera e e testit 77.58 është më e madhe se vlera kritike 47.85, gjithashtu dhe vlera e

probabilitetit 0% është më e vogël se 5%.

Ndërsa hipoteza që e shumta ka dy vektorë kointegrimi mes treguesve në fokus pranohet

pasi vlera e e testit 23.60 është më e vogël se vlera kritike 29.79, gjithashtu dhe vlera e

probabilitetit 21.77% është më e madhe se 5%.

Sipas Testit Trace të Kointegrimit Johansen ekzistojnë 2 ekuacione (vektorë) kointegrimi

mes treguesve të zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike në nivelin 5%.

Bazuar në rezultatet e paraqitura në Tabelën 4.5 sipas testit Maximum Eigenvalue hipoteza

zero, që nuk ka asnjë vektor kointegrimi mes treguesve të zhvillimit financiar, IHD-ve dhe

rritjes ekonomike hidhet poshtë pasi vlera e testit 74.77 është më e madhe se vlera kritike

33.87, gjithashtu dhe vlera e probabilitetit 0% është më e vogël se 5%.

Hipoteza që e shumta ka një vektor kointegrimi mes treguesve në fokus hidhet poshtë pasi

vlera e e testit 53.98 është më e madhe se vlera kritike 27.58, gjithashtu dhe vlera e

probabilitetit 0% është më e vogël se 5%.

78

Ndërsa hipoteza që e shumta ka dy vektorë kointegrimi mes treguesve në fokus pranohet

pasi vlera e e testit 16.15 është më e vogël se vlera kritike 21.13, gjithashtu dhe vlera e

probabilitetit 21.57% është më e madhe se 5%.

Sipas Testit Maximum Eigenvalue të Kointegrimit Johansen ekzistojnë 2 ekuacione

(vektorë) kointegrimi mes treguesve të zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike

në nivelin 5%.

Kështu sipas përfundimeve të Testit të Kointegrimit Johansen ekziston një marrëdhënië

afatgjatë mes treguesve të përzgjedhur për zhvillimin financiar, IHD dhe rritjen ekonomike

në Shqipëri për periudhën 1996- 2016.

Pjesa e fundit e tabelës 4.5 jep informacion mbi raportin afatgjatë të kointegrimit mes

treguesve të pavarur me treguesin e varur që është rritja ekonomike. Kemi një marrëdhënie

positive mes treguesve CPS, CBATOT dhe FDI me rritjen ekonomike (GDPC) në periudhë

afatgjatë, por ka një marrëdhënie negative mes LLAB dhe rritjes ekonomike.

4.2.1.2 Modeli i Korigjimit të Gabimit (VECM) 1

Modeli i Korigjimit të Gabimit (VECM) analizon marrëdhënien afatshkurtër të treguesve,

pasi Testi i Kointegrimit Johansen pohon një marredhënie në periudhë afatgjatë. Ky model

ndihmon në vlerësimin e ekuacionit të lidhjes. Bazuar në rezultat e Testit të Kointegrimit

Johansen më lart të gjithë treguesit janë përdorur për të aplikuar Modelin e Korigjimit të

Gabimit (VECM). Rezultatet e plota të modelit janë në Aneksin 3.2.

Vektori i parë i kointegrimit qëndron me interes për studimin pasi kërkohet analizimi i

ndikimit të treguesve të zhvillimit financiar dhe IHD-ve në rritjen ekonomike në Shqipëri.

VECM ndihmon në njohjen e treguesve që ndikojnë në periudhë afatgjatë dhe afatshkurtër.

Koeficenti i parë është negativ -0.09 dhe vlera p është 0.0046 pra statistikisht e rëndësishme,

mund të thuhet që ka një lidhje afatgjatë mes treguesve dhe ekuacioni i marrëdhënies

afatgjatë është si më poshtë:

GGDPC = C + 0.080*LCPS - 2.00*LLLAB + 0.10*CBATOT + 0.026*LFDI + 35.16

79

Bazuar në këto rezultate mund të thuhet se në periudhë afatgjatë një rritje me 1% e kredisë

në sektorin privat ndikon pozitivisht me rritjen e Produktit të Brendshëm Bruto për person

me 0.08%. Një rritje me 1% e detyrimeve likuide ul Produktit e Brendshëm Bruto për person

me 2%. Rritja e raportit të aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre bashkë me

aktivet e Bankës Qëndrore rrit me 0.1% Produktin e Brendshëm Bruto për person, gjithashtu

në periudhë afatgjatë rezulton që rritja me 1% e fluksit të investimeve të huaja direkte ndikon

me rritjen e PBB-së për person me 0.03%.

Tabela më poshtë është shkëputur nga Modeli VECM, ku rezultatet e plota gjenden në

Aneksin 3.2. Tabela 4.6 paraqet rezultatet mbi shpejtësinë për kthimin në ekuilibër për

treguesit e përfshirë për periudha afatshkurtra.

Tabela 4-6 Modeli i Korigjimit të Gabimit 1

Vector Error Correction Estimates

Date: 08/21/18 Time: 01:54



Error Correction: D(GGDPC) CointEq1 -0.089528

(0.02696)

[-3.32124]

D(GGDPC(-1)) -0.634525

(0.10700)

[-5.93022]

D(LCPS(-1)) 0.031843

(0.04165)

[ 0.76458]

D(LLLAB(-1)) -0.080600

(0.05629)

[-1.43185]

D(CBATOT(-1)) -0.014997

(0.00208)

[-7.19499]

D(LFDI(-1)) -0.007790

(0.01381)

[-0.56400]

C 0.016668

(0.00872)

[ 1.91157]


80

Respektivisht shpejtësia e kthimit në ekuilibër brenda një periudhe një vjeçare e kredisë në

sektorin privat është 3.1%, e detyrimeve likuide është 8%, e raportit të aktiveve të bankave

të nivelit të dytë me totalin e tyre bashkë me aktivet e Bankës Qëndrore është 1.4% dhe e

fluksit të investimeve të huaja është vetëm 0.7%.

Modeli i Korigjimit te Gabimit (VECM) mundëson gjithashtu identifikimin e treguesve që

kanë ndikim në treguesin e varur në periudhë afatshkurtër. Për studimin në këtë rast do të

identifikohët nëse treguesit financiar CPS, CBATOT dhe LLAB dhe treguesi i fluksit të

IHD-ve shkaktojnë rritjen ekonomike GDPC në periudhë afatshkurtër. Për këtë përdoret

Testi ËALD, ku hipoteza zero i barazon të gjithë treguesit afatshkurtër me zero.

H0: C(3)=C(4)=C(5)=C(6)=0

Nëse hipoteza zero qëndron pra nuk mund të refuzohet, kjo do të thotë që nuk ka një shkakësi

afatshkurtër të treguesve të zhvillimit financiar dhe IHD-ve ndaj rritjes ekonomike.

Tabela më poshtë paraqet rezultatet e testit Wald, ndërkohë rezultatet e plota gjenden në

Aneksin 3.3.

Tabela 4-7 Testi Wald 1

Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value df Probability F-statistic 31.39976 (4, 13) 0.0000

Chi-square 125.5990 4 0.0000


Bazuar në rezultatin e testit Wald dhe probabilitetit të Chi-Square i cili është 0% më pak se

5%, atëhëre hipoteza zero hidhet poshtë, që do të thotë që ekziston një lidhje shkakësie

afatshkurtër ndërmjet treguesve të zhvillimit financiar dhe IHD-ve me rritjen ekonomike të

Shqipërisë.

Testi Wald përsëritet për secilin tregues veçanërisht në mënyrë që të identifikohet ndikimi

afatshkurtër i çdo treguesi. Tabela më poshtë paraqet të përmbledhur rezultatet e testeve

Ëald përsëritur për secilin tregues. Në Aneksin 3.3 janë rezultatet e plota.

Tabela 4-8 Rezultatet e Testeve Wald

81

Treguesi Vlera e Koeficentit Devijimi Standard Vlera-P

D(LCPS(-1)) 0.025105 0.039648 0.5266

D(LLLAB(-1)) -0.089526 0.053651 0.0952

D(CBATOT(-1)) -0.014802 0.002023 0.0000

D(LFDI(-1)) -0.007292 0.013511 0.5894


Bazuar në rezultatet e gjeneruara mund të thuhet se kredia në sektorin privat në periudhë

afatshkurtër nuk paraqet një ndikim të rëndësishëm në rritjen ekonomike. Statistikisht nuk

është e rëndësishme pasi vlera P e saj është 52% pra më e madhe se 5%, kështu hipoteza

zero nuk refuzohet.

Detyrimet likuide nuk shfaqin një raport aq të lartë sa CPS, dhe mund të themi në signifikacë

statistike 10%, mund të konsiderohet probabilitëti i LLAB prej 9.5% si më i vogël duke mos

pranuar hipotezën zero. Por në 5% rëndësi statistike hipoteza zero nuk refuzohet, pra në

periudhë afatshkurtër ndikimi i detyrimeve likuide mund të pranohet me një ndryshim në

përqindjen e signifikancës në 10%.

Raporti i aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe të aktiveve të Bankës

Qëndrore rezulton të ketë një ndikim afatshkurtër në rritjen ekonomike, vlera P është 0%

pra më e vogel se 5%, kështu hipoteza zero hidhet poshtë.

Investimet e Huaja Direkte kanë vlerën P 58% pra më e madhe se vlera 5%, pra nuk janë

statistikisht të rëndësishme dhe hipoteza zero hidhet poshtë pra nuk ka një ndikim

afatshkurter të IHD-ve në rritjen ekonomike.

4.2.1.3 Testet Diagnostikuese 1

Në mënyrë që të bëhet kontrolli i modelit ku rritja ekonomike (GDPC) është tregues i varur,

nëse ka ndonjë gabim statistikorë, mund të ndërmeren disa teste diagnostikuese.

Së pari referohemi R2 të korrigjuar = 90.2% e cila është një vlerë e lartë e konsiderueshme

e cila shpreh faktin qe 90% e lëvizjes së rritjes ekonomike në Shqipëri shpjegohet nga

treguesit e zhvillimit financiar dhe fluksit të investimeve te huaja.

Gjithashtu dhe vlerat e statistikës- F = 30.26 është e rëndësishme pasi probabiliteti

(statistika-F) = 0.00001 pra më e vogël se 5%.

82

Tabela më poshtë përmbledh tre teste diagnostikuese për modelin si ai i Korrelacionit Serial,

Heteroskedasticitetit dhe Normalitetit. Rezultatet e plota te testeve janë në Aneksin 3.4.

Tabela 4-9 Testet Diagnostikuese

Testi Vlera e Testit Vlera-P Korrelacioni Serial 2.797324 0.0944

Heteroskedasticiteti 14.82472 0.1386

Normaliteti 0.530052 0.767186


Testi i Korrelacionit Serial teston hipotezën zero: modeli nuk ka korrelacion serial. Vlera P

është 9.4% pra më e madhe se vlera 5%, hipoteza zero pranohet pra qëndron. Modeli jonë

nuk vuan nga korrelacioni serial.

Testi i Heteroskedasticiteti teston hipotezën zero që modeli nuk ka heteroskedasticitet. Vlera

P është 13.86% me e madhe se 5%, pra hipoteza qëndron dhe modeli nuk ka

heteroskedasticitet.

Testi i Normalitetit teston shpërndarjen normale të mbetjeve dhe kjo është hipoteza zero.

Vlera P është 76.71% e cila është më e madhe se 5%, pra hipoteza zero qendron dhe modeli

ka shperndarje normale.

Rezultatet pozitive te testeve diagnostikuese e mbështesin modelin e ndërtuar duke e

paraqitur statistikisht të rëndësishëm dhe të mirë ndërtuar për të dhënë vlërësime të duhura

në lidhje me marrëdhënien e zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike në Shqipëri

si në periudhë afatshkurtër dhe në periudhë afatgjatë.

4.2.1.4 Testi i Shkakësisë Granger

Tabela më poshtë paraqet rezultatet e testit të shkakësisë Granger. Vlera P më e madhe se

5% pranon hipotezën zero që nuk ka shkakësi të referuar.

Tabela 4-10 Testi i Shkakësisë Granger

Pairwise Granger Causality Tests

Date: 08/22/18 Time: 03:42

Sample: 1994 2016

Lags: 1 Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob. LCPS does not Granger Cause GGDPC 21 2.25223 0.1508

83

GGDPC does not Granger Cause LCPS 0.25066 0.6227 LFDI does not Granger Cause GGDPC 21 3.67182 0.0714

GGDPC does not Granger Cause LFDI 0.83394 0.3732 LLLAB does not Granger Cause GGDPC 20 1.65180 0.2159

GGDPC does not Granger Cause LLLAB 0.39839 0.5363 CBATOT does not Granger Cause GGDPC 20 5.99182 0.0255

GGDPC does not Granger Cause CBATOT 15.5777 0.0010 LFDI does not Granger Cause LCPS 22 1.93714 0.1801

LCPS does not Granger Cause LFDI 14.0953 0.0013 LLLAB does not Granger Cause LCPS 21 8.29580 0.0100

LCPS does not Granger Cause LLLAB 0.33331 0.5709 CBATOT does not Granger Cause LCPS 21 2.28113 0.1483

LCPS does not Granger Cause CBATOT 23.4712 0.0001 LLLAB does not Granger Cause LFDI 21 7.66152 0.0127

LFDI does not Granger Cause LLLAB 0.63012 0.4377 CBATOT does not Granger Cause LFDI 21 1.20734 0.2863

LFDI does not Granger Cause CBATOT 4.35195 0.0515 CBATOT does not Granger Cause LLLAB 21 1.31689 0.2662

LLLAB does not Granger Cause CBATOT 5.57202 0.0297


Bazuar në rezultatet më sipër mund të konkludojmë në këto marrëdhënie shkakësie:

- Raporti i aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe Bankës Qëndrore

dhe rritja ekonomike kanë një marredhënie shkakësie Granger të dyanshme pasi

vlerat p janë 2.5% dhe 0.1% më të vogla se 5%. Ky përfundim vjen paralelisht me

rëndësinë e pamohueshme të sektorit bankar apo bankave si ndërmjetesuesit më të

rëndësishëm në ekonimitë në tranzicion, në rastin tonë Shqipëria. Ndërmjetësim ky

i cili nxit kthiminim optimal të shpërndarjes së burimeve të vendit. Gjithashtu për

Shqipërinë ky raport është i ndikuar gjithashtu dhe nga rritja ekonomike e vendit,

fakt rezultuar nga shkakësia e dyanshme e paraqitur nga testi Granger.

- Kredia në sektorin privat Granger shkakton fluksin e investimeve të huaja, vlera p

është 0.1%. Padiskutim që një nxitës për rritjen e investimeve, në këtë rast atyre të

huaja është dhe kredidhënia. Mundësimi i fondeve për investime të reja është nxitje

pozitive e cila është aprovuar dhe nga testi Granger për rastin e Shqipërisë.

- Detyrimet likuide granger shkaktojnë kredinë në sektorin privat me vlerë p 1% më e

vogël se 5%. Parë si një tregues i cili paraqet madhësinë e sistemit financiar kuptohet,

84

detyrimet likuide paraqiten si Granger shkakësi për sasinë e kredisë në sektorin

privat.

- Kredia në sektorin privat Granger shkakton raportin i aktiveve të bankave të nivelit

të dytë me totalin e tyre dhe Bankës Qëndrore, me vlere p 0%.

- Detyrimet likuide Granger shkaktojnë Investimet e Huaja Direkte, me vlere p 1.3%.

- Investimet e Huaj Direkte mund të Granger shkaktojnë CBATOT pasi vlera p është

5.1%.

- Detyrimet likuide Granger shkaktojnë CBATOT me vlerë p 3%.


Studimi i marrëdhënies dhe ndikimit që kanë zhvillimi financiar dhe IHD-të tek rritja

ekonomike e Shqipërisë, siç është përmëndur dhe më lart, është zhvilluar në analiza empirike

me të gjithë treguesit sëbashkur por edhe duke i veçcuar ato.

Analiza e dytë empirike përfshin trë tregues: Kredinë në sektorin privat (CPS) si tregues i

zhvillimit finanicar, fluksin e IHD-ve (FDI) dhe Produktin e Brendshem Bruto për person

(GDPC) për rritjen ekonomike.

4.2.2.1 Testi Kointegrimit Johansen 2


përfshirë CPS, FDI dhe GDPC. Rezultatet e plota të testit janë bashkangjitur në Aneksin 4.1.


Date: 08/23/18 Time: 00:56




Series: GGDPC LCPS LFDI




At most 1 * 0.758443 35.76357 15.49471 0.0000

At most 2 * 0.369754 8.771259 3.841466 0.0031 Trace test indicates 3 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level



85



At most 1 * 0.758443 26.99231 14.26460 0.0003

At most 2 * 0.369754 8.771259 3.841466 0.0031 Max-eigenvalue test indicates 3 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level

* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level **MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)

GGDPC LCPS LFDI

1.000000 0.080276 2.435676

(0.55539) (0.72785)


Bazuar në rezultatet e paraqitura në tabelën 4.10, sipas Testit Trace hipoteza zero që nuk ka

asnjë vektor integrimi mes treguesve, hipoteza zero që ekziston më së shumti një vektor

integrimi dhe hipoteza zero që ka më së shumti 2 vektorë integrimi nuk pranohen pra

refuzohen pasi vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike dhe gjithashtu vlerat e

probabilitetit jane 0% dhe 0.3% pra më të vogla se 5%.

Sipas Testit Trace ekzistojnë tre vektorë (ekuacione) kointegrimi mes kredisë në sektorin

privat, fluksit të investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike në Shqipëri.

Rezultat të njëjtë ka gjeneruar dhe Testi Max-Eigenvalue, hipoteza zero që nuk ka asnjë

vektor integrimi mes treguesve, hipoteza zero që ekziston më së shumti një vektor integrimi

dhe hipoteza zero që ka më së shumti 2 vektorë integrimi nuk pranohen pra refuzohen pasi

vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike dhe gjithashtu vlerat e probabilitetit jane

0% dhe 0.3% pra më të vogla se 5%.

Sipas Testit Max-Eigenvalue gjithashtu, ekzistojnë tre vektorë (ekuacione) kointegrimi mes

kredisë në sektorin privat, fluksit të investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike në

Shqipëri.

Pjesa e fundit e tabelës 4.10 jep informacion mbi raportin afatgjatë të kointegrimit mes

treguesve të pavarur CPS dhe FDI me treguesin e varur GDPC që është rritja ekonomike.

Kemi një marrëdhënie positive mes treguesve CPS dhe FDI me rritjen ekonomike (GDPC)

në periudhë afatgjatë.

86


Bazuar në rezultat e Testit të Kointegrimit Johansen më lart, treguesit janë përdorur për të

aplikuar Modelin e Korigjimit të Gabimit (VECM). Rezultatet e plota të modelit janë në

Aneksin 4.2.


ndikimit të kredisë në sektorin privat dhe IHD-ve në rritjen ekonomike në Shqipëri. VECM

ndihmon në njohjen e treguesve që ndikojnë në periudhë afatgjatë dhe afatshkurtër.




GGDPC = C + 0.080*LCPS + 2.43*LFDI + 54.30

Bazuar në këto rezultate mund të thuhet se në periudhë afatgjatë një rritje me 1% e kredisë

në sektorin privat ndikon pozitivisht me rritjen e Produktit të Brendshëm Bruto për person

me 0.08%. Gjithashtu në periudhë afatgjatë rezulton që rritja me 1% e fluksit të investimeve

të huaja direkte ndikon me rritjen e PBB-së për person me 2.43%.



identifikohët nëse treguesi financiar CPS dhe treguesi i fluksit të IHD-ve shkaktojnë rritjen

ekonomike GDPC në periudhë afatshkurtër. Për këtë përdoret Testi WALD, ku hipoteza

zero barazon treguesit afatshkurtër me zero.

H0: C(5)=C(6)=C(7)=0

H0: C(8)=C(9)=C(10)=0


afatshkurtër të treguesit të zhvillimit financiar ndaj rritjes ekonomike.

Tabelat më poshtë paraqesin rezultatet e testit Wald, ndërkohë rezultatet e plota gjenden në

Aneksin 4.3.


87

Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value Df Probability F-statistic 1.424686 (3, 8) 0.3055

Chi-square 4.274058 3 0.2334


Bazuar në rezultatin e testit Wald dhe probabilitetit të Chi-Square i cili është 23.3% më

shumë se 5%, atëherë hipoteza zero pranohet, që do të thotë që nuk ekziston një lidhje

shkakësie afatshkurtër ndërmjet CPS me rritjen ekonomike të Shqipërisë.

Tabela 4-13 Testi Wald 2.1

Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value Df Probability F-statistic 0.763164 (3, 8) 0.5458

Chi-square 2.289491 3 0.5145




shkakësie afatshkurtër ndërmjet IHD-ve me rritjen ekonomike të Shqipërisë.


Në mënyrë që të bëhët një kontroll i modelit ku rritja ekonomike (GDPC) është tregues i

varur, nëse ka ndonjë gabim statistikorë, janë ndërmarë testet diagnostikuese.



treguesi i zhvillimit financiar dhe fluksit të investimeve te huaja.

Gjithashtu dhe vlerat e statistikës- F = 23.62 është e rëndësishme pasi probabiliteti

(statistika-F) = 0.000072 pra më e vogël se 5%.



Tabela 4-14 Testet Diagnostikuese 2

88



Normaliteti 1.270821 0.529718



është 39.4% pra më e madhe se vlera 5%, pra hipoteza zero pranohet pra qëndron. Modeli

jonë nuk vuan nga korrelacioni serial.





Vlera P është 52.97% e cila është më e madhe se 5%, pra hipoteza zero qendron dhe modeli

ka shpërndarje normale.

Rezultatet pozitive të testeve diagnostikuese e mbështesin modelin e ndërtuar duke e


në lidhje me marrëdhënien e kredive në sektorin privat, IHD-ve dhe rritjes ekonomike në

Shqipëri në periudhë afatgjatë.

4.2.2.4 Testi i Shkakësisë Granger 2



Tabela 4-15 Testi i Shkakësisë Granger 2


Date: 08/23/18 Time: 02:41

Sample: 1994 2016

Lags: 1 Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob. LFDI does not Granger Cause GGDPC 22 5.30172 0.0328

GGDPC does not Granger Cause LFDI 0.88076 0.3598 LCPS does not Granger Cause GGDPC 22 3.49349 0.0771

GGDPC does not Granger Cause LCPS 0.24414 0.6269 LCPS does not Granger Cause LFDI 22 14.0953 0.0013

89

LFDI does not Granger Cause LCPS 1.93714 0.1801



- Investimet e Huaj Direkte Granger shkaktojnë rritjen ekonomike, vlera p është 3.2%

më e vogël se 5%.

- Kredia në sektorin privat mund të konsiderohet që Granger shkakton rritjen

ekonomike, vlera p është 7.7% nëse vlera kritike do vendosej ne probabilitet 10%.

- Kredia në sektorin Granger shkakton fluksin e investimeve të huaja direkte, vlera p

është 1.3%.


Analiza e tretë empirike përfshin tre tregues: Raportin e aktiveve të bankave të nivelit të

dytë me totalin e tyre dhe të Bankës Qëndrore (CBATOT) si tregues i zhvillimit finanicar,

fluksin e IHD-ve (FDI) dhe Produktin e Brendshem Bruto për person (GDPC) për rritjen

ekonomike.



përfshirë CBATOT, FDI dhe GDPC. Rezultatet e plota të testit janë bashkangjitur në

Aneksin 5.1.


Date: 08/23/18 Time: 01:23




Series: GGDPC LFDI CBATOT




At most 1 * 0.716878 24.04910 15.49471 0.0020


90





At most 1 * 0.716878 23.97567 14.26460 0.0011

At most 2 0.003857 0.073434 3.841466 0.7864 Max-eigenvalue test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level





asnjë vektor integrimi mes treguesve dhe hipoteza zero që ekziston më së shumti një vektor

integrimi refuzohen pasi vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike dhe gjithashtu

vlerat e probabilitetit jane 0% dhe 0.2% pra më të vogla se 5%. Hipoteza zero që ekzistojnë

më së shumti 2 vektorë apo ekuacione integrimi pranohet pasi vlera e testit 0.073 është më

e vogël se vlera kritike 3.84 dhe vlera p është 78.6% më e madhe se 5%.

Sipas Testit Trace ekzistojnë dy vektorë (ekuacione) kointegrimi mes Raportin e aktiveve të

bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe të Bankës Qëndrore (CBATOT), fluksit të

investimeve të huaja direkte (FDI) dhe rritjes ekonomike (GDPC) në Shqipëri.


vektor integrimi mes treguesve dhe hipoteza zero që ekziston më së shumti një vektor

integrimi refuzohen pasi vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike dhe gjithashtu

vlerat e probabilitetit jane 0% dhe 0.1% pra më të vogla se 5%. Hipoteza zero që ekzistojnë

më së shumti 2 vektorë apo ekuacione integrimi pranohet pasi vlera e testit 0.073 është më

e vogël se vlera kritike 3.84 dhe vlera p është 78.6% më e madhe se 5%.

Sipas Testit Max-Eigenvalue gjithashtu, ekzistojnë dy vektorë (ekuacione) kointegrimi mes

Raportin e aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe të Bankës Qëndrore

(CBATOT), fluksit të investimeve të huaja direkte (FDI) dhe rritjes ekonomike (GDPC) në

Shqipëri.

91




Aneksin 5.2.

Vektori i parë i kointegrimit qëndron me interes për studimin pasi kërkohet analiza e

ndikimit të CBATOT dhe IHD-ve në rritjen ekonomike në Shqipëri. VECM ndihmon në

njohjen e treguesve që ndikojnë në periudhë afatgjatë dhe afatshkurtër.

Koeficenti i parë është negativ -1.83 dhe por vlera p është 0.08 pra statistikisht e rëndësishme

vetëm në 10% signifikancë, mund të thuhet që ka një lidhje afatgjatë mes treguesve dhe

ekuacioni i marrëdhënies afatgjatë është si më poshtë:

GGDPC = C + 0.082*CBATOT – 6.49*LFDI + 56.19

Bazuar në këto rezultate mund të thuhet se në periudhë afatgjatë një rritje me 1% e raportit

të aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe të Bankës Qëndrore ndikon

pozitivisht me rritjen e Produktit të Brendshëm Bruto për person me 0.08%. Në periudhë

afatgjatë rezulton që rritja me 1% e fluksit të investimeve të huaja direkte ndikon me uljen

e PBB-së për person me 6.49%.



identifikohët nëse treguesi financiar CBATOT dhe treguesi i fluksit të IHD-ve shkaktojnë

rritjen ekonomike GDPC në periudhë afatshkurtër. Për këtë përdoret Testi WALD, ku

hipoteza zero barazon treguesit afatshkurtër me zero.

H0: C(4)=C(5)=0

H0: C(6)=C(7)=0




Aneksin 5.3.

92


Wald Test:

Equation: Untitled

Test Statistic Value df Probability

F-statistic 1.067485 (2, 12) 0.3744

Chi-square 2.134969 2 0.3439

Wald Test:

Equation: Untitled

Test Statistic Value df Probability

F-statistic 2.731542 (2, 12) 0.1053

Chi-square 5.463083 2 0.0651





Ndërkohë testi i dytë rezulton me probabilitet të Chi-Square i cili është 6.5% pavarësisht që

është më shumë se 5%, por me signifikanë në 10% hipoteza zero mund të mos pranohet dhe

të rezultojë në një lidhje shkakësie afatshkurtër të CBATOT më rritjen ekonomike në

Shqipëri.






treguesi i zhvillimit financiar dhe fluksit të investimeve te huaja.

Gjithashtu dhe vlerat e statistikës- F = 8.66 është e rëndësishme pasi probabiliteti (statistika-

F) = 0.00069 pra më e vogël se 5%.

93




Testi Vlera e Testit Vlera-P

Korrelacioni Serial 9.135623 0.0104


Normaliteti 1.363304 0.505781



është 1.04% pra më e vogël se vlera 5%, pra hipoteza zero hidhet poshtë. Modeli jonë vuan

nga korrelacioni serial.





Vlera P është 50.57% e cila është më e madhe se 5%, pra hipoteza zero qëndron dhe modeli

ka shpërndarje normale.

Rezultatet janë pozitive përveç testit të korrelacionit të serive të cilat rezultojnë në një model

që ka korrelacion serial. Pjesa tjetër e testeve e mbështesin modelin e ndërtuar duke e


në lidhje me marrëdhënien e kredive në sektorin privat, IHD-ve dhe rritjes ekonomike në


4.2.3.4 Testi i Shkakësisë Granger 3





Date: 08/23/18 Time: 03:49

Sample: 1994 2016

94

Lags: 2

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

LFDI does not Granger Cause GGDPC 21 4.11686 0.0361

GGDPC does not Granger Cause LFDI 0.39790 0.6782

CBATOT does not Granger Cause GGDPC 20 4.79493 0.0245

GGDPC does not Granger Cause CBATOT 12.8844 0.0006

CBATOT does not Granger Cause LFDI 20 1.16484 0.3387

LFDI does not Granger Cause CBATOT 1.96523 0.1746

Bazuar në rezultatet më sipër mund të

konkludojmë në këto marrëdhënie

shkakësie:



- Investimet e Huaj Direkte Granger shkaktojnë rritjen ekonomike, vlera p është 3.6%

më e vogël se 5%.

- Raporti i aktiveve të bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe Bankës Qëndrore

dhe rritja ekonomike kanë një marredhënie shkakësie Granger të dyanshme pasi

vlerat p janë 2.45% dhe 0.006% më të vogla se 5%.


Analiza e dytë empirike përfshin trë tregues: Detyrimet Likuide (LLAB) si tregues i

zhvillimit finanicar, fluksin e IHD-ve (FDI) dhe Produktin e Brendshem Bruto për person

(GDPC) për rritjen ekonomike.



përfshirë LLAB, FDI dhe GDPC. Rezultatet e plota të testit janë bashkangjitur në Aneksin

6.1.


Date: 08/23/18 Time: 01:35




Series: GGDPC LFDI LLLAB

95


Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)

Hypothesized Trace 0.05

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**

None * 0.801120 51.52589 29.79707 0.0000

At most 1 * 0.512509 19.22486 15.49471 0.0131

At most 2 * 0.215540 4.855195 3.841466 0.0276

Trace test indicates 3 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level



Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue)

Hypothesized Max-Eigen 0.05

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**

None * 0.801120 32.30103 21.13162 0.0009

At most 1 * 0.512509 14.36966 14.26460 0.0481

At most 2 * 0.215540 4.855195 3.841466 0.0276

Max-eigenvalue test indicates 3 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level





asnjë vektor integrimi mes treguesve, hipoteza zero që ekziston më së shumti një vektor

integrimi dhe hipoteza zero që ka më së shumti 2 vektorë integrimi nuk pranohen pra

refuzohen pasi vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike dhe gjithashtu vlerat e

probabilitetit jane 0%, 0.13% dhe 0.27% pra më të vogla se 5%.

Sipas Testit Trace ekzistojnë tre vektorë (ekuacione) kointegrimi mes detyrimeve likuide,

fluksit të investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike në Shqipëri.


vektor integrimi mes treguesve, hipoteza zero që ekziston më së shumti një vektor integrimi

dhe hipoteza zero që ka më së shumti 2 vektorë integrimi nuk pranohen pra refuzohen pasi

vlera e statistikës është me e madhe se vlera kritike dhe gjithashtu vlerat e probabilitetit jane

0, 009% , 0.48% dhe 0.27% pra më të vogla se 5%.

96

Sipas Testit Max-Eigenvalue gjithashtu, ekzistojnë tre vektorë (ekuacione) kointegrimi mes

detyrimeve likuide, fluksit të investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike në Shqipëri.




Aneksin 6.2.


ndikimit të detyrimeve likuide dhe IHD-ve në rritjen ekonomike në Shqipëri. VECM

ndihmon në njohjen e treguesve që ndikojnë në periudhë afatgjatë dhe afatshkurtër.




GGDPC = C + 4.95*LLAB – 1.54*LFDI + 86.31

Bazuar në këto rezultate mund të thuhet se në periudhë afatgjatë një rritje me 1% e

detyrimeve likuide ndikon pozitivisht me rritjen e Produktit të Brendshëm Bruto për person

me 4.95%. Ndërsa në periudhë afatgjatë rezulton që rritja me 1% e fluksit të investimeve të

huaja direkte ndikon me uljen e PBB-së për person me 1.54%.

Modeli i Korigjimit të Gabimit (VECM) mundëson gjithashtu identifikimin e treguesve që


identifikohët nëse treguesi financiar LLAB dhe treguesi i fluksit të IHD-ve shkaktojnë rritjen

ekonomike GDPC në periudhë afatshkurtër. Për këtë përdoret Testi WALD, ku hipoteza

zero barazon treguesit afatshkurtër me zero.

H0: C(3)= 0

H0: C(4)= 0




Aneksin 6.3.

97


Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value Df Probability t-statistic 0.404025 16 0.6915

F-statistic 0.163236 (1, 16) 0.6915

Chi-square 0.163236 1 0.6862 Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value Df Probability t-statistic -0.248210 16 0.8071

F-statistic 0.061608 (1, 16) 0.8071

Chi-square 0.061608 1 0.8040





Ndërkohë testi i dytë rezulton me probabilitet të Chi-Square i cili është 80.4 % atëherë

hipoteza zero pranohet, që do të thotë që nuk ekziston një lidhje shkakësie afatshkurtër

ndërmjet detyrimeve likuide me rritjen ekonomike të Shqipërisë.




Së pari referohemi R2 të korrigjuar = 49% e cila është një vlerë jo mjaftueshëm e

konsiderueshme e cila shpreh faktin që 49% e lëvizjes së rritjes ekonomike në Shqipëri

shpjegohet nga treguesi i zhvillimit financiar dhe fluksit të investimeve te huaja. Mund të

themi këto tregues nuk janë mjaftueshëm për të shpjëguar rritjen ekonomike.

Ndërkohë vlerat e statistikës- F = 5.75 është e rëndësishme pasi probabiliteti (statistika-F)

= 0.0045 pra më e vogël se 5%, statistikisht e rëndësisshme.



98




Normaliteti 41.67760 0.0000






Vlera P është 0% e cila është më e vogël se 5%, pra hipoteza zero hidhet poshtë dhe modeli

nuk ka shpërndarje normale.

Testet diagnostikuese jo të gjitha dhanë rezultate pozitive dhe ta mbështesnin modelin pasi

testi i normalitetit paraqiti një situatë ku seritë nuk kanë shpërndarje normale. Kështu ky

model duke marë parasysh dhe % e ulët të R-së së korrigjuar mund të themi nuk është

mjaftueshëm i besueshëm për të bërë vlerësimet përkatëse dhe për të nxjerë konkluzione të

sakta në lidhje me marrëdhënien e detyrimeve likuide, IHD-ve dhe rritjes ekonomike në


99

KAPITULLI 5: KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Konkluzione

Ky studim kishte fokus përmbledhjen dhe vlerësimin e teorive dhe praktikave që paraqesin

marrëdhëniet ndërmjet zhvillimit të sistemit financiar, investimeve të huaja direkte dhe

rritjes ekonomike, duke i studiuar dhe vlerësuar këto marrëdhënie për vendet e Ballkanit

Perëndimorë të cilat janë dhe vende në tranzicion. Teorikisht dhe empirikisht u analizua

marrëdhënia dhe ndikimi i zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike për vendet e

BP si Shqipëria, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, Serbia dhe Bosnje – Hercegovina, gjithashtu

kjo analizë u aplikua dhe për rastin e Shqipërisë në veçanti.

Sektori financiar dhe reformat e ndërmarra në të janë pjesë e shumë studimeve në vende të


në tranzicion. Zhvillimi financiar mund të arrihet si pjesë e reformave të ndërmara për

liberalizimin e sistemit si proces i tranzicionit. Pikat fillestare të sektorit financiar për vendet

e Europës Qëndrore dhe Lindore janë përgjithësisht të njëjta. Kështu janë dhe objektivat

kryesore të reformave ekonomike të ndërmara prej tyre. Kjo bën të mundur dhe formulimin

e strategjive të njëjta për zhvillimin e këtyre ekonomive. Strategjia e përgjithshme për

menaxhimin e sistemit financiar të vendeve në tranzicion përbëhet nga dy elementë: a.

ndërtimi i një infrastrukture financiare për këto vende dhe, b. privatizimi i bankave të

mbetura në pronësi të shtetit. (Verbeek, 1996)

Tregjet monetare dhe tregjet e kapitaleve konsiderohen nga shumë ekonomi si mekanizmi

ideal për shpërndarjen e burimeve. Kursimet e familjarëve kanalizohen në sektorin e

korporatave dhe lejojnë investimet e duhura dhe efikase të fondeve nëpërmjet firmave. Në

sistemet e mbështetura kryesisht tek bankat, kryesisht vendet në tranzicion, bankat luajnë

një rol udhëheqës në kanalizimin e fondeve apo të kursimeve, ndarjen e kapitalit, mbikqyrjen

e vendimeve të menaxherëve mbi investimet dhe në menaxhimin e riskut. Por, të dhënat e

literaturës së gjerë të konsultuar dëshmojnë ndikimin pozitiv të investimeve të huaja direkte

mbi sistemin financiar dhe rritjen ekonomike. Fakt që rezulton pozitiv dhe për këtë studim,

pasi vendet në tranzicion të Ballkanit Perëndimor pas kalimit në tranzicion ristrukturuan dhe

privatizuan sistemin bankar, duke krijuar bankat e nivelit të dytë përfshirë dhe hapjen e

bankave të reja me pronësi të huaj. Këto banka të reja të huaja, që zinin 60 deri në 90 përqind

të gjithë bankave të këtyre vendeve, sollën risi dhe përmirësim në teknologji dhe manaxhim,

100

si edhe një lidhje më të fortë dhe përfituese mes sistemit financiar dhe industrisë. (Liebscher,

et al., 2007)

Kështu dhe hipoteza e parë e studimit “Zhvillimi Financiar i një vendi kalon në një numër

fazash të mirë përcaktuara që kanë treguar ngjashmëri të kosiderueshme në të gjithë vendet

jo komuniste.” është mbështetur duke shtuar që përveç pozitës gjeografike dhe regjimit

politik të mëparshëm këto ekonomi vazhdojnë të ecin paralelisht edhe në rritjen ekonomike,

ku mund të përmëndim:

1) legjislacioni i reformimit të sistemit financiarë drejt qëllimit të pranimit në BE,

2) Ndërtimi i një sistemi bankar dynivelor,

3) Sigurimi i një pavarësie reale të Bankës Qendrore nga pushteti ekzekutiv,

4) stabilizimi i çmimeve,

5) kreditimi i vakët në vitet e para të tranzicionit dhe me norma interesi të ulëta,

6) raport pozitiv i viteve të fundit të tranzicionit duke spikatur me një rritje të eksporteve.

Edhe studimi më i fundit i publikuar nga BERZH për ecurinë e përgjithshme të shteteve të

Ballkanit Perëndimor, Shqipëria, Kososvë, Maqedoni, Mal i Zi, Serbi dhe Bosnje-

Herzegovinë, ka vënë theksin pikërisht tek një e përbashkët e rëndësishme e këtyre vendeve

në lidhje me zhvillimin dhe rritjen ekonomike e cila i sjell më afër vendeve të Bashkimit

Europian. Faktori kryesor sipas studimit janë Investimet e Huaja Direkte, rënia e të cilave

pati ndikim negative në këto vende gjatë periudhës së krizës së fundit por që mund të sjellë

zhvillimin për dhjetëvjeçarin e ardhshëm.

Analiza e treguesve të tranzicionit për vendet e përzgjedhur në studim të Ballkanit

Perëndimor vëren se të gjitha shtetet e kanë kaluar vlerësimin me 1 pikë, vlerësimi më i ulët.

Ndërkohë disa tregues janë në nivelin 4, pra në një nivel të konsiderueshëm drejt ekonomive

industriale të avancuara.

Në treguesin e privatizimit në shkallë të gjerë, Shqipëria ka nivelin me të lartë në

3.7, pra pothuaj më shumë se 50 për qind e ndërmarrjeve shtetërore dhe aseteve

101

bujqësore janë në pronësi private dhe ka progres të rëndësishëm me qeverisjen e

korporatave të këtyre ndërmarrjeve.

Në treguesin e privatizimit në shkallë të vogël Shqipëria dhe Maqedonia kanë

vlerësimin më të lartë me 4.0, pra është arritur privatizimi i plotë i kompanive të

vogla me të drejta të tregtueshme të pronësisë.

Në treguesin e qeverisjes dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve Maqedonia mban vlerën

më të lartë në 2.7, pra pothuaj janë arritur të ndërmerren veprime të rëndësishme dhe

të qëndrueshme për të forcuar kufizimet e buxhetit dhe për të promovuar qeverisjen

e korporatave në mënyrë efektive. Ndërkohë Shqipëria qëndron në vlerën 2.3, pra

është arritur një politikë e moderuar e kreditit dhe subvencioneve, por zbatim i dobët

i legjislacionit të falimentimit dhe veprim i vogël për të forcuar konkurrecën dhe

qeverisjen e korporatave.

Në treguesin e liberalizimit të çmimeve vendet e Ballkanit Perëndimor kanë arritur

në liberalizimin gjithëpërfshirës të çmimeve, duke ulur dukshëm ndikimin e shtetit

në vendosjen e çmimeveduke lënë vetëm një pjesë të vogël të administruar prej tij.

Gjithashtu dhe tregtia dhe sistemi i këmbimit valutor qëndron në nivele të larta për

vendet e Ballkanit duke qënë të gjithë në nivelin 4.0- 4.3, pra kanë larguar të gjitha

kufizimeve sasiore dhe administrative të importit dhe eksportit (përveç bujqësisë)

dhe të gjitha tarifat e rëndësishme të eksportit.

Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë themeluar tashmë legjislacionin dhe

institucionet e politikave të konkurrencës dhe ka zbutje të kufizimeve të hyrjes në

treg, por akoma mbete shumë punë për të arritur ekonomitë industriale të avancuara

ku ka një zbatim efektiv te politikave të konkurrencës dhe hyrje të pakufizuar në

shumicën e tregjeve.

Ky studim veçoi shumë hulumtime të cilat kishin në fokus jo vetëm marrëdhënien e

zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike, por dhe lidhjes së shkakësisë mes tyre.

Duke filluar nga Bagehot (1873), Gurley dhe Shaw (1955), Goldsmith (1969), McKinnon

(1973), Miller (1998) dhe duke vazhduar në studime dhe më të reja të Levine (2004) dhe të

tjerë, të gjithë mbështetën lidhjen pozitive dhe me drejtim të shkakësisë nga sistemi financiar

drejt rritjes ekonomike.

Ndërkohë po kaq e larmishme dhe pas në kohë është dhe literatura e studimeve të cilat

rezultojnë në lidhje pozitive mes zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike, por me

102

drejtim të shkakësisë nga rritja ekonomike tëk zhvillimi i sistemit financiar. Duke cituar

Robinson (1952) ““aty ku sipërmarrja udhëheq, financa ndjek”, mund të përmënden dhe

studime si Meier dhe Seers (1984), Mandelbaum (1945), Lucas (1988), Odedokun (1996),

Andres et al. (1999) dhe Dawson (2003), të cilat gjithashtu nuk e mohojnë rëndësinë dhe

pozicionin e zhvillimit të sistemit financiar por rritja dhe zhvillimi ekonomik sipas tyre nuk

kufizohet prej tij.

Një element po aq i rëndësishëm dhe mjaft i studiuar në ekonomi të ndryshme në botë janë

Investimet e Huaja Direkte (IHD). Bazuar në studime të ekonomive të ndryshme është

provuar ndikimi dhe kontributi i IHD-ve në rritjen ekonomike, ndërsa paralel me këtë pohim

qëndron dhe ndikimi që ka zhvillimi i sistemit financiar i një ekonomie në suksesin e këtyre

Investimeve të Huaja. Zhvillimi Financiar luan një rol të rëndësishëm në marrëdhënien

afatgjatë mes IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Investimet e huaja direkte tërhiqen nga burimet

natyrore por dhe nga efiçenca në përdorimin e tyre dhe kështu roli i zhvillimit financiar në

këtë proçes bëhet dhe më shumë i rëndësishëm. Për investuesit që kërkojnë efiçencë dhe

zvogëlimin e riskut financiar është e nevojshme që vendi ku ato investojnë të ketë një sistem

financiar të zhvilluar.

Në vendet në tranzicion si ato të Ballkanit Perëndimor, zhvillimi i sektorit financiar dhe

IHD-të nxisin rritjen ekonomike të vendit. Për vërtetimin e kësaj hipoteze studimi ka

aplikuar Modelin e analizimit të dhënave panel me Efekte Fikse dhe me Efekte të

Rastësisshme. Treguesit e përzgjedhur në Modelet e këtij studimi janë:

− Treguesit e zhvillimit të sistemit financiar si kredia në sektorin privat, detyrimet likuide

dhe raporti aktiveve të bankave të nivelit të dytë me tërësinë e tyre dhe të Bankës;

− Treguesi i fluksit të Investimeve të Huaja Direkte dhe Produkti i Brendshëm Bruto për

person si tregues i rritjes ekonomike.

Modelet e aplikuara janë reference e studimeve të përmendura dhe më lart si Calderon dhe

Liu (2003) Hassan et al. (2011), Jung (1986), Arestis dhe Demetriades (1997), Arestis et al.

(2001) etj.

Testi Hausman përcaktoi Modelin me Efekte të Rastësishme si modelin më të mirë për tu

patur parasysh. Sipas këtij përfundimi mund të themi që në vendet e Ballkanit Perëndimor

për periudhën 2000- 2016, rritja ekonomike ka patur një efekt të rastësishëm prej zhvillimit

103

financiar, përkatësisht nga kredia në sektorin privat, detyrimet likuide dhe raporti i aktiveve

të bankave të nivelit të dytë me totalin. Ky përfundim shpreh një rastësi në këtë ndikim, gjë

që vlen për tu analizuar për periudhat e mëvonshme pasi mund të mos qëndrojë njëlloj. Vlen

për tu përmendur që fluksi i investimeve te huaja direkte nuk paraqet ndikim statistikisht të

rëndësishëm në rritjen ekonomike për vendet e Ballkanit Perëndimor. Rezultat i referuar dhe

nga studime të tjera për ekonomitë në tranzicion.

Modeli me Efekte të Rastësishme u aplikua për të njëjtin panel të të dhënave por duke i

veçuar treguesit e zhvillimit financiar. Të dhënat e kredisë në sektorin privat dhe fluksi i

investimeve të huaja direkte të testuara si dy tregues të pavarur pasqyruan rezultat

statistikisht të rëndësishëm për rritjen ekonomike e vendeve në studim por përsëri me

efekt rastësor dhe nivel të përcaktueshmërisë 78%. Statistikisht të rëndësishme rezultuan

dhe treguesit e tjerë në analizat e veçanta, si detyrimet likuide dhe raporti i aktiveve të

bankave të nivelit të dytë me totalin e tyre dhe te Bankës Qëndrore respektivisht me nivel

të përcaktueshmërisë 73% dhe 64%.

Mbështetur dhe nga literatura e përmendur në studim treguesi i kredisë në sektorin privat

paraqitet si treguesi me ndikimin më të lartë në rritjen ekonomike të vendeve të

Ballkanit Perëndimor.

Ndërsa për vërtetimin e hipotezës së fundit “Në Shqipëri zhvillimi i sektorit financiar dhe

IHD-të nxisin rritjen ekonomike të vendit.” u aplikuan disa testime për të përcaktuar një

marrëdhënie mes treguesve të zhvillimit të sistemit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike

në Shqipërsi si në periudhë afatgjatë dhë afatshkurtër. Për testimin në periudha afatgjata u

aplikua Testi i Kointegrimit Johansen, në periudhën afatshkurtër Modeli i Korigjimit të

Gabimit (VECM) dhe në fund u aplikua Testi i Shkakësisë Granger. Të dhënat e treguesve

u analizuan dhe për rastin e Shqipërisë të gjitha së bashku dhe të veçuara.

Nga analiza së bashku e treguesve të zhvillimit financiar rezultuan dy vektorë apo ekuacione

integrimi duke shprehur kështu një marrëdhënie afatgjatë mes zhvillimit të sistemit

financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike në Shqipëri. Kjo marrëdhënie nuk mund të pohohej

gjithashtu për periudhën afatshkurtër, dukë lënë dyshimet e një efekti të rastit siç rezultoi në

analizën panel.

104

Analizat me tregues të zhvillimit financiar të veçuar rezultuan në faktin që treguesi i kredisë

në sektorin privat është përfaqësues i duhur për sistemin financiar. Në analizën e tij me

IHD-të dhe rritjen ekonomike rezultoi një marrëdhënie afatgjatë mes tyre, por pa u

provuar për periudhën afatshkurtër, Ndërkohë sipas rezultateve të Testit të Shkakësisë

Granger mund të themi që Investimet e Huaj Direkte Granger sjellin rritjen ekonomike,

kredia në sektorin privat mund të konsiderohet që shkakton rritjen ekonomike dhe kredia

në sektorin privat Granger shkakton fluksin e investimeve të huaja direkte në Shqipëri.

Rekomandime

Marrëdhënia ndërvepruese mes zhvillimit financiar, IHD-ve dhe rritjes ekonomike paraqitet

e ndryshme për ekonomi të ndryshme. Vendet në fokus të studimit janë vende në tranzicion

dhe me ekonomi në zhvillim të cilat ndjekin paketa të politikave reformuese duke synuar

kapërcimin e kësaj faze dhe arritjen e një stabiliteti ekonomik drejt anëtarësimit në BE.

Së pari bazuar në studim dhe konkluzionet e tij ajo çfarë mund të sygjerohet janë politika

tërheqëse për investitorët e huaj, duke krijuar një vend atraktiv në mënyrë që këto investime

të jenë gjithnjë e në rritje. Vendet me ekonomi të vogla dhe në zhvillim kanë një sfidë

kryesore tërheqjen e investimeve të huaja, për të kontribuar në rritjen ekonomike. Por për

këtë duhet një sistem financiar i zhvilluar. Kështu për të siguruar një përfitim sa më pozitiv

në rritjen ekonomike mendojmë se politikëbërësit duhet të drejtojnë vëmendjen më shumë

nga zhvillimi i sistemit financiar dhe instrumentëve të tij në mënyrë që të lehtësojnë dhe

rrisin kontributin e IHD-ve.

Paralelisht politikat lehtësuese fiskale janë pjesë e sygjerimeve të studimit si mundësi e

nxitjes së investimeve, (vendase ose të huaja), por vlen per tu theksuar që ndërhyrjet e

shpeshta në politikat fiskale kanë një impakt negativ në tërheqjen e investimeve. Në këtë

kuadër ndryshimet investime duhet të jenë strategjike dhe afatgjata duke theksuar fushat

prioritare dhe me avantazh të investimit. Aktualisht në Shqipëri është përshtatur një ligj i

cili thekson sektorët ku këto investime duhet të orientohen si sektori i energjisë së

rinovueshme, sektori i turizmit, sektori i agrobiznesit, sektori i infrastrukturës dhe ai i

shërbimeve.

Ndërkohë është me rëndësi që këto politika stimulimi të zhvillohen duke përmirësuar klimën

në institucionet e vendit. Si ekonomi të vogla është e vështirë tërheqja e investimeve të

105

mëdha të huaja por të paktën institucionet dhe politikat e tyre në mbrojtje të të drejtës së

autorit apo lehtësimit të proçedurave të funksionojnë më mirë.

Studimi konkludoi që një ndër treguesit më të fortë dhe statistikisht të rëndësishëm për rritjen

ekonomike ishtë Kredia në Sektorin Privat. Ky konkluzion ecën paralelisht dhe me politikat

aktuale të Bankës Qëndrore në Shqipëri e cila ruan nivele të ulëta të normës së intërësit në

mënyrë që të krijojë një politikë stimuluese për rritjen ekonomike duke nxitur investime.

Por jo vetëm, kjo politikë synon rikthimin e inflacionit në objektivin e tij. Por paralelisht me

politikat tërheqëse studimi sygjeron nxitjen e institucioneve financiare dhe bankave të nivelit

të dytë nga Banka e Shqipërisë, për rritjen e kreditimit ndaj sektorit privat. Politikat e BSH

sugjerohet të udhehiqen drejt një zgjidhje e cila do të përkthejë uljen e normave bazë të

interesit në rritje të kreditimit.

Paralelisht me politikat tërheqëse për investimet e huaja, një vemendje e rëndësishme i duhet

kushtuar kredive me probleme, pavarësisht progresit që bëhet në këtë drejtim. Gjetja e

rrugëve alternative per minimizimin e kredive me probleme dhe rritjen e kthimit te tyre do

te stimulonte bankat e nivelit të dytë për rritjen e kreditimit. Pra duhen politika që synojnë

drejt një sistemi financiar të zhvilluar në mënyrë që të rritet numri i investimeve te huaja

direkte dhe rjedhimisht kontributi i tyre në rritjen ekonomike të vendeve në tranzicion.

106

BIBLIOGRAFIA

1. Afawubo, K., & Fromentin, V. (2013). Financial development and economic growth:

the case of ECOWAS and WAEMU. Economic Bulletin 33/3 , 1715- 1722.

2. Alfaro, L., Chanda, A., Kalemi-Ozcan, S., & Sayek, S. (2004). FDI and Economic

Growth: Role of Financial Markets. Journal of International Economics , 89-112.

3. Alfaro, L., Chanda, A., Kalemi-Ozcan, S., & Sayek, S. (2009). FDI, Productivity and

Financial Development. The World Economy , 111- 135.

4. Allegret, J. p., & Azzabi, S. (2013). Financial development, threshold effects and

covergence in developing and emerging countries. Economic Bulletin 33/3 , 1899-

1921.

5. Allen, F., Chui, M. K., & Maddaloni, A. (2004). Financial Systems in Europe, the

USA, and Asia. Oxford Review of Economic Policy , 490-508.

6. Altay, B., & Topcu, M. (2017). Re-Examining the Impact of Financial System on

Economic Growth: New Evidence From Heterogeneous Regional Panels. Handbook

of Research on Global Enterprise Operations and Opportunities , 1-16.

7. Ancharaz, V. D. (2003). Determinants of Trade Policy Reform in Sub-Saharan

Africa. Journal of African Economies 12/3 , 417-443.

8. Andreia, D. M., & Andrei, L. C. (2015). Vector error correction model in explaining

the association of some macroeconomic variables in Romania. Procedia Economics

and Finance 22 , 568 – 576 .

9. Andres, J., Hernando, I., & Lopez-Salido, J. D. (1999). The role of the financial

system in the growth–inflation link. Bank of Spain Working Papers, 9920 .

10. Ang, J., & McKibbin, W. (2007). Financial liberalization, financial sector

development and growth: Evidence from Malaysia. Journal of Development

Economics 84/1 , 215-233.

11. Arestis, P., & Demetriades, P. (1997). Financial Development and Economic

growth: Assessing the Evidence. Economic Journal 107/442 , 783- 99.

12. Arestis, P., Demetriades, P., & Luintel, K. B. (2001). Financial Development and

Economic Growth: The Role of Stock Markets . Journal of Money, Credit and

Banking, Blackwell Publishing, 33/1 , 16-41.

13. Artige, L., & Nicolini, R. (2006). Evidence on the Determinants of Foreign Direct

Investment. The Case of Three European Regions. CREPP Working Paper 2006/07

.

107

14. Asiedu, E. (2002). On the Determinants of Foreign Direct Investment to Developing

Countries: Is Africa Different? World Development 30/1 , 107-119.

15. Azman-Saini, W.N.W., Law, S. H., Ahmad, A. H. (2010). FDI and economic

growth: New evidence on the role of financial markets. Economics Letters 107, 211–

213.

16. Bagehot, W. (1873). Lombard Street: a Description of the Money Market. London:

London: Henry S. King and Co.

17. Bailliu, J. N. (2000). Private Capital Flows, Financial Development, and Economic

Growth in Developing Countries. Canada: Working Paper 2000-15, Bank of Canada.

18. BERZH. (2014). Transition indicators by country. Retrieved 08 2017, from

European Bank for Reconstruction and Development : http://www.ebrd.com/what-

we-do/economic-research-anddata/data/forecasts-macro-data-transition-

indicators.html

19. BERZH. (1991). Transition indicators methodology. Retrieved 08 2017, from

European Bank for Reconstruction and Development :

http://www.ebrd.com/cs/Satellite?c=Content&cid=1395237866249&d=&pagenam

e=EBRD%2FCont ent%2FContentLayout

20. Bevan, A. A., & Estrin, S. (2004). The determinants of foreign direct investment into

European transition economies. Journal of Comparative Economics 32 , 775–787.

21. Bjelić, P., Jaćimović, D., & Tašić, I. (2013). Effects of the world economic crisis on

exports in the CEEC: Focus on the western Balkans. Economic Annals, 58/196 , 71-

98.

22. Blonigen, B. A., & Piger, J. (2011). DETERMINANTS OF FOREIGN DIRECT

INVESTMENT. NABER Working Paper 16704 , 1-49.

23. Boot, A. W., & Thakor, A. V. (1997). Financial System Architecture. The Review

of Financial Studies , 693-733.

24. Bruno, M. (1994). Stabilization and Reform in Eastern Europe: A Preliminary

Evaluation. (Vol. 1). National Bureau of Economic Research. University of Chicago

Press.

25. Buckley, P. J., & Casson, M. (1981). The Optimal Timing of a Foreign Direct

Investment. Economic Journal , 75-87.

26. Calderon, C., & Liu, L. (2003). The direction of causality between financial

development and economic growth. Journal of Development Economics 72/1 , 321-

334.

108

27. Cani, S. (2004). Banka Qendrore dhe Sistemi Bankar ne Shqiperi. Korce: Bank of

Albania .

28. Cantwell, J. A. (2000). A survey of theories of international production. In C. Pitelis,

& R. Sugden, The nature of the transnational firm. London: Routledge.

29. Cecchetti, S., & Schoenholtz, K. (2014). Money, Banking and Financial Markets.

USA: McGraw-Hill Education.

30. Çeviş, İ., & Çamurdan, B. (2007). The Economic Determinants of Foreign Direct

Investment in Developing Countries and Transition Economies . The Pakistan

Development Review 46/3 , 285-299.

31. Chakrabarti, A. (2001). The Determinants of Foreign Direct Investment: Sensitivity

Analyses of Cross-Country Regressions. Kyklos 54/1 , 89-113.

32. Chakraborty, S., & Ray, T. (2006). Bank-based versus market-based financial

systems: A growththeoretic analysis. Journal of Monetary Economics. , 329-350.

33. Choong, C.-K., & Lim, K.-P. (2009). Foreign direct investment, financial

development, and economic growth: the case of Malaysia. Macroeconomics and

Finance in Emerging Market Economies, 2/1 , 13- 30.

34. Choong, C. K., Yusop, Z., & Soo, S.-C. (2004). Foreign Direct Investment,

Economic Growth and Financial Sector Development; A comparative analysis.

ASEAN Economic Bulletin , 278-289.

35. Cocozza, E., Colabella, A., & Spadafora, F. (2011). The Impact of the Global Crisis

on South-Eastern Europe. IMF Working Paper 11/300 , 1-48.

36. Cojocaru, L., Falaris, E. M., & Miller, J. B. (2015). Financial System Development

and Economic Growth in Transition Economies: New Empirical Evidence from the

CEE and CIS Countries. Delaware: niversity of Delaware, Department of

Economics, Working Papers (15-04).

37. Culem, C. G. (1988). The locational determinants of direct investments among

industrialized countries. European Economic Review, 32/4 , 885-904.

38. Darrat, A. F., Elkhal, K., & McCallum, B. (2006). Financie and Macroeconomic

Performance. Emerging Markets Finance and Trade , 5-28.

39. Dawson, P. J. (2003). Financial development and growth in economies in transition

. Applied Economics Letters , 833-836.

40. Deltuvaite, V., & Sineviciene, L. (2014). Research on the relationship between the

structure of financial system and economic development. Procedia - Social and

Behavioral Sciences , 533 – 537.

109

41. Demirguc-Kunt, A., & Levine, R. (1999). Bank-based and market-based financial

systems - crosscountry comparisons. Policy, Research working paper ; no. WPS

2143. Washington, DC: World Bank.

42. Demirhan, B., & Yılmaz, C. (2015). A Panel Data Investigation of the Foreign Direct

Investment Determinants: Evidence from Balkan Countries . The Empirical

Economics Letters, 14(11) , 1067- 1075.

43. Demirhan, E., & Masca, M. (2008). Determinants Of Foreign Direct Investment

Flows To Developing Countries: A Cross-Sectional Analysis. Prague Econ Mic

Papers 4 , 356- 369.

44. Desborde, R., Wei, Sh. J., (2017) The Effects of Financial Development on Foreign

Direct Investment. NBER Working Paper No. 23309, 1- 45.

45. Djalilov, K., & Piesse, J. (2011). Financial Development and Growth in Transition

Countries: A Study of Central Asia. . Emerging Markets Finance & Trade , 4-23.

46. Dushku, E., (2010). Financial Development and Economic Growth: The Albaniana

Case. Banka e Shqiperise, 1- 32.

47. Dunning, J. H. (1988). The eclectic paradigm of international production: A

restatement and some possible extensions. Journal of International Business Studies

, 1-31.

48. Edwards, S. (1990). Capital Flows, Foreign Direct Investment, and Debt-Equity

Swaps in Developing Countries. NBER Working Paper , No. 3497.

49. Ekum, M. I., & Farinde, M. I. (2014). Application of Panel Data to the Effect of Five

(5) World Development Indicators (WDI) on GDP Per Capita of Twenty (20)

African Union (AU) Countries (1981-2011). Developing Country Studies 4/21 , 72-

79.

50. Eller, M., Haiss, P. R., & Steiner, K. (2006). Foreign Direct Investment in the

Financial Sector and Economic Growth in Central and Eastern Europe: The Crucial

Role of the Efficiency Channel. Emerging Markets Review , 300-319.

51. Eryigit, K. Y., & Bali, S. E. (2015). Foreign Direct Investment, Financial

Development and Economic Growth: The Case of Turkey. Handbook of Research

on Strategic Developments and Regulatory Practice in Global Finance , 331-348.

52. Eryılmaz, F., Bakır, H., & Mercan, M. (2015). Financial Development and Economic

Growth: Panel Data Analysis. Handbook of Research on Strategic Developments

and Regulatory Practice in Global Finance , 233-245.

110

53. Estrin, S., & Uvalic, M. (2016). Are Foreign Direct Investments in the Balkans

Different? Në Contemporary Issues in Development Economics. International

Economic Association Series. (fv. 178- 193). London: Palgrave Macmillan.

54. Estrin, S., & Uvalic, M. (2016). Foreign direct investment in the Western Balkans:

what role has it played during transition? Comparative Economic Studies 58/3 , 455-

483.

55. Fink, G., Haiss, P. R., & Vuksic, G. (2009). Contribution of financial market

segments at different stages of development: Transition, cohesion and mature

economies compared. Journal of Financial Stability , 431-455.

56. Fink, G., Haiss, P., & Mantler, H. C. (2005). The finance-growth nexus. Market

economies vs. transition countries. Europainstitut Working Papers , 64.

57. Flamm, K. (1984). The volatility of offshore investment. Journal of Development

Economics, 16/3 , 231-248.

58. FMN. (2004). Compilation Guide on Financial Soundness Indicators. Chapter 2.

Fondi Monetar Nderkombetar.

59. Frenkel, M., Funke, K., & Stadtmann, G. (2004). A panel analysis of bilateral FDI

flows to emerging economies. Economic Systems 28/3 , 281-300.

60. Frimpong, J. M., & Oteng-Abayie, E. F. (2008). Bivariate causality analysis between

FDI inflows and economic growth in Ghana. International Research Journal of

Finance and Economics , 103-112.

61. Gastanaga, V. M., Nugent, J. B., & Pashamova, B. (1998). Host country reforms and

FDI inflows: How much difference do they make? World Development 26/7 , 1299-

1314.

62. Goldsbrough, D. J. (1979). The Role of Foreign Direct Investment in the External

Adjustment Process. IMF Staff Papers, No. 26 , 725-754.

63. Goldsmith, R. W. (1969). Financial Structure and Development as a Subject for

International Comperative Study. In N. B. Research, The Comparative Study of

Economic Growth and Structure (Vol. The Comparative, pp. 114-123). NBER.

64. Golubovic, S., & Golubovic, N. (2005). Financial Sector Reform in the Balkan

Countries in Transition. Economics and Organization , 229-236.

65. Gouider, A., & Nouira, R. (2014). The Impact of Misalignment on FDI in the

Developing Countries. International Journal of Economics and Financial Issues 4/4

, 784-800.

111

66. Granger, C. W. (1986). Developments In The Study Of Cointegrated Economic

Variables. Oxford Bulletin Of Economics And Statistics , 213-228.

67. Granger, C. W. (1969). Investigating Causal Relations by Econometric Models and

Cross-spectral Methods. Econometrica , 424-438.

68. Greeëood, J., & Jovanovic, B. (1990). Financial Development, Growth, and the

Distribution of Income. The Journal of Political Economy, Vol. 98, No. 5, Part 1 ,

1076-1107.

69. Grubert, H., & Mutti, J. (1991). Taxes, Tariffs and Transfer Pricing in Multinational

Corporate Decision Making. The Review of Economics and Statistics 73/2 , 285-

293.

70. Gurley, J. G., & Shaw, E. S. (1955). Financial Aspects of Economic Development.

The American Economic Review , 45 (4), 515-538.

71. Gupta, K. L. (1984). Finance and economic growth in developing countries. London

: Croom Helm.

72. Hassan, M. K., Sanchez, B., & Yu, J.-S. (2011). Financial development and

economic growth: New evidence from panel data. The Quarterly Review of

Economics and Finance. 51 , 88- 104.

73. Hermes, N., & Lensink, R. (2003). Foreign direct investment, financial development

and economic growth. Journal of Development Studies 40/1 , 142- 163.

74. Hymer, S. (1976). The International Operations of National Firms: A Study of Direct

Foreign Investment. The MIT Press.

75. Imeraj, E., & Zaho, L. (2015). Reforma e sektorit financiar dhe zhvillimi bankar në

vendet kandidate të Bashkimit Europian të Ballkanit Perëndimorë: Shqipëri,

Maqedoni dhe Serbi. 2-nd International Conference on Business,

Law,Administration and Social Sciences. (pp. 114-122). Tirana: Tirana Business

University.

76. IMF. (2004). Compilation Guide on Financial Soundness Indicators. Chapter 2.

International Monetary Fund.

77. IMF. (2011). Regional Economic Outlook: Europe strengthening the recovery.

Washington, DC: International Monetary Fund.

78. Jackson, S., & Markowski, S. (1995). 'The Attractiveness of Countries to Foreign

Direct Investment—Implications for the Asia-Pacific Region. Journal of World

Trade 29/5 , 159–179.

112

79. Jahfer, Athambawa, & Inoue, T. (2014). Financial development, foreign direct

investment and economic growth in Sri Lanka. Int. J. Economic Policy in Emerging

Economies 7/1 , 77-93.

80. Johansen, S. (1991). Estimation and Hypothesis Testing of Cointegration Vectors in

Gaussian Vector. Econometrica 59/6 , 1551-1580.

81. Jung, W. (1986). Financial development and economic growth: International

evidence. Economic Development and Cultural Change, 34 , 336- 346.

82. Kaur, M., Yadav, S. S., & Gautam, V. (2013). Financial System Development and

Foreign Direct Investment: A Panel data survey fro BRIC Countries. Global

Business Review 14 (4), 729-742.

83. King, R. G., & Levine, R. (1993). Finance and Growth: Schumpeter might be right.

Quaterly Journal of Economics , 717-737.

84. Koivu, T. (2002). Do efficient banking sectors accelerate economic growth in

transition countries? Helsinki: Discussion Papers (14), Bank of Finland, Institute for

Economies in Transition.

85. Kravis, I. B., & Lipsey, R. E. (1982). The Location of Overseas Production and

Production for Export by U.S. Multinational Firms. Journal of International

Economics, Vol. 12, No. 3/4 , 201-223.

86. Lee, Ch. Ch., Chang, Ch. P., (2009) FDI, Financial Development, and Economic

Growth: International Evidence. Journal of Applied Economics. 7/2, 249-271.

87. Levine, R. (1999). Law, finance, and economic growth. Journal of Financial

Intermediation, 8(1-2) , 8- 35.

88. Levine, R. (2004). Finance and Growth: Theory and Evidence. National Bureau of

Economic Research. Working Paper No. 10766 , 1-116.

89. Levine, R., Loayza, N., & Beck, T. (2000). Financial intermediation and growth:

Causality and causes. Journal of Monetary Economics 46 , 31-77.

90. Levine, R., & Zervos, S. (1998). Stock markets, bank and economic growth. The

Amercan Economic Review , 537-558.

91. Liebscher, K., Christl, J., Mooslechner, P., & Ritzberger-Grüëald, D. (2007).

Financial Development, Integration and Stability. Evidence from Central, Eastern

and South-Eastern Europe. Cheltenham, UK: Edward Elgar in Association with

Oesterreichische Nationalbank, Austria.

92. Lim, D. (1983). Fiscal incentives and direct foreign investment in less developed

countries. Journal of Development Studies 19/2 , 207-212.

113

93. Lopez, J., & Spiegel, M. (2002). Financial Structure and Macroeconomi

Performance over the Short and Long Run. Pacific Basin Working Paper series No.

PB02-05.

94. Loree, D. W., & Guisinger, S. E. (1995). Policy and Non-Policy Determinants of

U.S. Equity Foreign Direct Investment. Journal of International Business Studies,

26/2 , 281-299.

95. Lucas, R. E. (1988). On the Mechanics of Economic Development. Journal of

Monetary Economics , 3-42.

96. Lunn, J. (1980). Determinants of U.S. direct investment in the E.E.C.: Further

evidence. European Economic Review, 13/1 , 93-101.

97. Mandelbaum, K. (1945). Industrialization of Backward Areas. Oxford: B. Blackwell.

98. Marr, A. (1997). Foreign Direct Investment Flows To Low-Income Countries: A

Review Of The Evidence. London, UK: Overseas Development Institute (ODI).

99. McCaig, B., & Stengos, T. (2005). Financial intermediation and growth: Some

robustness results. Economics Letters, 88/3 , 306- 312.

100. McKinnon, R. I. (1973). Money and Capital in Economic Development.

Washington, D.C.: The Bookings Institution.

101. Meier, G., & Seers, D. (1984). Pioneers in Development . OXFORD

UNIVERSITY PRESS.

102. Miller, M. (1998). Financial Markets and Economic Growth. Journal of

Applied Corporate Finance , 8-15.

103. Mishkin, F. S., & Eakins, S. (2015). Financial Markets and Institutions. USA:

Pearson.

104. Moosa, I. A. (2002). Foreign Direct Investment: Theory, Evidence and

Practice. UK: Palgrave Macmillan.

105. Mottaleb, K. A., & Kalirajan, K. (2010). Determinants of Foreign Direct

Investment in Developing Countries: A Comparative Analysis. ASARC Working

Paper 2010/13 , 1-27.

106. Nonnemberg, M. B., & Mendonca, M. J. (2004). The Determinants Of

Foreign Direct Investment In Developing Countries. Brazilian Association of

Graduate Programs in Economics 061 , 1-20.

107. Noorbakhsh, F., Paloni, A., & Youssef, A. (2001). Human Capital and FDI

Inflows to Developing Countries: New Empirical Evidence. World Development

29/9 , 1593-1610.

114

108. Odedokun, M. O. (1996). Alternative econometric approaches for analysing

the role of the financial sector in economic growth: Time-series evidence from

LDCs. Journal of Development Economics , 119-146.

109. Ohlin, B. (1933). Interregional and international trade. Cambridge: Harvard

University Press.

110. Omran, M., & Bolbol, A. (2003). Foreign direct investment, financial

development, and economic growth: evidence from the Arab countries. Review of

Middle East Economics and Finance, 1/3 , 231- 249.

111. Phung, H. B. (2016). Determinants of FDI into Developing Countries. Mark

A. Israel '91 Endowed Summer Research Fund in Economics. 4. , 1-24.

112. Ram, R. (1999). Financial development and economic growth. The Journal

of Development Studies, 35(4) , 164- 174.

113. Rama, A. (2016). Analizë e lidhjes mes zhvillimit financiar dhe rritjes

ekonomike. Një vështrim i Evropës Juglindore. Banka e Shqiperise. 1- 35.

114. Reiserer, A. (2014). EBRD and the New Europe: Financial Sector. Retrieved

2017, from EBRD: http://www.ebrd.com/what-we-do/sectors-and-topics/the-new-

europe/financial-sector.html Robinson, J. (1952). The Generalization of the General

Theory. London : MacMiller.

115. Rugman, A. M., & Hodgetts, R. M. (1995). International business: a strategic

management approach. New York: McGraw-Hill.

116. Sanfey, P., Milatović, J., & Krešić, A. (2016). How the Western Balkans can

catch up. Working Paper No. 186, EBRD .

117. Schmidheiny, K. (2016). Short Guides to Microeconometrics; Panel Data:

Fixed and Random Effects. Unversit¨at Basel.

118. Schneider, F., & Frey, B. S. (1985). Economic and political determinants of

foreign direct investment. World Development, 13/2 , 161-175.

119. Schumpeter, J. (1934). The Theory of Economic Development: An inquiry

into profits, capital, credit, interest and business cycle. . (R. Opie, Trans.) New

Brunswick (USA) and London (UK): Transaction Publishers.

120. Sghaier, I. M., Abida, Z. (2013) Foreign Direct Investment, Financial

Development and Economic Growth: Empirical Evidence from North African

Countries. Journal of International and Global Economic Studies, 6(1), 1-13.

115

121. Shaw, E. S. (1973). Financial Deepening in Economic Development. New

York : Oxford University Press.

122. Sorensen, B. E. (2005, 03 01). ECONOMICS 7395, Granger Causality.

Retrieved 07 11, 2016, from University of Houston:

www.uh.edu/~bsorense/gra_caus.pdf

123. Staley, E. (1945). World Economic Development, Reviewed Work: World

Economic Development: Effects on advanced industrial Countries. The Economic

Journal .

124. Thangavelu, M., S., & Ang, J. (2004). Dinancial development and economic

growth in Australia: An empirical analysis. Empirical Economics 29/2 , 247- 260.

125. Torre, A. T., Gozzi, J. C., & Schmukler, S. L. (2007). Financial

Development: Maturing and Emerging Policy Issue. The World Bank Research

Observer , 67-102.

126. Tsai, P.-L. (1994). Determinants of Foreign Direct Investment and its Impact

on Economic Growth. Journal of Economic Development, , 137-163.

127. UNCTAD. (1998). World Investment Report 1998: Trends and

Determinants. Geneva: UNCTAD.

128. UNCTAD, United Nations Conference on Trade and Development. (2002).

World Investment Report: Transnational Corporations and Export Competitiveness.

New York : United Nations .

129. Verbeek, G. A. (1996). Financial Sector Reform in Central and Eastern

Europe. Society and Economy in Central and Eastern Europe , 113-141.

130. Vitols, S. (2001). The origins of bank-based and market-based financial.

WZB Discussion Paper, No. FS I 01-302 .

131. Walsh, J. P., & Yu, J. (2010). Determinants of Foreign Direct Investment: A

Sectoral and Institutional Approach. IMF Working Paper 10/187 .

132. Wheeler, D., & Mody, A. (1992). International investment location

decisions: The case of U.S. firms. Journal of International Economics 33/1 , 57-76.

133. Wongpiyabovorn, O. (2016). Financial development and economic growth:

the cases of Thailand, Malaysia, and the Philippines. Int. J. Economic Policy in

Emerging Economies 9/2 , 103- 126.

134. World Bank. (n.d.). Retrieved 09 2017, from

https://data.worldbank.org/indicator/BX.KLT.DINV.CD.WD?locations=AL-BA-

MK-ME-XK-RS

116

135. World Bank . (n.d.). World Development Index . Retrieved 09 2017, from

https://data.worldbank.org/indicator/BX.KLT.DINV.WD.GD.ZS?locations=AL-

ME-MK-BA-RS-XK

136. World Economic Forum. The Global Competitiveness Report. Geneva:

World Economic Forum.

137. Zaho, L., & Duraj, B. (2013). Tregjet dhe Institucionet Financiare. Tirane:

Botime Shqip.

138. Zoto, O. (2012) Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri analizë e efekteve,

politikave dhe lidhja me rritjen ekonomike, Fakulteti i Ekonomise, Universiteti i

Tiranes, Tirane.

https://data.worldbank.org/indicator/BX.KLT.DINV.WD.GD.ZS?locations=AL-ME-MK-BA-RS-XK

https://data.worldbank.org/indicator/BX.KLT.DINV.WD.GD.ZS?locations=AL-ME-MK-BA-RS-XK

117

Aneksi

Aneksi 1 – Testi Hausman

Correlated Random Effects - Hausman Test

Equation: Untitled

Test cross-section random effects

Test Summary Chi-Sq. Statistic Chi-Sq. d.f. Prob.

Cross-section random 4.078666 4 0.3955

Cross-section random effects test comparisons:

Variable Fixed Random Var(Diff.) Prob. LCPS 0.065684 0.063014 0.000008 0.3558

LCBATOT 0.737205 0.777043 0.001038 0.2163

LLLAB 0.132033 0.130085 0.000003 0.2373

LFDI -0.014548 -0.013859 0.000000 0.2952

Cross-section random effects test equation:



Date: 08/19/18 Time: 03:28




Total panel (unbalanced) observations: 82 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.952721 0.891845 1.068258 0.2890

LCPS 0.065684 0.030272 2.169799 0.0333

LCBATOT 0.737205 0.271396 2.716346 0.0083

LLLAB 0.132033 0.025328 5.212873 0.0000

LFDI -0.014548 0.012601 -1.154526 0.2521 Effects Specification Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.945349 Mean dependent var 8.391522







Aneksi 2.1 Modeli me Efekte të Rastësishëm 1



Date: 08/20/18 Time: 01:31

Sample: 2000 2016



118



LCPS 0.204095 0.015558 13.11853 0.0000

LFDI 0.022542 0.011724 1.922725 0.0576 Effects Specification


Idiosyncratic random 0.078178 0.0679 Weighted Statistics R-squared 0.783295 Mean dependent var 0.562901




Prob(F-statistic) 0.000000 Uëeighted Statistics R-squared 0.037950 Mean dependent var 8.370268





Date: 08/20/18 Time: 01:33





Swamy and Arora estimator of component variances Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.616555 0.930167 -0.662843 0.5094

LCBATOT 1.763753 0.233441 7.555448 0.0000







Prob(F-statistic) 0.000000 Uëeighted Statistics

119

R-squared 0.501652 Mean dependent var 8.391522





Date: 08/20/18 Time: 01:34






LLLAB 0.212485 0.019627 10.82614 0.0000







Prob(F-statistic) 0.000000 Uëeighted Statistics R-squared -0.363447 Mean dependent var 8.356448


Aneksi 3.1 Testi i Kointegrimit Johansen 1

Date: 08/22/18 Time: 01:14




Series: GGDPC LCPS LFDI LLLAB CBATOT




At most 1 * 0.941642 77.58450 47.85613 0.0000

At most 2 0.572779 23.60243 29.79707 0.2177

At most 3 0.282439 7.443809 15.49471 0.5266


120





At most 1 * 0.941642 53.98207 27.58434 0.0000

At most 2 0.572779 16.15862 21.13162 0.2157

At most 3 0.282439 6.306062 14.26460 0.5743




Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I): GGDPC LCPS LFDI LLLAB CBATOT

5.343045 0.426218 0.140884 -10.69241 0.503463

-19.33276 -0.794121 4.780579 -3.897236 -0.169382

-140.8756 2.379648 0.688666 -3.948367 -0.448836

56.13949 -4.148670 0.482527 7.029944 0.151069

103.5727 -13.22535 -2.089031 19.11239 1.260228

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(GGDPC) -0.016756 -0.010522 0.009665 0.001845 -0.000644

D(LCPS) -0.061341 -0.035229 0.046888 0.048830 0.010500

D(LFDI) -0.184125 -0.305914 -0.086070 0.014546 -0.011719

D(LLLAB) -0.008268 -0.028478 0.001270 0.046667 -0.003593

D(CBATOT) -1.172828 -0.092557 0.097036 0.365886 -0.051242

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 99.12280 Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)


1.000000 0.079771 0.026368 -2.001182 0.094228

(0.07257) (0.03718) (0.13321) (0.00693)

Adjustment coefficients (standard error in parentheses)

D(GGDPC) -0.089528

(0.02696)

D(LCPS) -0.327749

(0.19246)

D(LFDI) -0.983790

(0.52556)

D(LLLAB) -0.044174

(0.14468)

D(CBATOT) -6.266474

(1.16664)



1.000000 0.000000 -0.537773 2.539977 -0.081967

121

(0.05428) (0.12576) (0.00693)

0.000000 1.000000 7.072036 -56.92773 2.208769

(1.06754) (2.47361) (0.13631)


D(GGDPC) 0.113885 0.001214

(0.08080) (0.00363)

D(LCPS) 0.353320 0.001831

(0.69310) (0.03114)

D(LFDI) 4.930370 0.164455

(0.86892) (0.03904)

D(LLLAB) 0.506377 0.019091

(0.51747) (0.02325)

D(CBATOT) -4.477096 -0.426379

(4.34660) (0.19531)



1.000000 0.000000 0.000000 -0.323525 0.018988

(0.02007) (0.00113)

0.000000 1.000000 0.000000 -19.27097 0.881150

(0.77289) (0.04365)

0.000000 0.000000 1.000000 -5.324741 0.187728

(0.23164) (0.01308)


D(GGDPC) -1.247630 0.024212 -0.046005

(0.41349) (0.00739) (0.01404)

D(LCPS) -6.252001 0.113407 -0.144766

(4.52421) (0.08090) (0.15363)

D(LFDI) 17.05560 -0.040362 -1.547660

(5.04984) (0.09030) (0.17148)

D(LLLAB) 0.327509 0.022112 -0.136430

(3.67076) (0.06564) (0.12465)

D(CBATOT) -18.14717 -0.195466 -0.540882

(30.5779) (0.54681) (1.03834)



1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.002559

(0.00042)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -0.097448

(0.01940)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.082667

(0.00596)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -0.050781

(0.00114)


D(GGDPC) -1.144026 0.016556 -0.045114 0.194981

(0.43697) (0.01390) (0.01387) (0.03984)

D(LCPS) -3.510716 -0.089172 -0.121204 0.951322

(4.35946) (0.13870) (0.13839) (0.39748)

D(LFDI) 17.87221 -0.100709 -1.540641 3.603057

(5.39051) (0.17150) (0.17112) (0.49149)

D(LLLAB) 2.947369 -0.171494 -0.113912 0.522438

122

(3.36528) (0.10707) (0.10683) (0.30683)

D(CBATOT) 2.393466 -1.713405 -0.364332 15.09009

(28.6268) (0.91079) (0.90875) (2.61008)

Aneksi 3.2 Modeli i Korigjimit të Gabimit 1


Date: 08/22/18 Time: 02:26



Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] Cointegrating Eq: CointEq1 GGDPC(-1) 1.000000

LCPS(-1) 0.079771

(0.07257)

[ 1.09916]

LLLAB(-1) -2.001182

(0.13321)

[-15.0228]

CBATOT(-1) 0.094228

(0.00693)

[ 13.6065]

LFDI(-1) 0.026368

(0.03718)

[ 0.70926]

C 35.16473 Error Correction: D(GGDPC) D(LCPS) D(LLLAB) D(CBATOT) D(LFDI) CointEq1 -0.089528 -0.327749 -0.044174 -6.266474 -0.983790

(0.02696) (0.19246) (0.14468) (1.16664) (0.52556)

[-3.32124] [-1.70294] [-0.30533] [-5.37137] [-1.87189]

D(GGDPC(-1)) -0.634525 -1.471584 -0.757769 23.08334 -2.112432

(0.10700) (0.76394) (0.57427) (4.63081) (2.08613)

[-5.93022] [-1.92630] [-1.31954] [ 4.98473] [-1.01261]

D(LCPS(-1)) 0.031843 0.484193 0.308022 -0.196882 -0.160616

(0.04165) (0.29735) (0.22352) (1.80247) (0.81200)

[ 0.76458] [ 1.62834] [ 1.37802] [-0.10923] [-0.19780]

D(LLLAB(-1)) -0.080600 0.702291 0.185887 -3.837102 0.503150

(0.05629) (0.40190) (0.30212) (2.43623) (1.09750)

[-1.43185] [ 1.74741] [ 0.61528] [-1.57502] [ 0.45845]

D(CBATOT(-1)) -0.014997 -0.006299 -0.018805 0.266943 0.046240

(0.00208) (0.01488) (0.01119) (0.09021) (0.04064)

[-7.19499] [-0.42328] [-1.68099] [ 2.95922] [ 1.13786]

D(LFDI(-1)) -0.007790 -0.110513 -0.104307 -0.301654 -0.298912

(0.01381) (0.09862) (0.07413) (0.59779) (0.26930)

[-0.56400] [-1.12061] [-1.40704] [-0.50461] [-1.10996]

C 0.016668 0.046879 0.035874 1.246071 0.073584

123

(0.00872) (0.06226) (0.04680) (0.37738) (0.17001)

[ 1.91157] [ 0.75299] [ 0.76655] [ 3.30190] [ 0.43283] R-squared 0.935584 0.716156 0.456223 0.942498 0.403844

Adj. R-squared 0.903376 0.574234 0.184335 0.913747 0.105766

Sum sq. resids 0.005803 0.295831 0.167165 10.87009 2.205984

S.E. equation 0.021991 0.157011 0.118027 0.951757 0.428756

F-statistic 29.04828 5.046128 1.677981 32.78157 1.354825

Log likelihood 49.93096 12.58303 18.00569 -21.65481 -6.503812

Akaike AIC -4.519049 -0.587687 -1.158494 3.016295 1.421454

Schwarz SC -4.171097 -0.239736 -0.810542 3.364247 1.769405

Mean dependent -0.003819 0.194199 0.077056 1.051337 0.126214

S.D. dependent 0.070747 0.240628 0.130685 3.240709 0.453404 Determinant resid covariance (dof adj.) 2.01E-10

Determinant resid covariance 2.02E-11

Log likelihood 99.12280

Akaike information criterion -6.223453

Schwarz criterion -4.235160

Number of coefficients 40

Modeli

D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) + 0.0797706126038*LCPS(-1) - 2.0011823042*LLLAB(-1) + 0.0942278293099*CBATOT(-1) + 0.0263676765815*LFDI(-1) + 35.1647252834 ) + C(2)*D(GGDPC(-1)) + C(3)*D(LCPS(-1)) + C(4)*D(LLLAB(-1)) + C(5)*D(CBATOT(-1)) + C(6)*D(LFDI(-1)) + C(7)

Dependent Variable: D(GGDPC)

Method: Least Squares (Gauss-Newton / Marquardt steps)

Date: 08/22/18 Time: 02:28



D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) + 0.0797706126038*LCPS(-1) -

2.0011823042*LLLAB(-1) + 0.0942278293099*CBATOT(-1) +

0.0263676765815*LFDI(-1) + 35.1647252834 ) + C(2)*D(GGDPC(-1))

+ C(3)*D(LCPS(-1)) + C(4)*D(LLLAB(-1)) + C(5)*D(CBATOT(-1)) + C(6)

*D(LFDI(-1)) + C(7) Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -0.090269 0.026383 -3.421529 0.0046

C(2) -0.619840 0.102696 -6.035689 0.0000

C(3) 0.025105 0.039648 0.633193 0.5376

C(4) -0.089526 0.053651 -1.668677 0.1191

C(5) -0.014802 0.002023 -7.318002 0.0000

C(6) -0.007292 0.013511 -0.539695 0.5985

C(7) 0.019285 0.007684 2.509852 0.0261 R-squared 0.933184 Mean dependent var -0.003122







124

Aneksi 3.3 Testi WALD 1

Wald Test:


Chi-square 125.5990 4 0.0000

Null Hypothesis: C(3)=C(4)=C(5)=C(6)=0

Null Hypothesis Summary: Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err. C(3) 0.025105 0.039648

C(4) -0.089526 0.053651

C(5) -0.014802 0.002023

C(6) -0.007292 0.013511

Restrictions are linear in coefficients.

Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value df Probability t-statistic 0.633193 13 0.5376

F-statistic 0.400934 (1, 13) 0.5376

Chi-square 0.400934 1 0.5266

Null Hypothesis: C(3)=0



Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value df Probability t-statistic -1.668677 13 0.1191

F-statistic 2.784481 (1, 13) 0.1191

Chi-square 2.784481 1 0.0952


Null Hypothesis Summary: Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err. C(4) -0.089526 0.053651

125


Wald Test:


F-statistic 53.55316 (1, 13) 0.0000

Chi-square 53.55316 1 0.0000




Wald Test:


F-statistic 0.291270 (1, 13) 0.5985

Chi-square 0.291270 1 0.5894




Aneksi 3.4 Testet Diagnostikuese

Korrelimi Serial

Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test: F-statistic 1.951317 Prob. F(1,12) 0.1877

Obs*R-squared 2.797324 Prob. Chi-Square(1) 0.0944

Test Equation:

Dependent Variable: RESID

Method: Least Squares

Date: 08/22/18 Time: 03:06

Sample: 1997 2016

Included observations: 20

Presample missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

126

C(1) -0.024031 0.030733 -0.781929 0.4494

C(2) -0.063411 0.109032 -0.581586 0.5716

C(3) -0.037052 0.046566 -0.795701 0.4417

C(4) -9.98E-05 0.051789 -0.001927 0.9985

C(5) 0.001113 0.002109 0.527922 0.6072

C(6) -0.005184 0.013560 -0.382278 0.7089

C(7) 0.006226 0.008653 0.719475 0.4856

RESID(-1) 0.516806 0.369968 1.396896 0.1877 R-squared 0.139866 Mean dependent var -6.01E-17

Adjusted R-squared -0.361879 S.D. dependent var 0.017818






Testi i Heteroskedasticitetit

Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey F-statistic 2.578073 Prob. F(10,9) 0.0849


Scaled explained SS 4.249224 Prob. Chi-Square(10) 0.9354

Test Equation:

Dependent Variable: RESID^2


Date: 08/22/18 Time: 03:09

Sample: 1997 2016

Included observations: 20 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -0.013235 0.016845 -0.785705 0.4522

GGDPC(-1) 0.008580 0.005439 1.577462 0.1491

LCPS(-1) 5.02E-05 0.000793 0.063340 0.9509

LLLAB(-1) 0.000117 0.001219 0.095644 0.9259

CBATOT(-1) -0.000186 6.82E-05 -2.723544 0.0235

LFDI(-1) 0.000298 0.000254 1.174369 0.2704

GGDPC(-2) 0.011782 0.004994 2.359192 0.0427

LCPS(-2) -0.000228 0.000535 -0.426689 0.6796

LLLAB(-2) 0.000546 0.000956 0.571021 0.5820

CBATOT(-2) 0.000186 0.000111 1.677640 0.1277

LFDI(-2) -0.000223 0.000235 -0.948112 0.3678 R-squared 0.741236 Mean dependent var 0.000302



Sum squared resid 6.39E-07 Schwarz criterion -12.77403




127

Testi i Normalitetit

0

1

2

3

4

5

6

-0.04 -0.03 -0.02 -0.01 0.00 0.01 0.02 0.03 0.04

Series: Residuals

Sample 1997 2016

Observations 20

Mean -6.01e-17

Median -0.000120

Maximum 0.031192

Minimum -0.035841

Std. Dev. 0.017818

Skewness -0.235796

Kurtosis 2.356833

Jarque-Bera 0.530052

Probability 0.767186


Date: 08/23/18 Time: 00:56




Series: GGDPC LCPS LFDI




At most 1 * 0.758443 35.76357 15.49471 0.0000






At most 1 * 0.758443 26.99231 14.26460 0.0003




Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I): GGDPC LCPS LFDI

0.640382 0.051407 1.559763

128

0.511794 -5.360306 7.107431

-1.263909 -6.470834 7.476535

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(GGDPC) -1.958330 -0.538054 0.384305

D(LCPS) -0.060651 0.086581 0.026310

D(LFDI) -0.109777 0.030355 -0.098953


GGDPC LCPS LFDI

1.000000 0.080276 2.435676

(0.55539) (0.72785)


D(GGDPC) -1.254079

(0.20858)

D(LCPS) -0.038840

(0.02462)

D(LFDI) -0.070299

(0.03782)


GGDPC LCPS LFDI

1.000000 0.000000 2.522781

(0.08036)

0.000000 1.000000 -1.085066

(0.04150)


D(GGDPC) -1.529452 2.783462

(0.21674) (1.41726)

D(LCPS) 0.005471 -0.467218

(0.01906) (0.12463)

D(LFDI) -0.054764 -0.168355

(0.04761) (0.31135)



Date: 08/23/18 Time: 00:56




LCPS(-1) 0.080276

(0.55539)

[ 0.14454]

LFDI(-1) 2.435676

129

(0.72785)

[ 3.34640]

C -54.30468 Error Correction: D(GGDPC) D(LCPS) D(LFDI) CointEq1 -1.254079 -0.038840 -0.070299

(0.20858) (0.02462) (0.03782)

[-6.01245] [-1.57785] [-1.85860]

D(GGDPC(-1)) 0.290244 0.024036 0.070922

(0.19197) (0.02266) (0.03481)

[ 1.51193] [ 1.06092] [ 2.03732]

D(GGDPC(-2)) 0.033196 0.014649 0.077837

(0.13413) (0.01583) (0.02432)

[ 0.24749] [ 0.92540] [ 3.20007]

D(GGDPC(-3)) 0.065600 0.003663 0.023435

(0.09981) (0.01178) (0.01810)

[ 0.65722] [ 0.31100] [ 1.29472]

D(LCPS(-1)) -5.520762 0.677341 0.009877

(2.77856) (0.32791) (0.50386)

[-1.98691] [ 2.06560] [ 0.01960]

D(LCPS(-2)) 4.256764 0.218604 0.409150

(3.45558) (0.40781) (0.62663)

[ 1.23185] [ 0.53604] [ 0.65293]

D(LCPS(-3)) 3.233796 0.017290 1.126320

(3.18826) (0.37627) (0.57816)

[ 1.01428] [ 0.04595] [ 1.94812]

D(LFDI(-1)) 1.844676 0.085816 -0.210698

(1.55797) (0.18386) (0.28252)

[ 1.18403] [ 0.46674] [-0.74578]

D(LFDI(-2)) -0.395929 -0.089273 -0.438457

(1.08963) (0.12859) (0.19759)

[-0.36336] [-0.69423] [-2.21899]

D(LFDI(-3)) 0.200767 0.159315 -0.142647

(1.27721) (0.15073) (0.23161)

[ 0.15719] [ 1.05695] [-0.61589]

C 0.213409 0.020609 0.045198

(0.52735) (0.06224) (0.09563)

[ 0.40468] [ 0.33115] [ 0.47264] R-squared 0.967245 0.760649 0.828159

Adj. R-squared 0.926302 0.461461 0.613358

Sum sq. resids 16.12545 0.224591 0.530270

S.E. equation 1.419747 0.167553 0.257456

F-statistic 23.62409 2.542377 3.855475

Log likelihood -25.40145 15.20035 7.038842

Akaike AIC 3.831732 -0.442142 0.416964

Schwarz SC 4.378512 0.104639 0.963744

Mean dependent 0.727045 0.204157 0.164787

S.D. dependent 5.229786 0.228319 0.414047

130

Determinant resid covariance (dof adj.) 0.000572

Determinant resid covariance 4.27E-05

Log likelihood 14.70234

Akaike information criterion 2.241859

Schwarz criterion 4.031322


Modeli 2

D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) + 0.08027573015*LCPS(-1) + 2.43567641484*LFDI(-1) - 54.3046816863 ) +

C(2)*D(GGDPC(-1)) + C(3)*D(GGDPC(-2)) + C(4)*D(GGDPC(-3)) + C(5)*D(LCPS(-1)) + C(6)*D(LCPS(-2)) +

C(7)*D(LCPS(-3)) + C(8)*D(LFDI(-1)) + C(9)*D(LFDI(-2)) + C(10)*D(LFDI(-3)) + C(11)



Date: 08/23/18 Time: 00:57



D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) + 0.08027573015*LCPS(-1) +

2.43567641484*LFDI(-1) - 54.3046816863 ) + C(2)*D(GGDPC(-1)) +

C(3)*D(GGDPC(-2)) + C(4)*D(GGDPC(-3)) + C(5)*D(LCPS(-1)) + C(6)

*D(LCPS(-2)) + C(7)*D(LCPS(-3)) + C(8)*D(LFDI(-1)) + C(9)*D(LFDI(

-2)) + C(10)*D(LFDI(-3)) + C(11) Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -1.254079 0.208580 -6.012454 0.0003

C(2) 0.290244 0.191969 1.511933 0.1690

C(3) 0.033196 0.134133 0.247489 0.8108

C(4) 0.065600 0.099814 0.657219 0.5295

C(5) -5.520762 2.778562 -1.986913 0.0822

C(6) 4.256764 3.455580 1.231852 0.2530

C(7) 3.233796 3.188264 1.014281 0.3401

C(8) 1.844676 1.557966 1.184028 0.2704

C(9) -0.395929 1.089631 -0.363361 0.7257

C(10) 0.200767 1.277214 0.157192 0.8790

C(11) 0.213409 0.527346 0.404685 0.6963 R-squared 0.967245 Mean dependent var 0.727045


S.E. of regression 1.419747 Akaike info criterion 3.831732

Sum squared resid 16.12545 Schwarz criterion 4.378512

Log likelihood -25.40145 Hannan-Quinn criter. 3.924269




Wald Test:


Chi-square 4.274058 3 0.2334

Null Hypothesis: C(5)=C(6)=C(7)=0

131


C(6) 4.256764 3.455580

C(7) 3.233796 3.188264


Wald Test:


Chi-square 2.289491 3 0.5145

Null Hypothesis: C(8)=C(9)=C(10)=0


C(9) -0.395929 1.089631

C(10) 0.200767 1.277214


Aneksi 4.4 Testet Diagnostikuese 2

Korrelimi Serial



Test Equation:



Date: 08/23/18 Time: 01:12

Sample: 1998 2016


Presample missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) 0.017216 0.247307 0.069615 0.9472

C(2) -0.113615 0.256662 -0.442663 0.6765

C(3) -0.057104 0.170559 -0.334807 0.7514

C(4) -0.109478 0.170268 -0.642974 0.5486

C(5) 1.114126 3.916762 0.284451 0.7875

C(6) -2.278052 5.000731 -0.455544 0.6678

C(7) -0.876018 4.185121 -0.209317 0.8425

C(8) 2.120381 3.023655 0.701264 0.5144

C(9) 0.057010 1.398796 0.040757 0.9691

C(10) 0.972877 2.021152 0.481348 0.6506

132

C(11) -0.158124 0.659566 -0.239740 0.8200

RESID(-1) 0.632678 0.773755 0.817672 0.4507

RESID(-2) -0.312948 0.547854 -0.571224 0.5926

RESID(-3) -0.120453 0.540135 -0.223005 0.8324 R-squared 0.156852 Mean dependent var -9.79E-16











Test Equation:



Date: 08/23/18 Time: 01:13

Sample: 1998 2016

Included observations: 19 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -21.83533 9.091806 -2.401650 0.0532

GGDPC(-1) 0.145867 0.097586 1.494761 0.1856

LCPS(-1) -0.087446 2.470230 -0.035400 0.9729

LFDI(-1) -0.333508 1.098594 -0.303577 0.7717

GGDPC(-2) 0.088671 0.091711 0.966845 0.3710

GGDPC(-3) 0.188919 0.101254 1.865792 0.1113

GGDPC(-4) 0.058982 0.074003 0.797022 0.4558

LCPS(-2) 0.636853 3.956620 0.160959 0.8774

LCPS(-3) -3.726247 3.188683 -1.168585 0.2869

LCPS(-4) 1.918869 2.433573 0.788498 0.4604

LFDI(-2) 1.891781 1.102918 1.715251 0.1371

LFDI(-3) -0.905931 0.823555 -1.100024 0.3135

LFDI(-4) 1.727139 1.168421 1.478183 0.1898 R-squared 0.730756 Mean dependent var 0.848708







133


0

1

2

3

4

5

-2.0 -1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5

Series: Residuals

Sample 1998 2016

Observations 19

Mean -9.79e-16

Median 0.108615

Maximum 1.177581

Minimum -1.815433

Std. Dev. 0.946498

Skewness -0.482078

Kurtosis 2.178019




Date: 08/23/18 Time: 01:23




Series: GGDPC LFDI CBATOT




At most 1 * 0.716878 24.04910 15.49471 0.0020






At most 1 * 0.716878 23.97567 14.26460 0.0011




134

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I): GGDPC LFDI CBATOT

-1.226472 7.961447 -1.013072

-0.950770 -3.632548 0.257132

0.168377 -0.477819 0.169023

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(GGDPC) 1.700789 0.382800 -0.156819

D(LFDI) -0.086284 -0.044662 -0.018537

D(CBATOT) 0.793854 -0.423750 -0.093336

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood -50.99423 Normalized cointegrating coefficients (standard error in parentheses)

GGDPC LFDI CBATOT

1.000000 -6.491341 0.826005

(0.79073) (0.08468)


D(GGDPC) -2.085970

(0.98382)

D(LFDI) 0.105824

(0.11286)

D(CBATOT) -0.973639

(0.59827)


GGDPC LFDI CBATOT

1.000000 0.000000 0.135794

(0.01242)

0.000000 1.000000 -0.106328

(0.00206)


D(GGDPC) -2.449925 12.15020

(1.23187) (6.94664)

D(LFDI) 0.148288 -0.524705

(0.14126) (0.79660)

D(CBATOT) -0.570751 7.859517

(0.73056) (4.11973)



Date: 08/23/18 Time: 01:24




LFDI(-1) -6.491341

135

(0.79073)

[-8.20933]

CBATOT(-1) 0.826005

(0.08468)

[ 9.75487]

C 56.19012 Error Correction: D(GGDPC) D(LFDI) D(CBATOT) CointEq1 -2.085970 0.105824 -0.973639

(0.98382) (0.11286) (0.59827)

[-2.12027] [ 0.93766] [-1.62741]

D(GGDPC(-1)) 2.023983 -0.069972 1.254715

(1.23375) (0.14153) (0.75026)

[ 1.64051] [-0.49440] [ 1.67238]

D(GGDPC(-2)) 2.012212 0.009237 0.627533

(0.95849) (0.10995) (0.58287)

[ 2.09936] [ 0.08401] [ 1.07663]

D(LFDI(-1)) -4.894161 0.409229 -1.813418

(4.05913) (0.46565) (2.46840)

[-1.20572] [ 0.87884] [-0.73465]

D(LFDI(-2)) -4.704231 -0.147177 -1.727556

(2.80520) (0.32180) (1.70588)

[-1.67697] [-0.45735] [-1.01271]

D(CBATOT(-1)) -2.299523 -0.110945 0.291213

(0.90707) (0.10406) (0.55160)

[-2.53511] [-1.06621] [ 0.52794]

D(CBATOT(-2)) 3.039087 -0.074948 0.910670

(1.71260) (0.19646) (1.04145)

[ 1.77454] [-0.38148] [ 0.87442]

C 1.164575 0.349191 0.586574

(1.21720) (0.13963) (0.74019)

[ 0.95677] [ 2.50079] [ 0.79246] R-squared 0.850726 0.521729 0.736925

Adj. R-squared 0.755734 0.217375 0.569513

Sum sq. resids 134.4827 1.769766 49.73159

S.E. equation 3.496527 0.401108 2.126277

F-statistic 8.955721 1.714219 4.401878

Log likelihood -45.55130 -4.410714 -36.10074

Akaike AIC 5.636979 1.306391 4.642184

Schwarz SC 6.034637 1.704049 5.039842

Mean dependent -0.381867 0.126214 1.051337

S.D. dependent 7.074651 0.453404 3.240709 Determinant resid covariance (dof adj.) 0.221754

Determinant resid covariance 0.043032

Log likelihood -50.99423




136

Modeli 3

D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) - 6.49134087129*LFDI(-1) + 0.826004729252*CBATOT(-1) + 56.1901206352

) + C(2)*D(GGDPC(-1)) + C(3)*D(GGDPC(-2)) + C(4)*D(LFDI(-1)) + C(5)*D(LFDI(-2)) + C(6)*D(CBATOT(-1)) +

C(7)*D(CBATOT(-2)) + C(8)



Date: 08/23/18 Time: 01:24



D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) - 6.49134087129*LFDI(-1) +

0.826004729252*CBATOT(-1) + 56.1901206352 ) + C(2)*D(GGDPC(

-1)) + C(3)*D(GGDPC(-2)) + C(4)*D(LFDI(-1)) + C(5)*D(LFDI(-2)) + C(6)

*D(CBATOT(-1)) + C(7)*D(CBATOT(-2)) + C(8) Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -1.833365 0.963729 -1.902366 0.0814

C(2) 1.564577 1.168801 1.338617 0.2055

C(3) 1.606691 0.890435 1.804388 0.0963

C(4) -3.697863 3.939025 -0.938776 0.3664

C(5) -4.019448 2.755637 -1.458628 0.1703

C(6) -1.968696 0.861618 -2.284883 0.0413

C(7) 2.359951 1.608029 1.467605 0.1679

C(8) 0.974934 1.214223 0.802928 0.4376 R-squared 0.834914 Mean dependent var -0.312240








Wald Test:


Chi-square 2.134969 2 0.3439

Null Hypothesis: C(4)=C(5)=0


C(5) -4.019448 2.755637


Wald Test:

Equation: Untitled

137

Test Statistic Value df Probability F-statistic 2.731542 (2, 12) 0.1053

Chi-square 5.463083 2 0.0651

Null Hypothesis: C(6)=C(7)=0


C(7) 2.359951 1.608029



Korrelimi Serial



Test Equation:



Date: 08/23/18 Time: 01:29

Sample: 1997 2016


Presample missing value lagged residuals set to zero. Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -0.363289 0.810254 -0.448365 0.6634

C(2) 0.092135 1.023735 0.089999 0.9301

C(3) 0.119524 0.732857 0.163093 0.8737

C(4) -3.161930 3.365321 -0.939563 0.3696

C(5) -1.863707 3.033741 -0.614326 0.5527

C(6) -0.087869 0.696923 -0.126082 0.9022

C(7) 0.009492 1.372613 0.006915 0.9946

C(8) 0.634486 1.035199 0.612912 0.5536

RESID(-1) 0.776796 0.540529 1.437104 0.1812

RESID(-2) 0.549516 0.503503 1.091387 0.3007 R-squared 0.456781 Mean dependent var -3.29E-15







138





Test Equation:



Date: 08/23/18 Time: 01:30

Sample: 1997 2016

Included observations: 20 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 354.7725 179.4041 1.977505 0.0762

GGDPC(-1) 0.945960 1.692319 0.558972 0.5885

LFDI(-1) -29.64392 10.06927 -2.943998 0.0147

CBATOT(-1) 5.846777 3.561346 1.641732 0.1317

GGDPC(-2) -0.802068 1.520683 -0.527440 0.6094

GGDPC(-3) 1.883365 2.343227 0.803748 0.4402

LFDI(-2) -2.884644 8.466168 -0.340726 0.7404

LFDI(-3) -1.182407 8.741948 -0.135257 0.8951

CBATOT(-2) -2.295539 5.906117 -0.388671 0.7057

CBATOT(-3) 0.182576 4.249831 0.042961 0.9666 R-squared 0.733121 Mean dependent var 7.451604








0

2

4

6

8

10

-7.5 -5.0 -2.5 0.0 2.5 5.0 7.5

Series: Residuals

Sample 1997 2016

Observations 20

Mean -3.29e-15

Median -0.323500

Maximum 5.283703

Minimum -7.372767

Std. Dev. 2.800677

Skewness -0.475874

Kurtosis 3.854482



139


Date: 08/23/18 Time: 01:35




Series: GGDPC LFDI LLLAB




At most 1 * 0.512509 19.22486 15.49471 0.0131






At most 1 * 0.512509 14.36966 14.26460 0.0481




Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I): GGDPC LFDI LLLAB

0.367166 -0.564508 1.818647

0.088511 2.652251 -4.681840

-0.055325 0.676577 0.566531

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha): D(GGDPC) -3.759943 -2.452888 -0.853240

D(LFDI) 0.168835 -0.263747 -0.027026

D(LLLAB) -0.016366 -0.032768 -0.051558


GGDPC LFDI LLLAB

1.000000 -1.537473 4.953203

(0.97920) (1.75924)


D(GGDPC) -1.380523

(0.40915)

D(LFDI) 0.061990

140

(0.03625)

D(LLLAB) -0.006009

(0.01141)


GGDPC LFDI LLLAB

1.000000 0.000000 2.129922

(0.66763)

0.000000 1.000000 -1.836312

(0.16826)


D(GGDPC) -1.597631 -4.383161

(0.34629) (2.48629)

D(LFDI) 0.038646 -0.794832

(0.02700) (0.19382)

D(LLLAB) -0.008909 -0.077670

(0.01130) (0.08111)



Date: 08/23/18 Time: 01:35




LFDI(-1) -1.537473

(0.97920)

[-1.57014]

LLLAB(-1) 4.953203

(1.75924)

[ 2.81554]

C -86.31367 Error Correction: D(GGDPC) D(LFDI) D(LLLAB) CointEq1 -1.380523 0.061990 -0.006009

(0.40915) (0.03625) (0.01141)

[-3.37409] [ 1.71018] [-0.52648]

D(GGDPC(-1)) 0.443159 -0.026506 -0.000438

(0.25163) (0.02229) (0.00702)

[ 1.76116] [-1.18903] [-0.06244]

D(LFDI(-1)) 1.149504 -0.220754 -0.082914

(3.02657) (0.26813) (0.08443)

[ 0.37980] [-0.82331] [-0.98207]

D(LLLAB(-1)) -3.807600 0.165328 0.355678

(11.0510) (0.97903) (0.30827)

[-0.34455] [ 0.16887] [ 1.15378]

141

C -0.179172 0.139132 0.058931

(1.65619) (0.14673) (0.04620)

[-0.10818] [ 0.94825] [ 1.27556] R-squared 0.592820 0.213050 0.129523

Adj. R-squared 0.484239 0.003197 -0.102604

Sum sq. resids 372.5374 2.923895 0.289893

S.E. equation 4.983556 0.441505 0.139019

F-statistic 5.459684 1.015234 0.557984

Log likelihood -57.62482 -9.150613 13.96098

Akaike AIC 6.262482 1.415061 -0.896098

Schwarz SC 6.511415 1.663994 -0.647165

Mean dependent -0.573866 0.132524 0.085266

S.D. dependent 6.939287 0.442212 0.132393 Determinant resid covariance (dof adj.) 0.020367

Determinant resid covariance 0.008592

Log likelihood -37.56735




Modeli 4

D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) - 1.53747303684*LFDI(-1) + 4.95320256931*LLLAB(-1) - 86.3136697912 ) +

C(2)*D(GGDPC(-1)) + C(3)*D(LFDI(-1)) + C(4)*D(LLLAB(-1)) + C(5)



Date: 08/23/18 Time: 01:38



D(GGDPC) = C(1)*( GGDPC(-1) - 1.53747303684*LFDI(-1) +

4.95320256931*LLLAB(-1) - 86.3136697912 ) + C(2)*D(GGDPC(-1)) +

C(3)*D(LFDI(-1)) + C(4)*D(LLLAB(-1)) + C(5) Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) -1.385116 0.397987 -3.480302 0.0031

C(2) 0.429740 0.242550 1.771762 0.0955

C(3) 1.189255 2.943516 0.404025 0.6915

C(4) -2.552898 10.28521 -0.248210 0.8071

C(5) -0.416146 1.498575 -0.277695 0.7848 R-squared 0.589788 Mean dependent var -0.498411







142


Wald Test:

Equation: Untitled Test Statistic Value df Probability t-statistic 0.404025 16 0.6915

F-statistic 0.163236 (1, 16) 0.6915

Chi-square 0.163236 1 0.6862




Wald Test:


F-statistic 0.061608 (1, 16) 0.8071

Chi-square 0.061608 1 0.8040





Korrelimi Serial



Test Equation:



Date: 08/23/18 Time: 01:46

Sample: 1996 2016


Presample missing value lagged residuals set to zero.

143

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C(1) 0.057228 0.573399 0.099804 0.9218

C(2) 0.012331 0.264761 0.046575 0.9635

C(3) 0.422206 4.235745 0.099677 0.9219

C(4) -0.307240 10.83041 -0.028368 0.9777

C(5) -0.009575 1.548116 -0.006185 0.9951

RESID(-1) -0.104271 0.728960 -0.143041 0.8882 R-squared 0.001362 Mean dependent var 0.000000











Test Equation:



Date: 08/23/18 Time: 01:47

Sample: 1996 2016

Included observations: 21 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 741.7278 754.4995 0.983073 0.3423

GGDPC(-1) 0.580315 3.491871 0.166190 0.8704

LFDI(-1) 3.905590 38.75434 0.100778 0.9212

LLLAB(-1) 18.31164 140.8882 0.129973 0.8984

GGDPC(-2) 3.656837 2.581993 1.416285 0.1786

LFDI(-2) 23.69883 34.21137 0.692718 0.4998

LLLAB(-2) -75.99678 134.9855 -0.563000 0.5823 R-squared 0.283958 Mean dependent var 17.91869








144


0

1

2

3

4

5

6

7

-17.5 -15.0 -12.5 -10.0 -7.5 -5.0 -2.5 0.0 2.5 5.0

Series: Residuals

Sample 1996 2016

Observations 21

Mean 0.000000

Median 1.186392

Maximum 4.722630

Minimum -15.35026

Std. Dev. 4.337582

Skewness -2.085412

Kurtosis 8.498706



Documents

ZHVILLIMI I SISTEMIT FINANCIAR, INVESTIMET E HUAJA … · Aktiveve të Bankave të nivelit të dytë me totalin e aktiveve te bankave të nivelit të dytë dhe të bankës qëndrore