ZMYSŁ SMAKUStudium leksykalno-semantyczne

NR 3181

Barbara Mitrenga

ZMYSŁ SMAKUStudium leksykalno-semantyczne

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2014

Redaktor serii: Językoznawstwo PolonistyczneBożena Witosz

RecenzentMarian Bugajski

Na okładce: Cézanne, Paul. Still Life with a Curtain.Oil on canvas. 55 × 74,5 cm. France. Circa 1895. Inv. no. GE-6514The State Hermitage Museum, St. PetersburgPhotograph © The State Hermitage Museum / photo by Vladimir Terebenin

Redaktor: Magdalena StarzykProjektant okładki: Emilia DajnowiczRedaktor techniczny: Barbara ArenhövelKorektor: Lidia SzumigałaŁamanie: Grażyna Szewczyk

Copyright © 2014 byWydawnictwo Uniwersytetu ŚląskiegoWszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-2297-1(wersja drukowana)ISBN 978-83-8012-033-4(wersja elektroniczna)

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiegoul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: wydawus@us.edu.plWydanie I. Ark. druk. 18,5. Ark. wyd. 18,5. Papier Alto 80 g, vol. 1.5. Cena 32 zł (+ VAT)

Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Cele i zakres pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Źródła i zakres materiału . . . . . . . . . . . . . . . . .Metoda opisu leksyki smakowej . . . . . . . . . . . . . . .

1. Zmysł smaku – problem badawczy . . . . . . . . . . . . .1.1. Psychologiczne i biologiczne podstawy percepcji zmysłowej . . . .1.2. Zmysły w ujęciu filozoficznym . . . . . . . . . . . . . .1.3. Zmysł smaku w literaturze lingwistycznej . . . . . . . . . .1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Leksyka związana z nazwami zmysłu smaku . . . . . . . . .2.1. Historia smaku w polskiej kulturze . . . . . . . . . . . .2.2. Nazwy zmysłu smaku w języku polskim . . . . . . . . . . .2.3. Semantyka wyrazów ukuszenie i ukusić . . . . . . . . . . .2.4. Semantyka rzeczownika smak i jego derywatów . . . . . . . .2.5. Znaczenia metaforyczne wyrazu smak i jego derywatów . . . . .2.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Leksykalne wykładniki smaku słonego . . . . . . . . . . .3.1. Wokół historii i symboliki soli . . . . . . . . . . . . . .3.2. Wyrazy sól i słony w badaniach etymologicznych . . . . . . . .3.3. Semantyka leksykalnych wykładników smaku słonego w polszczyźnie .3.4. Znaczenia metaforyczne leksyki związanej z solą i ze smakiem słonym 3.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Leksykalne wykładniki smaku słodkiego . . . . . . . . . . .4.1. Smak słodki w ujęciu historycznym . . . . . . . . . . . .4.2. Etymologia przymiotnika słodki . . . . . . . . . . . . .4.3. Semantyka przymiotnika słodki i charakterystyka smaku słodkiego

w polszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.4. Referencje prototypowe smaku słodkiego w ujęciu diachronicznym . .

Spis treści

78

1216

2323293140

43435359667680

85859295

105110

115115119

124132

6 Spis treści

4.5. Metaforyczne znaczenia leksyki związanej ze smakiem słodkim . . .4.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Leksykalne wykładniki smaku kwaśnego . . . . . . . . . . .5.1. Smak kwaśny dawniej i dziś . . . . . . . . . . . . . . .5.2. Etymologia przymiotnika kwaśny . . . . . . . . . . . . .5.3. Semantyka przymiotnika kwaśny i charakterystyka smaku kwaśnego

w polszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5.4. Referencje prototypowe smaku kwaśnego w ujęciu diachronicznym .5.5. Znaczenia metaforyczne leksyki związanej ze smakiem kwaśnym . .5.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Leksykalne wykładniki smaku gorzkiego . . . . . . . . . . .6.1. Smak gorzki wobec innych smaków w świetle historii . . . . . .6.2. Etymologia przymiotnika gorzki . . . . . . . . . . . . .6.3. Semantyka przymiotnika gorzki i charakterystyka smaku gorzkiego

w polszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.4. Referencje prototypowe smaku gorzkiego w ujęciu diachronicznym .6.5. Znaczenia metaforyczne leksyki związanej ze smakiem gorzkim . .6.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Zjawisko synestezji w języku polskim . . . . . . . . . . . .7.1. Smak a inne doznania zmysłowe . . . . . . . . . . . . .7.2. Smak i węch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7.3. Smak i dotyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7.4. Smak i wzrok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7.5. Smak i słuch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykaz skrótów źródłowych . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku . . . . . . . .

Wykaz tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Резюме . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148154

157157159

163176189191

197197201

204213223228

231231233238245248251

255

261

273

285

293

295296

Wprowadzenie

Nie zaniedbujmy diachronii! Warto pytać o przeszłość.Franciszek Sławski

W 2002 roku wystąpieniem zatytułowanym Perspektywy historycz-nych badań leksyki polskiej Irena Bajerowa przyłączyła się do apelu Franciszka Sławskiego, by nie zaniedbywać badań historycznojęzyko-wych (Bajerowa, 2002: 241). Przypomnienie to było zarazem zachętą do poszukiwań diachronicznych i prośbą, by nie odkładać na później prac dotyczących dziejów naszego słownictwa. W tym kontekście zna-czący jest końcowy fragment wystąpienia:

Różnymi metodami, różnymi drogami […] konstruujemy dzieje naszego słownictwa, bo takie są nasze, językoznawców, obowiązki wobec kultu-ry polskiej. Jak powiada J. Topolski, historyk jest „współtwórcą kultury”, a historyk języka szczególnie na takie miano zasługuje, gdyż przez historię słów jak najwyraźniej może on ukazać historię kultury, odkryć nieznane jeszcze szczegóły także dziejów naszej, Polaków świadomości. Tak uzupeł-niając obraz dawnej naszej kultury, będziemy tę kulturę współtworzyć wraz z innymi gałęziami humanistyki.

Bajerowa, 2002: 244

Oddana do rąk Czytelnika praca jest niejako odpowiedzią na ten apel, stanowi także próbę realizacji wyznaczonego historykom języ-ka zadania. Stawiając sobie za cel opis leksyki związanej ze zmysłem smaku w ujęciu diachronicznym, poprzez historię tworzących ją słów podjęto próbę ukazania zmiany w postrzeganiu, zdawałoby się tak nie-zmiennych jakości, jakimi są cztery podstawowe smaki: słony, słodki, kwaśny i gorzki. Tłem analizy jest komentarz historyczno-kulturowy dotyczący zmieniających się na przestrzeni wieków upodobań smako-wych Polaków i kształtowania się kuchni polskiej.

8 Wprowadzenie

Książka jest skróconą (Mitrenga, 2010b, 2012c, [w druku]) i częściowo zmienioną wersją rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem Pani Profesor Krystyny Kleszczowej i obronionej w październiku 2010 roku w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Pani Profesor Krystynie Kleszczowej, recenzentom pracy doktorskiej – Profesorom Magdalenie Pastuchowej i Radosławowi Pawelcowi, a tak-że recenzentowi wydawniczemu – Profesorowi Marianowi Bugajskiemu pragnę podziękować za wnikliwą lekturę pracy oraz za wszystkie opinie i cenne uwagi, które pomogły mi przygotować monografię do druku.

Cele i zakres pracy

Problematyka zmysłów jest zagadnieniem interdyscyplinarnym. Bo-gactwo publikacji poświęconych różnym aspektom zmysłów pokazuje, że są one przedmiotem zainteresowania badaczy wielu profesji, między innymi biologów, chemików, fizyków, psychologów, pedagogów, filozo-fów, teologów, estetyków. Zmysły to jednak nie tylko problem naukowy, wszak są one również źródłem inspiracji dla poetów, pisarzy, artystów związanych z różnymi dziedzinami sztuki – muzyką, malarstwem, tań-cem. Są także przedmiotem dociekań językoznawców. Podjęcie badań nad zmysłami wymaga zatem przyjęcia określonej perspektywy badaw-czej, która wyznaczy granice opisu, nie jest bowiem możliwe komplek-sowe opisanie wszystkich zmysłów, w całym ich bogactwie i złożoności, choć niewątpliwie wartość poznawcza i naukowa takiego dzieła byłaby niepodważalna.

W polskim językoznawstwie brak dotąd monografii poświęconej zmysłowi smaku. Istnieją publikacje dotyczące percepcji wzrokowej (między innymi Ampel-Rudolf, 1994; Siekierska, 1992; Tokarski, 1995; Waszakowa, 2000, 2003; Zawisławska, 2004), zapachów (mię-dzy innymi Pisarkowa, 1972; Bugajski, 2004), wrażeń słuchowych (między innymi Madeja, 2004; Kładoczny, 2006), dotyku (między innymi Bronikowska, 2007). Leksyka sensualna, w tym dotycząca zmysłu smaku, bywa wykorzystywana w egzemplifikacji w publika-

9Cele i zakres pracy

cjach poświęconych szerokiemu spektrum zagadnień językoznawczych: derywacji (Nagórko, 1987), antonimii (Markowski, 1986), językowe-mu obrazowi świata (Wysoczański, 2006), synestezji (Judycka, 1963; Buttler, 1978: 115–117), leksyce kulinarnej (Witaszek-Samborska, 2005; Borejszo, 2007). Wybrane dzieła literackie są również tworzy-wem do analiz poświęconych zagadnieniu sensualizmu (Termińska, 1988), do opisu kulinarnych scen semantycznych (Żarski, 1993). Poje-dyncze opracowania, które poruszają zagadnienia z zakresu percepcji smakowej, poświęcone są między innymi słowotwórstwu gniazdowemu (Jochym-Kuszlikowa, 1982), czasownikom percepcyjnym (Grzesiak, 1983; Chojak, 2007), metaforom językowym opartym na wrażeniach zmysłowych (Pajdzińska, 1996; Bronikowska, 2002), językowi rekla-my i perswazji (Wierzchowska, 1999).

Nasuwa się pytanie, dlaczego słownictwo odnoszące się do zmysłu smaku i frazeologia z komponentami „smakowymi” nie stały się dotąd przedmiotem szczegółowej refleksji językoznawczej1. Być może mniejsze znaczenie praktyczne tego zmysłu (w porównaniu ze zmysłami wzro-ku i słuchu) oraz jego „nikła” wartość poznawcza dla człowieka (zob. rozdział 1.1) nie sprzyjają koncentracji uwagi na zagadnieniu percepcji smakowej. Podjęcie badań nad leksyką należącą do pola semantycznego smaku stanowi próbę, choć częściowego, wypełnienia istniejącej luki w polskim językoznawstwie.

Główny cel publikacji stanowi historycznojęzykowy opis leksyki określanej mianem „smakowej” (w dalszej części na jej określenie sto-sowane jest wyrażenie „leksyka smakowa”). Przedmiotem szczegóło-wej analizy lingwistycznej uczyniono wyrazy, które swymi znaczeniami odsyłały w dawnej polszczyźnie i odsyłają współcześnie do zmysłu sma-ku. W mniejszym zakresie obserwacją objęto również frazeologizmy i przysłowia zawierające leksykę smakową.

Książka składa się z wprowadzenia, siedmiu rozdziałów oraz za-kończenia. W kolejnych rozdziałach omówiono zarówno zagadnienia

1 Od 2010 roku badania poświęcone problematyce sensualności prowadzi zespół kierowany przez Włodzimierza Boleckiego, realizujący projekt Sensualność w kulturze polskiej. Przedstawienia zmysłów człowieka w języku, piśmiennictwie i sztuce od śred- niowiecza do współczesności. Projekt realizowany jest w Internecie na stronie: http://www.sensualnosc.ibl.waw.pl (dostęp: 12 I 2014).

10 Wprowadzenie

teoretyczne, jak i ogólne dotyczące percepcji smakowej (rozdział 1), poddano analizie leksykę związaną z samym pojęciem smaku (roz- dział 2), z poszczególnymi smakami (rozdziały 3–6) oraz ze zjawi-skiem synestezji (rozdział 7). Publikację zamyka wykaz skrótów źró-dłowych, literatura, indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku i wykaz tabel.

Analiza materiału historycznego pokazuje, że niejednokrotnie inter-pretacja semantyczna dawnych kontekstów przez współczesnego użyt-kownika polszczyzny może prowadzić do błędu. O niebezpieczeństwie takiej pomyłki w odniesieniu do interpretacji konstrukcji staropolskich, wynikającej z nałożenia na fakty językowe wiedzy o języku dzisiej-szym, pisały Aleksandra Janowska i Magdalena Pastuchowa w artykule Niebezpieczna kompetencja (Janowska, Pastuchowa, 1995). Autorki zwróciły w nim uwagę, że najbardziej kłopotliwe w interpretacji dla współczesnego odbiorcy są dawne formacje, których struktura nie ule-gła zmianie na przestrzeni wieków, mimo to zmieniło się ich znacze-nie (Janowska, Pastuchowa, 1995: 11). Do wyrazów funkcjonujących w polszczyźnie od początków jej istnienia, których użycia w  dawnych kontekstach są zagrożone współczesną interpretacją, należą między in-nymi nazwy podstawowych smaków.

W pracach poświęconych percepcji zmysłowej (wzrokowej i węcho-wej) analizy lingwistyczne poprzedzane są informacjami z dziedzin tak odległych od językoznawstwa, jak psychologia i neuropsychologia (Bugajski, 2004: 16, 30–46). Marian Bugajski formułuje tezę, że „auto-nomiczny językoznawczy opis zapachów nie jest możliwy” (Bugajski, 2004: 15). Ryszard Tokarski w Semantyce barw we współczesnej pol-szczyźnie wśród istotnych kwestii semantycznego opisu leksyki kolory-stycznej wymienia właśnie konieczność „wyważenia proporcji między danymi tekstowymi oraz informacjami wywodzącymi się z innych dyscyplin wiedzy, np. historii sztuki, archeologii, etnografii itd., które pokazują społecznie utrwalone sądy na temat świata czy jego konkret-nych fragmentów, praktyki posługiwania się przedmiotami, wierze- nia, przesądy itd.” (Tokarski, 1995: 32). Rozszerzenie perspekty-wy oglądu faktów językowych na inne dziedziny nauki i wyjście poza sferę języka widoczne jest również między innymi w publikacji Ra-dosława Pawelca Dzieje „sztuki”. Leksemy i pojęcia (Pawelec, 2003).

11Cele i zakres pracy

Autor w  rozważaniach na temat odczytywania znaczeń w tekstach z minionych epok pisze:

Problem wiedzy językowej i pozajęzykowej w interpretacji znaczenia – istot-ny dla semantycznych analiz współczesnego języka – w badaniach histo-rycznych nabiera szczególnego wymiaru. Ani jedna, ani druga wiedza nie jest nam dana bezpośrednio – w efekcie nasza interpretacja dawnych sensów jest związana z silniejszą lub słabszą projekcją współczesnego języka i świa-ta na dawny tekst. Im skromniejsza wiedza historyczna i historycznojęzy-kowa – tym większy udział obecnego sposobu rozumienia w odczytaniu kontekstów sprzed wieków – aż do granicy swoistego solipsyzmu, zupełnej niemożności dotarcia do specyfiki minionego świata.

Pawelec, 2003: 50

Analiza słów budujących gniazdo etymologiczne sztuki została po-przedzona informacjami na temat sztuki estetycznej. Radosław Pawelec w osobnym rozdziale przywołał wybrane prace estetyków i historyków oraz teksty pisarzy poświęcone sztuce estetycznej2.

Książka Zmysł smaku. Studium leksykalno-semantyczne również wpisuje się w nurt badań interdyscyplinarnych. Interdyscyplinarność rozumiana jest tu jako uzupełnienie analizy faktów językowych o dane z zakresu innych dyscyplin naukowych (Pastuchowa, 2009: 226–227). Wydaje się, że w pracy poświęconej percepcji smakowej niemożliwe, a przynajmniej niewłaściwe byłoby skupienie się wyłącznie na analizie faktów językowych. W lingwistycznym opisie leksyki smakowej ko-nieczne jest rozszerzenie perspektywy oglądu poprzez odwołanie się do ustaleń z zakresu historii i osadzenie opisu w kontekście kultury3. W  każdym rozdziale wprowadzeniem do rozważań poświęconych da-nej jakości smakowej są informacje dotyczące historycznych uwarun-kowań związanych z pozyskiwaniem substancji determinujących dany

2 W rozważaniach na temat postrzegania sztuki w dawnych wiekach pojawia się informacja o smaku (w znaczeniu ‘gust’). Radosław Pawelec pisze, że pojęcia smaku i gustu są kluczowe dla estetyki oświecenia, który nazywany był „wiekiem smaku” (Pawelec, 2003: 65).

3 Krystyna Kleszczowa zwraca uwagę na korzyści płynące z historiografii dla stu-diów lingwistycznych w artykule: Językoznawstwo historyczne w świetle współczesnej historiografii (Kleszczowa, 2009).

12 Wprowadzenie

smak (sól, miód, cukier), recepcji danego smaku na przestrzeni wieków i jego relacji wobec pozostałych jakości smakowych. Uczynione w pracy odniesienia pozajęzykowe są komplementarne w stosunku do prowa-dzonej analizy leksyki dotyczącej zmysłu smaku4.

Źródła i zakres materiału

Wykorzystany w pracy materiał językowy obejmuje zasadniczo wyrazy, ich definicje oraz przykłady użyć zamieszczone w wybranych słownikach ogólnych i historycznych języka polskiego5.

W pracy ujęto również materiał wyekscerpowany z kartoteki Słow-nika polszczyzny XVI wieku (wybrane hasła na litery S i U) oraz za-czerpnięty bezpośrednio z odpisów tekstu modlitwy powszechnej z  XIV i  początku XV wieku, Zabytku z początku XVI wieku, wyda-nego w 1898 roku przez Lucjana Malinowskiego, Gadek o składności członków człowieczych z Arystotelesa i też inszych mędrców wybranych

4 Język nie jest bytem autonomicznym, a czynniki zewnętrznojęzykowe mają istotny wpływ na jego rozwój i zmienność. Literatura dotycząca wpływu czynników zewnętrznych na rozwój języka jest bogata i powszechnie znana. Warto wspomnieć o monografii Ireny Bajerowej dotyczącej historii języka polskiego w latach 1939–2000, w której autorka pisze między innymi o socjalno-politycznym i kulturalno-oświato-wym podłożu rozwoju języka oraz wpływie techniki (w tym rozwoju środków maso-wego przekazu) jako czynniku determinującym zmienność języka (Bajerowa, 2005).

5 Wykaz słowników wraz ze skrótami stosowanymi w pracy zebrano w końco-wej części publikacji (s. 281–282). Poddane ekscerpcji słowniki języka polskiego nie obejmują całego dorobku polskiej leksykografii. Spośród współczesnych słowników ogólnych języka polskiego nie ujęto w pracy między innymi Praktycznego słownika współczesnej polszczyzny pod redakcją Haliny Zgółkowej (wyjątkiem jest powołanie się na wymieniony słownik w przypisie 30. w rozdziale 7) oraz Słownika współczesne-go języka polskiego pod redakcją Bogusława Dunaja. SJPD, jako słownik rejestrujący polszczyznę od połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, traktowany jest jako słow-nik historyczny. Kolejne słowniki, począwszy do SJPSz, wydanego po raz pierwszy w latach 1978–1981, traktowane są jako słowniki współczesne. Por. klasyfikację Piotra Żmigrodzkiego, który w opisie polskiej leksykografii współczesnej ujmuje SJPD (Żmi-grodzki, 2005: 157–173).

13Źródła i zakres materiału

Andrzeja z Kobylina oraz Compendium ferculorum Stanisława Czer-nieckiego. Niektóre współczesne użycia leksyki smakowej sprawdzono w korpusach tekstowych PWN (KPWN) i PAN (KPAN) oraz wyjątko-wo, w wypadku braku poświadczeń danego wyrazu w korpusach, także w prasie i Internecie6.

W częściach poświęconych etymologii odwoływano się przede wszystkim do ustaleń zawartych w słownikach etymologicznych Wie-sława Borysia, Aleksandra Brücknera i Franciszka Sławskiego. Wy-jątkowo korzystano także z Etymologicznego słownika języka polskie-go Andrzeja Bańkowskiego i Słownika prasłowiańskiego pod redakcją Franciszka Sławskiego.

W poszukiwaniu innojęzycznych odpowiedników wyrazów smak, sól, słony, słodki, kwaśny i gorzki wykorzystano kilkanaście słowników dwujęzycznych i obcojęzycznych, których spis znajduje się w wykazie słowników umieszczonym w końcowej części publikacji. Przy objaśnia-niu etymologii lub dawnych znaczeń wyrazów angielskich i niemiec-kich odwoływano się zasadniczo do źródeł: Grammatisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart Johanna Christopha Adelun-ga7, Word Origins: The Hidden Histories of English Words From A to Z Johna Ayto, Etymologisches Wörterbuch (nach Pfeifer) i Online Etymo-logy Dictionary.

W charakterystyce znaczeniowej poszczególnych wyrazów zwróco-no uwagę nie tylko na znaczenia określone przez leksykografów, lecz

6 Przy kompletowaniu materiału badawczego korzystano także z innych źródeł, które nie były bezpośrednio cytowane w pracy: PSDP, MSZP, SGS1, SGS2, SF, Nie dajmy zginąć słowom. Rzecz o odchodzącym słownictwie (Handke, Popowska-To-borska, Galsterowa, 1996). Publikacje te spełniały funkcję pomocniczą w ekscerp-cji wyrazów, związków frazeologicznych i przysłów. Przykłady zaczerpnięte z tych źródeł było dodatkowo sprawdzane w słownikach języka polskiego i analizowane na podstawie definicji i kontekstów słownikowych.

7 Słownik został wydany po raz pierwszy w Lipsku w latach 1774–1786. W ni-niejszej publikacji korzystano z wydania poprawionego przez Franza Xavera Schoen-bergera, opublikowanego w Wiedniu w 1808 roku. Warto wspomnieć, że za czasów Lindego Johann Christoph Adelung był bibliotekarzem w Lipsku, gdzie pracował nad nowym wydaniem swojego słownika. Słownik Lindego przewyższa dzieło Adelunga, ponieważ pokazuje całe bogactwo polszczyzny (Adelung świadomie ograniczył się do słownictwa współczesnej sobie literatury pięknej) (Urbańczyk, 1972).

14 Wprowadzenie

także na konkretne użycia analizowanego słownictwa. Każdorazowo opis znaczenia jakiejś formacji poparto odpowiednim cytatem lub gru-pą cytatów. Jednocześnie przyjęto zasadę niepowtarzania tych samych kontekstów za różnymi słownikami8. W materiale zaczerpniętym z SStp i  SXVI zrezygnowano z przytaczania łacińskich części definicji i  kon-tekstów, w których polskie wyrazy uwikłane są w łacińskie cytaty.

Każdy cytat przytoczony w pracy został opatrzony skrótem infor-mującym, z jakiego tekstu pochodzi. Ponieważ materiał zaczerpnięto z różnych słowników, a w każdym z nich skróty podawane są według innych zasad przyjętych przez jego autora lub autorów, zdecydowano się na ich ujednolicenie w całej pracy; oparto się na skrótach poda-wanych w słownikach historycznych SStp i SXVI oraz SL i SJPD. Pod względem graficznym we wszystkich lokalizacjach zastosowano ten sam sposób użycia znaków interpunkcyjnych oraz zrezygnowano z kur- sywy. Wszelkie wątpliwości starano się rozstrzygnąć na podstawie Opi-su źródeł słownika staropolskiego (Twardzik, red., 2005) oraz Wiado-mości o autorach i dziełach cytowanych w Słowniku Lindego (Hrabec, Pepłowski, 1963). W założeniu autorki takie ujęcie – mimo pewnych trudności i ograniczeń9 – ma swoje zalety, zapewnia bowiem możli-wie największą „kompatybilność” opracowań słownikowych i niniej-szej książki (Pawelec, 2003: 295). Wyrazy, definicje i egzemplifikacje zaczerpnięte ze słowników historycznych (zwłaszcza SStp i SXVI) oraz bezpośrednio z dawnych źródeł podawane są w transkrypcji10, a  nie w transliteracji stosowanej w danym słowniku bądź dziele.

W grupie analizowanych wyrazów znajdują się między innymi funkcjonujące na przestrzeni wieków nazwy zmysłu, określenia będą-

8 Dotyczy to zwłaszcza SW i SWil, których autorzy czerpali z SL. Na wadę opisów słownikowych wynikającą z powtarzania przez słownikarzy XIX i XX wieku definicji i kontekstów za SL wielokrotnie zwracali uwagę językoznawcy, opierający swe badania na materiale zaczerpniętym ze słowników kolejnych epok (Kleszczowa, 1989: 12; Pawelec, 2003: 40–41).

9 Krystyna Kleszczowa w monografii Verba dicendi w historii języka polskiego wskazuje powody, dla których nie zdecydowała się na ujednolicenie skrótów, wymie-niając między innymi brak możliwości ustalenia dokładnej lokalizacji źródeł w SW (Kleszczowa, 1989: 13–14). W wypadku cytatów z SW nie podjęto się próby ustalenia dokładnej lokalizacji, pozostawiając skrót i opis taki, jak w słowniku.

10 Transkrypcja według Zasad wydawania tekstów staropolskich z 1955 roku.

15Źródła i zakres materiału

ce nazwami czterech podstawowych jakości smakowych oraz wybrane wyrazy należące do gniazd słowotwórczych z centrum: smak, sól, słod-ki, kwas / kwaśny11, gorzki, miód, cukier, ocet, cytryna, piołun i żółć, w  ujęciu historycznym12. Kryterium decydującym o włączeniu danej jednostki do analizy jest jej semantyczne odniesienie do zmysłu smaku. W centrum zainteresowania są przede wszystkim przymiotniki będące nazwami czterech podstawowych smaków, ich rzeczownikowe odpo-wiedniki, deminutiwa i intensiwa przymiotnikowe, w tym słownictwo nacechowane (typu słodziutki, słodziuteńki), inne wyrazy nacechowane emocjonalnie lub stylistycznie oraz composita przymiotnikowe i przy-słówkowe. W rozdziale 7 uwzględniono inne określenia smaku (np. delikatny, ciężki, ostry).

Poza obszarem analizy znalazły się wyrazy związane ogólnie z prze-mysłem (solarstwo, miodosytnictwo, cukiernictwo, cukrownictwo), w tym nazwy miejsc (solarnia, cukiernia, cukrownia, kiszarnia), nazwy sprzę-tów, naczyń i przyrządów (solnica, miodarka, cukiernica, solomierz) i inne. Zrezygnowano również z uwzględniania w pracy wyrazów i zna-czeń opatrzonych kwalifikatorem chemiczne oraz słownictwa gwarowe-go. Ponadto wykluczono z analizy leksykę związaną z narządem zmysłu (język, usta, podniebienie), jedynie w rozdziale 2 omówiono wyrażenie członek ukuszenia.

Pod względem przynależności do części mowy analizowany materiał zawiera głównie przymiotniki, przysłówki i rzeczowniki, spośród cza-sowników szczegółowej analizie poddany został jedynie ukusić13.

11 Na przestrzeni wieków relacja wyraz podstawowy – wyraz pochodny między rzeczownikiem kwas i przymiotnikiem kwaśny była zmienna (zob. rozdział 5).

12 Budowa gniazd, ich struktura, głębokość i złożoność nie jest przedmiotem ana-lizy w niniejszej pracy. Próbę rekonstrukcji gniazda słowotwórczego przymiotnika gorzki oraz gniazd utworzonych od rdzeni słod- i sol- w ujęciu historycznym autorka podjęła w artykułach: Gniazdo słowotwórcze przymiotnika „gorzki” w historii języka polskiego oraz Słowotwórstwo gniazdowe w badaniach historycznojęzykowych (na przy-kładzie polskich derywatów wywodzących się z pie. *sal-) (Mitrenga, 2010a, 2010c).

13 Pierwotnym zamiarem było uwzględnienie w publikacji czasowników derywo-wanych od nazw smaków, przypraw i substancji smakowych: słodzić, kwasić, kisić, solić, pieprzyć, szafranić, czasowników procesualnych: słodnąć, kisnąć, gorzknąć, i ich licznych prefiksalnych derywatów; synonimów czasownika jeść wskazujących na per-cepcję smakową: smakować, degustować, próbować, kosztować, delektować się, łasować,

16 Wprowadzenie

Metoda opisu leksyki smakowej

Książka ma charakter studium leksykalno-semantycznego. W pracy zastosowano metodę analizy definicji słownikowych wyrazów należą-cych do leksyki smakowej oraz kontekstów ich użycia. Na podstawie poświadczeń użycia danego wyrazu w słownikach rejestrujących pol-szczyznę dawną i współczesną wnioskuje się o jego wartości znaczenio-wej w danym okresie. W rozdziałach, w których przedstawiono leksy-kę należącą do konkretnych gniazd słowotwórczych (np. przymiotnika słodki w rozdziale 4.3), zgrupowano cytaty według nadrzędnej treści, przykładowo wydzielono konteksty wskazujące na określony sposób postrzegania i wartościowania danej jakości smakowej (np. świadczą-ce o  pozytywnym bądź negatywnym postrzeganiu słodkiego smaku w XVI wieku). Należy zaznaczyć, że – zwłaszcza w odniesieniu do sta-ropolszczyzny – ze względu na niekompletność materiału oraz specy-fikę zachowanych źródeł językowych metoda analizy kontekstów nie umożliwia opracowania szerszego komentarza dotyczącego funkcjono-wania leksyki smakowej w tym okresie.

W analizie semantycznej słownictwa związanego z percepcją sma-kową wykorzystano dane etymologiczne dotyczące wybranych wyra-zów. Włączenie etymologii do badań było podyktowane chęcią usta-lenia nie tylko pochodzenia i pierwotnego znaczenia wyrazów, ale przede wszystkim skonfrontowania, czy znaczenia odnotowane w słow- nikach rejestrujących najstarszą warstwę polszczyzny kontynuują zna-czenia utrwalone w rdzeniach. W wypadku wyrazów zapożyczonych podjęto próbę odtworzenia drogi zapożyczenia; czyniono to ze świado-mością, że pojawienie się danego wyrazu w polszczyźnie zawsze wiąże się z określonym etapem rozwoju języka (stąd charakterystyczna forma

oraz czasownika czuć w znaczeniu ‘reagować na bodźce działające na narządy smaku’). Ze względu na dużą liczbę wyekscerpowanych jednostek, często o charakterze poli-semicznym, funkcjonujących w znaczeniach odnoszących się do percepcji smakowej i przenośnych, zasadniczo zrezygnowano z włączenia ich do analizy (niektóre zostały jednak wymienione w pracy). Szczegółowe opracowanie wszystkich aspektów związa-nych z czasownikami smakowymi mogłoby stanowić temat osobnej dysertacji. Zob. Mitrenga, 2011.

17Metoda opisu leksyki smakowej

językowa), ale także z pewnym momentem w historii kraju, z doko-nującymi się przemianami politycznymi i społeczno-gospodarczymi14.

Przedstawione w pracy rozważania etymologiczne dotyczące wyra-zów smak, sól, słony, słodki, kwaśny i gorzki dodatkowo zostały rozsze-rzone o obserwację ich słowiańskich i niesłowiańskich odpowiedników. Na podstawie dostrzeżonych podobieństw podjęto próbę sformułowa-nia wniosków na temat kształtowania się nazwy zmysłu smaku oraz sposobów nominacji podstawowych jakości smakowych w rodzinach języków indoeuropejskich. Obserwacje te potwierdzają bliskość po-szczególnych języków.

Warto odnotować, że podobny sposób wykorzystania badań etymo- logicznych, polegający na porównaniu znaczeń przymiotników ro- mańskich, germańskich i słowiańskich nazywających cechy: młody, stary, mały, wielki, dobry i zły, w celu poszukiwania podobieństw między językami oraz podjęcia próby udowodnienia tezy o wspólnym językowym obrazie świata języków indoeuropejskich zaproponowała Aleksandra Niewiara w artykule Badania etymologii a odtwarzanie ję-zykowego obrazu świata (Niewiara, 2000). Autorka wykazała między innymi, że w wypadku niektórych przymiotników w różnych językach do nazwania tej samej cechy wykorzystywane są rdzenie o odmiennym brzmieniu, ale znaczeniu, które mieści się w tym samym polu seman-tycznym (Niewiara, 2000: 103). Na podstawie analizy etymologicznej w obrębie leksyki smakowej również zaobserwowano przykłady wy-razów utworzonych od różnych rdzeni, ale o podobnym znaczeniu. W  tym miejscu należy jednak zastrzec, że wszelkie wnioski wysnute na podstawie danych etymologicznych mają charakter hipotetyczny, gdyż opierają się na etymologiach, w których niejednokrotnie tkwi pierwiastek niepewności. Charakter hipotetyczny mają także konsta-tacje dotyczące porównania polskich wyrazów z ich innojęzycznymi odpowiednikami.

Analiza etymologiczna przymiotników słony, słodki, kwaśny i gorzki była przyczynkiem do refleksji na temat prototypowości poszczegól-

14 „W słownictwie wyrażają się bowiem dzieje obyczajowości narodowej, wstecz aż do czasów, do których żadne świadectwa pisemne nie docierają. Z każdej doby rozwojowej, rodzimej czy pozostającej pod wpływem obcym, ocalały w słownictwie ślady-osady, a w nich oko wprawne wyczyta, o czym dzieje milczą” (SEBr: XI).

18 Wprowadzenie

nych jakości smakowych oraz postawienia pytania o smak najbardziej i najmniej prototypowy. Na podstawie danych etymologicznych za naj-bardziej prototypowy uznano smak, którego pierwotne znaczenie już na gruncie praindoeuropejskim odnosiło się do percepcji smakowej (smak słony). Analogicznie – za najmniej prototypowy uznano ten smak, któ-rego znaczenie etymologiczne wskazywało na percepcję zmysłową inną niż smakowa, a znaczenie smakowe ukształtowało się dopiero na grun-cie polskim (smak gorzki). W pierwszych częściach rozdziałów od 3 do 6 podjęto próby charakterystyki każdego z podstawowych smaków pod kątem stopnia jego prototypowości.

W pracy wykorzystano również pojęcie wzorca prototypowego, ro-zumianego jako najbardziej typowe, naturalne, najszerzej występujące odniesienia każdego ze smaków, tj. produkty charakteryzujące się da-nym smakiem, substancje, owoce itd. Stanowi to zarazem nawiązanie do semantycznych prac poświęconych percepcji wzrokowej, w których kategoria prototypu wykorzystywana jest w opisie podstawowych nazw barw (Tokarski, 1995; Waszakowa, 2000)15. Krystyna Waszakowa, przedstawiając założenia opisu porównawczego nazw barw w kilku ję-zykach na płaszczyźnie synchronicznej, wskazała, że poszukiwanie od-niesień podstawowych nazw barw powinno obejmować badanie łączli-wości formy przymiotnikowej (np. zielony) oraz odpowiednich derywa-tów odprzymiotnikowych (np. zieleń, zielonawy, zieloniutki, zielenieć) (Waszakowa, 2000: 60). W opisie przyjęto jednak, że badaniu poddane zostaną tylko przymiotniki. Następnym krokiem badawczym była ana-liza kontekstów zawierających dany przymiotnik, kolejnym – zbudowa-nie modelu sieciowego, obrazującego strukturę znaczeniową podstawo-wej nazwy barwy, w której ukazane zostały związki semantyczne mię-dzy poszczególnymi profilami danej nazwy (Waszakowa, 2000: 65).

15 Warto zwrócić uwagę, że kwestia zastosowania pojęcia prototypu w semantyce była przedmiotem rozważań Anny Wierzbickiej (Wierzbicka, 2006: 179–202). Autor-ka zwróciła uwagę, że pojęcie to bywa nadużywane we współczesnej semantyce i jest traktowane jako „uniwersalny środek oszczędzający wysiłek myślowy” (Wierzbic-ka, 2006: 179). Pisząc o użyteczności pojęcia prototypu, wskazuje jego zastosowanie w definiowaniu nazw kolorów. Uważa, że użycie w eksplikacjach barwy np. zielonej czy niebieskiej „prototypów” takich jak trawa czy niebo jest uzasadnione (Wierzbic-ka, 2006: 192–193).

19Metoda opisu leksyki smakowej

W tym miejscu konieczne jest wyraźne zastrzeżenie, że niniejsza praca nie mieści się w nurcie popularnej semantyki kognitywnej: zrezyg- nowano ze szczegółowych rozważań dotyczących semantyki prototypu (Grzegorczykowa, 1998; Kleiber, 2003), nie podjęto próby stworze-nia modeli sieciowych jakości smakowych oraz wyznaczania profilów poszczególnych nazw smaków. Nie zdecydowano się również na wybór metody badania językowego obrazu świata w ujęciu zaproponowanym przez Jerzego Bartmińskiego (Bartmiński, 2006), gdyż wymagałoby to konsekwentnego zastosowania w analizie materiału badawczego pojęć takich jak punkt widzenia, perspektywa, profil, profilowanie, faseta. Uznano bowiem, że w analizie zebranego materiału historycznojęzy-kowego korzystniejsze będzie posłużenie się elementami różnych metod opisu lingwistycznego16, w tym wykorzystanie pojęcia wzorca prototy-powego zaczerpniętego z językoznawstwa kognitywnego17.

Posłużenie się pojęciem wzorca prototypowego pozwoliło na ogra-niczenie opisu referencji poszczególnych smaków do najbardziej proto-typowych (dla słonego – sól, dla słodkiego – miód i cukier, dla kwaś- nego – ocet i cytryna, dla gorzkiego – piołun i żółć). Poza obszarem analizy znalazły się między innymi takie referencje, jak: lukrecja, tu-reckie bakalie (dla smaku słodkiego), kwaśne jabłko, szczaw (dla smaku kwaśnego), chmiel, gorczyca, chinina, opium (dla smaku gorzkiego). Przyjęta perspektywa diachroniczna wymagała zastosowania metody umożliwiającej ustalenie wymienionych wzorców prototypów. W wy-padku smaków słonego i słodkiego nie było to problematyczne, ponie-waż definicje słownikowe przymiotników słony i słodki wskazują na sól, miód i cukier; poza tym produkty te najczęściej pojawiają się w kontek-

16 W badaniach z zakresu semantyki historycznej analizy językoznawcze łączące różne propozycje opisu nie są rzadkością. Warto wspomnieć chociażby o pracy Dzieje „sztuki” Radosława Pawelca (2003).

17 Pytanie o możliwość wykorzystania kognitywizmu w badaniach historyczno-językowych stawia wielu językoznawców. Kwestię tę podjęła Irena Bajerowa w ostat-nim napisanym przez siebie artykule, opublikowanym na łamach „LingVariów” (Bajerowa, 2010). Autorka opowiedziała się w nim z jednej strony za podejmowa-niem prób wyzyskania dla badań diachronicznych nowych prądów językoznawczych, z drugiej – za eklektyzmem w badaniach historii języka polskiego. Wśród propozycji wykorzystania kognitywizmu wskazała między innymi na możliwość zastosowania pojęcia prototypu w wyjaśnianiu zjawisk historycznojęzykowych (Bajerowa, 2010).

20 Wprowadzenie

stach związanych z wymienionymi smakami. Nie bez znaczenia wydaje się również to, że wskazanie soli, miodu i cukru jako prototypowych odniesień ma poparcie w doświadczaniu ‘słoności’ i ‘słodyczy’ przez współczesnego człowieka.

Ustalenie referencji prototypowych dla smaków kwaśnego i gorzkie-go nie było tak oczywiste. Za najbardziej prototypowe uznano produk-ty, substancje, rośliny itp., które:– najczęściej pojawiały się w definicjach i kontekstach słownikowych

przymiotników kwaśny i gorzki;– poświadczone zostały w słownikach jako element wyrażeń: kwaś-

ny…, kwaśny jak…, gorzki…, gorzki jak…, gorzkość (czego)…;– funkcjonowały lub zachowały się w polszczyźnie jako składniki po-

równań o budowie X jak Y;– funkcjonowały w analogicznych znaczeniach przenośnych, jak przy-

miotniki kwaśny i gorzki;– są związane z doświadczaniem ‘kwaśności’ i ‘goryczy’ przez współ-

czesnego człowieka;Na prototypowy charakter danych produktów, substancji, roślin itp.

powinny też wskazywać dane pozajęzykowe (historyczne).Spojrzenie historyczne na kształtujące się na przestrzeni wieków refe-

rencje prototypowe poszczególnych smaków wymagało również okreś- lenia wzajemnej relacji między nimi (np. miód i cukier) oraz ustale-nia drogi przybliżania się do centrum bądź schodzenia na peryferie danej kategorii (tu: danego smaku). Tak jak w wypadku kategoryzacji stanowiącej w kognitywizmie narzędzie służące porządkowaniu rze-czywistości, któremu nieodłącznie towarzyszy interpretacja rzeczywi-stości będąca wynikiem patrzenia na świat w określony sposób (zob. Maćkiewicz, 1999), zaproponowane „uporządkowanie” odniesień pro-totypowych dla poszczególnych jakości smakowych ma charakter obiek- tywno-subiektywny.

Analiza materiału źródłowego w ujęciu diachronicznym skłoniła do zwrócenia uwagi na zarejestrowane w słownikach znaczenia metafo-ryczne poszczególnych wyrazów. W konsekwencji zdecydowano się na włączenie do rozdziałów od 2 do 6 części poświęconych temu zagadnie-niu. W każdym z rozdziałów rozważania na temat znaczeń metaforycz-nych leksyki smakowej składają się z dwóch części. W pierwszej zapre-

21Metoda opisu leksyki smakowej

zentowano dotychczasowe publikacje poświęcone analizie przenośnych użyć słownictwa dotyczącego percepcji smakowej. W opracowaniach tych funkcjonowanie znaczeń metaforycznych leksyki smakowej w pol-szczyźnie omówiono na płaszczyźnie synchronicznej, w części drugiej pokazano więc przykładowe znaczenia i użycia nieznane we współcze-snym języku polskim.

Podczas ekscerpcji materiału badawczego niejednokrotnie należało rozstrzygnąć, czy włączyć dane znaczenie lub kontekst do analizy. Przy-miotniki smakowe i inne leksykalne wykładniki percepcji smakowej są notowane w słownikach jako wyrazy polisemiczne. Obserwacja leksyki odnoszącej się do danego smaku w perspektywie diachronicznej po-zwoliła jednak zauważyć, że czasem to samo znaczenie w różnych słow-nikach określane jest bądź jako znaczenie przenośne, bądź jako odrębne znaczenie bez kwalifikatora świadczącego o znaczeniu metaforycznym. Wychodząc z założenia, że każde znaczenie przenośne wynika z proce-su metaforyzacji słownictwa oznaczającego zjawiska konkretne, w tym wypadku wrażenia zmysłowe, w analizie uwzględniono możliwie wie-le znaczeń wskazujących na szeroko rozumiane podobieństwo między wyrazem w znaczeniu wyjściowym i nowym – metaforycznym18.

Zwrócono również uwagę na odmienne sposoby sygnalizowania znaczeń przenośnych w różnych słownikach. Szczegółowo to zagadnie-nie omawia Ewa Rudnicka w pracy Znaczenie metaforyczne w polskiej tradycji słownikarskiej (Rudnicka, 2004: 47–142), dlatego w tym miej-scu w celu zobrazowania problemu warto jedynie podać za autorką, że w SL znaczenia niedosłowne oznaczane są za pomocą licznych kwali-fikatorów, między innymi: fig., figur., allegor., alleg., przen., transl., tr.,

18 O różnych rodzajach znaczeń, w tym przenośnych, zob. Rudnicka, 2004: 22–45. Autorka pisze, że badacze leksykologii za znaczenia przenośne uznają te, „które są utworzonymi w sposób nieregularny derywatami semantycznymi, motywowanymi szeroko rozumianym podobieństwem desygnatów wyrazu w znaczeniu wyjściowym i nowym – derywowanym. Podobieństwo może dotyczyć rozmaitych cech, zarówno konkretnych, obserwowalnych zmysłowo (kształt, kolor, funkcja itp.), jak i abstrakcyj-nych (np. cechy psychiczne, sposób funkcjonowania w mentalności społecznej). Moż-liwości są właściwie nieograniczone, przy czym podobieństwo jest uzasadnieniem dla swoistej projekcji wybranych elementów semantycznych z tematu pomocniczego na temat główny” (Rudnicka, 2004: 30).

22 Wprowadzenie

metaphor., meton. (Rudnicka, 2004: 56). Znaczenia przenośne mogły być również oznaczane podwójnym asteryskiem, najczęściej dotyczyło to wyrazów o nacechowaniu stylistycznym (słowa poetyckie). Nato-miast znaczenia metaforyczne utarte, traktowane jako „figura martwa” nie były oznaczane (por. Rudnicka, 2004: 48–49).

Rozważania dotyczące znaczeń metaforycznych w ujęciu diachro-nicznym nie mają charakteru monograficznego. Przyjęta w niniejszej pracy propozycja ich opisu jest raczej zasygnalizowaniem problemu niż jego rozwiązaniem. Uznano jednak, że całkowite pominięcie znaczeń przenośnych dałoby niekompletny obraz funkcjonowania leksyki sma-kowej w polszczyźnie.

Aaksamitny 243, 252atłasowy 243

Bbrzydki 239

Ccierpkawy 252cierpki 121, 165, 234, 237, 239, 252cierpkość 169, 170ciężki 244cukier 15, 119, 139, 140, 142, 143, 144,

146, 147, 148, 155cukierek 144, 147cukierkandel 147, 155, 256cukierki 144cukierkowatość 148, 153, 155, 257cukierkowaty 148, 153, 155, 257cukierkowy 147, 148, 155cukierlan 144, 147, 155cukiernysy 147, 155cukrolek 146, 155cukrosmażki 146, 147, 155, 256cukrowacenie 147cukrowacieć 146cukrować 119, 140, 142, 143, 144, 145,

146, 147, 155cukrować się 146

Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku*

cukrowany 119, 140, 142, 143, 144, 147cukrowaty 140, 144, 155cukrownik 147cukrowny 119, 140, 142, 143, 144, 146,

147, 155cukrowy 140, 148cukry blp 141, 144cukrzeć 144, 147cukrzenie 147cukrzyca 147cyter 185cytr 183, 185cytronowy 185cytrowy 185cytrus 183, 185, 194cytryn 185cytryna 178, 183, 184, 185, 186, 187, 194cytrynada 188cytrynat 183, 185, 187, 194cytrynata 186, 187cytrynka 185, 186, 187cytrynny 185, 187cytrynowo 187cytrynowy 185, 186, 187cytrynówka 186, 187, 188

Ddegustacja 77degustacyjny 77degustator 77

* Informacje na temat zakresu wykorzystanego w niniejszej pracy słownictwa odnoszącego się do zmysłu smaku znajdują się we Wprowadzeniu (s. 14–16 i 20–21).

286 Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku

degustować 77delikatny 244, 252

Ggładki 244, 252głębia 247, 248, 252głęboki 247, 248, 252gorczyczka 211gorki zob. gorzkigorski zob. gorzkigorskliwy zob. gorzkliwygorszczejszy zob. gorzkniejszygorycz 76, 209, 210, 213, 215, 220, 224,

225, 227, 229, 258goryczka 207, 210, 211, 213goryczkowatość 213goryczkowaty 210, 211, 212, 213gorzczej 209, 210, 228gorzczejszy zob. gorzkniejszygorzka (rzecz.) 211gorzkawo 211, 212, 213gorzkawokwaśny 212, 213gorzkawosłodki 212, 213gorzkawosłonawy 211gorzkawość 210, 213gorzkawy 201, 209, 210, 211, 212, 213,

228, 234, 258gorzki 13, 15, 17, 20, 76, 108, 121, 135,

136, 145, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 220, 221, 223, 224, 225, 227, 228, 229, 237, 239, 241, 249, 250, 252, 256, 257, 259 gorki 204gorski 204gorzski 204gorżki 204

gorzkliwość 210, 211, 226gorzkliwy 208, 209, 210, 211, 228, 258

gorskliwy 208gorzkniejszy 211

gorszczejszy 211

gorzczejszy 209, 210, 228gorzko 108, 208, 209, 210, 211, 212, 224,

225, 227, 229, 259gorzkoć 207gorzkokwaśny 210, 211, 212gorzkopieprzny 209, 211gorzkopierno 211gorzkopierny 209, 211, 256gorzkosłony 104, 210, 211, 212gorzkość 20, 61, 207, 208, 209, 210, 211,

212, 213, 225, 226, 227, 259gorzski zob. gorzkigorżki zob. gorzki

Jjedwabisty 243, 252

Kkandelcukier 146, 256kandiscukier 146, 256kandys 146kandysbrod 146kandysbrot 146kis 172, 193kisać 160kisały 166, 172, 193kisiale 191kisiałka 172, 193kisiały 166, 167, 172kisić 160, 257kisieć 161kisiel 161, 166, 167, 171, 172, 173, 174, 175,

176, 190, 193, 194, 257, 259kisielek 172, 174, 175, 176kisielica 172, 193kisławość 172kisławy 172kisły 167, 171, 172kiszonka 174, 176kiszony 161, 192kusić 60, 61, 64, 65, 81kuszenie 64, 65

287Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku

kwas 15, 160, 163, 166, 167, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 190, 192, 193

kwasek 167, 170, 172, 173, 174, 175kwasiciel 172, 191, 195kwasicielka 172kwasić 160, 163kwasić się 189, 194kwasiec 166, 167, 170, 172, 193, 256kwasigroch 191, 194kwaskawo 172kwaskawy 172, 173kwaskowato 172, 173, 174, 175kwaskowatość 170, 172, 173, 174, 175kwaskowaty 167, 171, 172, 173, 174, 175, 193kwaskowito 172kwaskowitość 170, 171, 172kwaskowity 171, 172, 193, 256, 258kwaskowy 167, 173, 174, 175kwasota 173kwasówka 172kwasy blp 189kwasza 172, 193kwaszeninia 166, 167, 170, 171, 256kwaszonka 174kwaszony 160, 167kwaśnawo 173, 174, 175kwaśnawy 173, 174, 175, 176, 258kwaśne (rzecz.) 172kwaśniaczek 172kwaśnieć 189kwaśnik 170, 193kwaśnina 170kwaśniusieńki 167kwaśno 167, 171, 172, 174, 175, 193kwaśnogniewliwość 191kwaśnogniewliwy 191, 195, 259kwaśnojuchy 167, 172kwaśno-słodki 172

kwaśnosłodki 174, 175kwaśnosłodki zob. kwaśno-słodkikwaśnosłony 104, 173, 174, 175kwaśność 167, 169, 170, 172, 173, 193

kwaśny 13, 15, 17, 20, 76, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 168, 169, 171, 172, 173, 175, 176, 180, 181, 183, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 237, 239, 247, 250, 252, 253, 256, 258

Llandrynkowaty 153lekki 244lemon 187lemoniada 184, 187, 188

lemonjada 187limonada 184, 185, 187limonata I 184limoniada 184, 187limoniata 184limonjada 187

lemoniadka 188limonadka 187

lemonjada zob. lemoniadalima 188limona zob. limonialimonada zob. lemoniadalimonadka zob. lemoniadkalimonata I zob. lemoniadalimonata II 187limonia 184, 185, 186, 187, 194

limona 186, 187, 188 limonija 184, 185limonja 186, 187 limunija 185limunia 186limunja 186, 187

limoniada zob. lemoniadalimoniadowy 187limoniata zob. lemoniadalimonija zob. limonialimoniowy 187

limonowy 187limonja zob. limonialimonjada zob. lemoniada

288 Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku

limoniadowy 187limonka 188limonowy zob. limoniowylimunija zob. limonialimunia zob. limonialimunja zob. limonia

Mmałosolny 104mdły 244, 246, 247, 253melis 146miedny zob. miodnymiedownik zob. miodownikmiedowy zob. miodowymiedzwność 134

miedźwność 134, 256miedźwność zob. miedzwnośćmiedźno zob. miodnomiedźny zob. miodnymiod zob. miódmiodek 134, 137miodnie 138miodno 137, 138

miedźno 137miodność 138miodnuszo 137miodnuszy 137–138, 155miodnuszynki 138miodnuszynko 138miodnutki 138, 155, 258miodnutko 138miodny 133, 137, 138

miedny 133, 155, 256miedźny 134, 256

miodojęzyczny 137, 152miodoliz 137, 256miodomleczny 137miodomówny 137, 142, 152, 155miodooki 142miodopłynny 142miodowany 134

miodowina 137miodowka 134miodownik 133

miedownik 133, 256miodowo 134, 137, 138miodowy 133, 137, 138

miedowy 133, 155, 256miód 15, 132, 133, 136, 137, 138, 141, 155,

221miod 133, 134, 135

mocny 244, 252muślinowy 243

Nniekwaśny 130, 167niesłodki 130niesłodko 130niesłony 104niesmacznie 74, 78, 79niesmaczno 74, 75, 78, 79niesmaczność 71, 73, 78niesmaczny 69, 71, 72, 73, 75, 76, 78, 79,

83, 207niesmak 71, 73, 75, 76, 77, 78, 82niesmaka 73, 74niesmakownie 78niesmakowany 69niesmakowitość 73, 74niesmakowity 72, 74

Oocciany 180, 181occić 181occieć 180ocet 15, 165, 175, 178, 179, 180, 181, 182,

183, 194ocetny 180octowaty 182octowy 178, 180, 181, 182ocukrować 140, 141ocukrowanie 140ocukrowany 140

289Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku

omiedzić 137, 155, 256oskoma 170oskomina 170, 241oskominność 170osłodzić 120, 141osmak 71, 73, 74, 252ostry 205, 241, 252

Ppiełun zob. piołunpiełyn zob. piołunpieprzny 106, 241, 252pikantny 106, 241, 252piołon zob. piołunpiołonek zob. piołunekpiołun 15, 136, 214, 215, 216, 217, 218,

219, 229, 240, 256piełun 216, 218piełyn 218piołon 216piołyn 216, 217, 218

piołunek 214, 216, 217, 218piołonek 216piołynek 216, 217

piołunin 218piołunkować 217, 218piołunkowanie 217, 218piołunkowany 217piołunkowy 216, 217

piołynkowy 216, 217, 218piołunkówka 217, 218piołunny 217, 218piołunować 217, 218piołunowanie 217, 218piołunowany 217piołunowaty 214piołunowo 218piołunowy 216, 217, 218, 219

piołynowy 216, 217, 218piołunówka 217, 218, 219piołyn zob. piołunpiołynek zob. piołunekpiołynkowy zob. piołunkowy

piołynowy zob. piołunowypłaski 247, 248, 253pocukrować 140, 141pocukrowanie 140pocukrzenie 140pocukrzyć 141posmaczek 75, 79, 80, 83posmak 71, 73, 74, 75, 79, 80, 83posmaka 73półsłodki 130półsłodko 130, 131przaśny 165, 166, 168, 172przegorśniały 209przegorśnieć 209przegorzki 209, 210, 228, 258przegorzknąć 209przegorzkniały 209przekwaśny 171, 193przesłodki 127, 128, 129, 130, 131, 258przesłodko 129, 130, 131przesłony 99, 101, 113, 258przycukrować 140, 147przygorzki 209, 210, 228przygorzkły 209przygorzkniały 209przygorzknieć 209przykwas 170przykwasek 167, 170, 171, 193przykwaskowy 167, 193przykwaśniejszy 171przykwaśny 167, 171, 193, 256, 258przysłod 127, 128, 129

przysłodz 127przysłodki 128, 129, 155, 258przysłodszy 127, 128, 129przysłodz zob. przysłodprzysłono 103przysłony 101, 103, 113przysłońszy 99, 101, 103, 113przysmaczek 71, 73, 74, 75, 79, 80, 83przysmak 70, 71, 72, 73, 74, 75, 79, 80,

83, 103puszysty 243, 252

290 Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku

Rrosolić 103rosoł zob. rosółrosołowy 99, 103rosół 96, 101, 103, 104, 113, 257

rosoł 99rozkoszny 126

Ssatynowy 243skisły 192skusić 59, 60, 64skwaszony 189, 192, 247skwaśniały 189słaby 244, 252słodeczny 120słodka 129słodkawo 128, 129, 131słodkawość 128, 129, 153słodkawy 127, 128, 129, 130, 131, 153, 258słodki 13, 15, 16, 17, 19, 76, 94, 119, 120,

121, 122, 123, 124, 125, 127, 128, 129, 130, 131, 135, 136, 145, 148, 149, 150, 152, 154, 155, 165, 172, 198, 199, 209, 220, 221, 239, 246, 247, 250, 253, 256, 258

słodko 127, 128, 129, 130, 131, 152słodkocierpki 129słodkocukrowy 128, 129, 155, 258słodko-gorzki 132

słodkogorzki 127, 128, 129słodkogorzki zob. słodko-gorzkisłodkogorzko 127, 128, 129słodkokorzenny 127, 128, 129słodkokwaskowaty 128, 258słodko-kwaśny 132, 258

słodkokwaśny 127, 128, 258słodkokwaśny zob. słodko-kwaśnysłodkomówienie 152słodkomówność 152słodkomówny 152, 249słodkonudny 153

słodko-słony 104, 132, 258słodkosłony 101, 103, 112, 128, 129,

155, 258słodkosłony zob. słodko-słonysłodkosyropowy 129, 258słodkości 132słodkość 61, 127, 128, 129, 130, 131, 132,

155słodkotrawny 129, 155słodkousty 152słodkowato 129słodkowatość 127słodkowaty 127, 128, 129słodkowito 128, 129słodkowity 128, 129, 155, 258słodny 120słodycz 76, 127, 128, 129, 130, 131, 132,

150, 155, 220, 221, 247słodycze 131słodyczka 130, 131słodyczkowaty 153słodziuchno 129, 258słodziuchny 127, 128, 129, 258słodziuczki 127słodziusieńki 129słodziusieńko 128, 129, 258słodziuśki 129, 130, 131słodziuśko 129słodziuteńki 127, 128, 129, 130, 131, 258słodziuteńko 128, 129słodziutki 127, 128, 129, 130, 131słodziutko 129słodź 128, 129słonawo 101, 105słonawość 103słonawy 101, 104, 105, 234, 258słoniawo 101, 103słoniawy 99, 101, 103, 113słonina 99, 113, 257słoninka 99słoniny blp 96, 103, 257słonizna 102, 113

291Indeks wyrazów związanych ze zmysłem smaku

słono 99, 101, 104, 107, 108słonogorzki 103, 104, 105słonojodowy 102słonokwaśny 102słonosiarczany 102słoność 99, 104, 105, 106, 109, 259słony 13, 17, 19, 76, 92, 94, 96, 101, 104,

105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 119, 120, 154, 237, 250, 256, 257

słód 120, 127, 154smaczek 73, 79, 83smaczen 73, 74smacznie 71, 74, 78, 82smaczniuchno 74smaczniuchny 71, 72, 73, 74, 258smaczniutki 73, 74smaczniutko 74smaczno 70, 71, 74, 75, 82smaczność 56, 71, 73, 75, 82smaczny 69, 70, 72, 76, 78, 80, 82, 126,

135, 247smak 13, 15, 17, 41, 53, 54, 55, 56, 57, 58,

64, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 82, 242, 252, 259

smaka 69, 71, 73, 74, 82, 256smakarz 71, 73, 74, 82, 256smakołyk 73, 74, 75, 257smakosz 73, 75, 256smakoszostwo 48, 73, 74, 75, 257

smakoszowstwo 73, 74, 257smakoszowski 73, 74, 75, 257smakoszowstwo zob. smakoszostwosmakowanie 56, 57, 64, 69smakowicie 71, 74, 75smakowito 71, 74, 256smakowitość 48, 50, 71, 73, 75, 236, 237smakowity 71, 72, 73, 80, 82, 236, 237,

247smakowniczek 71, 73, 74, 82, 256smakownik 71, 73, 74, 75, 256smakowny 74, 75smakowy 73solanka 102

solny 96solonka 101, 103solony 96solowato 101, 103solowatość 99, 101, 103, 113solowaty 99, 101, 103, 113solowy 96solówka 101sól 13, 15, 17, 32, 87, 92, 93, 95, 99, 100,

102, 103, 104, 107, 112, 120, 257

Ttabarzet 140tępy 242, 252

Uukusić 15, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 81ukuszać 59, 60, 64, 65ukuszanie 64, 65ukuszenie 41, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 64,

65, 66, 81, 256umami 26, 27

Zzasolonka 99, 103zgorsznieć 209zgorzkniałość 224zgorzkniały 209, 212, 213zgorzknićzgorzknieć 209

Żżołć zob. żółćżółcenie 222żółciany 222żółcić 221, 222, 229żółcieć 221, 222żółciowy 222żółcistość 221żółcisty 221żółć 136, 215, 220, 221, 222, 229, 257

żołć 220żółknieć 222

Wykaz tabel

Tabela 1. Rzeczownik smak ‘zmysł smaku’ w wybranych językach indoeuropejskichTabela 2. Definicje rzeczownika smak w wybranych słownikachTabela 3. Rzeczownik sól w wybranych językach indoeuropejskichTabela 4. Przymiotnik słony w wybranych językach indoeuropejskichTabela 5. Definicje przymiotnika słony w wybranych słownikachTabela 6. Przymiotnik słodki w wybranych językach indoeuropejskichTabela 7. Odcienie słodyczy i przykładowe produkty o słodkim smakuTabela 8. Definicje przymiotnika słodki w wybranych słownikachTabela 9. Przymiotnik kwaśny w wybranych językach indoeuropejskich Tabela 10. Odcienie smaku kwaśnego i przykładowe kwaśne produktyTabela 11. Definicje przymiotnika kwaśny w wybranych słownikachTabela 12. Przymiotnik gorzki w wybranych językach indoeuropejskichTabela 13. Definicje przymiotnika gorzki w wybranych słownikachTabela 14. Odcienie goryczy i przykładowe produkty o smaku gorzkim

Barbara Mitrenga

The Sense of TasteA Lexical-Semantic Study

Su m ma r y

The following book presents a meticulous description of the sense of taste from the perspective of linguistics. The analysis of both former and contemporary lexis which belong to the semantic field of taste – hereby referred to as the lexis of taste – is provided with a historico-cultural commentary which concerns the Polish penchant for taste over the centuries, as well as the shaping of Polish cuisine. The analysis of linguistic facts finds interdisciplinary complementation in the following fields: biol-ogy, psychology, chemistry and history. Metalinguistic references taken up in this study are correlative to the lexical analysis of the sense of taste, which duly places the book within the scope of interdisciplinary studies.

This book’s linguistic data is derived from nine general and historical diction- aries of the Polish language, as well as directly from the sources. The lexis in question encompasses, among others, the noun smak (taste) along with its former equivalent – ukuszenie; adjectives refering to four basic taste qualities, e.g. salty, sweet, sour, and bitter, as well as their derivatives. Moreover, the study provides a description of deriva-tives of the following nouns: salt, honey, sugar, vinegar, lemon, wormwood, and bile, or names of the most characteristic products which represent particular taste from the historical perspective. However, derivations based on the previously stated words are not the subject of the proposed analysis, but lexemes whose meaning connotes the sense of taste (exclusive of words such as sugar bowl, patisserie, and brine). Observa-tions are made with regard to basic as well as metaphorical lexis of taste.

The book consists of the introduction, seven chapters and conclusions. The sub-sequent chapters take up theoretical and general issues which deal with the percep-tion of taste (chapter one), provide the analysis of lexis refering to the notion of taste (chapter two), to particular tastes (chapters three to six), as well as the phenomenon of synaesthesia (chapter seven). The book ends with a list of tables used in the thesis, a list of abbreviations, sources, and index.

Барбара Митренга

Чувство вкусаЛексико-семантические исследования

Ре зюме

Настоящая книга включает подробное описание чувства вкуса с лингвистичес-кой точки зрения. Анализ старой и современной лексики, принадлежащей к семан-тическому полю вкуса и называемой в работе в работе вкусовой лексикой, сопровож-дается историко-культурным комментарием на тему изменяющихся на протяжении веков вкусовых пристрастий поляков и формирования польской кухни. Дополнени-ем интерпретации языковых фактов служат также данные из области других дис-циплин: биологии, психологии, химии и истории. Представленные в работе внеязы-ковые соотнесения обогащают описание лексики, касающейся чувства вкуса. В этом значении книга вписывается в круг интердисциплинарных исследований.

Рассмотренный в работе языковой материал был почерпнут из девяти общих и исторических словарей польского языка, а также непосредственно из текстовых источников. В частности, в книге анализируются существительное smak (вкус) и его прежнее соответствие – слово ukuszenie, прилагательные, являющиеся названиями четырех основных вкусовых качеств: słony (соленый), słodki (сладкий), kwaśny (кис-лый), gorzki (горький), вместе с образованными от него дериватами. Кроме того, объектом анализа стали дериваты от существительных sól (соль), miód (мед), cukier (сахар), ocet (уксус), cytryna (лимон), piołun (полынь) и żółć (жёлчь), т.е. названия наиболее характерных продуктов для отдельных вкусовых качеств в историческом плане. Предметом детального анализа не являются однако полные словобразователь-ные гнезда, созданные на основе перечисленных слов, а только лексемы, значение которых отсносится к чувству вкуса (вне исследовательского интереса оказались, например, слова cukierniczka – сахарница, cukiernia – кафе-кондитерская, solanka – соляные источники). Наблюдения охватывают вкусовую лексику как в основном значении, так и в метафорическом.

Книга состоит из введения, семи глав и заключения. В первой главе рассмот-рены теоретические и общие положения о вкусовом восприятии, во второй анали-зу подвергнута лексика, связанная с самим понятием вкус. В последующих главах (гл. 3–6) внимание обращено на отдельные типы вкуса. Последняя, седьмая глава, посвящена явлению синестезии. В конце представлен список таблиц, появившихся в исследовании, перечень сокращений, использованная литература и указатель имен.