Zmierzch bogów w Posen

Zmierzch bogów w Posen

Leszek Adamczewski

Replika

Copyright © Leszek Adamczewski, 2011Copyright © Wydawnictwo Replika, 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone

RedakcjaBarbara Borszewska

Projekt okładki Iza Szewczyk

Wydanie I

ISBN 978-83-7674-075-1

Wydawnictwo Replikaul. Wierzbowa 8, 62-070 Zakrzewotel./faks 061 894 41 51replika@replika.euwww.replika.eu

978-83-7674-967-9

5

SPIS TREŚCI

Kości zostały rzucone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Masakra w więzieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Odebrane prawo do życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Lichtarze dla ministra Goebbelsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Egzekucja przy pompie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Nauka i zbrodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Zamek dla Führera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Rezydencja nad Mariensee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Ornat pod płaszczem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Tajna sprawa Rzeszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Katastrofa na Starołęce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Romans kuratora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Schrony także dla Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Focke-Wulf z podziemi fortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Na trasie Bauzugu 2005-M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Największa tajemnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Laureat nagrody Clausewitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218Zmierzch bogów w Posen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Grom z jasnego nieba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231Zaraza morowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Strzały w Lesie Skarszewskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268Ucieczka nocą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Rozbity pociąg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Upadek Festung Posen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292Krajobraz po bitwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Reportaż śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333

7

Kości zostały rzucone

– Panie generale, Rosjanie idą! – zameldował kapitan Friedrich von Kalm, adiutant komendanta garnizonu Festung Posen, generała Ernsta Gonella.

Kalm nie skończył jeszcze swego meldunku, gdy w wilgotnej piw-nicy Reduty IV Fortu Winiary (czyli Cytadeli poznańskiej) padł strzał. Gonell popełnił samobójstwo.

Gdy rankiem w piątek, 23 lutego 1945 roku wraz z podległymi mu żołnierzami w innym miejscu Cytadeli kapitulował poprzedni komen-dant Festung Posen, generał Ernst Mattern, ani on, ani nikt z jego oficerów z powodu braku łączności nie wiedział, że około godziny 6 doktor Heinrich Geuder, szef służb medycznych Festung Posen, na polecenie generała Gonella udał się do Rosjan z misją kapitulacyj-ną. Towarzyszył mu major Erich Kurth. Pierwszy napotkany czer-wonoarmista zażądał od parlamentariuszy zegarków. Doktor Geuder w swym raporcie napisał: „Nie obchodziło go, czy jesteśmy uzbrojeni, czy nie, ani o co nam chodzi, chciał jedynie naszych zegarków. Chęt-nie oddałem mu swój zegarek, bo i tak był zepsuty. Ucieszył się jak dziecko, ponieważ zegarek pięknie błyszczał”.

Parlamentariuszy niemieckich doprowadzono zrazu do kwatery do-wódcy 74. Dywizji Piechoty Gwardii generała Dmitrija Bakanowa przy Landsbergerstrasse (obecnej ulicy Grochowe Łąki), a następnie zapro-wadzono na główne radzieckie stanowisko dowodzenia, znajdujące się w Teatrze Wielkim. Tam rozmawiał z nimi dowódca 8. Armii Gwardii,

Leszek Adamczewski

8

generał Wasylij Czujkow, który pokazał Niemcom na planie Cytadeli, jak duża jej część znajduje się w rękach czerwonoarmistów. Dalszy opór nie ma żadnego sensu – zdawał się mówić bohater spod Stalingradu.

Gdy kilkadziesiąt minut później parlamentarzyści niemieccy w to-warzystwie czerwonoarmistów wracali do Cytadeli, generał Gonell się zastrzelił.

Tego jednak nie wiedział generał Mattern w momencie, gdy przy-szli po niego Rosjanie: major z tłumaczem. Tuż po kapitulacji podle-głych mu żołnierzy generał został przesłuchany. Rosjanom powiedział między innymi, że wieczorem dnia poprzedniego jego odcinek obrony na Cytadeli był całkowicie odizolowany. „Łączność – mówił – została przerwana, nie było również łączności radiowej. Dwa razy posyłałem łączników do komendanta twierdzy, generała Gonella, lecz nie mogli się oni przedostać, albowiem wszystkie przejścia były zajęte przez Rosjan, zawalone lub znajdowały się pod obserwacją i ostrzałem. Lu-dzi zdolnych do walki zostało mi około 120. Było wielu rannych. Za-czynały się pożary, których nie dawało się ugasić, najczęściej z powo-du braku wody. Zdecydowałem się na kapitulację i o świcie posłałem swojego adiutanta z białą flagą”.

Nigdy już chyba się nie dowiemy, czy gdy generał Ernst Mattern w towarzystwie oficerów sztabowych opuszczał Cytadelę, dobiegły jego uszu przerażające krzyki mordowanych przez czerwonoarmi-stów żołnierzy. Wielu Niemców rozstrzelano, w tym prawdopodob-nie również sporą grupę żołnierzy węgierskich, rannych zaś żywcem spalono miotaczami płomieni w prowizorycznych szpitalach urządzo-nych w kazamatach Cytadeli.

Tymczasem generał Mattern i towarzyszący mu oficerowie, w sil-nej eskorcie radzieckich wartowników, alejami Kaiser-Ring (obecną aleją Niepodległości) udali się w kierunku Teatru Wielkiego. Przed gmachem opery Matterna zaprowadzono do leżących na noszach zwłok generała Gonella, które formalnie zidentyfikował. Podobnie uczynił towarzyszący mu szef sztabu twierdzy, pułkownik Erwin Dettbarn.

Scenę tę sfilmował operator radzieckiej czołówki wojennej 1. Fron-tu Białoruskiego.

Zmierzch bogów w Posen

9

I tak zakończyło się hitlerowskie panowanie w Poznaniu. Trwa-ło ono, jeśli za koniec uznamy tamten lutowy piątek, chociaż stolicę Wielkopolski czerwonoarmiści zdobywali etapami od końca stycznia 1945 roku, pięć lat, pięć miesięcy i trzynaście dni.

W tym miejscu wróćmy pamięcią do dni, kiedy to wszystko się zaczęło, czyli do tragicznego dla Polski i Polaków września 1939 roku. Poznań nie leżał wówczas na głównym kierunku natarcia armii hitle-rowskich. W przeciwnym razie najprawdopodobniej już drugiego dnia wojny czołowe oddziały Wehrmachtu dotarłyby na przedpola miasta,

Jeden z operatorów radzieckiej czołówki wojennej 1. Frontu Białoruskiego sfilmował tę scenę, gdy w parku koło Teatru Wielkiego do leżących na noszach zwłok generała Ernsta Gonella czerwonoarmiści podprowadzili generała Ernsta Matterna i towarzyszących mu oficerów nie-mieckich w celu identyfikacji zwłok komendanta garnizonu Festung Posen. Kadr z radzieckiej kroniki filmowej

Leszek Adamczewski

10

o którego zdobycie trwałyby w następnych dniach walki, a Poznań zostałby w części przynajmniej zniszczony. Dając polskiemu dowódz-twu czas, stratedzy hitlerowscy liczyli (jak się okazało, słusznie), że narażone na błyskawiczne okrążenie miasto nie będzie bronione i że stacjonujące w stolicy Wielkopolski i jej okolicach oddziały wojskowe wycofają się na wschód. I tak też się stało. Wycofujący się żołnierze wysadzili w powietrze tylko mosty o strategicznym znaczeniu, czyli te łączące oba brzegi Warty.

Z Poznania w pierwszych dniach września 1939 roku wycofały się nie tylko oddziały Wojska Polskiego. Wyjechała policja, ewakuowało się wielu urzędników administracji rządowej i samorządowej, w tym komisaryczny prezydent Poznania Tadeusz Ruge. Ponoć pilnie we-

Poznań, 12 września 1939 roku. Niemiecka ludność wita wjeżdżającego na Stary Rynek gene-rała Alfreda von Vollard-Bockelberga i towarzyszących mu oficerów Wehrmachtu. Zdjęcie z archiwum Instytutu Zachodniego w Poznaniu

Zmierzch bogów w Posen

11

zwano go do Warszawy, bo był specjalistą od spraw kolejnictwa. Po-noć, ponieważ w tym przypadku opieramy się tylko na jego słowach. Następcą Rugego został jego dotychczasowy zastępca Zygmunt Za-leski. W tym samym czasie z Poznania, samochodem dostarczonym przez Urząd Wojewódzki, wyjechał do Warszawy metropolita poznań-ski i gnieźnieński, prymas Polski, kardynał August Hlond. A wkrótce po nim swe stanowisko opuścił przedstawiciel rządu RP, wojewoda poznański, pułkownik Ludwik Bociański. Te wyjazdy, czy – jak kto woli – ucieczki, nastąpiły wieczorem 3 i w nocy z 3 na 4 września.

Zygmunt Zaleski obowiązki prezydenta Poznania pełnił tylko kilka godzin. 4 września rano wyjechał z miasta, na swego następcę wy-znaczając osobę, która już wcześniej ewakuowała się z Poznania, za-bierając ze sobą tabor oczyszczania miasta i autobusy miejskie. Tym samym Poznań został pozbawiony władzy administracyjnej.

Tej odezwy Cyryla Ratajskiego z 14 września 1939 roku Niemcy nie opublikowali w formie ob-wieszczenia. Zdjęcie z archiwum Instytutu Zachodniego w Poznaniu

Leszek Adamczewski

12

Na krótko, bo kilka godzin po wyjeździe Zaleskiego, obowiązki prezydenta przejął prezes Klubu Radnych Stronnictwa Narodowego Rady Miejskiej Stanisław Celichowski, który po kilku następnych go-dzinach niespodziewanie podjął decyzję opuszczenia Poznania.

To już była tragifarsa. W obliczu bezpośredniego zagrożenia miasta atakiem wojsk hitlerowskich, na pastwę losu pozostawiło go nie tylko wojsko i policja, ale uciekli zeń wszyscy, którzy w tych ekstremalnych warunkach powinni troszczyć się o mieszkańców i funkcjonowanie podstawowych służb, choćby ochrony zdrowia i zaopatrzenia w żyw-ność. Brakowało nie tylko żywności, ale i lekarstw, część miasta po-zbawiona była prądu i wody, uszkodzona została sieć telefoniczna, nie kursowały tramwaje.

W tych krytycznych dla Poznania godzinach stanowisko komen-danta Straży Obywatelskiej zgodził się objąć członek Zarządu Mia-sta, inżynier architekt i podpułkownik rezerwy Wojska Polskiego Jan Skotarek. I to on wysunął propozycję, by pozostali w mieście radni zwrócili się do byłego długoletniego (1922–1934 z kilkumiesięczną przerwą w latach 1924–1925, gdy był ministrem spraw wewnętrz-nych) prezydenta Poznania Cyryla Ratajskiego, by w tej sytuacji zgo-dził się objąć to stanowisko.

Sześćdziesięcioczteroletni Ratajski mieszkał wówczas w pod-poznańskim Puszczykowie, dokąd 5 września udali się wysłannicy Rady Miejskiej na czele z komendantem Skotarkiem. Zenon Szyman-kiewicz w książce Poznań we wrześniu 1939 pisał: „W toku odbytej w Puszczykowie rozmowy Cyryl Ratajski odmówił przyjęcia propo-nowanego urzędu. Po przeciągającej się dyskusji wyraził jednak zgo-dę na udanie się wraz z delegacją do Poznania. Tymczasem w jednej z sal Nowego Ratusza [...] nadal przebywali członkowie Rady Miej-skiej oraz nieliczni urzędnicy miejscy, oczekując na powrót delegacji. Tutaj też po południu podjęto z Ratajskim dalsze rozmowy na temat przyjęcia przezeń obowiązków prezydenta miasta. Ratajski zgodził się na objęcie tego urzędu niechętnie i dopiero wobec licznych i natar-czywych próśb swoich niedawnych współpracowników. Pierwszym posunięciem nowego prezydenta było zatwierdzenie Jana Skotarka na stanowisku komendanta Straży Obywatelskiej”.

Zmierzch bogów w Posen

13

Podczas kilkudniowych zaledwie rządów Cyryla Ratajskiego utwo-rzono Miejski Urząd Żywnościowy Poznania. Dysponował on pozosta-wionymi przez wojsko sporymi zapasami żywności, głównie konserw, które znaleziono w opuszczonych koszarach przy ulicy Solnej. Na ma-gazyny żywności natrafiono też w magazynach firmy Ceres i w Rzeźni Miejskiej. W wielu miejscach naprawiono sieci: wodociągową i te-lefoniczną, uruchomiono również rezerwową wieżę ciśnień, która znajdowała się w Wieży Górnośląskiej na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich. Przygotowano także prowizoryczne przeprawy

Odsłonięta 11 listopada 2008 roku tablica pamiątkowa przed domem długoletniego prezyden-ta Poznania w Puszczykowie, skąd Niemcy zabrali Cyryla Ratajskiego na tajemnicze rozmowy. Fot. Leszek Adamczewski

Leszek Adamczewski

14

przez Wartę. Przybyli zaś z Grodziska strażacy utworzyli – na miejscu ewakuowanej z Poznania – miejską jednostkę straży pożarnej, małą, ale operatywną. W celu ukrócenia działalności przeróżnej maści zło-dziei w mieście wprowadzono godzinę policyjną.

Naczelne Dowództwo Wehrmachtu wydało rozkaz zdobycia Pozna-nia dopiero 12 września. Tymczasem dwa dni wcześniej, w niedzielę 10, około godziny 10 do opuszczonego przez Wojsko Polskie miasta dotarł czternastoosobowy patrol niemiecki w celu przeprowadzenia zwiadu. Gdy okazało się, że w Poznaniu rzeczywiście nie ma wojska, w południe zjawiły się kolejne patrole: niemiecki porucznik z trzema

Dworzec kolejowy Posen Hauptbahnhof w pierwszych tygodniach okupacji hitlerowskiej. Żoł-nierz Wehrmachtu nadzoruje pracę kolejarzy sprawdzających bilety i dokumenty podróżne przy wejściu na peron 1. Zdjęcie z archiwum Leszka Adamczewskiego

Zmierzch bogów w Posen

15

żołnierzami, a po nich przybył tu major von Saher z towarzyszącym mu oficerem niższego stopnia i sześcioma żołnierzami. Saher, jako najstarszy stopniem, objął dowództwo i około godziny 16 rozkazał wywiesić na ratuszu czerwoną flagę z czarną swastyką w białym kole oraz bić w dzwony. Tegoż dnia major złożył też swoim przełożonym następujący meldunek: „O godzinie 12 osiągnęliśmy Posen, a o go-dzinie 12.30 siedzibę władz miejskich. Tym samym wzięliśmy miasto Posen pod opiekę niemieckiego Wehrmachtu. Kończymy jeden roz-dział w niemieckiej historii i rozpoczynamy nowy”.

Major Saher ruszył do Poznania z własnej inicjatywy, wbrew roz-kazowi przewidującemu zdobycie miasta 12 września. Szczęśliwe za-kończenie tej wojennej eskapady sprawiło, że za tę niesubordynację od swoich przełożonych otrzymał tylko reprymendę.

Po południu w tamtą wrześniową niedzielę ukazał się dodatek nad-zwyczajny „Kuriera Poznańskiego”, który poinformował czytelników o przybyciu pierwszych przedstawicieli „władz i wojsk niemieckich”. W zamieszczonej w gazecie odezwie do mieszkańców prezydent Ra-tajski pisał: „Wyrażamy przekonanie, że obywatele m. Poznania okażą w tych ciężkich chwilach całą pełnię rozsądku i rozwagi, zachowując spokój najzupełniejszy. Przede wszystkim prosimy ludność, by niepo-trzebnie nie gromadziła się na placach i ulicach, lecz przebywała spokoj-nie w swych domach, ufna w opiekę Boga i Najśw.[iętszej] Marii Panny Królowej Korony Polskiej”. Natomiast komendant Jan Skotarek wydał rozkaz numer 3, w którym czytamy między innymi: „Zabrania się kate-gorycznie członkom Straży Obywatelskiej strzelać do wojska niemiec-kiego zajmujące[go] miasto Poznań. Każde wykroczenie przeciw temu zakazowi pociągnie za sobą surowe kary aż do kary śmierci włącznie”.

Prezydent Cyryl Ratajski, któremu niemieckie władze wojskowe już 10 września dodały zastępcę w osobie Fritza Pfeiffera z mniejszo-ści niemieckiej, urzędował jeszcze przez cztery dni. Przez pierwsze cztery dni okupacji znaczone wkraczaniem do Poznania coraz liczniej-szych pododdziałów Wehrmachtu, zajmowaniem dla potrzeb wojska, policji i administracji niemieckiej gmachów polskich urzędów i uczel-ni, konfiskowaniem książek o antyniemieckiej treści i aresztowania-

Leszek Adamczewski

16

mi zakładników. 13 września do Poznania, a właściwie już do Posen, przyjechał Arthur Greiser, którego 8 września Adolf Hitler mianował szefem zarządu cywilnego przy niemieckim dowództwie wojskowym. Na siedzibę swego urzędu wybrał zamek.

Wszystko zaczęło się w Poczdamie 5 września 1939 roku i tam też – o czym się jeszcze dowiemy – skończy. Otóż 5 września, gdy hi-tlerowski Wehrmacht w bojach z Wojskiem Polskim zajmował ziemie Rzeczypospolitej, ostatni prezydent Senatu zlikwidowanego przed pięcioma dniami Wolnego Miasta Gdańska, Arthur Greiser, właśnie w Poczdamie rozpoczął organizowanie niemieckiej, okupacyjnej ad-ministracji państwowej dla swej rodzinnej Wielkopolski i Kujaw, gdzie pobierał nauki. Już wtedy Greiser wiedział, chociaż Poznań był jesz-cze w polskich rękach, że po pokonaniu Polski Wielkopolska zostanie włączona do Niemiec. Skierowując zaś Greisera w jego rodzinne stro-ny, Hitler miał wobec niego znacznie poważniejsze plany. Szef zarzą-du wojskowego był tylko pierwszym szczeblem do wielkiej kariery.

W archiwach zachował się plakat z pierwszą odezwą Greisera do mieszkańców Poznania. Odezwę tę wydrukowano w formie plakatu w dwóch językach: niemieckim i polskim. W czymś, co od biedy moż-na uznać za polszczyznę, szef zarządu wojskowego oznajmiał (pisow-nia oryginalna): „Do ludności! Na rozkaz Wodza przez Naczelnego Dowódcy Armii przy dowódcy wojennym w Poznaniu jako naczelnik administracji nominowany, objąłem z dniem dzisiejszym na zarzą-dzenie dowódcy wojennym w Poznaniu na swym obszarze całkowitą administrację cywilną. Wzywam ludność do ścisłego zachowania spo-koju i porządku oraz do bezwarunkowego i bezzwłocznego zastoso-wania się do zarządzeń moich urzędów administracyjnych. Wszelki opór przeciw tym zarządzeniom nie ma najmniejszego widoku powo-dzenia i będzie natychmiast złamany najostrzejszymi środkami kar-nymi. Wyżywienie jest gwarantowane z pewnością. Oczekuję zatem normalny rozwój całego życia gospodarczego. Interesy ludności będą przeze mnie i moje urzędy zapewnione. Naczelnik Administracji Cywilnej przy Dowódcy Wojennym w Poznaniu Greiser, Dowódca SS-Brygady i Prezydent”.

Zmierzch bogów w Posen

17

Wir danken unserem Führer. Takimi napisami (Dziękujemy, nasz wodzu), wieszanymi na ścianach domów, we wrześniu 1939 roku nie-mieccy mieszkańcy Poznania witali hitlerowski Wehrmacht. Gdy Po-znań przekształcał się w Posen, dla nich nowi władcy przewidzieli drugo- lub nawet trzecioplanową rolę. Większość stanowisk w two-rzonej jesienią 1939 roku administracji Kraju Warty objęli przybysze z Rzeszy. I z Gdańska, który – sprecyzujmy – do wybuchu wojny nie był częścią Rzeszy.

Wprawdzie Arthur Greiser pochodził z wielkopolskiej mniejszości niemieckiej, bo urodził się w Środzie Wielkopolskiej, a dzieciństwo i młodość spędził w Inowrocławiu, to jednak i jego przywieziono tu

Poznań, 2 listopada 1939 roku. Specjalny przedstawiciel Adolfa Hitlera, minister spraw we-wnętrznych Rzeszy Wilhelm Frick przed kompanią honorową Wehrmachtu na dziedzińcu zam-ku. Obok ministra kroczą generał Walther Petzel i gauleiter Arthur Greiser. Zdjęcie z archiwum Leszka Adamczewskiego

Leszek Adamczewski

18

„w teczce”, gdy z chwilą wybuchu wojny zakończyła się jego misja w Gdańsku. I stąd też tylu gdańszczan znalazło się na różnych szcze-blach władz Kraju Warty.

W czwartek, 14 września, we wczesnych godzinach popołudnio-wych Arthur Greiser przyjechał do ratusza w towarzystwie Gerharda Schefflera i Ottona Manna. Przywitał ich Fritz Pfeiffer, który nazi-stowskich dygnitarzy zaprowadził do gabinetu prezydenta i przedsta-wił ich Cyrylowi Ratajskiemu.

– Dziękuję panu za dotychczasową działalność – powiedział Grei-ser do Ratajskiego – ale teraz urząd pański przejmie pan radca mini-sterialny Scheffler.

Tak – według Zenona Szymankiewicza – wyglądało przekazanie władzy okupantowi. Gerhard Scheffler został komisarycznym nadbur-mistrzem, a Otto Mann na krótko komisarycznym burmistrzem miasta Posen. Ratajski napisał jeszcze odezwę do mieszkańców Poznania nastę-pującej treści: „Z dniem dzisiejszym cywilne władze niemieckie objęły rządy nad miastem Poznaniem. Ustępując z urzędu prezydenta miasta, wyrażam całemu mieszczaństwu serdeczne podziękowanie za zaufanie, którym mnie obdarzyło w ciężkich chwilach”. Najprawdopodobniej owa odezwa nie dotarła do mieszkańców Poznania w formie obwieszczenia. Po jej podpisaniu Ratajski opuścił ratusz i wrócił do Puszczykowa.

Kilka dni później szara limuzyna na numerach rejestracyjnych poli-cji berlińskiej przez kilkanaście minut krążyła po uliczkach Puszczyko-wa, które akurat stawało się Unterbergiem, zanim zatrzymała się przed stojącą na wysokim brzegu Warty okazałą willą. Dwóch wychodzących z samochodu mężczyzn w skórzanych płaszczach wyglądało na gesta-powców, chociaż najprawdopodobniej reprezentowali oni pokrewną in-stytucję hitlerowskich Niemiec – Sicherheitsdienst, czyli Służbę Bez-pieczeństwa SS. Przybysze grzecznie poprosili gospodarza willi o uda-nie się z nimi, po czym odjechali, uwożąc ze sobą Cyryla Ratajskiego.

Jego dwunastodniowej nieobecności w Puszczykowie tak napraw-dę nigdy nie wyjaśniono. Co robił w tym czasie? Niektórzy badacze twierdzą, że dołączył do grona przetrzymywanych w Poznaniu Pola-ków-zakładników, ale nie ma na to żadnego dowodu. Nie wytrzymuje

Zmierzch bogów w Posen

19

też krytyki część zdania z przygotowanej pod patronatem Zakładu Historii Wojskowej Instytutu Historii UAM strony internetowej Wo-jenny Poznań: „Przewieziono go prawdopodobnie do Fortu VII”. Otóż w dniu wywiezienia Ratajskiego z Puszczykowa poznański Fort VII nie był jeszcze tym, czym będzie za kilkanaście dni – obozem koncen-tracyjnym działającej w okupowanej Wielkopolsce grupy specjalnej SS-Einsatzgruppe VI, a później gestapo. Sam Ratajski po powrocie do domu miał powiedzieć najbliższym, że przyczynę jego nieobecności w Puszczykowie wyjaśni kiedyś historia. Nie wyjaśniła. Rodzina eks-prezydenta była jednak przekonana, że Niemcy zawieźli Ratajskiego do Berlina i namawiali go do kolaboracji. Bezskutecznie.

W Sali Tronowej pocesarskiego zamku odbywa się uroczystość objęcia władzy państwowej w Okręgu Rzeszy Posen (nieco później przemianowanego na Kraj Warty) przez Arthura Greisera. Zdjęcie z archiwum Leszka Adamczewskiego

Leszek Adamczewski

20

Podobne rozmowy Niemcy toczyli z kilkoma wybitnymi polityka-mi będącymi w opozycji do władz sanacyjnych, między innymi z by-łym marszałkiem Sejmu RP Maciejem Ratajem i przywódcą ruchu ludowego Wincentym Witosem. Wszyscy odmówili współpracy z wła-dzami nazistowskimi.

W drugiej połowie września 1939 roku Hitler jeszcze się wahał, co zrobić z Polską. Los Poznania jako „miasta niemieckiego”, znacznej części Wielkopolski, Kujaw, Pomorza Gdańskiego i Górnego Śląska był przesądzony, ale Führer nie wykluczał, że na pozostałych ziemiach Rzeczypospolitej, których nie zajął Związek Radziecki, powstanie ja-kieś satelickie, kadłubowe państwo polskie. Pomysł ten nie podobał się przede wszystkim Józefowi Stalinowi. Podczas drugiej wizyty mi-nistra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima von Ribbentropa w Mo-skwie, w końcu września 1939 roku, przywódca Związku Radzieckiego nie chciał w ogóle słyszeć o pozostawieniu na mapach Europy mocno okrojonej Polski. Ale ten zamysł Hitlera ostatecznie pogrzebały rzą-dy Francji i Wielkiej Brytanii, które odrzuciły jego ofertę pokojową z 6 października. Zamiast satelickiej Polski Niemcy 26 października utworzyli całkowicie od Berlina zależne Generalne Gubernatorstwo, dokąd w lutym 1940 roku uciekł – jako wysiedlony Polak – Cyryl Ra-tajski. Wkrótce po jego wyjeździe z Kraju Warty przed willę w Unter-bergu zajechała czarna limuzyna z poznańskiego urzędu gestapo z na-kazem aresztowania byłego prezydenta Poznania...

Wróćmy jednak do jesieni 1939 roku. Przez kwadrans, między godziną 10 a 10.15, biły dzwony wszyst-

kich poznańskich kościołów. W tym czasie w Sali Tronowej pocesar-skiego zamku minister spraw wewnętrznych Rzeszy, doktor Wilhelm Frick, uroczyście wprowadzał Arthura Greisera na urzędy kierow-nika okręgowej instancji NSDAP, czyli gauleitera, oraz namiestnika Rzeszy w Okręgu Rzeszy Posen, nieco później przemianowanego na Kraj Warty. Był czwartek, 2 listopada 1939 roku. Tym samym, nieco ponad półtora miesiąca od zajęcia Poznania przez hitlerowski Wehr-macht, dobiegł końca pierwszy okres okupacji, gdy władzę sprawowa-ło wojsko, chociaż już wtedy główną rolę odgrywał Greiser jako szef zarządu cywilnego przy niemieckim dowództwie wojskowym.

Zmierzch bogów w Posen

21

„Jako narodowy socjalista jest pan przyzwyczajony podejmować bez wahania realizację wielkich zadań i konsekwentnie doprowadzać je do końca. Pańska przeszłość, pana wybitna rola w walce o przy-wrócenie Gdańska Niemcom i pańska dotychczasowa działalność jako szefa administracji, dowiodły narodowi niemieckiemu pańskich zdol-ności, energii i przezorności. W tym przekonaniu wprowadzam pana w pański nowy urząd Namiestnika w Okręgu Rzeszy Posen i gratu-luję jak najserdeczniej w imieniu Führera i w imieniu rządu” – mówił o Greiserze minister Frick.

Odpowiadając, Greiser nie omieszkał powiedzieć tego, co stano-wić będzie istotę jego antypolskiej polityki: „To nie my jesteśmy od-

Przebywając w Posen, minister Wilhelm Frick (w środku) znalazł czas na spotkanie z niemiec-ką młodzieżą. Na Wilhelmstrasse (obecnie Aleje Marcinkowskiego), przed Muzeum Wielko-polskim, w czasie wojny Kaiser-Friedrich Museum, stawiło się kilkaset chłopców i dziewcząt z przedwojennej mniejszości niemieckiej. Zdjęcie z archiwum Leszka Adamczewskiego

Leszek Adamczewski

22

powiedzialni za fakt, że istniało kiedykolwiek coś takiego jak państwo polskie. Sprawowało ono nawet swą władzę nad tymi starymi pruski-mi prowincjami”.

Zanim 2 listopada 1939 roku Greiser objął wspomniane urzędy, dziennik „Posener Tageblatt” w numerze z 20 września pisał, iż ce-lem narodowosocjalistycznych władz jest „możliwie najszybsze prze-kształcenie Poznania w miasto niemieckie, nadanie mu niemieckiego oblicza i niemieckiego piętna oraz przestawienie jego gospodarki na potrzeby Niemiec”. Jest paradoksem historii, że owo przekształcanie Poznania władze hitlerowskie rozpoczęły od likwidacji wychodzącej tu przez 78 lat gazety „Posener Tageblatt”. W jej miejsce na początku listopada 1939 roku pojawił się dziennik „Ostdeutscher Beobachter”, który jako organ NSDAP był gazetą o wyraźnie nazistowskim obliczu.

Jeszcze wcześniej, bo pod koniec września, władze okupacyjne rozwiązały partie mniejszości niemieckiej: Deutsche Vereinigung in Westpolen i Jungdeutsche Partei, oświadczając ich członkom, że teraz mogą działać w NSDAP, czyli – dodajmy – współuczestniczyć w re-alizacji narodowosocjalistycznego programu podbojów i ekspansji. I wielu wybrało tę drogę politycznej aktywności.

Greiser i jego współpracownicy na gruzach polskiego Poznania zaczęli więc budować nowy niemiecki Posen z całą wynaturzoną oby-czajowością nazizmu. Bogiem był Führer, a w Kraju Warty zastępował go jego namiestnik – gauleiter Arthur Greiser. To on faktycznie sta-nowił prawo, to jego zdanie było tu najważniejsze. Mógł też bezkarnie łamać wydawane przez siebie rozporządzenia. Jedną z nich był zakaz podawania ręki Polakom. Gdy jednak dowiedział się, że w policyjnym obozie karno-śledczym w podpoznańskim Żabikowie znalazł się syn kolegi ze szkolnej ławy w Inowrocławiu – Sylwestra Kozielskiego – natychmiast polecił go zwolnić, a byłego kolegę przyjął w zamku, wi-tając się z nim wylewnie. To wprawdzie przykład z ostatniego okresu wojny, ale podobnych sytuacji było więcej.

Zaiste, Greiser był w Kraju Warty panem nie tylko śmierci, ale i życia...

Cyryl Ratajski, po ucieczce z Puszczykowa, znalazł się najpierw w Kielcach, a potem na Lubelszczyźnie. Jako Celestyn Rygielski

Zmierzch bogów w Posen

23

przeniósł się do Warszawy, by w grudniu 1940 roku objąć najważniej-szy urząd Polski Podziemnej. Został pierwszym Delegatem Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj. Umarł w 1942 roku.

Ratajski mniej więcej połowę okupacji hitlerowskiej spędził w GG, a więc poza Wielkopolską. I tylko ze skąpych siłą rzeczy meldunków wywiadu Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej będzie się dowia-dywał, co dzieje się nad Wartą, Prosną i Notecią. Nie będą to infor-macje krzepiące. Terror, terror i jeszcze raz terror. Dla Wielkopolan pamiętających czasy zaboru pruskiego będzie to szok. Wydawało im się bowiem, że dobrze znają Prusaków, w ogóle wszystkich Niemców. Od połowy września 1939 roku poznali jednak inną ich twarz. Twarz nazistowskiego zbrodniarza-sadysty. W okupowanej Polsce w pełni ujawniła się ona tylko w Kraju Warty. Ani w Generalnym Gubernator-stwie, ani na włączonych do Rzeszy ziemiach Pomorza Gdańskiego, Górnego Śląska czy części Mazowsza z Płockiem i Ciechanowem hi-

Publiczna egzekucja Polaków w Śremie 20 października 1939 roku. Zdjęcie z archiwum Leszka Adamczewskiego

Leszek Adamczewski

24

tlerowski terror nie przybierał takich wynaturzonych form jak wła-śnie pod rządami Arthura Greisera.

Już pierwsze tygodnie okupacji hitlerowskiej w Wielkopolsce i na Kujawach przebiegały pod znakiem rosnącego z dnia na dzień terro-ru. W miastach i miasteczkach szaleli esesmani ze specjalnej grupy operacyjnej SS (SS-Einsatzgruppe VI), aresztujący i na ogół w pu-blicznych egzekucjach rozstrzeliwujący Polaków, przede wszystkim przedstawicieli inteligencji i uczestników powstania wielkopolskiego z przełomu lat 1918/1919.

Wszystko to działo się za przyzwoleniem Wehrmachtu. Chociaż tu i ówdzie wojskowi włączali się w akcje specjalne SS, to jednak potrafili też trzeźwo oceniać sytuację, a nawet zdobywali się na słowa krytyki.

23 listopada 1939 roku, a więc trzy tygodnie po oficjalnym obję-ciu rządów przez Arthura Greisera, generał artylerii Walther Petzel, dowódca XXI Okręgu Wojskowego obejmującego okręg Posen, czyli późniejszy Kraj Warty, podpisał opatrzone gryfem „Geheim!” (Tajne!) sprawozdanie Ic 86/39 dla przełożonych w Berlinie. Stwierdził w nim między innymi, że okręg poznański „należy uznać za spacyfikowany. Powtarzane pogłoski o zorganizowaniu powstania nie potwierdziły się w żadnym przypadku. Przyczyna niedojścia do jego wybuchu nie leży w zmianie nastrojów ludności, ale w uświadomieniu sobie bezskutecz-ności oporu […]. Wielkiemu dziełu odbudowy we wszystkich dziedzi-nach życia – czytamy dalej w sprawozdaniu generała – nie sprzyja dzia-łalność formacji SS, które jako realizujące specjalne zadania narodowe i polityczne nie podlegają namiestnikowi Rzeszy”.

Generał Petzel udawał, że nie wie, albo rzeczywiście w końcu li-stopada 1939 roku nie wiedział, iż działalność operacyjnej grupy spe-cjalnej SS cieszyła się poparciem Arthura Greisera. Zapewne jednak nie wiedział, ponieważ w przeciwnym razie nie umieściłby w spra-wozdaniu poniższych zdań: „Wymienione organizacje SS dokonały prawie we wszystkich większych miejscowościach rozstrzeliwań ludności. Stosowano różne i często niezrozumiałe kryteria przy wy-bieraniu osób przeznaczonych do rozstrzelania. Rozstrzeliwań doko-nywano wielokrotnie w sposób niegodny”.

Zmierzch bogów w Posen

25

Mocno powiedziane, zważywszy, że wyszło to spod pióra gene-rała hitlerowskiego Wehrmachtu lub jego podwładnego, ale Petzel się pod tym podpisał. Być może, co zresztą wynika z tego sprawoz-dania, chciał uchronić swoich żołnierzy przed takimi makabryczny-mi widokami, jak podczas publicznych egzekucji, choćby w Śremie 20 października, w Lesznie dzień później czy też w tym samym czasie w Kórniku. Armia – pisał – „jest oburzona takim sposobem wyko-nywania powierzonych zadań i, uogólniając wnioski z niego płynące, staje w opozycji do administracji i partii. Grożące, poważne niebez-pieczeństwo powstania na tym tle konfliktów [...] będę zażegnywał poprzez wydawanie surowych rozkazów”.

Prowadzone w różnych miejscowościach, zwłaszcza we wschod-nich powiatach okręgu, akcje przeciwko ludności żydowskiej generał Petzel nazwał „poważnym pogwałceniem prawa”, a jako przykład po-dał wydarzenia z 30 października w Turku.

Generał Walther Petzel, do-wódca XXI Okręgu Wojskowe-go z siedzibą w Posen. Kadr z Die Deutsche Wochenschau

Leszek Adamczewski

26

Tego dnia na ulicach miasteczka pojawiły się – jak czytamy w spra-wozdaniu – „trzy samochody należące do SS i dowodzone przez wyż-szego oficera. Znajdujący się w nich esesmani bili jak popadło po gło-wach bykowcami i długimi pejczami przechodzące osoby. Wśród nich pobito także miejscowych Niemców. Na końcu spędzono do synagogi grupę Żydów i zmuszono ich do czołgania się ze śpiewem po ław-kach. Czołgających się Żydów esesmani okładali pejczami. Następnie zmuszono tych Żydów do ściągnięcia spodni i bito ich po gołych po-śladkach. Jeden z nich w trakcie tej czynności oddał ze strachu kał, którym następnie musiał posmarować twarze innych Żydów”.

Sprawozdanie Ic 86/39 datowane jest – jak się rzekło – na 23 listo-pada 1939 roku. Trzy dni wcześniej, 20 listopada, reichsführer SS i szef policji niemieckiej Heinrich Himmler rozwiązał SS-Einsatzgruppe VI. Część jej członków skierowano do nowo utworzonych urzędów gestapo w okręgu Posen.

Wydawałoby się, że po wysłaniu cytowanego tu sprawozdania ge-nerał Walther Petzel długo nie zagrzeje miejsca na ciepłej posadzie do-wódcy XXI Okręgu Wojskowego. Wszak Arthur Greiser nie tolerował najmniejszych nawet oznak niesubordynacji lub słów krytyki. Niemal w każdym tygodniu jego kilkuletnich straszliwych rządów Kraj War-ty opuszczali przybyli wcześniej Niemcy, z tak zwanej starej Rzeszy, z kategorycznym zakazem powrotu nad Wartę. Tymczasem generał Petzel został na swym dowódczym stanowisku aż do końca. Z Pozna-nia wyjechał 21 stycznia 1945 roku, dzień po ucieczce Greisera.

Wszystko wskazuje, że Greiser nigdy nie poznał treści sprawozda-nia Ic 86/39. W pierwszych latach wojny Wehrmacht potrafił bowiem chronić swe tajemnice, zwłaszcza przed aparatczykami NSDAP i ludź-mi z SS. Niemniej Petzel przypłacił trwanie na stanowisku częściową utratą swej autonomii. Wiele spraw o charakterze czysto wojskowym musiał konsultować z Greiserem i często postępować zgodnie z jego wolą. Tym samym stał się wspólnikiem zbrodniarza.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki.