Transcript
Page 1: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u
Page 2: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

ipk“ r“Z®e ¾$dp„L$ : Aæepk-2116/(â.¾$.43/16) A¡kX$u-4 qv$“p„L$ 25-4-2016 AÞhe¡ õ’pr‘s ’e¡g kdÞhe krdrs“u qv$“p„L$ 29.12.2017 fp¡S>“u duV$]Ndp„ Ap ‘pW$é‘yõsL$ i¥nrZL$ hj® 2018-19 ’u r“^p®qfs L$fhp“u dpÞesp Ap‘hpdp„ Aphu R>¡.

dlpfpô²$ fpÄe ‘pW$é‘yõsL$ r“rd®rs A“¡ Aæepk¾$d k„ip¡^“ d„X$m, ‘yZ¡

^p¡fZ - v$kdy„

sdpfp õdpV®$ ap¡“dp„ DIKSHA APP Üpfp ‘pW$é‘yõsL$“p„ ‘l¡gp ‘p“p„ ‘f“p Q.R. Code $Üpfp qX$rS>V$g ‘pW$é‘yõsL$ A“¡ v$f¡L$ ‘pW$dp„ Ap‘¡g Q.R. Code Üpfp s¡ ‘pW$ k„b„r^s AÝee“-AÝep‘“ dpV¡$ D‘ep¡Nu ×íe-îpìe kprlÐe D‘gå^ ’i¡.

Brslpk A“¡ fpÄeipõÓBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ

Page 3: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

âL$piL$

îu rhh¡L$ DÑd Np¡kphu, r“e„ÓL$‘pW$é‘yõsL$ r“rd®rs d„X$m,

âcpv$¡hu, dy„bB-25.

r“rd®rs

îu k[ÃQsp“„v$ Apam¡,dy¿e r“rd®rs Ar^L$pfu

îu âcpL$f ‘fb,r“rd®rs Ar^L$pfu

îu iip„L$ L$rZL$v$m¡,klpeL$ r“rd®rs Ar^L$pfu

k„ep¡S>L$

îu dp¡Ng Å^hrhi¡jpr^L$pfu, Brslpk A“¡ “pNqfL$ip”

kp¥. hjp® kfp¡v$¡klpeL$ rhi¡jpr^L$pfu, Brslpk A“¡ “pNqfL$ip”

‘pW$é‘yõsL$ d„X$m, ‘yZ¡.

fpÄeip”

X$p¸. h¥chu ‘mkyg¡

â’dph©rÑ : 2018‘y“dy®ÖZ : 2020

dlpfpô²$ fpÄe ‘pW$é‘yõsL$ r“rd®rs A“¡ Aæepk¾$d k„ip¡^“ d„X$m, ‘yZ¡ - 411004.Ap ‘yõsL$“p b^p l½$ dlpfpô²$ fpÄe ‘pW$é‘yõs r“rd®rs A“¡ Aæepk¾$d k„ip¡^“ d„X$m ‘pk¡ fl¡i¡. Ap ‘yõsL$“p¡ L$p¡B‘Z cpN k„QpgL$, dlpfpô²$ fpÄe ‘pW$é‘yõsL$ r“rd®rs A“¡ Aæepk¾$d k„ip¡^“ d„X$m“u g¡rMs ‘fhp“Nu rkhpe hp‘fu iL$pi¡ “rl.

Brslpk rhje krdrsX$p¸. kv$p“„v$ dp¡f¡, AÝenîu dp¡l“ i¡V¡$, kv$õe

îu ‘p„Xy$f„N bgL$hX¡$, kv$õeX$p¸. iycp„N“p AÓ¡, kv$õeX$p¸. kp¡d“p’ fp¡X¡$, kv$õe

îu bp‘ykpl¡b tiv$¡, kv$õeîu bpmL©$óZ Qp¡‘X¡$, kv$õeîu âip„s kê$X$L$f, kv$õe

îu dp¡Ng Å^h, kv$õe krQh

“pNqfL$ip” rhje krdrsX$p¸. îuL$p„s ‘fp„S>‘¡, AÝenâp. kp^“p Ly$gL$Z}, kv$õe

X$p¸. âL$pi ‘hpf, kv$õeâp. AtS>¼e NpeL$hpX$, kv$õe

âp. k„rNsp Apl¡f, kv$õeX$p¸. dp¡l“ L$piuL$f, kv$õeîu h¥S>“p’ L$pm¡, kv$õe

îu dp¡Ng Å^h, kv$õe krQh

îu fplyg âcyîu k„S>e hTf¡L$fîu kycpj fpW$p¡X$kp¥. ky“usp v$mhuX$p¸ rihp“u rgde¡îu cpDkpl¡b DdpV¡$X$p¸ “pN“p’ e¡hg¡îu kv$p“„v$ X$p¢Nf¡îu fhuÞÖ ‘pV$ugkp¥. ê$‘pgu rNfL$fX$p¸. rd“pnu D‘pÝepeX$p¸. fphkpl¡b i¡mL¡$X$p¸. ksui Qp‘g¡

îu rhipg Ly$gL$Z}âp. i¡Mf ‘pV$ugîu fpdv$pk W$pL$fX$p¸. ArS>s Ap‘V¡$X$p¸. dp¡l“ MX$k¡kp¥. rihL$Þep L$v$¡fL$fîu Np¥sd X$p„N¡X$p¸. ìe„L$V¡$i Mfpsîu fhuÞÖ tS>v$¡X$p¸. âcpL$f gp¢Y¡$X$p¸. d„rS>fu cpg¡fphâp. iri r“Op¡S>L$f

Brslpk A“¡ “pNqfL$ip” AæepkS|>’

L$pNm

70 Æ.A¡k.A¡d. q¾$dhp¡ìl

dyÖZpv$¡i

dyÖL$

Anfp„L$“rhr“sp A¢V$fâpeS>¡k, ‘yZ¡

cpjp„sf k„ep¡S>L$ L¡$sL$u r“s¡i Å“u, rhi¡jpr^L$pfu

NyS>fpsu rhcpN ‘pW$é‘yõsL$ d„X$m, ‘yZ¡

dyM‘©›$ A“¡ kÅhV$

îu v$¡hv$Ñ âL$pi bgL$hX¡

cpjp„sf

^rd®L$p ^uf¡“ v$p¡iu

g¡ML$Brslpk

X$p¸. iycp„N“p AÓ¡, X$p¸. NZ¡i fpEs

dy¿e kdÞheL$

îudsu âpQu frhÞÖ kpW¡$

Page 4: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u
Page 5: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u
Page 6: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

(E)

‘yZ¡ :

qv$“p„L$ :

(X$p¸. kyr“g dNf)k„QpgL$

dlpfpô²$ fpÄe ‘pW$é‘yõsL$ r“rd®rs A“¡ Aæepk¾$d k„ip¡^“ d„X$m, ‘yZ¡

âõsph“p

rhÛp’} rdÓp¡,

^p¡fZ ÓuÅ’u ‘p„Qdp„ ky^u Brslpk A“¡ “pNqfL$ip” rhje“p¡ Aæepk¾$d sd¡ "‘qfkf Aæepk'dp„ L$ep£ R>¡. ^p¡fZ R>Ì$p’u Aæepk¾$ddp„ Brslpk A“¡ “pNqfL$ip” A¡L$ õhs„Ó rhje R>¡. ^p¡fZ R>Ì$p’u Ap b„“¡ rhjep¡“p¡ kdph¡i A¡L$ S> ‘pW$é‘yõsL$dp„ L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡. ^p¡fZ v$kdp„“y„ ‘pW$é‘yõsL$ sdpfp lp’dp„ d|L$sp Ad“¡ Ap“„v$ ’pe R>¡.

‘pW$é‘yõsL$“u fQ“p rhje bfpbf kdÅe, d“p¡f„S>L$ gpN¡ A¡ l¡sy’u L$fu R>¡. Ap ‘pW$é‘yõsL$“p Aæepk Üpfp sd“¡ op“ kp’¡ Ap“„v$ dm¡ A¡hu Adpfu BÃR>p R>¡. s¡ dpV¡$ ‘pW$é‘yõsL$dp„ f„Nu“ rQÓp¡ Ap‘¡gp R>¡. ‘pW$é‘yõsL$“p v$f¡L$ ‘pW$“¡ Ýep“‘|h®L$ iuMhp. s¡dp„’u sd“¡ “ kdÅe s¡ cpN rinL$, hpgu ‘pk¡ kdÆ gp¡. Qp¡fkdp„ Ap‘¡gu dprlsu sdpfp op“dp„ h©qÙ L$fi¡. Brslpk rhje fkâv$ lp¡hp“u kp’¡ Ap‘Zp¡ rdÓ R>¡, A¡hy„ dp“u“¡ Ap ‘yõsL$“p¡ Aæepk L$fip¡ sp¡ sd“¡ Qp¡½$k dÅ Aphi¡.

Brslpk“p cpNdp„ "D‘ey¼s/D‘ep¡Nu Brslpk' Apàep¡ R>¡. Brslpk A¡ Ly$s|lg A“¡ ip¡M sfuL¡$ OZp“¡ Ndsp¡ rhje R>¡. ‘f„sy, ipmp“p Aæepk¾$ddp„ s¡ Mf¡Mf L¡$V$gp¡ AphíeL$ R>¡, s¡“p ‘f rhi¡j Ýep“ L¡$[ÞÖs L$fuA¡ sp¡ crhóedp„ rhÛp’}Ap¡“¡ L$B L$B ìephkpreL$ sL$p¡ dmu iL$i¡, s¡dZ¡ A‘“ph¡gp ìehkpedp„ s¡d“¡ Ap rhje“p Aæepk’u L„$B rhi¡j gpc ’i¡ L¡$, Ap rhi¡ OZp„“p d“dp„ i„L$p lp¡e R>¡. AphíeL$ dprlsu D‘gå^ “ lp¡hp“¡ L$pfZ¡ i„L$p v|$f L$fhu dyíL¡$g R>¡. s¡ dprlsu Ap ‘pW$é‘yõsL$ Üpfp Brslpk rhjedp„ D‘gå^ L$fu Ap‘hpdp„ Aphu R>¡. v$¥r“L$ Æh““u L$p¡B‘Z hps lp¡e, ìehkpe“y„ L$p¡B‘Z n¡Ó lp¡e, s¡ hps“p¡, s¡ ìehkpreL$ n¡Óp¡“p rhL$pk“p¡ ‘p¡sp“p¡ Brslpk lp¡e R>¡. s¡ Brslpk“p op““p¡ D‘ep¡N ìehkpedp„ L$p¥iëe“u h©qÙ L$fhp dpV¡$ ’pe R>¡, s¡ Ap ‘pW$é‘yõsL$dp„ õ‘ô$ L$ey® R>¡.

fpÄeip”“p cpNdp„ "cpfsue k„rh^p““u ApN¡L|$Q' rhi¡ dprlsu Ap‘hpdp„ Aphu R>¡. S>¡dp„ Q|„V$Zu âq¾$ep“u dprlsu, fpô²$ue A“¡ âpv$¡riL$ õsf¡ âdyM fpS>L$ue ‘n, s¡d“u c|rdL$p, gp¡L$iplu“¡ knd b“phsu kpdprS>L$ A“¡ fpS>L$ue Qmhm s¡dS> gp¡L$iplu kpd¡“p Apl¹hp“p¡ rhi¡ QQp® L$fhpdp„ Aphu R>¡. Ap hN®“p rhÛp’}Ap¡ S>ëv$u dsv$pf b“hp“p R>¡. Ap “hu c|rdL$p dpV¡$ rhÛp’}Ap¡“¡ knd L$fhp dpV¡$ ‘pW$é‘yõsL$“p¡ Apie D‘ey¼s R>¡.

"A¡‘'“p dpÝed’u ¼e|.Apf. L$p¡X$ Üpfp âÐe¡L$ ‘pW$ k„b„r^s h^y dprlsu dpV¡$ Ap‘“¡ ×íe-îpìe kprlÐe D‘gå^ ’i¡. s¡ Aæepk dpV¡$ Qp¡½$k D‘ep¡Nu ’i¡.

18 dpQ® 2018, NyX$u ‘X$hp¡cpfsue kp¥f qv$“p„L$ : 27 apNZ 1939

Page 7: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

"Brslpk' Ly$s|lg A“¡ ip¡M sfuL¡$ OZp“p¡ Ndsp¡ rhje lp¡e R>¡. ‘f„sy ipmp“p Aæepk¾$ddp„ s¡ Mf¡Mf L¡$V$gp¡ AphíeL$ R>¡, s¡“p ‘f rhi¡j Ýep“ L¡$[ÞÖs L$fhp’u crhóedp„ bpmL$p¡“¡ ¼ep âL$pf“u ìehkpreL$ sL$p¡ D‘gå^ ’i¡ A’hp s¡dZ¡ A‘“ph¡g ìehkpedp„ s¡d“¡ Ap rhje“p Aæepk“p¡ L$p¡B rhi¡j gpc ’i¡ L¡$, s¡ rhi¡ OZp„“p d“dp„ i„L$p lp¡e R>¡. AphíeL$ dprlsu D‘gå^ “ lp¡hp“¡ L$pfZ¡ i„L$p v|$f L$fhu dyíL¡$g gpN¡ R>¡. s¡ dprlsu Ap ‘pW$é‘yõsL$ Üpfp D‘gå^ L$fu Ap‘hpdp„ Aphu R>¡.

Brslpk“u Aæepk‘Ùrs A“¡ Brslpkg¡M“ A¡V$g¡ iy„, Brslpkg¡M““p¡ Brslpk Ap bpbsp¡“u dprlsu ApS> ky^u rhÛp’}Ap¡“¡ dpÓ dlprhÛpge A“¡ rhÛp‘uW$ õsf¡S> Ap‘hpdp„ Aphsu lsu. ipmp“p Aæepk¾$ddp„ s¡“p¡ kdph¡i L$fhpdp„ Apìep¡ “ lsp¡. s¡’u Brslpk“u h¥opr“L$ ‘Ùrs A¡V$g¡ iy„? s¡ rhi¡ rhÛp’}Ap¡“p d“dp„ c°d r“dp®Z ’hp“u i¼esp“¡ Ýep“dp„ gB“¡, Ap ‘pW$é‘yõsL$“p ‘l¡gp b¡ ‘pW$dp„ Brslpkg¡M“ rhje ‘f kfm ‘Ùrsdp„ V|„$L$dp„ dprlsu Ap‘hpdp„ Aphu R>¡.

dpÓ rhrh^ fpS>kÑp A“¡ s¡d“u hÃQ¡ ’e¡gp eyÙp¡ s¡dS> dlp“ ep¡ÙpAp¡“p ‘fp¾$dp¡“u L$’p ‘|fsp¡ S> Brslpk dep®qv$s “’u, Ap dprlsu ipmp“p rhÛp’}Ap¡“¡ Brslpk“p ‘pW$é‘yõsL$dp„ kde¡ kde¡ Ap‘hpdp„ Aphu R>¡. s¡ R>sp„ ‘Z Brslpk A¡V$g¡ Qp¡½$k‘Z¡ iy„? A“¡ Brslpk“p¡ hs®dp“ kp’¡ âÐen ip¡ k„b„^ R>¡, s¡“y„ ApL$g“ L$fhp“u sL$ ipmp“p rhÛp’}Ap¡“¡ dmsu “ lsu. Ap hps“¡ “S>f kpd¡ fpMu“¡ v$kdp„“p Aæepk¾$d“u fQ“p L$fhpdp„ Aphu R>¡. Ap ‘pW$é‘yõsL$dp„“p ‘pW$p¡“u fQ“p ‘Z A¡S> A“yk„^p“dp„ L$fhpdp„ Aphu R>¡.

hpõsrhL$sp sp¡ A¡ R>¡ L¡$ Brslpk“p¡ fp¡tS>v$p Æh“ kp’¡ AÐe„s NpY$ k„b„^ R>¡. s¡ õ‘ô$ L$fhp dpV¡$ "D‘ey¼s Brslpk' A’hp "gp¡L$p¡ dpV¡$ Brslpk' A¡hu “hu op“ ipMp R>¡ëgp L¡$V$gpL$ v$kL$p’u rhL$rks ’hp gpNu R>¡. ‘fv$¡idp„ rhÛp‘uW$p¡dp„ Ap rhje“p¡ Aæepk¾$d D‘gå^ R>¡. Ap ‘pW$é‘yõsL$dp„ Ap “hp qhje“u dprlsu Ap‘hp“u kp’¡ S> rhrh^ ìehkpep¡dp„ d|ëehr^®s k¡hp dp$V¡$ Brslpk“p KX$p Aæepk“u s¡dS> Aæepk L$f“pfp ÅZL$pf BrslpkL$pfp¡“u iy„ AphíeL$sp R>¡, s¡ ‘Z S>Zpìey„ R>¡. s¡ dpV¡$“p Aæepk¾$d A“¡ s¡ Aæepk¾$d D‘gå^ lp¡e s¡hu k„õ’pAp¡ rhi¡ ‘Z dprlsu Ap‘hpdp„ Aphu R>¡.

fp¡tS>v$p Æh““p¡ L$p¡B‘Z âk„N lp¡e, L$p¡B ‘Z ìehkpreL$ n¡Ó lp¡e, s¡ âk„N-OV$“p, ìehkpeuL$ n¡Ó“p rhL$pk“p¡ ‘p¡sp“p¡ Brslpk lp¡e R>¡. A“¡ s¡ Brslpk“p op““p¡ D‘ep¡N ìehkpe“p L$p¥iëe“u h©qÙ dpV¡$ ’pe R>¡, s¡“u õ‘ô$sp Ap ‘pW$é‘yõsL$dp„ L$fhpdp„ Aphu R>¡.

dlprhÛpgedp„ âh¡i“p Jbf¡ Dc¡gp v$kdu“p rhÛp’}Ap¡“¡ ‘v$hu d¡mhhp dpV¡$ Aæepk¾$d A“¡ crhóe“u âNrs dpV¡$ A“yL|$m ìehkpe L¡$hu fus¡ ‘k„v$ L$fhp¡ s¡hp A“¡L$ âñp¡ d|„Thsp lp¡e R>¡. Mpk L$fu“¡ Brslpk rhjedp„ âhuZsp d¡mhhp“u BÃR>p ^fphsp rhÛp’}Ap¡“¡ âp¡Ðkpl“ A“¡ dpN®v$i®“ Ap‘sp ‘yõsL$p¡ ‘Z kfmsp’u D‘gå^ “’u. Ap ‘pW$é‘yõsL$ Üpfp s¡ dyíL¡$gu v|$f L$fhp“p¡ âeГ L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡. s¡ dpV¡$ D‘ep¡Nu dprlsu“u kp’¡ fkâv$ dprlsu A“¡ rQÓp¡“p¡ ‘Z kdph¡i L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡.

ipmpL$ue õsf¡ “pNqfL$ip” A“¡ fpÄeip”“p Aæepk¾$ddp„ kpdprS>L$-fpS>L$ue ‘qfkf Ap¡mM’u dp„X$u“¡ Ap„sffpô²$ue k„b„^ A“¡ Ap‘Zp„ v$¡i“u fpS>L$ue âq¾$ep“y„ õhê$‘ A¡hp ìep‘L$ Apie“p¡ kdph¡i L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡. Ap Apie“p AÝee“ Dv¹$¡ip¡ Ap‘ AÝep‘“ Üpfp kpÝe L$fip¡ S>, ‘Z s¡“u kp’¡S> ^p¡fZ v$kdp„ hN®“u Ap„sfq¾$ep dpÓ dprlsuâ^p“ “ fl¡sp s¡“¡ fp¡tS>v$u OV$“pAp¡ kp’¡ Å¡X$hu Å¡BA¡. cpfsue gp¡L$iplu kpd¡ Apl¹hp“p¡ sp¡ R>¡ S>, ‘f„sy gp¡L$iplu“¡ dS>b|s b“ph“pf ‘f„‘fpAp¡ ‘Z dp¡V$p âdpZdp„ r“dp®Z ’B R>¡. s¡“y„ hõsyr“›$ rhh¡Q“ QQp®, k„hpv$ Üpfp L$fu iL$pe. “p“p kd|lp¡ Üpfp rhÛp’}Ap¡“¡ Arcìe[¼s“u sL$ dmhu Å¡BA¡.

‘pW$é‘yõsL$“p Apie“u dp„X$Zu rhÛp’}Ap¡dp„ L„$BL$ “hy„ iu¿ep“u gpNZu r“dp®Z L$f“pfu R>¡. s¡“¡ rinL$ A“¡ hpgu k„‘|Z® V¡$L$p¡ Ap‘i¡ s¡dp i„L$p “’u.

- rinL$p¡ dpV¡$ -

(F)

Page 8: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

ndsp rh^p“p¡¾$. OV$L$ ndsp

1. âpQu“’u Ap^yr“L$ L$pmM„X$“p Brslpk“y„ rQqL$ÐkL$ kdunZ

Brslpkg¡M““u ‘f„‘fp õ‘ô$ L$fhu.

Brslpkg¡M““y„ ipõÓ rhL$rks L$fhp dpV¡$ A“¡L$ ‘pïQpÐe rhQpfL$p¡“u dv$v$ dmu, s¡ ÅZhy„.

cpfsue Brslpk“p rhrh^ L$pmM„X$p¡“p¡ rQqL$ÐkL$, syg“pÐdL$ Aæepk L$fhp¡.

cpfsdp„ s¡dS> rhðdp„ ’e¡gp A¥rslprkL$ k„ip¡^“p¡“u dprlsu d¡mhhu.

Brslpk A¡ h¥opr“L$ Y$b¡ L$fpsp Aæepk“p¡ rhje R>¡, s¡ L$lu iL$pe.

2. D‘ey¼s Brslpk D‘ey¼s Brslpk“u k„L$ë‘“p kdS>hu.

Brslpk“u rhrh^ rhjedp„ s¡dS> Æh“dp„ fl¡gu D‘ep¡rNsp kdS>hu A“¡ ApQfZdp„ d|L$hu.

A¥rslprkL$ OV$“p“y„ kdL$pgu“Ðh Ap¡mMhy„.

A¥rslprkL$ g¡M““p rhrh^ rhQpf âhplp¡“p¡ ‘qfQe d¡mhhp¡.

3. âkpfdpÝedp¡ A“¡ Brslpk

rhrh^ âkpfdpÝedp¡ A“¡ Brslpk hÃQ¡“p¡ klk„b„^ Ap¡mMhp¡.

rhrh^ âkpfdpÝeddp„’u dmsu dprlsu“p Ap^pf¡ sV$õ’‘Z¡ ‘p¡sp“p¡ A¥rslprkL$ ×rô$L$p¡Z rhL$rks L$fhp¡.

k„b„r^s ìehkpedp„“p ìehkpeuL$ n¡Óp¡“u dprlsu d¡mhhu.

4. d“p¡f„S>““p dpÝedp¡ A“¡ Brslpk

d“p¡f„S>““u AphíeL$sp õ‘ô$ L$fhu.

d“p¡f„S>““p dpÝedp¡ A“¡ Brslpk hÃQ¡“p ‘fõ‘f k„b„^p¡“y„ rhïg¡jZ L$fhy„.

d“p¡f„S>““p dpÝed’u ’sp ‘qfhs®“ rhi¡ ÅZhy„.

5. L$mp, fdsNds s’p kprlÐe n¡Ó A“¡ Brslpk

cpfs“u rhrh^ L$gp rhi¡ dprlsu Ap‘hu.

Sy>v$u Sy>v$u fdsp¡dp„ cpfsuep¡“u L$pdNufu dpV¡$ Np¥fh g¡hy„ A“¡ s¡dp„’u â¡fZp g¡hu.

L$gp, fdsNds A“¡ kprlÐe n¡Óp¡“p rhrh^ OV$L$p¡“p¡ Aæepk L$fhp¡.

L$gp, fdsNds A“¡ kprlÐe“y„ A¥rslprkL$ âep¡S>“ hZ®hhy„.

6. ‘e®V$“ A“¡ Brslpk ‘e®V$“ n¡Ódp„ Brslpk“p¡ D‘ep¡N ’B iL¡$, s¡ ÅZhy„.

‘p¡sp“p v$¡idp„“u ‘e®V$““u sL$p¡ rhi¡ ÅZhy„.

‘e®V$“ A“¡L$ gp¡L$p¡“¡ fp¡S>Npf“u sL$ ‘|fu ‘pX¡$ R>¡ s¡ ÅZhy„.

Brslpk A“¡ ‘e®V$““p¡ klk„„b„^ kdS>hp¡.

7. Brslpk A“¡ AÞe n¡Óp¡

Brslpk“p Aæepkdp„ k„N°lpge/N°„’pge“y„ dlÐh ÅZhy„.

Brslpk“p Aæepk Üpfp hõsyr“›$ rhïg¡jZ L$fu iL$pe s¡ ÅZhy„.

Brslpk“p¡ AÞe Aæepkn¡Óp¡ kp’¡ kdÞhe kp^hp¡.

Page 9: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

A“y¾$drZL$p

D‘ey¼s/D‘ep¡Nu Brslpk

¾$. ‘pW$“y„ “pd ‘©›$ ¾$.

1. Brslpkg¡M“ : ‘pïQpÐe ‘f„‘fp ........ 1

2. Brslpkg¡M“ : cpfsue ‘f„‘fp .......... 7

3. D‘ey¼s/D‘ep¡Nu Brslpk ................ 15

4. cpfsue L$mp“p¡ Brslpk ................... 22

5. âkpfdpÝedp¡ A“¡ Brslpk ................ 32

6. d“p¡f„S>““p dpÝedp¡ A“¡ Brslpk ........ 39

7. fds A“¡ Brslpk ........................... 46

8. ‘e®V$“ A“¡ Brslpk ........................ 52

9. A¥rslprkL$ kp^“p¡“y„ S>s“ ................ 59

Page 10: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

1

1. Brslpkg¡M_ : `pïQpÐe `f„`fp

1.1 Brslpkg¡M__u `f„`fp

1.2 Ap^yr_L$ Bqslpkg¡M_

1.3 eyfp¡`dp„ h¥opr_L$ v$qóô$L$p¡Z_p¡ rhL$pk A_¡ Bqslpkg¡M_

1.4 dlÐh_p rhQpfL$p¡

Nskdedp„ OV¡$gu OV$_pAp¡_¡ ¾$di: kyk„Ns`Z¡ Np¡W$hu_¡ s¡_y„ ApL$g_ L$fhp_p Dv¹$¡i\u Brslpk_y„ k„ip¡ _, g¡M_ A_¡ Aæepk L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡ r_f„sf Qpgsu âq¾$ep R>¡.

rhop__u ipMpAp¡dp„ D`gå^ kÐe_u QL$pkZu dpV¡$_u âpep¡rNL$ `Ùrs A_¡ âÐen r_funZ_p¡ Ap^pf g¡hpdp„ Aph¡ R>¡. Ap `Ùrs_p Ap^pf¡ rhrh^ OV$_pAp¡_p k„v$c®dp„ k_ps_ A_¡ kph®rÓL$/kh®N°plu r_ed fS|> L$fhp¡ A_¡ s¡ r_ed afu afu_¡ rkÙ L$fhp¡ i¼e b_¡ R>¡.

Brslpk_p k„ip¡ _dp„ âpep¡rNL$ `Ùrs, âÐen r_funZ_p¡ Ap^pf g¡hp¡ i¼e _\u

L$pfZL¡$ Brslpk_u OV$_pAp¡ Äepf¡ OV$u flu lp¡e R>¡, Ðepf¡ s¡_p r_funZ dpV¡$ Ap`Z¡ Ðep„ lp¡sp _\u A_¡ s¡ OV$_pAp¡_y„ y_fphs®_ L$fu iL$psy„ _\u. s¡dS> k“ps“ A_¡ kph®rÓL$/kh®N°plu r_ed fS|> L$fhp A_¡ s¡ r_ed rkÙ L$fhp i¼e _\u.

kh®â\d A¥rslprkL$ v$õsph¡S> gMhp dpV¡$ S>¡ cpjp A_¡ rgr`_p¡ D`ep¡N \ep¡ li¡, s¡_y„ hp„Q_ L$fhp dpV¡$ A_¡ s¡_p¡ A\® kdS>hp dpV¡$ s¡ cpjp A_¡ rgr`_¡ ÅZsp rhi¡jo_u AphíeL$sp lp¡e R>¡. Ðepfbpv$ Anf Å¡X$Zu A¡V$g¡ L¡$ Anf_p hmp„L$, g¡ML$_u cpjpi¥gu, hp`f¡gp L$pNm_u r_rd®rs_p¡ kde A_¡ L$pNm_p¡ âL$pf, Ar^L©$s/âdpZc|s dlp¡f S>¡hu rhrh^ bpbsp¡_p ÅZL$pf-rhÜp_, k„b„r^s v$õsph¡S> Mfp¡ R>¡ L¡$ _l], s¡ W$fphhpdp„ dv$v$ L$fu iL¡$ R>¡. Ðepfbpv$ Brslpk rhi¡jop¡ A¥rslprkL$ k„v$c®_p syg_pÐdL$ rhïg¡jZ_p Ap^pf¡ v$õsph¡S>dp„_u dprlsu_u rhðk_uesp_u QL$pkZu L$fu iL¡$ R>¡.

Brslpk“u fQ“p

Brslpk k„ip¡^_ `Ù$qs

Brslpk_p kp^_p¡_y„ rQqL$ÐkL$ k„ip¡^_ L$fhy„

D`gå^ A¥rslprkL$ dprlsu_p k„v$c® s`pkhp

A¥rslprkL$ dprlsu_y„ k„L$g_, A¥rslprkL$ a¡fapf dpV¡$ L$pfZc|s

âq¾$ep_y„ õhê$` _p¢^h„y, s¡_y„ syg_pÐdL$ rhïg¡jZ L$fhy„.

rhriô$ A¥rslprkL$ OV$_pAp¡_u D`gå^ dprlsu_p¡ õ\mL$pm k„v$c® s¡dS> A¥rslprkL$ Aæepk `Ùrs_p

rhrh^ k„L$ë`_pÐdL$ dpmMp_y„ ApL$g_ L$fhy„.

A¥rslprkL$ k„v$c® kp\¡ k„b„r^s ep¡Áe âñp¡ fS|>

L$fhp.

k„crhs `qfL$ë`_p fS|>

L$fhu

Page 11: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

2

1.2 Ap^yr_L$ Brslpkg¡M_

Ap^yr_L$ Brslpkg¡M__u `Ùrs_u Qpf âdyM rhi¡jspAp¡ R>¡.

(1) Ap `Ùrs k„`|Z®`Z¡ h¥opr_L$ R>¡. s¡_u iê$Aps ep¡Áe âñp¡_u dp„X$Zu L$fu_¡ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

(2) Ap âñp¡ dp_hL¢$qÖs lp¡e R>¡. dpV¡$S> s¡ c|sL$pm_p rhrh^ dp_hu kdpS>_p kæep¡A¡ Qp¡½$k kdeNpmpdp„ L$f¡gu L©$rsAp¡ k„b„r^s

Brslpk_p k„ip¡^_dp„ klpec|s \_pfu rhrh^ op_ipMpAp¡ A_¡ k„õ\pAp¡ R>¡. S>¡d L¡$ `yfpsÐh, Arcg¡MpNpf, lõsrgrMs âsp¡_p¡ Aæepk, kfL$pfu v$ãsf, Anfdfp¡X$ip÷, cpjpfQ_pip÷, _pZp„ip÷, h„iphgu_p¡ Aæepk hN¡f¡.

1.1 Brslpkg¡M__u `f„`fp

Brslpkdp„ D`gå^ `|fphpAp¡_y„ kdunZ`|h®L$ k„ip¡^_ L$fu_¡, c|sL$pmdp„ OV¡$gu OV$_pAp¡_u Np¡W$hZu L¡$hu fus¡ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡, s¡ Ap`Z¡ Å¡ey„. Aphu Np¡W$hZu L$f_pfu g¡M_`Ùrs_¡ Brslpkg¡M_ L$l¡hpe R>¡. Ap fus¡ Brslpk_u kdunp`|h®L$ fQ_p L$f_pfp k„ip¡^L$p¡_¡ BrslpkL$pf L$l¡hpe R>¡.

A¡V$g¡ L¡$ Brslpk_u fQ_p L$fsu hMs¡ c|sL$pmdp„ OV¡$gu âÐe¡L$ OV$_p_u _p¢^ L$fhu A_¡ s¡_u dprlsu Ap`hu BrslpkL$pfp¡ dpV¡$ iL$e _\u. Brslpk_u fQ_p L$fsu hMs¡ BrslpkL$pf c|sL$pm_u L$B OV$_pAp¡_u `k„v$Nu L$f¡ R>¡, A¡ s¡_¡ hp„QL$p¡ ky^u iy„ `lp¢QpX$hy„ R>¡ s¡_p `f Ap^pf fpM¡ R>¡. `k„v$ L$f¡gu OV$_p A_¡ s¡_u fQ_p L$fhp dpV¡$ A`_ph¡g h¥opr“L$$ ×rô$L$p¡Z BrslpkL$pfp¡_u g¡M_“u i¥gu r_rïQs L$f¡ R>¡.

S>Ns_u âpQu_ k„õL©$rsdp„ Ap fus¡ Brslpkg¡M__u `f„`fp _ lsu. `f„sy s¡ gp¡L$p¡_¡ c|sL$pm_u ÅZ A\hp rS>opkp _ lsu A¡d L$lu iL$pe _l]. hX$ugp¡ `pk¡\u `|h®Å¡_y„ Æh_L$\_ kp„cmhp_u, _hu `¡Y$u ky^u kplk L$\p `lp¢QpX$hp_u AphíeL$sp s¡ kdedp„ `Z S>Zpsu lsu. NyaprQÓp¡ Üpfp õd©rs_y„ S>s_, hpsp®L$\_, Nus A_¡ `p¡hpX$p_y„ Npe_ S>¡hu `f„`fp S>Ns_u k„õL©$rsdp„ ArsâpQu_ L$pm\u A[õsÐhdp„ lsu. Ap^yr_L$ Brslpkg¡M_dp„ s¡ `f„`fp_p¡ kp^__p õhê$`dp„ D`ep¡N L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>¡?

D`fp¡¼s rQÓdp„ lp\dp„ Y$pg A_¡ cpgp¡ gu^¡gp k¥r_L$p¡_u riõsbÙ lfp¡m A_¡ s¡d_y„ _¡s©Ðh L$f_pf k¡_p`rs v$¡Mpe R>¡.

A¥rslprkL$ OV$_pAp¡_u g¡rMs _p¢^ L$fhp_u `f„`fp d¡kp¡`¡V$p¡r_ep_u kyd¡f k„õL©$rsdp„ iê$ \B, A¡hy„ lpg_u `qf[õ\rsdp„ L$lu iL$pe. kyd¡f kpd°pÄedp„ \e¡gp fpÅAp¡, s¡d_u hÃQ¡ \e¡gp k„Ojp£_u L$\pAp¡_y„ hZ®_ sÐL$prg_ rigpg¡Mp¡dp„ kpQhhpdp„ Apìey„ R>¡. s¡dp„_p kp¥\u âpQu_ rigpg¡Mdp„ Apif¡ 4500 hj® `|h£ kyd¡f_p b¡ fpÅAp¡ hÃQ¡ \e¡gp eyÙ_u _p¢^ L$fhpdp„ Aphu R>¡, S>¡ lpgdp„ äpÞk_p rhðrh¿eps

gyh° k„N°lpgedp„ fpMhpdp„ Apìep¡ R>¡.

äpÞk_p gyh° k„N°lpgedp„_p¡ kp¥\u âpQu_ rigpg¡M

Page 12: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

3

lp¡e R>¡. Brslpkdp„ s¡ L©$rs_p¡ k„b„^ v$¥hu OV$_p A\hp v$¡huv$¡hsp_u L$\pAp¡ kp\¡ Å¡X$hp_p¡ âeÐ_ L$fhpdp„ Aphsp¡ _\u.

(3) Ap âñp¡_p Brslpkdp„_p DÑfp¡_¡ rhðk“ue `|fphpAp¡_p¡ Ap^pf lp¡e R>¡. s¡’u$ Brslpk_u fQ_p sL®$kyk„Ns lp¡e R>¡.

(4) dp_hÅrsA¡ c|sL$pmdp„ L$f¡gp L$pep£_¡ Ap^pf¡ dp_hÅrs_u âNrs_y„ Ahgp¡L$_ Brslpkdp„ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

A¡hy„ dp_hpdp„ Aph¡ R>¡ L¡$ D`fp¡¼s rhi¡jsp ey¼s Ap^yr_L$ Brslpkg¡M__u `f„`fp_p d|m âpQu_ N°uL$ BrslpkL$pfp¡_p g¡M_dp„ Å¡hp dm¡ R>¡. rlõV$fu iåv$ N°uL$ cpjp_p¡ iåv$ R>¡. s¡_p¡ kp¥â\d D`ep¡N B.k. `|h£ 5du kv$udp„ \e¡gp N°uL$ BrslpkL$pf rlfp¡X$p¡V$k¡ `p¡sp_p ‘yõsL$ "^¹ rlõV$fuT¹'dp„ iuj®L$ dpV¡$ L$ep£ lsp¡.

1.3 eyfp¡`dp„ h¥opr_L$ v$qô$L$p¡Z_p¡ rhL$pk A_¡ Brslpkg¡M_

AY$pfdp„ isL$ ky^udp„ eyfp¡`dp„ sÐhop_ A_¡ rhop__p n¡Ó¡ _p¢^_ue âNrs \B. h¥opr_L$ `Ùrs_p¡ D`ep¡N L$fu_¡ kpdprS>L$ A_¡ A¥rslprkL$ hpõsrhL$spAp¡_p¡ Aæepk L$fhp¡ i¼e R>¡¡, A¡hp¡ rhðpk rhQpfL$p¡_¡ \hp dp„X$ép¡. `R>u_p kdedp„ eyfp¡`-Ad¡qfL$pdp„ Brslpk A_¡ Brslpkg¡M_ S>¡hp rhje `f M|b rhQpfd„\_ \ey„; Brslpkg¡M_dp„ hõsyr_›$sp_¡ dlÐh dmsy„ \ey„.

AY$pfdp„ isL$ `l¡gp eyfp¡ _u rhÛp`uW$p¡dp„ kh®Ó Bðf rhjeL$ QQp® A_¡ s¡ k„b„^u sÐhop_ S>¡hp rhjep¡_¡ S> h^y dlÐh Ap`hpdp„ Apìey„ lsy„. `f„sy ^uf¡-^uf¡ A¡ rQÓ bv$gphp gpÁey„. B.k. 1737dp„ S>d®_udp„ Np¸qV„$N¡_ rhÛp`uW$_u õ\p`_p \B. Ap rhÛp`uW$dp„ `l¡guS> hpf Brslpk rhje_¡ õhs„Ó õ\p_ dþey„. Ðepfbpv$ S>d®_u_u AÞe rhÛp`uW$p¡ `Z Brslpk_p Aæepk dpV¡$_y„ L¡$ÞÖ b“u.

1.4 dlÐh_p rhQpfL$p¡Brslpkg¡M__y„ ip÷ rhL$rks \hp dpV¡$

A_¡L$ rhQpfL$p¡_u klpesp dmu. s¡dp„_p L¡$V$gpL$ dlÐh“p rhQpfL$p¡ rhi¡ dprlsu d¡mhuA¡.

f¡_¡ v$¡L$ps® (1596-1650) : Brslpkg¡M_ dpV¡$ D`ep¡Ndp„ g¡hpsp A¥rslprkL$ kp^_p¡_u, Mpk L$fu_¡ L$pNmp¡_u rhðk_uesp QL$pkhu

AphíeL$ R>¡, A¡hp¡ ds cpf`|h®L$ fS|> L$fhpdp„ Apìep¡ lsp¡. S>¡dp„ ä¢Q sÐho f¡_¡ v$¡L$ps® AN°õ\p_¡ lsp. s¡dZ¡ gM¡g `yõsL$ "qX$k¹L$p¡k® Ap¸_ ^¹ d¡\X$'dp„_p¡ A¡L$ r_ed h¥opr_L$ Y$b_p k„ip¡^__u

×rô$A¡ M|b dlÐh_p¡ d_pe R>¡. A¡ r_ed R>¡, "A¡L$pv$ hps kpQu R>¡ A¡hy„ r_i„L$`Z¡ âõ\pr`s _ \pe Ðep„ ky^u s¡_p¡ ¼epf¡e õhuL$pf L$fhp¡ _l].'

ìlpµëV¡$Af (1694-1778) : ìlpµëV¡$Af_y„ d|m _pd äpÞõhp dfu Aê$A¡ lsy„. ä¢Q sÐho ìlpµëV¡$Af¡ Brslpkg¡M_ dpV¡$ dpÓ hõsyr_›$ kÐe A_¡ OV$_p_p L$pm¾$d `f S> Ýep_ L¡$[ÞÖs _ L$fsp sÐL$prg_ kdpS>_u `f„`fp, ìep`pf, Apr\®L$ ìehõ\p, M¡su hN¡f¡ bpbsp¡_p¡ rhQpf L$fhp¡ AphíeL$ R>¡, A¡hp¡ rhQpf fS|> L$ep£. s¡_¡ L$pfZ¡ Brslpk_u fQ_p L$fsu hMs¡ dp_h Æh__p¡ khp¯NuZ rhQpf L$fhp¡, A¡ rhQpf ×Y$ \ep¡. Ap ×rô$A¡ ìlpµëV¡$Af_¡ Ap^yr_L$ Brslpkg¡M__p S>_L$ L$lu iL$pe.

Äep¡S>® rhël¡d ä¡X$qfL$ l¡N¡g (1770-1831) : Ap S>d®_ sÐhoA¡ A¥rslprkL$ hpõsrhL$spAp¡_u sL®$iyÙ `ÙrsA¡ dp„X$Zu L$fhp

f¡_¡ v$¡L$ps®

ìlpµëV¡$Af

Page 13: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

4

`f cpf d|¼ep¡. A¥rslprkL$ OV$_p¾$d âNrs_p V$à`p v$ip®h_pfp¡ lp¡e R>¡. S¡ kp\¡ S> kde¡ kde¡ BrslpkL$pfp¡_¡ dmsp `|fphp A_ykpf Brslpk_u fQ_p bv$gphu õhpcprhL$

R>¡, A¡hy„ rhh¡Q_ s¡dZ¡ L$ey¯. s¡d_p rhh¡Q__p L$pfZ¡ Brslpk_u Aæepk`Ùrs rhop__u `Ùrs L$fsp Sy>v$u lp¡hp R>sp„ `Z Ap¡R>u NyZhÑp ^fphsu _\u, A¡hu MpÓu A_¡L$ sÐhop¡_¡ \B. "A¡_kpe¼gp¡r`qX$ep Ap¡a qagp¡kp¡qaL$g kpeÞk¡k' `yõsL$dp„ s¡d_p ìep¿ep_p¡ A_¡ g¡Mp¡_y„ k„L$g_ L$fhpdp„ Apìey„ R>¡. l¡N¡g¡ gM¡gy„ `yõsL$ "qfT_ B_ rlõV$fu' ÅZusy„ R>¡.

Äep¡S>® rhël¡d ä¡X$qfL$ l¡N¡g

ÅZu gp¡l¡N¡g_p ds¡ L$p¡B`Z OV$_p_p¡ A\®

ip¡^hp dpV¡$ s¡¡“¡ b¡ rhfp¡^u ×rô$L$p¡Z\u d|ghhu `X¡$ R>¡. S¡ rkhpe s¡ OV$_p_y„ ApL$g_ L$fu iL$psy„ _\u. v$p.s. kpQy„-Mp¡Vy„$, kpfy„-Mfpb. Ap `Ùrs_¡ Ü„Ühpv$ (X$peg¡[¼V$¼k¹) L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. Ap `Ùrsdp„ kp¥ â\d A¡L$ rkÙp„s dp„X$hpdp„ Aph¡ R>¡. Ðepfbpv$ s¡ rkÙp„s_p¡ R>¡v$ DX$pX$_pf ârsrkÙp„s dp„X$hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ b„_¡ rkÙp„sp¡_u sL®$k„Ns QL$pkZu L$ep® bpv$ s¡ b„_¡_p¡ kpf S>¡dp„ kdphhpdp„ Apìep¡ lp¡e A¡hp rkÙp„s_u kdÞhepÐdL$ dp„X$Zu L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

s¡dZ¡ Brslpk_p k„ip¡^__u rQqL$ÐkL$ `Ùrs L¡$hu lp¡hu Å¡BA¡ s¡ S>Zpìey„. d|m v$õsph¡Å¡_p Ap^pf¡ âpàs \e¡g dprlsu kp¥\u h^y dlÐh_u lp¡e R>¡. s¡“p `f s¡dZ¡ cpf d|L$ep¡. s¡ S> fus¡ A¥rslprkL$ OV$_p kp\¡ k„b„r^s v$f¡L$ âL$pf_p L$pNm A_¡ v$õsph¡S>_¡ bpqfL$pB\u

s`pkhp AÐe„s dlÐh_p lp¡hp_y„ s¡dZ¡ S>Zpìey„. Ap fus¡ A¥rslprkL$ kÐe ky^u `lp¢Qhy iL$e R>¡, A¡hp¡ rhðpk s¡dZ¡ ìe¼s L$ep£. Brslpkg¡M_dp„ L$pë`r_L$sp_u s¡dZ¡ V$uL$p L$fu. s¡dZ¡

ÅNrsL$ Brslpk_u fQ_p `f cpf d|¼ep¡. "^ r\Afu A¸„X$ â¡[¼V$k Ap¸a rlõV$fu' A“¡ "^¹ rk¾¡$V$ Ap¸a hëX®$ rlõV$fu' ‘yõsL$p¡dp„ s¡d_p rhrh^ g¡Mp¡_y„ k„L$g_ L$fhpdp„ Apìey„ R>¡.

L$pg® dp¼k® (1818-1883) : Ap¡NZukdp„ isL$_p DÑfp^®dp„ L$pg® dp¼k£ fS|> L$f¡gp rkÙp„s_p L$pfZ¡ Brslpk_p ×rô$L$p¡Zdp„ dlÐh_p¡ a¡fapf L$f_pfu rhQpf âZpgu A[õsÐhdp„ Aphu. Brslpk Ad|s® L$ë`_pAp¡_p¡ _l] `Z Æh„s dpZkp¡_p¡ lp¡e R>¡. dpZk dpZk hÃQ¡_p k„b„^p¡ s¡d_u d|mc|s S>ê$qfepsp¡ `|fu L$fhp dpV¡$_p D`gå^ DÐ`pv$_ kp^_p¡_p õhê$` A“¡ dprgL$u `f Ap^pqfs lp¡e R>¡. kdpS>_p Sy>v$p Sy>v$p OV$L$p¡_¡ Ap kp^_p¡ kdâdpZdp„ D`gå^

lp¡sp _\u. s¡\u kdpS>_u hN® `f Ap^pqfs rhjd rhcpNZu \B_¡ Ap hNp£dp„ k„Oj® r_dp®Z \pe R>¡. dp_hu Brslpk Aphp hN® k„Ojp£_p¡ Brslpk R>¡. L$pg® dp¼k®

rgAp¡`p¸ëX$ ìlp¸_ fp„ L¡$

rgAp¡`p¸ëX$ ìlp¸_ fp„ L¡$ (1795-1886) : Ap¡NZukdp„ isL$_p Brslpkg¡M__u `Ùrs `f dy¿eÐh¡ brg®_ rhÛp`uW$_p rgAp¡`p¸ëX$ ìlp¸_ fp„L¡$_p rhQpfp¡_p¡ rhi¡j âcph lsp¡.

Page 14: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

5

A_¡ DÐ`pv$__p kp^_p¡ S>¡ hN®_p spbpdp„ lp¡e R>¡ s¡ buÅ hNp£_y„ Apr\®L$ ip¡jZ L$f¡ R>¡, A¡hu fS|>Aps s¡dZ¡ L$fu. s¡d_p¡ "v$pk L¡$r`V$g' N°„\ S>NârkÙ R>¡.

A¸_ëk âZprg : hukdp„ isL$_u iê$Apsdp„

äp„kdp„ A¸_ëk _pd_u Brslpkg¡M__u âZprg

Dv$edp„ Aphu. A¸_ëk âZprg_¡ L$pfZ¡

Brslpkg¡M__¡ A¡L$ Sy>v$u S> qv$ip dmu.

Brslpk_p¡ Aæepk a¼s fpS>L$ue OV$_pAp¡,

fpÅAp¡, dlp_ _¡spAp¡ A_¡ s¡_p k„v$c®dp„

fpS>L$pfZ, dyÐkØuNufu, eyÙp¡ `f L¡$[ÞÖs _

L$fsp sÐL$prg_ lhpdp_, õ\pr_L$ gp¡L¡$p, M¡su,

ìep`pf, s„Óop_, AhfS>hf, k„`L®$_p kp^_p¡,

kpdprS>L$ rhcpS>“ A_¡ kd|lp¡_u dp_rkL$sp

S>¡hp rhjep¡_p¡ Aæepk `Z dlÐh_p¡ d_php

gpÁep¡. A¸_ëk âZprg iê$ L$fhp_p¡ A_¡ s¡_p¡

rhL$pk L$fhp_p¡ î¡e ä¢Q BrslpkL$pfp¡“¡ Ap`hpdp„

Aph¡ R>¡.

õÓuhpv$u Brslpkg¡M“

õÓuhpv$u Crslpkg¡M“ A¡V$g¡ õÓuAp¡“p ×rô$L$p¡Z’u L$f¡gu Crslpk“u ‘y“f®Q“p. ä¢Q

rhvy$ju kudp-v$-bp¡ìlp A¡ õÓuhpv$“u d|mc|s

c|rdL$p rkÝ^ L$fu. õÓuhpv$u Brslpk g¡M““p n¡Ó¡ ‘yê$jâ^p“ ×rô$L$p¡Z ‘f ‘y“rh®Qpf L$fhp

cpf d|L$hpdp„ Apìep¡. Ðepfbpv$ õÓuAp¡“p Æh“ k„b„r^s “p¡L$fu, fp¡S>Npf, V²¡$X$ eyr“e“,

s¡d“p dpV¡$ L$pd L$fsu k„õ’pAp¡, õÓuAp¡“y„ L$p¥Vy„$rbL$ Æh“ S>¡hp rhrh^ ‘pkpAp¡“y„ KX$pZ‘|h®L$“y„ k„ip¡^“ iê$ ’ey„. 1990 ‘R>u

"õÓu'“¡ A¡L$ õhs„Ó kpdprS>L$ hN® dp“u“¡ Brslpk gMhp ‘f cpf d|L$hpdp„ Apìep¡.

dpeL¡$g aºL$p¡ (1926-1984) : hukdp„ isL$“p ä¢Q BrslpkL$pf dpeL¡$g aºL$p¡“p gMpZp¡dp„’u Brslpkg¡M““u A¡L$ “hu k„L$ë‘“p kpd¡ Aphu. s¡d“p "ApL£$Ap¸gp¸Æ

Ap¡a “p¡g¡S>' ‘yõsL$dp„ s¡dZ¡ Brslpk“u L$pm¾$d A“ykpf AM„X$ dp„X$Zu L$fhp“u ‘Ùrs c|g cf¡gu R>¡ A¡hy„ rhh¡Q“ L$ey¯. ‘yfpsÐhp¡“p¡ DØ¡i A„rsd kÐe

ky^u ‘lp¢Qhp“p¡ “l], ‘Z c|sL$pm“u [õ’rs - A„sf“y„ õ‘ô$uL$fZ Ap‘hp“p¡ A¡L$ âeГ lp¡e R>¡ s¡ sfa s¡dZ¡ Ýep“ v$p¡ey¯. aºL$p¡A¡ Crslpk“u [õ’rs“y„ A„sf õ‘ô$ L$fhp ‘f cpf d|¼ep¡. dpV¡$ s¡dZ¡ Ap ‘Ùrs“¡ op““y„ ‘yfpsÐh “pd Apàey„.

‘l¡gp BrslpkL$pfp¡A¡ Ýep“ “ Ap‘¡gp rhjep¡ S>¡d L¡$ - d“p¡rhL©$rs, h¥v$L$ip”, S>¡g ìehõ’p“p¡ s¡dZ¡ Brslpk“u ×rô$A¡ rhQpf L$ep£.

Ap fus¡ Ap^yr“L$ Brslpkg¡M““p¡ ìep‘ kss rhõsfsp¡ füp¡. kprlÐe, õ’p‘Ðe, rië‘L$mp, rQÓL$mp, k„NusL$mp, “©ÐeL$mp, “pV$éL$mp, QgrQÓr“rd®rs, v|$fv$i®“ S>¡hp rhrh^ rhjep¡“p¡ õhs„Ó Crslpk gMphp dp„X$ép¡.

dpeL¡$g aºL$p¡

Page 15: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

6

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡dp„’u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) Ap^yr“L$ Brslpkg¡M““p S>“L$ ....... “¡ L$lu iL$pe.

(A) ìlpµëV¡$Af (b) f¡¡“¡ v$¡L$ps® (L$) rgAp¡‘p¡ëX$ fp„ L¡$ (X$) L$pg® dp¼k®

(2) ApL£$Ap¡gp¸Æ Ap¡a “p¡g¡S> N°„’ .......... A¡ g¿ep¡ R>¡.

(A) L$pg® dp¼k® (b) dpeL¡$g aºL$p¡ (L$) gyrkAp¸„ a¡bf$ (X$) ìlpµëV¡$Af

(b) “uQ¡ ‘¥L$u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) Äep¡S>® rhël¡d ä¡X$qfL$ l¡N¡g - qfT“ B“ rlõV$fu (2) rgAp¡‘p¡ëX$ ìlp¸“ fp„L¡$ - ^¹$ r’Afu A¸„X$ ⡼V$uk Ap¸a rlõV$fu (3) rlfp¡X$p¡V$k - ^¹$ rlõV$qfT¹ (4) L$pg® dp¼k® - qX$k¹L$p¡k® Ap¡“ ^¹$ d¡’X$

2. “uQ¡“u k„L$ë‘“p õ‘ô$ L$fp¡.

(1) Ü„Ühpv$ (2) A¸“ëk âZprg

3. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡. (1) õÓuAp¡“p Æh““p rhrh^ ‘pkpAp¡ rhi¡

rhQpf L$f“pfy„ k„ip¡^“ iê$ ’ey„. (2) aºL$p¡“u g¡M“ ‘Ùrs“¡ op““„y ‘yfpsÐh L$üy„

R>¡.$

4. “uQ¡“y„ k„L$ë‘“prQÓ ‘|Z® L$fp¡.

eyfp¡‘“p dlÐh“p rhQpfL$p¡

5. “uQ¡“p âñp¡“p krhõsf DÑfp¡ gMp¡. (1) L$pg® dp¼k®“p¡ hN®rkÙp„s õ‘ô$ L$fp¡. (2) Ap^yr“L$ Brslpkg¡M“ ‘Ùrs“u Qpf

rhriô$sp L$B? (3) ”uhpv$u Brslpkg¡M“ A¡V$g¡ iy„?

(4) rgAp¡‘p¸ëX$ ìlp¸“ fp„L¡$“p¡ BrslpkrhjeL$ ×rô$L$p¡Z õ‘ô$ L$fp¡.

D‘¾$d

(1) sd“¡ Ndsp L$p¡C‘Z A¡L$ rhje‘f rhõs©s dprlsu d¡mhp¡ A“¡ s¡“p¡ Brslpk gMp¡. Dv$p.,

* ‘¡““p¡ Brslpk * dyÖZL$gp“p¡ Brslpk * k„NZL$“p¡ Brslpk

õhpÝepe

Page 16: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

7

2. Brslpkg¡M“ : cpfsue ‘f„‘fp

2.1 cpfsue Brslpkg¡M““u âNrs

2.1 cpfsue Crslpkg¡M“ : rhrh^ sp[ÐhL$ âZprg

2.1 cpfsue Crslpk g¡M““u âNrs

Crslpk g¡M““u ‘pïQpÐe ‘f„‘fp“u

Ap¡mM Ap‘Z¡ ‘l¡gp ‘pW$dp„ L$fu R>¡. Ap

‘pW$dp„ Ap‘Z¡ cpfsue Crslpkg¡M““u ‘f„‘fp

rhi¡ dprlsu d¡mhhp“p R>uA¡.

âpQu“ L$pm“y„ Crslpkg¡M“ : âpQu“

cpfsdp„ ‘|h®Å¡“p ‘fp¾$d, v$¡h‘f„‘fp, kpdprS>L$

[õ’rs hN¡f¡“u õd©rs L¡$hm dp¥rML$ ‘f„‘fp’u

kpQhhpdp„ Aphsu lsu.

lX$à‘p k„õL©$rsdp„“p dm¡gp âpQu“ g¡Mp¡“p

Ap^pf¡, cpfsdp„ g¡M“L$mp Ckhuk“ ‘|h£

ÓuÅ klõÓL$’u A[õsÐhdp„ lsu A¡hy„ S>Zpe

R>¡. ‘f„sy lX$à‘p k„õL©$rs“u rgr‘ hp„Qhpdp„ lÆ

ky^u kamsp dmu “’u.

cpfs“y„ A¥rslprkL$ âpQu“ g¡rMs kprlÐe

dp¡V¡$$cpN¡ rigpg¡M“p õhê$‘dp„ R>¡. s¡“u iê$Aps

dp¥e® kd°pV$ Aip¡L$“p kde’u A¡V$g¡ L¡$ Bkhuk“

‘|h£ ÓuÅ isL$’u ’pe R>¡. kd°pV$ Aip¡L$“p

rigpg¡M dp¡V$p Np¡m ‘Õ’fp¡ A“¡ ‘Õ’f“p

õs„c ‘f L$p¡sf¡gp R>¡.

Ckhuk““p ‘l¡gp isL$’u ^psy“p rk½$p, d|rs® A“¡ rië‘p¡, spd°‘Ó hN¡f¡ ‘f“p rigpg¡Mp¡ âpàs ’hp dp„X$ép. S>¡dp„’u dlÐh“u A¥rslprkL$ dprlsu dm¡ R>¡. Ap v$f¡L$ âL$pf“p rigpg¡Mp¡“¡ L$pfZ¡ k„b„r^s fpÅ“p¡ L$pm, h„iphrg, fpÄerhõspf, sÐL$prg“ ipk“ìehõ’p, dlÐh“u

fpS>L$ue OV$“pAp¡, sÐL$prg“ kpdprS>L$ fQ“p, lhpdp“, vy$L$pm S>¡hu dlÐh“u bpbsp¡“u dprlsu dm¡ R>¡.

âpQu“ cpfsue kprlÐedp„ fpdpeZ, dlpcpfs S>¡hp dlpL$pìep¡, ‘yfpZp¡, S>¥“ A“¡ bp¥Ù N°„’p¡, ^d®N°„’p¡ rkhpe cpfsue N°„’L$pfp¡A¡ gM¡g A¥rslprkL$ kprlÐe s¡dS> ‘fv$¡iu

kp¡lNp¥X$p spd°‘Ó : Ap spd°‘Ó$ kp¡lNp¥X$pdp„ (Np¡fM‘|f rS>ëgp¡, DÑfâv$¡i) dmu Apìep¡ R>¡. Ap spd°‘Ó dp¥e®L$pm“p¡ lp¡hp“y„ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. spd°‘Ó ‘f L$p¡sf¡gp¡ g¡M b°pûu rgr‘dp„ R>¡. g¡M“u iê$Apsdp„ S>¡ rQl¹“p¡¡ R>¡ s¡dp„“p ‘pfpkrls“y„ h©n s¡d S> ‘h®s“p (A¡L$ D‘f A¡L$ Aph¡gu ÓZ L$dp“p¡) rQl¹“p¡ âpQu“ rk½$pAp¡ D‘f ‘Z Å¡hp dm¡ R>¡. Qpf ’p„cgp ‘f Dc¡gu b¡dpmu Cdpfs S>¡hy„ v$¡Mpsy„ rQl¹“ L$p¡W$pfOf“y„ âsuL$ R>¡ A¡hp¡ AæepkL$p¡“p¡ ds R>¡ Ap L$p¡W$pfOf“y„ ^pÞe L$pmÆ‘|h®L$ hp‘fhy„ A¡hp¡ Apv$¡i s¡ g¡Mdp„ Ap‘¡gp¡ R>¡. vy$L$pmS>Þe ‘qf[õ’rs“y„ r“hpfZ L$fhp dpV¡$ L$C kphQ¡su fpMhu, A¡ k„v$c®dp„ Ap Apv$¡i lp¡hp¡ Å¡BA¡, A¡hy„ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

kdÆ gp¡.

Page 17: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

8

âhpkuAp¡“p âhpkhZ®“p¡ Brslpk g¡M““p dlÐh“p kp^“p¡ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

âpQu“ L$pm“p fpÅAp¡“p QqfÓ s¡dS> fpS>Ly$Vy„$bp¡“p¡ Brslpk hZ®hsy„ g¡M“ cpfsue Brslpkg¡M““u âNrsdp„ dlÐh“p¡ sb½$p¡ R>¡. Bkhuk““p kpsdp„ isL$dp„ L$rh bpZcV¹$V¡$ gM¡g k„õL©$s L$pìe "lj®Qqfs' A¥rslprkL$ QqfÓN°„’ R>¡. S>¡dp„ sÐL$prg“ kpdprS>L$, Apr’®L$, fpS>L$ue, ^prd®L$ A“¡ kp„õL©$rsL$ Æh““y„ hpõsrhL$ r“ê$‘Z L$fhpdp„ Apìey„ R>¡.

dÝeeyNu“ L$pm“y„ Brslpk g¡M“ : Bkhuk““p bpfdp„ isL$dp„ L$ëlZ¡ gM¡g N°„’ "f¼sf„rNZu' L$píduf“p Brslpk ‘f Ap^pqfs N°„’ R>¡. h¥opr“L$ Y$b¡ Brslpkg¡M“ L¡$hu fus¡ L$fhy„ s¡“u Ap^yr“L$ k„L$ë‘“p kp’¡ Ap N°„’“p¡ “ÆL$“p¡ k„b„^ R>¡. S>¡dp„ A“¡L$ rigpg¡M, rk½$p, âpQu“ hpõsyrië‘“p Ahi¡jp¡, fpS>Ly$Vy„$bp¡“u Ar^L©$s “p¢^p¡ A“¡ õ’pr“L$ ‘f„‘fp S>¡hp A“¡ A“¡L$ kp^“p¡“p¡ rQqL$ÐkL$ (kdunZ ey¼s) Aæepk L$fu“¡ d¢ Ap N°„’ fÃep¡ R>¡, A¡hp¡ Dëg¡M L$ëlZ¡ L$ep£ R>¡.

dÝeeyNu“ cpfsdp„ dy[õgd fpÄeL$sp®Ap¡“p v$fbpfdp„ BrslpkL$pfp¡“p g¡M“dp„ Afbu A“¡ apfku Brslpkg¡M““u ‘f„‘fp“p¡ âcph Å¡hp dm¡ R>¡. dÝeeyNu“ dy[õgd BrslpkL$pfp¡dp„ rTepDv¹$v$u“ bf“u A¡L$ dlÐh“p BrslpkL$pf lsp. s¡dZ¡ ‘p¡sp“p "spfuM-B-qaê$S>iplu' N°„’dp„ Brslpkg¡M““p¡ l¡sy õ‘ô$ L$ep£ R>¡. s¡d“p ds¡ BrslpkL$pfp¡“y„ L$s®ìe dpÓ fpÄeL$sp®Ap¡“p ‘fp¾$d A“¡ L$ëepZL$pfu ^p¡fZp¡“y„ hZ®“ L$fu“¡ ‘|Z® ’sy„ “’u, ‘f„sy s¡dZ¡ fpÄeL$sp®Ap¡“p v$p¡jp¡ A“¡ c|gcf¡gp ^p¡fZp¡“y„ rQqL$ÐkL$ rhh¡Q“ ‘Z L$fhy„ Å¡BA¡ A¡V$gy„ S> “l], k„b„r^s L$pm“u rhÜp“ ìe[¼sAp¡, AæepkL$sp®, kprlÐeL$pfp¡ A“¡ k„sp¡“p kp„õL©$rsL$ Æh“ ‘f âcph“¡ ‘Z Ýep“dp„ g¡hp¡ Å¡BA¡. bf“u“u Ap rhQpfkfZu“¡ L$pfZ¡ Brslpk- g¡M““p¡ ìep‘ h^y rhõs©s ’ep¡.

dp¡Ng bpv$ipl“p v$fbpfdp„“p BrslpkL$pfp¡“p gMpZdp„ fpÄeL$sp®Ap¡“u õsyrs A“¡ s¡d“p âÐe¡“u r“›$p S>¡hp ‘pkpAp¡“y„ rhi¡j dlÐh lsy„. s¡ rkhpe s¡d“p hZ®“dp„ âk„Np¡rQs ‘Û A“¡ ky„v$f rQÓp¡“p¡ kdph¡i L$fhp“u ‘Ùrs iê$ ’e¡gu Å¡hp dm¡ R>¡. dp¡Ng kpd°pÄe“p k„õ’p‘L$ bpbf“p ApÐdQqfÓ "syTyL$-B-bpbfu'dp„ s¡dZ¡ L$fhp ‘X¡$gp eyÙp¡“y„ hZ®“ R>¡. kp’¡ S> s¡dZ¡ âhpk L$f¡gp âv$¡ip¡ A“¡ il¡fp¡“p hZ®“p¡, Ðep„“u õ’pr“L$ A’®ìehõ’p A“¡ fusqfhpS>, h“õ‘rs k©rô$“p L$f¡gp k|ÿd r“funZ“p¡ kdph¡i R>¡.

Brslpkg¡M““u rQqL$ÐkL$ ‘Ùrs“u ×rô$A¡ Abyg aS>g¡ gM¡gp "AL$bf“pdp' N°„’“y„ rhi¡j dlÐh R>¡. Ar^L©$s “p¢^p¡“p Ap^pf¡ A¥rslprkL$

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Aëb¡ê$“uA¡ rhrh^ op“ipMpAp¡dp„ cpfsuep¡A¡ L$f¡gu L$pdNufu A“¡ cpfs“p kdpS>Æh“ k„b„r^s dprlsu Af¡rbL$ cpjpdp„ gMu lsu. ‘R>u“p kdedp„ A“¡L$ ‘fv$¡iu BrslpkL$pfp¡A¡ cpfs rhi¡ dprlsu Ap‘sp N°„’ g¿ep R>¡. S>¡dp„ lk“ r“Ådu rgrMs spSy>g-dprkf, rdÞlpS>-B-rkfpS> rgrMs sbpL$s-B-“prkfu, Aduf Mykfp¡“y„ rh‘yg g¡M“, s¥d|fg„N“y„ ApÐdQqfÓ syTyL$-B-rsdyfu, epüp rb“ Aldv$ kftlv$u rgrMs spfuM-B-dybpfL$iplu S>¡hp N°„’p¡ dlÐh“p R>¡.

‘fv$¡iu âhpkuAp¡A¡ gM¡gp h©Ñp„sp¡ cpfs“p Brslpk“p dlÐh“p kp^“p¡ R>¡. Bå“ bs|sp, Aåvy$g fÈTpL$, dpL$p£ ‘p¡gp¡, r“L$p¡gp¡ L$p¸Þsu, bpbp£kp, X$p¸tdNp¡k ‘¡k S>¡hp âhpkuAp¡“p gMpZp¡dp„’u dÝeeyNu“ cpfs rhi¡ A¥rslprkL$ dprlsu dm¡ R>¡. Cðfv$pk “pNf, cudk¡“ k¼k¡“p, Mpau Mp“, r“L$p¡gpe d“yQu Ap¥f„NT¡b“p L$pm“p dlÐh“p BrslpkL$pfp¡ R>¡. dp¡Ng L$pm“p¡ Brslpk kdS>hp dpV¡$ s¡d“y„ g¡M“ AÐe„s dlÐh“y„ R>¡.

Page 18: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

9

v$õsph¡S>“y„ L$f¡gy„ L$pmÆ‘|h®L$ k„L$g“ A“¡ s¡dp„“u dprlsu“u rhðk“uesp“u k„‘|Z® QL$pkZu A¡hu Abyg aS>g¡ A‘“ph¡g k„ip¡^“ ‘Ùrs, ‘|h®N°lfrls A“¡ hpõsrhL$ lp¡hp“y„ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

"bMf' A¥rslprkL$ kprlÐe“p¡ A¡L$ dlÐh“p¡ âL$pf R>¡. i|fhufp¡“p NyZNp“, A¥rslprkL$ OV$“p, gX$pBAp¡, dlp“ ‘yê$jp¡“p QqfÓ g¡M“ Ap‘Z“¡ bMfdp„ hp„Qhp dm¡ R>¡.

dfpW$u cpjpdp„ rhrh^ âL$pf“u bMf D‘gå^ R>¡. s¡dp„“u A¡L$ dlÐh“u bMf A¡V$g¡ "kcpkv$ bMf'. R>Ó‘rs fpÅfpd dlpfpS>“u L$pfqL$v$}dp„ L©$óZpÆ A“„s kcpkv$¡ Ap bMf gMu. S>¡dp„’u R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS>“u L$pfqL$v$}“u dprlsu dm¡ R>¡.

"cpDkpl¡b“u bMf' “pd“u bMfdp„ ‘pZu‘s“u gX$pB“y„ hZ®“ R>¡. Ap S> rhje‘f Ap^pqfs "‘pZu‘s“u bMf' ‘Z gMpe¡g R>¡. "lp¡mL$f“u L¥$qaes' “pd“u bMfdp„’u Ap‘Z“¡ lp¡mL$f fpS>Ly$Vy„$b A“¡ s¡d“p ep¡Nv$p““u dprlsu dm¡ R>¡.

bMfu“p QqfÓpÐdL$, h„iQqfÓpÐdL$, âk„N hZ®“pÐdL$, ‘„’ue, ApÐdQqfÓ, L¥$qaes, ‘p¥fprZL$ A“¡ fpS>“ursrhjeL$ S>¡hp âL$pfp¡ R>¡.

Ap^yr“L$ L$pm“y„ Brslpkg¡M“ A“¡ rb°qV$i BrslpkL$pm : hukdp isL$dp„ A„N°¡Å¡“p fpS>hluhV$ v$fçep“ cpfsue ‘yfpsÐh“p Aæepk“u iê$Aps ’B. cpfsue ‘yfpsÐh kh£nZ Mpsp“p ‘l¡gp dlpr“epdL$ A¡g¡¼Tp„X$f L$t“Nl¸d“u v$¡Mf¡M l¡W$m A“¡L$ âpQu“ õ’mp¡“y„ DÐM““(Mp¡v$L$pd) L$fhpdp„ Apìey„. s¡ dpV¡$ s¡dZ¡ dy¿eÐh¡ bp¥Ù ^d®N°„’p¡dp„ Dëg¡Mpe¡g õ’mp¡ ‘f Ýep“ L¡$[ÞÖs L$ey¯. ApNm S>sp„ ŵ“ dpi®g“u L$pfqL$v$}dp„ lX$à‘p k„õL©$rs“u ip¡^ ’B A“¡ cpfsue k„õL©$rs“p¡ Brslpk Bkhuk“ ‘|h£ ÓuÅ kl”L$ ky^u A’hp s¡“p ‘l¡gp ky^u ‘Z S>B iL¡$ s¡ rkÝ^ ’ey„.

cpfsdp„ Aph¡gp A“¡L$ rb°qV$i Ar^L$pfuAp¡A¡ cpfsue Brslpk k„b„^u g¡M“ L$ey¯. s¡dZ¡ L$f¡gp g¡M“ ‘f A„N°Å¡“p hkplshpv$u ^p¡fZ“p¡ âcph Å¡hp dm¡ R>¡.

S>¡çk rdg¡ gM¡gp "^¹ rlõV$fu Apµa rb°qV$i HqX$ep' N°„’“p ÓZ cpN 1817“u kpgdp„ ârkÙ ’ep. rb°qV$i BrslpkL$pf¡ cpfsue Brslpk ‘f gM¡gp¡ A¡ â’d N„°’ R>¡. s¡d“p

gMpZdp„ hõsyr“›$ ×rô$L$p¡Z“p¡ Acph A“¡ cpfsue k„õL©$rs“p rhrh^ ‘pkpAp¡ rhjeL$ ‘|h®N°ley¼s ×rô$L$p¡Z õ‘ô$ v$¡MpB Aph¡ R>¡. B. k. 1841dp„ dpJV$ õVy$AV®$ A¡[ëaÞõV$“¡

"^¹ rlõV$fu Apµa HqX$ep' “pd“p¡ N°„’ g¿ep¡. dpJV$ õVy$AV®$ A¡[ëaÞõV$“ dy„bB“p Nh“®f (1819-1827) lsp.

cpfs“p Brslpkdp„ dfpW$p kpd°pÄe“p L$pmM„X$“y„ õ’p“ AÐe„s dlÐh“y„ R>¡. dfpW$p kpd°pÄe“p¡ Brslpk gM“pfp rb°qV$i Ar^L$pfuAp¡dp„ S>¡çk N°¸„X$$ X$a“y„ “pd dlÐh“y„ R>¡. s¡dZ¡ "A rlõV$fu Ap¸a ^¹ dfpW$pS¹>' N°„’ g¿ep¡. Ap N°„’“p ÓZ cpN R>¡. cpfsue k„õL©$rs A“¡ Brslpk“¡ Ap¡R>p¡ Ap„L$hp“u rb°qV$i Ar^L$pfuAp¡“u âh©rÑ N°¸„V$ X$a“p g¡M“dp„ ‘Z Å¡hp dm¡ R>¡. fpS>õ’p““p¡ Brslpk gM“pf

S>¡çk rdg

Ÿ“ dpi®gAg¡¼Tp„X$f L$t“Nl¸d

Page 19: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

10

L$“®g V$pµX$ S>¡hp Ar^L$pfuAp¡“p gMpZdp„ ‘Z Ap S> h©rÑ Å¡hp dm¡ R>¡. rhëed rhëk“ l„V$f¡ cpfs“p¡ qÜM„X$pÐdL$ (b¡ cpNdp„) Brslpk g¿ep¡ S>¡dp„ s¡d“u r“ó‘n‘psu h©rÑ Å¡hp dm¡ R>¡.

X$a“p Brslpkg¡M““u dep®v$p (ÓyqV$Ap¡) “ugL„$W$ S>“pv$®“ L$us®“¡ A“¡ rh. L$p. fpS>hpX¡$A¡ Ap¡NZukdp„ isL$dp„ rkÙ L$fu bsphu.

2.2 cpfsue Brslpkg¡M“ : rhrh^ sp[ÐhL$ âZprg

hkplshpv$u Brslpkg¡M“ : cpfsue Brslpk“p¡ Aæepk A“¡ g¡M“ L$f“pfp iê$Aps“p BrslpkL$pfp¡dp„ dy¿eÐh¡ rb°qV$i Ar^L$pfu s¡dS> rÀõsu ^d®âQpfL$p¡“p¡ kdph¡i lsp¡. cpfsue k„õL©$rs Dsfsu L$np“u R>¡, A¡hp ‘|h®N°l“y„ ârstbb s¡dp„“p L¡$V$gpL$“p gMpZp¡dp„ õ‘ô$‘Z¡ Å¡hp dm¡¡ R>¡. hkplshpv$u rb°qV$i kÑp“p kd’®“ dpV¡$ s¡d“p Brslpkg¡M““p¡ D‘ep¡N L$fhpdp„ Apìep¡. 1922 ’u 1937“p kde v$fçep“ ârkÙ ’e¡gp "L¢$rb°S> rlõV$fu Apµa HqX$ep' N°„’“p ‘p„Q cpNp¡ hkplshpv$u Brslpkg¡M““y„ âdyM Dv$plfZ R>¡.

âpÃehpv$u Brslpkg¡M“ : eyfp¡‘“p AæepkL$sp®Ap¡dp„ ‘|h®“u k„õL©$rs A“¡ v$¡i rhi¡ Ly$s|lg r“dp®Z ’ey„ lsy„. s¡“p dpV¡$ Apv$f ^fphsp L¡$V$gpL$ AæepkL$sp®Ap¡ lsp. s¡d“¡ âpÃehpv$u L$l¡hpe R>¡.

âpÃehpv$u AæepkL$sp®Ap¡A¡ k„õL©$s A“¡ eyfp¡r‘e“ cpjp“u kpçesp“p¡ Aæepk L$ep£. h¥qv$L$ kprlÐe A“¡ k„õL©$s kprlÐe“p¡ Aæepk L$fhp ‘f âpÃehpv$u rhÜp“p¡A¡ cpf d|¼ep¡. s¡dp„’u Ap cpjpAp¡“u S>““u A¡L$ âpQu“ HX$p¡-eyfp¡r‘e“ cpjp lsu, A¡hu L$ë‘“p L$fhpdp„ Aphu.

Bkhuk“ 1784dp„ kf rhëed Å¡Þk¡ L$p¡gL$Ñpdp„ A¡riepqV$L$ kp¡kpeV$u“u õ’p‘“p L$fu. s¡’u âpQu“ cpfsue kprlÐe A“¡ Brslpk“p

Aæepk“¡ h¡N dþep¡.

âpÃehpv$u AæepkL$sp®Ap¡dp„ S>d®“ AæepkL$sp® ä¡X$qfL$ dµ¼kçeygf“p¡ Dëg¡M L$fhp¡ dlÐh“p¡ R>¡. s¡d“u ×rô$A¡ k„õL©$s cpjp A¡

HX$p¡-eyfp¡r‘e“ cpjpS|>’“u ArsâpQu“ ipMp lsu. k„õL©$s kprlÐedp„ s¡d“¡ rhi¡j fk lsp¡. s¡dZ¡ k„õL©$s N°„’ "rlsp¡‘v$¡i'“p¡ S>d®“ cpjpdp„ A“yhpv$ L$ep£. s¡dS> "^¹ k¡¾¡$X$ by¼k Ap¸a ^ CõV$'“p “pd¡ 50 M„X$ (cpN)“y„ k„‘pv$“ L$ey¯. s¡dZ¡ F>Áh¡v$“y„ k„L$g“ L$ey¯. S>¡“p R> M„X$ ârkÙ ’ep. s¡dZ¡ F>Áh¡v$“p¡ S>d®“ cpjpdp„ A“yhpv$ L$ep£ lsp¡.

hs®dp“L$pmdp„ rhÜp“ A¡X$hX®$ k¥v$¡ âpÃehpv$uAp¡“p gMpZdp„ Ry>‘pe¡gp kpd°pÄehpv$u rlsk„b„^ ‘f âL$pi ‘pX$ép¡.

fpô²$hpv$u Brslpkg¡M“ : Ap¡NZukdu -hukdu kv$udp„ A„N°¡Æ rinZ ‘Ùrs’u cZ¡gp cpfsue BrslpkL$pfp¡“p gMpZdp„ cpfs“p âpQu“ h¥ch“y„ Np¥fh A“¡ cpfsuep¡¡“p ApÐd Q¡s“p“¡ ÅN©s L$fhp“u h©rÑ Å¡hp dm¡ R>¡. s¡d“p gMpZ“¡ fpô²$hpv$u Brslpkg¡M“ L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. rhóÏip”u rQ‘m|ZL$f ‘pk¡’u dlpfpô²$“p fpô²$hpv$u Brslpk g¡M““u â¡fZp dmu. rb°qV$i Ar^L$pfuAp¡A¡ gM¡gp âpQu“ cpfs“p ‘|h®N°ley¼s Brslpk“p¡ s¡dZ¡ rhfp¡^ L$ep£. Ap fus¡ fpô²$hpv$u g¡M“ L$f“pf BrslpkL$pfp¡A¡ cpfs“p Brslpk“p¡ kyhZ®L$pm ip¡^hp“p¡ âeГ L$ep£. Apd L$fsu hMs¡ A¥rslprkL$ hpõsrhL$spAp¡“u rQqL$ÐkL$ QL$pkZu

rhëed Å¡Þk

ä¡X$qfL$ d¸¼kçeygf

Page 20: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

11

Brslpkg¡M“, cpjpip”, ìeyБrÑ (iåv$ A“¡ A’®“p¡ Dv¹$ch s’p Brslpk“y„ r“ê$‘Z), ìepL$fZ S>¡hp A“¡L$ rhjep¡ ‘f d|mc|s k„ip¡^“ L$f“pfp A“¡ dfpW$u cpjpdp„ gM“pf

BrslpkL$pf sfuL¡$ fpS>hpX¡$ ÅZusp R>¡. Ap‘Zp¡ Brslpk Ap‘Z¡ gMhp¡ Å¡CA¡, s¡“u s¡dZ¡ rldpes L$fu. "dfpW$pAp¡“p Brslpk“p kp^“p¡' iuj®L$ ^fphsp 22 cpNp¡ s¡dZ¡ k„‘pqv$s L$ep®. s¡dp„“u

s¡d“u âõsph“p AÐe„s A’®‘|Z® R>¡. ""Brslpk A¡V$g¡ c|sL$prg“ kdpS>“y„ khp¯NuZ kdN° Æh“v$i®“. dpÓ fpS>L$ue OV$“pAp¡, kÑp dpV¡$“p jX$e„Óp¡ A“¡ eyÙp¡“y„ hZ®“ “l]'', A¡hp¡ s¡d“p¡ ds lsp¡. e’p’® v$õsph¡Å¡“p Ap^pf¡ Brslpk gMhp¡ Å¡CA¡, A¡hp¡ s¡d“p¡ ApN°l lsp¡.

cpfsuep¡“¡ A„N°¡Å¡ rhê$Ý^“p õhps„Ôe k„N°pd“u â¡fZp Ap‘hp dpV¡$ fpô²$hpv$u Brslpk

g¡M“ D‘ep¡Nu ’ey„. s¡dp„ õhps„Ôehuf rh. v$p. kphfL$f¡ gM¡g "^¹ HqX$e“ hp¸f Ap¸a B[ÞX$‘¡ÞX$Þk 1857' (1857 “p¡ "õhps„Ôe k„N°pd') ‘yõsL$“y„ rhi¡j dlÐh R>¡.

fpô²$hpv$u Brslpk g¡M““p âcph“¡ L$pfZ¡ âpv$¡riL$ Brslpk g¡¡M““¡ ‘Z h¡N dþep¡. v$rnZ cpfs“u cp¥Np¡rgL$ rhriô$sp A“¡ Brslpk sfa BrslpkL$pfp¡“y„ õhs„Ó‘Z¡ (‘p¡sp“u d¡m¡) Ýep“ M¢Qpey„.

õhps„Ôep¡Ñf L$pm“y„ Brslpkg¡M“ : A¡L$ bpSy> fpS>Ly$Vy„$bp¡“p Brslpk ‘f cpf Ap‘sy„ Brslpkg¡M“ ’sy„ lsy„ Ðep„S> kp„õL©$rsL$, kpdprS>L$, Apr’®L$ Brslpk gMhp“u ‘Z iê$Aps ’B lsu. õhps„Ôep¡Ñf L$pmdp„ kdpS>, rhop“, A’®ìehõ’p, fpS>L$ue âZpgu, ^prd®L$ rhQpfkfZu, kp„õL©$rsL$ ‘pkpAp¡“p Brslpk“p¡

rh.L$p. fpS>hpX¡$

õhps„Ôehuf kphfL$f

L$fhp sfa vy$g®n k¡ìep“p¡ Apfp¡‘ s¡d“p ‘f d|L$hpdp„ Aph¡ R>¡. dlp¡v$h Np¡thv$ fp“X¡$, fpdL©$óZ Np¡‘pg cp„X$pfL$f, rh“peL$ v$pdp¡v$f kphfL$f, fpS>¡ÞÖgpg rdî, fd¡iQ„Ö dSy>dv$pf, L$piuâkpv$ S>eõhpg, fp^pLy$dyv$ dy>MÆ®, cNhp“gpg HÖÆ, hpkyv$¡h rhóÏ rdfpiu, A“„s$ kv$prih Apms¡L$f“p “pdp¡ ‘Z fpô²$hpv$u BrslpkL$pf sfuL¡$ Ap‘u iL$pe.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

"^¹ fpCT Ap¸a ^¹ dfpW$p ‘p¸hf' N°„’dp„

Þep. dlpv$¡h Np¡thv$ fp“X¡$A¡ dfpW$p kÑp“p

Dv$e“u ‘pð®c|rd rhõspf’u hZ®hu R>¡. dfpW$u

kÑp“p¡ Dv$e A¡ AQp“L$ gpN¡gp¡ v$php“m

“lp¡sp¡ ‘f„sy dlpfpô²$dp„ gp„bp kde ky^u

kpdprS>L$, kp„õL©$rsL$ A“¡ ^prd®L$ n¡Ó¡ s¥epfu

Qpgy lsu, A¡hy„ s¡dZ¡ rkÙ L$ey¯.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Brslpk“p k„ip¡ “ dpV¡$ rh.L$p. fpS>hpX¡$A¡ ‘yZ¡dp„ 7 Sy>gpB, 1910“p fp¡S> cpfs Brslpk k„ip¡^L$ d„X$m“u õ’p‘“p L$fu.

""dp“hu Brslpk L$pm A“¡ õ’m kp’¡ k„b„r^s R>¡. L$p¡B A¡L$ âk„N“y„ hZ®“ L$fhy„ lp¡e sp¡ s¡ âk„N“¡ Qp¡½$k L$pm A“¡ Qp¡½$k õ’m“p k„v$c®dp„ fS|> L$fhp¡ Å¡BA¡.

L$pm, õ’m A“¡ ìe[¼s Ap ÓZ¡e“p k„b„^“¡ S> âk„N A’hp A¥rslprkL$ âk„N “pd Ap‘u iL$pe.''

- rh.L$p. fpS>hpX¡$*(A„rsd rQÓZ)

Page 21: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

12

Aæepk L$fhp“u AphíeL$sp rhQpfL$p¡“¡ S>Zphp gpNu. Ap L$pm“p Brslpk g¡M“dp„ dy¿eÐh¡ ÓZ “hp h¥QpqfL$ âhpl Å¡hp dm¡ R>¡. (1) dp¼k®hpv$u Brslpk (2) h„rQsp¡“p¡ (kbAp¡ëV$“®) Brslpk (3) õÓuhpv$u Brslpk.

dp¼k®hpv$u Brslpk : dp¼k®hpv$u BrslpkL$pfp¡“p gMpZdp„ A’®ìehõ’pdp„“p DБpv$““p kp^“p¡, $‘Ùrs A“¡ DБpv$“ âq¾$epdp„ dp“hu k„b„^“p¡ rhQpf dÝehs} (L¡$ÞÖõ’p“¡) lsp¡. âÐe¡L$ kpdprS>L$ OV$“p“y„ kpdpÞe gp¡L$p¡ ‘f iy„ ‘qfZpd ’pe R>¡ s¡“y„ rhïg¡jZ L$fhy„ A¡ dp¼k®hpv$u Brslpk g¡M““y„ dlÐh“y„ k|Ó lsy„.

dp¼k®hpv$u BrslpkL$pfp¡A¡ Årsìehõ’pdp„ ’sp a¡fapf“p¡ Aæepk L$ep£. cpfsdp„ dp¼k®hpv$u Brslpkg¡M“ ‘Ùrs“p¡ âcphL$ Ap^pf g¡“pf BrslpkL$pfp¡dp„ v$pdp¡v$f ^dp®“„v$ L$p¡k„bu, L$p¸d°¡X$

îu‘pv$ Ad©s X$p„N¡, fpdifZ idp®, L$p¸d°¡X$ ifv$ ‘pV$ug hN¡f¡“y„ ep¡Nv$p“ dlÐh“y„ R>¡. X$p„N¡ cpfsue L$çeyr“õV$ ‘n“p k„õ’p‘L$ kæep¡ ‘¥L$u A¡L$ lsp. s¡d“y„ ‘yõsL$ "rârdqV$ìl L$çeyr“Td Vy$

õg¡ìlfu' dp¼k®hpv$u Brslpkg¡M““y„ Dv$plfZ R>¡.

h„rQsp¡“p¡ (kbAp¡ëV$“®) Brslpk : h„rQs kd|lp¡“p¡ Brslpk gMhp“u iê$Aps dp¼k®hpv$u Brslpkg¡M“ ‘f„‘fp’u S> ’B, A¡hy„ L$lu iL$pe. Brslpkg¡M““u iê$Aps kdpS>“p srme¡ Aph¡gp kh®kpdpÞe gp¡L$p¡“p õsf’u L$fhu Å¡BA¡, A¡ L$ë‘“p fS|> L$fhpdp„ BV$prge“ sÐho A¸„V$p¡r“Ap¡ N°pdQu“y„ õ’p“ dlÐh“y„ R>¡.

h„rQsp¡“p¡ Brslpk gMhp dpV¡$ gp¡L$ ‘f„‘fp“¡ A¡L$ dlÐh“y„ kp^“ dp“hpdp„ Apìey„

R>¡. cpfsue BrslpkL$pf fZÆs NylpA¡ h„rQsp¡“p Brslpk“¡ A¡L$ dlÐh“u rhQpfkfZu“y„ õ’p“ d¡mhu Ap‘hp“y„ dlÐh“y„ L$pe® L$ey®. ‘f„sy s¡ ‘l¡gp S> cpfsdp„ h„rQsp¡“p Brslpk“p¡ rhQpf dlpÐdp Äep¡rsfph aºg¡ A“¡ X$p¸. bpbpkpl¡b Ap„b¡X$L$f“p gMpZp¡dp„ fS|> ’e¡gp¡ Å¡hp dm¡ R>¡.

dlpÐdp aºg¡A¡ "NygpdrNfu' ‘yõsL$dp„ iyÖp¡“p¡ Brslpk “h¡kf’u hZ®ìep¡. ^d®“p “pd¡ ”uAp¡, iyÖ A“¡ ArsiyÖp¡“p ’sp„ ip¡jZ kpd¡ Ýep“ v$p¡ey¯.

cpfs“p kp„õL©$rsL$ A“¡ fpS>L$ue r“dp®Zdp„ v$rgs hN®“p¡ dp¡V$p¡ apmp¡ R>¡. cpfs“p hkplshpv$u

A“¡ fpô²$hpv$u Brslpk g¡M“dp„ s¡ sfa vy$g®n L$fhpdp„ Apìey„. Ap hps“¡ Ýep“dp„ fpMu“¡ X$p¸. bpbpkpl¡b Ap„b¡X$L$f¡ kss g¡M“L$pe® L$ey¯. s¡dZ¡ L$f¡gp rh‘yg g¡M“L$pe®dp„’u "lŸ h¡Af ^¹ i|ÖpT¹' A“¡ "^¹

A“V$Q¡bëk¹' N°„’ h„rQsp¡“p Brslpk“y„ Dv$plfZ R>¡.

õÓuhpv$u Brslpk : cpfsue Brslpkg¡M““p n¡Ódp„ iê$Apsdp„ dy¿eÐh¡ ‘yê$j AæepkL$sp®Ap¡ L$pe®fs lp¡hp’u cpfsue Brslpkdp„ õÓuAp¡“y„ õ’p“ A“¡ s¡d“u L$pdNufu sfa ‘yê$jp¡“u syg“pdp„ vy$g®n L$fhpdp„ Apìey„ lsy„. s¡“p ‘f h^y âL$pi ‘pX$hp¡ A¡ õÓuhpv$u BrslpkL$pfp¡ kpd¡ â’d Apìlp“ lsy„. s¡dS> õÓuAp¡A¡ r“dp®Z L$f¡gp kprlÐe“y„ k„ip¡^“ A“¡ k„L$g“ L$fhy„ AphíeL$ lsy„. Brslpkdp„ õÓuAp¡“p õ’p““p¡ rhQpf “h¡kf’u L$fhp¡ AphíeL$ lsp¡.

v$pdp¡v$f L$p¡k„bu

dlpÐdp Äep¡rsfph aºg¡

X$p¸.bpbpkpl¡b Ap„b¡X$L$f

Page 22: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

13

Ap¡NZukdu kv$udp„ õÓuAp¡ rhi¡ g¡M“ L$f“pfp g¡rML$pAp¡dp„ spfpbpB tiv$¡“y„ “pd ApNm ‘X$sy„ R>¡. s¡dZ¡ ‘yfyjâ^p“ ìehõ’p

A“¡ Årsìehõ’p“p¡ rhfp¡^ L$fsy„ gMpZ L$ey®. Bkhuk“ 1882dp„ ârkÙ ’e¡g s¡d“y„ ‘yõsL$ "õÓu‘yfyj syg“p' cpfs“y„ ‘l¡gy„ õÓuhpv$u gMpZ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. B.k. 1888dp„

‘„qX$sp fdpbpB“y„ "^¹ lpe L$põV$ tlvy$ hyd“' ‘yõsL$ ârkÙ ’ey„.

õhps„Ôep¡Ñf L$pmdp„ ’e¡gy„ g¡M“ Of¡ A“¡ L$pd“p õ’m¡ õÓuAp¡ kp’¡ L$fpsp¡ ìehlpf, s¡d“u fpS>L$ue kdp“sp“p¡ l½$ S>¡hp rhjep¡ ‘f L¡$[ÞÖs Å¡hp dm¡ R>¡. hs®dp“L$pmdp„ ârkÙ ’e¡gp õÓuhpv$u g¡M“dp„ dufp L$p¡k„bu“p ‘yõsL$ "¾$p¸tkN ’°¡ip¡ëX$k¹ : a¡rdr“õV$ A¡õk¡S> B“ kp¡rieg rlõV$fu'“p¡ Dëg¡M L$fu iL$pe. s¡dp„ dlpfpô²$“u ‘„qX$sp fdpbpB, cpfs“p ‘l¡gp L$pe®fs õÓu X$p¡¼V$f fMdpbpB S>¡hu õÓuAp¡“p Æh“ ‘f“p r“b„^ R>¡. dlpfpô²$dp„ v$rgs õÓuAp¡“p ×rô$L$p¡Z’u kpdprS>L$ hN®, Års hN¡f¡ bpbsp¡“p k„v$c®dp„ g¡M“ L$fhpdp„ Apìey„. S>¡dp„ ird®gp f¡N¡“y„ gMpZ dlÐh“y„ R>¡. "fpBqV„$N

L$põV$, fpBqV„$N S>¢X$f : qfqX„$N v$rgs hyd¡Þk¹ V¡$[õV$dp¡“uS>'dp„ v$rgs õÓuAp¡“p ApÐdQqfÓ ‘f s¡dZ¡ gM¡gp r“b„^p¡“y„ k„L$g“ R>¡.

rhriô$ rhQpf âZpgu“p¡ Apîe “ g¡sp„ Brslpk gM“pfdp„ kf evy$“p’ kfL$pf, kyf¡ÞÖ“p’ k¡“, qfepksL$pf Np¡.k. kfv$¡kpB, Ôe„bL$ i„L$f i¡S>hgL$f“p “pdp¡“p¡ Dëg¡M L$fhp¡ S>ê$fu R>¡.

spfpbpB tiv$¡

hs®dp“L$pmdp„ e. qv$. aX$L¡$, fpdQ„Ö Nylp hN¡f¡ k„ip¡^L$p¡A¡ Ap^yr“L$ Brslpkg¡M“dp„ dlÐh“u L$pdNufu bÅhu R>¡.

cpfsue Brslpkg¡M“ ‘f cpfsdp„ ’e¡gu kpdprS>L$ A“¡ fpS>L$ue Qmhmp¡“p¡ âcph lsp¡. s¡“u kfMpdZudp„ cpfsue Brslpkg¡M““u ‘f„‘fp õhs„Ó‘Z¡ A“¡ kd©Ù fus¡ rhL$rks ’e¡gu Å¡hp dm¡ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Np¡thv$ kMpfpd kfv$¡kpBA¡ "dfpW$u

qfepks' âL$pris L$fu“¡ dfpW$u Brslpkg¡M““p

n¡Ó¡ dp¡V$u L$pdNufu L$fu. s¡d“y„ Ap L$pe® A¡V$gy„

gp¡L$râe bÞey„, L¡$ kdpS> s¡d“¡ "qfepksL$pf'“p

“pd¡ Ap¡mMhp gpÁep¡. s¡dZ¡ dfpW$pAp¡“p¡ ApMp¡

Brslpk A“¡L$ M„X$p¡dp„ âL$pris L$ep£ R>¡.

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡dp„’u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡

(1) cpfsue ‘yfpsÐh kh£nZ Mpsp“p ‘l¡gp dlpr“epdL$ .................. lsp.

(A) A¡g¡¼Tp„X$f L$t“Nl¸d (b) rhëed Å¡Þk (L$) Ÿ“ dpi®g (X$) ä¡X$qfL$ d¸¼kçeygf

(2) k„õL©$s N°„’ "rlsp¡‘v$¡i'“p¡ S>d®“ cpjpdp„ A“yhpv$ .................. A¡ L$ep£.

(A) S>¡çk rdg (b) ä¡X$qfL$ d¸¼kçeygf (L$) dpJV$ õVy$AV®$ A¡gqaÞõV$“ (X$) ŵ“ dpi®g

õhpÝepe

Page 23: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

14

(b) “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡.

(1) lŸ h¡Af ^¹ iyÖpS> - h„rQsp¡“p¡ Brslpk

(2) õÓu‘yê$j syg“p - õÓuhpv$u g¡M“

(3) ^¹ HqX$e“ hpµf Ap¸a B[ÞX$‘¡ÞX$Þk 1857 - dp¼k®hpv$u Brslpk

(4) N°¸„X$ X$a - hkplshpv$u Brslpk

2. “uQ¡¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘óV$ L$fp¡.

(1) âpv$¡riL$ Brslpkg¡M““¡ h¡N dþep¡.

(2) bMf A¡ A¥rslprkL$ kprlÐe“p¡ dlÐh“p¡ âL$pf R>¡.

3. “uQ¡“p âñp¡“p krhõspf DÑfp¡ gMp¡.

(1) dp¼k®hpv$u Brslpkg¡M“ A¡V$g¡ iy„?

(2) BrslpkpQpe® rh. L$p. fpS>hpX¡$“y„ Brslpkg¡M“dp„ ep¡Nv$p“ õ‘ô$ L$fp¡.

4. (A) “uQ¡“y„ L$p¡óV$L$ ‘|Z® L$fp¡.

S>¡çk rdg ^¹ rb°qV$i rlõV$fu Apµa HqX$ep

S>¡çk N°¸„X$ X$a ..............................

.................. ^¹ rlõV$fu Ap¸a HqX$ep

îu. A. X$p„N¡ ..............................

.................. lŸ h¡Af ^¹ i|ÖpT

(b) “uQ¡“y„ k„L$ë‘“p rQÓ ‘|Z® L$fp¡.

5. “uQ¡“u k„L$ë‘“p õ‘óV$ L$fp¡. (1) âpÃehpv$u Brslpkg¡M“ (2) fpô²$hpv$u Brslpkg¡M“ (3) h„rQsp¡“p¡ Brslpk

D‘¾$d

BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u ‘pW$dp„ Dëg¡M ’e¡gp rhrh^ BrslpkL$pfp¡“p L$pep£“u dprlsu d¡mhu krQÓ lõsrgrMs âs s¥epf L$fp¡.

rTepDØ

u“ b

f“u

bpbf¡ L$f¡gp eyÙ“p hZ®“p¡

syTyL$-B-bpbfu

kcpkv$

bMf

L$ëlZL$píduf“p¡ Brslpk

Brslpk

g¡M““

p¡ l¡s

y

R>Ó‘r

s ri

hpÆ

dlpf

pS>“u

L$pfqL$v

$}“u

dprls

u

Page 24: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

15

3. D‘ey¼s/D‘ep¡Nu Brslpk

3.1 D‘ey¼s Brslpk A¡V$g¡ iy„?3.2 D‘ey¼s Brslpk A“¡ rhrh^ rhjep¡dp„“„y

k„ip¡^“3.3 D‘ey¼s Brslpk A“¡ hs®dp“L$pm 3.4 kp„õL©$rsL$ A“¡ “¥krN®L$ hpfkp“y„ ìehõ’p‘“ 3.5 k„b„r^s ìephkpreL$ n¡Óp¡

3.1 D‘ey¼s Brslpk A¡V$g¡ iy„?

"D‘ey¼s Brslpk' k„op dpV¡$ "gp¡L$p¡ dpV¡$ Brslpk' (‘[ågL$ rlõV$fu) A¡ ‘ep®eu iåv$ hp‘fhpdp„ Aph¡ R>¡. Brslpk Üpfp c|sL$pm“u OV$“pAp¡ rhi¡ S>¡ op“ âpàs ’pe R>¡ s¡“p¡ D‘ep¡N hs®dp“ A“¡ crhóeL$pmdp„ gp¡L$p¡“¡ L¡$hu fus¡ ’i¡, s¡“p¡ rhQpf D‘ey¼s Brslpk

ÅZu gp¡.gp¡L$p¡ dpV¡$ Brslpk : Brslpk rhi¡

gp¡L$p¡“p d“dp„ A“¡L$ N¡fkdS>Z lp¡e R>¡. v$p.s. Brslpk“p¡ rhje dpÓ BrslpkL$pfp¡ A“¡ Brslpk rhje“p¡ Aæepk L$fhp BÃR>sp rhÛp’}Ap¡ dpV¡$ S> lp¡e R>¡, v$¥r“L$ Æh“dp„ Brslpk S>¡hp rhje“p¡ L$p¡B D‘ep¡N lp¡sp¡ “’u, Brslpk S>¡hp rhje“¡ Apr’®L$ ×rô$A¡ DБpv$L$ n¡Óp¡ kp’¡ Å¡X$u iL$pe “l], hN¡f¡.

Aphu N¡fkdS>Z“¡ v|$f L$fu Brslpk“¡ gp¡L$p¡“p hs®dp“ Æh“ kp’¡ Å¡X$“pfy„$ n¡Ó A¡V$g¡ "gp¡L$p¡ dpV¡$ Brslpk'

rhv$¡idp„ A“¡L$ rhÛp‘uW$p¡dp„ "gp¡L$p¡ dpV¡$ Brslpk' Ap rhje“p¡ Aæepk¾$d iuMhhpdp„ Aph¡ R>¡. cpfsdp„ b¢Ngyfydp„ Aph¡gu "k©rô$ B[ÞõV$V$é|V Ap¸a ApV®$ qX$TpB“ A¡ÞX$ V¡$L$“p¡gp¸Æ' k„õ’pdp„ "k¢V$f ap¸f ‘[ågL$ rlõV$fu' “pd“p¡ õhs„Ó$ rhcpN R>¡. Al] Ap rhje“p âL$ë‘ A“¡ k„ip¡^““y„ L$pd Qpg¡ R>¡.

rhje Üpfp L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. hs®dp““p kpdprS>L$ Apìlp“p¡ dpV¡$ D‘peep¡S>“p L$fhu, kpdprS>L$ D‘ep¡rNsp rhi¡ r“Z®e g¡hp¡ S>¡hu bpbsp¡ dpV¡$ ‘l¡gp OV$u Ne¡gu OV$“pAp¡“y„ rhïg¡jZ dpN®v$i®L$ b“¡ R>¡. s¡ dpV¡$ Brslpk“y„ op“ AphíeL$ lp¡e R>¡.

D‘ey¼s Brslpk“p n¡Ó¡ L¡$hm rhi¡jo ìe[¼sAp¡“p¡ S> “l], ‘f„sy kpdpÞe gp¡L$p¡“p¡ rhrh^ âL$pf¡ klcpN lp¡B iL¡$ R>¡. k„N°lpgep¡, âpQu“ õ’mp¡“u dygpL$ps g¡“pf ‘e®V$L$ sfuL¡$ s¡d“p¡ klcpN dlÐh“p¡ lp¡e R>¡. ‘e®V$““¡ L$pfZ¡ gp¡L$p¡dp„ Brslpk dpV¡$ ê$rQ h^¡ R>¡. kdpS>dp„ Brslpk dpV¡$ ÅN©rs r“dp®Z ’pe R>¡. s¡ S> fus¡ s¡d“p ‘p¡sp“p il¡f A’hp Npddp„ Aph¡gp âpQu“ õ’mp¡“p S>s“ A“¡ k„h^®““p âL$ë‘dp„ ‘Z s¡Ap¡ klcpNu ’B iL¡$ R>¡.

3.2 D‘ey¼s Brslpk A“¡ rhrh^ rhjep¡“y„ k„ip¡^“

Brslpk c|sL$pmdp„ OV¡$gu OV$“pAp¡ kp’¡

k„b„r^s lp¡e R>¡. hs®dp“dp„ v$¡Mpsu dp“h

Æh“ fQ“p s¡ OV$“pAp¡ ‘f S> Ap^pqfs lp¡e

R>¡. Ap OV$“pAp¡ fpS>L$pfZ kpdprS>L$-^prd®L$

k„õ’p, sÐhop“, s„Óop“ A“¡ rhop“ S>¡hp

rhrh^ n¡Ó¡ OV$u lp¡e R>¡. âÐe¡L$ n¡Ó“p¡

op“k„Qe“p¡ õhs„Ó Brslpk lp¡e R>¡. s¡ n¡Ó“u

âNrs“u qv$ip Ap op“k„Qe“u [õ’rs ‘f

Ap^pqfs lp¡e R>¡. A¡“p A“yk„^p“’u A“¡L$

rhjep¡“p k„ip¡^“dp„ Brslpk“u k„ip¡^“ ‘Ùrs

D‘ep¡Nu “uhX¡$ R>¡. Dv$plfZ sfuL¡$,

1. sÐhop“ : rhrh^ rhQpfkfZu“p¡ Dv$e,

s¡ ‘pR>m“u h¥QpqfL$ ‘f„‘fp A“¡ s¡

rhQpfkfZu“u âNrs“p¡ Brslpk ÅZhp dpV¡$

Page 25: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

16

sÐhop““p Brslpk“p¡ Aæepk L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡. sÐhop“ kdS>su hMs¡ s¡ sÐhop“ S>¡ cpjpdp„ ìe¼s ’ey„ lp¡e s¡ cpjp“p¡ Brslpk

‘Z D‘ep¡Nu ’pe R>¡.

2. rhop“ : h¥opr“L$ ip¡^ A“¡ rkÙp„s“p¡

L$pm¾$d A“¡ s¡ ip¡^ ‘pR>m“p L$pfZp¡ kdS>hp

dpV¡$ rhop““p Brslpk“p¡ Aæepk L$fhp¡ ‘X¡$

R>¡. S>ê$qfeps A¡ ip¡^“u S>““u R>¡, A¡hy„

L$l¡hpe R>¡. OZuhpf dp“hu S>ê$qfeps“u ‘|rs®

A“¡ rS>opkp“y„ kdp^p“ L$fhp“p âeГp¡dp„’u

h¥opr“L$ ip¡^p¡ ’pe R>¡. s¡ dpV¡$ ‘l¡gp

A[õsÐhdp„ Aph¡gp h¥opr“L$p¡“p op““p¡ D‘ep¡N

L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. Ap ip¡ ‘pR>m“u L$pfZ‘f„‘fp,

L$pm¾$d kdS>hp dpV¡$ rhop““p Brslpk“y„ op“

D‘ep¡Nu “uhX¡$ R>¡.

3. s„Óop“ : L©$rj DБpv$“, hõsy“y„

DБpv$“, õ’p‘Ðe, Arcep„rÓL$u (BS>“¡fu)

hN¡f¡dp„ ’sp„ a¡fapf A“¡ s¡ dpV¡$“p L$pfZp¡

kdS>hp dpV¡$ s„Óop““p Brslpk“p¡ Aæepk

L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡. h¥opr“L$ ip¡^ A“¡ s„Óop““u

âNrs ‘fõ‘fphg„bu lp¡e R>¡. ‘Õ’f“p lr’epf

b“phhp’u s¡ L©$rj DБpv$““p rhL$pk ky^u“u

dp“hu“u âNrsdp„ (Dо$p„rs) s¡¡“¡ kdÅe¡g

rhop“ A“¡ s¡“p ‘f Ap^pqfs s„Óop““y„

AÐe„s dlÐh lsy„. ApNm S>sp„ rhop““u

âNrs“¡ L$pfZ¡ DБpv$“ âq¾$ep“y„ ep„rÓL$uL$fZ

’sy„ Ney„. Apd iu fus¡ bÞey„, rhop“ A“¡

s„Óop“ l„d¡ip A¡L$buÅ ‘f ip dpV¡$ Ap^pqfs

lp¡e R>¡? A¡ kdS>hp dpV¡$ s„Óop““p¡ Brslpk

ÅZhp¡ AphíeL$ lp¡e R>¡.

4. DÛp¡N^„^p¡ A“¡ h¡‘pf : $DÛp¡N^„^p A“¡

h¡‘pf“¡ L$pfZ¡ dp“h kdpS>dp„ ‘fõ‘f ìehlpf“y„

n¡Ó rhõsf¡ R>¡. s¡“¡ L$pfZ¡ kp„õL©$rsL$ k„b„^p¡“p

Åmp kss rhL$ksp lp¡e R>¡. $DÛp¡N^„^p A“¡

h¡‘pf A¡ ìehõ’p‘““p¡ S> A¡L$ cpN R>¡. s¡“p¡ Brslpk kdS>hp¡ M|b dlÐh“p¡ R>¡. bÅf A“¡

h¡‘pf“y„ õhê$‘ bv$gps„y Ney„ s¡“u kp’¡ dp“h

k„b„^p¡“y„ õhê$‘ A“¡ kdpS>fQ“p bv$gpsu NB.

Ap ApMp¡ âhpk kdS>hp dpV¡$ kp„õL©$rsL$ fQ“p,

kpdprS>L$ fQ“p, Apr’®L$ ìehõ’p hN¡f¡“p

Brslpk“p¡ Aæepk L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡.

5. ìehõ’p‘“ip” : DБpv$““p kp^“p¡,

d“yóebm A“¡ DБpv$““u rhrh^ âq¾$ep,

bÅf A“¡ h¢QpZ“p ìehõ’p‘““p k„v$c®dp„

s¡ k„b„r^s c|sL$prg“ e„ÓZpAp¡ L¡$hu lsu s¡

ÅZhy„ AphíeL$ R>¡. Ap OV$“p¾$ddp„ k„L$mpe¡gp

rhrh^ õsf“p gp¡L$p¡“u ‘f„‘fpNs dp“rkL$sp

kdS>hp dpV¡$ Ap b^p“u k„fQ“p S>¡ Sy>v$u Sy>v$u

kpdprS>L$ A“¡ Apr’®L$ k„õ’pAp¡“p k„NW$“ ‘f

Ap^pqfs lp¡e R>¡, s¡d“p¡ Brslpk kdÆA¡ sp¡

hs®dp“dp„ rhrh^ õsf ‘f ìehõ’p‘“ L$fhy„

kfm b“¡ R>¡.

6. L$mp : rhrh^ L$mpn¡Óp¡dp„ Arcìe[¼s

A“¡ s¡ ‘pR>m“u h¥QpqfL$-cph“pÐdL$-kp„õL©$rsL$

‘f„‘fp“p Ap^pf¡ ’e¡g L$mp“p¡ rhL$pk kdS>hp¡

M|b dlÐh“p¡ R>¡. L$p¡C‘Z L$mp“p AprhóL$pf“p¡

dd®, L$gpL©$rs“p r“dp®sp“u dp“rkL$sp A“¡

rhriô$ L$mpi¥gu“p rhL$pk“p¡$ ¾$d kp„õL©$rsL$

Brslpk“p Aæepk Üpfp kdÆ iL$pe R>¡.

7. dp“hu op“ipMp : Brslpk, ‘yfpsÐh,

kdpS>ip”, dp“hip”, fpÄeip”, A’®-

ip” S>¡hu op“ipMpAp¡“p DNd A“¡ rhL$pk“p

Brslpk“¡ kdS>hp¡ A¡ Ap op“ipMpAp¡“p

Aæepk“p¡ A¡L$ AphíeL$ cpN R>¡. sÐhop““¡

rhop“ A“¡ AÞe kh® op“ ipMpAp¡“u S>““u

dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. h¥rðL$ rhõspf A“¡ s¡dp„

dp“h A[õsÐh“p¡ ‘fõ‘f k„b„^ kdS>hp“u

rS>opkp’u $vy$r“epcf“p b^p dp“h kdpS>dp„

Page 26: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

17

3.4 kp„õL©$rsL$ A“¡ “¥krN®L$ hpfkp“y„ ìehõ’p‘“

(A) kp„õL©$rsL$ hpfkp¡ : A¡ dp“hr“rd®s lp¡e R>¡. s¡“p d|s® A“¡ Ad|s® A¡hp b¡ âL$pf

lp¡e R>¡.

1. d|s® kp„õL©$rsL$ hpfkp¡ : Ap âL$pfdp„ âpQu“ õ’mp¡, hpõsy rië‘p¡, hõsyAp¡, lõsrgrMs âsp¡, rië‘p¡-rQÓp¡ hN¡f¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

2. Ad|s® kp„õL©rsL$ hpfkp¡ : Ap âL$pfdp„

“uQ¡“u bpbsp¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

* dp¥rML$ ‘f„‘fp A“¡ s¡ dpV¡$ D‘ep¡Ndp„

g¡hpsu cpjp

* ‘pf„‘pqfL$ op“

* DÐkh, kdpf„c DS>hhp“u kpdprS>L$ ‘Ùrs

A“¡ ^prd®L$ rhr^

* L$mp âõsys L$fhp“u ‘Ùrs

* rhriô$ ‘pf„‘pqfL$ L$p¥iëep¡

* A¡hu ‘f„‘fp, ‘Ùrs, L$p¥iëep¡ hN¡f¡“y„

ârsr“r^Ðh L$fsp kd|lp¡, S|>’

(b) “¥krN®L$ hpfkp¡ : r“kN®dp„“u S>¥h-

rhrh^sp“p¡ rhQpf “¥krN®L$ hpfkp“u k„L$ë‘“pdp„

L$ep£ R>¡.

(1) âpZu (2) h“õ‘rsk©rô$

(3) s¡d“p A[õsÐh dpV¡$ AphíeL$ ‘qfk„õ’p

A“¡ c|fQ“pÐdL$ rhriô$sp

ApNm“u ‘¡Y$u“p rls dpV¡$ Ap‘Zp„ hpfkp“y„

S>s“ L$fhy„ AphíeL$ R>¡. “pdi¡j ’hp“p Apf¡

Aph¡gp kp„õL©$rsL$ A“¡ “¥kqN®L$ hpfkp“y„ S>s“

A“¡ k„h^®“ L$fhp“p l¡sy’u ey“¡õL$p¡A¡ L¡$V$gpL$

qv$ipk|QL$ sÐhp¡ Ål¡f L$ep® R>¡. s¡ qv$ipk|QL$

sÐhp¡“p Ap^pf¡ ÅNrsL$ hpfkp“p ‘v$“¡ ‘pÓ

õ’mp¡, ‘f„‘fp“u epv$u Ål¡f L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

gp¡L$p¡ s¡ rhi¡ A“ydp“ L$fhp gpÁep. s¡dp„’u

S>Ns“u DБrÑ“u L$’p, k©rô$ Q¾$ A“¡

dp“hÆh“ k„b„^u rdÕep dpÞespAp¡, v$¡h-

v$¡hu k„b„^u L$ë‘“p A“¡ s¡ v$¡huv$¡hspAp¡“¡

âkß L$fhp dpV¡$ L$f¡gu rh^u, s¡ dpV¡$“p sp[ÐhL$ rhh¡Q““p¡ rhL$pk ’ep¡. âpQu“ gp¡L$p¡A¡ L$f¡gu Ap bpbsp¡“p rhQpfdp„ sÐhop““p buS> R>¡. Al] Dëg¡M L$fpe¡g dp“huipMp“u rhrh^ ipMp“p rhL$pk“p ‘pepdp„ sÐhop““p rkÙp„sp¡ R>¡. Brslpk“p Ap^pf¡ Ap âNrs“y„ ApL$g“ L$fu iL$pe.

3.3 D‘ey¼s Brslpk A“¡ hs®dp“L$pm

Brslpk“p¡ v$¥r“L$ Æh“dp„ ip¡ D‘ep¡N

A¡hp¡ âñ l„d¡ip ‘|R>hpdp„ Aph¡ R>¡. D‘ey¼s

Brslpk A¡V$g¡ iy„? Ap âñ“p DÑfdp„ D‘f“p

âñ“p¡ DÑf Ap‘p¡Ap‘ dmu Åe R>¡. c|sL$pm“p

d|s® A“¡ Ad|s® õhê$‘“p A“¡L$ Ahi¡jp¡

hs®dp“L$pmdp„ A[õsÐhdp„ R>¡. s¡d“p âÐe¡

Ap‘Zp„ d“dp„ Ly$s|lg lp¡e R>¡, ApÐduesp lp¡e

R>¡. s¡d“p A[õsÐh“p¡ Brslpk Ap‘Z¡ kdS>hp¡

Å¡CA¡ L$pfZL¡$ s¡ Ap‘Zp ‘|h®Å¡A¡ r“dp®Z

L$f¡gp L$gpL©$rs“p, ‘f„‘fp“p Ahi¡j lp¡e R>¡.

s¡ Ap‘Zp¡ kp„õL©$rsL$ hpfkp¡ lp¡e R>¡. s¡ Ap‘Zu

Ap¡mM lp¡e R>¡. s¡d“p Brslpk“y„ op“ Ap‘Z“¡

Ap‘Zp DNd sfa gB Åe R>¡. s¡’u Ap‘Zp„

A“¡ ApNm“u ‘¡Y$u“p rls dpV¡$ s¡ kp„õL©$rsL$

hpfkp“y„ v$uO®L$pm ky^u S>s“ L$fhp“u, s¡“y„

k„h^®“ L$fhp“u AphíeL$sp r“dp®Z ’pe R>¡.

D‘ey¼s Brslpk“p Ap^pf¡ d|s® A“¡ Ad|s®

kp„õL©$rsL$ hpfkp“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“ L$fu

iL$pe R>¡. s¡“¡ L$pfZ¡ ìehkpe“u A“¡L$ sL$p¡

r“dp®Z ’pe R>¡. V|„$L$dp„ L$luA¡ sp¡ Brslpk“p

Ap^pf¡ hs®dp“L$pm“y„ e’pep¡Áe ApL$g“ A“¡

crhóe dpV¡$“y„ qv$ipk|Q“ A¡hy„ D‘ey¼s

Brslpk“y„ hZ®“ L$fu iL$pe.

Page 27: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

18

A¡L$ “S>f :

cpfs“p ÅNrsL$ hpfkp õ’mp¡

kp„õL©$rsL$ :

1983 : ApN°p“p¡ qL$ëgp¡

1983 : AS>„V$p Nyap

1983 : h¡ê$m Nyap

1983 : spS>dl¡g

1984 : dlpbgu‘yfd“p d„qv$fp¡

1984 : L$p¡ZpL®$ k|e®d„qv$f

1986 : Np¡hp“p QQ® A“¡ L$p¸Þìl¡ÞV$¹k

1986 : aÑ¡‘|f rk¾$u

1986 : l„‘u“y„ hpõsy k„Ly$g

1986 : MS|>fplp¡“p d„qv$fp¡

1987 : Opfp‘yfu (A¡rgaÞV$p) Nyap

1987 : Qp¥g d„qv$fp¡-s„Åhf“y„ b©lv$uðf d„qv$f

2004 : N„N¥L$p¢X$Qp¡muðd“y„ b©lv$uðf d„qv$f A“¡

v$pfpkyfd“y„ A¥fphs¡ðf d„qv$f

1987 : ‘V¹$V$v$L$g“p d„qv$fp¡

1989 : kp„Qu“p¡ õs|‘

1993 : lºdpey“u L$bf

1993 : Ly$sybrd“pf A“¡ ‘qfkfdp„“p hpõsy

1999 : (1) v$prS>®tgN rldpge“ f¡ëh¡

(2) “ugrNfu dpDÞV$“ f¡ëh¡

(3) ^ L$pëL$p ridgp f¡ëh¡

2002 : bp¡^Nep“y„ dlpbp¡r^ d„qv$f A“¡ ‘qfkf

2003 : cudb¡V$L$p“p¡ i¥gpîe

2004 : Q„‘p“¡f-‘phpNY$ ‘yfpsÐhue õ’mp¡

2004 : R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> V$rd®“k

dy„bB

2007 : gpg qL$ëgp¡, qv$ëgu

2010 : S>„sf d„sf, S>e‘|f

2013 : fpS>õ’p““p ‘h®sue qL$ëgp

2014 : NyS>fpsdp„ ‘pV$Z“u "fpZu“u hph'

2016 : “pg„v$p dlprhlpf ‘yfpsÐhue õ’m

2016 : Q„qv$NY$“y„ L¡$r‘V$g L$p¸çàg¡¼k

2017 : Adv$phpv$ : A¥rslprkL$ il¡f

cpfs“p ÅNrsL$ hpfkp õ’mp¡-“¥krN®L$ :1985 : ¼pTuf„Np fpô²$ue DÛp“

1985 : L¡$hgv$¡h fpô²$ue DÛp“

1985 : dp“k hÞeÆh AcepfÎe

1987 : ky„v$fh“ fpô²$ue DÛp“

1988 : “„v$pv$¡hu A“¡ ìl¸gu Ap¸a ãgphk®

2005 : fpô²$ue DÛp“p¡

2012 : ‘rïQd OpV$

2014 : N°¡V$ rldpge“ ‘pL®$

cpfs“p rdî õhê$‘“p ÅNrsL$ hpfkpõ’mp¡ :2016 : L$p„Q“N„Np fpô²$ue DÛp“

cpfs“p ÅNrsL$ dp¥rML$ A“¡ Ad|s® hpfkp epv$udp„ kdprhô$ ‘f„‘fp :2001 : L¡$fm“u k„õL©$s "Ly$qV$eV¹$V$d' “pV$é‘f„‘fp

2003 : h¥qv$L$ ‘W$“ ‘f„‘fp.

2005 : DÑf cpfs“u "fpdgugp' âõsysuL$fZ

2009 : NY$hpg(DÑfpM„X$)“p "fçd“' ^prd®L$

DÐkh A“¡ rh^u“pV$é.

2010 : fpS>õ’p““y„ L$pgb¡rgep gp¡L$k„Nus A“¡

gp¡L$“©Ðe.

2010 : ‘rïQd b„Npm, TpfM„X$ A“¡ Ap¡qX$kp“y„

R>pD “©Ðe

2010 : L¡$fm“p "dyqX$e¡V¹$V|$' rh^u“pV$é A“¡

“©Ðe“pV$é

2012 : gX$pM, S>çdy A“¡ L$píduf“u bp¥Ù

d„Ó‘W$“ ‘f„‘fp

2013 : dZu‘|f“u "k„L$us“®' ‘f„‘fp

2014 : ‘„Åb“u W$W¡$fp S>dpsu“u sp„bp“p A“¡

r‘sm“p hpkZ b“phhp“u L$mp‘f„‘fp

2016 : “hfp¡S>

2016 : ep¡N

Page 28: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

19

ey“¡õL$p¡“u ÅNrsL$ “¥krN®L$ hpfkp“u

epv$udp„ B.k. 2012dp„ ‘ròd OpV$“p¡ kdph¡i

L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡. kpspfp rS>ëgp“p¡ L$pk

(3) kp„õL©$rsL$ hpfkp õ’mp¡“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“ L$fsp kde¡ õ’pr“L$ gp¡L$p¡“u cph“p “ vy$cpe s¡ dpV¡$“u D‘pe ep¡S>“p“y„ r“ep¡S>“ L$fu iL$pe R>¡.

(4) õ’pr“L$ gp¡L$p¡“p¡ s¡ âL$ë‘dp„ kdph¡i L$fu iL$pe R>¡.

(5) õ’pr“L$ gp¡L$p¡“p ‘f„‘fpNs L$p¥iëep¡“¡ âp¡Ðkpl“ Ap‘u iL$pe A¡hp DÛp¡N-ìehkpep¡“¡ h¡N dm¡¡ s¡ dpV¡$ ‘Ùrskf“y„ r“ep¡S>“ L$fhy„ i¼e b“¡ R>¡.

3.5 k„b„r^s ìehkpreL$ n¡Óp¡ “uQ¡ Dëg¡M L$f¡g n¡Óp¡ kp’¡ k„b„r^s

L$pev$¡kf r“edp¡ A“¡ kph®S>r“L$ ^p¡fZp¡ “½$u L$fhp dpV¡$ Brslpk“y„ op“ ‘|fL$ b“¡ R>¡.

1. k„N°lpgep¡ A“¡ Arcg¡MpNpf2. A¥rslprkL$ õ’mp¡“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“3. ‘e®V$“ A“¡ AprsÕe

4. d“p¡f„S>“ A“¡ k„‘L®$ dpÝedp¡

L¥$gpk d„qv$f, h¡ê$m

DÃQâv$¡i ‘rïQd OpV$ lpfdpmpdp„ S> R>¡.

kp„õL©$rsL$ A“¡ “¥krN®L$ hpfkp“y„ ìehõ’p‘“

A¡ D‘ey¼s Brslpk“y„ âdyM A„N R>¡. Ap

hpfkp“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“ L$fhp“y„ Ar^L$p„i

L$pd cpfs kfL$pf“y„ ‘yfpsÐh Mpsy A“¡

cpfs“p âÐe¡L$ fpÄe“y„ ‘yfpsÐh Mpsy L$f¡ R>¡.

õhe„k¡hu k„õ’p B“V¡$L$ (HqX$e“ “¡i“g V²$õV$

ap¡f ApV®$ A¡ÞX$ L$ëQfg l¡qfV¡$S>) 1984’u

Ap n¡Ódp„ L$pe®fs R>¡. kp„õL©$rsL$ A“¡ “¥krN®L$

hpfkp“p õ’mp¡“p S>s“ A“¡ k„h^®““p

âL$ë‘dp„ A“¡L$ rhjep¡“p rhi¡jop¡“p¡ klcpN

AphíeL$ lp¡e R>¡. Ap kh® k„b„r^s õ’mp¡“p

kp„õL©$rsL$, kpdprS>L$, fpS>L$ue Brslpk rhi¡

ÅN©rs r“dp®Z L$fhp“y„ L$pd D‘ey¼s Brslpk

Üpfp L$fu iL$pe R>¡. s¡“p L$pfZ¡

(1) âL$ë‘ A„sN®s hpfkp õ’mp¡“y„ d|m

õhê$‘ “ bv$gpe s¡ fus¡ S>s“ A“¡ k„h^®“

L$fhy„ i¼e b“¡ R>¡.

(2) õ’pr“L$ kdpS>“u fQ“p A“¡

dp“rkL$sp, hs®dp“dp„ s¡“u kpd¡“p Apìlp“p¡,

õ’pr“L$ gp¡L$p¡“u A‘¡np“u kdunp L$fu iL$pe

R>¡.

S>Ns“y„ kp¥’u âpQu“ d“psy„ (B.k. ‘|h£ 6W ¹W y „ $ isL$) k„N°lpge d¡kp¡‘p¡V¡$rdep“p âpQu“ il¡f "Df'“p Mp¡v$L$pd v$fçep“ dmu Apìey„„ R>¡. Ap Mp¡v$L$pd rb°qV$i ‘yfpsÐho kf rgAp¡“pX®$ hyguA¡ 1922’u 1934“p kde v$fçep“ L$ey lsy„.

Ap k„N°lpge d¡kp¡‘p¡V¡$rdep“u fpS>Ly„$hfu A¡r“Np¡ëX$uA¡ b„ pìey„ lsy„. s¡ ‘p¡s¡, s¡ k„N°lpge“p k„N°l‘pg sfuL¡$ L$pd k„cpmsu lsu.

Ap k„N°lpgedp„ dmu Aph¡gu âpQu“ hõsyAp¡“u kp’¡ s¡ hõsyAp¡“y„ krhõsf hZ®“ L$fsu dpV$u“u Np¡muAp¡ lsu.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

‘yfphõsy“y„ hZ®“ L$fsu dpV$u“u Np¡muAp¡

Page 29: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

20

D‘gå^ ’B iL¡$ R>¡.

Ap ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ Å¡ey„ L¡$ gp¡L$p¡“¡ L¡$hu

fus¡ Brslpk’u hpL¡$a$ L$fu iL$pe, ‘p¡sp“p

kp„õL©$rsL$ A“¡ “¥krN®L$ hpfkp“y„ S>s“ A“¡

k„h^®“ L$fhp dpV¡$ kdpS>dp„ L$B fus¡ ÅN©rs

r“dp®Z L$fu iL$pe, s¡ dpV¡$ Brslpk“p op““p¡

D‘ep¡N L$B fus¡ L$fu iL$pe, s¡ k„b„r^s

ìehkpreL$ L$p¥iëep¡ A“¡ DÛp¡N ìehkpep¡“p

n¡Ódp„ L$B fus¡ h©qÙ L$fu iL$pe, hN¡f¡ bpbsp¡“p¡

rhQpf A“¡ r“ep¡S>“ L$fhp“y„ L$pd D‘ey¼s

Brslpkdp„ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

A¡riepqV$L$ kp¡kpeV$uA¡ Bkhuk“

1814dp„ L$p¡gL$pspdp„ "HqX$e“ çeyrTed'“u

õ’p‘“p L$fu. X¡$r“i h“õ‘rsipõÓu

“¸’pr“A¡g hp¸rgL$ s¡“p k„õ’p‘L$ A“¡

‘l¡gp k„N°l‘pg lsp. Al] Ap‘¡g

k„N°lpge“u R>bu (ap¡V$p¡) 1905“u kpg“u

R>¡. k„N°lpge“p L$mp, ‘yfpsÐh A“¡

dp“hip” A¡hp ÓZ dy¿e rhcpN A“¡

s¡“¡ k„b„r^s S>s“, âL$pi“, R>burQÓZ

(ap¡V$p¡N°pau) âv$i®“-âõsysuL$fZ, ârsL©$rs

r“rd®rs, ârinZ, N„°’pge, kyfnp S>¡hp

rhcpNp¡ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

HqX$e“ çeyrTed - L$p¡gL$sp

Ap v$f¡L$ n¡Ó“p ìehõ’p‘“ dpV¡$ rhi¡j

L$p¥iëe ^fph“pf d“yóebm“u AphíeL$sp lp¡e

R>¡. Dv$plfZ sfuL¡$ õ’p‘Ðerhipfv$, CS>“¡f,

BrslpkL$pf, ‘yfpsÐho, k„N°l‘pg,

kdpS>ipõÓu, Arcg¡MpNpf ìehõ’p‘L$,

L$pev$pr“óZps, R>burQÓZ r“óZps hN¡f¡. Ap

epv$u Al] S> AV$L$su “’u. âpQu“ õ’mp¡,

hpõsy A“¡ hõsy“u A¥rslprkL$ ‘pð®c|rd“y„ v$f¡L$

rhi¡jop¡“¡ ‘|fsy„ op“ lp¡hy„ AphíeL$ R>¡.

D‘ey¼s Brslpk“p n¡Ó¡ âL$ë‘p¡¡“¡ L$pfZ¡ D‘f

Dëg¡M L$fpe¡g n¡Óp¡dp„ ìehkpe“u A“¡L$ sL$p¡

ÅZu gp¡

Arcg¡MpNpfdp„ dlÐh“p S|>“p v$õsph¡Å¡, v$ãsf, S|>“p QgrQÓp¡ hN¡f¡ kpQhu“¡ fpMhpdp„ Aph¡ R>¡.

cpfs“y„ fpô²$ue Arcg¡MpNpf “hu qv$ëgudp„ Aph¡gy„ R>¡. cpfs“p âÐe¡L$ fpÄe“y„ õhs„Ó Arcg¡MpNpf R>¡.

h¥rióV$é‘|Z® Arcg¡MpNpf

"“¸i“g qaëd AL$p®Bìl' (fpô²$ue qaëd

k„N°lpge)“u dy¿e L$Q¡fu ‘yZ¡dp„ Aph¡gu R>¡.

cpfs kfL$pf“p dprlsu A“¡ âkpfZ Mpsp“p

dpÝed rhcpN sfuL¡$ Bkhuk“ 1964dp„

s¡“u õ’p‘“p L$fhpdp„ Aphu. s¡“p ÓZ âdyM

DØ¡ip¡ lsp.

crhóe“u ‘¡Y$u dpV¡$ vy$g®c cpfsue

QgrQÓp¡ ip¡^hp, d¡mhhp A“¡ QgrQÓp¡“p

s¡ hpfkp“y„ S>s“ L$fhy„.

QgrQÓp¡ kp’¡ k„b„r^s dlÐh“u bpbsp¡“y„

hN}L$fZ L$fhy„, s¡d“u L$pedu õhê$‘“u

“p¢^ s¥epf L$fhu A“¡ k„ip¡^“ L$fhy„. QgrQÓ k„õL©$rs“p âkpf“y„ L¡$ÞÖ âõ’pr‘s

L$fhy„.

Page 30: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

21

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu“¡ rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) vy$r“ep“y„ kp¥’u âpQu“ k„N°lpge ........... il¡f“p Mp¡v$L$pd v$fçep“ dþey„.

(A) qv$ëgu (b) lX$à‘p (L$) Df (X$) L$p¡gL$sp

(2) cpfs“y„ fpô²$ue Arcg¡MpNpf........... dp„ R>¡.

(A) “hu qv$ëgu (b) L$p¡gL$sp (L$) dy„bB (X$) Q¡Þ“B

(b) “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡.

(1) Ly$qV$eV¹$V$d - L¡$fm“u k„õL©$s “pV$é‘f„‘fp

(2) fçd“ - ‘rïQd b„Npm“y„ “©Ðe

(3) fpdgugp - DÑf cpfs“y„ âõsysuL$fZ

(4) L$pgb¡rgep - fpS>õ’p““y„ gp¡L$k„Nus A“¡ gp¡L$“©Ðe

2. “uQ¡“u k„L$ë‘“p õ‘ô$ L$fp¡. (1) D‘ey¼s Brslpk (2) Arcg¡MpNpf

3. “uQ¡“y„ k„L$ë‘“p rQÓ ‘|Z® L$fp¡.

4. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

A¥rslprkL$ A“¡ kph®S>r“L$ õ’mp¡“y„

rhL©$rsL$fZ “ ’pe, crhóe“u ‘¡Y$u“p rls

kp„õL©$rsL$ hpfkp¡

d|s® Ad|s®

dpV¡$ s¡“y„ ep¡Áe fus¡ S>s“-k„h^®“ L$fhy„

AphíeL$ R>¡.

(1) s„Óop““p Brslpk“p¡ Aæepk L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡.

(2) ÅNrsL$ hpfkp“p ‘v$ dpV¡$ ‘pÓ lp¡e s¡hp õ’mp¡, ‘f„‘fp“u epv$u ey“¡õL$p¡ Üpfp Ål¡f L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

5. “uQ¡“p âñp¡“p krhõspf DÑfp¡ gMp¡. (1) “uQ¡“p rhjep¡“p k„ip¡^“dp„ Brslpk“u

k„ip¡^“ ‘Ùrs L¡$hu fus¡ D‘ep¡Nu ’i¡ s¡ õ‘ô$ L$fp¡.

(A) rhop“ (b) L$mp (L$) ìehõ’p‘“ip” (2) D‘ey¼s Brslpk“p¡ hs®dp“L$pm kp’¡

L¡$hp¡ klk„b„^ lp¡e R>¡? (3) Brslpk“p kp^“p¡“p S>s“ dpV¡$ Ap¡R>pdp„

Ap¡R>p 10 D‘pep¡ k|Qhp¡. (4) “¥krN®L$ A“¡ kp„õL©$rsL$ hpfkp“y„ S>s“

L$fhp“p âL$ë‘p¡’u L$B bpbsp¡ kpÝe ’pe R>¡?

D‘¾$d

cpfs“p “L$ipdp„ hpfkpõ’mp¡ v$ip®hp¡.

õhpÝepe

Page 31: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

22

4. cpfsue L$mp“p¡ Brslpk

4.1 L$mp A¡V$g¡ iy„?

4.2 cpfs“u v$íeL$mp ‘f„‘fp

4.3 cpfs“u grgs/Ap„rNL$ L$mp ‘f„‘fp

4.4 L$mp, D‘ey¼s L$mp A“¡ ìehkpe“u sL$p¡

4.1 L$mp A¡V$g¡ iy„?

‘p¡sp“¡ ’e¡g A“ych A“¡ s¡dp„’u âpàs

’e¡g op“ s¡dS> d““p cphp¡-cph“pAp¡ buÅ

ky^u ‘lp¢QpX$hp, A¡ v$f¡L$ ìe[¼s“u klS>

âh©rÑ lp¡e R>¡. Ap klS> âh©rÑ“u â¡fZp’u

Äepf¡ L$p¡B kp¦v$e®‘|Z® r“dp®Z L$fhpdp„ Aph¡ R>¡,

Ðepf¡ s¡“¡ L$mp L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. L$mpr“rd®rs“p

d|mdp„ fl¡gp L$gpL$pf“u L$ë‘“p, k„h¡v$“iugsp,

cph“piugsp A“¡ L$p¥iëep¡ S>¡hp OV$L$p¡ AÐe„s

dlÐh“p lp¡e R>¡.

×íeL$mp A“¡ grgsL$mp : L$mp“p "×íeL$mp' A“¡ "grgsL$mp' A¡hp b¡ cpN ‘pX$hpdp„„ Aph¡ R>¡. grgsL$mp“¡ Ap„rNL$ L$mp ‘Z L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. ×íeL$mp“p¡ Dv$e âpN¥rslprkL$ L$pmdp„ S> ’ep¡ lsp¡, s¡ v$ip®hsp A“¡L$ L$mp“p

“d|“pAp¡ vy$r“epdp„ AídeyNu“ NyapAp¡dp„’u

âpàs ’ep R>¡.

gp¡L$L$gp A“¡ ArcÅs L$gp : L$gp“u "gp¡L$L$gp' A“¡ "ArcÅs L$gp' A¡hu b¡ ‘f„‘fp dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. "gp¡L$L$gp' A¡ AídeyNu“ L$pm’u Arhfs Qpgsu Aphsu ‘f„‘fp R>¡. s¡“p¡ AprhóL$pf A¡ gp¡L$p¡“p v$¥r“L$>Æh““p¡ S> cpN lp¡e R>¡. s¡“¡ L$pfZ¡ Ap ‘f„‘fp“u Arcìe[¼s h^pf¡ õhe„õaŸqfs lp¡e R>¡. kd|ldp„“p gp¡L$p¡“p âÐen klcpN’u gp¡L$L$gp“y„ r“dp®Z ’pe R>¡. "ArcÅs L$gp' A¡ âdpqZs r“edp¡“p Qp¡L$W$pdp„ b„^pe¡gu lp¡e R>¡. s¡“¡ ApÐdkps L$fhp dpV¡$ v$uO®L$prg“ ârinZ“u AphíeL$sp lp¡e R>¡.

L$gpi¥gu : L$gpr“rd®rs“u v$f¡L$ L$gpL$pfp¡“u õhs„Ó ‘Ý^rs A¡V$g¡ L¡$ i¥gu lp¡e R>¡. L$p¡B $‘Ùrs Äepf¡ ‘f„‘fp“y„ õhê$‘ ^pfZ L$f¡ R>¡ Ðepf¡ s¡ ‘Ý^rs rhriô$ L$gpi¥gu sfuL¡$ Ap¡mMhpdp„ Aph¡ R>¡. v$f¡L$ k„õL©$rsdp„ Sy>v$p Sy>v$p L$pmM„X$ A“¡ âv$¡i kp’¡ k„b„r^s rhriô$ L$gpi¥gu rhL$rks ’pe R>¡. s¡ i¥gu“p Ap^pf¡ s¡ k„õL©$rs“u L$gp“p Brslpk“p¡ Aæepk L$fu iL$pe R>¡.

dfpW$p rQÓi¥gu : L$gpi¥gu“p Dv$plfZ sfuL¡$ dfpW$p rQÓi¥gu“p¡ rhQpf L$fu iL$pe. kÑfdp„ isL$“p DÑfp^®dp„ dfpW$p rQÓi¥gu rhL$rks ’hp“u iê$Aps ’B. Ap rQÓi¥gu“p rQÓp¡ f„Nu“ s¡dS> c]srQÓ A“¡ lõsrgrMs âsp¡dp„ gOyrQÓp¡“p õhê$‘dp„ R>¡. hpB, d¡Zhgu, kpspfp S>¡hp õ’mp¡A¡ S|>“p hpX$pdp„ dfpW$p rQÓi¥gu“p L¡$V$gpL$ c]srQÓp¡ Å¡hp dm¡ R>¡. dfpW$p rQÓi¥gudp„ fpS>‘|s rQÓi¥gu A“¡ eyfp¡r‘e“ rQÓi¥gu“p¡ âcph Å¡hp dm¡ R>¡.

A¡L$pv$u rQÓi¥gu S>¡ L$pmdp„ rhL$rks ’B lp¡e, s¡ L$pm“u fl¡ZuL$fZu, ‘p¡ipL$, fusqfhpS> S>¡hu bpbsp¡“p¡ Aæepk s¡ i¥gu“p rQÓp¡“p Ap^pf¡ L$fu iL$pe.

Page 32: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

23

4.2 cpfs“u ×íeL$gp ‘f„‘fp×íeL$mpdp„ rQÓL$gp A“¡ rië‘L$mp“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

rQÓL$gp : rQÓL$gp qÜ‘qfdprZe lp¡e R>¡. v$p.s. r“kN®rQÓp¡, hõsyrQÓ, ìe[¼srQÓ, hpõsy“y„ Apf¡M“ hN¡f¡ rQÓp¡ f¡Mp„qL$s L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ dpV¡$ rigpM„X$, c]s, L$pNm,

kysfpD A’hp f¡idu L$‘X$p“p agL$p¡, dpV$u“p hpkZp¡ S>¡hp dpÝedp¡“p¡ D‘ep¡N L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. v$p.s. AS>„V$p Nyapdp„“y„ bp¡r^kÐh ‘v¹$d‘prZ“y„ c]srQÓ.

gp¡L$rQÓL$gp i¥gu : AídeyNu“ L$pm“p NyaprQÓp¡ A“¡L$ v$¡ip¡dp„ dmu Aph¡ R>¡.

cpfsdp„ dÝeâv$¡i, DÑfâv$¡i, rblpf, DÑfpM„X$, L$Zp®V$L$, Ap„^°âv$¡i A“¡ s¡g„NZp fpÄep¡dp„ NyaprQÓp¡ ^fphsp õ’mp¡ R>¡. dÝeâv$¡idp„ cudb¡V$L$pdp„ Aph¡g NyaprQÓp¡ ârkÙ R>¡. cudb¡V$L$p“p¡ kdph¡i ÅNrsL$ kp„õL©$rsL$ hpfkpõ’mp¡dp„ L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡.

NyaprQÓp¡dp„ d“yóepL©$rs, âpZu A“¡ L¡$V$guL$ cp¥rdrsL$ ApL©$rsAp¡“p¡ kdph¡i lp¡e R>¡. ‘yfpídeyN’u M¡su“u iê$Aps ’B Ðep„ ky^u“p L$pm v$fçep“ rQÓp¡“u i¥gu, s¡d“p rhjedp„ a¡fapf ’sp¡ Å¡hp dm¡ R>¡. rQÓp¡dp„ “hp âpZu A“¡ h“õ‘rs“p¡ kdph¡i Å¡hp dm¡ R>¡, s¡dS> d“yóepL©$rs“p f¡Mp„L$“p¡“u ‘Ùrsdp„ A“¡ h‘fpe¡gp f„Np¡dp„ ‘Z afL$ lsp¡. Ap rQÓp¡dp„ “¥krN®L$ Öìep¡’u s¥epf L$f¡gp L$pmp¡, gpg, ka¡v$ S>¡hp f„Np¡ h‘fpep R>¡ s¡ L$pm“p gp¡L$p¡dp„ s¡d“p ‘qfkf rhi¡“y„ op“ A“¡ “¥krN®L$ õÓp¡sp¡“p¡ D‘ep¡N L$fhp“p s„Óop““p¡ L$B fus¡ rhL$pk ’sp¡ Nep¡, s¡“u L$ë‘“p Ap rQÓp¡ Üpfp L$fu iL$pe R>¡.

gp¡L$rQÓL$mp“u ‘f„‘fp NyaprQÓp¡“u ‘f„‘fp kp’¡“p¡ k„b„^ ìe¼s L$f¡ R>¡. Ofdp„ g‚âk„N¡, sl¡hpfp¡dp„ c]s ‘f rQÓp¡ v$p¡fhp, Ap„NZpdp„

bpfdp„ isL$dp„ Qpgy¼e fpÅ kp¡d¡ïhf¡ gM¡gp "dp“kp¡ëgpk' A’hp "Arcgrjsp’®tQspdZu' N°„’dp„ rQÓL$’u ‘f„‘fp“y„ hZ®“ Å¡hp dm¡ R>¡. s¡“p ‘f’u Ap ‘f„‘fp“u âpQu“sp“u L$ë‘“p L$fu iL$pe R>¡. L$W$‘|smu A’hp rQÓp¡“u dv$v$’u fpdpeZ, dlpcpfs“u L$’p L$l¡hp“u ‘f„‘fp A¡V$g¡

c]srQÓ : bp¡r^kÐh ‘v¹$d‘prZ

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

dlpfpô²$“u hpfgu rQÓ ‘f„‘fp A“¡ t‘Nym A’hp rQÓL$’u ‘f„‘fp A¡ gp¡L$L$gp i¥gu“p î¡›$ Dv$plfZp¡ R>¡. hpfgu rQÓL$gp“¡ gp¡L$râe b“phhpdp„ ’pZ¡ rS>ëgp“p rS>ìep kp¡çep di¡“y„ M|b dp¡Vy„$ ep¡Nv$p“ R>¡. s¡d“¡ s¡d“p hpfgu rQÓp¡ dpV¡$ cpfs A“¡ h¥rðL$ õsf¡ A“¡L$ ‘yfõL$pfp¡ dþep R>¡. Bkhuk“ 2011dp„ s¡d“¡ ‘Úîu“y„ blºdp“ dþey„ R>¡.

ÅZu gp¡

Page 33: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

24

f„Np¡mu ‘|fhu s¡dS> rQÓp¡“u dv$v$’u Ap¿ep“p¡

L$l¡hp Üpfp âpv$¡riL$ gp¡L$L$gp ‘f„‘fp“u rhrh^

rQÓi¥gu rhL$rks ’B.

ArcÅs rQÓL$gp : âpQu“ cpfsue

kprlÐedp„ rhrh^ L$gpAp¡“p¡ ìep‘L$ rhQpf

L$f¡gp¡ Å¡hp dm¡ R>¡. S>¡dp„ Ly$g 64 L$gpAp¡“p¡

Dëg¡M R>¡. S>¡dp„ rQÓL$gp“p¡ Dëg¡M "Apg¡¿ed¹'

A’hp "Apg¡¿e rhÛp' sfuL¡$ L$fhpdp„ Apìep¡

R>¡. Apg¡¿e rhÛp“p "jX$p„N' A¡V$g¡ L¡$ R>

dlÐh‘|Z® ‘pkpAp¡ R>¡ S>¡“p¡ rhQpf âpQu“

cpfsuep¡A¡ AÐe„s bpqfL$pB’u L$ep£ R>¡. S>¡dp„

ê$‘c¡v$ (rhrh^ ApL$pf), âdpZ (âdpZbÙ

fQ“p A“¡ dp‘), cph (cphp¡“y„ âv$i®“),

gphÎeep¡S>“ (kp¦v$e®“p¡ õ‘i®), kê$‘sp

(hpõsrhL$sp“u “ÆL$“y„ rQÓZ) A“¡ f„Nk„Nrs

(f„Np¡“y„ Apep¡S>“)“p¡ kdph¡i R>¡. rhrh^ ^prd®L$

‘„’p¡“p ApNd N°„’, ‘yfpZp¡, hpõsyipõÓ ‘f“p

N°„’dp„ d„qv$f bp„^Zu“p k„v$c®dp„ rQÓL$gp,

rië‘L$gp“p¡ rhQpf L$f¡gp¡ Å¡hp dm¡ R>¡.

lõsrgrMs âsp¡dp„“p gOyrQÓp¡ : lõsrgrMs

âsp¡dp„“p gOyrQÓp¡¡ ‘f iê$Apsdp„ ‘ri®e“ i¥gu“p¡

âcph lsp¡. v$rnZ sfa dy[õgd fpS>hluhV$“p

Apîedp„ v$¿M“u gOyrQÓi¥gu rhL$rks ’B.

dp¡Ng kd°pV$ AL$bf“u L$pfqL$v$}dp„ ‘ri®e“ A“¡

cpfsue rQÓL$pfp¡“u

i¥gudp„’u dp¡Ng

gOyrQÓi¥gu“p¡ Dv$e

’ep¡.

eyfp¡‘ue“ rQÓi¥gu :

rb°qV$i fpS> v$fçep“

cpfsue rQÓi¥gu‘f

‘pïQpÐe rQÓi¥gu“p¡

âcph Å¡hp dm¡ R>¡.

khpB dp^hfph ‘¡ihp“p L$pmdp„ õL$p¡qV$i

rQÓL$pf S>¡çk h¡ëk“p “¡s©Ðh “uQ¡ ‘yZ¡dp„

Aph¡gp ir“hpfhpX$pdp„

A¡L$ L$mpipmp“u

õ’p‘“p L$fhpdp„ Aphu.

s¡dZ¡ khpB dp^hfph

A“¡ “p“p aX$Zhuk“y„

rQÓ v$p¡ey® lsy„. h¡ëk“u

kp’¡ L$pd L$f“pf A¡L$

dfpW$u rQÓL$pf N„Npfpd

sp„bV$“p¡ rhi¡j Dëg¡M

S>ê$fu R>¡. s¡dZ¡ h¡fym,

rQÓL$’u ‘f„‘fp R>¡. Ap ‘f„‘fp“p rQÓp¡

L$pNm ‘f v$p¡fu“¡ “¥krN®L$ f„Np¡’u f„N¡gp lp¡e

R>¡. A¡L$ L$’p dpV¡$ kpdpÞe fus¡ 30 ’u 50

rQÓp¡“p¡ D‘ep¡N L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. rQÓL$’u

‘f„‘fp ‘¡Y$u v$f‘¡Y$u Sy>v$uSy>v$u L$’p L$l¡hp dpV¡$

Aphp rQÓp¡“u ‘p¡’uAp¡ kpQhhpdp„ Aph¡ R>¡.

“pdi¡j ’hp“p Apf¡ Aph¡gu Ap ‘f„‘fp“¡

‘y“Æ®rhs L$fhp kfL$pf A“¡ L$gpL$pfp¡ âeГ

L$fu füp R>¡. dp¡Ng i¥gu

khpB dp^hfph A“¡ “p“p aX$Zhuk

N„Npfpd sp„bV$“y„ s¡d“p Nyê$ kp’¡ f¡Mp„qL$s õh-rQÓ

L$pgp®“u NyapAp¡dp„ rQÓp¡ v$p¡ep® lsp. s¡d“p„ L¡$V$gpL$ rQÓp¡“y„ Ad¡qfL$p“u e¡g rhÛp‘uW$“p "e¡g k¢V$f Ap¸a rb°qV$i ApV®$'dp„ S>s“ L$fhpdp„ Apìey„ R>¡.

Page 34: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

25

rQÓhõsy“y„ Apb¡lŸb rQÓZ ‘pïQpÐe rQÓi¥gu“u rhi¡j rhriô$sp dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. dy„bBdp„ Bkhuk“ 1857dp„ õ’‘pe¡g A“¡ ‘pïQpÐe L$gpi¥gu“y„ rinZ Ap‘“pf L$gpipmp S>¡.S>¡. õL|$g Ap¡a ApV®$ A¸ÞX$ BÞX$õV²$udp„’u A“¡L$ NyZhp“ rQÓL$pf ârkqÙ ‘pçep R>¡. S>¡dp„“p ‘¡õs“Æ bp¡d“ÆA¡ AS>„V$p Nyap“p

rQÓp¡“u ârsL©$rs s¥epf L$fu R>¡.

rië‘L$gp : rië‘L$gp rÓ‘qfdpZue lp¡e R>¡. v$p.s. d|rs®, ‘|smp, L$gp‘|Z® hpkZp¡ A“¡ hõsy. rië‘p¡ L$p¡sfhpdp„ A’hp OX$hpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡“p dpV¡$ ‘Õ’f, ^psy A“¡ dpV$u“p¡ D‘ep¡N

L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. h¡fym“u L¥$gpk Nyap AM„X$ rigpdp„’u L$p¡sf¡gy„ AqÜrse rië‘ R>¡. kpf“p’dp„ Aph¡gp Aip¡L$ õs„c ‘f“p Qpf tkl“p rië‘ ‘f Ap^pqfs rQÓ cpfs“y„ fpô²$ue dp“rQl¹“ R>¡.

gp¡L$rië‘L$gp i¥gu : rQÓL$gp“u S>¡d S>

rië‘L$gp ‘Z AídeyNu“ L$pm S>¡V$gu S> âpQu“

R>¡. ‘Õ’f“p lr’epfp¡ b“phhp“u iê$Aps

A¡L$ fus¡ rië‘L$gp“u iê$Aps lsu A¡d

L$lu iL$pe. cpfsdp„ ^prd®L$ âk„N¡ dpV$u“u

d|rs® s¥epf L$fu s¡“u ‘|Å L$fhp“u A’hp s¡

A‘®Z L$fhp“u â’p lX$à‘p k„õL©$rs“p

L$pm’u S> lsu. s¡ ApS>¡ ‘Z b„Npm,

rblpf, NyS>fps, fpS>õ’p“ S>¡hp A“¡L$

fpÄep¡dp„ A[õsÐhdp„ R>¡. dlpfpô²$dp„ s¥epf

L$fpsu NZ¡i d|rs®, Np¥fu“p dyMhV$p, b¥g‘p¡mp

dpV¡$ s¥epf L$fpsp dpV$u“p bmv$p¡, ‘|h®Å¡“p

õdfZp’£ b“phhpdp„ Aphsu Mp„cuAp¡, Apqv$hpku

Ofp¡dp„ ÅmhZu dpV¡$“u dpV$u“u L$p¡W$uAp¡ hN¡f¡

Dv$plfZp¡ Ap rië‘L$gp“u gp¡L$ ‘f„‘fp“u kpnu

‘|f¡ R>¡.

ArcÅs rië‘L$gp i¥gu : lX$à‘p k„õL©$rs“u dyÖp, ‘Õ’f A“¡ L$p„õe“p (L$p„kp“p) ‘|smp ‘p„Q lÅf hj® A’hp s¡“p L$fsp„ ‘Z h^y âpQu“ cpfsue rië‘L$gp“u kpnu Ap‘¡ R>¡. dp¥e® kd°pV$ Aip¡L$“p L$pm“p ‘Õ’f“p õs„c’u kpQp A’®dp„ cpfsdp„ ‘Õ’f L$p¡sfu“¡ rië‘ r“dp®Z L$fhp“u

iê$Aps ’B, A¡hy„ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

dÝe âv$¡i“p kp„Qudp„ Aph¡g õs|‘ kp¥ â’d kd°pV$ Aip¡L$“p kdedp„ b“phhpdp„ Apìep¡. s¡“p ‘f“p rië‘p¡“u kÅhV$ ‘pR>m’u

L$fhpdp„ Aphu lp¡hp“y„ d“pe R>¡. cpfsdp„ rië‘L$mp“p¡ rhL$pk ‘R>u“p kdedp„ ’sp¡ füp¡ s¡“p¡ ‘|fphp¡ Ap‘Z“¡ cpflŸs“p õs|‘p¡ ‘f“p rië‘p¡ Üpfp dm¡ R>¡. bp¥Ù ^d®“p¡ âkpf cpfs“u blpf v|$f v|$f ky^u ’ep¡. s¡’u s¡ v$¡ip¡dp„ õs|‘ bp„^hp“u ‘f„‘fp iê$ ’B. HX$p¡“¡riepdp„ bp¡fp¡byvy$fdp„ Aph¡gp¡ õs|‘ rhð“p¡ kp¥’u dp¡V$p¡ õs|‘ R>¡. S>¡ ApW$dp-“hdp„ isL$dp„ bp„^hpdp„ Apìep¡ R>¡. Bkhuk“ 1991dp„ ey“¡õL$p¡A¡ bp¡fp¡byvy$f“¡ ÅNrsL$ hpfkpõ’m Ål¡f L$ey¯ R>¡.

Aip¡L$õs„c

cpflŸs õs|‘ : rië‘

cpfsue d|rs®rhop“ : Bkhuk“ ‘|h£ buÅ isL$dp„ AaOpr“õsp“ A“¡ s¡“u Apk‘pk“p âv$¡ip¡dp„ N°uL$ A“¡ ‘ri®e“ âcph ^fphsu Np„^pf rië‘L$gp i¥gu“p¡ Dv$e ’ep¡. ‘l¡gp’u ÓuÅ isL$ v$fçep“ A¡V$g¡ L¡$ Ly$ipZ L$pmdp„ d’yfp rië‘ i¥gu“p¡ Dv$e ’ep¡ Ap i¥guA¡ cpfsue d|rs®rhop““p¡ ‘pep¡ “p„¿ep¡.

bp¡fp¡byvy$f õsy‘

Page 35: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

26

v$¡hârsdpAp¡“p¡

D‘ep¡N L$fhp“u

L$ë‘“p kp¥â’d

Ly$ipZ rk½$pAp¡dp„

Å¡hp dmu. Nyàs

kpd°pÄe“p kdedp„

cpfsue d|rs®-

rhop““p r“edp¡

s¥epf ’B rië‘-

L$gp“p dp‘v$„X$ s¥epf

’ep. “hdp’u s¡fdp isL$ v$fçep“ Qp¡m fpÅAp¡“y„ Apr^‘Ðe ^fphsp vrnZ cpfsdp„ L$p„õed|rs® OX$hp“u L$gp rhL$rks ’B. S>¡dp„ rih-‘ph®su, “V$fpS>, gÿdu, rhóÏ S>¡hp v$¡hu-v$¡hsp“u d|rs® b“phhpdp„ Aphsu.

õ’p‘Ðe A“¡ rië‘L$gp : cpfsdp„ A“¡L$

L$p¡sf¡gu NyapAp¡ R>¡. L$p¡sf¡gu NyapAp¡“u ‘f„‘fp

cpfsdp„ Bkhuk“ ‘|h£ ÓuÅ isL$dp„ iê$ ’B.

sp„rÓL$ ×rô$A¡ k„‘|Z® Nyap õ’p‘Ðe A“¡

L$p¡sf¡gp rië‘“y„ A¡L$rÓs Dv$plfZ R>¡. âh¡i

Üpf, A„v$f“p ’p„cgp A“¡ d|rs® rië‘L$gp“p

DÑd “d|“p lp¡e R>¡. c]s A“¡ R>s ‘f

L$fhpdp„ Aph¡gy„ DÑd rQÓL$pd ApS>¡ ‘Z

L¡$V$guL$ NyapAp¡dp„ L¡$V$gpL$ âdpZdp„ V$L$u fü„y R>¡.

dlpfpô²$“p AS>„V$p A“¡ h¡fymdp„ Aph¡gu NyapAp¡“¡

Bkhuk“ 1983dp„ ÅNrsL$ hpfkp“p¡ v$fÄÅ¡ Ap‘hpdp„ Apìep¡ R>¡.

cpfsdp„ d„qv$f õ’p‘Ðe“u iê$Aps Qp¡’p

isL$dp„ Nyàs kpd°pÄe“p kdedp„ ’B.

NyàsL$pm“u iê$Apsdp„ d„qv$f“y„ õhê$‘ Ncpfp¡

A“¡ s¡“u blpf Qpf õs„c ^fphsu Ap¡kfu

S>¡V$gy„ S> lsy„.

ApW$dp

isL$ ky^udp„

cpfsdp„ d„qv$f

õ’p‘Ðe L$gp

‘|Z®‘Z¡

rhL$rks ’B,

S>¡ h¡fym“p

L¥$gpk d„qv$f“u

cìe fQ“p ‘f’u klS> Ýep“dp„ Aph¡ R>¡.

dÝeeyN ky^udp„ cpfsue d„qv$f õ’p‘Ðe“u

A“¡L$ i¥gu rhL$rks ’B. riMfp¡“u fQ“p“u

rhriô$sp A“ykpf Ap i¥gu “½$u ’pe R>¡.

S>¡dp„ DÑf cpfs“u "“pNf' A“¡ v$rnZ

cpfs“u "ÖprhX$' Ap b¡ i¥gu âdyM d“pe R>¡.

Ap b„“¡dp„’u rhL$rks ’e¡gu rdî i¥gu“¡

"h¡kf' L$l¡hpe R>¡. dÝeâv$¡i A“¡ dlpfpô²$dp„

Å¡hp dmsu "c|rdS>' d„qv$f i¥gu A“¡ "“pNf

d„qv$f i¥gu'dp„ fQ“p“u ×rô$A¡ kpçe Å¡hp dm¡

R>¡. c|rdS> i¥gudp„ ¾$di: “p“p ’sp„ S>sp„

riMf“u ârsL©$rs D‘f ky^u fQhpdp„ Aph¡ R>¡.

AS>„V$p Nyap ¾$dp„L$ 19 âh¡iÜpf

“pNf i¥gu“y„ riMf

$ÖprhX$ i¥gu“y„ Np¡‘|f

“V$fpS>

Page 36: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

27

’B A“¡ Aësdi“u L$pfqL$v$}dp„ (s¡fdp„ isL$dp„) Ly$sybrd“pf“y„ bp„^L$pd ‘|Z® ’ey„. Ly$sybrd“pf rhïh“p¡ kp¥’u KQp¡ rd“pfp¡ R>¡. S>¡“u KQpB 73 duV$f (240 aŸV$) R>¡. Ly$sybrd“pf S>¡ hpõsyk„Ly$gdp„ Aph¡gp¡ R>¡, s¡ Ly$syb hpõsy k„Ly$g“¡ ey“¡õL$p¡A¡ ÅNrsL$ hpfkp õ’m Ål¡f L$ey¯ R>¡.

dp¡Ng kd°pV$ iplS>lp„A¡ s¡d“u b¡Nd dydspS>dl¡g“u epv$dp„ spS>dl¡g bp„Ýep¡.

dlpfpô²$dp„ bpfdp-s¡fdp isL$dp„ b„^pe¡gp d„qv$fp¡“¡ l¡dpX$‘„su d„qv$fp¡ L$l¡hpe R>¡. l¡dpX$‘„su d„qv$fp¡“u bpü qv$hpg dp¡V¡$cpN¡ spfpL©$rs lp¡e R>¡. spfpL©$rs d„qv$fp¡“u bp„^Zudp„ d„qv$f“u bpüc]s A“¡L$ M|ZpAp¡dp„ rhcpNhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡’u s¡ c]sp¡ A“¡ s¡“p ‘f“p rië‘p¡ ‘f R>pepâL$pi“y„ ky„v$f ‘qfZpd Å¡hp dm¡ R>¡. c]s“p ‘Õ’fp¡ kp„^hp dpV¡$ Q|“p“p¡ D‘ep¡N “ L$fhp¡ s¡ l¡dpX$‘„su d„qv$fp¡“u dlÐh“u rhriô$sp lsu. ‘Õ’fp¡“p S> A¡L$buÅ ‘f b„^ b¡k¡ A¡hp L$p¡sf¡gp Qp¡L$W$p (Mp„Qp¡ A“¡ Ly$k|)“p Ap^pf¡ c]s bp„^hpdp„ Aphsu. dy„bB “ÆL$ A„bf“p’dp„“y„ A„b°¡ïhf, “prkL$ “ÆL$ rkÞ“fdp„“y Np¢v$¡ðf, tlNp¡gu rS>ëgpdp„“y„ Ap¦Y$p “pN“p’ A¡ l¡dpX$‘„su d„qv$fp¡“p DÑd Dv$plfZp¡ R>¡. s¡d“u bp„^Zu spfpL©$rs R>¡. s¡ rkhpe dlpfpô²$dp„ A“¡L$ õ’m¡ l¡dpX$‘„su d„qv$fp¡ Å¡hp dm¡ R>¡.

Ly$sybrd“pf

Np¢ v$¡íhf d„qv$f - rkÞ“f

ÅZu gp¡.

spS>dl¡g cpfs“y„ dy[õgd õ’p‘Ðe“y„ ky„v$f AN°NÎe Dv$plfZ R>¡. Ap rhðârkÙ hpõsy-õ’p‘Ðep¡“¡ ey“¡õL$p¡A¡>ÅNrsL$ hpfkp õ’m Ål¡f L$ep® R>¡.

spS>dl¡g

dÝeeyNu“ cpfsdp„ dy[õgd kÑp l¡W$m ‘ri®e“, dÝe A¡riepB, Afbu A“¡ Bõgpd‘|h® cpfsue S>¡hp õ’p‘Ðe i¥gu“p A“¡L$ âhpl A¡L$rÓs ’ep. S>¡dp„’u cpfsdp„ dy[õgd õ’p‘Ðe rhL$rks ’ey„. A“¡L$ Å¡hpgpeL$ hpõsy rië‘p¡“y„ r“dp®Z ’ey„. qv$ëgu “ÆL$ d¡lfp¥gudp„“y„ Ly$sybrd“pf, ApN°p“p¡ spS>dl¡g A“¡ rhÅ‘|f“p¡ Np¡m OyçdV$ dy[õgd õ’p‘Ðei¥gu“p rhðârkÙ Dv$plfZp¡ R>¡. Ly$sybyqv¹$“ A¥bL$“p kdedp„ (bpfdp isL$dp„) Ly$sybrd“pf bp„^hp“u iê$Aps

Page 37: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

28

kÑfdp„ isL$dp„ b„^pe¡g AÐe„s cìe

Bdpfs-rhÅ‘|f“p¡ Np¡mOyçdV$dp„ dp¡lçdv$

Apqv$gipl“u L$bf R>¡. Ap Bdpfs“¡ S>¡ OyçdV$“¡

L$pfZ¡ Np¡mOyçdV$ “pd dþey„ R>¡ s¡ OyçdV$“p

A„v$f“p O¡fdp„ Np¡m Tê$Mp¡ R>¡. Ap Tê$Mpdp„

Dcp flu“¡ NZNZuA¡ sp¡ ‘Z s¡“p¡ AhpS>

b^¡ k„cmpe R>¡. Å¡f’u spmu hNpX$uA¡ sp¡

s¡“p¡ ârsÝhr“ OZu hpf ky^u ‘X$Ope R>¡.

cpfsdp„ rb°qV$i fpS>kÑp âõ’pr‘s ’ep

‘R>u A¡L$ “hu õ’p‘Ðei¥gu“p¡ Dv$e ’ep¡. s¡“¡

Np¡mOyçdV$

HX$p¡-Np¡r’L$ õ’p‘Ðei¥gu L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡.

rb°qV$i L$pmdp„ bp„^hpdp„ Aph¡g QQ®, kfL$pfu

L$Q¡fuAp¡, dp¡V$p ‘v$pr^L$pfuAp¡“p r“hpkõ’p“p¡,

f¡ëh¡ õV¡$i“ S>¡hu Bdpfsp¡dp„ Ap i¥gu Å¡hp

dm¡ R>¡. dy„bB“y„ "R>Ó‘rs rihpÆ f¡ëh¡ V$rd®“k'

Ap i¥gu“y„ A¡L$ DÐL©$ô$ Dv$plfZ R>¡ A“¡

R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> f¡ëh¡ V$rd®“k

ey“¡õL$p¡“u ÅNrsL$ hpfkp õ’mp¡“u epv$udp„ s¡“p¡ kdph¡i ’e¡g R>¡.

4.3 cpfs“u grgs/Ap„rNL$ L$gp ‘f„‘fp

gp¡L$L$gp“u ‘f„‘fp : cpfs“p âÐe¡L$ âv$¡i“u h¥rhÝe‘|Z® gp¡L$Nus, gp¡L$hpÛ, gp¡L$“©Ðe A“¡ gp¡L$“pV$é“u ‘f„‘fp R>¡. dlpfpô²$dp„ ‘Z gp¡L$L$gp“u A“¡L$ ‘f„‘fp A[õsÐhdp„ R>¡. Ap gp¡L$L$gp ^prd®L$ DÐkh A“¡ kpdprS>L$ Æh““p A¡L$ ArhcpÄe cpN sfuL¡$ rhL$rks ’B. L$p¡mu“©Ðe, spf‘p“©Ðe, L$p¡L$Z“y„ v$iphspf, ‘p¡hpX$p, L$us®“, ÅNf-Np¢^m s¡“p dy¿e Dv$plfZ R>¡.

ArcÅs L$gp“u ‘f„‘fp : cpfs“¡ gp¡L$L$gp“u S>¡d S> ArcÅs L$gp“p¡ ‘Z AÐe„s kd©Ù hpfkp¡ dm¡gp¡ R>¡. cfsdyr“A¡ gM¡gp N°„’ "“$pV$éip”' “¡ Npe“, hpv$“, “s®“, “pV$é L$gp“p¡ krhõspf hZ®“ L$f“pf kp¥’u âpQu“ N°„’ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. cpfsue grgsL$gp“p âõsysuL$fZdp„ i©„Npf, lpõe, bucÐk, fp¥Ö, L$ê$Z, huf, cep“L$, Av¹$cys A“¡ ip„s A¡d “h fk d|mc|s dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

cpfsue gp¡L$p¡“p¡ buÅ v$¡ip¡“p gp¡L$p¡ kp’¡ kss k„‘L®$ ’sp¡ Nep¡ A“¡ s¡“p Üpfp s¡ L$mpAp¡“p âõsysuL$fZdp„ A“¡L$ âhplp¡ dmsp„ Nep. s¡“¡ L$pfZ¡ s¡ L$gpAp¡ h^y“¡ h^y kd©Ù ’su NB. ip”ue Npe“, hpv$“, “©Ðe S>¡hu rhrh^ i¥gu A“¡ s¡ i¥gu“y„ S>s“ L$f“pf Ly$Vy„$bp¡ r“dp®Z ’sp Nep.

cpfs“p ip”ue Npe““u "tlvy$õ’p“u k„Nus' A“¡ "L$Zp®V$L$ k„Nus' A¡hu b¡ âdyM ipMpAp¡ R>¡. s¡dS> ip”ue A“¡ D‘ip”ue A¡hp b¡ c¡v$ R>¡. D‘ip”ue Npe“dp„ A“¡L$ gp¡L$Nus i¥gu“p¡ kdph¡i Å¡hp dm¡ R>¡.

DÑf cpfs“u L$Õ’L$, dlpfpô²$“u gphZu, Ap¡qX$õkp“u Ap¡qX$ku, srdg“pXy$“u cfs“pV$éd¹, Ap„^°“u

Page 38: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

29

hs®dp“L$pmdp„ cpfsue k„Nus n¡Ó¡ rhriô$

i¥gu A’hp rhriô Ly$Vy„$bp¡“u dep®v$p Ap¡m„Nu“¡

Arc“h âep¡N L$fhp“y„ hgZ Å¡hp dm¡ R>¡.

S>¡dp„ ‘pïQpÐe k„Nus, ‘pïQpÐe “©Ðe“p¡

cpfsue k„Nus kp’¡ kyd¡m kp^hp“p¡ âeГ

‘Z>Å¡hp dm¡ R>¡, Ap fus¡ “hu i¥gu rhL$rks

L$f“pf L$gpL$pfp¡dp„ Dv$ei„L$f“y„ “pd S>ê$f’u g¡hy„

‘X¡$. s¡dZ¡ cpfsue ip”ue “©Ðe A“¡

eyfp¡r‘e“ f„Nc|rd“u “©Ðe“pV$é ‘f„‘fp“p¡ kyd¡m

kpÝep¡. s¡“u kp’¡ kp’¡ s¡dZ¡ s¡d“u i¥gudp„

gp¡L$“©Ðe“u rhrh^ i¥guAp¡“¡ ‘Z õ’p“ Apàey„

R>¡. cpfsue grgs L$mp“p âõsysuL$fZ“y„ n¡Ó

Ap fus¡ rhõsfsy„ Åe R>¡. Ap hps cpfsue

×íeL$mp“p n¡Ódp„ ‘Z kss ’B flu R>¡.

gphZu “©Ðe : dlpfpô²$

L$’L$gu - L¡$fm

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

rhÅ‘|f“p kygsp“ Bb°prld Apqv$gipl

buÅA¡ v$prMZu Dv|$® cpjpdp„ "qL$spb-A¡-

“hfk' N°„’ g¿ep¡ R>¡. Ap N°„’ k„Nusip”

‘f k„b„r^s N¡e Nusp¡ ^fphsp¡, ^©‘v$

NpreL$u“¡ Ýep“dp„ fpMu“¡ Nusp¡“¡ kpL$pf

L$f“pfp¡, DÑd v$fÄS>p“p L$pìeN°„’“u

A“yc|rs L$fph“pf N°„’ R>¡.

Ap N°„’“p¡ dfpW$u A“yhpv$ X$p¸. kèev$

epüp “ius¡ L$ep£ R>¡ A“¡ s¡“y„ dfpW$u

k„õL$fZ X$p¸. Aê$Z âcyA¡ L$ey® R>¡. Ap

N°„’“p dyM‘©›$ ‘f“p v$p¡lfp“p¡ A“yhpv$

“uQ¡ âdpZ¡ R>¡.

""l¡ dpsp kfõhsu, sy„ S>NÄep¡rs A“¡

kh®NyZu R>¡. spfu L©$‘p Bb°prld ‘f ’i¡

sp¡ (spfp Apiuhp®v$’u) “h fkp¡“p Nusp¡

eyNp¡ eyNp¡ ky^u Æh„s fl¡i¡.''

Ly$rQ‘yX$u, L¡$fm“u L$’L$gu A“¡ dp¡rl“uAV¹$V$d S>¡hu “©Ðei¥gu“p âõsysuL$fZdp„ ip”ue Npe“, hpv$“ A“¡ “©Ðe“p¡ ky„v$f d¡m Å¡hp dm¡ R>¡.

õhs„Ó cpfsdp„ ip”ue k„Nus A“¡ “©Ðe kpdpÞe frkL$p¡ ky^u ‘lp¢Q¡ s¡ dpV¡$ rhrh^ õ’m¡ k„Nus-“©Ðe dlp¡Ðkhp¡ DS>hhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡“p¡ Apõhpv$ g¡hp dpV¡$ dpÓ cpfs“p S> “l] ‘f„sy rhv$¡idp„’u ‘Z A“¡L$ frkL$p¡ Aph¡ R>¡. ‘yZ¡dp„ v$f hj£ ep¡Åsp¡ "khpB N„^h®' k„Nus dlp¡Ðkh ârkÙ R>¡.

Page 39: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

30

4.4 L$gp, D‘ey¼s L$gp A“¡ ìehkpep¡“u sL$

L$gp : L$gp“p¡ Brslpk A¡L$ op“ipMp R>¡. Ap n¡Ódp„ k„ip¡^““u A“¡ ìehkpe“u sL$p¡ dmu iL¡$ R>¡.

(1) L$gp“p Brslpk“p¡ Aæepk L$f“pf ‘ÓL$pqfÐh“p n¡Ó¡ ‘Z L$pd L$fu iL¡$ R>¡.

(2) L$gp hõsyAp¡“u Mfuv$-h¢QpZ“y„ A¡L$ õhs„Ó rhð R>¡. Äep„ L$gphõsy“y„ d|ëe W$fphsu hMs¡ s¡ L$gphõsy Mp¡V$u (“L$gu) sp¡ “’u“¡, s¡ ‘pfMhp“u S>ê$f lp¡e R>¡. s¡ dpV¡$ L$gp“p Brslpk“p¡ KX$p¡ Aæepk L$f“pfp rhi¡jo“u AphíeL$sp lp¡e R>¡.

(3) kp„õL©$rsL$ hpfkp“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“ s¡dS> kp„õL©$rsL$ ‘e®V$“ A¡ lpgdp„ “h¡kf’u rhL$rks ’sy„ n¡Ó R>¡. Ap n¡Ódp„ ‘Z L$gp“p¡ Aæepk L$f“pf dpV¡$ A“¡L$ ìehkpreL$ sL$p¡ D‘gå^ R>¡. S>¡dp„ k„N°lpge, Arcg¡MpNpf, N°„’pge A“¡ dprlsu âkpfZ“y„ sÐhop“, ‘yfpsÐhue k„ip¡^“ A“¡ cpfsue rhÛp L¡$V$gpL$ dlÐh“p n¡Óp¡ R>¡.

D‘ey¼s L$gp : ×íe A“¡ grgs L$gp“p n¡Ó¡ dpÓ frkL$p¡ L$gp“p¡ fkpõhpv$ L$f¡ s¡ dpV¡$ L$mp“y„ r“dp®Z L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. kh® L$gpn¡Óp¡“p L$gpL$pfp¡“p¡ s¡ âp’rdL$ l¡sy lp¡e R>¡. s¡ rkhpe L$gpÐdL$ fQ“p A“¡ D‘ep¡rNsp“¡ kp„L$mu“¡ A“¡L$ âL$pf“y„ r“dp®Z L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. Apd, D‘ep¡rNsp“p l¡sy’u L$gp“y„ r“dp®Z A¡V$g¡ D‘ey¼s L$gp.

(1) Ap¥Ûp¡rNL$ A“¡ Ål¡fps n¡Óp¡, s¡dS> Of“u kÅhV$ A“¡ kÅhV$“u hõsyAp¡, f„Nd„Q ‘f“y„ “¡‘Õe, QgrQÓ A“¡ v|$fv$i®“ ‘f“p L$pe®¾$dp¡ dpV¡$ AphíeL$ L$gp r“v$£i“, âL$pi“ A“¡ dyÖZ n¡Ó¡ ‘yõsL$p¡, kpdreL$p¡, hs®dp“‘Óp¡“u fQ“p, kÅhV$ A“¡ kyg¡M“, c¡V$L$pX®$, Apd„ÓZ ‘rÓL$p, h¥e[¼sL$ g¡M“ kpdN°u, c¡V$ hõsy

hN¡f¡ A“¡L$ bpbsp¡ dpV¡$ D‘ey¼s L$gpn¡Ó“p ÅZL$pfp¡“u AphíeL$sp lp¡e R>¡.

(2) õ’p‘Ðe A“¡ R>peprQÓZ S>¡hp n¡Óp¡“p¡ ‘Z D‘ey¼s L$gpdp„ kdph¡i ’pe R>¡. hs®dp“L$pmdp„ k„NZL$ ‘f L$f¡gp [õ’f A“¡ Qgs¹rQÓp¡, “L$iu A“¡ Apf¡M“p¡ hp‘fhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ ‘Z D‘ey¼s L$gp“p¡ S> cpN R>¡. v$f v$pNu“p, d|ëehp“ ^psyAp¡“u L$gp hõsyAp¡, f„Nu“ “¼iu“p dpV$u“p hpkZp¡, hp„k A“¡ “¡sf“u hõsyAp¡, L$p„Q“u L$gp‘|Z® hõsyAp¡, ky„v$f L$p‘X$ A“¡ h” hN¡f¡“y„ r“dp®Z A¡ D‘ey¼s L$gp“u AÐe„s rhõs©s epv$u R>¡.

D‘f“p v$f¡L$ n¡Ódp„ bp¥qÙL$ õsf¡ L$p¡B k„L$ë‘“p dp„X$u“¡ s¡“¡ âÐen Dspfhp ky^u“p r“dp®Z“p A“¡L$ sb½$p lp¡e R>¡. v$f¡L$ sb½¡$ ârirns A“¡ Ly$im ìe[¼sAp¡“u dp¡V$p âdpZdp„ AphíeL$sp lp¡e R>¡. L$gphõsy“y„ DБpv$“ L$fsu hMs¡ s¡“p r“dp®Z“u âq¾$ep rhriô$ kp„õL©$rsL$ ‘f„‘fp kp’¡ Å¡X$pe¡gu lp¡e R>¡. Ap n¡Óp¡dp„ âq¾$ep“p âÐe¡L$ sb½$p“p rhL$pk“p¡ Brslpk lp¡e R>¡. ârinZ“p Aæepk¾$ddp„ L$gphõsy“p DБpv$“ âq¾$ep“u Ap¥Ûp¡rNL$, kp„õL©$rsL$ ‘f„‘fp“p Brslpk“p¡ kdph¡i L$f¡gp¡ lp¡e R>¡.

D‘f Dëg¡M L$fpe¡g n¡Óp¡dp„ sp„rÓL$ A“¡ ìehkpreL$ rinZ Ap‘“pf A“¡L$ k„õ’p cpfsdp„ R>¡. NyS>fps“u “¡i“g B[ÞõV$V$é|V$ Ap¸a qX$TpB“, Adv$phpv$ Aphp âL$pf“y„ ârinZ Ap‘“pf rhð“u AN°NÎe k„õ’pAp¡ ‘¥L$u A¡L$ NZpe R>¡. Bkhuk“ 2015dp„ Ap k„õ’pA¡ A¡L$ Ap¸“gpB“ Aæepk¾$d iê$ L$ep£ R>¡.$

ApNm“p ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ âkpfdpÝedp¡ A“¡ Brslpk rhi¡ dprlsu d¡mhhp“p R>uA¡.

Page 40: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

31

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) rQÓL$gp A“¡ rië‘L$gp“p¡ kdph¡i .........dp„ ’pe R>¡.

(A) ×íeL$gp (b) grgsL$gp (L$) gp¡L$L$gp (X$) ArcÅs L$gp (2) d’yfp rië‘i¥gu............. “p kdedp„

Dv$edp„ Aphu. (A) Ly$ipZ (b) Nyàs (L$) fpô²$L|$V$ (X$) dp¥e®

(b) “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) Ly$sybrd“pf - d¡lfp¥gu (2) Np¡mOyçdV$ - rhÅ‘|f (3) R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> f¡ëh¡ V$rd®“k - qv$ëgu (4) spS>dl¡g - ApN°p

2. V|„$L$“p¢v$ gMp¡. (1) L$gp (2) l¡dpX$‘„su i¥gu (3) dfpW$p rQÓi¥gu

3. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘óV$ L$fp¡. (1) L$gp“p Brslpk“p¡ KX$p¡ Aæepk L$f“pfp

rhi¡jop¡“u AphíeL$sp lp¡e R>¡. (2) “pdi¡j ’hp“p Apf¡ Aph¡gu rQÓL$’u

S>¡hu ‘f„‘fp“¡ ‘y“Æ®hus L$fhu S>ê$fu R>¡.

4. “uQ¡“y„ L$p¡ô$L$ ‘|Z® L$fp¡.

d„qv$f õ’p‘Ðe i¥gu

“pNf ÖprhX$ l¡dpX$‘„su

rhriô$sp

Dv$plfZ

5. “uQ¡“p âñp¡“p krhõspf DÑf gMp¡. (1) gp¡L$rQÓL$gp i¥gu rhi¡ krhõspf dprlsu

gMp¡. (2) cpfs“u dy[õgd õ’p‘Ðei¥gu“u

rhriô$sp Dv$plfZ krls õ‘ô$ L$fp¡. (3) L$gpn¡Ó¡ ìehkpe“u L$B sL$p¡ D‘gå^

R>¡ s¡ õ‘ô$ L$fp¡. (4) ‘p“p “„bf 23 ‘f“p rQÓ“y„ r“funZ

L$fu“¡ “uQ¡“p dyv¹$pAp¡“p Ap^pf¡ hpfgu rQÓL$gp rhi¡ dprlsu Ap‘p¡.

(A) r“kN®“y„ rQÓZ (b) dp“hpL©$rs“y„ f¡MpV$“ (L$) ìehkpe (X$) Of

D‘¾$d (1) ey“¡õL$p¡A¡ Ål¡f L$f¡g ÅNrsL$

hpfkpõ’mp¡“u epv$udp„ kdprhô$ cpfsue õ’mp¡ rhi¡ h^y dprlsu d¡mhp¡.

(2) ‘p¡sp“p ‘qfkfdp„ d|rs® b“ph“pf L$pfuNf“p L$pe®“y„ r“funZ L$fp¡ A“¡ s¡d“u dygpL$ps gp¡.

õhpÝepe

Page 41: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

32

S>¡çk Ap¸NõV$k rlL$u

5. âkpfdpÝedp¡ A“¡ Crslpk

‘Z¡ R>p‘u“¡ rhsfus L$fpsy„ âL$pi“ A¡V$g¡ "hs®dp“‘Ó'.

hs®dp“‘Óp¡ õ’pr“L$, v$¡ip„sN®s A“¡ ÅNrsL$ õhê$‘“p rhrh^ kdpQpfp¡ ‘lp¢QpX$hp“y„ L$pe® L$f¡ R>¡. OV$u fl¡gu OV$“pAp¡“u “p¢^ ^fphsy„ hs®dp“‘Ó A¡L$ A¥rslprkL$ v$õsph¡S> R>¡.

hs®dp“‘Óp¡“u ‘|h®c|rdL$p (‘©›$c|rd) : BrS>àsdp„ Bkhuk“ ‘|h£“p kdedp„ kfL$pfu Apv$¡ip¡“p L$p¡sf¡gp rigpg¡Mp¡ kph®S>r“L$ õ’mp¡A¡ d|L$hpdp„ Aphsp. âpQu“ fp¡d“ kpd°pÄedp„ kfL$pfu Apv$¡i L$pNm ‘f gMsp A“¡ s¡ L$pNm v$f¡L$ âp„sdp„ hl¢Qhpdp„ Aphsp. S>¡dp„ v$¡i A“¡ fpS>^p“u“u OV$“pAp¡ rhi¡ dprlsu fl¡su. fp¡ddp„ ÄeyrgAk kuTf“p Ar^‘Ðe l¡W$m "A¸¼V$p X$pe“p®' (X¡$gu A¸¼V$-fp¡S>“u OV$“p) “pd“y„ dprlsu‘Ó kph®S>r“L$ õ’mp¡A¡ gNpX$hpdp„ Aphsy„. gp¡L$p¡ ky^u kfL$pfu r“h¡v$“p¡ ‘lp¢QpX$hp“p¡ Ap A¡L$ âcphu dpN® lsp¡. kpsdp isL$dp„ Qu“dp„ kfL$pfu r“h¡v$“p¡ kph®S>r“L$ õ’mp¡A¡ hl¢Qhpdp„ Aphsp. HÁg¡ÞX$dp„ gX$pB A’hp dlÐh“u OV$“p rhi¡ dprlsu Ap‘su ‘rÓL$p hÃQ¡ hÃQ¡ hl¢Qhpdp„ Aphsu. ^d®ipmpdp„ Dsf“pfp âhpku, hV¡$dpNy® Ðep„“p õ’pr“L$ gp¡L$p¡“¡ v|$fv|$f“p kdpQpfp¡ L$l¡sp. fpÅ“p ârsr“r^Ap¡ Sy>v$p Sy>v$p õ’mp¡A¡ fl¡sp. s¡Ap¡ spÅ kdpQpfp¡ fpS>v$fbpfdp„ dp¡L$gsp.

b¢Np¡g NT¡V$ : cpfs“y„ ‘l¡gy„ A„N°¡Æ hs®dp“‘Ó 29 ÅÞeyApfu 1780“p fp¡S> iê$ ’ey„. S>¡ "L$gL$sp S>“fg A¡X$ìlV$p®eTf' A’hp "b¢Np¸g N¸T¡V$'“p “pd¡ Ap¡mMpsy. Apeqfi ìe[¼s S>¡çk Ap¸NõV$k rlL$uA¡ s¡“u iê$Aps L$fu lsu.

5.1 âkpfdpÝedp¡“u Ap¡mM

"âkpfdpÝedp¡' iåv$dp„ "âkpf' A“¡ "dpÝedp¡' S>¡hp b¡ iåv$p¡ R>¡. âkpf“p¡ A’® v|$fkyv|$f ‘lp¢QpX$hy„. A¡L$pv$ dprlsu Ap‘Z¡ A¡L$pv$ dpÝed“u klpesp’u v|$fv|$f ‘lp¢QpX$u iL$uA¡ R>uA¡. ‘l¡gp“p kdedp„ fpÅ“¡ L$p¡B kdpQpf k„‘|Z® fpÄedp„ ‘lp¢QpX$hp lp¡e sp¡ L¡$V$gpL$ qv$hkp¡ gpNsp. ‘l¡gp Npdp¡Npd v$p„X$u ‘uV$sp. A¡L$ ‘pk¡’u buÅ“¡, buÅ ‘pk¡’u ÓuÅ“¡ kdpQpf dmsp.

5.2 âkpfdpÝedp¡“p¡ Brslpk cpfsdp„ A„N°¡Å¡“y„ ApNd“ ’ep ‘R>u

dyÖZL$gp, hs®dp“‘Óp¡“u iê$Aps ’B. hs®dp“‘Óp¡“¡ L$pfZ¡ R>p‘¡gp kdpQpf b^u S>ÁepA¡ ‘lp¢QpX$hpdp„ dv$v$ dmsu ’B. hs®dp“‘Ó dprlsu A“¡ op““p âkpf“y„ kp^“ bÞey„.

hs®dp“‘Óp¡ : dy¿eÐh¡ kdpQpf, AN°g¡M, gp¡L$p¡“p ds, Ål¡fpsp¡, d“p¡f„S>L$ A“¡ AÞe ‘|fL$ dprlsu ^fphsy„, r“rïQs kde¡ r“erds

rhQpf L$fp¡dp¡NgL$pmdp„ rblpfdp„ vy$L$pm ‘X¡$ sp¡

s¡“u dprlsu qv$ëgu L¡$hu fus¡ ‘lp¡QpX$hpdp„ Aphsu li¡? s¡“p rhi¡ rhQpfrhr“de L$fu“¡ qv$ëgu“p kd°pV¡$ S>¡ D‘peep¡S>“p s¥epf L$fu s¡ rblpf ‘lp¢Qsp L¡$V$gp¡ kde gpÁep¡ li¡?

5.1 âkpfdpÝedp¡“u Ap¡mM5.2 âkpfdpÝedp¡“p¡ Brslpk 5.3 âkpfdpÝedp¡“u AphíeL$sp5.4 âkpfdpÝedp¡ Üpfp dmsu dprlsu“y„ rQqL$ÐkL$

ApL$g“5.5 k„b„r^s ìehkpreL$ n¡Óp¡

Page 42: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

33

"v$‘®Z'“p A„L$p¡dp„“u dprlsudp„ Ap‘Z“¡ fpS>L$ue, Apr’®L$, kpdprS>L$ A“¡ kp„õL©$rsL$ Brslpk dm¡ R>¡. Dv$p.

(1) L„$‘“u kfL$pf“p

ÓZ âv$¡ip¡“p S>dpMQ®“u

epv$u (2) Ap v$¡i ‘f frie“p¡“p¡ lºdgp¡ ’hp“p¡

ce (3) il¡f kpa fpMhp dpV¡$ d„X$m“u r“dZ|„L$ (4) tlvy$ rh^hp“p ‘y“rh®hpl (5) L$p¡gL$spdp„ r’A¡V$f“u iê$Aps (6) fpÅ fpddp¡l“ fpe“u HÁg¡ÞX$dp„ L$pdNufu Ap ‘f’u

sÐL$pgu“ ‘qf[õ’rs rhi¡ dprlsu dm¡ R>¡.

v$‘®Z : 1832“u kpgdp„ dy„bBdp„ "v$‘®Z' ‘Ó iê$ ’ey„. S>¡“p k„‘pv$L$ bpmipõÓu Å„c¡L$f lsp.

epv$u s¥epf L$fp¡

õhps„Ôe ‘l¡gp“p kde“p L¡$V$gpL$ âdyM “¡spAp¡ A“¡ s¡dZ¡ iê$ L$f¡g hs®dp“‘Óp¡“u epv$u s¥epf L$fp¡.

hN®“p v$f¡L$ rhÛp’} A¡L$ kdpQpf“u L$psfZ gph¡ A“¡ s¡“u “p¡V$ s¥epf L$fp¡.

L$fu Sy>Ap¡

bpmip”u Å„c¡L$f

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

‘l¡gp dfpW$u ‘Ó "v$‘®Z'“p k„‘pv$L$

lp¡hp“p L$pfZ¡ bpmip”u Å„c¡L$f“¡

ApÛk„‘pv$L$ L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡d“p

S>Þdqv$hk A¡V$g¡ L¡$ 6 ÅÞeyApfu“¡ dlpfpô²$dp„

"‘ÓL$pf qv$hk' sfuL¡$ DS>hhpdp„ Aph¡ R>¡.

âcpL$f : cpD dlpS>“¡ Ap hs®dp“‘Ó iê$

L$ey®. S>¡dp„ ä¢Q bmhp“p¡ Brslpk (fpÄe¾$p„rs),

gp¡L$rlshpv$u (Np¡‘pm lfu v$¡idyM)“p kdpS>

ÅN©rs rhi¡“p "is‘Óp¡' ârkÙ ’ep.

op“p¡v$e : "op“p¡v$e' ‘Ódp„ 1842dp„

A¡riepM„X$“p¡ A“¡ 1851dp„ eyfp¡‘“p¡ “L$ip¡

R>p‘hpdp„ Apìep lsp„. dfpW$u hs®dp“‘Ódp„

‘l¡gy„ rQÓ R>p‘hp“y„ dp“ op“p¡v$e“¡ dm¡ R>¡.

huS>mu“u dv$v$’u kdpQpf ‘lp¢QpX$hp“y„ e„Ó

A¡V$g¡ L¡$ V¡$rgN°pa 1852’u iê$ ’ey„ lsy„ A¡

dprlsu "op“p¡v$e'dp„’u dm¡ R>¡. cpfsdp„ â’d

f¡ëh¡ iê$ ’ep“p kdpQpf op“p¡v$edp„ "Qp¼ep

çlkp¡bp' iuj®L$ l¡W$m R>‘pep lsp„. 1857“p

k„Oj®“u dprlsu Ap hs®dp“‘Ódp„ R>p‘¡gu lsu.

hs®dp“‘Óp¡ kdpS> ÅN©rs“y„ L$pe® L$f“pf

dlÐh“y„ dpÝed lsp. v$p.s. "Hv|$âL$pi' ‘ÓA¡

rh^hp rhhpl“¡ Å¡fv$pf kd’®“ Apàey„. blºS>“

kdpS>“y„ dyM‘Ó "v$u“b„^y' dlpÐdp Äep¡rsfph

aºg¡“p klL$pfu L©$óZfph cpg¡L$f¡ iê$ L$ey¯ lsy„.

Ap hs®dp“ ‘Ó Üpfp Ap‘Z“¡ blºS>“

kdpS>“u kdL$prg“ ‘qf[õ’rs“p¡ ¿epg dm¡ R>¡.

L¡$kfu A“¡ dfpW$p : õhps„Ôe‘|h®“p kde“p

cpfsue hs®dp“‘Óp¡“p Brslpk“p¡ dlÐh“p¡

sb½$p¡ "L¡$kfu' A“¡ "dfpW$p' hs®dp“‘Óp¡A¡

‘|ep£. 1881dp„ Np¡‘pm NZ¡i ApNfL$f A“¡

bpm N„Np^f qV$mL¡$ Ap hs®dp“‘Óp¡“u iê$Aps

L$fu. s¡“p Üpfp sÐL$pgu“ kpdprS>L$ A“¡

fpS>L$ue âñp¡“¡ hpQp aŸV$u. L¡$kfudp„ v$¡i[õ’rs,

v$¡icpjp“p N°„’ A“¡ rhv$¡i“y„ fpS>L$pfZ rhi¡

gMhpdp„ Apìey.

A¡L$hukdu kv$udp„ hs®dp“‘Óp¡ gp¡L$iplu“p

Qp¡’p õs„c sfuL¡$ dlÐh‘|Z® c|rdL$p cS>h¡ R>¡.

r“esL$prgL$p¡-kpdreL$p¡ : Qp¡½$k kdephr^dp„

âL$pris ’“pf dyqÖs kprlÐe A¡V$g¡ kpdreL$

S>¡dp„ kpàsprlL$, ‘prnL$, dprkL$, $qÜdprkL$,

rÓdprkL$, R>dprkL$, hprj®L$“p¡ kdph¡i ’pe R>¡. Ap rkhpe Ar“esL$prgL$ âL$pf ‘Z R>¡

Page 43: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

34

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

rb°qV$iL$pgu“ cpfsdp„ 23 Sy>gpB,

1927“p fp¡S> dy„bB f¡qX$Ap¡ L¡$ÞÖ ‘f’u

‘l¡gy "Þe|T> byg¡qV$“' âõsys L$fhpdp„

Apìey„. A„N°¡Æ ‘R>u L$p¡gL$spdp„ b„Npmu

kdpQpf iê$ ’ep.

Ar“esL$prgL$p¡“u ârkqÙ“p¡ kde r“rïQs lp¡sp¡ “’u.

cpjpdp„ hp„QL$p¡ A“¡ â¡nL$p¡ dpV¡$ kpdN°u

D‘gå^ L$fu Ap‘hpdp„ Aph¡ R>¡.

ApL$pihpZu : õhps„Ôe‘|h® 1924dp„

"HqX$e“ b°p¸X$L$p[õV„$N L„$‘“u' (Apebuku)“p

“pd¡ v$ffp¡S> L$pe®¾$d âkpqfs L$f“pf A¡L$ Mp“Nu

f¡qX$ep¡ L¡$ÞÖ iê$ ’ey„. Ðepf bpv$ rb°qV$i kfL$pf¡

Ap S> L„$‘“u“y„ “pd "HqX$e“

õV¡$V$ b°p¸X$L$p[õV„$N krh®kuk'

(ApeA¡kbuA¡k) fp¿ey„. 8

S|>“, 1936“p Ap L„$‘“u“y„

“pd "Ap¸g HqX$ep f¡qX$Ap¡'

(A¡ApeApf) L$fhpdp„ Apìey„.

cpfs õhs„Ó ’ep ‘R>u AIR cpfs

kfL$pf“p dprlsu A“¡ âkpfZ Mpsp“p¡ A¡L$

cpN bÞep¡. iê$Apsdp„ s¡ ipkL$ue L$pe®¾$d

A“¡ D‘¾$dp¡“u dprlsu Ap‘“pf Ar^L©$s L¡$ÞÖ

lsy„. ¿eps“pd L$rh ‘„qX$s “f¡ÞÖ idp®“p k|Q“

A“ykpf "ApL$pihpZu' “pd Ap‘hpdp„ Apìe„y.

ApL$pihpZu Üpfp rhrh^ d“p¡f„S>L$, ÅN©rs

ApZ“pf A“¡ kprl[ÐeL$ d|ëe ^fphsp L$pe®¾$dp¡

fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ S> âdpZ¡ M¡X|$sp¡,

L$pdv$pfp¡, eyhL$p¡ A“¡ õÓuAp¡ dpV¡$ rhi¡j L$pe®¾$dp¡

âkpqfs L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. gp¡L$qâe f¡qX$Ap¡ k¡hp

"rhrh^cpfsu' Üpfp 24 cpjp A“¡ 146

bp¡gucpjpdp„ L$pe®¾$dp¡ fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

hs®dp“L$pmdp„ A“¡L$ Mp“Nu f¡qX$Ap¡ k¡hp iê$

’B R>¡. Dv$p. f¡qX$Ap¡ rdQ}.

Qpgp¡ ip¡^uA¡

D‘f“p Dv$plfZp¡ rkhpe dlpfpô²$ A“¡ L¡$ÞÖõsf¡ Brslpk k„ip¡^“ kp’¡ k„b„r^s k„õ’p/rhÛp‘uW$p¡ dfpW$u, tlv$u A“¡ A„N°¡Æ cpjpdp„ S>¡ kpdreL$p¡ âL$pris L$f¡ R>¡ s¡“u dprlsu Ap„sfÅm“u dv$v$’u d¡mhp¡.

bpmip”u Å„c¡L$f¡ dfpW$u cpjp“y„ â’d

dprkL$ "qv$Áv$i®“' iê$ L$ey¯. kpdreL$p¡“p¡ rhQpf

L$fuA¡ sp¡ "âNrs' (1929) kpàsprlL$ dlÐh“y„

R>¡. S>¡“p k„‘pv$L$ Ôe„bL$ i„L$f i¡S>hgL$f lsp.

s¡dZ¡ "âNrs'dp„ Brslpkip”, dl$pfpô²$“p¡

Brslpk A“¡ kpdprS>L$ Qmhmp¡ hN¡f¡ S>¡hp

rhrh^ rhjep¡ ‘f rh‘yg g¡M“ L$pe® L$ey¯.

Ap^yr“L$ L$pmdp„ cpfsue Brslpk kp’¡

k„b„r^s A“¡L$ kpdreL$p¡ “uL$m¡ R>¡. v$p.s.

dfpW$u cpjp“p "cpfsue Brslpk A“¡ k„õL©$rs'

"dfpW$hpX$p Brslpk ‘qfjv$' ‘rÓL$p hN¡f¡

Ap^yr“L$ L$pmdp„ A“¡L$ hs®dp“‘Óp¡A¡

s„Óop““p¡ D‘ep¡N L$fu“¡ B-Aph©rÑ iê$

L$fu R>¡. S>¡“¡ hpQL$p¡“p¡ kpfp¡ ârskpv$ dmu

füp¡ R>¡. rinL$“u dv$v$’u B-hs®dp“‘Óp¡

L¡$hu fus¡ h„Qpe s¡ kdÆ gp¡.

L$fu Sy>Ap¡

h¡b‘ÓL$pqfsp : AÐep^yr“L$ kpdreL$p¡dp„

"h¡b ‘ÓL$pqfsp' âL$pf¡ ârkÙ ’sp kpdreL$p¡“p¡

kdph¡i ’pe R>¡. s¡dp„ ‘Z dy¿erhje Brslpk

lp¡e R>¡. h¡b-Þe|T ‘p¡V®$ëk, kp¡íeg rdqX$ep,

h¡b Q¸“ëk, e| V$é|b ‘f A„N¡°Æ A“¡ cpfsue

ApL$pihpZu

Page 44: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

35

R>‘pe¡g A¸X$p¸ëa rlV$gf¡ õhlõs¡ gM¡gu fp¡S>“uiu dmu Apìep“p kdpQpf s¡“y„ A¡L$ ârkÙ Dv$plfZ R>¡. "õV$“®' “pd“p S>d®“ kpàsprlL¡$ A¸X$p¸ëa rlV$gf“p lõspnfhpmu fp¡S>“uiu h¢Qpsu gu^u A“¡ AÞe âL$piL$ L„$‘“uAp¡“¡ s¡ h¢Qu. ApNm S>sp Ap fp¡S>“uiu b“phV$u lp¡hp“y„ kprbs ’ey„. Ap’u âkpfdpÝep¡dp„’u dmsu dprlsu“p D‘ep¡Ndp„ kphQ¡su fpMhu ‘X¡$ R>¡.

5.5. k„b„r^s ìephkpreL$ n¡Ó

hs®dp“‘Óp¡A¡ fp¡S>¡ fp¡S> spÅ kdpQpfp¡ hpQL$p¡ ky^u ‘lp¢QpX$hp“p lp¡e R>¡. Aphy„ L$fsu hMs¡ s¡dZ¡ "kdpQpf ‘pR>m“p kdpQpf' L$l¡hp ‘X¡$ R>¡. Ap kde¡ hs®dp“‘Óp¡“¡ Brslpk“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡. L$p¡B kdpQpf“y„ krhõspf rhh¡Q“ L$fsu hMs¡ c|sL$pmdp„ s¡ S> õhê$‘“u buÆ OV$“p buS>¡ õ’m¡ OV$u lp¡e sp¡ s¡“¡ kdpQpfdp„ A¡L$ Qp¡fkdp„ R>p‘hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡’u hpQL$p¡“¡ rhi¡j dprlsu dm¡ R>¡. A“¡ OV$“p“p d|m ky^u ‘lp¢Qu iL¡$ R>¡.

hs®dp“‘Óp¡dp„ ‘Qpk hjp£ ‘l¡gp„, kp¡ hjp£ ‘l¡gp„ S>¡hu L$V$pfp¡ lp¡e R>¡ s¡ Brslpk“p kp^“p¡ A“¡ Brslpk ‘f Ap^pqfs lp¡e R>¡. Ap âL$pf“u L$V$pfp¡dp„’u Ap‘Z“¡ c|sL$pm“u Apr’®L$, kpdprS>L$, fpS>L$ue, A¥rslprkL$ OV$“pAp¡ rhi¡ dprlsu dm¡¡ R>¡. c|sL$pm“u ‘pð®c|rd ‘f hs®dp“ kdS>hpdp„ dv$v$ dm¡ R>¡.

v|$fv$i®“ : 15 kàV¡çbf, 1959“p fp¡S> cpfs“p ‘l¡gp fpô²$‘rs X$p¸. fpS>¡ÞÖâkpv$¡ "qv$ëgu v|$fv$i®“ L¡$ÞÖ'“y„ Dv¹$OpV$“ L$ey¯. dlpfpô²$dp„ 1 d¡, 1972“p fp¡S> dy„bB L¡$ÞÖdp„ L$pe®¾$d iê$ ’ep. 15 Ap¡NõV$, 1982“p fp¡S> f„Nu“ v|$fv$i®““y„ ApNd“ ’ey„. B.k. 1991dp„ v$¡iu A“¡ rhv$¡iu Mp“Nu Q¡“gp¡“¡ L¡$bg“p dpÝed’u L$pe®¾$d âkpqfs L$fhp“u ‘fhp“Nu Ap‘hpdp„ Aphu. ApS>¡ cpfsue â¡nL$p¡ dpV¡$ 100’u h^y Q¡“gp¡ D‘gå^ R>¡.

5.3 âkpfdpÝedp¡“u AphíeL$sp

kdpS>dp„ dprlsu“p¡ dy¼s âhpl âkfphhp dpV¡$ âkpfdpÝedp¡“u AphíeL$sp lp¡e R>¡. s„Óug¡M, rhrh^ L$V$pfp¡, ‘|fhZuAp¡ hs®dp“‘Ó“p¡ ArhcpÄe A„N lp¡e R>¡. hpQL$p¡ ‘Z ‘Óìehlpf“p dpÝed’u ‘p¡sp“u hps fS|> L$f¡ R>¡. gp¡L$iplu“¡ h^y ky×Y$ L$fhp dpV¡$ hs®dp“‘Óp¡ dv$v$ê$‘ b“u iL¡$ R>¡.

v|$fv$i®“ ×íe-îpìe dpÝed lp¡hp’u s¡Z¡ hs®dp“‘Ó A“¡ ApL$pihpZu“u dep®v$p Ap¡m„Nu“¡ S>“sp“¡ "âÐen iy„ bÞey„' s¡ v$ip®hhp“u iê$Aps L$fu. S>“sp ‘pk¡ A¡L$pv$u OV$“p“p¡ "Ap„Mp¡ v$¡Mp lpg' Å¡hp dpV¡$ v|$fv$i®““p¡ L$p¡C ‘ep®e “’u.

hs®dp“L$pm“u rhrh^ v|$fv$i®“ Q¡“gp¡“u dprlsu rdÓp¡ kp’¡ S|>’dp„ S|>’L$pe® sfuL¡$ gMp¡.

L$fu Sy>Ap¡

Brslpk

s„Óug¡M

rhh¡Q“

L$V$pf g¡M

kdpQpf qv$“rhi¡j

5.4 âkpfdpÝedp¡ Üpfp dmsu dprlsu“y„ rQqL$ÐkL$ ApL$g“

âkpfdpÝedp¡ Üpfp dmsu dprlsu“y„ rQqL$ÐkL$ ApL$g“ L$fhy„ ‘X¡$ R>¡. hs®dp“‘Ó Üpfp Ap‘Zu kpd¡ d|L$psu dprlsu v$f¡L$ hMs¡ hpõsrhL$sp S> li¡ A¡hy„ “’u. Ap‘Z¡ s¡ s‘pkhu ‘X¡$ R>¡. S>d®“u“p A¡L$ kpàspprlL$dp„

Page 45: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

36

rhi¡j âk„Np¡A¡ hs®dp“‘Óp¡A¡ ‘|rs® A’hp

rhi¡jp„L$ blpf ‘pX$hp ‘X¡$ R>¡. Dv$p. 1914dp„

‘l¡gy„ rhðeyÙ iê$ ’ey„. s¡“¡ 2014dp„ 100

hj® ‘|Z® ’ep. Ap eyÙ“y„ kdyÃQe kdunZ

L$fsu ‘|rs® blpf ‘pX$su hMs¡ s¡ OV$“p“p¡

Brslpk“u ÅZ lp¡hu S>ê$fu R>¡. 1942“p

"cpfs R>p¡X$p¡' Ap„v$p¡g““¡ 2017dp„ 75 hj®

‘|Z® ’ep. Aphp âk„N¡ hs®dp“‘Óp¡ g¡M,

s„Óug¡M, qv$“rhi¡j, kdunp$ Üpfp s¡ OV$“p“y„

bpfuL$pB’u Ahgp¡L$“ L$f¡ R>¡. A¡ kde¡

Brslpk“p¡ Aæepk D‘ep¡Nu “uhX¡$ R>¡.

‘|Z® ’pe Ðepf¡ s¡ OV$“p“u QQp® L$fhp dpV¡$

s¡ OV$“p“u dprlsu“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡. fpô²$ue

“¡spAp¡“p L$pe® rhi¡ cpjZ Ap‘hp dpV¡$

h¼spAp¡“¡ Brslpk“p¡ Ap^pf g¡hp¡ ‘X¡$ R>¡.

ApL$pihpZu ‘f ‘Z qv$“rhi¡j L$pe®¾$d âkpqfs

’pe R>¡.

v|$fv$i®“ A“¡ Brslpk“p¡ “ÆL$“p¡ k„b„^

R>¡. Brslpk rhi¡ ê$rQ A“¡>ÅN©rs r“dp®Z

L$fhp“y„ dlÐh“y„ L$pe® v|$fv$i®“ A“¡ AÞe Q¡“gp¡

L$f¡ R>¡. v|$fv$i®“ ‘f“u fpdpeZ, dlpcpfs S>¡hu

‘p¥fprZL$ ^pfphprlL$p¡ s¡dS> cpfs A¡L$ Mp¡S>,

fpÅ rihR>Ó‘rs S>¡hu A¥rslprkL$ ^pfphprlL$p¡A¡

M|b dp¡V$p â¡nL$hN®“¡ ApL$rj®s L$ep®. fpdpeZ-

dlpcpfs S>¡hu ^pfphprlL$p¡“y„ r“dp®Z L$fsu

hMs¡ sÐL$prg“ hpsphfZ, h¡ic|jp,

iõÓpiõÓp¡, fl¡Zu L$fZu, cpjp k„b„^u

ÅZL$pfp¡“u dv$v$“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡. s¡ dpV¡$

Brslpk“p¡ bpqfL$pB’u Aæepk L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡.

Ap^yr“L$ L$pmdp„ qX$õL$ìlfu, “¸i“g

rS>Ap¡N°pau, rlõV$fu S>¡hu ^pfphprlL$p¡ ‘f âkpqfs

’su ^pfphprlL$p¡ Üpfp vy$r“epcf“p Brslpk“p¡

MÅ“p¡ â¡nL$p¡ dpV¡$ Myëgp¡ d|L$hpdp„ Apìep¡ R>¡.

s¡“p Üpfp gp¡L$p¡ rhð“p¡ Brslpk A“¡ c|Np¡m

O¡fb¡W$p ÅZu iL¡$ R>¡. Ap ^pfphprlL$p¡“¡ h^y

d“p¡f„S>L$ b“phhp dp$V¡$ L¡$V$guL$ hpf Brslpk“p

L¡$V$gpL$ ‘k„v$ L$f¡gp cpN“y„ ìe[¼sf¡MprQÓ“p

dpÝed¡ âõsysuL$fZ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. v$p.s.

L$s®ìeiug õÓu-‘yê$j, fdshuf k¡“p“uAp¡

hN¡f¡. s¡ rkhpe hpõsyL$gp, qL$ëgp-kpd°pÄep¡“p¡

Dv$e-Aõs S> “l] ‘f„sy ‘pL$L$gp ‘f Ap^pqfs

^pfphprlL$p¡ ‘Z gp¡L$p¡ DÐkyL$sp’u Sy>A¡ R>¡.

D‘f“p b^p n¡Óp¡ dpV¡$ Brslpk“p KX$p

Aæepk“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡.

ÅZu gp¡.

1942“u Qmhmdp„ c|rdNs f¡qX$Ap¡

L¡$ÞÖA¡ L$f¡gu L$pdNufu“u dprlsu rinL$“u

dv$v$’u d¡mhp¡.

hs®dp“‘Óp¡ L$p¡eX$p s¥epf L$fhp dpV¡$ ‘Z

Brslpk“p¡ Ap^pf g¡ R>¡. sd¡ ‘Z Sy>v$pSy>v$p

iåv$ L$p¡eX$p s¥epf L$fhp“p¡ âeГ L$fu Sy>Ap¡.

Dv$p. qL$ëgp“p “pdp¡“p¡ D‘ep¡N L$fu“¡ b“ph¡g

iåv$L$p¡eX$p¡.

L$fu Sy>Ap¡

ApL$pihpZu dpV¡$ ‘Z Brslpk dlÐh“p¡ R>¡. v$p.s. 15 Ap¸NõV$, 1947 A’hp s¡ ‘R>u õhps„Ôeqv$“ r“rdÑ¡ hX$pâ^p“¡ Ap‘¡gp cpjZp¡“p ApL$pihpZu k„N°l L$f¡ R>¡. kdL$prg“ ‘qf[õ’rs kdS>hp dpV¡$ s¡“p¡ D‘ep¡N ’pe R>¡.

ApL$pihpZu“¡ L¡$V$gpL$ rhi¡j L$pe®¾$d âk„N¡

Brslpk“p AæepkL$sp®Ap¡“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡.

fpô²$ue “¡spAp¡“u S>e„rs A’hp ‘yÎersr’,

L$p¡B A¥rslprkL$ OV$“p“p 1 hj®, 25 hj®, 50

hj®, 100 hj® A’hp s¡“p NyZL$dp„ h^y hjp£

Page 46: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

37

ÅZu gp¡ cpfs“p âpQu“’u Ahp®Qu“ Brslpk“p

k„v$c®dp„ v|$fv$i®“ ‘f âkpqfs ’e¡gu

^pfphprlL$ "cpfs A¡L$ Mp¡S>' M|b dlÐh“u

R>¡. Ap ^pfphprlL$ ‘„qX$s “¡lê$“u "qX$õL$ìlfu

Ap¸a HqX$ep' N°„’ ‘f Ap^pqfs lsu. íepd

b¡“¡Ng qv$Áv$ri®s Ap ^pfphprlL¡$ âpQu“

L$pm’u Ahp®Qu“ L$pm“p¡ kpdprS>L$, kp„õL©$rsL$

A“¡ fpS>L$ue Brslpk fS|> L$ep£. KX$p k„ip¡^“

A“¡ âõsysuL$fZ õsf¡ Ap ^pfphprlL$ fkâv$

flu.

lX$à‘p k„õL©$rs, h¥qv$L$ L$pm, fpdpeZ-

dlpcpfs“y„ dlÐh, dp¥e® L$pmM„X$, syL®$-

AaOp“ A“¡ dp¡Ngp¡“y„ Ap¾$dZ, dp¡Ng

L$pmM„X$ A“¡ dp¡Ng bpv$iplp¡“y„ ep¡Nv$p“,

c[¼s Qmhm, R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS>“y„

L$pe®, kdpS>ky^pfZp Qmhm A“¡ õhps„Ôe

k„N°pd S>¡hu A“¡L$ OV$“p Ap ^pfphprlL$dp„

fS|> L$fhpdp„ Aphu.

Ap ^pfphprlL$dp„ “pV$éL$gp, gp¡L$L$gp,

ÅN©rsrhjeL$ dprlsu“p¡ Ap^pf gB“¡

L$gpL$pf fp¡i“ i¡W$ “¡lê$“p ê$‘dp„ k„Qpg“

L$fsp. “l¡ê$“p¡ Brslpk sfa“p¡ ×rô$L$p¡Z

A“¡ s¡“p âcphL$ âõsysuL$fZ“¡ L$pfZ¡ Ap

^pfphprlL$ cpfsdp„ hMZpB lsu.

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) cpfsdp„ ‘l¡gy„ A„N°¡Æ hs®dp“‘Ó ........... A¡ iê$ L$ey¯.

(A) S>¡çk Ap¸NõV$k rlL$u (b) kf Ÿ“ dpi®g (L$) A¸g“ ü|d

(2) v|$fv$i®“ .......... dpÝed R>¡. (A) ×íe (b) îpìe (L$) ×íe-îpìe

(b) “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) âcpL$f - ApQpe® â.L¡$. AÓ¡ (2) v$‘®Z - bpmip”u Å„c¡L$f (3) qv$“b„^y - L©$óZfph cpg¡L$f (4) L¡$kfu - bpm N„Np^f qV$mL$

2. V|„$L$“p¢^ gMp¡. (1) hs®dp“ ‘Óp¡“y„ õhps„Ôe k„N°pddp„ L$pe® (2) âkpfdpÝedp¡“u AphíeL$sp (3) âkpfdpÝedp¡ k„b„r^s ìehkpreL$ n¡Óp¡.

3. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡. (1) âkpfdpÝedp¡¡ Üpfp dmsu dprlsu“y„

rQqL$ÐkL$ ApL$g“ L$fhy„ ‘X¡$ R>¡. (2) hs®dp“‘Óp¡“¡ Brslpk“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡. (3) kh® âkpf dpÝedp¡dp„ v|$fv$i®“ Arsie

gp¡L$râe dpÝed R>¡.4. Ap‘¡g ‘qfÃR>¡v$“y„ hp„Q“ L$fu“¡ “uQ¡“p âï“p¡“p DÑfp¡

gMp¡.ApL$pihpZu : õhps„Ôe‘|h® 1924dp„ "HqX$e“

b°p¸X$L$p[õV„$N L„$‘“u'(Apebuku)“p “pd¡ v$ffp¡S> L$pe®¾$d âkpqfs L$f“pf A¡L$ Mp“Nu f¡qX$Ap¡ L¡$ÞÖ iê$ ’ey„. Ðepfbpv$ rb°qV$i kfL$pf¡ ApS> L„$‘“u“y„ “pd "HqX$e“ õV¡$V$ b°p¸X$L$p[õV„$N krh®rkk' (ApeA¡kbuA¡k) fp¿ey„. 8 S|>“, 1936“p Ap L„$‘“u“y„ “pd "Ap¸g HqX$ep f¡qX$Ap¡' (A¡ApeApf)L$fhpdp„ Apìey„.

cpfs õhs„Ó ’ep ‘R>u AIR cpfs kfL$pf“p dprlsu A“¡ âkpfZ Mpsp“p¡ A¡L$ cpN bÞep¡. iê$Apsdp„ s¡ ipkL$ue L$pe®¾$d A“¡ D‘¾$dp¡“u dprlsu Ap‘“pf Ar^L©$s L¡$ÞÖ lsy„. ¿eps“pd L$rh

õhpÝepe

Page 47: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

38

5. k„L$ë‘“prQÓ s¥epf L$fp¡.

hs®dp“‘Óp¡ ApL$pihpZu v|$fv$i®“

iê$Aps/

‘pïh®c|du

dprlsu“y„/L$pe®¾$d“y„ õhê$‘

L$pep£

D‘¾$d

sd¡ Å¡e¡g A¡L$ A¥rslprkL$ ^pfphprlL$“y„ ‘funZ L$fp¡.

‘„qX$s “f¡ÞÖ idp®“p k|Q“ A“ykpf "ApL$pihpZu' “pd Ap‘hpdp„ Apìey„. ApL$pihpZu Üpfp rhrh^ d“p¡f„S>L$, ÅN©rs ApZ“pf A“¡ kprl[ÐeL$ d|ëe ^fphsp L$pe®¾$dp¡ fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ S> âdpZ¡ M¡X|$sp¡, L$pdv$pfp¡, eyhL$p¡ A“¡ ”uAp¡ dpV¡$ rhi¡j L$pe®¾$dp¡ âkpqfs L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. gp¡L$râe f¡qX$Ap¡ k¡hp "rhrh^cpfsu' Üpfp 24 cpjp A“¡ 146 bp¡gucpjpdp„ L$pe®¾$dp¡ fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. hs®dp“L$pmdp„ A“¡L$ Mp“Nu f¡qX$Ap¡ k¡hp iê$ ’B R>¡. v$p.s. f¡qX$Ap¡ rdQ}.

(1) ApL$pihpZu ¼ep Mpsp A„sN®s Aph¡ R>¡?

(2) IBC“y„ iy„ “pdL$fZ L$fhpdp„ Apìey„ ?

(3) rhrh^ cpfsu ‘f’u L¡$V$gu cpjp A“¡ bp¡gu- cpjpdp„ L$pe®¾$d fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R¡ ?(4) ApL$pihpZu “pd L¡$hu fus¡ ‘X$éy„?

Page 48: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

39

6. d“p¡f„S>““p dpÝedp¡ A“¡ Brslpk

d““¡ Ap“„v$ Ap‘su hõsy A¡V$g¡ d“p¡f„S>““p kp^“p¡. Ah“hp ip¡Mp¡, fds, “pV$L$-qaëd, Nçds“p kp^“p¡, g¡M“-hpQ““u Apv$s hN¡f¡“p¡¡ d“p¡f„S>“dp„ kdph¡i ’pe R>¡.

6.1 d“p¡f„S>““u AphíeL$sp

DÑd v$fÄÅ“y„ kp[ÐhL$ d“p¡f„S>“ ìe[¼s“u Apfp¡Áeh©qÙ dpV¡$ dlÐh“y„ lp¡e R>¡. Of¡X$ b„ Æhhp“p¡ L„$V$pmp¡ v|$f L$fu“¡ d““¡ spS>Nu, ifuf“¡ DÐkpl A“¡ L$pe®i[¼s d¡mhu Ap‘hp“y„ L$pd d“p¡f„S>“ L$f¡ R>¡. ip¡M A’hp fdsNds“¡ DÑ¡S>“ Ap‘hp’u ìe[¼sÐh“p¡ rhL$pk ’pe R>¡. cpfsdp„ âpQu“ A“¡ dÝeeyNu“ L$pmdp„ DÐkh, sl¡hpf, fdsNds, “pQ-Np“ hN¡f¡ d“p¡f„S>““p kp^“p¡ lsp.

Ap yr“L$ L$pmdp„ d“p¡f„S>““p

A“¡L$ kp^“p¡ D‘gå^ R>¡.

Äepf¡ Ap‘Z¡ L$p¡B fds“u õ‘^p® Å¡sp lp¡BA¡, k„Nus kp„cmsp lp¡BA¡, QgrQÓ (qaëd) Å¡sp lp¡BA¡ Ðepf¡ s¡ d“p¡f„S>“ AL©$rsiug õsf¡

lp¡e R>¡. Ap‘Z¡ s¡dp„ a¼s â¡nL$ lp¡BA¡ R>uA¡.

epv$u L$fuA¡

d“p¡f„S>““p rhrh^ âL$pfp¡ S>Zphu s¡“y„ hN}L$fZ L$fp¡.

Brslpk rhje k„b„r^s L©$rsiug A“¡

AL©$rsiug d“p¡f„S>““y„ L$p¡ô$L$ s¥epf L$fp¡.

L$fu Sy>Ap¡

6.2 gp¡L$“pV$é

L$W$‘|smu“p¡ âep¡N : dp¡l¢Å¡v$X$p¡, lX$à‘p, N°uk A“¡ BrS>àsdp„ DÐM““ (Mp¡v$L$pd) v$fçep“ dpV$u“u Y$]Ngu“p Ahi¡j dþep R>¡. S>¡“¡

d“p¡f„S>““y„ b¡ âL$pfdp„ hN}L$fZ L$fu iL$pe. $L©$rsiug A“¡ AL©$rsiug. L©$rsiug d“p¡f„S>“ A¡V$g¡ A¡L$pv$u q¾$epdp„ s¡ ìe[¼s“p¡ âÐen ipfuqfL$-dp“rkL$ klcpN. lõsìehkpe, fds A¡ L©$rsiug d“p¡f„S>““p Dv$plfZ R>¡.

L$W$‘|smu“u fds

6.1 d“p¡f„S>““u AphíeL$sp6.2 gp¡L$“pV$é6.3 dfpW$u f„Nc|rd6.4 cpfsue QgrQÓ k©rô$ (qaëdp¡Ûp¡N)6.5 d“p¡f„S>“ n¡Ó¡ ìephkpreL$ sL$p¡

L$W$‘|smu“p ê$‘dp„ hp‘ep®“u i¼esp R>¡ s¡“p ‘f’u Ap fds âpQu“ lp¡hp“y„ S>Zpe R>¡. ‘„Qs„Ó A“¡ dlpcpfsdp„ Ap fds“p¡ Dëg¡M R>¡.

âpQu“ cpfsdp„ Ap L$W$‘|smu b“phhp dpV¡$ gpL$X$p, E“, QpdX„y$, tiNX$p„ A“¡ lp’u v$p„s“p¡ D‘ep¡N L$fsp lsp. Ap fds“u fpS>õ’p“u A“¡ v$prnZpÐe S>¡hu b¡ ‘ÙrsAp¡ R>¡.

DÑf âv$¡i, dlpfpô²$, fpS>õ’p“, Apkpd,

Page 49: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

40

‘rïQd b„Npm, Ap„ °âv$¡i, s¡g„NZp, L$Zp®V$L$, L¡$fm S>¡hp fpÄep¡dp„ L$W$‘|smu“p âep¡N L$f“pfp L$gpL$pfp¡ R>¡. L$W$‘|smu“p âep¡N“¡ âcphL$ b“phhp dpV¡$ k|Ó^pfL$“y„ L$p¥iëe AÐe„s dlÐh“y„ R>¡. Al] “p“y f„Nd„Q, âL$pi A“¡ Ýhr““p¡ k|QL$ D‘ep¡N L$fpe R>¡. A¡“p R>pep Y$]Ngu, lp’-Y$]Ngu, gpL$X$u“u Y$]Ngu A“¡ k|Ó Y$]Ngu S>¡hp âL$pfp¡ R>¡.

v$iphspfu “pV$L$p¡ : v$iphspfu “pV$L$p¡ A¡ dlpfpô²$“p gp¡L$“pV$é“p¡ A¡L$ âL$pf R>¡. L$p‘Zu ‘R>u L$p¡L$Z A“¡ Np¡hpdp„ v$iphspfu “pV$L$p¡“p âep¡N ’pe R>¡. v$iphspfu “pV$L$p¡ dÐõe, L|$d®, hfpl, “ftkl, hpd“, ‘fiyfpd, fpd, L©$óZ, byÙ A“¡ L$ëL$u Ap v$k Ahspfp¡ ‘f Ap^pqfs lp¡e R>¡. k|Ó^pf kp¥â’d NZ‘rs“y„ Apìlp“ L$f¡ R>¡.

v$iphspfu “pV$L$p¡dp„ ‘pÓp¡“p¡ Arc“e, f„Nc|jp, h¡ic|jp ‘f„‘fpNs lp¡e R>¡. “pV$L$“p¡ dp¡V$p¡ cpN ‘Ûê$‘¡ lp¡e R>¡. L¡$V$gpL$ k„hpv$p¡ ‘pÓp¡ õhe„õaŸqfs bp¡g¡ R>¡. v$¡hp¡ dpV¡$ gpL$X$p“p dyMhV$p (dlp¡f) hp‘fhpdp„ Aph¡ R>¡. dV$L$u ap¡X$u“¡ v$l] hl¢Qu“¡ s’p Apfsu L$fu“¡ “pV$L$“y„ kdp‘“ ’pe R>¡.

Ap’u dfpW$u “pV$L$“p d|m R>¡X$p v$iphspfu “pV$L$ ky u Åe R>¡.

cS>“ : d„Æfp (Tp„T), d©v$„N A’hp ‘MpS> hN¡f¡ hpÛp¡ kp’¡ Bïhf“p NyZp¡“y„ hZ®“ L$fsu A’hp “pdõdfZ L$fsu L$pìefQ“p Nphu A¡V$g¡ cS>“. cS>““p Q¾$u cS>“ A“¡ kp¢Nu cS>“ A¡hp b¡ âL$pf R>¡.

Q¾$u cS>“ : Q¾$pL$pf¡ afsp afsp AV$¼ep rh“p cS>“ Nphp.

kp¢Nu cS>“ : c¼s“u c|rdL$p gB“¡ k„hpv$“p õhê$‘¡ cS>“ Nphp.

hs®dp“L$pmdp„ k„s syL$X$p¡Æ dlpfpS>¡ "M„S>fu cS>“' gp¡L$râe b“pìep R>¡.

DÑfcpfsdp„ k„s sygkuv$pk, dlpL$rh k|fv$pk, k„s dufpbpB A“¡ k„s L$buf“p cS>“p¡ ârkÙ R>¡.

v$iphspfu “pV$L$

sygkuv$pk, k|fv$pk, dufpbpB A“¡ L$buf S>¡hp k„sp¡“p cS>“p¡ kp„cmp¡ A“¡ s¡“¡ k„Nus rinL$ A’hp ÅZL$pfp¡“u dv$v$’u kdÅ¡.

L$fu Sy>Ap¡

L$Zp®V$L$dp„ ‘yf„v$fv$pk, L$“L$v$pk, rhS>ev$pk bp¡ ¢ÖNyê$ õhpdu, ÐepNfpS> hN¡f¡“u fQ“p cS>“ sfuL¡$ Nphpdp Aph¡ R>¡.

NyS>fpsdp„ k„s “ftkl dl¡spA¡ c[¼sk„âv$pe“u iê$Aps L$fu. dlpfpô²$dp„ k„s “pdv$¡h¡ hpfL$fu ‘„’“p dpÝed¡ cS>“-qL$s®““¡ âp¡Ðkpl“ Apàey„. hpfL$fu k„âv$pe¡ “pdõdfZ“p âL$pf sfuL¡$ cS>““y„ Np¥fh h^pey®.

qL$s®“ : ‘f„‘fp A“ykpf “pfv$dyr““¡ qL$s®“ ‘f„‘fp“p ApÛ âhs®L$ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. k„s “pdv$¡h“¡ dlpfpô²$“p ApÛ rL$s®“L$pf dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡d“p ‘R>u buÅ k„sp¡A¡ Ap ‘f„‘fp“p¡ âkpf L$ep£.

qL$s®“L$pf“¡ lqfv$pk A’hp L$’pL$pf L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. qL$s®“ L$fsu hMs¡ ‘p¡ipL$, rhÜsp,

18dp„ isL$dp„ íepdÆ “pBL$ L$pm¡A¡ v$iphspfu M¡g v$ip®h“pf f„Nc|rd“u õ’p‘“p L$fu lsu. s¡ f„Nc|rd gB“¡ s¡Ap¡ ApMp dlpfpô²$dp„ afsp lsp.

rhóÏv$pk cph¡A¡ v$iphspfu “pV$és„Ó“y„ k„õL$fZ L$fu“¡ ‘p¡sp“p ‘p¥fprZL$ “pV$L$p¡ fS|> L$ep®

Page 50: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

41

grms chpB“p âõsysuL$fZdp„ ^prd®L$ DÐkhp¡ v$fçep“ s¡ DÐkh“p v$¡hsp tklpk“‘f rbfpS>dp“ R>¡ s¡d dp“u“¡ s¡d“u kpd¡ dp„NZu

L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. ‘जयालया ज हव असल तयालया त मिळो । सगळया गयाव आनदयान पढचया लमळतयापयत नयादो । आपयापसयातल कलह लमळतयात मिटोत । कोणयाचयाही िनयात मकलिष न उरो । मनकोप िनयान ववहयार चयालोत । सदयाचरणयान सियाज वयागो ।’ Aphu dp„NZu L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

“pV$L$“u S>¡d chpB fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡dp„ L©$óZ A“¡ fpdL$’p s’p c¼sp¡“u L$’p L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. L¡$V$guL$ chpBAp¡ tlv$u cpjpdp„ ‘Z R>¡. Ap yr“L$ dfpW$u f„Nc|rd“u ‘pð®c|rd chpB R>¡.

cpfyX$ : ApÝep[ÐdL$ A“¡ “¥rsL$ rinp Ap‘“pf dfpW$u“y„ ê$‘L$ Nus A¡V$g¡ cpfyX$. ‘’“pV$é“u S>¡d cpê$X$ âep¡Niug lp¡e R>¡. dlpfpô²$dp„ k„s A¡L$“p’“p cpfyX$p¡ rhrh^sp, “pV$épÐdsp, rh“p¡v$ A“¡ N¡esp“¡ L$pfZ¡ gp¡L$râe ’ep R>¡. k„s A¡L$“p’“p¡ cpfyX$ fQhp“p¡ Dv¹$¡i gp¡L$rinZ lsp¡.

sdpip : sdpip iåv$ d|m ‘ri®e“ cpjp“p¡ iåv$ R>¡. S>¡“p¡ A’® R>¡ rQÑ“¡ âkßsp v$¡“pf ×íe. AY$pfdp„ isL$dp„ rhrh^ gp¡L$L$gp A“¡ ArcÅs L$gp“p âhpl“p¡ kdph¡i L$fu“¡ sdpip rhL$rks ’ep¡. ‘pf„‘pqfL$ sdpip“p b¡ âL$pf R>¡, k„Nusbpfu A“¡ Y$p¡gL$“u apX$. k„Nus bpfudp„

“pV$L$ L$fsp “©Ðe A“¡ k„Nus‘f h y cpf

Ap‘hpdp„ Aph¡ R>¡.. “©Ðe A“¡ k„Nus“u â^p“sp

^fphsp sdpipdp„ L$pgp„sf¡ "hN' “pd“p

“pV$éê$‘“p¡ kdph¡i L$fhpdp„ Apìep¡. õhe„õa|qfs

rh“p¡v$“p Ap^pf¡ hN ApNm h ¡ R>¡. sdpip“u

iê$Apsdp„ "NZ' A¡V$g¡ NZ¡ih„v$“p Nphpdp„

Aph¡ R>¡. Ðepf ‘R>u NhmZ fS|> L$fhpdp„ Aph¡

R>¡. sdpip“p buÅ cpNdp„ dy¿e “pV$L$ A¡V$g¡

$L¡$ "hN' fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.. dfpW$u f„Nc|rd

‘f hMZpe¡gp "rhÃR>p dpTu ‘|fu L$fp' A’hp

dprlsu d¡mhp¡.

qL$s®““u “pfv$ue A’hp lqfv$pku A“¡ hpfL$fu S>¡hu b¡ dy¿e ‘f„‘fp R>¡. lqfv$pku qL$s®“ A¡L$‘pÓu âep¡N S>¡hp lp¡e R>¡. Ap qL$s®“dp„ "‘|h®f„N' A“¡ "DÑff„N' lp¡e R>¡. “d“, r“ê$‘Z“p¡ Ac„N A“¡ r“ê$‘Z“¡ ‘|h®f„N A“¡ Dv$plfZ dpV¡$ A¡L$pv$ Ap¿ep“ L$l¡hy„ s¡“¡ DÑf„N L$l¡hpe R>¡. hpfL$fu qL$s®“dp„ kd|l ‘f cpf d|L$hpdp„ Aph¡ R>¡. qL$s®“L$pf“u kp’¡ Tp„T-d„Æfp hNpX$“pf“p¡ klcpN ‘Z dlÐh“p¡ lp¡e R>¡. õhps„Ôe Qmhm“p L$pmdp„ fpô²$ue qL$s®“ “pd“p¡ “hp¡ âL$pf Dv$edp„ Apìep¡. Ap L$us®“ ‘Z “pfv$ue qL$s®““u S>¡dS> fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡dp„ õhps„Ôe k„N°pddp„ cpN g¡“pf “¡spAp¡, h¥opr“L$p¡, kdpS>ky pfL$p¡ S>¡hp dlp“ gp¡L$p¡“p Æh“QqfÓ“p Ap^pf¡ kdpS>dp„ ÅN©rs ApZhp ‘f cpf d|L$hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡“u iê$Aps hpB“p v$Ñp¡‘„s ‘V$h ®“¡ L$fu.

Ap rkhpe dlpÐdp Äep¡rsfph ayg¡ Üpfp õ’pr‘s kÐeip¡ L$ kdpS>¡ ‘Z qL$s®““p dpÝed¡ kdpS> ÅN©rs“y„ L$pe® L$ey®. k„s NpX$N¡ dlpfpS>“p qL$s®“p¡ kÐeip¡ L$ kdpS>“p qL$s®“p¡“u S>¡dS> Årsc¡v$ r“d|®g“, õhÃR>sp, ìek“dy[¼s S>¡hp rhjep¡ ‘f Ap^pqfs lsp A“¡ Aphp qL$s®“p¡ Üpfp s¡Ap¡ ÅN©rs gphhp“y„ L$pe® L$fsp.

h¼s©Ðh, Npe“, hpv$“, “©Ðe, rh“p¡v$ âÐe¡ Ýep“ Ap‘hy„ S>ê$fu R>¡. s¡d“pdp„ blºîyssp lp¡hu S>ê$fu R>¡. qL$s®“ d„qv$fdp„ A’hp d„qv$f“p ‘qfkfdp„

L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

grms chpB : dlpfpô²$“p d“p¡f„S>““p¡ A¡L$ âpQu“ âL$pf A¡V$g¡ grms chpB. “pfv$ue qL$s®“ ‘f„‘fpdp„ Ap âL$pf“p¡ kdph¡i ’pe R>¡. L$p¡L$Z A“¡ Np¡hpdp„ Ap“y„ M|b dlÐh R>¡.

Page 51: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

42

Ap fpS>Ly$Vy„$b“p fpÅA¡ ‘p¡s¡ “pV$L$p¡ g¿ep A“¡

k„õL©$s “pV$L$p¡“y„ cpjp„sf L$ey.

dlpfpô²$“u f„Nc|rd“p rhL$pkdp„ Ap¡NZukdu

kv$u“„y õ’p“ dlÐh“y„ R>¡. rhóÏv$pk cph¡“¡

dfpW$u f„Nc|rd“p S>“L$ L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡dZ¡

f„Nc|rd ‘f fS|> L$f¡gy„ ‘l¡gy„ “pV$L$ "kusp

õhe„hf' lsy„. rhóÏv$pk cph¡A¡ gM¡gp “pV$L$p¡

‘R>u dlpfpô²$dp„ A¥rslprkL$, ‘p¥fprZL$ “pV$L$p¡“u

kp’¡ kp’¡ lmhp fd|Æ D‘lpk âL$pf“p “pV$L$p¡

‘Z f„Nc|rd ‘f fS|> L$fhpdp„ Apìep. S>¡dp„ fd|Æ

fus¡ kpdprS>L$ rhjep¡ fS|> L$fhpdp„ Aphsp.

iê$Apsdp„ “pV$L$“u k„rlsp g¡rMs õhê$‘dp„

“ lsu. OZuhpf s¡“p Nusp¡ gMhpdp„ Apìep

lp¡e sp¡ ‘Z s¡“p NÛ k„hpv$p¡ õhe„ õaŸqfs S>

fl¡sp. B.k. 1861dp„ rh. S>. L$us®“¡A¡ gM¡gy„

“pV$L$ "’p¡fg¡ dp^hfph ‘¡ih¡' dyqÖs k„rlsp

^fphsy„ â’d “pV$L$ lsy„. Ap “pV$L$ Üpfp k„‘|Z®

g¡rMs k„rlsp ^fphsp “pV$L$p¡“u “hu ‘f„‘fp iê$

’B.

Ap¡NZukdu kv$u“p ApMfdp„ bpmL©$óZ

byhp BQgL$f„ÆL$f¡ DÑf tlvy$õsp““y„ ¿epg

k„Nus dlpfpô²$dp„ âõsys L$ey®. Ðepfbpv$ Dõspv$

Aëgpqv$ep„ Mp„, Dõspv$ Aåvy$g L$fud Mp„ A“¡

Dõspv$ frlds Mp„A¡ dlpfpô²$“p frkL$p¡dp„ k„Nus“u

ê$rQ r“dp®Z L$fu S>¡“p ‘qfZpd¡ k„Nus f„Nc|rd“p¡

Dv$e ’ep¡. “pV$L$ L„$‘“u qL$gp£õL$f d„X$mu“p

k„Nus “pV$L$p¡ gp¡L$râe ’ep. S>¡dp„ AÎZpkpl¡b

qL$gp£õL$f¡ gM¡gy„ “pV$L$ "k„Nus ipLy„$sg' M|b

ârkÙ ’ey„. k„Nus “pV$L$p¡dp„ Np¡thv$ bëgpm

v$¡hg¡ gM¡gy„ k„Nus ipfv$p “pV$L$ AÐe„s dlÐh“y„

R>¡. Ap “pV$L$dp„ sÐL$prg“ Ar“ô$ â’p h©ÙLy$dpfu

rhhpl ‘f fd|Æ fus¡ dprd®L$ V$uL$p L$fu R>¡. Ap

rkhpe îu‘pv$ L©$óZ L$p¡ëlV$L$f“y„ "d|L$“peL$',

L©$óZpÆ âcpL$f MpqX$gL$f“y„ "k„Nus dp“p‘“dp„'

R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS>, R>Ó‘rs

k„cpÆ dlpfpS>, dlpÐdp Äep¡rsfph ayg¡,

gp¡L$dpÞe qV$mL$, dlpÐdp Np„ u, X$p.

bpbpkpl¡b Ap„b¡X$L$f“p Æh“ kp’¡ k„b„r^s

“pV$L$p¡“u dprlsu d¡mhp¡.

"NpY$hpQ gÁ“' sdpip“y Ap yr“L$ õhê$‘ v$ip®h¡

R>¡.‘p¡hpX$p : ‘p¡hpX$p A¡L$ NÛ‘Û rdrîs

âõsysuL$fZ“p¡ âL$pf R>¡. ‘p¡hpX$pdp„ huf õÓu-‘yê$jp¡“p ‘fp¾$d“u Aph¡iey¼s A“¡ õaŸrs®v$peL$ cpjpdp„ fS|>Aps L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS>“p L$pmdp„ L$rh Aop“v$pk¡ AaS>gMp“ h^ rhi¡ A“¡ sygkuv$pk¡ tklNY$“u gX$pB rhi¡ fQ¡gp ‘p¡hpX$p ârkÙ R>¡.

rb°qV$i L$pmdp„ DdpÆ “pBL$, Qpa¡L$f b„^y, dlpÐdp Np„^u ‘f ‘p¡hpX$p fQhpdp„ Apìep. k„ey¼s dlpfpô²$ Qmhm“p kdedp„ Adfi¡M, AÎZpcpD kpW¡$ A“¡ NhpZL$f S>¡hp iprlfp¡A¡ fQ¡gp ‘p¡hpX$pA¡ dlpfpô²$ NS>ìey„ A“¡ ‘p¡hpX$p“p dpÝed’u ÅN©rs ApZhpdp„ Aphu.

6.3 f„Nc|rd :

ìe[¼s A’hp kdyv$pe“¡ grgs L$gp âõsys L$fhp“y„ õ’p“ A¡V$g¡ f„Nc|rd grgsL$mpdp„ L$gpL$pf A“¡ â¡nL$ Ap b„“¡“p¡ klcpN AphíeL$ lp¡e R>¡. “pV$ék„rlsp, “pV$ér“v$£iL$, L$gpL$pf, f„Nc|jp, h¡ic|jp, f„Nd„Q, “¡‘Õe, âL$piep¡S>“p, “pV$éâep¡N“p â¡nL$ A“¡ kdunL$ S>¡hp A“¡L$ OV$L$p¡ f„Nc|rd kp’¡ k„b„r^s lp¡e R>¡. “pV$L$dp„ “©Ðe A“¡ k„Nus“p¡ ‘Z kdph¡i lp¡B iL¡$. “pV$L$ OZuhpf k„hpv$ Üpfp fS|> L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. sp¡ L¡$V$gpL$ “pV$L$p¡dp„ d|L$ Arc“e ‘Z lp¡e

R>¡. Ap âL$pf“¡ d|L$“peL$ L$l¡hpe R>¡.

s„Åhf“p cp¢kg¡ Ly$Vy„$b¡ dfpW$u A“¡

v$prnZpÐe cpjpAp¡dp„ “pV$L$p¡“¡ DÑ¡S>“ Apàey„.

Page 52: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

43

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

QgrQÓ/qaëd“p âL$pf : ìe„N QgrQÓ, hpsp® QgrQÓ, A“ybp¡ rQÓ, ârkqÙ QgqQÓ, bpg QgrQÓ, k¥r“L$u QgrQÓ, i¥nrZL$ QgrQÓ, L$’p QgrQÓ hN¡f¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

MpqX$gL$f¡ dlpL$pìe dlpcpfs“u OV$“p

Üpfp sÐL$pgu“ rb°qV$i kpd°pÄeiplu“u

k|QL$ V$uL$p L$fsy„ “pV$L$ "L$uQL$ h^' g¿ey„

R>¡. L$uQL$ h^dp„ Öp¥‘v$u A¡V$g¡ Aklpe

cpfs dpsp, eyr^r›$f A¡V$g¡ dhpm ‘n,

cud A¡V$g¡ S>lpg ‘n, A“¡ L$uQL$ A¡V$g¡

kÑp„ ìlpBkfpe gpX®$ L$T®“ Aphp ê$‘¡

â¡nL$p¡ Ap “pV$L$ Å¡sp A“¡ s¡d“p d“dp„

rb°qV$i kpd°pÄeiplu âÐe¡ fp¡j r“dp®Z

’sp¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

¿eps“pd kprlÐeL$pf rh. hp. rifhpX$L$f s’p Ly$kydpN°S>¡ i¡¼kr‘Af rgrMs “pV$L$ "qL„$N rgAf'“p Ap^pf¡ gM¡gy„ “pV$L$ "“V$kd°pV$' M|bS> ârkÙ ’ey. Ap “pV$L$dp„ ip¡¡L$psyf “peL$ NZ‘sfph b¡ghgL$f“y„ ‘pÓ rifhpX$L$f¡ ‘l¡gp“p kdedp„ M|bS> hMZpe¡gp NZ‘sfph Å¡iu A“¡ “p“pkpl¡b apV$L$ S>¡hp î¡›$ “V$ (Arc“¡sp)“p ìe[¼sÐh“u rhi¡jsp“y„ k„rdîZ L$fu“¡ s¥epf L$ey lsy„.

fpd NZ¡i NX$L$fu“y„ "A¡L$Q àepgp' “pV$L$p¡

f„Nc|rd“p Brslpkdp„ dlÐh“p R>¡.

6.4 cpfsue qaëdDÛp¡N (QgrQÓ k©rô$)

QgrQÓ/qaëd$ : L$gpÐdL$sp A“¡ s„Óop““p¡ k„Nd ^fphsy„ dpÝed A¡V$g¡ QgrQÓ. Qgs¹rQÓ“u ip¡ ’ep bpv$ QgrQÓ L$gp“p¡ S>Þd ’ep¡. S>¡dp„’u d|„Nu qaëdp¡“p eyN iê$ ’ep¡. ApNm S>sp„ Ýhr“dyÖZ i¼e b“sp bp¡gsu qaëdp¡“p¡ eyN Apìep¡.

$dfpW$u f„Nc|rd“p ‘X$su“p kde¡ AÓ¡“p

"kpô$p„N “dõL$pf', "DÛpQp k„kpf', "Ofpbpl¡f'

S>¡hp gp¡L$râe “pV$L$p¡ f„Nc|rd“¡ dv$v$ê$‘ ’ep.

hs®dp“ L$pmdp„ “hp f„Nê$‘ ^fphsp hk„s

L$p“¡V$L$f“y„ "fpeNX$pgp S>¡ìlp ÅN e¡¡s¡', "B’¡

Ap¡ipmgp d©Ðey', rhS>e s¢Xy$gL$f“y„ "Opiufpd

L$p¡shpg', rhîpd b¡X¡$L$f“y„ "qV$mL$ ApZu

ApNfL$f' S>¡hp “pV$L$p¡ ârkÙ R>¡.

rhrh^ rhjep¡ ^fphsp “pV$L$p¡ A“¡

“pV$éâL$pf“p AprhóL$pf“¡ L$pfZ¡ dfpW$u f„Nc|rd

kd©Ù b“u. “pV$éL$gpL$pfp¡dp„ NZ‘sfph Å¡iu,

bpgN„ h® s’p “pfpeZfph fpS>l„k, L¡$ihfph

cp¡kg¡, tQspdZfph L$p¡ëlV$L$f, NZ‘sfph

bp¡X$k“p “pdp¡ AN°¾$d¡ R>¡. s¡d“p dfpW$u “pV$L$p¡

Myëgp d¡v$p“p¡dp„ fS|> ’sp. rb°qV$ifp¡A¡ kp¥â’d

dy„bBdp„ "àg¡ lpDk', "qf‘“', "[ìl¼V$p¡qfep' S>¡hp

“pV$éN©lp¡ bp„Ýep. Ðepfbpv$ ^ud¡ ^ud¡ dfpW$u

“pV$L$p¡“p âep¡Np¡ ‘Z b„ “pV$eN©lp¡dp„ cS>hphp

gpÁep.

cpfsdp„ â’d ‘|Z® g„bpB“y„ QgrQÓ s¥epf L$fhp“y„ A“¡ âv$ri®s L$fhp“y„ dp“ dlpfpô²$“¡ dm¡ R>¡. "cpfsue QgrQÓp¡“u S>““u' sfuL¡$ dlpfpô²$ â¿eps R>¡. cpfsue QgrQÓp¡“p rhL$pkdp„ dv$“fph dp^hfph r‘sm¡, L$ëepZ“y„ ‘V$h ®“ Ly$Vy„$b A“¡ lqfïQ„Ö kMpfpd cpV$hX¡$L$f Da£ kph¡v$pv$p“y„ ep¡Nv$p“ R>¡.

ApNm S>sp„ B.k. 1912dp„ r“v$£iL$ Np¡‘pm fpdQ„Ö s’p v$pv$pkpl¡b sp¡fZ¡ A“¡ A.‘. L$f„v$uL$f, A¡k.A¡“. ‘pV$ZL$f, ìlu.‘u. qv$h¡L$f¡ rhv$¡iu s„Óop““u klpesp’u dy„bBdp„ "‘y„X$rgL$' L$’prQÓ v$ip®ìey. B.k. 1913dp„ v$pv$pkpl¡b apmL¡$A¡ ‘p¡s¡ r“v$£ris L$f¡gy„ A“¡ cpfsdp„S> b^u

Page 53: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

44

‘l¡gp dfpW$u QgrQÓ r“dp®Óu L$dgpbpB d„Nê$mL$f¡ "kphþep sp„X¡$g' A“¡ ‘Þ“pv$pB (tlv$u) S>¡hp bp¡gsp QgrQÓp¡ s¥epf L$ep®, B.k. 1944dp„ âcps L„$‘“uA¡ b“ph¡gy„ QgrQÓ "fpdipõÓu' M|b ârkqÙ ‘pçey„. õhps„Ôep¡Ñf L$pmdp„ ApQpe® AÓ¡A¡ "dlpÐdp aºg¡'“p Æh“‘f, rhîpd b¡X¡$L$f¡ hpkyv$¡h bmh„s aX$L¡$“p Æh“ ‘f QgrQÓ s¥epf L$ey®. qv$“L$f v$. ‘pV$ug¡ "^Þe s¡ k„spÆ ^“pÆ' QgrQÓ b“pìey„. âcpL$f ‘¢Y$pfL$f“y„ "bpg rihpÆ' QgrQÓ M|b dlÐh“y„ R>¡.

âq¾$ep L$f¡gy„ QgrQÓ "fpÅ lqfò„Ö' dy„bBdp„ âv$ri®s L$ey. Ðepfbpv$ apmL¡$A¡ A¡L$‘R>u A¡L$ dp¡rl“u - cõdpk|f, kprhÓu - kÐehp“ S>¡hu d|„Nu qaëdp¡ A“¡ "h¡ê$mQu g¡Zu' A“¡ “prkL$ - Ôe„bL¡$ðf

su’® rhi¡ dprlsu Ap‘sy„ QgrQÓ s¥epf L$ey. S>¡dp„’u A¥rslprkL$ A“¡ ‘p¥fprZL$ rhjep¡ ‘f QgrQÓ s¥epf L$fhp“u ‘f„‘fp iê$ ’B.

cpfsdp„ ‘l¡gp¡ rk“¡-L$d¡fp s¥epf L$f“pf Ap“„v$fph ‘¢V$f¡ QgrQÓ r“dp®Zdp„ fk v$ip®ìep¡. s¡d“p dprkepB cpB bpbyfph ‘¢V$f A“¡ rd”uA¡ B.k. 1918dp„ "k¥f„ °u' “pd“y„ QgrQÓ fS|> L$ey®. â’d A¥rslprkL$ d|„Nu qaëd "tklNX$', L$ëepZQp MrS>“p, bpÆâcy v$¡i‘p„X¡$, “¡spÆ ‘pgL$f S>¡hp A¥rslprkL$ QgrQÓp¡ s¥epf L$ep®. s¡ rkhpe s¡dZ¡ "kphL$pfu ‘pi' “pd“y„ ‘l¡gy„ hpõshhpv$u QgrQÓ b“pìey„. B.k. 1925dp„ "bpÆfph-dõsp“u' QgrQÓ b“ph“pf cpgÆ ‘¢Y$pfL$f“p QgrQÓp¡ Üpfp fpô²$ue rhQpfkfZu“p¡ âkpf ’pe R>¡ s¡ Ýep“dp„ Aphsp

rb°qV$ifp¡A¡ s¡“p ‘f ârsb„ d|¼ep¡.

S>¡ fus¡ dfpW$u cpjpdp„ A¥rslprkL$ QgrQÓp¡ s¥epf L$fhpdp„ Apìep A¡S> fus¡ tlv$u cpjpdp„ ‘Z A“¡L$ A¥rslprkL$ QgrQÓp¡ b“phhpdp„ Apìep. õhps„Ôe ‘|h£“p L$pmdp„ b“phpe¡g tlv$u QgrQÓp¡dp„“p rkL„$v$f, sp“k¡“, kd°pV$ Q„ÖNyàs, ‘©Õhuhëgc, dp¡Ng-A¡-ApTd hN¡f¡ QgrQÓp¡ Brslpk“p¡ Ap^pf gB“¡ b“phhpdp„ Aphu lsu. "X$p. L$p¡V$Zuk L$u Adf L$lp“u' QgrQÓ kÐe- OV$“p ‘f Ap^pqfs lsy„. õhps„Ôe Qmhm ‘f Ap^pqfs "Ap„v$p¡g“', "Tp„ku L$u fp“u' S>¡hp QgrQÓp¡ dlÐh‘|Z® R>¡.

bp¡çb¡ V$p¡qL$T, qaëduõsp“ fpS>L$dg âp¡X$¼iÞk, Apf.$L¡$. õVy$qX$Ap¡T, “hL¡$s“ S>¡hu L„$‘“uAp¡A¡ qaëd r“dp®Z n¡Ó¡ “p¢ “ue L$pdNufu

L$fu R>¡.

Qpgp¡ ip¡^uA¡ :

Ap ‘pW$dp„ Dëg¡M “ ’ep¡ lp¡e s¡hp Brslpk k„b„r^s QgrQÓp¡“u epv$u BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u s¥epf L$fp¡.

ÅZu gp¡‘l¡gp“p kdedp„ rk“¡dpN©ldp„ QgrQÓ

iê$ ’pe A¡ ‘l¡gp dprlsu Ap‘“pf A“¡ kdpQpfp¡ Ap‘“pf gOyrQÓp¡ v$ip®hhpdp„ Aphsp. s¡d“p r“dp®Z dpV¡$ cpfs kfL$pf¡ "qaëdk¹ qX$[ìlS>“'“u õ’p‘“p L$fu R>¡. Ap dprlsuâv$ A“¡ kdpQpf Ap‘sp QgrQÓp¡“p¡ D‘ep¡N gp¡L$ÅN©rs dpV¡$ L$fhpdp„ Aphsp¡ lsp¡

cpfsue QgrQÓp¡“¡ Ap„sffpô²$ue õsf¡ õ’p“ d¡mhu Ap‘“pf ‘l¡gy„ QgrQÓ "k„s syL$pfpd' lsy„. Ap QgrQÓ ‘¡qfkdp„ Apep¡rS>s Ap„sffpô²$ue QgrQÓ dlp¡Ðkhdp„ âv$ri®s L$fhpdp„ Apìey„. Ap QgrQÓdp„ rhóÏ‘„s ‘pN“uA¡ k„s syL$pfpd“u c|rdL$p cS>hu lsu.

vpv$pkpl¡b sp¡fZ¡

v$pv$pkpl¡b apmL¡$

Page 54: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

45

Qpgp¡ ip¡^uA¡ :

BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u 1970 ’u 2015 ky udp„ s¥epf ’e¡g A¥rslprkL$ rhje k„b„r^s dfpW$u QgrQÓp¡¡ rhi¡ dprlsu d¡mhp¡.

6.5 d“p¡f„S>“ n¡Ó¡ ìephkpreL$ sL$

f„Nc|rd A“¡ QgrQÓ n¡Ó¡ Brslpk“p

rhÛp’}Ap¡ dpV¡$ A“¡L$ sL$p¡ D‘gå^ R>¡.

“pV$L$ : (1) “¡‘Õe, h¡ic|jp, L¡$ic|jp, f„Nc|jp hN¡f¡“p AQ|L$ rhNs hZ®“ dpV¡$ k„b„r^s A¥rslprkL$ L$pm“u rQÓL$mp, rië‘L$mp, õ’p‘Ðe S>¡hp rhjep¡“p¡ KX$p¡ Aæepk L$f“pf ÅZL$pfp¡ L$gpr“v$£i“y„ r“ep¡S>“ L$fu iL¡$ R>¡

A’hp s¡ dpV¡$ kgplL$pf sfuL¡$ L$pd L$fu iL¡$ R>¡.

(2) k„hpv$ g¡M““u âq¾$epdp„ g¡ML$ A“¡ g¡ML$“p kgplL$pf sfuL¡$ cpjp A“¡ k„õL©$rs“p Brslpk“p ÅZL$pf“u AphíeL$sp lp¡e R>¡.

QgrQÓ : (1) QgrQÓdp„ L$’p kp’¡ k„b„r^s L$pm“p hpsphfZ“y„ r“dp®Z s¡dS> ‘pÓp¡“u h¡ic|jp, L¡$ic|jp, f„Nc|jp hN¡f¡“y„ r“ep¡S>“ L$gpr“v$£iL$ L$f¡ R>¡. Ap n¡Ódp„ ‘Z Brslpk“p ÅZL$pfp¡ L$gpr“v£iL$ A’hp L$gpr“v$£iL$“p kgplL$pf sfuL¡$ L$pe® L$fu iL¡$ R>¡.

(2) QgrQÓ“p k„hpv$g¡M“ dpV¡$ cpjp A“¡ k„õL©$rs“p ÅZL$pf“u AphíeL$sp lp¡e R>¡.

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) dlpfpô²$“p ApÛqL$s®“L$pf ........... R>¡. (A) k„s op“¡íhf (b) k„s syL$pfpd (L$) k„s “pdv$¡h (X$) k„s A¡L$“p’

(2) bpbyfph ‘¢V$f¡ ......... QgrQÓ s¥epf L$ey®.

(A) ‘y„X$rgL$ (b) fpÅ lqfïQ„Ö (L$) k¥f„^°u (X$) bpÆfph-dõsp“u

(b) “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) fpeNX$pgp S>¡ìlp ÅN e¡s¡ - hk„s

L$p“¡V$L$f (2) qV$mL$ A“¡ ApNfL$f - rhîpd b¡X¡$L$f (3) kpô$p„N “dõL$pf - ApQpe® AÓ¡ (4) A¡L$ Q àepgp - AÎZpkpl¡b qL$gp£õL$f

2. “uQ¡“y„ L$p¡óV$L$ ‘|Z® L$fp¡.

cS>“ L$us®“ grms cpê$X$

NyZh¥rióV$é

Dv$plfZp¡

3. V|„$L$ “p¢^ gMp¡. (1) d“p¡f„S>““u AphíeL$sp (2) dfpW$u f„Nc|rd (3) f„Nc|rd A“¡ QgrQÓ n¡Ó¡ D‘gå^

ìephkpreL$ sL$p¡.4. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡. (1) QgrQÓ“p dpÝeddp„ Brslpk rhje

dlÐh“p¡ R>¡. (2) k„s A¡L$“p’“p cpê$X$p¡ gp¡L$râe ’ep.

5. “uQ¡“p âñp¡“p krhõspf DÑf gMp¡.. (1) cpfsue QgrQÓ S>Ns“u S>““u sfuL¡$

ip dpV¡$ rh¿eps R>¡? (2) ‘p¡hpX$p A¡V$g¡ iy„? õ‘ô$ L$fp¡.

D‘¾$d

k„s A¡L$“p’“p cpfyX$ d¡mhu“¡ ipmp“p kp„õL©$rsL$ L$pe®¾$ddp„ Arc“e krls fS|> L$fp¡.

õhpÝepe

Page 55: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

46

7. fds A“¡ Brslpk

lsp¡. cpfs“p âpQu“ kprlÐedp„ A“¡ dlpL$pìep¡dp„

Ûys, Ly$õsu, f’ A“¡ Op¡X$p“u õ‘^p® s’p

byqÙL$kp¡V$u“p¡ Dëg¡M dm¡ R>¡.

d“p¡f„S>“ A“¡ ipfuqfL$ ìepepd dpV¡$ L$fpsu

L$p¡B‘Z L©$rs A¡V$g¡ fds.

fds“p¡ Brslpk dpZk S>¡V$gp¡ S> S|>“p¡ R>¡.

L$pfZL¡$ fdhy„ A¡ dpZk“u “¥krN®L$ âh©rÑ R>¡.

dp“h“p âpf„rcL$ L$pmdp„ rhrh^ âL$pf“u fdsp¡

fdhpdp„ Aphsu riL$pf A¡ Dv$fr“hp®l“p dpN®“u

kp’¡ kp’¡ fds A“¡ d“p¡f„S>““p¡ ‘Z A¡L$ dpN®

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

fdsNds A“¡ N°uL$ gp¡L$p¡“p¡ k„b„ âpQu“ L$pm’u R>¡. fds“¡

r“erds A“¡ kyk„OqV$s õhê$‘ N°uL$ gp¡L$p¡A¡ Apàey„. v$p¡X$hy„, ’pmu a¢L$, f’ A“¡ Op¡X$p“u õ‘^p®, Ly$õsu, dyróV$eyÙ hN¡f¡“u õ‘^p® s¡dZ¡ iê$ L$fu. fds“u õ‘^p® âpQu“ Ap¡tgr‘L$ N°uL$“p Ap¡rg[ç‘ep il¡fdp„ ep¡Åsu. Ap õ‘^p®dp„ cpN g¡hp¡ A“¡ rhS>e d¡mhhp¡ A¡ kÞdp““ue NZpsy„.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

hX$p¡v$fp“u ârkÙ ‘l¡ghp“ Sy>çdpv$pv$p A“¡ dprZL$fph“u ìepepdipmp, ‘rsepgp“u ¾$uX$p rhÛp‘uW$, NyS>fps-Np„ u“Nf“u "õhrZ®d NyS>fps õ‘p¡V®$k rhÛp‘uW$', L$p¡ëlp‘|f“u MpkbpN A“¡ dp¡subpN spgud, Adfphsu“y„ l“ydp“ ìepepd âkpfL$ d„X$m, ‘yZ¡-bpg¡hpX$u“y„ îu rih R>Ó‘rs ¾$uX$p k„Ly$g Ly$õsu A“¡ AÞe fdsp¡“p ârinZ dpV¡$ ârkÙ R>¡.

7.1 fds“y„ dlÐh7.2 fds“p âL$pf7.3 fds“y„ Ap„sffpô²$ueL$fZ7.4 fds“y„ kprlÐe A“¡ fdL$X$p„

7.5 fdL$X$p„ A“¡ Brslpk7.6 fds A“¡ k„b„r^s kprlÐe s’p QgrQÓ7.7 fds A“¡ ìephkpreL$ sL$

Ly$õsu 7.1 fds“y„ dlÐh

Ap‘Zp„ Æh“dp„ fds“y„ dlÐh“y„ õ’p“ R>¡.

Æh““u ìe’p A“¡ tQsp c|ghp“y„ kpdÕe® fdsdp„ R>¡. d““¡ Ap“„v$ Ap‘hp“y„ A“¡ d““¡ spS>Nu Ap‘hp“y„ L$pd fds L$f¡ R>¡. S>¡ fdsdp„ M|b îd A’hp ipfuqfL$ lg“Qg“ L$fhy„ ‘X¡$ R>¡ s¡ fds$ Üpfp M¡gpX$uAp¡“p¡ ìepepd ’pe R>¡. ifuf“¡ ky×Y$ A“¡ dS>b|s b“phhpdp„ fds dv$v$ê$‘ ’pe R>¡. fds Üpfp ^ufS>, M„s, M¡gqv$gu S>¡hp NyZp¡ rhL$k¡ R>¡. k„Odp„ fdpsu fdsp¡ Üpfp A¡L$buÅ kp’¡ klL$pe®, k„Ocph“p“u

Page 56: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

47

h©qÙ ’pe R>¡ A“¡ “¡s©ÐhNyZ“p¡ rhL$pk ’pe

R>¡.

7.2 fds“p âL$pffds“p b¡W$u fds A“¡ d¡v$p“u fds A¡d

b¡ âL$pf R>¡.

b¡W$u fds : b¡W$u fds A¡V$g¡ b¡ku“¡ fdpsu fdsp¡. v$p.s. byqÙL$kp¡V$u (Q¡k), ‘Ñp, kp¡NW$u, L¡$fd, ‘p„QuL$p S>¡hu fdsp¡ ¼ep„e ‘Z b¡ku“¡ fdu iL$pe R>¡. Y$]Ngu“u fds ‘Z “p“u R>p¡L$fuAp¡“u dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. Y$]Ngu’u cg¡ “p“u R>p¡L$fuAp¡ fdsu lp¡e ‘Z s¡dp„ Of“p v$f¡L$ S>Z klcpNu ’B iL¡$ R>¡. Mpk L$fu“¡ Y$]Ngp-Y$]Ngu“p gÁ“ A¡L$ L$p¥Vy„$rbL$ Ap“„v$ Ap‘sp¡ âk„N lp¡e R>¡.

rhv$¡iu d¡v$p“u fdsp¡dp„ b¡X$tdÁV$“, V¡$bg

V¡r“k, s¡dS> lp¡L$u, q¾$L¡$V$, aŸV$bp¡g, Np¡ëa, ‘p¡gp¡

S>¡hu fdsp¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

d¡v$p“u fdsp¡dp„ v$p¡X$õ‘^p® rhðârkÙ R>¡.

S>¡dp„ 100 duV$f, 200 duV$f, df¡’p“ A“¡

Ahfp¡ krls“u õ‘^p®“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

d¡v$p“u fdsp¡ : d¡v$p“u fdsp¡“p v$¡iu A“¡ rhv$¡iu fds A¡hp b¡ âL$pf R>¡. v$¡iu fdsdp„ g„NX$u, L$bÍ$u, Ap„ mp¡ ‘pV$p¡, Mp¡-Mp¡ S>¡hu fdsp¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

g„NX$u

V¡$bg - V¡$r“k

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Tp„ku“u fpZu gÿdubpB®“u qv$“Qep® :

""bpBkpl¡b ifuf“u M|b L$pmÆ

fpMsp. khpf¡ DW$u“¡, b¡ ‘m dëgMp„c

S>B L$kfs L$ep® bpv$ Op¡X¡$khpfu L$fu sfs

lp’u ‘f b¡ku lp’u“¡ Ap„V$p¡ dfphu “põsp¡

L$fu A“¡ v|$^ ‘u“¡ õ“p“ L$fsp.''

R>p¡L$fp-R>p¡L$fuAp¡dp„ Np¡V$u, gNp¡fu, rNëguv$„X$p,

cdfX$p, aŸv$$fX$u, g„NX$u S>¡hu fdsp¡ gp¡L$râe R>¡.

L$bÍ$u

(rhóÏ cË$ Np¡X$k¡“p "dpTp âhpk' ‘yõsL$dp„’u)

byqÙL$kp¡V$u (Q¡k)

Page 57: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

48

a|V$bp¡g

dëgMp„c

ipfuqfL$ L$p¥iëe ‘f Ap^pqfs d¡v$p“u

fdsp¡dp„ Np¡mpa¢L$, ’pmua¢L$, gp„bp¡ L|$v$L$p¡ A“¡

KQp¡ L|$v$L$p¡, ‘pZu“u fdsp¡dp„ sfZõ‘^p®, hpV$f

‘p¡gp¡, “p¥L$p“e“ s¡dS> ipfuqfL$ L$kfs“u fdsp¡dp„

dëgMp„c, v$p¡fu‘f dëgMp„c, rS>ç“¡[õV$¼k

hN¡f¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

kplrkL$ fdsp¡ - õL¡$qV„$N A“¡ [õL$HN,

ApCk lp¡L$u S>¡hu fdsp¡ gp¡L$râe R>¡.

kplrkL$ A“¡ fp¡dp„QL$pfu fdsp¡dp„ ‘h®spfp¡lZ,

ÁgpBqX„$N, dp¡V$fkpeL$g, dp¡V$f L$pf“u õ‘^p®“p¡

kdph¡i ’pe R>¡.

õL¡$qV„$N

q¾$L¡$V$

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

îudsu dr“jp bpW¡$A¡ L$f¡gp k„ip¡ “

A“ykpf Ly$õsu“y„ ‘|fL$ dëgMp„c A“¡ s¡“p

’p„cgp“y„ r“dp®Z DÑf ‘¡ihpB L$pm“p

dëgrhÛpNyê$ bpm„cV$ v$¡h^f¡ L$ey ls„y.

bpm„cV$v$pv$p“¡ hp“fp¡“u TpX$ ‘f“u ¾$uX$p

Å¡B“¡ ìepepd“p¡ Ap âL$pf k|Èep¡ A¡h„y

‘Z s¡dZ¡ “p¢Ýey„ R>¡.

Qpgp¡ ip¡^uA¡

rinL$, hpgu A“¡ BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u

Ly$õsubpS> Mpipbp Å^h, dpê$rs dp“¡,

cpfs fГ krQ“ s¢Xy$gL$f“p Æh“ rhi¡¡

drlsu d¡mhp¡.

fds“u õ‘^p® : fds“u õ‘^p®“¡ ApMp rhïhdp„ dpÞesp dmu R>¡. Ap¡tgr‘L$, A¡riepX$, qv$ìep„Np¡“u Ap¡tgr‘L$, q¾$L¡$V$ rhïhL$‘, lpL$u, Ly$õsu, byqÙL$kp¡V$u (Q¡k) S>¡hu fdsp¡“u õ‘^p® ÅNrsL$ õsf¡ ep¡Åe R>¡. Ap‘Zp v$¡idp„ lpL$u, q¾$L¡$V$ S>¡hu fdsp¡ gp¡L$râe R>¡. lpL$uA¡ cpfs“u fpô²$ue fds R>¡. Ap fds“u õ‘^p® õ’pr“L$ il¡f, spgyL$p, rS>ëgp¡ fpÄe, fpô²$ A“¡

Page 58: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

49

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

L$’pkqfÐkpNf N°„’dp„ A“¡L$ d“p¡f„S>L$

fdsp¡ A“¡ fdL$X$p“y„ hZ®“ R>¡. s¡dp„ DX$su

gpL$X$p“u L$W$‘|smu“y„ hZ®“ R>¡. Ap

L$W$‘|smu Qp„‘ v$pbsp KQ¡ DX¡$ R>¡, L¡$V$guL$

“pQ¡ R>¡ sp¡ L¡$V$guL$ AhpS> L$f¡ R>¡ A¡hp¡

Dëg¡M R>¡. 7.3 fds“y„ Ap„sffpô²$ueL$fZ

hukdp-A¡L$hukdp isL$dp„ fds“y„

Ap„sffpô²$ueL$fZ ’ey„ R>¡. Ap¡rg[ç‘L$, A¡riepX$,

rb°qV$i fpô²$Ly$m, thbëX$“ S>¡hu õ‘^p®Ap¡dp„

fdpsu q¾$L¡$V$, a|V$bp¡g, gp“$$V¡$r“k S>¡hu fdsp¡“y„

ku y„ âkpfZ v|$fv$i®“ A“¡ AÞe Q¡“gp¡ ‘f

vy$r“epdp„ A¡L$ S> kde¡ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡

v$¡i“p¡ s¡ fdsdp„ L$p¡B klcpN “ lp¡e s¡hp

â¡nL$p¡ ‘Z Ap fds“p¡ Ap“„v$ gB iL¡$ R>¡.

v$p.s. q¾$L¡$V$ rhïhL$‘ õ‘^p®dp„ cpfs A„rsd

fpDÞX$dp„ (apB“g) ‘lp¢Ãey„ Ðepf¡ ApMu vy$r“ep“p

â¡nL$p¡A¡ s¡ õ‘^p® Å¡B. vy$r“epcf“p Ap â¡nL$p¡A¡

fds“y„ A’®L$pfZ S> bv$gu “p¿ey„ R>¡. “hp

M¡gpX$uAp¡ iuMhp dpV¡$ Ap fdsp¡ Sy>A¡ R>¡, â¡nL$

d“p¡f„S>“ dpV¡$ Sy>A¡ R>¡, L„$‘“uAp¡ Ål¡fps“u sL$

sfuL¡$ Sy>A¡ R>¡. â¡nL$p¡“¡ fds rhi¡ dprlsu Ap‘hp

r“h©Ñ M¡gpX$uAp¡ Aph¡ R>¡.

7.4 fds“y„ kprlÐe A“¡ fdL$X$p„

“p“p bpmL$p¡“p d“p¡f„S>“ A“¡ rinZ dpV¡$ S>¡ f„Nb¡f„Nu rhrh^ kp^“p¡ A“¡ D‘L$fZp¡ lp¡e R>¡, s¡d“¡ fdL$X$p„ L$l¡hpe R>¡. âpQu“ õ’mp¡“p Mp¡v$L$pd v$fçep“ dpV$udp„’u b“ph¡gp fdL$X$p„ dmu Apìep R>¡. Ap fdL$X$p„ lp’¡’u A’hp kp„Qp hX¡$ b“phhpdp„ Aphsp.

âpQu“ L$pm“p cpfsue kprlÐedp„ L$W$‘|smu“p¡ Dëg¡M R>¡. iyÖL$“p A¡L$ “pV$L$“y„ “pd d©ÃR>L$V$uL$ R>¡ d©ÃR>L$V$uL$ A¡V$g¡ dpV$u“u

NpX$u.

Qpgp¡ ip¡^uA¡

‘|h® cpfs“p A“¡L$ cpNp¡dp„ gpL$X$p“u L$W$‘|smu b“phhpdp„ Aph¡ R>¡. dlpfpô²$dp„ "W$L$u' “pd¡ Ap¡mMpsu f„Nu“ gpL$X$p“u L$W$‘|smuAp¡ b“phhpdp„ Aphsu.

Ap fus¡ gpL$X$p“u L$W$‘|smuAp¡¡ b“phhp“u ‘f„‘fp cpfs“p AÞe ¼ep âv$¡ip¡dp„ lsu/R>¡ s¡ ip¡ uA¡.

s¡ âp„sp¡dp„ s¡ L$W$‘|smu“y„ iy„ “pd R>¡, s¡ ip¡ uA¡.

Ap„sffpô²$ue õsf¡ ep¡Åe R>¡. fpô²$ue- Ap„sffpô²$ue õ‘^p®dp„ î¡›$ v$¡Mph L$f“pf M¡gpX$uAp¡ s¡ S> n¡Ódp„ DÑd L$pfqL$v$} OX$u iL¡$ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

d¡S>f Ýep“Q„v$ cpfsue lp¡L$u M¡gpX$u

A“¡ k„O“peL$ (L¡$àV$“) lsp. s¡d“p “¡s©Ðhdp„

B.k. 1936dp„ cpfsue lpL$u V$ud¡ brg®“

Ap¡rg[ç‘L$dp„ kyhZ®Q„ÖL$ ÆÐep¡ lsp¡. s¡“u

‘l¡gp B.k. 1928 A“¡ B.k. 1932dp„

‘Z cpfsue lp¡L$u V$ud kyhZ®Q„ÖL$$ Æsu

lsu. Ðepf¡ Ýep“Q„v$ cpfsue V$ud hsu fçep

lsp„. s¡d“p¡ S>Þdqv$hk 29 ApNõV$ fpô²$ue

fdsqv$“ sfuL¡$ DS>hhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡d“¡

"lp¡L$u“p Åvy$Nf' L$l¡hpe R>¡. B.k. 1956dp„

lp¡L$udp„ s¡d“p ep¡Nv$p“ dpV¡$ s¡d“¡ "‘Úc|jZ'

kçdp“’u rhc|rjs L$fhpdp„ Apìep R>¡.

7.5 fdL$X$p„ A“¡ Brslpk

fdL$X$p„ Üpfp Brslpk A“¡ s„Óop““u âNrs

‘f âL$pi ‘X¡$ R>¡, ^prd®L$ A“¡ kp„õL©$rsL$

‘f„‘fp“u dprlsu dm¡ R>¡. dlpfpô²$dp„ qv$hpmudp„

Page 59: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

50

L$p¡ip„sN®s A’hp hs®dp“‘Ó A’hp AÞe õ’m¡

"fds' rhi¡ gMsu hMs¡ fds“p Brslpk“u

dprlsu lp¡hu AphíeL$ R>¡.

7.7 fds A“¡ ìephkpreL$ sL$

D‘gL$ ×rô$A¡ Å¡sp„ fds A“¡ Brslpk Sy>v$p„ S>Zpsp„ lp¡e s¡ R>sp„ s¡d“p¡ “ÆL$“p¡ k„b„ R>¡. Brslpk“p rhÛp’}Ap¡ dpV¡$ "fds' n¡Ó¡ OZu sL$p¡ D‘gå^ R>¡. Ap¡rg[ç‘L$ A’hp A¡riepX$ õ‘^p® A’hp L$p¡B‘Z õhê$‘“u fpô²$ue L¡$ Ap„sffpô²$ue õ‘^p®“p k„v$c®dp„ g¡M“, kdunp L$fhp dpV¡$ Brslpk ÅZL$pfp¡“u dv$v$ g¡hu ‘X¡$ R>¡.

fds“u õ‘^p® Qpgy lp¡e Ðepf¡ s¡“p rhi¡ kdunp‘|Z® r“h¡v$“ L$fhp dpV¡$ rhi¡jop¡“u AphíeL$sp lp¡e R>¡. s¡ rhi¡jop¡“¡ fds“p¡ Brslpk, ‘l¡gp“u Ap„L$X$phpfu, fds“p rh¾$d, ârkÙ M¡gpX$u, fdsrhjeL$ A¥rslprkL$ õd©©rs S>¡hu bpbsp¡“u dprlsu Ap‘hu AphíeL$ lp¡e R>¡.

v$|fv$i®“ ‘f lpL$u, aŸV$bp¡g, L$bX¹$X$u, byqÙL$kp¡V$u (Q¡k) S>¡hu fdsp¡“u õ‘^p® Qpgy lp¡e s¡ S> kde¡ s¡“y„ âkpfZ Qpgy lp¡e R>¡. rhrh^ Q¡“gp¡“¡ L$pfZ¡ fds k„b„r^s “p¢ fpM“pf“¡ dlÐh dþey„ R>¡. fdsrhjeL$ Q¡“gp¡ 24 L$gpL$ Qpgy lp¡e R>¡. s¡’u Ap n¡Ódp„ fp¡S>Npf“u A“¡L$ sL$p¡ D‘gå^ R>¡.

fds“u õ‘^p®dp„ ‘„Q“u (Aç‘pef/r“Zp®eL$) AphíeL$sp lp¡e R>¡. ‘„Q sfuL¡$“u ‘pÓsp d¡mhhp dpV¡$ ‘funp Ap‘hu ‘X¡$ R>¡. Aphu ‘pÓsp âpàs L$f“pf ‘„Qp¡“¡ rS>ëgp, fpÄe, fpô²$ue A“¡ Ap„sffpô²$eue õsf¡ L$pd L$fhp“u sL$ dm¡ R>¡. kfL$pfu A“¡ Mp“Nu õsf¡ fds“¡ DÑ¡S>“ Ap‘hp“p âeГp¡ Qpg¡ R>¡. M¡gpX$uAp¡“¡ rióeh©rs Ap‘hp“u ìehõ’p L$fhpdp„ Aphu R>¡. kfL$pfu A“¡ Mp“Nu k„õ’pAp¡dp„ M¡gpX$uAp¡ dpV¡$ A“pds/Apfrns S>Áep fpMhpdp„ Aph¡ R>¡.

qL$ëgp b“phhp“u ‘f‘„fp R>¡. Ap dpV$u“p qL$ëgp

‘f R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> A“¡ s¡d“p

klL$pfuAp¡“u ârsdp d|L$hpdp„ Aph¡ R>¡. dlpfpô²$“p

qL$ëgpAp¡“u klpesp’u fQpe¡g Brslpk“¡

âL$pris L$fhp“u Ap A¡L$ fus R>¡.

BV$prg“p ‘p„‘¡B il¡fdp„ Mp¡v$L$pd v$fçep“

A¡L$ cpfsue lp’uv$p„s“u L$W$‘|smu dmu Aphu.

s¡ ‘l¡gp isL$“u lp¡hp“y„ BrslpkL$pfp¡“y„ A“ydp“

R>¡. s¡“p ‘f’u cpfs A“¡ fp¡d“p ‘fõ‘f

k„b„ “y„ A“ydp“ L$fu iL$pe Ap fus¡ Mp¡v$L$pd

v$fçep“ dmu Aphsp fdL$X$p„ ‘Z âpQu“ L$pmdp„

rhrh^ v$¡ip¡“p ‘fõ‘f k„b„ ‘f âL$pi ‘pX$u

iL¡$ R>¡.

7.6 fds A“¡ k„b„r^s kprlÐe s’p QgrQÓ

fds k„b„r^s kprlÐe A¡ A¡L$ “hu

op“ipMp R>¡. fds k„b„r^s ‘yõsL$p¡, L$p¡i

“h¡kf’u s¥epf L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. dfpW$u cpjpdp„

lpgdp„ dëgMp„c“p¡ Brslpk âL$pris L$fhpdp„

Aph¡gp¡. ìepepd rhje“p¡ L$p¡i R>¡. fds rhjeL$

r“esL$prgL$ "jV¹$L$pf' ‘l¡gp ârkÙ L$fhpdp„

Aphsy„ lsy„. fds rhi¡ A„N°¡Ædp„ rh‘yg âdpZdp„

kprlÐe D‘gå^ R>¡. fds dpV¡$“u v|$fv$i®“

Q¡“gp¡ R>¡.

hs®dp“ kdedp„ fds A“¡ M¡gpX$uAp¡“p

Æh“‘f L¡$V$guL$ tlv$u A“¡ A„N°¡Æ qaëdp¡“y„

r“dp®Z L$fpey„ R>¡. v$p.s. d¡fu L$p¡d A“¡ v$„Ng,

d¡fu L$pd Ap¡rg[ç‘L$dp„ cpN g¡“pfu A“¡ L$p„õe

‘v$L$ d¡mh“pfu ‘l¡gu drlgp dyóV$uep¡Ùp Äepf¡

ap¡NV$ bl¡“p¡ ‘l¡gu drlgp Ly$õsubpÅ¡“p Æh“‘f

Ap qaëdp¡ Ap^pqfs R>¡.

qaëd/QgrQÓ b“phsu hMs¡ QgrQÓ“p¡

L$pmM„X$ s¡ kde“u cpjp, ‘p¡ipL$, kpdpÞe

S>“Æh“ Ap b^u bpbsp¡“p¡ KX$p¡ Aæepk

L$fhp¡ Brslpk“p rhÛp’}Ap¡ dpV¡$ i¼e lp¡e R>¡.

Page 60: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

51

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

‘l¡gp q¾$L¡$V$d¡Q“y„ dfpW$u

cpjpdp„ kdpgp¡Q“p bpm S>.

‘„qX$s L$fsp. ApL$pihpZu ‘f’u

s¡d“u Qpgy kdpgp¡Q“p (Ap„M¡

v$¡¿ep¡ Al¡hpg) kp„cmhp gp¡L$p¡¡

DÐkyL$ fl¡sp kdpgp¡Q“p L$fsu

hMs¡ bpm ‘„qX$s s¡ d¡v$p““p¡

Brslpk, M¡gpX$u“p¡ Brslpk,

fds k„b„r^s õd©rsAp¡ A“¡

‘l¡gp“p rh¾$dp¡ rhi¡ dprlsu

Ap‘sp. s¡d“¡ fds“y„ A“¡ fds“p

Brslpk“y„ DÑd op“ lp¡hp“¡

L$pfZ¡ s¡d“u kdpgp¡Q“p fkâv$

fl¡su.

1. (A) Ap‘¡gp ‘ep®ep¡dp„’u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) Ap¡rg[ç‘L$ õ‘^p®“u ‘f„‘fp ........... dp„ iê$ ’B.

(A) N°uk (b) fp¡d (L$) cpfs (X$) Qu“ (2) dlpfpô²$dp„ s¥epf ’su gpL$X$p“u L$W$‘|smu“¡

........... L$l¡hpdp„ Aph¡ R>¡. (A) W$L$u (b) L$pgQ„qX$L$p (L$) N„Nphsu (X$) Q„‘phsu (b) “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) dëgMp„c - ipfuqfL$ ìepepd“u fds (2) hp¸V$f ‘p¡gp¡ - ‘pZu“u fds (3) õL¡$V$]N - kplrkL$ fds (4) byqÙL$kp¡V$u (Q¡k) - d¡v$p“u fds

2. V|„$L$ “p¢^ gMp¡. (1) fdL$X$p„ A“¡ DÐkh (2) fds A“¡ QgrQÓ

3. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡. (1) lpgdp„ fds“y„ A’®L$pfZ bv$gpB Ney„ R>¡. (2) fdL$X$p„ Üpfp Brslpk ‘f âL$pi ‘X¡$ R>¡. 4. “uQ¡“p âñp¡“p krhõsf DÑf gMp¡.. (1) cpfs“p fds k„b„^u kprlÐe“p Brslpk

rhi¡ dprlsu Ap‘p¡. (2) fds A“¡ Brslpk“p¡ ‘fõ‘f k„b„^

õ‘ô$ L$fp¡. (3) d¡v$p“u fds A“¡ b¡W$u fds hÃQ¡“p¡

saphs õ‘ô$ L$fp¡. D‘¾$d (1) sd“¡ Ndsu fds A“¡ s¡ fds k„b„r^s

M¡gpX$u rhi¡ dprlsu d¡mhp¡ (2) M¡gpX$uAp¡ ‘f“p ‘yõsL$p¡/dprlsurQÓp¡/

QgrQÓp¡ ‘f’u M¡gpX$u“¡ s¡ fds dpV¡$ L¡$V$gp¡ ‘qfîd L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡, s¡ rhi¡ QQp® L$fp¡.

õhpÝepe

Page 61: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

52

8. ‘e®V$“ A“¡ Crslpk

8.1 ‘e®V$““u ‘f„‘fp

8.2 ‘e®V$““p âL$pf

8.3 ‘e®V$““p¡ rhL$pk

8.4 A¥rslprkL$ õ’mp¡“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“

8.5 ‘e®V$“ A“¡ AprsÕe n¡Ó¡ ìephkpreL$ sL$p¡

8.1 ‘e®V$““u ‘f„‘fp

Ap‘Zp v$¡idp„ ‘e®V$““u ‘f„‘fp âpQu“

L$pm’u S> Qpgy R>¡. su’®õ’mp¡“u epÓp L$fhu,

õ’pr“L$ d¡mp“u dygpL$ps g¡hu, rhÛpæepk dpV¡$

v|$f“p âv$¡idp„ S>hy„, ìep‘pf dpV¡$ S>hy„, Ap r“rdÑ¡

‘l¡gp ‘e®V$“ ’B S>sy„. V|„$L$dp„ L$luA¡ sp¡ dp“h“¡

blº ‘l¡gp’u afhp“p¡ ip¡M R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

bp¥Ù kprlÐedp„ gp¡L$p¡“u ÅN©rs dpV¡$ õhe„ Np¥sd byÙ¡ cpfs“p A“¡L$ âpQu“ il¡fp¡“u dygpL$ps gu^p“p¡¡ Dëg¡M R>¡. bp¥Ù rcnyAp¡ dpV¡$ kss c°dZ L$fhy„ AphíeL$ R>¡. s¡ S> fus¡ S>¥“ dyr“ A“¡ kp yAp¡ ‘Z kss c°dZ L$f¡ R>¡.

B.k. 630dp„ rQ“u âhpku eyAp“ íhp„N Qu“’u cpfs Apìep¡ lsp¡. dÝeeyNdp„ k„s “pdv$¡h, k„s A¡L$“p’, Nyê$ “p“L$v$¡h, fpdv$pk õhpdu cpfsc°dZ L$fsp lsp.

‘e®V$“ : v|$f“p õ’mp¡“u rhriô$ l¡sy’u

dygpL$ps g¡hp dpV¡$ L$f¡gp¡ âhpk A¡V$g¡ ‘e®V$“.

Ap¡NZukdp„ isL$“p DÑfp ®dp„ ’pdk Ly$L¡$

600 gp¡L$p¡ dpV¡$ guõV$f’u gpabfp¡“p f¡ëh¡

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

b¢Ård“ V$éyX¡$gp rhð“p ‘l¡gp

eyfp¡‘ue“ k„ip¡ L$ âhpku sfuL¡$ â¿eps

R>¡. s¡d“p¡ S>Þd õ‘¡“dp„ ’ep¡ lsp¡. B.k.

1159 ’u 1173 v$frdep“ s¡dZ¡ äpÞk,

S>d®“u, BV$pgu, N°uk, rkqfep, Afbõsp“,

BrS>às, BfpL$, ‘ri®ep (Bfp“), cpfs

A“¡ Qu“ S>¡hp v$¡ip¡“u dygpL$ps gu^u.

s¡dZ¡ ‘p¡sp“p âhpk“p A“ychp¡ v$¥“„qv$“u

(X$pefu)dp„ g¿ep. Ap v$¥“„qv$“u Brslpk“p¡

dlÐh“p¡ v$õsph¡S> R>¡.

dpL$p£ ‘p¡gp¡ : s¡fdp isL$dp„ BV$prge“

âhpku dpL$p£ ‘p¡gp¡A¡ eyfp¡‘“¡ A¡riep M„X$

A“¡ Mpk L$fu“¡ Qu““p¡ ‘qfQe L$fpìep¡.

s¡Ap¡ 17 hj® Qu“dp„ füp. A¡riep M„X$“p

âL©$rs, kdpS>Æh“, kp„õL$©rsL$ Æh“ A“¡

h¡‘pf“u S>Ns“¡ Ap¡mM L$fphu. Al]’u S>

eyfp¡‘ A“¡ A¡riep hÃQ¡ k„hpv$ A“¡

ìep‘pf iê$ ’ep¡.

Bå“ bs|sp : Bõgpd S>Ns“p¡ v$uO®

âhpk L$f“pf Qp¥v$dp isL$“p âhpku lsp.

s¡dZ¡ Óuk hjp£ ky u rhðc°dZ L$ey.

A¡L$ S> fõs¡ b¡ hpf âhpk “ L$fhp“y„

s¡d“y„ ^p¡fZ lsy„. dÝeeyN“p¡ Brslpk

A“¡ kdpS>Æh“ kdS>hp dpV¡$ bs|sp“y„

g¡M“ D‘ep¡Nu R>¡.

N¡flpV®$ dL£$V$f : kp¡mdp„ isL$“p

N¡flpV®$ dL£$V$f S>Ns“p¡ “L$ip¡ A“¡ ‘©Õhu“u

Np¡mp¡ b“ph“pf “L$ip Apf¡ML$ sfuL¡$

ârkÙ R>¡. s¡’u eyfp¡‘dp„“u ip¡ Qmhmp¡“¡

Nrs dmu.

Page 62: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

53

8.2 ‘e®V$““p âL$pf

Ap yr“L$ L$pmdp„ ‘e®V$“ A¡L$ õhs„Ó

õ’pr“L$, Ap„sffpô²$ue, fpô²$ue A“¡ Ap„sffpô²$ue

ìehkpe b“u Nep¡ R>¡. v$¡i“p A“¡ ‘fv$¡i“p

‘yfps“ hpõsy, Brslpk ârkÙ A“¡ fdZue

âpL©$rsL$ õ’mp¡, âpQu“ L$gp r“rd®rs“p L¡$ÞÖp¡,

su’®n¡Óp¡, Ap¥Ûp¡rNL$ A“¡ AÞe âL$ë‘“u dygpL$ps

A¡ ‘e®V$““u dy¿e â¡fZp lp¡e R>¡. r“kN®r“rd®s

A“¡ dp“hr“rd®s hõsyAp¡“u fçesp A“¡

cìesp“p¡ âÐen A“ych g¡hp“u BÃR>p ApMu

vy$r“ep“p ‘e®V$L$p¡dp„ lp¡e R>¡. s¡’u rldriMfp¡,

kdyÖqL$“pfp, NuQ S>„Ngp¡ S>¡hp D‘¡rns âv$¡i

‘e®V$“dp„ Apìep. s¡d“p ‘f ×íe-îpìe âkpf

dpÝedp¡dp„ L$pe®¾$dp¡ s¥epf ’hp gpÁep. ‘e®V$““p

õ’pr“L$, Ap„sffpÄe, Ap„sffpô²$ue ^prd®L$,

A¥rslprkL$, Apfp¡Áe‘|fL$, rhop“, L©$rj, “¥rdrsL$,

¾$uX$p ‘e®V$“ S>¡hp ìep‘L$ âL$pfp¡ R>¡.

õ’pr“L$ A“¡ Ap„sffpÄe ‘e®V$“ : Ap âhpk

kygc lp¡e R>¡ s¡ v$¡idp„“¡ v$¡idp„ S> lp¡hp’u s¡dp„

cpjp, QgZ, v$õsph¡Å¡ S>¡hp A“¡L$ Ahfp¡ p¡

lp¡sp “’u. Mpk sp¡ Ap‘Z“¡ A“yL|$m lp¡e s¡

kdep“ykpf Ap‘Z¡ s¡“y„ r“ep¡S>“ L$fu iL$uA¡

R>uA¡.

Ap„sffpô²$ue ‘e®V$“ : S>lpS>, f¡ëh¡ A“¡

rhdp““¡ L$pfZ¡ Ap„sffpô²$ue ‘e®V$“ ‘l¡gp„ L$fsp„

h y kfm bÞep¡ R>¡. S>lpS>“¡ L$pfZ¡ kdyÖqL$“pfp

‘f“p v$¡ip¡ Å¡X$hpdp„ Apìep R>¡. f¡ëh¡ dpN®’u

eyfp¡‘ Å¡X$pey„ R>¡. rhdp“ rhð“¡

“ÆL$ gpìey„ R>¡. Apr’®L$ Dv$pfuL$fZ ‘R>u

cpfsdp„’u ‘fv$¡i S>“pfp“u A“¡ ‘fv$¡i’u cpfs

Aph“pfp“u k„¿epdp„ h©qÙ ’B R>¡. Aæepk,

d“p¡f„S>“, õ’mv$i®“, ìephkpreL$ L$pdp¡

(duV$]N, L$fpf hN¡f¡) QgrQÓp¡“y„ rQÓuL$fZ S>¡hp

L$pdp¡ dpV¡$ v$¡i-rhv$¡idp„ S>“pfp-Aph“pfp ‘e®V$L$p¡“y„

âdpZ hÝey„ R>¡.

A¥rslprkL$ ‘e®V$“ : k„‘|Z® rhðdp„ Ap A¡L$

dlÐh‘|Z® ‘e®V$“ âL$pf R>¡. gp¡L$p¡“y„ Brslpk“p

k„v$c®dp„ Ly$s|lg“¡ Ýep“dp„ fpMu“¡ A¥rslprkL$

‘e®V$““y„ Apep¡S>“ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. dlpfpô²$dp„

R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> k„b„r^s qL$ëgpAp¡ ‘f

vy$N® AæepkL$ Np¡‘pm “ugL„$W$ v$p„X¡$L$f vy$N®c°dZ

epÓp Apep¡rS>s L$fsp lsp. cpfsdp„ fpS>õ’p““p

qL$ëgp, dlpÐdp Np„ u A“¡ ApQpe® rh“p¡bp cph¡

k„b„r^s Apîd, 1857“p õhps„Ôe k„N°pd

k„b„r^s õ’mp¡ S>¡hp A¥rslprkL$ õ’m¡ ‘e®V$““y„

Apep¡S>“ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

cp¥Np¡rgL$ ‘e®V$“ : Apdp„ rhrh^ cp¥Np¡rgL$

h¥rióV$ép¡“y„ r“funZ L$fhp dpV¡$ ‘e®V$“ L$fhpdp„

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

su’®epÓp dpV¡$ v$¡i“p A¡L$ R>¡X¡$’u buÅ

R>¡X$p ky u ‘v$epÓp L$fhp“u ‘f„‘fp cpfsdp„

‘l¡g¡’u S> âQrgs lsu. dlpfpô²$dp„ DÑfdp„

Aep¡Ýep ky u A“¡ Ðep„’u afu dlpfpô²$

ky u“p âhpk“y„ hZ®“ rhóÏcË$ Np¡X$k¡ A¡

g¿ey„ R>¡. s¡d“p âhpk hZ®““p ‘yõsL$“y„

“pd "dpTp âhpk' R>¡. Ap ‘yõsL$“u

rhi¡jsp A¡ R>¡ L¡$ rhóÏcV¡$ Ap âhpk

1857“p õhps„Ôe k„N°pd“p L$pmdp„ L$ep£

lsp¡. Ap õhps„Ôe k„N°pd k„b„r^s A“¡L$

hpsp¡“p s¡Ap¡ kpnu lsp. S>¡“p Üpfp

õhps„Ôek„N°pd A“¡ rhi¡js: fpZu

gÿdubpB“p Æh“ rhi¡ A“¡L$ rhNsp¡

ÅZhp dm¡ R>¡. A¡V$gy„S> “l] ‘Z AY$pfdp

isL$dp„ dfpW$u cpjp“y„ õhê$‘ ‘Z Ap‘Z“¡

ÅZhp dm¡ R>¡. Ap ‘yõsL$ sÐL$prg“

Brslpk“y„ A¡L$ dlÐh“y„ kp^“ R>¡.

âhpk“y„ Apep¡S>“ L$ey. ‘|Z® eyfp¡‘“p¡ cìe hsy®mpL$pf âhpk kamsp‘|h®L$ ‘|Z® L$ep£. Ly$L¡$ S> ‘e®V$L$ qV$qL$V$p¡ h¡Qhp“u A¡S>Þku“p¡ ìehkpe iê$ L$ep£. s¡dp„’u S> Ap yr“L$ ‘e®V$“ eyN iê$ ’ep¡.

Page 63: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

54

Aph¡ R>¡. AcepfÎep¡, ìl¡gu Apa ãgphk® (DÑfpM„X$), kdyÖqL$“pfp, cp¥Np¡rgL$ h¥rióV$é‘|Z® õ’mp¡ (v$p.s. gp¡Zpf kfp¡hf, r“Op¡S>dp„ Aph¡gu fp„S>Z bMp¡gp¡ hN¡f¡) hN¡f¡“p¡ kdph¡i cp¥Np¡rgL$ ‘e®V$“dp„ ’pe R>¡. Apdp„“p A“¡L$ õ’mp¡“u âL©$rs“y„ Ahgp¡L$“ L$fhy„ A¡ BÃR>p’u A’hp Ly$s|lghi A“¡L$ ‘e®V$L$p¡ Ðep„ Åe R>¡.

L©$rj ‘e®V$“ : il¡fu k„õL©$rsdp„ DR>f¡gp A“¡

L©$rj Æh“’u A‘qfrQs gp¡L$p¡ dpV¡$ hs®dp“

kdedp„ L©$rj ‘e®V$“ “pd“p¡ âL$pf TX$‘’u

Dv$edp„ Apìep¡ R>¡. hs®dp“ kdedp„ cpfs“p

M¡X|$sp¡ L©$rjrhjeL$ Ap yr“L$ s„Óop““u dprlsu

d¡mhhp dpV¡$ v|$f Aph¡gp L©$rj k„ip¡ “ L¡$ÞÖp¡,

L©$rj rhÛp‘uW$p¡, BTfpe¡g“u S>¡d L©$rj n¡Ó¡

Arc“h âep¡Np¡ Üpfp “hy„ s„Óop“ rhL$rks

L$f“pfp v$¡ip¡ S>¡hp õ’mp¡“u dygpL$ps g¡hp gpÁep

R>¡.

¾$uX$p ‘e®V$“ : ¾$uX$p ‘e®V$“ A¡ hukdp„

isL$dp„ Dv$edp„ Aph¡gp¡ âL$pf R>¡. ÅNrsL$ õsf¡

Ap¡rg[ç‘L$, rhçbëX$“ A“¡ ÅNrsL$ Q¡k õ‘^p®,

Ap„sffpô²$ue q¾$L¡$V$ õ‘^p® s’p cpfs“p õsf¡

rldpgeu“ L$pf f¡gu, dlpfpô²$ õsf¡ dlpfpô²$“u

L¡$kfu Ly$õsu õ‘^p® S>¡hu õ‘^p®Ap¡ Å¡hp S>hy„

A¡V$g¡ ¾$uX$p ‘e®V$“.

“¥rdrÑL$ ‘e®V$“ : dpZk ‘e®V$“ dpV¡$ L$pfZ

ip¡ sp¡ lp¡e R>¡. A¡L$hukdp isL$dp„ A¡hp A“¡L$

L$pfZp¡¡ D‘gå^ R>¡. v$p.s. rhð“p rhrh^ v$¡ip¡dp„

ep¡S>sp qaëd a¡[õV$hëk, k„d¡g“p¡, Ap„sffpô²$ue

‘yõsL$ âv$i®“p¡ hN¡f¡ L$pfZ¡ gp¡L$p¡ Sy>v$p Sy>v$p õ’m¡

Åe R>¡. dlpfpô²$“p kprlÐe frkL$p¡ ‘Z v$f hj£

ep¡Åsp ArMg cpfsue dfpW$u kprlÐe k„d¡g“

dpV¡$ S>sp lp¡e R>¡.

ÅZu gp¡

rhð“p rhrh^ kdpS>“p gp¡L$p¡ A“¡L$

õ’mp¡A¡ a¡gpe¡gp R>¡. s¡d“pdp„ âQrgs

‘p¥fprZL$ L$’p A“¡ s¡ ‘p¥fprZL$ L$’p

k„b„r^s cp¥Np¡rgL$ n¡Óp¡“¡ L$pfZ¡ s¡d“pdp„

A¡L$pÐdsp“u cph“p V$L$u fl¡ R>¡. s¡ õ’mp¡“u

dygpL$ps dlÐh‘|Z® b“¡ R>¡. s¡dp„’u S>

^prd®L$ ‘e®V$““u iê$Aps ’pe R>¡. v$p.s.

Qpf^pd, bpf Äep¡rsrgN, Apdp„“p OZp„

õ’mp¡A¡ gp¡L$p¡“u kyrh^p dpV¡$ ‘yÎepÐdp

ArlëepbpB lp¡mL$f¡ ‘p¡sp“u ìe[¼sNs

k„‘rÑ hX¡$ gp¡L$p¡‘ep¡Nu L$pep£ L$ep® R>¡.

ìl¸gu Ap¸a ãgp¸hk®

Qpgp¡ ip¡^uA¡

D‘f Ap‘¡gp âL$pfp¡ rkhpe rhop“rhjeL$ ‘e®V$“, d“p¡f„S>“, kp„õL©$rsL$ ‘e®V$“ A“¡ kd|l ‘e®V$“ S>¡hp âL$pfp¡ rhi¡ rinL$ A“¡ BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u dprlsu d¡mhp¡.

Apfp¡Áe ‘e®V$“ : cpfsdp„ h¥ÛL$ue k¡hp A“¡ kyrh^p ‘pïQpÐe v$¡ip¡“p ds¡ kõsu A“¡

NyZhÑpey¼s R>¡. Ap L$pfZ¡ rhv$¡iu gp¡L$p¡ cpfsdp„

dbgM k|e®âL$pi D‘gå^ lp¡e R>¡. s¡“p¡ gpc

g¡hp ‘Z L¡$V$gpe¡ gp¡L$p¡ cpfsdp„ Aph¡ R>¡.

ep¡NrinZ A“¡ Apeyh£qv$L$ D‘Qpf dpV¡$ rhv$¡iu

‘e®V$L$p¡ cpfsdp„ Aph¡ R>¡.

8.3 ‘e®V$““p¡ rhL$pk

‘e®V$““p rhL$pk dpV¡$ v$¡iu A“¡ rhv$¡iu

Page 64: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

55

dprlsu d¡mhp¡.

õhÃR> cpfs Arcep“ rhi¡ dprlsu d¡mhp¡.

Ap‘Z¡ ‘e®V$L$p¡“¡ L$B L$B kyrh^pAp¡

D‘gå^ L$fu Ap‘hu Å¡BA¡?

õ’pr“L$ sfuL¡$ ‘e®V$L$p¡ kp’¡ sd¡ L¡$hu

fus¡ hs®ip¡?

L$lp¡ Å¡CA¡?

‘e®V$L$p¡“u ÅN©rs A¡ kp¥’u dlÐh“p¡ dyv¹$v$p¡ R>¡.

‘e®V$L$p¡ dpV¡$ hpl“ìehlpf A“¡ kyfnp,

âhpk v$fçep“ kyrh^p, DÑd L$np“p r“hpk

Opfp‘yfu Nyap

õ’p“p¡“u D‘gå^sp, âhpk v$fçep“ õhÃR>spN©l“u kyrh^p S>¡hu bpbsp¡“¡ âp^pÞe Ap‘hy„ AphíeL$ R>¡. S>¡dp„ qv$ìep„N ‘e®V$L$p¡“u S>ê$qfepsp¡ sfa rhi¡j Ýep“ Ap‘hy„ AphíeL$ R>¡.

A¥rslprkL$ hpfkp“p S>s“ dpV¡$ Ap‘Z¡ L¡$V$guL$ kph^p“u fpMhu AphíeL$ R>¡. A¥rslprkL$ hpfkp“p õ’mp¡“y„ rhL©$rsL$fZ V$pmhy„, c]sp¡ ‘f gMhy„ A’hp TpX$ ‘f L$p¡sfhy„, S|>“p hpõsyrië‘p¡“¡ O¡fp f„N¡ f„Nhp, ‘qfkfdp„ kyrh^p“p¡ Acph lp¡hp, S>¡“p L$pfZ¡ AõhÃR>sp h ¡ R>¡ S>¡hu bpbsp¡ V$pmhu Å¡BA¡.

Ahp®Qu“ A¥rslprkL$ õ’mp¡“p¡ hpfkp¡ dþep¡ R>¡.

s¡“u kp’¡ kp’¡ “¥krN®L$ kd©qÙ“p¡ hpfkp¡ ‘Z

Ap‘Z“¡ dþep¡ R>¡. Ap hpfkp“p “¥krN®L$ A“¡

dp“hr“rd®s (kp„õL©$rsL$) A¡hp b¡ âL$pfp¡ R>¡.

k„‘|Z® rhðdp„ hMZpe¡g L¡$V$gpL$ dlÐh“p

õ’mp¡ cpfsdp„ R>¡. S>¡dp„ spS>dl¡g A“¡

S>„sfd„sf h¡^ipmp“u kp’¡ dlpfpô²$“u AS>„V$p,

h¡ê$m, Opfp‘yfu (A¡rga„V$p Nyap) R>Ó‘rs rihpÆ

dlpfpS> f¡ëh¡ õ’p“L$, ‘ròd OpV$“p¡ L$pk“p¡

DÃQâv$¡i“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

ÅNrsL$ õsf¡ dlÐh“u cpjpdp„

dprlsu ‘y[õsL$p, dpN®v$ri®L$p, “¼ip,

Brslpk rhjeL$ ‘yõsL$p¡ D‘gå^ L$fu

Ap‘hp AphíeL$ R>¡. ‘e®V$L$p¡“¡ NpX$udp„

afhp gB S>“pf hpl“QpgL$“¡ vy$cprjep“y„

ârinZ Ap‘hy„, s¡dZ¡ dpN®v$i®L$ sfuL¡$

L$pd L$fhy„ S>¡hp L$pep£ L$fu iL$pe.

8.4 A¥rslprkL$ õ’mp¡“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“

A¥rslprkL$ õ’mp¡“y„ S>s“ A“¡ k„h^®“ L$fhy„ A¡ A¡L$ dp¡Vy„$ Apl¹hp“ R>¡. Ap‘Zp v$¡i“¡ âpQu“, dÝeeyNu“ A“¡

BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u cpfs“p kp„õL©$rsL$, “¥krN®L$ A“¡ rdî A¥rslprkL$ hpfkp õ’mp¡“p rQÓp¡ c¡Np L$fp¡.

L$fu Sy>Ap¡

L$pk DÃQ âv$¡i

Page 65: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

56

ÅNrsL$ hpfkpõ’mp¡“u dygpL$ps g¡hp“u

BÃR>p ApMu vy$r“ep“p ‘e®V$L$p¡dp„ lp¡e R>¡. Ap

hpfkp õ’mp¡ Å¡hp dpV¡$ Ap‘Zp v$¡idp„ lÅfp¡

rhv$¡iu gp¡L$p¡¡ Aph¡ R>¡. ÅNrsL$ hpfkp õ’mp¡dp„

cpfs“p A¡L$pv$ õ’m“u ‘k„v$Nu ’pe A¡V$g¡

Ap‘Zu R>psu Nh®’u aŸgu Åe R>¡. ‘f„sy

Ap‘Z¡ Äepf¡ s¡ õ’m¡ âhpk dpV¡$ S>BA¡ R>uA¡

Ðepf¡ Ap‘Z“¡ iy„ v$¡Mpe R>¡? õ’m“p ‘qfkfdp„

‘e®V$L$p¡ Qp¡L$’u, L$p¡gkp’u ‘p¡sp“p “pdp¡ gM¡

R>¡, rQÓp¡ v$p¡f¡ R>¡. s¡“y„ rh‘fus ‘qfZpd Ap‘Zp„

v$¡i“u R>bu ‘f ‘X¡$ R>¡. ‘e®V$“ õ’mp¡“p S>s“

dpV¡$ “uQ¡“u ârsop L$fhu S>ê$fu R>¡.

(1) lº„ ‘e®V$“ õ’m¡ õhÃR>sp Åmhui.

L$Qfp¡ a¢L$ui “l].

(2) L$p¡B‘Z A¥rslprkL$ hpõsy“y„ rhL©$rsL$fZ

L$fui “l].

8.5 ‘e®V$“ A“¡ AprsÕen¡Ó¡ ìephkpreL$ sL$p¡

‘e®V$“ kp¥’u h^y fp¡S>Npf r“dp®Z L$f“pf

DÛp¡N b“u iL¡$ R>¡. Å¡ Ap‘Z¡ s¡“p ‘f

ìephkpreL$ ‘Ùrs’u Ýep“ Ap‘uA¡ sp¡ A¡ A¡L$

L$pedu ìehkpe R>¡ S>¡dp„ “hu“ âep¡Np¡ L$fhp“u

cf‘|f sL$p¡¡ R>¡.

‘e®V$““¡ L$pfZ¡ A“¡L$ gp¡L$p¡ dpV¡$ fp¡S>Npf“u

sL$p¡ r“dp®Z ’pe R>¡. rhv$¡iu ‘e®V$L$p¡ rhdp“d’L¡$

‘N d|L¡$ s¡ ‘l¡gp„ s¡ dygpL$ps g¡“pf v$¡i“¡

AphL$ d¡mhu Ap‘hp“u iê$Aps L$f¡ R>¡. s¡Z¡

cf¡gu huTp au“¡ L$pfZ¡ Ap‘Zp„ v$¡i“¡ dl¡k|g

(L$f) dm¡ R>¡. ‘p¡sp“p v$¡idp„ ‘pR>p¡ Åe Ðep„

ky^u ‘e®V$L$ âhpkMQ®, lp¡V$gdp„ fl¡hy„, S>dhy„,

vy$cprjep“u dv$v$ g¡hu, hs®dp“‘Óp¡ k„v$c®

kprlÐe h¡Qpsp g¡hp, epv$Nufu sfuL¡$ õ’pr“L$

hõsyAp¡ h¢Qpsu g¡hu S>¡hu A“¡L$ bpbsp¡ L$f¡

R>¡.

‘e®V$“ L¡$ÞÖ“p ‘qfkfdp„ bÅf rhL$k¡ R>¡.

Ðep„“p lõsDÛp¡N A“¡ Ly$qV$fDÛp¡N“p¡ rhL$pk

’pe R>¡. s¡ hõsyAp¡“u Mfuv$-h¡QpZdp„ h©qÙ

hpfkp dykpafu (l¡qfV¡$S> hp¸L$) :

A¥rslprkL$ hpfkp õ’mp¡“u dygpL$ps g¡hp S>hp“¡ "l¡qfV¡$S> hp¸L$' L$l¡hpe R>¡. Äep„ Brslpk fQpep¡ s¡ õ’m¡ âÐen S>B“¡ s¡“p Brslpk“¡ ÅZhp“u A“yc|rs l¡qfV¡$S> hp¸L$dp„ ’pe R>¡

k„‘|Z® rhðdp„ Aphp D‘¾$d Qgphhpdp„ Aph¡ R>¡. cpfs“p¡ k¢L$X$p¡ hjp£“p Brslpk R>¡. cpfs“p âÐe¡L$ fpÄedp„ A¥rslprkL$ õ’mp¡ R>¡. S>¡dp„ âpQu“, dÝeeyNu“ A“¡ Ap^yr“L$ õ’mp¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡. NyS>fps“p Adv$phpv$ il¡fdp„ l¡qfV¡$S> hp¸L$ ârkÙ R>¡. dlpfpô²$dp„ dy„bB-‘yZ¡ S>¡hp il¡fp¡dp„ Aphp D‘¾$dp¡“y„ Apep¡S>“ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡dp„ A¥rslprkL$ hpõsy“y„ S>s“ L$fhy„, s¡“p rhi¡ dprlsu c¡Nu L$fhu A“¡ s¡ rhrh^ dpÝedp¡ Üpfp ApMp rhðdp„ ‘lp¢QpX$hu hN¡f¡ S>¡hp D‘¾$dp¡ Qgphhpdp„ Aph¡ R>¡. A¥rslprkL$ ìe[¼sAp¡“p r“hpkõ’p“ ‘Z A¥rslprkL$ hpfkp¡ lp¡e R>¡. L¡$V$guL$ S>ÁepA¡ Aphp õ’m¡ “ugagL$ gNpX$hpdp„ Aph¡ R>¡.

dlpfpô²$dp„ ‘e®V$““p¡ rhL$pk : dlpfpô²$ ‘e®V$““u ×rô$A¡ h¥chipmu hpfkp¡ ^fphsy„ fpÄe R>¡. AS>„V$p, h¡ê$m, Opfp‘yfu (A¡rga„V$p) S>¡hu rhðârkÙ Nyap A“¡ rië‘p¡ s’p rQÓp¡, ‘„Y$f‘|f, riX$}, i¡Np„h, symÅ‘|f, L$p¡ëlp‘|f,

rinL$“u dv$v$’u ‘p¡sp“p ‘qfkfdp„“p A¥rslprkL$ õ’mp¡“u dygpL$ps dpV¡$ hpfkp dykpafu“y„ Apep¡S>“ L$fp¡.

L$fu Sy>Ap¡

’pe R>¡. v$p.s. õ’pr“L$ MpÛ ‘v$p’®, Ðep„“p

lõsL$p¥iëe“u hõsy hN¡f¡. ‘e®V$L$p¡ ip¡M’u Mfuv$u L$f¡ R>¡. s¡’u õ’pr“L$p¡“p fp¡S>Npfdp„ h©qÙ ’pe R>¡.

Page 66: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

57

ÅZu gp¡.

DÃQ L$np“u rinZ k„õ’p“u dygpL$ps g¡hu, A¡L$pv$ õ’m“u õ’pr“L$ k„õL©$rs, Brslpk, ‘f„‘fp A“¡ A¥rslprkL$ õdpfL$p¡“u dygpL$ps g¡hu, Ðep„“p gp¡L$p¡A¡ rhrh^ n¡Óp¡dp„ d¡mh¡g ei“u dprlsu d¡mhhu s¡dS> Ðep„“p “©Ðe, k„Nus, dlp¡Ðkhdp„ cpN g¡hp¡ hN¡f¡ Dv¹$¡ip¡’u L$f¡gy„ ‘e®V$“ A¡V$g¡ kp„õL©$rsL$ L$pe®¾$d.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

dlpbm¡ðf, ‘pQNZu (‘„QrN“u)

A¡ lhp Mphp“p õ’m R>¡. Ap õ’m¡

lÅfp¡ ‘e®V$L$p¡ Aph¡ R>¡. Ðep„ dpN®v$i®L$

‘e®V$L$p¡“¡ L¡$V$gpL$ dlÐh“p õ’mp¡ rhi¡

dprlsu Ap‘¡ R>¡, s¡ õ’mp¡ v$¡MpX¡$ R>¡.

L¡$V$gpL$ Mpk õ’mp¡A¡ ap¡V$p¡N°paf ap¡V$p¡

‘pX$u Ap‘¡ R>¡. Op¡X$phpmp Op¡X$p ‘f Ap„V$p¡

dfph¡ R>¡, Op¡X$pNpX$udp„ afphhp gB Åe

R>¡. Ap b^p„ L$pdp¡ Ðep„“p õ’pr“L$ gp¡L$p¡

L$f¡ R>¡. Ap L$pd’u s¡d“¡ fp¡S>Npf dm¡

R>¡. A¡V$g¡ S> ‘e®V$“ s¡d“u ApÆrhL$p“y„

kp^“ b“¡ R>¡.

“prkL$, ‘¥W$Z, Ôe„bL¡$ðf, v$¡lº, ApZ„v$u, S>¡Sy>fu S>¡hp A“¡L$ v$¡hõ’p“L$p¡, lpÆdg„N, “p„v$¡X$“y„ Nyê$Üpfp, dy„bB“y„ dpDÞV$ d¡fu QQ®, dlpbm¡ðf, ‘„QrN“u, M„X$pgp, gp¡“phgp, dp’¡fp“, rQMgv$fp S>¡hp lhp Mphp“p õ’mp¡ L$p¡e“p“Nf, ÅeL$hpX$u, cpV$Of, Qp„v$p¡gu“p b„^p¡, v$pÆ‘|f, kpNf¡ðf, spX$p¡bp AcepfÎep¡, dlpfpô²$“p dlÐh‘|Z® ‘e®V$“ õ’mp¡ R>¡.

‘e®V$““p L$pfZ¡ sdpfp ‘qfkfdp„ ¼ep L$ep ìehkpe r“dp®Z ’ep R>¡?

‘e®V$““¡ L$pfZ¡ ‘qfkf“p gp¡L$p¡“u fl¡ZuL$fZudp„ ip¡ a¡fapf S>ZpB Aph¡g R>¡?

L$lp¡ Å¡CA¡?

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

dlpbm¡ïhf“u “ÆL$ Aph¡gy„ rcgpf Ly$v$fsu kp¦v$e® A“¡ õV²$p¸b¡fu“u duW$pi

^fphsy„ Npd R>¡. Ap ‘yõsL$p¡“p Npddp„ A“¡L$ Ofp¡dp„ ‘e®V$L$p¡ dpV¡$ S> ‘yõsL$p¡ R>¡. hpQ“ âh©rÑ h^pfhu, dfpW$u cpjp“p “hp-S|>“p g¡ML$, k„s kprlÐe,

B.k. 1975dp„ "dlpfpô²$ ‘e®V$“ rhL$pk dlpd„X$m'“u õ’p‘“p L$fhpdp„ Aphu. S>¡’u ‘e®V$“ rhL$pk“¡ h¡N dþep¡. Ap dlpd„X$m sfa’u fpÄedp„ 47 õ’m¡ ‘e®V$L$ r“hpk“u kyrh^p L$fhpdp„ Aphu R>¡. S>¡dp„ Apif¡ Qpf lÅf L$fsp„ h^pf¡ ‘e®V$L$p¡“p r“hpk“u kyrh^p R>¡. s¡dS> A“¡L$ Mp“Nu ìephkpreL$p¡ ‘Z Ap ìehkpedp„ Apìep R>¡.

cpfs“y„ ‘l¡gy„ A¡L$dpÓ "‘yõsL$p¡“y„' Npd

L$’p-“hgL$’p, L$rhsp, grgs r“b„^, QqfÓ-ApÐdL$’p, õÓu kprlÐe, ¾$uX$p, bpmkprlÐe’u kd©Ù kv$pblpf rhðdp„ sd¡ "hp„Q““p¡ Ap“„v$' d¡mhp¡, s¡ dpV¡$ dlpfpô²$ ipk““¡ Ap âL$ë‘ iê$ L$ep£ R>¡.

S>¡ sd¡ ‘e®V$“ dpV¡$ dlpbm¡ðf ÅAp¡ sp¡ rcgpf Npd A¡V$g¡ L¡$ ‘yõsL$p¡“p Npd“u Ahíe dygpL$ps g¡Å¡.

Page 67: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

58

1. (A) Ap‘¡gu ‘dp®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe Å¡X$u ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) Ly$L¡$ ........... h¢Qhp“u A¡S>Þku“p¡ ìehkpe iê$ L$ep£.

(A) lõsL$p¥iëe“u hõsy (b) fdL$X$p„ (L$) MpÛ hõsy (X$) ‘e®V$“qV$qL$V$p¡

(2) dlpbm¡ïhf “ÆL$“y„ rcgpf Npd.........“p Npd sfuL¡$ ârkÙ R>¡.

(A) ‘yõsL$p¡ (b) h“õ‘rs (L$) Ap„bp (X$) qL$ëgp

b. “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) dp’¡fp“ - lhp Mphp“y„ õ’m (2) spX$p¡bp - Nyap (3) L$p¡ëlp‘|f - v$¡hõ’p“L$ (4) AS>„V$p - ÅNrsL$ hpfkpõ’m

2. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡. (1) hs®dp“ L$pmdp„ rhv$¡i S>hp“y„ âdpZ hÝey„

R>¡. (2) Ap‘Z¡ Ap‘Zp„ “¥krN®L$ A“¡ kp„õL©$rsL$

hpfkp“y„ S>s“ L$fhy„ Å¡BA¡.

3. V|„$L$ “p¢^ gMp¡. (1) ‘e®V$““u ‘f„‘fp (2) dpL$p£ ‘p¡gp¡ (3) L©$rj ‘e®V$“

4. “uQ¡“p âï“p¡“p krhõspf DÑf gMp¡. (1) ‘e®V$““p rhL$pk dpV¡$ L$B kph^p“u

fpMhu AphíeL$ R>¡?

(2) ‘e®V$“ ìehkpe“¡ L$pfZ¡ õ’pr“L$ õsf¡ fp¡S>Npf L¡$hu fus¡ r“dp®Z ’pe R>¡?

(3) sdpfp ‘qfkf“p¡ ‘e®V$““u v$qô$A¡ L¡$hu fus¡ rhL$pk L$fip¡?

5. “uQ¡“y„ k„L$ë‘“prQÓ ‘|Z® L$fp¡.

6. “uQ¡“p âñp¡“p krhõspf DÑf gMp¡.

(1) ‘e®V$“ k„b„r^s ìephkpreL$ n¡Óp¡ õ‘ô$ L$fp¡.

(2) ‘eV®$““p L$p¡B‘Z ÓZ âL$pf õ‘ô$ L$fp¡.

D‘¾$d

A¥rslprkL$ õ’mp¡“p S>s“ A“¡ k„h^®““u S>ê$qfeps õ‘ô$ L$fp¡. s¡“p dpV¡$ L$B D‘peep¡S>“p L$fu iL$pe, s¡“u QQp® L$fp¡.

Nyap

AcepfÎe

“¥krN®L$ hpfkp¡ f¡ëh¡ õV¡$i“ÅNrsL$

hpfkpõ’mp¡

õhpÝepe

Page 68: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

59

9. A¥rslprkL$ kp^“p¡“y„ S>s“

9.1 Brslpk“p kp^“p¡ A“¡ s¡“y„ S>s“

9.2 L¡$V$gpL$ ârkÙ k„N°lpgep¡

9.3 N°„’pge A“¡ Arcg¡MpNpf

9.4 iåv$L$p¡i kprlÐe

ApS>¡ D‘gå^ Brslpk“p kp^“p¡ A“¡ s¡

kp^“p¡“p Ap^pf¡ gMpe¡g N°„’ A¡ A“¡L$

BrslpkL$pfp¡“p A’pN ‘qfîd“y„ am R>¡. Ap

Ad|ëe A¥rslprkL$ hpfkp“y„ S>s“-k„h^®“

L$fhp“y„ A“¡ s¡dp„’u L¡$V$gp„L$ ‘k„v$ L$fpe¡g

v$õsph¡Å¡, N°„’, ‘yfpsÐhhõsy âv$ri®s L$fhp“y„

L$pd k„N°lpgep¡, s¡“u kp’¡ k„b„r^s

Arcg¡MpNpfp¡ A“¡ N°„’pgep¡¡ L$f¡ R>¡. s¡d“p

L$pep£“u rhõs©s dprlsu gp¡L$p¡ ky^u ‘lp¢Q¡ s¡

dpV¡$ s¡d“p Üpfp k„ip¡^“r“esL$prgL$p¡ A“¡

AÞe âL$pi“p¡ ârkÙ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

S>¡ v$õsph¡Å¡, ‘yfpsÐh hõsy hN¡f¡ âv$ri®s

L$fhpdp„ Aphsu “’u ‘f„sy A¥rslprkL$ ×rô$A¡

dlÐh“u lp¡e R>¡. s¡“y„ Arcg¡MpNpfdp„ S>s“

L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. k„ip¡^L$p¡“¡ s¡ v$õsph¡S> A“¡

‘yfpsÐh hõsyAp¡ S>ê$qfeps dyS>b D‘gå^ L$fu

Ap‘hpdp„ Aph¡ R>¡. N°„’pgep¡ N°„’p¡“y„ S>s“ A“¡

ìehõ’p‘“ L$f¡ R>¡.

9.1 Brslpk“p kp^“p¡ A“¡ s¡d“y„ S>s“

Brslpk“p kp^“p¡ d¡mhhp, s¡d“u “p¢^

L$fu s¡“u k|rQ s¥epf L$fhu, lõsrgrMs âsp¡,

S|>“p N°„’p¡, ‘yfpsÐh hõsyAp¡ S>¡hp cp¥rsL$

kp^“p¡“u kpakapB A“¡ s¡“y„ âv$i®“ AÐe„s

kph^p“u‘|h®L$ L$fhy„ ‘X¡$ R>¡. Ap L$pdp¡ dpV¡$

rhrh^ rhjep¡dp„“u L©$rs dpV¡$ ârinZ“u

AphíeL$sp lp¡e R>¡. ep¡Áe ârinZ d¡mìep

bpv$ S> Ap L©$rsAp¡ L$fu iL$pe R>¡.

1. dp¥rML$ kp^“p¡

gp¡L$Nusp¡, hpsp® hN¡f¡“y„ k„L$g“ L$fhy„.

k„L$rgs kprlÐe“y„ hN}L$fZ A“¡ rhïg¡jZ

L$fhy„, A’®OV$“ L$fhy„.

k„ip¡r^s dp¥rML$ kprlÐe âL$pris L$fhy„.

D‘ey¼s ârinZ : (1) kdpS>ip”

(2) kpdprS>L$ dp“hip” (3) d’L$p¡ A“¡

cpjpip” (4) N°„’pgpe ìehõ’p‘“

(5) Brslpk A“¡ Brslpk k„ip¡^“ ‘Ùrs

(6) k„ip¡^“ rhi¡“y„ g¡M“.

2 rgrMs kp^“p¡

spd°‘Óp¡, v$õsph¡Å¡, Mp“Nu ‘Óp¡ A“¡

v$¥“„qv$“u (X$pefu), A¥rslprkL$ N°„’p¡,

lõsrgrMs ‘Óp¡, rQÓp¡, R>peprQÓp¡, S|>“p

N°„’p¡ hN¡f¡ v$õsph¡Å¡“y„ k„L$g“-k„‘pv$“ L$fhy„.

v$õsph¡Å¡“p k„h^®“ dpV¡$ AphíeL$ kapB

A“¡ AÞe fpkperZL$ âq¾$epAp¡ L$fhu.

v$õsph¡Å¡“y„ A¥rslprkL$ d|ëe r“ròs L$fhy„.

k„‘pqv$s kprlÐe A“¡ k„ip¡^““p¡ r“óL$j®

âL$pris L$fhp¡.

D‘ey¼s ârinZ :

1. b°pûu, dp¡X$u, ‘ri®e“ S>¡hu rg‘u A“¡

s¡d“p rhL$pk“p„ ¾$d“y„ op“

2. Brslpk L$prg“ kdpS> fQ“p A“¡ ‘f„‘fp,

kprlÐe A“¡ k„õL©$rs, fpS>kÑp, ipk“

ìehõ’p BÐepqv$“y„ âp’rdL$ op“

3. rhrh^ rQÓi¥gu, rië‘L$gpi¥gu A“¡

s¡d“p rhL$pk“p ¾$d“y„ op“

4. L$pNmp¡“p âL$pf, õeplu A“¡ f„N“y„ op“

Page 69: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

60

5. L$p¡sfZu dpV¡$ h‘fpe¡gp ‘Õ’f$, ^psy

rhi¡“u dprlsu

6. v$õsph¡Å¡“u kapB A“¡ k„h^®“ dpV¡$ AphíeL$ fpkperZL$ âq¾$ep dpV¡$ Å¡Bsp D‘L$fZp¡ A“¡ fkpeZp¡“u dprlsu

7. k„N°lpgep¡“u ApV®$ N¡g¡fudp„ âv$i®“ ìehõ’p‘“ A“¡ dprlsu s„Óop“

8. k„ip¡^“ ‘f g¡M“

3. cp¥rsL$ kp^“p¡

‘yfpsÐhue hõsyAp¡“y„ k„L$g“, L$pmM„X$ A“¡ âL$pf A“ykpf hN}L$fZ L$fhy„, k|rQ s¥epf L$fhu.

‘yfpsÐhue hõsyAp¡“p k„h^®“ dpV¡$ AphíeL$ kapC A“¡ AÞe fpkperZL$ âq¾$ep L$fhu.

‘k„v$ L$fpe¡g ‘yfpsÐhue hõsyAp¡ A’hp s¡“u ârsL©$rs âv$ri®s L$fhu.

‘yfpsÐhue hõsy k„b„^u k„ip¡^“ ‘f“y„ g¡M“ ârkÙ L$fhy„.

h“õ‘rs A“¡ âpZu“p Æhpíd“y„ hN}L$fZ L$fhy„. k|rQ s¥epf L$fhu.

L¡$V$gpL$ Æhpíd A’hp s¡d“u ârsL©$rs“y„ âv$i®“ L$fhy„.

D‘ey¼s ârinZ

1. ‘yfpsÐhue Aæepk ‘Ùrs, rkÙp„s A“¡ âpQu“ k„õL©$rs“p¡ ‘qfQe

2. ‘yfpsÐhue hõsyAp¡ b“phhp dpV¡$ h‘fpe¡gp ‘Õ’f, Mr“Å¡, ^psy, rQL$Zu dpV$u S>¡hp dpÝedp¡“p âpv$¡riL$ õÓp¡s, s¡d“p fkpeZip”ue h¥rióV$ép¡“y„ op“

3. ‘yfpsÐhue hõsy“u kapB A“¡ AÞe fpkperZL$ âq¾$ep dpV¡$ Å¡Bsp D‘L$fZp¡ A“¡ fkpeZp¡“u dprlsu

4. rhrh^ L$gpi¥gu A“¡ s¡d“p rhL$pk“p ¾$d“y„ op“.

5. ‘yfpsÐhue hõsy A“¡ Æhpídp¡“u ârsL©$rs b“phhp“y„ L$p¥iëe

6. k„N°lpge“u ApV®$ N¡g¡fudp„ âv$i®“ ìehõ’p‘“ A“¡ dprlsu s„Óop“

7. k„ip¡^“ ‘f g¡M“

9.2 L¡$V$gpL$ ârkÙ k„N°lpgep¡

dÝeeyNdp„ eyfp¡‘dp„ fpS>Ly$Vy„$bp¡“u ìe[¼s A“¡ îud„s gp¡L$p¡A¡ k„N°rls L$f¡gu L$gphõsyAp¡“p ìehõ’p‘““u S>ê$qfepsdp„’u k„N°lpge“u L$ë‘“p“p¡ Dv$e ’ep¡.

gyh° k„N°lpge, äpÞk : ‘¸qfk il¡fdp„“p gyh° k„N°lpge“u õ’p‘“p AY$pfdp„ isL$dp„ L$fhpdp„ Aphu. ä¢Q fpS>Ly$Vy„$bp¡“u ìe[¼sAp¡A¡

k„N°rls L$f¡gu L$gphõsyAp¡“¡ kp¥â’d gyh° k„N°lpgedp„ âv$ri®s L$fhpdp„ Aphu. S>¡dp„ rhðârkÙ BV$prge“ rQÓL$pf rgAp¡“pv$p£ v$ thQuA¡ v$p¡f¡g blºQrQ®s rQÓ "dp¡“prgkp'“p¡

kdph¡i R>¡. rgAp¡“pv$p£

v$ thQu kp¡mdp isL$dp„

’e¡gp fpÅ äp[Þkk

‘l¡gp“p¡ ANÐe“p¡ v$fbpfu lsp¡. “¡‘p¡rge“

bp¡“p‘pV®¡$ ‘p¡sp“u QX$pBAp¡ v$fçep“ õhv$¡i

gph¡gu L$gphõsyAp¡“¡ L$pfZ¡ gyh° k„N°lpge“p¡

k„N°l M|b S> hÝep¡. lpgdp„ Ap k„N°lpgedp„

AídeyN’u gB“¡ Ap^yr“L$ L$pm“u 3 gpM 80

lÅf’u h^y L$gpÐdL$ hõsyAp¡ R>¡.

rb°qV$i k„N°lpge, HÁg¡ÞX$ : g„X$“ il¡fdp„

Aph¡gp rb°qV$i k„N°lpge“u õ’p‘“p AY$pfdp„

isL$dp„ ’B. sÐL$pgu“ r“kN®h¥opr“L$¡ ‘p¡s¡

k„N°l L$f¡gu Apif¡ A¡L$p¡s¡f >lÅf hõsyAp¡

HÁg¡ÞX$“p fpÅ Äep¡S>® buÅ“¡ kyâs L$fu.

S>¡dp„ A“¡L$ N°„’p¡, rQÓp¡, h“õ‘rs“p “d|“p

hN¡f¡“p¡ kdph¡i lsp¡. ApNm S>sp„ A„N°¡Å¡A¡

‘p¡sp“u hkplsp¡dp„’u ‘p¡spdp„ v$¡idp„ gph¡gu

L$gpÐdL$ hõsyAp¡, âpQu“ Ahi¡jp¡“¡ L$pfZ¡

rb°qV$i k„N°lgep¡dp„ hõsyAp¡“u k„¿ep h^su

dp¡“prgkp

Page 70: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

61

“¡i“g çeyrTed Ap¸a “¡Qfg rlõV$fu, ey“peV¡$X$ õV¡$V$¹k Ap¸a Ad¡qfL$p : Bkhuk“

1846dp„ Ad¡qfL$pdp„ [õd’ kp¡r“e“ B[ÞõV$V$éyi“

k„õ’p“p ìehõ’p‘“ l¡W$m“p Ap “¥krN®L$

Brslpk“p k„N°lpge“u õ’p‘“p L$fhpdp„ Aphu.

Al] h“õ‘rs, âpZu“p Ahi¡jp¡, Æhp[íd

Mr“Å¡, ‘Õ’fp¡, dp“h âÅrs“p Aíduc|s

Ahi¡jp¡ A“¡ ‘yfpsÐhue hõsyAp¡“p bpf

L$fp¡X$’u h^y “d|“p“p¡ k„N°l R>¡.

cpfs“p k„N°plgep¡ : B.k. 1814dp„ "A¡riepqV$L$ kp¡kpeV$u Ap¸a b¢Np¸g' k„õ’pA¡ L$p¡gL$spdp„ cpfs“p â’d k„N°lpge "cpfsue k„N°lpge'“u õ’p‘“p L$fu. B.k. 1851dp„ Q¡ßBdp„ iê$ ’e¡g "Nhd£ÞV$ çeyrTed' cpfs“y„ buSy>„ k„N°lpge lsy„. B.k. 1949dp„ qv$ëgudp„ "fpô²$ue hõsy k„N°lpge' (“¡i“g çeyrTed)“u õ’p‘“p ’B. ApS>¡ cpfs“p rhrh^ fpÄep¡dp„ A“¡L$ k„N°lpgep¡ R>¡. dp¡V¡$ cpN¡ dp¡V$p k„N°lpgep¡“p ‘p¡sp“p Arcg¡MpNpf A“¡ N°„’pge lp¡e R>¡. L¡$V$gpL$ k„N°lpgep¡ rhÛp‘uW$p¡ kp’¡ k„gÁ“ lp¡e R>¡. Ap k„N°lpgep¡$ Üpfp k„N°lpge ip” rhje“p rhrh^ Aæepk¾$dp¡ iuMhhpdp„ Aph¡ R>¡.

rb°qV$i k„N°lpge, HÁg¢X$

NB. ApS>¡ Ap k„N°lpgedp„ Apif¡ A¡¢ku gpM S>¡V$gu hõsyAp¡“p¡ k„N°l L$fpep¡ R>¡. cpfs“u A“¡L$ ‘yfpsÐhue hõsyAp¡“p¡ kdph¡i s¡dp„ ’pe R>¡.

“¸i“g çeyrTed Ap¸a “¸Qfg rlõV$fu

ÅZu gp¡.

cpfs“p ârkÙ k„N°lpgep¡

B[ÞX$e“ çeyrTed, L$p¡gL$psp; “¸i“g çeyrTed, qv$ëgu; R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> hõsyk„N°lpge, dy„bB; kpgpfS>„N çeyrTed, l¥v$fpbpv$; v$ L¸$rgL$p¡ çeyrTed Ap¸a V¡$¼kV$pBëk, Adv$phpv A¡ cpfs“p L¡$V$gpL$ ârkÙ k„N°lpgep¡ R>¡.

k„N°lpgeip”dp„ ‘v$hu A“¡ ‘v$rhL$p Aæepk¾$d ^fphsu cpfs“u L¡$V$guL$ âdyM k„õ’pAp¡ A“¡ rhÛp‘uW$p¡.

1. fpô²$ue hõsy k„N°lpge, qv$ëgu

2. dlpfpS> kepÆfph rhÛp‘uW$, hX$p¡v$fp.

3. L$p¡gL$Ñp rhÛp‘uW$, L$p¡gL$Ñp

4. b“pfk tlvy$ rhÛp‘uW$, hpfpZku

5. ArgNY$ dy[õgd eyr“hrk®V$u, ArgNY$

6. rS>hpÆ rhÛp‘uW$, Áhprgef

Page 71: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

62

k„N°lpge“u Bdpfs HX$p¡-Np¡r’L$ i¥gu’u bp„^hpdp„ Aphu R>¡. s¡“¡ dy„bB il¡f“u â’d L$np“u kp„õL©$rsL$ hpfkp Bdpfs“p¡ v$fÄÅ¡ Ap‘hpdp„ Apìep¡ R>¡. k„N°lpgedp„ L$mp, ‘yfpsÐh A“¡ r“kN®“p¡ Brslpk A¡d ÓZ hN®dp„ hl¢Qpe¡gu Apif¡ ‘Qpk lÅf ‘yfpsÐhue hõsy“p¡ k„N°l L$fhpdp„ Apìep¡ R>¡.

9.3 N°„’pgep¡ A“¡ Arcg¡MpNpf :

N°„’pgep¡ op“ A“¡ dprlsu“p¡ c„X$pf lp¡e R>¡. N„’pgeip”“p¡ ìehõ’p‘“ ip”, dprlsu s„Óop“, rinZip” S>¡hp rhjep¡ kp’¡ “ÆL$“p¡ k„b„^ R>¡. N°„’p¡“y„ k„L$g“, s¡d“y„ ‘Ý^rskf Apep¡S>“, S>s“ A“¡ k„h^®“, dprlsu“p õÓp¡s“y„ âkpfZ S>¡hp dlÐh“p L$pep£

N°„’pgep¡ Üpfp L$fhpdp Aph¡ R>¡. hpQL$p¡“u AphíeL$sp“ykpf Å¡BA¡ Ðepf¡ Qp¡½$k N°„’ D‘gå^ L$fu Ap‘hp“y„ N°„’pge ìehõ’p‘“dp„ M|b dlÐh R>¡.

snrigp rhÛp‘uW$dp„“p N°„’pge (B.k.‘|h£ Apif¡ ‘pQdp„ isL$’u B.k.“p ‘pQdp„ isL$), d¡kp¡‘p¡V¡$rdep“p Arkqfe“ kpd°pÄe“p kd°pV$ Akyfbp“u‘pg“p N°„’pge (B.k. ‘|h£ kpsdy„ isL$) A“¡ BrS>às“p A¡g¡¼Tp„qX²$epdp„ Aph¡gy„ N°„’pge (B.k.‘|h£ Qp¡’y„ isL$) A¡ S>Ns“p kp¥’u âpQu“ N°„’pgep¡ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

sprdg“pXy$“p s„Åhfdp„ Aph¡gy„ "kfõhsu dlpg N°„’pge' kp¡mdp-kÑfdp isL$dp„ “peL$ fpÅ“p L$pmdp„ bp„^hpdp„ Apìey. B.k. 1675dp„ ìe„L$p¡ÆfpÅ cp¡kg¡A¡ s„Åhf Æsu gu^y„ A“¡ ‘p¡sp“y„ õhs„Ó fpÄe õ’pàey. ìe„L$p¡ÆfpS>¡ cp¡kg¡ A“¡ s¡d“p h„iÅ¡A¡ kfõhsu dlpg N°„’pge“¡ h^y kd©Ù L$ey¯. S>¡dp„ kfap¡ÆfpS>¡ cp¡kg¡“y„ dlÐh“y„ ep¡Nv$p“ ls„y. s¡d“p kÞdp“dp„ B.k. 1918dp„ Ap N°„’pge“¡ s¡d“y„ “pd Ap‘hpdp„ Apìey„. Ap N°„’pgedp„ Apif¡

Ap¡NZ‘Qpk lÅf N°„’“p¡ k„N°l R>¡.

cpfs“p A“¡L$ N°„’pgep¡ ‘¥L$u L¡$V$gpL$ N°„’pgep¡“u rhi¡j “p¢^ g¡hu Å¡BA¡ S>¡dp„ L$p¡gL$sp“u "“¸i“g gpBb¡°fu', qv$ëgu“u “¡lfy d¡dp¡qfeg çeyrTed A¸ÞX$ gpBb¡°fu', l¥Öpbpv$“u "õV¡$V$ k¢V²$g gpBb¡°fu' dy„bB“u "gpBb¡°fu Ap¸a A¡riepqV$L$ kp¡kpeV$u A“¡ "X¡$[ìlX$ kk|“ gpBb¡°fu' hN¡f¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

Arcg¡MpNpf“y„ ìehõ’p‘“ A¡ sp„rÓL$ ×qô$A¡ N°„’pgpe ìehõ’p‘““y„ S> A¡L$ A„N R>¡. dlÐh“u “p¢^ ^fphsp v$õsph¡Å¡dp„ L$p¡B‘Z a¡fapf L$ep® rh“p kyfrns fpMhp s¡“u k|rQ s¥epf L$fhu A“¡ Äepf¡ Å¡BA¡ Ðepf¡ s¡ D‘gå^ L$fu Ap‘hp“y„ L$pd Arcg¡MpNpf“p ìehõ’p‘“dp„ dlÐh“y„ lp¡e R>¡. s¡’u s¡

R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> hõsy k„N°lpge, dy„bB : B.k. 1904dp„ dy„bB“p L¡$V$gpL$

ârsr›$s “pNqfL$p¡A¡ râÞk Ap¸a h¡ëk“u cpfs

dygpL$ps“u epv$dp„ A¡L$ hõsy k„N°lpge bp„^hp“p¡

r“Z®e L$ep£. B.k.1905“p “h¡çbf drl“pdp„

Ap k„N°lpge“u Bdpfs“p¡ ‘pep¡ “Mpep¡ A“¡

k„N°lpge“y„ “pd "râÞk Ap¸a h¡ëk çeyrTed

Ap¸a h¡õV$“® HqX$ep' “½$u L$fhpdp„ Apìey„.

B.k. 1998dp„ Ap k„N°lpge“y„ “pd bv$gu“¡

"R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> hõsy k„N°lpge'

fpMhpdp„ Apìey„.

R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS> hõsyk„N°lpge, dy„bB

Page 72: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

63

v$õsph¡Å¡ A¥rslprkL$ ×rô$A¡ AÐe„s rhïhpk‘pÓ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. k„NZL$ue âZprg“p D‘ep¡N Üpfp Ap^yr“L$ L$pmdp„ N°„’pge A“¡ Arcg¡MpNpf“p Ap^yr“L$ ìehõ’p‘““¡ dprlsu s„Óop“ kp’¡ Å¡X$hpdp„ Apìey„ R>¡.

B.k. 1891dp„ L$p¡gL$pspdp„ cpfsdp„ kp¥ â’d kfL$pfu Arcg¡MpNpf "Hr‘qfeg f¡L$p¸X®$ qX$‘pV®$d¢V$'“u õ’p‘“p L$fhpdp„ Aphu. B.k. 1911dp„ s¡“¡ qv$ëgudp„ gphhpdp„ Apìey„.

B.k. 1998dp„ cpfs“p sÐL$prg“ fpô²$‘rs L¡$. Apf. “pfpeZ¡ "fpô²$ue Arcg¡MpNpf' sfuL¡$ s¡“¡ Ål¡fS>“sp dpV¡$ Myëgp¡ d|¼ep“u Ål¡fps L$fu. S>¡ cpfs kfL$pf“p kp„õL©$rsL$ d„Ópge A„sN®s A¡L$ Mpsy R>¡. B.k. 1748’u iê$ L$fu“¡ Ðepfbpv$“p v$õsph¡Å¡ Al] ¾$dhpf Np¡W$hhpdp„ Apìep R>¡. S>¡dp„ A„N°¡Æ, Afbu, tlv$u, apfku, k„õL©$s, Dv|$® S>¡hu cpjp A“¡ dp¡X$u rg‘u“u “p¢^“p¡ kdph¡i ’pe R>¡. Ap “p¢^“y„ kph®S>r“L$, âpQu“ rhÛp rhjeL$, lõsrgrMs âsp¡ A“¡ Mp“Nu v$õsph¡Å¡ A¡d Qpf âL$pfdp„ hN}L$fZ L$fhpdp„ Apìey„ R>¡.

s¡ rkhpe cpfs“p âÐe¡L$ fpÄe kfL$pf“p õhs„Ó Arcg¡MpNpf R>¡. dlpfpô²$ fpÄe kfL$pf“p Arcg¡MpNpf k„Qpg“pge“u ipMpAp¡ dy„bB, ‘yZ¡, L$p¡ëlp‘|f, Ap¥f„Npbpv$ A“¡ “pN‘|fdp„ Aph¡gp R>¡. ‘yZ¡ Arcg¡MpNpf dfpW$pAp¡“p Brslpk k„b„r^s dp¡X$u rg‘udp„ gMpe¡g Apif¡ ‘p„Q L$fp¡X$ v$õsphÅ¡ R>¡. S>¡“p¡ ‘¡ihp“y„ v$ãsf L$l¡hpe R>¡.

9.4 L$p¡ikprlÐe :

L$p¡i A¡V$g¡ iåv$p¡“p¡, rhrh^ dprlsu“p¡

A“¡ op““p¡ ‘Ý^rskf L$f¡g k„N°l. rhrh^

op““y„ rhriô$ ‘Ùrs’u L$f¡gy„ k„L$g“ A“¡

dp„X$Zu A¡V$g¡ L$p¡i D‘gå^ op““y„ ìehõ’p‘“

A“¡ kfsp’u s¡“u D‘gå^sp“u kyrh^p A¡

s¡“p¡ Dv¹$¡i R>¡.

L$p¡i“u AphíeL$sp : L$p¡i Üpfp hp„QL$p¡

ky^u op“ ‘lp¢QpX$hpdp„ Aph¡ R>¡. s¡d“u

rS>opkp ‘|Z® L$fhp“p¡ âeГ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

A¡L$pv$ dyv¹$p“p¡ krhõspf Mygpkp¡ L$fhpdp„ Aph¡

R>¡. hpQL$p¡“¡ s¡d“p¡ Aæepk h^pfhp“u â¡fZp

dm¡ R>¡. AæepkL$p¡, k„ip¡^L$p¡ dpV¡$ op““p ‘|h®

k„N°l“¡ D‘gå^ L$fu s¡dp„ h^pfp¡ L$fhp“u,

k„ip¡^“ L$fhp“u sL$ L$p¡i ‘|fu ‘pX¡$ R>¡. L$p¡i-

kprlÐe fpô²$“y„ kp„õL©$rsL$ âsuL$ lp¡hp’u kdpS>“u

bp¥qÙL$ A“¡ kp„õL©$rsL$ S>ê$qfeps S>¡ âL$pf“u

lp¡e, s¡ âL$pf“p L$p¡i-kprlÐe“y„ r“dp®Z s¡

kdpS>dp„ ’pe R>¡.

L$p¡idp„“u dprlsu“u dp„X$Zu dpV¡$ kQp¡V$sp,

Qp¡L$kpB hõsyr“›$sp, b“phV$, AÛs“sp S>¡hu

bpbsp¡ AphíeL$ lp¡e R>¡. AÛs“ fpMhp dpV¡$

r“es kde¡ L$p¡ip¡“u ky^pqfs Aph©rÑ A’hp

‘|fhZu L$pY$hpdp„ Aph¡ R>¡. L$p¡ifQ“p L$fsu

hMs¡ õ’|m fus¡ Anfhpf A“¡ rhjehpf A¡hu

‘Ùrs“p¡ D‘ep¡N L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. Apd L$fsu

hMs¡ hpQL$p¡“u kyrh^p A“¡ dprlsu ip¡^hp“u

kNhX$ S>¡hu bpbsp¡“¡ Ýep“dp„ fpMhu ‘X¡$ R>¡.

L$p¡i“p A„s¡ k|rQ Ap‘hp’u ‘Z hpQL$p¡“¡

kyrh^p fl¡ R>¡.

D‘f âdpZ¡“u L$p¡ifQ“p A¡L$pv$ ìe[¼s

A’hp k„‘pv$L$ d„X$m L$fu iL¡$ R>¡. L$p¡i

kprlÐe“y„ g¡M“ L$fsu hMs¡ rhrh^ rhje“p

rhi¡jop¡“u S>ê$f ‘X¡$ R>¡.

L$p¡i“p âL$pf : L$p¡i“y„ kpdpÞe fus¡ Qpf

rhcpNdp„ hN}L$fZ L$fu iL$pe. (1) iåv$L$p¡i

(2) rhðL$p¡i (3) L$p¡ik×i kprlÐe (4) k|rQ

kprlÐe.

(1) iåv$L$p¡i : Apdp„ iåv$p¡“p¡ k„N°l

iåv$p¡“p A’®, rhfp¡^u iåv$, ‘ep®eu iåv$,

iåv$“u ìeyБrÑ (d|m) Ap‘¡gp lp¡e R>¡.

iåv$L$p¡i“p¡ dlÐh“p âL$pf A¡V$g¡ kh® k„N°plL$,

rhriô$ iåv$L$p¡i, ‘qfcpjpL$p¡i, ìeyБrÑ L$p¡i,

Page 73: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

64

kdp“p’} A’hp rhfyÙp’} iåv$L$p¡i, ê$qY$âep¡N,

L$l¡hs k„N°l L$p¡i hN¡f¡.

(2) rhðL$p¡i : rhðL$p¡i“p b¡ cpN ‘X¡$ R>¡.

(A) kh®k„N°plL$ (v$p.s. A¡Þkpe¼gp¡‘uqX$ep

rb°V$pr“L$p, dlpfpô²$ue op“L$p¡i, dfpW$u rhðL$p¡i

hN¡f¡) (Ap) rhriô$ rhje ‘f“p¡ L$p¡i v$p.s.

cpfsue k„õL©$rs L$p¡i, ìepepd op“L$p¡i hN¡f¡.

(3) L$p¡ik×i kprlÐe : Al] A¡L$pv$

rhje“u kdN° dp„X$Zu L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡dp„

A¡L$pv$ rhriô$ rhje ‘f rhi¡jop¡ ‘pk¡ g¡M

gMphu“¡ N°„’“y„ r“dp®Z L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. v$p.s.

dlpfpô²$ Æh“ M„X$ - 1,2, il¡f ‘yZ¡ M„X$-

1, 2 BefbyL$ (d“p¡fdp, V$pCçk Ap¸a HqX$ep)

(4) k|rQ kprlÐe : N°„’“p A„s¡ Ap‘¡gu

s¡ N°„’dp„“p ìe[¼s, rhje, õ’mp¡ A“¡ N°„’“u

epv$u, iåv$p¡“u epv$u“¡ k|rQ L$l¡ R>¡. k|rQ

Anfhpf Ap‘u lp¡e R>¡. S>¡ s¡ N°„’“p hpQ“dp„

dv$v$ê$‘ ’pe R>¡. v$p.s. v$ps¡A¡ ârkÙ L$f¡gu

dfpW$u r“esL$prgL$p¡“u k|rQ.

L$p¡i A“¡ Brslpk : Brslpk rhjedp„

A“¡ L$p¡idp„ hõsyr“›$sp“y„ dlÐh lp¡e R>¡ S>¡

Ap b„“¡“p¡ kdp“ OV$L$ R>¡. âÐe¡L$ fpô²$“p,

âÐe¡L$ cpjp“p rhðL$p¡i Sy>v$p Sy>v$p lp¡e R>¡.

L$pfZ L¡$ s¡d“u âp^pÞesp Sy>v$u Sy>v$u lp¡e R>¡.

‘p¡sp“p fpô²$p¡“p Ýe¡e-^p¡fZp¡, Æh“d|ëep¡,

Apv$ip£“p¡ âcph L$p¡i‘f ‘X¡$ R>¡. sÐhop“

A“¡ ‘f„‘fp“p¡ âcph ‘Z L$p¡i ‘f ‘X¡$ R>¡.

L$p¡iÜpfp fpô²$ue A[õdsp S>NpX$hp“p¡ âeГ

L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. v$p.s. dlpv$¡hip”u Å¡iu k„‘pqv$s cpfsue k„õL©$rs L$p¡i. Æh““p rhL$pk dpV¡$ rhrh^ n¡Óp¡“y„ op“ D‘gå^ L$fu Ap‘hy„ A¡ L$p¡ifQ“p“p¡ A¡L$ $Dv¹$¡i lp¡e R>¡. op“AS>®“ A“¡ op“âkpf“¡>Æh“Ýe¡e dp“u“¡ s¡ dpV¡$ ìe[¼sNs A“¡ kpd|rlL$ âeГp¡ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡¡. dpV¡$ S> L$p¡i“¡ kdpS>“p Np¥fh“y„ âsuL$ kdS>hpdp„ Aph¡ R>¡. kdpS>“u

byqÙ A“¡ ârscp“p¡ AprhóL$pf L$p¡ifQ“pdp„ Å¡hp dm¡ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

‘pïQpe v$¡ip¡dp„ (1) "“Qfg rlõV²$u' (‘l¡gy„ isL$) A¡ ’p¡fëep ràg“uA¡ fQ¡gp¡ ‘l¡gp¡ L$p¡i lsp¡. (2) 18 dp isL$“p¡ ä¢Q rhïhL$p¡i qX$X¡$fp¡“p¡ dlÐh“p¡ L$p¡i R>¡. (3) A¡“kpe¼gp¡‘uqX$ep Ap¡a rb°V$p“uL$p “pd“p¡ rhïhL$p¡i â’d B.k. 1767dp„ ârkÙ ’ep¡. S>¡ L$p¡i fQ“p“p¡ AÐe„s dlÐh“p¡ sb½$p¡ dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

k„õL©$s cpjpdp„ r“O„V|$, ^psy‘pW$ S>¡hp

iåv$L$p¡ip¡“u ‘f„‘fp âpQu“ R>¡. dÝeeyNdp„

dlp“ycph ‘„r’e“u L$p¡ifQ“p, R>Ó‘rs

rihpÆ dlpfpS>“u L$pfqL$v$}dp„ fQpe¡g

fpS>ìehlpfL$p¡i dlÐh‘|Z® R>¡.

Brslpk rhje k„b„r^s L$p¡i : Brslpk

rhje“u L$p¡i‘f„‘fp kd©Ù R>¡. fOy“p’ cpõL$f

Np¡X$bp¡g¡ rgrMs cpfshj}e âpQu“ A¥rslprkL$

L$p¡i (1876) Apqv$ L$p¡i R>¡. cpfshj}e

âpQu“ A¥rslprkL$ L$p¡idp„ âpQu“ L$pm“u

cpfsue ìe[¼sAp¡ A“¡ õ’mp¡“p¡ kdph¡i R>¡.

Ap L$p¡idp„ cpfshj®dp„ ‘l¡gp S>¡ S>¡ â¿eps

gp¡L$p¡ ’B Nep s¡d“p¡, s¡d“u ‘ГuAp¡, s¡d“p

‘yÓp¡, s¡d“p ^dp£, s¡d“p v$¡i A“¡ fpS>^p“uAp¡,

s¡dS> s¡ v$¡i“u “v$uAp¡-‘h®sp¡ hN¡f¡ krls“p¡

Brslpk Ap‘hpdp„ Apìep¡ R>¡.

îu^f ìe„L$V¡$i L¡$sL$f frQs "dlpfpô²$ue

op“L$p¡i'“p Ó¡huk M„X$ (cpNp¡) R>¡. dfpW$u

gp¡L$p¡“¡ blºîys L$fhp. s¡d“p op““u L$np

rhõspfu, s¡d“p rhQpfp¡“y„ n¡Ó h^y ìep‘L$ b“¡

A“¡ S>Ns“p âNs gp¡L$p¡“u kfMpdZudp„ s¡Ap¡

‘y¿s b“¡ s¡ L¡$sL$f“p¡ op“L$p¡ifQ“p“p¡ $Dv¹$¡i

lsp¡. Ap M„X$p¡dp„ s¡dZ¡ ìep‘L$ Brslpk“u

dp„X$Zu L$fu R>¡.

Page 74: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

65

A“¡ ¼ep âk„N¡ OV$u A¡ ‘Z õ’p“‘p¡’uL$pf

S>Zph¡ R>¡. dpV¡$ S> îuQ¾$^f õhpdu“p QqfÓ

g¡M“ dpV¡$ Ap DÑd k„v$c®N°„’ R>¡.

2) âpQu“ cpfsue õ’mL$p¡i (1969) :

rkÙ¡ïhfip”u rQÓph¡ Ap L$p¡i“u fQ“p L$fu

R>¡. h¥qv$L$ kprlÐe, L$p¥V$gue A’®ip”,

‘prZ“u“y„ ìepL$fZ, hp[ëdL$u-fpdpeZ,

dlpcpfs, ‘yfpZp¡, dÝeeyNu“ k„õL©$s A“¡

iåv$L$p¡i kprlÐe s¡dS> apfku, S>¥“, bp¥Ù,

N°uL$ A“¡ rQ“u kprlÐedp„ Aph¡g cp¥Np¡rgL$

õ’mp¡“u dprlsu Ap L$p¡idp„ Ap‘u R>¡.

rhðL$p¡i : dlpfpô²$ fpÄe“p ‘l¡gp dy¿ed„Óu

eih„sfph QìlpZ¡ dfpW$u cpjp A“¡ kprlÐe“u

Arch©qÙ dpV¡$ dlpfpô²$ fpÄe kprlÐe k„õL©$rs

d„X$m hsu dfpW$u rhïhL$p¡j r“rd®rs“¡ âp¡Ðkpl“

Apàey„. sL®$su’® gÿdZip”u Å¡iu“p “¡s©Ðh

“uQ¡ rhðL$p¡i r“rd®rs iê$ ’B. vy$r“epcf“p

op““p¡ kpf Ap L$p¡idp„ d|L$hpdp„ Apìep¡ R>¡.

Brslpk rhje k„b„r^s dlÐh“u “p¢^p¡ Apdp„

R>¡.

cpfsue k„õL©$rs L$p¡i : dlpv$¡hip”u Å¡iu

k„‘pqv$s cpfsue k„õL©$rs L$p¡i“p v$kcpN s¥epf

L$fhpdp„ Apìep R>¡. Ap L$p¡idp„ cpfs“p Brslpk

c|Np¡m, rcÞ“ cpjp bp¡gsp gp¡L$p¡, s¡dZ¡

fQ¡gp¡ Brslpk, DÐkhp¡, kp„õL©$rsL$ bpbsp¡“u

“p¢^ g¡hpdp„ Aphu R>¡.

k„op L$p¡i : Brslpk“u k„op Sy>v$u L$pY$u

s¡“p¡ A’® L$l¡“pf L$p¡i Brslpkdp„ s¥epf L$fhpdp„

Aph¡ R>¡. s¡“p¡ D‘ep¡N AæepkL$pfp¡“¡ ’pe R>¡.

Brslpk rhje“p¡ Aæepk L$f“pf“¡ L$p¡ifQ“p“p L$pe®dp„ ‘yóL$m sL$ D‘gå^ R>¡. L$p¡B‘Z rhje“p¡ L$p¡i lp¡e s¡“¡ Brslpk kp’¡ Å¡X$hp¡ AphíeL$ R>¡. v$f¡L$ rhje“p¡ Brslpk lp¡e R>¡. Brslpk“p¡ Aæepk L$f“pf L$p¡i“p Aæepk Üpfp OV$“p L$p¡i, qv$“rhi¡j,

Ap ‘R>u“p¡ dlÐh‘|Z® L$p¡i A¡V$g¡ cpfs-

hj}e QqfÓL$p¡i. rkÙ¡ïhfip”u rQÓph¡

"cpfsue QqfÓL$p¡i d„X$m'“u õ’p‘“p L$fu A“¡

d„X$m¡ cpfshj}e âpQu“ QqfÓL$p¡i (1932),

cpfs- hj}e dÝeeyNu“ QqfÓL$p¡i (1937),

cpfs- hj}e Ahp®Qu“ QqfÓL$p¡i (1946) A¡

ÓZ QqfÓL$p¡i“y„ k„‘pv$“ L$fu ârkÙ L$ep®. Ap

L$p¡ip¡“p¡ ¿epg d¡mhhp dpV¡ âpQu“ QqfÓL$p¡i“u

“p¢^p¡ Å¡B iL$pe. Ap L$p¡idp„ îysu, õd©rs,

k|Óp¡, h¡v$p„N, D‘r“jv$p¡¡, ‘yfpZp¡ s¡dS> S>¥“

A“¡ bp¥Ù kprlÐedp„ r“v$£ris ìe[¼sAp¡“u

dprlsu Ap‘hpdp„ Aphu R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

L¡$V$gpL$ rhriô$ L$p¡i

(1) k„Nus ip”L$pf A“¡ L$gpL$pfp¡“p¡ Brslpk

(gÿdZ v$ÑpÓe Å¡iu)

(2) ¾$p„rsL$pfp¡“p¡ QqfÓ L$p¡i (i„. fp. v$ps¡) :

S>¡dp„ cpfsp“p Apif¡ 250 ¾$p„rsL$pfuAp¡“p

QqfÓp¡ A“¡ R>peprQÓp¡ R>¡.

(3) õhps„Ôek¥r“L$ QqfÓL$p¡i (“. f. apV$L$):

Ap L$p¡idp„ õhps„Ôe k„N°pddp„ d©Ðeyv$„X$,

L$pfphpk cp¡Nh“pf A“¡ õhps„Ôe‘|h®“p

kdedp„ kdpS>“p Sy>v$p Sy>v$p n¡Óp¡dp„ L$pd

L$f“pf õhps„Ôe k¥r“L$p¡“u dprlsu R>¡.

õ’m L$p¡i : Brslpk“p Aæepk dpV¡$

c|Np¡m dlÐh“y„ R>¡. S>¡ rhrh^ A¥rslprkL$

õ’mp¡“p k„v$c®dp„ dprlsu Ap‘sp¡ L$p¡i R>¡.

(1) dlp“ycph ‘„’“p dyr“ ìepk¡ fQ¡g

õ’p“‘p¡’udp„ (14dy„ isL$) dlp“ycph ‘„’“p

âhs®L$ îuQ¾$^f õhpdu S>¡-S>¡ Npd¡ Nep s¡-s¡

Npdp¡“u rhNshpf “p¢^ R>¡. Ap N°„’ ‘f’u

sÐL$prg“ dlpfpô²$“p¡ ¿epg Aph¡ R>¡.

gugpQqfÓdp„“u rhrh^ OV$“p ¼epf¡, ¼ep õ’m¡

Page 75: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

66

ìe[¼sL$p¡i, k„opL$p¡i, õ’mL$p¡i hN¡f¡ L$p¡i

s¥epf L$fhpdp„ klpeL$ b“u iL¡$ R>¡.

Ap ‘pW$é‘yõsL$“p Aæepk ‘R>u sd“¡

‘Z Ýep“dp„ Apìey„ li¡ L¡$ Brslpk rhjedp„

1. ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) rhðârkÙ BV$prge“ rQÓL$pf rgAp¡“pv$p£ v$ thQuA¡ v$p¡f¡g rQÓ...........“p¡ kdph¡i gyh° k„N°lpedp„ R>¡.

(A) “¡‘p¡rge“ (b) dp¡“prgkp

(L$) l¸Þk õgp¡A“ (X$) Äep¡S>® buÅ¡

(2) L$p¡gL$Ñpdp„ Aph¡gy„ ............... cpfs“y„ â’d k„N°lpge R>¡.

(A) Nhd£ÞV$ çeyrTed (b) fpô²$ue hõsy k„N°lpge (L$) R>Ó‘rs rihpÆ dlpfpS hõsy k„N°lpge> (X$) cpfsue k„N°lpge

b. “uQ¡“pdp„’u Mp¡V$u Å¡X$u Ap¡mMp¡. (1) dlpfpS> kepÆfph rhÛp‘uW$-qv$ëgu (2) b“pfk tlvy$ rhÛp‘uW$ - hpfpZku (3) ArgNY$ dyõgud eyr“hrk®V$u - ArgNY$ (4) rS>hpÆ rhÛp‘uW$ - Áhprgef

2. “uQ¡“p rh^p“p¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

(1) Arcg¡MpNpfp¡ A“¡ N°„’pgep¡ r“esL$prgL$p¡ A“¡ AÞe âL$pi“p¡ ârkÙ L$f¡ R>¡.

(2) rhrh^ rhjep¡“u L©$rs dpV¡$ ârinZ“u AphíeL$sp lp¡e R>¡.

3. V|„$L$ “p¢^ gMp¡¡. (1) õ’m L$p¡i (2) rhïhL$p¡i (3) k„op L$p¡i (4) kfõhsu dlpg N°„’pge

4. “uQ¡“p âñp¡“p krhõsf DÑfp¡ gMp¡. (1) N°„’pge ìehõ’p‘“ ip dpV¡$ dlÐh“y„

R>¡? (2) Arcg¡MpNpf“p ìehõ’p‘“dp„ L$ep L$pep£

dlÐh“p R>¡?5. “uQ¡“y„ k„L$ë‘“prQÓ ‘|Z® L$fp¡.

D‘¾$d

BÞV$f“¡V$“u dv$v$’u dlpfpô²$“p âdyM N°„’pge“u dprlsu d¡mhp¡. sdpfp ‘qfkfdp„“p N°„’pge“u dygpL$ps gB s¡“u L$pe®‘Ùrs“u dprlsu d¡mhp¡.

L$p¡i“p âL$pf

âhuZsp d¡mhuA¡ sp¡ A“¡L$ n¡Óp¡dp„ ìehkpe“u

sL$p¡ D‘gå^ ’B iL¡$ R>¡. Ap ‘pW$é‘yõsL$dp„

sd“¡ Ap‘¡g dprlsu“p¡ D‘ep¡N L$fu“¡ sd¡

sdpfu ê$rQ dyS>b L$pe®n¡Ó ‘k„v$ L$fu iL$p¡ R>p¡.

õhpÝepe

Page 76: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

67

¾$. ‘pW$“y„ “pd ‘©›$ ¾$dp„L$

1. k„rh^p““u ApN¡L|$Q ...................... 69

2. Q|„V$Zu âq¾$ep .............................. 75

3. fpS>L$ue ‘n .............................. 82

4. kpdprS>L$ A“¡ fpS>L$ue Qmhm ........ 91

5. cpfsue gp¡L$iplu kpd¡“p Apìlp“p¡ ... 97

fpÄeip”

A“y¾$drZL$p

k„rh^p““u ApN¡L|$Qk„rh^p““u ApN¡L|$Q

Page 77: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

68

A.¾$. OV$L$ ndsp

1. k„rh^p““u ApN¡L|$Q k„rh^p““¡ L$pfZ¡ cpfs“u gp¡L$iplu dS>b|s b“u s¡ ÅZhy„.

kpdprS>L$ ‘qfhs®““u qv$ipdp„ k„rh^p““u ApN¡L|$Q ’pe R>¡ s¡ L$lu iL$hy„.

2. Q|„V$Zu âq¾$ep Q|„V$Zu ‘„Q“y„ dlÐh kdS>hy„.

Q|„V$Zudp„ v$f¡L$ dsv$pf¡ dsv$p“ L$fhy„ s¡ k„rh^p“pÐdL$ S>hpbv$pfu R>¡, s¡hu kdS> rhL$rks L$fhu.

Q|„V$Zu âq¾$epdp„ S>“sp“u c|rdL$p dlÐh“u lp¡e R>¡ s¡ ÅZhy„.

Q|„V$Zu âq¾$ep“u dprlsu d¡mhhp rhqX$Ap¡ [¼g‘“u dv$v$ g¡hu.

dsv$pf n¡Ó“p “L$ipdp„ ‘p¡sp“y„ dsv$pf n¡Ó ip¡^hy„/gp¡L$kcp dsv$pf ip¡^hy„/v$ip®hhy„.

3. fpS>L$ue ‘n (fpô²$ue)

fpS>L$ue ‘np¡“u S>hpbv$pfu A“¡ L$pep£ ÅZhp.

“hp A[õsÐhdp„ Aphsp ‘np¡“u L$pfZrddp„kp L$fhu.

cpfs“p fpô²$ue ‘np¡“p ^p¡fZ“u syg“p L$fu r“óL$j® L$pY$hp¡.

fpS>L$ue ‘np¡“p Q|„V$Zu rQl¹““y„ L$p¡ô$L$ s¥epf L$fhy„.

4. fpS>L$ue ‘n

(âpv$¡riL$)

dlpfpô²$“p âpv$¡riL$ ‘n“p sÐhp¡ A“¡ L$pep£ L$lu iL¡$.

A¡L$pv$ ‘n“p “¡sp A“¡ s¡d“u kcp rhi¡“p kdpQpfp¡“y„ k„L$g“ L$fhy„.

âpv$¡riL$ ‘n ip’u âbm lp¡e R>¡ s¡“u QQp® L$fhu.

5. kpdprS>L$ A“¡ fpS>L$ue Qmhm

kpdprS>L$ A“¡ fpS>L$ue Qmhm“p¡ A’® kdS>hp¡.

kpdprS>L$ Qmhm S>“ÅN©rs dpV¡$ ¼ep dpN®“p¡ Ap^pf g¡ R>¡ s¡ ÅZhy„.

drlgp A“¡ AÞe vy$b®m OV$L$p¡“p ki[¼sL$fZ“p¡ A’® L$l¡hp¡.

M¡X|$s A“¡ L$pdv$pfp¡“u dp„NZuAp¡“u dprlsu d¡mhhu.

rhÛp’} Qmhm k„b„^u hs®dp“‘Ódp„ R>‘pe¡gu dprlsu c¡Nu L$fhu.

6. cpfs kpd¡“p Apl¹hp“p¡

"rhrh^spdp„ A¡L$sp'“p¡ A’® L$l¡hp¡.

cpfs“u rhrh^sp“p¡ Apv$f L$fhp“u h©rÑ rhL$rks ’hu.

rhrh^ Apl¹hp“p¡“y„ hõsyr“›$ õhê$‘ õ‘ô$ L$fhy„.

A„sN®s Apl¹hp“p¡“p¡ kpd“p¡ L¡$hu fus¡ L$fhp¡ s¡“y„ rhh¡Q“ L$fhy„.

ndsp rh^p“p¡

Page 78: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

69

AÐepfky^u fpÄeip”“p ‘pW$é‘yõsL$dp„ Ap‘Z¡ õ’pr“L$ ipk“k„õ’p, cpfsue k„rh^p““p d|ëep¡ A“¡ s¡dp„’u ìe¼s ’sp sÐhop““u kp’¡ k„rh^p“¡ r“dp®Z L$f¡g ipk“ e„ÓZp, Ap„sffpô²$ue k„b„^p¡dp„ cpfs“p õ’p““y„ rhõs©s kdunZ L$ey¯. cpfs“p k„rh^p““p¡ Dv¹$¡i cpfs“¡ ^d®r“f‘¡n gp¡L$iplu NZfpÄe b“phhp“p¡ R>¡. “pNqfL$p¡“¡ Þepe dm¡, s¡d“y„ õhps„Ôe S>mhpB fl¡ dpV¡$ k„rh^p“dp„ AÐe„s dlÐh‘|Z® Å¡NhpB L$fhpdp„ Aphu R>¡. kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp ‘f Ap^pqfs A¡L$ âNrsiug rhL$rks kdpS>“y„ r“dp®Z L$fhp“p kp^“ sfuL¡$ cpfs“p k„rh^p““¡ Å¡hpdp„ Aph¡ R>¡. cpfsdp„ k„rh^p“ dyS>b fpÄeL$pfcpf L$fhp“u iê$Aps 26 ÅÞeyApfu, 1950’u ’B. Ðepf’u ApS> ky^u k„rh^p““p Ap^pf¡ S>¡ fpÄeL$pfcpf ’ep¡ s¡dp„’u cpfs“u gp¡L$iplu“y„ ìep‘L$ ’sy„ S>sy„ õhê$‘, cpfs“u fpS>L$ue âq¾$epdp„ ’e¡g dlÐh“p a¡fapf, kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp âõ’pr‘s L$fhp dpV¡$ gu^¡gp ‘Ngp“y„ Ap‘Z¡ âõsys âL$fZdp„ V|„$L$dp„ kdunZ L$fuiy„. Ap Apie ÓZ dyv¹$pAp¡ ‘|fsp¡ dep®qv$s R>¡. (1) gp¡L$iplu (2) kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp (3) Þepeìehõ’p.

gp¡L$iplu

fpS>L$ue Dv$pfsp : a¼s gp¡L$iplu ipk“ ‘Ùrs“u k„fQ“p L$fhp’u Qpg¡ “l]. s¡ k„fQ“p“p Ap^pf¡ âÐen ìehlpf L$fhpdp„ Aph¡ sp¡ S> gp¡L$iplu, kdpS>“p fpS>L$ue Æh““p¡ A¡L$ ArhcpÄe cpN b“¡ R>¡. s¡ A“ykpf Ap‘Zp v$¡i“p gp¡L$p¡“¡ âÐen ârsr“r^Ðh Ap‘hp k„kv, fpÄe rh^p“kcp A“¡ õ’pr“L$ õhfpÄe k„õ’pAp¡ R>¡. S>“sp“p klcpN A“¡

fpS>L$ue õ‘^p®“p¡ rhQpf L$fuA¡ sp¡ cpfs“u gp¡L$iplu eiõhu ’e¡g Å¡hp dm¡ R>¡. Qp¡½$k dyv$s ‘R>u dy¼s A“¡ Þepeey¼s hpsphfZdp„ ’su Q|„V$ZuAp¡ cpfsue gp¡L$iplu“u kamsp R>¡. gp¡L$k„¿ep A“¡ rhõspf Ap b„“¡ n¡Ó¡ rhipmsp ^fphsp Ap‘Zp v$¡idp„ rhrh^ õsf¡ Q|„V$ZuAp¡ ep¡S>hu Apìlp“pÐdL$ R>¡. hpf„hpf ’su Q|„V$ZuAp¡“¡ L$pfZ¡ cpfsue dsv$pfp¡“u fpS>L$ue dprlsu ‘qf‘¼h ’hpdp„ dv$v$ dm¡ R>¡. Q|„V$Zu v$fçep“ kpd¡ Aphsp kph®S>r“L$ ^p¡fZ A“¡ âï“p¡ rhi¡ cpfsue dsv$pfp¡ c|rdL$p cS>h¡ R>¡. âï“p¡“p ‘ep®ep¡“p¡ rhQpf L$fu“¡ dsv$p“ L$fhp“u h©rÑdp„ h©qÙ ’B.

dspr^L$pf : cpfs“p k„rh^p“dp„ âp¥Y$ dsv$p““u Å¡NhpB L$fhpdp„ Aphu R>¡. s¡ A“ykpf dspr^L$pf“u ìepràs d|m’u ìep‘L$ lsu. õhps„Ôe ‘l¡gp âQrgs dspr^L$pf“u kh£ k„Ly$rQs>Å¡NhpBAp¡“¡ v|$f L$fu cpfs“p k„rh^p“dp„ v$f¡L$$ cpfsue õÓu-‘yê$j“¡ 21 hj®“u he“u ifs r“^p®qfs L$fu dspr^L$pf Ap‘hpdp„ Apìep¡ lsp¡. S>¡“¡ h^y ìep‘L$ L$fu“¡ dsv$pf“u he 21 ’u 18 hj® L$fhpdp„ Aphu. Ap’u õhs„Ó cpfs“p “hp eyhp hN®“¡ fpS>L$ue AhL$pi âpàs ’ey„. gp¡L$iplu“p¡ ìep‘ h^pf“pf Aphp a¡fapfp¡“¡ L$pfZ¡ cpfsue gp¡L$iplu rhð“u kp¥’u dp¡V$u gp¡L$iplu dp“hpdp„ Aph¡ R>¡. buÅ L$p¡B‘Z gp¡L$iplu ^fphsp v$¡idp„ dsv$pfp¡“u ApV$gu k„¿ep Å¡hp dmsu “’u. Ap a¡fapf dpÓ k„¿epÐdL$ “l] ‘Z NyZpÐdL$ ‘Z R>¡. A“¡L$ fpS>L$ue ‘np¡ Ap eyhp dsv$pfp¡“p V¡$L$p“¡ L$pfZ kÑp“u õ‘^p®dp„ Dsep® R>¡. s¡“¡ L$pfZ¡ cpfsdp„ fpS>L$ue õ‘^p®“y„ õhê$‘ ‘Z bv$gpey„ R>¡. gp¡L$p¡“u BÃR>p-ApL$p„np“¡ ârsr“r^Ðh v$¡hp“p

1. k„rh^p““u ApN¡L|$Q

Page 79: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

70

dprlsu“p¡ Ar^L$pf : (RTI 2005) : gp¡L$ipludp„ “pNqfL$p¡“¡ A“¡L$ fus¡ knd L$fhp Å¡BA¡. “pNqfL$p¡“¡ klcpN“u sL$ Ap‘hp“u kp’¡ s¡d“p¡ ipk“ kp’¡“p¡ k„hpv$ h^hp¡ Å¡BA¡. ipk“ A“¡ “pNqfL$p¡dp„ S>¡V$gp¡ k„hpv$ h^pf¡ A“¡ A„sf Ap¡Ry>„ s¡V$gu gp¡L$iplu âq¾$ep ky×Y$ A“¡ dS>b|s b“¡ R>¡. s¡d“pdp„ ‘fõ‘f rhðpk h^pfhp dpV¡$ kfL$pf iy„ L$f¡ R>¡ s¡“u “pNqfL$p¡“¡

kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp

kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp Ap‘Zp k„rh^p““p Dv¹$¡i R>¡. Ap b¡ d|ëep¡ ‘f Ap^pqfs A¡L$ “hp kdpS>“y„ r“dp®Z A¡ Ap‘Ï„ Ýe¡e

l¡sy’u ApS>¡ A“¡L$ ‘np¡ Ap õ‘^p®dp„ Dsep® R>¡

gp¡L$iplu rhL¡$ÞÖuL$fZ : kÑp“y„ rhL¡$ÞÖuL$fZ A¡ gp¡L$iplu“y„ ùv$e R>¡. rhL¡$ÞÖuL$fZ“¡ L$pfZ¡ kÑp“p vy$ê$‘ep¡N ‘f sp¡ ârsb„^ Aph¡ R>¡ ‘Z kpdpÞe S>“sp“¡ kÑpdp„ klcpNu ’hp“u sL$ ‘Z dm¡ R>¡. gp¡L$iplu rhL¡$ÞÖuL$fZ“p k„v$c®dp„ k„rh^p““p dpN®v$i®L$ sÐhp¡dp„ Å¡NhpB L$fhpdp„ Aphu R>¡. s¡ dpN®v$i®L$ sÐhp¡“y„ õhê$‘ õ’pr“L$ õsf¡ ipk“ k„õ’p“p¡Ap¡“¡ ‘|fsp Ar^L$pfp¡¡ Ap‘u“¡ e’p’® gp¡L$iplu“¡ gphhp“y„ R>¡. s¡“¡ A“ykfu“¡ cpfsdp„ gp¡L$iplu rhL¡$ÞÖuL$fZ“p OZp„ âeГp¡ ’ep. S>¡dp„ k„rh^p“dp„ 73du A“¡ 74du ky^pfZp A¡ kp¥’u dp¡V$p¡ âeГ lsp¡. Ap ky^pfZpAp¡“¡ L$pfZ¡ õ’pr“L$ ipk“ k„õ’pAp¡“¡ k„rh^p““u dpÞesp sp¡ dmu ‘Z kp’¡ s¡d“p Ar^L$pfp¡dp„ ‘Z M|b h©qÙ ’B.

“uQ¡“p a¡fapfp¡ ¼ep L$pfZ¡ ’ep s¡ L$lu iL$ip¡ L¡$?

� fpÄeL$pfcpfdp„ drlgpAp¡“p¡ klcpN h^¡ s¡ dpV¡$ s¡d“p dpV¡$ A“pds S>ÁepAp¡ fpMhpdp„ Aphu.

� kdpS>“p vy$b®m OV$L$p¡ kÑpdp„ klcpNu ’B iL¡$ s¡ dpV¡$ s¡d“p dpV¡$ A“pds S>Áep fpMhpdp„ Aphu.

� fpÄe Q„|V$Zu ‘„Q“y„ r“dp®Z L$fhpdp„ Apìey„.

� k„qh^p“dp„ ArNepf A“¡ bpf A¡hp b¡ “hp ‘qfriô$p¡ Dd¡fhpdp„ Apìep.

ÅZ ’hu Å¡BA¡. âÐen ìehlpfdp„ kyipk““u b¡ rhriô$sp ‘pfv$i®L$sp A“¡ DÑfv$preÐh gphhp dpV¡$ cpfsue “pNqfL$p¡“¡ dprlsu“p¡ Ar^L$pf Ap‘hpdp„ Apìep¡. dprlsu“p Ar^L$pf“¡ L$pfZ¡ kfL$pfu L$pdL$pS>“u Np¡‘“uesp Ap¡R>u ’B A“¡ kfL$pf“p¡ ìehlpf h^y dy¼s A“¡ ‘pfv$i®L$$ ’hpdp„ dv$v$ dmu.

B.k. 2000 ‘R>u“p kdedp„ “pNqfL$p¡ dpV¡$ ky^pfZp L$fsu hMs¡ s¡“¡ l½$ NZsu ky^pfZp L$fhpdp„ Aphu. s¡ A“ykpf dprlsu“p¡, rinZ“p¡ A“¡ Aßkyfnp“p¡ l½$ cpfsuep¡“¡ dþep¡ R>¡. Ap l½$“¡ L$pfZ¡ cpfsue gp¡L$iplu r“rïQs‘Z¡ dS>b|s b“u R>¡.

QQp® L$fp¡

cpfsue “pNqfL$p¡“¡ fp¡S>Npf d¡mhhp“p¡ l½$ lp¡hp¡ Å¡BA¡ A¡hy„ sd“¡ gpN¡ R>¡ L¡$?

v$f¡L$“¡ Apîe“p¡ l½$ dm¡ sp¡ Ap‘Zp v$¡i“u gp¡L$iplu ‘f s¡“p L$ep ‘qfZpdp¡ ’i¡ A¡hy„ sd“¡ gpN¡ R>¡?

l½$ Ap^pqfs ×rô$L$p¡Z (Rights based approach) : õhps„Ôe ‘R>u“p L¡$V$gpL$ v$kL$pAp¡dp„ cpfs“y„ gp¡L$ipluL$fZ L$fhp dpV$¡ A“¡L$ ky^pfZpAp¡ ’B, ‘f„sy s¡dp„ “pNqfL$p¡“¡ "gpcp’}' NZphp“p¡ ×rô$L$p¡Z lsp¡. R>¡ëgp L¡$V$gpL$ v$iL$p¡dp„ ’e¡gu ky^pfZp "s¡ “pNqfL$p¡“p¡ l½$ R>¡' s¡ c|rdL$p“p Ap^pf¡ L$fhpdp„ Aphu R>¡.

Ap ×rô$L$p¡Z“¡ L$pfZ¡ ipk“ A“¡ “pNqfL$p¡“p k„b„^dp„ L$ep a¡fapf ’i¡ A¡hy„ sd“¡ gpN¡ R>¡?

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Page 80: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

71

R>¡. k„rh^p“dp„ s¡ Ýe¡e âpràs“p¡ dpN® ‘Z v$ip®hhpdp„ Apìep¡ R>¡ A“¡ s¡ qv$ipdp„ Ap‘Z¡ ApN¡L|$Q ‘Z L$fu füp R>uA¡.

kpdprS>L$ Þepe âõ’pr‘s L$fhp¡ A¡V$g¡ S>¡ S>¡ kpdprS>L$ L$pfZp¡’u ìe[¼s“¡ AÞepe ’pe R>¡ s¡“¡ v|$f L$fhp A“¡ v$f¡L$ ìe[¼s“¡ kdp“> v$fÄÅ¡ Ap‘hp“p¡ ApN°l fpMhp¡. Års, ^d®, cpjp, tgN, S>Þdõ’p“, h„i, k„‘rÑ hN¡f¡“p Ap^pf¡ î¡›$ A“¡ L$r“›$ S>¡hp c¡v$ “ L$fsp v$f¡L$“¡ rhL$pk“u kdp“ sL$ d¡mhu Ap‘hu s¡ Þepe A“¡ kdsp“p¡ Dv¹$¡i R>¡.

kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp âõ’pr‘s L$fhp dpV¡$ kdpS>dp„ v$f¡L$ õsf¡ âeГ L$fhp ‘X¡$ R>¡, ‘f„sy kfL$pf“p ^p¡fZp¡“y„ A“¡ âeГp¡“y„ rhi¡j dlÐh lp¡e R>¡. gp¡L$iplu h^y “¡ h^y kh®kdph¡iL$ b“¡ s¡ dpV¡$ v$f¡L$ kpdprS>L$ OV$L$p¡ dy¿e âhpldp„ Aphhp Å¡BA¡. gp¡L$iplu A¡ kdpS>“p v$f¡L$ OV$L$p¡“p¡ kdph¡i L$f“pfu âq¾$ep R>¡. s¡ S> âdpZ¡ kh®“p¡ kdph¡i L$f“pf gp¡L$iplu“¡ L$pfZ¡ kdpS>dp„ k„Oj® ‘Z Ap¡R>p¡ ’pe R>¡. Ap qv$ipdp„ Ap‘Zp v$¡idp„ ¼ep âeГp¡ ’ep R>¡ s¡ Å¡BA¡.

A“pds/ApfnZ“y„ ^p¡fZ : S>¡ gp¡L$kd|l A’hp kdpS>“p¡ OV$L$ v$uO®L$pm ky^u rinZ A“¡ fp¡S>Npf“u sL$’u h„rQs füp R>¡ s¡ A“ykpf A“yk|rQs Års A“¡ A“yk|rQs S>dpsu dpV¡$ rinZ A“¡ kfL$pfu “p¡L$fudp„ L¡$V$guL$ S>Áep Apfrns fpMhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ S> âdpZ¡ AÞe ‘R>pshN}e gp¡L$p¡ dpV¡$ ‘Z A“pds“u Å¡NhpB R>¡.

A“yk|rQs Års A“¡ A“yk|rQs S>dpsu ‘f ’sp AÐepQpfp¡’u k„fnZ Ap‘sp¡ L$pev$p¡ : kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp âõ’pr‘s L$fhp dpV¡$ Ap A¡L$ dlÐh“p¡ L$pev$p¡ b“phhpdp„ Apìep¡ R>¡. A“yk|rQs Års A“¡ A“yk|rQs S>dpsu“u ìe[¼s ‘f L$p¡B‘Z âL$pf“p¡ AÞepe L$fhp ‘f L$pev$pL$ue ârsb„^ d|L$hpdp„ Apìep¡ R>¡. A“¡ AÐepQpf L$f“pf“¡ rinp“u Å¡NhpB

Aë‘k„¿eL$p¡ A„N¡“u Å¡NhpB : cpfsue k„rh^p“dp„ Aë‘k„¿eL$p¡“p k„fnZ dpV¡$ A“¡L$ Å¡NhpBAp¡ L$fhpdp„ Aphu R>¡. Aë‘k„¿eL$p¡“¡ rinZ A“¡ fp¡S>Npf“u sL$ dm¡ s¡ dpV¡$ kfL$pf¡ A“¡L$ ep¡S>“pAp¡ OX$u R>¡. cpfsue k„rh^p“¡ Års, ^d®, h„i, cpjp A“¡ âv$¡i S>¡hp OV$L$p¡“¡ Ap^pf¡ c¡v$cph L$fhp ‘f ârsb„^ d|¼ep¡ R>¡. Aë‘k„¿eL$p¡ dpV¡$“u Ap ìep‘L$ Å¡NhpB R>¡ s’p kdsp“p¡ l½$, õhps„Ôe“p¡ l½$, ip¡jZ rhê$Ù“p¡ l½$, kp„õL©$rsL$ A“¡ i¥nrZL$ l½$“¡ L$pfZ¡ Aë‘k„¿eL$p¡“¡ d|mc|s k„fnZ dþey„ R>¡

drlgpk„b„^u L$pev$p A“¡ ârsr“r^Ðh rhjeL$ Å¡NhpB : õhs„Ósp dþep bpv$ drlgp ki[¼sL$fZ“p âeГp¡ iê$ ’ep. drlgpAp¡dp„ r“fnfsp v|$f L$fhu, s¡d“¡ rhL$pk“u ‘|fsu sL$ Ap‘hp dpV¡$ fp$ô²$ue s¡dS> Ap„sffpô²$ue õsf¡ drlgpAp¡“u kdõep“u “p¢^ gB L¡$V$gpL$ ^p¡fZp¡ r“rïQs L$fhpdp„ Apìep.

r‘sp A“¡ ‘rs“u k„‘rÑdp„ ”uAp¡“p¡ kdp“ cpN, v$l¡S> ârsb„^L$ L$pev$p¡, g¦rNL$ AÐepQpfp¡ kpd¡ k„fnZ Ap‘sp¡ L$pev$p¡, Of¡gy tlkp ârsb„^L$ L$pev$p¡ S>¡hu L¡$V$guL$ dlÐh‘|Z® Å¡NhpB“¡ L$pfZ¡ drlgpAp¡“u õhs„Ósp“y„ fnZ A“¡ rhL$pk L$fhp dpV¡$ A“yL|$m hpsphfZ r“dp®Z ’ey„ R>¡.

Ap‘Zp v$¡idp„ fpS>L$pfZ A“¡ fpS>L$ue k„õ’pAp¡dp„ ”uAp¡“y„ ârsr“r^Ðh iê$Aps’u S> Ap¡Ry>„ füy„ R>¡. rhð“p A“¡L$ v$¡ip¡A¡ ”uAp¡“y„

D‘f“p L$pev$pdp„ L$f¡gu Å¡NhpBAp¡ hp„Qu s¡“¡ rinL$“u dv$v$’u kdÆ gp¡. AÐepQpf ’pe S> “l] s¡“p dpV¡$ ¼ep âeГp¡ L$fhp S>ê$fu R>¡?

L$fu Sy>Ap¡

L$fhpdp„ Aphu R>¡.

Page 81: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

72

ârsr“r^Ðh h^pfhp“p âeГ L$ep® R>¡. cpfsdp„ ‘Z A¡ bpbs¡ a¡fapf ’B füp R>¡. b„^pfZdp„ L$f¡gu 73du A“¡ 74du ky^pfZp Üpfp õ’pr“L$ ipk“ k„õ’pAp¡dp„ 33% S>Áep ”uAp¡ dpV¡$ Apfrns fpMhpdp„ Aphu. Ðepfbpv$ dlpfpô²$ krls A“¡L$ fpÄep¡dp„ Ap âdpZ 50% ky^u h^pfhpdp„ Apìey R>¡. drlgpAp¡ dpV¡$ fpô²$ue drlgp Apep¡N“u õ’p‘“p L$fhpdp„ Aphu R>¡.

Þepepge“u c|rdL$p

gp¡L$iplu“¡ dS>b|s L$fhp“u âq¾$epdp„ s¡dS> kpdprS>L$ Þepe A“¡ kdsp $Dv¹$¡ip¡ Üpfp v$¡i“u âNrs L$fhpdp„ cpfs“p Þepepge“u c|rdL$p ‘Z M|b S> dlÐh“u R>¡. Þepepge¡

fpÄep¡dp„ ‘Z fpÄe drlgp Apep¡N R>¡. OfNÕ’y tlkp’u drlgpAp¡“¡ k„fnZ Ap‘“pfp¡ L$pev$p¡ A¡ gp¡L$ipluL$fZ“¡ ‘p¡jL$ dlÐh“y„ ‘Ngy R>¡. Ap

L$pev$pA¡ õÓu“u ârs›$p A“¡ ApÐdkÞdp“

Åmhhp“u AphíeL$sp“¡ A^p¡f¡rMs L$fu R>¡.

‘pf„‘pqfL$ hQ®õh A“¡ Ar^L$pfiplu“¡ “L$pfhp“p

Ap r“Z®e¡ cpfsue gp¡L$iplu“u ‘lp¢Q dep®v$p

h^pfu, s¡“p kdph¡i“¡ h^y A’®‘|Z® b“pìey„.

k„rh^p““u Å¡NhpBAp¡“y„ A’®OV$“ L$fsu hMs¡ k„rh^p““p d|m Dv¹$¡ip¡ A“¡ k„rh^p“L$pfp¡“p l¡sy“¡ âp^pÞe Apàey„ R>¡. Þepepge“y„ Ap k„v$c®dp„ ep¡Nv$p“ Ap‘Z¡ “uQ¡“p dyv¹$pAp¡“¡ Ap^pf¡ kdÆiy„.

A.

¾$.hj®

drlgp kæep¡“u k„¿ep

drlgp kæep¡“u V$L$phpfu

1. 1951-52 22 4.50%

2. 1957 22 4.45%

3. 1962 31 6.28%

4. 1967 29 5.58%

5. 1971 28 5.41%

6. 1977 19 3.51%

7. 1980 28 5.29%

8. 1984 43 7.95%

9. 1989 29 5.48%

10. 1991 39 7.30%

11. 1996 40 7.37%

12. 1998 43 7.92%

13. 1999 49 9.02%

14. 2004 45 8.29%

15. 2009 59 10.87%

16. 2014 66 12.15%

bpSy>“p L$p¡ô$L$“¡ Ýep“‘|h®L$ hp„Qu Ap‘¡gp âñp¡“p S>hpb gMp¡.

kp¥’u Ap¡R>u drlgp k„kv$ kæep¡“u k„¿ep ¼ep hj®“u Q|„V$Zudp„ Å¡hp dm¡ R>¡.

drlgp k„kv$ kæep¡“u kp¥’u h^y k„¿ep ¼ep hj®“u Q|„V$Zudp„ Å¡hp dm¡ R>¡.

L$p¡ô$L$dp„ Ap‘¡gu dprlsu“¡ Ap^pf¡ gp¡L$kcp Q|„V$Zudp„ drlgp k„kv$ kæep¡“u k„¿ep (1951-2014) h©Ñpg¡M (Pie Chart) / õs„cpg¡M (Bar Chart) s¥epf L$fp¡.

sd¡ iy„ dp“p¡ R>p¡?

kph®S>r“L$ Æh“dp„ drlgpAp¡“u ×íedp“sp (visibility) Ap¡R>u S> flu R>¡ Ly$Vy„$b fQ“p, kpdprS>L$ ‘qfkf, Apr’®L$ n¡Ó A“¡ fpS>L$ue AhL$pi h^y “¡ h^y M|ghp’u drlgpAp¡“¡ r“Z®e âq¾$epdp„ klcpNu b“u fpÄeL$pfcpf“¡ Sy>v$u qv$ip Ap‘hp“u sL$ dmi¡. A¡ dpV¡$ ârsr“r^L$ k„õ’pAp¡dp„ drlgpAp¡“p¡ klcpN h^hp¡ Å¡BA¡.

gp¡L$kcpdp„ drlgpAp¡“y„ ârsr“r^ÐhL$fu Sy>Ap¡

Page 82: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

73

(1) k„rh^p““u d|mc|s fQ“p : k„rh^p“

AõMrgs lp¡e R>¡. L$p¡B Æh„s v$õsph¡S>

(living document) S>¡hy„ s¡“y„ õhê$‘ lp¡e R>¡.

‘qf[õ’rs A“ykpf k„rh^p“dp„ a¡fapf L$fhp

‘X¡$ R>¡ A“¡ s¡ dpV¡$“p¡ Ar^L$pf k„kv$“¡ R>¡.

k„kv$“¡ Ap Ar^L$pf Ap‘su hMs¡ Þepepge¡

k„kv$“¡ s¡“p Aq^L$pf“u dep®v$p ‘Z S>Zphu

R>¡. k„rh^p“dp„ a¡fapf L$fsu hMs¡ k„rh^p““u

d|mc|s fQ“pdp„ (Basic structure of the Constitution) k„kv$ lõsn¡‘ L$fu iL¡$ “l].

A¡hy„ ^p¡fZ Þepepge¡ A‘“pìey„ R>¡.

ÅZu gp¡, Ap dlÐh“y„ R>¡.

gp¡L$ipludp„ kyipk“ A’hp DÑd

ipk“ ìehlpf L$fhp¡ AphíeL$ lp¡e R>¡. s¡

dpV¡$ “uQ¡“p h¥rióV$ép¡“p¡ kdph¡i AphíeL$

lp¡e R>¡. kyipk““p Ap h¥rióV$ép¡“¡

gp¡L$ipludp„ gphhp dpV¡$ iy„ L$fhy„ ‘X$i¡?

DÑfv$preÐh/S>hpbv$pfu ÅZsu kfL$pf

âcphu A“¡ L$pe®nd kfL$pf

ârskpv$pÐdL$ kfL$pf

‘pfv$i®L$ L$pfcpf

Þepe‘|Z® A“¡ kh®kdph¡iu rhL$pk

ipkL$ue e„ÓZp A“¡ r“Z®e âq¾$epdp„ gp¡L$p¡“p¡ klcpN

Apìlp“p¡ R>¡. kfL$pf“p L$pev$pAp¡ A“¡ ^p¡fZp¡“¡

L$pfZ¡ Ap b^u kdõep DL¡$gpB NB A¡hy„ “’u.

ApS>¡ ‘Z Ap‘Zu kpd¡ A“¡L$ “hp âñp¡ Ecp

R>¡, ‘f„sy gp¡L$iplu dpV¡$ AphíeL$ S>“dp“k

s¥epf ’ey„ R>¡.

ApNm“p ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ cpfs“u Q|„V$Zu

âq¾$ep rhi¡ dprlsu d¡mhuiy„.

ÅZu gp¡ !

k„rh^p““u d|mc|s fQ“pdp„ kp^pfZ‘Z¡ “uQ¡“u Å¡NhpBAp¡“p¡ kdph¡i ’pe R>¡.

ipk““y„ âÅkÑpL$ A“¡ gp¡L$iplu õhê$‘

k„rh^p““y„ k„OfpÄepÐdL$ õhê$‘

v$¡i“u A¡L$sp A“¡ A¡L$pÐdsp“y„ k„h^®“

v$¡i“y„ kph®cp¥dÐh

^d®r“f‘¡nsp A“¡ k„rh^p““u kh®î¡›$sp

(2) dlÐh‘|Z® Þepepgeu“ r“Z®e :

k„rh^p“dp„ S>Zphhpdp„ Aph¡g d|mc|s l½$p¡ Üpfp “pNqfL$p¡“¡ dm¡g k„fnZ“¡ h^y A’®‘|Z® L$fhp dpV¡$ Þepepge¡ S>¡ dlÒh“p rhjep¡ ‘f r“Z®e Apàep R>¡ s¡dp„ bpmL$p¡“p l½$, dp“hue l½$p¡“y„ S>s“, õÓuAp¡“u ârs›$p A“¡ s¡d“y„ dp“ Åmhhp“u S>ê$qfeps, ìe[¼sõhps„Ôe, Apqv$hpkuAp¡“y„ ki[¼sL$fZ S>¡hp rhjep¡“p¡ kdph¡i L$fu iL$pe. Ap rhjep¡dp„ Þepepge¡ Ap‘¡gp r“Z®ep¡ cpfs“u fpS>L$ue âq¾$ep ‘qf‘¼h ’hp dpV¡$ dv$v$ê$‘ ’ep R>¡.

cpfsue gp¡L$iplu“p k„v$c®dp„ k„rh^p“ A“¡

s¡“p ‘f Ap^pqfs kfL$pf“u ApN¡L|$Q“u Ap‘Z¡

Al] kdunp L$fu. cpfsue gp¡L$iplu kpd¡ OZp„

dprlsu d¡mhp¡ !

khp£ÃQ Þepepge¡ R>¡ëgp L¡$V$gpL$

hjp£dp„ D‘f“p rhjep¡dp„ iy„ r“Z®e Apàep¡

R>¡ s¡“u dprlsu d¡mhp¡ A“¡ s¡“p rhi¡ QQp®

L$fp¡.

Page 83: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

74

1. Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) dlpfpô²$dp„ õ’pr“L$ ipk“ k„õ’pAp¡dp„ drlgpAp¡ dpV¡$ ............ S>Áep Apfrns fpMhpdp„ Aphu R>¡.

(A) 25% (b) 30% (L$) 40% (X$) 50%

(2) “uQ¡ ‘¥L$u ¼ep L$pev$p Üpfp drlgpAp¡“p õhps„Ôe“y„ S>s“ A“¡ rhL$pk kp^hp A“yL|$m hpsphfZ r“dp®Z ’ey„ R>¡?

(A) dprlsu“p Ar^L$pf“p¡ L$pev$p¡.

(b) v$l¡S> ârsb„^L$ L$pev$p¡

(L$) Aß kyfnp L$pev$p¡

(X$) D‘f ‘¥L$u L$p¡B ‘Z “l]

(3) gp¡L$iplu“y„ ùv$e A¡V$g¡..........

(A) âp¥Y$ dspr^L$pf

(b) kÑp“y„ rhL¡$ÞÖuL$fZ

(L$) A“pds ^p¡fZ

(X$) Þepepgeu“ r“Z®e

2. “uQ¡“p rh^p“p¡ kpQp R>¡ L¡$ Mp¡V$p s¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

(1) cpfsue gp¡L$iplu vy$r“ep“u kp¥’u dp¡V$u gp¡L$iplu dp“hpdp„ Aph¡ R>¡.

(2) dprlsu“p Ar^L$pf“¡ L$pfZ¡ ipk““p L$pfcpfdp„ Np¡‘“uesp h^u R>¡.

(3) k„rh^p““y„ õhê$‘ A¡L$pv$ Æh„s v$õsph¡S> S>¡hy„ lp¡e R>¡.

3. “uQ¡“u k„L$ë‘“p õ‘ô$ L$fp¡. (1) l½$ Ap^pqfs ×rô$L$p¡Z (2) dprlsu“p¡ Ar^L$pf (3) gp¡L$kcpdp„ drlgpAp¡“y„ ârsr“r^Ðh

4. “uQ¡“p âñp¡“p DÑf gMp¡. (1) dsv$pfp¡“u he 21 hj®’u 18 hj® L$fhp“y„

iy„ ‘qfZpd Apìey„? (2) kpdprS>L$ Þepe âõ’pr‘s L$fhp¡ A¡V$g¡

iy„? (3) Þepepge“p L$ep ¼ep r“Z®ep¡“¡ L$pfZ¡

drlgpAp¡“p kÞdp“ A“¡ ârs›$p“y„ S>s“ ’ey„ R>¡?

D‘¾$d

(1) dprlsu“p Ar^L$pf Üpfp ¼ep âL$pf“u dprlsu d¡mhu iL$pe R>¡, s¡“u dprlsu rinL$“u dv$v$’u d¡mhp¡.

(2) Aë‘k„¿eL$ rhÛp’}Ap¡ dpV¡$ ipk“ L$B kyrh^p Ap‘¡ R>¡ s¡“u epv$u s¥epf L$fp¡.

(3) fpô²$ue Q„|V$Zu Apep¡N“p Ar^L©$s k„L¡$sõ’m“u dygpL$ps gB s¡ rhi¡ h^y dprlsu d¡mhp¡.

(4) ‘p¡sp“p ‘qfkf“u õ’pr“L$ ipk“ k„õ’pdp„ ârsr“r^Ðh ^fphsu drlgp ârsr“r^Ap¡“u dygpL$ps gp¡.

õhpÝepe

Page 84: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

75

2. Q„|V$Zu âq¾$ep

cpfsue gp¡L$iplu“u ApN¡L|$Qdp„ Q„|V$Zu“y„

M|b dp¡Vy„$$ ep¡Nv$p“ R>¡. Q|„V$Zu A“¡ ârsr“r^Ðh

A¡ gp¡L$iplu k„b„r^s AÐe„s dlÐh‘|Z® âq¾$ep

R>¡. Q|„V$Zu Üpfp gp¡L$p¡“p ârsr“r^Ap¡ Q|„V$hpdp„

Aph¡ R>¡ s¡ Ap‘Z¡ ÅZuA¡ R>uA¡. Q|„V$Zu“¡

L$pfZ¡ kÑp“y„ ip„rs‘|h®L$ ‘qfhs®“ ’pe R>¡. Sy>v$p

Sy>v$p ‘n“¡ fpÄeL$pfcpf“u sL$ dm¡ R>¡.

kfL$pf“p ^p¡fZp¡dp„ a¡fapf Aph¡ R>¡. A“¡ kdpS>

Æh“dp„ ‘Z a¡fapf Aph¡ R>¡. Ap‘Z¡ S>¡

ârsr“r^“¡ Q„|V$uA¡ s¡ L$pe®nd, âpdprZL$,

rhðpky, S>“ds“u L$v$f L$f“pf lp¡e s¡hu

Ap‘Zu cph“p lp¡e R>¡. S>¡ Q|„V$Zu âq¾$ep Üpfp

Ap‘Z¡ ârsr“r^Ap¡“¡ Q„|V$hp“p R>uA¡, s¡ ‘Z

dy¼s, Þepe‘|Z® A“¡ rhðpk‘pÓ lp¡hu Å¡BA¡.

dpV¡$ cpfsue k„rh^p“dp„ Q|„V$ZuAp¡ L$fphhp dpV¡$

A¡L$ õhs„Ó Q„|V$Zu Apep¡N“u Å¡NhpB L$fhpdp„

Aphu R>¡.

cpfs“y„ Q„|V$Zu Apep¡N A“¡ fpÄeõsfue

fpÄe Q„|V$Zu Apep¡N Ap‘Zp„ v$¡i“u kp¥’u

dlÐh“u Q„|V$ZuAp¡ L$fph¡ R>¡. Q„|V$Zu“u spfuM

Ål¡f L$fhp’u gB“¡ s¡ Q|„V$Zu“y„ ‘qfZpd Ål¡f

L$fhp ky^u“u v$f¡L$ âq¾$ep Q„|V$Zu Apep¡N“p

dpN®v$i®“ A“¡ r“e„ÓZ l¡W$m L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

Q„|V$Zu âq¾$ep A¡ dp¡V$u A“¡ ìep‘L$ gp¡L$iplu

âqL$ep“p¡ ArhcpÄe cpN R>¡.

Ap ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ Q„|V$Zu Apep¡N“u fQ“p,

L$pep£ A“¡ c|rdL$p kdS>hp“p R>uA¡. Q|„V$Zu

âq¾$epdp„ L$B ky^pfZp AphíeL$ R>¡, s¡“u ‘Z

QQp® Ap‘Z¡ L$fuiy„.

Q|„V$Zu Apep¡N

cpfs“u Q„|V$Zu âq¾$ep“p L¡$ÞÖõ’p“¡ Q|„V$Zu

Apep¡N R>¡. cpfsue k„rh^p““u L$gd 324

hX¡$ Ap õhpeÑ e„ÓZp“y„ r“dp®Z L$fhpdp„ Apìey„

R>¡. S>¡dp„ A¡L$ dy¿e Q|„V$Zu L$rdi“f A“¡ buÅ

b¡ Q|„V$Zu L$rdi“f lp¡e R>¡.

Q|„V$Zu L$rdi“f“u r“dZ|„L$ fpô²$‘rs L$f¡

R>¡. Q|„V$Zu Apep¡N“u õhs„Ósp S>mhpB fl¡ s¡

dpV¡$ dy¿e Q|„V$Zu L$rdi“f“¡ kplrS>L$ A’hp

fpS>L$ue L$pfZp¡kf ‘v$c°ô$ L$fu iL$psp “’u.

Q|„V$Zu Apep¡N“p MQ® dpV¡$ õhs„Ó Apr’®L$

Å¡NhpB lp¡e R>¡.

ârsr“r^Ðh A¡V$g¡ iy„? Ap^yr“L$ gp¡L$iplu A¡ âprsr“r^L$ gp¡L$iplu R>¡. gp¡L$ipludp„ r“Z®e âq¾$epdp„ k„‘|Z® S>“sp“p¡ kdph¡i i¼e “’u dpV¡$ S> S>“sp Üpfp L¡$V$gpL$ gp¡L$p¡“¡¡ fpÄeL$pfcpf L$fhp dpV¡$ ârsr“r^ sfuL¡$ Q|„V$u Ap‘hp“u iê$Aps ’B. ârsr“r^Ap¡A¡ S>“sp“¡ S>hpbv$pf flu S>“sp“p L$ëepZ“¡ â^p“sp Ap‘u fpÄeL$pfcpf L$fhp¡ A‘¡rns R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Apep¡N“u õ’p‘“p ’sp s¡d“¡ Q|„V$Zu L$rdi“f“p¡ L$pe®cpf kp¢‘hpdp„ Apìep¡. Arsie ârsL|$m A“¡ dyíL¡$g ‘qf[õ’rsdp„ ‘Z k¡“¡ M|b Ly$imsp ‘|h®L$ Apep¡N“y„ L$pdL$pS> k„cpþey„.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

kyLy$dpf k¡“

õhs„Ó cpfs“p ‘l¡gp dy¿e Q|„V$Zu L$rdi“f kyLy$dpf k¡“ lsp. B.k. 1921 dp„ kyLy$dpf k¡“ rb°qV$iL$prg“ cpfsue âipkL$ue k¡hpdp„ âh¡íep. B.k. 1950dp„ Q|„V$Zu

Page 85: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

76

sd¡ L$lu iL$ip¡?fpS>L$ue ‘n“¡ dpÞesp Ap‘su hMs¡

Q|„V$Zu Apep¡N ¼ep dp‘v$„X$ A‘“ph¡ R>¡?

Q|„V$Zu Apep¡N ‘pk¡ ‘p¡sp“p¡ õhs„Ó L$d®Qpfu hN® “’u. AÞe kfL$pfu rhcpN“p Ar^L$pfuAp¡, rinL$p¡ A“¡ L$d®QpfuAp¡“u dv$v$’u Q|„V$Zu âq¾$ep ‘pf ‘pX$hpdp„ Aph¡ R>¡.

Q|„V$Zu Apep¡N“p L$pep£

(1) dsv$pfepv$u s¥epf L$fhu : 18 hj® ‘|Z® L$f¡g v$f¡L$ cpfsue “pNqfL$“¡ dsv$p““p¡ l½$ lp¡e R>¡. s¡“p dpV¡$ s¡d“y„ “pd dsv$pf epv$udp„ lp¡hy„ Å¡BA¡. dsv$pf epv$uAp¡ s¥epf L$fhu. s¡“¡ AÛs“ L$fhu, “hp dsv$pfp¡“p¡ kdph¡i L$fhp¡ hN¡f¡ L$pdp¡ Q|„V$Zu Apep¡N L$f¡ R>¡. dsv$pfp¡“¡ Ap¡mM‘Ó Ap‘hp“p¡ Ar^L$pf Q„|V$Zu Apep¡N“¡ R>¡.

Dd¡v$hpfp¡ dpV¡$ dpÓ Jdf“u ifs dep®v$p lp¡hp R>sp„ ‘Z s¡dZ¡ ‘p¡sp“u AÞe dprlsu Q|„V$Zu Apep¡N“¡ Ap‘hu S>ê$fu R>¡?

Dd¡v$hpfp¡A¡ ‘p¡sp“u dpgdÑp“u dprlsu Q|„V$Zu Apep¡N“¡ ip dpV¡$ Ap‘hu ‘X¡$ R>¡?

Aphy„ ip dpV¡$ L$fhy„ ‘X¡$ R>¡?

A‘n Dd¡v$hpfp¡ krls Q|„V$Zu gX$hp BÃR>sp v$f¡L$ Dd¡v$hpfp¡A¡ AfÆ‘ÓL$ cfhy„ ‘X¡$ R>¡. S>¡dp„ ‘p¡sp“u b^u dprlsu Ap‘hu ‘X¡$ R>¡. Ap AfÆ“u kQp¡V$ kdunp L$fu“¡ Q„|V$Zu Apep¡N ‘pÓ Dd¡v$hpfp¡“¡ Q|„V$Zu gX$hp“u ‘fhp“Nu Ap‘¡ R>¡.

(4) fpS>L$ue ‘np¡“¡ dpÞesp Ap‘hu : Ap‘Zp„ v$¡idp„ blº‘n ‘Ùrs R>¡. s¡dS> “hp “hp ‘np¡ r“dp®Z ’pe R>¡. ‘np¡dp„ aŸV$ ‘X$u“¡ “hp ‘n A[õsÐhdp„ Aph¡ R>¡. Ap b^p ‘np¡“¡ Q|„V$Zu Apep¡N“u dpÞesp lp¡hu S>ê$fu R>¡. A¡L$pv$p ‘n“u dpÞesp fv¹$ L$fhp“p¡ Ar^L$pf ‘Z Q|„V$Zu Apep¡N“¡ lp¡e R>¡. Q|„V$Zu Apep¡N fpS>L$ue ‘np¡“¡ Q|„V$Zu rQÞl Ap‘¡ R>¡.

(5) Q|„V$Zu k„b„^u hpv$-rhhpv$ DL¡$ghp : Q|„V$Zu k„b„^u L$p¡B rhhpv$ r“dp®Z ’sp„ s¡ DL¡$ghp“u S>hpbv$pfu Q|„V$Zu Apep¡N“u lp¡e R>¡. s¡“u kp’¡ S> A¡L$pv$ dsv$pfn¡Ódp„ afu’u Q|„V$Zu L$fphhu A’hp Dd¡v$hpf“¡ A‘pÓ Op¡rjs L$fhp“y„ L$pd Q|„V$Zu Apep¡N“y„ R>¡.

dsv$pf “p¢^Zu dpV¡$ rhi¡j dsv$pf ÅN©rs Ty„b¡i Qgphhpdp„ Aph¡ R>¡. s¡ dpV¡$ fpô²$ue dsv$pf qv$hk DS>hhpdp„ Aph¡ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

(2) Q|„V$Zu“y„ kde‘ÓL$ A“¡ k„‘|Z® L$pe®¾$d “½$u L$fhp¡ : Q„|V$Zu“p k„‘|Z® k„Qpg““u S>hpbv$pfu Q„|V$Zu Apep¡N“u R>¡. L$ep fpÄedp„ ¼epf¡ A“¡ L¡$V$gp sb½$pdp„ Q„|V$ZuAp¡ L$fphhu s¡ Q|„V$Zu Apep¡N “½$u L$f¡ R>¡.

(3) Dd¡v$hpfp¡“u AfÆ“u QL$pkZu : Q|„V$Zu“u spfuMp¡ Ål¡f ’ep ‘R>u rhrh^ fpS>L$ue ‘np¡

Q|„V$Zudp„ ‘p¡sp“p Dd¡v$hpfp¡ Ecp L$f¡ R>¡. s¡dS> L$p¡B‘Z ‘n“p¡ V¡$L$p¡ gu^p rkhpe õhs„Ó‘Z¡ Q|„V$Zu gX$“pf L¡$V$gpL$ Dd¡v$hpf lp¡e R>¡. Aphp

A“yk|rQs Års A“¡ A“yk|rQs S>“Års dpV¡$ L¡$V$gpL$ dsv$pfn¡Ó Apfrns fpMhpdp„ Aph¡ R>¡.

v$f¡L$ fpS>L$ue ‘np¡“y„ Q|„V$Zu rQÞl lp¡e R>¡.

dsv$p“ hMs¡ A“¡ dsNZsfu L$fsu hMs¡ fpS>L$ue ‘np¡“p Ar^L©$s ârsr“r^Ap¡ lpS>f lp¡e R>¡.

v$f¡L$ dpÞespâpàs ‘n“¡ v|$fv$i®“, ApL$pihpZu S>¡hp âkpf dpÝedp¡ Üpfp ‘p¡sp“u hps fS|> L$fhp“u kdp“ sL$ lp¡e R>¡.

Aphy„ R>¡ L¡$?

Page 86: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

77

dsv$pfn¡Ó“u ‘y“f®Q“p : gp¡L$kcp“u Ly$g kæe k„¿ep 543 R>¡. Ap kæep¡ L$B fus¡ Q|„V$pe R>¡? v$f¡L$ kæe A¡L$ dsv$pfn¡Ó“y„ ârsr“r^Ðh L$f¡ R>¡. A¡V$g¡ L¡$ gp¡L$kcp“p 543 dsv$pf n¡Óp¡ R>¡. dsv$pfn¡Ó r“dp®Z L$fhp“y„ L$pe® Q|„V$Zu Apep¡N“u kudp-r“^p®fZ krdrs (Delimitation Commission) L$f¡ R>¡. L$p¡B‘Z

“uQ¡“p ‘¥L$u L$B b¡ bpbsp¡ ApQpfk„rlsp“p¡ c„N L$f¡ R>¡ A¡hy„ sd“¡ gpN¡ R>¡?

* Dd¡v$hpfp¡ Üpfp gp¡L$p¡“¡ OfNÕ’y

h‘fpi“u hõsyAp¡“y„ h¢QpZ

* Q|„V$pB Aphsp ‘pZu“p¡ âñ DL¡$ghp“y„

Apðpk“

* Of¡ Of¡ S>B“¡ dsv$pfp¡“¡ dmhy„ A“¡

Q|„V$hp“u rh“„su L$fhu.

* Års A“¡ ^d®“y„ Apìlp“ L$fu“¡ V¡$L$p¡

d¡mhhp¡.

rldpQg âv$¡i“p íepd ifZ “¡Nu cpfs“p ‘l¡gp dsv$pf lsp. 25 Ap¡¼V$p¡bf 1951“p ’e¡g gp¡L$kcp Q„|V$Zudp„ s¡dZ¡

Ýep“dp„ fpMp¡.

sp¡ Q|„V$Zu Apep¡N î¡›$ L¡$

kfL$pf?

‘p¡sp“p dsv$p““p l½$“p¡ D‘ep¡N L$ep£.

ÅZu g>p¡!dsv$p“ L$fhy„ A¡ Ap‘Ï„ L$s®ìe ‘Z

R>¡ A“¡ S>hpbv$pfu ‘Z !

kfL$pf¡ ‘Z Q|„V$Zu Apep¡N¡ Ål¡f L$f¡g

ApQpf k„rlsp“y„ ‘pg“ L$fhy„ ‘X¡$ R>¡.

ApQpf k„rlspdp„ dsv$pfp¡ dpV¡$ sd¡ L$ep r“ed“p¡ kdph¡i L$fip¡?

v$bpZ l¡W$m Apìep rkhpe Ap e„ÓZp sV$õ’‘Z¡ dsv$pfn¡Ó“u ‘y“f®Q“p L$f¡ R>¡.

Page 87: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

78

Q|„V$Zu âq¾$ep

ApQpfk„rlsp A¡V$g¡ iy„?

cpfsdp„ Q|„V$ZuAp¡ h^ydp„ h^y dy¼s A“¡

Þepe‘|Z® hpsphfZdp„ ep¡Åe s¡ dpV¡$ Q|„V$Zu

Apep¡N¡ S>¡ õhs„Ó D‘peep¡S>“pAp¡ L$fu R>¡, s¡“¡

S> ApQpfk„rlsp (code of conduct) L$lu

iL$pe. R>¡ëgp L¡$V$gpL$ v$iL$p¡’u Q|„V$Zu Apep¡N¡

‘p¡sp“p b^p Ar^L$pfp¡“p¡ D‘ep¡N L$fu“¡

Q|„V$Zudp„ N¡fhs®Z|„L$“¡ V$pmhp“p¡ âeГ L$ep£ R>¡.

Q|„V$Zu ‘l¡gp L¡$V$gp¡L$ kde A“¡ Q„|V$Zu v$fçep“

kfL$pf, fpS>L$ue ‘n s¡dS> dsv$pfp¡A¡ Q|„V$Zu

v$fçep“ ¼ep r“edp¡“y„ ‘pg“ L$fhp“y„ R>¡ s¡

ApQpfk„rlspdp„ õ‘ô$ L$ey¯ R>¡. kfL$pf ‘Z Ap

r“edp¡“p¡ c„N L$fu iL$su “’u. R>¡ëgu L¡$V$guL$

Q|„V$ZuAp¡dp„ ApQpf k„rlsp“p k„v$c®dp„ L$fpe¡g

L$pe®hplu“¡ L$pfZ¡ kpdpÞe dsv$pfp¡ Apðõs ’ep R>¡.

dy¼s A“¡ Þepe‘|Z® Q„|V$ZuAp¡ ’hp kpd¡“p Apìlp“p¡ : Ap‘Zp v$¡i“p¡ rhõspf A“¡ dsv$pfp¡“u k„¿ep Ýep“dp„ g¡sp Q|„V$ZuAp¡ L$fhu ‘X$L$pf kdp“ R>¡. Q|„V$Zu Apep¡N“¡ L$pev$p“u

dep®v$pdp„ flu“¡ Ap ‘X$L$pfp¡“p¡ kpd“p¡ L$fhp¡ ‘X¡$

R>¡. L¡$V$gpL$ Apìlp“p¡“p¡ Al] Dëg¡M L$ep£ R>¡.

v$p.s.

Q|„V$Zu v$fçep“ dp¡V$p âdpZdp„ Apr’®L$

N¡fìehlpf ’pe R>¡. s¡ fp¡L$hp dpV¡$ Q„|V$Zu

Apep¡N“¡ A“¡L$ D‘peep¡S>“pAp¡ L$fhu ‘X¡$

R>¡.

L¡$V$gpL$ Dd¡v$hpfp¡ Ny“¡Npf/Ny“prls ‘©›$c|rd

^fphsp lp¡hp R>sp„ ‘Z fpS>L$ue ‘np¡

s¡d“¡ qV$qL$V$ Ap‘¡ R>¡ A“¡ s¡Ap¡ Q|„V$pB“¡

‘Z Aph¡ R>¡. s¡’u fpS>L$pfZ“y„ Ny“¡NpfuL$fZ

’pe R>¡ A“¡ Q|„V$Zu Apep¡N“¡ dy¼s

hpsphfZ Åmhhpdp„ dyíL¡$gu Aph¡ R>¡.

Q|„V$Zudp„ ’su tlkp ‘Z A¡L$ dp¡Vy„$ Apìlp“

R>¡. Q|„V$Zu v$fçep“ ’su tlkp“y„ âdpZ

h^u füy„ R>¡ tlkp fp¡L$hp dpV¡$ b^p„ fpS>L$ue

‘np¡A¡ ApNm Aphu Q|„V$Zu Apep¡N“u

dv$v$ L$fhu Å¡BA¡.

‘l¡gu gp¡L$kcp“u Q|„V$Zu hMs¡

dsv$pfepv$u s¥epf L$fhp“y„ L$pd Apìlp“pÐdL$

lsy„. Ap‘Zp„ v$¡idp„ r“fnfsp“y„ âdpZ

h^y lsy„. s¡’u dsv$p“ L$fhp“u rhi¡j

‘Ùrs“p¡ D‘ep¡N L$fhpdp„ Apìep¡. dsv$p“

dpV¡$ õV$ug“u gNcN huk gpM ds‘¡V$u

s¥epf L$fhpdp„ Aphu A“¡ s¡ ds‘¡V$uAp¡

‘f ‘np¡“p Q|„V$Zu rQl¹“p¡ Qp¢V$pX$hpdp„

Apìep. S>¡ ‘n“¡ ds Ap‘hp¡ lp¡e s¡

‘n“y„ Q|„V$Zu rQl¹“ ^fphsu ‘¡V$udp„ dsv$pf¡

A¡L$ L$p¡fp L$pNm“u OX$u hpmu“¡ “pMhp„“u

‘Ùrs “½$u L$fhpdp„ Aphu. s¡’u r“fnf

gp¡L$p¡ dsv$p“ L$fu i¼ep.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

dsv$pfn¡Ó“y„ r“dp®Z

dsv$pf epv$u “½$u L$fhu

Dd¡v$hpfp¡$ Üpfp AfÆ A“¡ QL$pkZu

Q|„V$Zu âQpf

dsv$p“

dsNZsfu

Q|„V$Zu“y„ ‘qfZpd

Q|„V$Zu k„b„^u rhhpv$“p¡ r“L$pg

Page 88: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

79

rhQpf L$fp¡.

‘qfhpfhpv$“¡ L$pfZ¡ fpS>L$ue ‘np¡“¡ L$ey„ “yL$kp“ ’B iL¡$?

"A¡L$ ds, A¡L$ d|ëe' Üpfp sd“¡ iy„ kdÅe R>¡?

fpS>L$pfZdp„ õÓuAp¡“y„ ârsr“r^Ðh h^pfhp

dpV¡$ fpS>L$ue ‘npA¡ 50% drlgp Dd¡v$hpf

Dcp L$fhp A“¡ s¡Ap¡ Q„|V$pB Aph¡ A¡hp

âeГp¡ L$fhp.

Ny“prls ‘©›$c|rd ^fphsu ìe[¼s“¡ fpS>L$ue

‘n¡ Dd¡v$hpfu “ Ap‘hu. Ap k„v$c®¡

Þepepge¡ Ap‘¡g r“Z®e“y„ AQ|L$ ‘pg“

L$fhy„.

Q|„V$Zu“p¡¡ MQ® kfL$pf¡ L$fhp¡¡ Ap’u fpS>L$ue

‘np¡ Apr’®L$ N¡fìehlpf L$fi¡ “l] A“¡

Q|„V$Zudp„ ‘¥kp“p¡ vy$ê$‘ep¡N AV$L$phu iL$pi¡.

gp¡L$ârsr“r^Ðh“p L$pev$pdp„ ‘Z a¡fapf L$fu

Ny“prls ‘©›$c|rd ^fph“pf Dd¡v$hpf

Q|„V$Zudp„ klcpNu “ ’pe s¡“u kph^p“u

fpMhu.

Q|„V$Zu ky^pfZp : Q|„V$Zu A¡ kss ’su âq¾$ep R>¡. gp¡L$iplu“y„ crhóe Q|„V$Zu ‘f Ahg„rbs lp¡e R>¡. ep¡Áe ky^pfZpAp¡ L$fhp’u Q|„V$Zu âq¾$ep“u rhïhpk“uesp h^¡ R>¡. Al] L¡$V$guL$ Q„|V$Zu ky^pfZp k|Qhu R>¡. s¡“p iy„ ‘qfZpd Aphi¡ A¡hy„ sd“¡ gpN¡ R>¡?

õhs„Ó cpfsdp„ ‘l¡gu Q|„V$Zu

1951-52dp„ ep¡ÅZu. Q|„V$Zu“p

fpS>L$pfZ“u A“¡ s¡“p Üpfp gp¡L$iplu

ìehõ’p“¡ Adgdp„ d|L$hp“u iê$Aps

Ap L$pmdp„ ’B. iê$Aps“u A“¡L$

Q|„V$ZuAp¡dp„ ds‘¡V$u“p¡ D‘ep¡N

L$fhpdp„ Aphsp¡ lsp¡. 1990“p

v$iL$’u Bg¡¼V²$p¸r“L$ hp¡qV„$N diu“

(EVM Machine)“p¡ D‘ep¡N ’hp

gpÁep¡. dsv$p“ dpV¡$ e„Ó“p¡ D‘ep¡N

L$fhp’u A“¡L$ bpbsp¡ kpÝe ’B.

BhuA¡d diu“ ‘f v$ip®h¡gp L$p¡B‘Z

Dd¡v$hpf“¡ ds Ap‘hp¡ “ lp¡e sp¡

D‘f ‘¥L$u L$p¡B‘Z “l] (None of the above - NOTA) “p¡ ‘ep®e

ds‘¡V$u’u BhuA¡d diu“ ky^u“p¡ âhpk

fpS>L$pfZdp„ ‘p¡sp“p S> Ly$Vy„$bp¡“p¡ âcph fl¡ s¡ dpV¡$ Q|„V$Zudp„ ‘p¡sp“p kNphlpgp„“¡ S> Dd¡v$hpfu Ap‘hp“p¡ âeГ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. S>¡“¡ L$pfZ¡ âprsr“r^L$ k„õ’pAp¡dp„ L$p¥Vy„$rbL$ A¡L$pr^L$pf/BÅfp¡ r“dp®Z ’B iL¡$ R>¡.

‘k„v$ L$fhp¡ dsv$pfp¡ dpV¡$ i¼e bÞey„. qv$ìep„N

ìe[¼sAp¡ dpV¡$ ‘Z dsv$p“ i¼e bÞey„. ‘ep®hfZ“p

fnZ“¡ dv$v$ dmu. rhi¡js: h©n L$p‘hp ‘f

ârsb„^ Apìep¡. s¡dS> Q|„V$Zu“p ‘qfZpd hl¡gp

Aphhp dp$„X$ép.

Page 89: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

80

8 Ap¸¼V$p¡bf 2010“p Q|„V$Zu

Apep¡¡N¡ rhi¡jop¡“p¡ kdph¡i ^fphsu

A¡L$ krdrs“u õ’p‘“p L$fu. Bg¡¼V²$p¡r“L$

dsv$p“ e„Ódp„ dsv$pf QL$pkZu ‘phsu“u

VVPAT (Voter Verified Paper Audit Trail) kyrh^p kdprhô$ L$fhp“y„

“½$u L$fhpdp„ Apìey„. S>¡“¡ sdpd fpS>L$ue

‘np¡A¡ V¡$L$p¡ Apàep¡. dsv$pfp¡ dpV¡$ ‘p¡s¡

Ap‘¡gp¡ ds ep¡Áe fus¡ “p¢^hpdp„ Apìep¡

R>¡ L¡$ “l] s¡ s‘pkhp“u kyrh^p D‘gå^

’B. Q|„V$Zudp„ N¡fìehlpf fp¡L$hp dpV¡$ Ap

A¡L$ dlÐh‘|Z® ‘Ngy„ R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?Ap ‘Z ÅZu gp¡.

kph®rÓL$ Q|„V$Zu - v$f ‘p„Q hj£ ’su

gp¡L$kcp“u Q„|V$Zu“¡ kph®rÓL$ Q|„V$Zu L$l¡hpe

R>¡.

dÝehs} Q„|V$Zu - Q„|V$pB“¡ Aph¡gu

kfL$pf dyv$s ‘|Z® ’ep ‘l¡gp„ S> Aë‘dsdp„

Aph¡ A’hp NW$b„^“ kfL$pf“p¡ L$p¡B A¡L$

OV$L$ ‘n V¡$L$p¡ ‘pR>p¡ M¢Qu g¡ sp¡ kfL$pf

blºds Nydph¡ R>¡. ‘ep®eu kfL$pf fQhp“u

i¼esp “ lp¡e sp¡ Aphp kde¡ dyv$s ‘|Z®

’ep ‘l¡gp S> Q|„V$Zu L$fhu ‘X¡$ R>¡. S>¡“¡

dÝehs} Q|„V$Zu L$l¡ R>¡.

‘¡V$p Q|„V$Zu - rh^p“kcp, gp¡L$kcp

A“¡ õ’pr“L$ ipk“ k„õ’pdp„ L$p¡B

gp¡L$ârsr“r^ fpÆ“pd„y Ap‘¡ A’hp d©Ðey

‘pd¡ sp¡ s¡ S>Áep Mpgu ’pe R>¡. s¡ S>Áep

dpV¡$ afu Q|„V$Zu L$fhpdp„ Aph¡ R>¡, S>¡“¡ ‘¡V$p

Q|„V$Zu L$l¡hpe R>¡.

1. Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fp¡. (1) Q|„V$Zu L$rdi“f“u r“dZ|„L$.........L$f¡ R>¡. (A) fpô²$‘rs (b) hX$p â^p“

(L$) gp¡L$kcp kcp‘rs (X$) D‘fpô²$‘rs (2) õhs„Ó cpfs“p ‘l¡gp dy¿e Q|„V$Zu

L$rdi“f sfuL¡$............“u r“dZ|„L$ ’B. (A) X$p¸. fpS>¡ÞÖ âkpv$(b) V$u. A¡“.

i¡j“ (L$) kyLy$dpf k¡“ (X$) “ugp kÐe“pfpeZ

(3) dsv$pf n¡Ó r“dp®Z L$fhp“y„ L$pd Q|„V$Zu Apep¡N“u .......... krdrs L$f¡ R>¡.

(A) ‘k„v$Nu (b) kudp„L$“

(L$) dsv$p“ (X$) kde‘ÓL$

2. “uQ¡“p rh^p“p¡ kpQp R>¡ L¡$ Mp¡V$p s¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

(1) Q|„V$Zu Apep¡N Q|„V$Zu v$fçep“ ApQpf

k„rlsp gpNy ‘pX¡$ R>¡.

(2) rhriô$ âk„N¡ Q|„V$Zu Apep¡N L$p¡B dsv$pf

n¡Ódp„ afu’u Q|„V$ZuAp¡ L$f¡ R>¡.

(3) L$p¡B fpÄedp„ ¼epf¡ A“¡ L¡$V$gp sb½$pdp„

Q|„V$ZuAp¡ L$fhu s¡ fpÄekfL$pf “½$u L$f¡

R>¡.

3. k„L$ë‘“p õ‘óV$ L$fp¡. (1) dsv$pfn¡Ó“u ‘y“f®Q“p (2) dÝehs} Q||„V$ZuAp¡

õhpÝepe

Ap ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ Q|„V$Zu âq¾$ep“p A“¡L$ ‘pkp“p¡ rhQpf L$ep£. ApNm“p ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ cpfs“p fpS>L$ue ‘np¡“p¡ Aæepk L$fhp“p R>uA¡.

Page 90: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

81

Q|„V$Zuâq¾$ep

Q„|V$Zu Apep¡N(c|rdL$p)

dsv$pf(c|rdL$p)

fpS>L$ue ‘n A“¡ s¡d“p Dd¡v$hpf (c|rdL$p)

4. “uQ¡“y„ k„L$ë‘“p rQÓ ‘|Z® L$fp¡. 5. “uQ¡“p âí“p¡“p V|„$L$dp„ DÑf gMp¡. (1) Q|„V$Zu Apep¡N“p L$pep£ õ‘ô$ L$fp¡. (2) Q|„V$Zu L$rdi“f ‘v$ rhi¡ h^y dprlsu

gMp¡. (3) Q„|V$Zu ApQpfk„rlsp A¡V$g¡ iy„? õ‘ô$

L$fp¡.

D‘¾$d

ipmpdp„ Arcê$‘ dsv$p“ âq¾$ep (mock poll) Apep¡rS>s L$fu dsv$p“ âq¾$ep kdÆ gp¡.

Page 91: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

82

‘pR>gp ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ k„rh^p““u ApN¡L|$Q A“¡ Q|„V$Zu âq¾$ep“y„ õhê$‘ kdÄep. kpdpÞe S>“sp, gp¡L$iplu, ârsr“r^Ðh A“¡ Q|„V$Zu Ap b^p“¡ Å¡X$su kp¥’u dlÐh“u L$X$u fpS>L$ue ‘n lp¡e R>¡. Ap‘Z¡ fpS>L$pfZ rhi¡ S>¡ kp„cmuA¡ A’hp hp„QuA¡ R>uA¡ s¡ dp¡V¡$ cpN¡ ‘n kp’¡ k„b„r^s lp¡e R>¡. fpS>L$ue ‘n“y„ A[õsÐh v$f¡L$ gp¡L$iplu ìehõ’pdp„ lp¡e R>¡. gp¡L$ipludp„ fpS>L$ue ‘np¡ kÑp dpV¡$ õ‘^p® L$f¡ R>¡. Ap ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ cpfs“u fpS>L$ue ‘n ‘Ùrs“u Ap¡mM L$fuiy„.

sdpfu ipmpdp„ A“¡ ‘qfkfdp„ sd¡ A“¡L$ S|>’, k„õ’p A’hp k„OV$“p“¡ L$p¡B “¡ L$p¡B L$pe®“y„ A“ykfZ L$fsp Å¡ep li¡. kph®S>r“L$ âñ DL¡$ghp dpV¡$ A¡L$pv$ k„õ’p ‘l¡g L$f¡ R>¡. rhrh^ Qmhmp¡“p Ap„v$p¡g“ rhi¡ sd¡ hp„Qp¡ R>p¡. Ap“p¡ A’® A¡ R>¡ L¡$ S>¡ fus¡ kdpS>dp„ S|>’, k„õ’p, Qmhmp¡ kq¾$e lp¡e R>¡ s¡S> fus¡ fpS>L$ue ‘np¡ ‘Z Q|„V$Zu gX$hp“u ‘l¡g L$f¡ R>¡. kdpS>dp„ AÞe k„õ’p, k„OV$“p A“¡ fpS>L$ue ‘ndp„ saphs R>¡. fpS>L$ue ‘n A¡L$ âL$pf“u kpdprS>L$ k„õ’p S> lp¡e R>¡, ‘f„sy s¡d“p Dv¹$$¡ip¡ A“¡ L$pe®‘Ùrs Sy>v$p„ lp¡e R>¡. fpS>L$ue kÑp âpàs L$fhp dpV¡$ Äepf¡ gp¡L$p¡ c¡Np„ ’B Q|„V$Zu âq¾$epdp„ klcpNu ’pe R>¡ Ðepf¡ s¡ k„OV$“p“¡ "fpS>L$ue ‘n' L$l¡hpe R>¡. fpS>L$ue ‘n A¡V$g¡ Q|„V$Zu gX$u“¡ s¡ Æshp dpV¡$ A“¡ Ðepf bpv$ kÑp d¡mhu“¡ ‘p¡sp“p ‘n“u kfL$pf“u õ’p‘“p L$f“pf gp¡L$p¡“p¡ kd|l.

fpS>L$ue ‘np¡“u L¡$V$guL$ dy¿e rhriô$sp

“uQ¡ dyS>b R>¡.

kÑp d¡mhhu : fpS>L$ue ‘np¡“p¡ l¡sy Q|„V$Zu“p dpÝd’u kÑp d¡mhhp“p¡ lp¡e R>¡. s¡’u

kÑp dpV¡$ rhrh^ fpS>L$ue ‘n ‘fõ‘f kss õ‘^p® L$f¡ R>¡. Aphu õ‘^p® L$fhpdp„ L$B Mp¡Vy„$ “’u, ‘f„sy õ‘^p®“y„ õhê$‘ s„vy$fõs/õhõ’ lp¡hy„ Å¡BA¡.

rhQpfkfZu“p¡ Ap^pf : v$f¡L$ fpS>L$ue ‘n AdyL$ ^p¡fZp¡, rhQpfp¡“p¡ rldpesu-kd’®L$ lp¡e R>¡. kph®S>r“L$ âñp¡ rhi¡ ‘np¡“u rhriô$ c|rdL$p lp¡e R>¡. Ap b^p„“p kdph¡i’u ‘n“u rhQpfkfZu s¥epf ’pe R>¡. S>¡ gp¡L$p¡“¡ Ap rhQpfkfZu ep¡Áe gpN¡ R>¡ s¡ gp¡L$p¡ A¡ ‘n“¡ V¡$L$p¡ Ap‘¡ R>¡. ‘n“¡ gp¡L$p¡ Üpfp dmsp V¡$L$p“¡ ‘n“p¡ "S>“p^pf' L$l¡hpe R>¡. lpg“p kdedp„ v$f¡L$ fpS>L$ue ‘np¡“u rhQpfkfZu kdp“ S> S>Zpe R>¡. s¡’u ‘np¡dp„ rhQpfkfZu“p Ap^pf¡ c¡v$ L$fhp¡ dyíL¡$g bÞey„ R>¡.

‘n L$pe®¾$d : rhQpfkfZu“¡ âÐen Adgdp„ gphhp dpV¡$ fpS>L$ue ‘np¡ s¡“p ‘f Ap^pqfs L$pe®¾$dp¡ r“rïQs L$f¡ R>¡. kÑp dmsp Ap L$pe®¾$dp¡“p¡ Adg L$fhpdp„ Aph¡ R>¡. kÑp “ dm¡ sp¡ ‘Z fpS>L$ue ‘np¡ L$pe®¾$d“p Ap^pf¡ gp¡L$p¡“p¡ V¡$L$p¡ d¡mhhp“p¡ âeГ L$f¡ R>¡.

kfL$pf“u fQ“p L$fhu : fpS>L$ue ‘np¡ kfL$pf b“ph¡ R>¡ A“¡ v$¡i“p¡ fpÄeL$pfcpf k„cpm¡ R>¡. Q|„V$Zudp„ blºds d¡mh“pf ‘n Ap L$pe® L$f¡ R>¡. S>¡ ‘n“¡ blºds dm¡ “l] s¡ rhfp¡^u ‘n sfuL¡$ L$pe® L$f¡ R>¡.

kfL$pf A“¡ S>“sp hÃQ¡“u L$X$u : fpS>L$ue ‘n S>“sp A“¡ kfL$pf hÃQ¡“u L$X$u“y„ L$pe® L$f¡ R>¡. S>“sp“u dp„Np¡ A“¡ aqfepv$p¡ kfL$pf ky^u ‘lp¢QpX$hp“y„ L$pe® fpS>L$ue ‘n L$f¡ R>¡

A“¡ kfL$pf ‘n dpfas ‘p¡sp“p ^p¡fZp¡-

L$pe®¾$dp¡ dpV¡$ V¡$L$p¡ d¡mhhp“p¡ âeГ L$f¡ R>¡.

3. fpS>L$ue ‘n

Page 92: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

83

cpfsdp„ ‘n ‘Ùrs“y„ bv$gpsy„ õhê$‘ :

(1) õhps„Ôep¡Ñf L$pmdp„ L$p¸„N°¡k A¡L$ âbm

‘n lsp¡. L¡$V$gpL$ A‘hpv$ bpv$ L$fsp L¡$ÞÖ

A“¡ fpÄe õsf¡ Ap ‘n“¡ blºds âpàs lsp¡.

cpfs“p fpS>L$pfZ‘f Ap ‘n“u ‘L$X$ lsu.

dpV¡$ Ap L$pm“u ‘n‘Ùrs“y„ hZ®“ "A¡L$ âbm

‘n ‘Ùrs' sfuL¡$ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

(2) A¡L$ âbm ‘n ‘Ùrs“¡ 1977dp„

L$p¢N°¡k¡Ñf ‘np¡A¡ A¡L$rÓs ’B ‘X$L$pf a¢¼ep¡.

(3) 1989“u gp¡L$kcp Q|„V$Zu ‘R>u

fpS>L$pfZdp„ A¡L$ S> ‘n“p hQ®õh“p¡ A„s

Apìep¡. s¡ ‘R>u“p kdedp„ A“¡L$ ‘np¡A¡ c¡Np

’B NW$b„^“ kfL$pf“u õ’p‘“p L$fhp“u

^pfp¡ L¡$ sd¡ rhfp¡^‘n“p “¡sp R>p¡ A“¡ Apfp¡Áe n¡Ó¡ kfL$pf¡ kpfy„ L$pe® L$ey¯ “’u, s¡ sdpfp ‘n“p Ýep“dp„ Apìey„ R>¡. rhfp¡^u ‘n“¡sp sfuL¡$ sd¡ iy„ L$fip¡?

hs®dp“‘Ódp„“p “uQ¡“p kdpQpfp¡’u sd“¡ iy„ kdÅey„ s¡ V|„$L$dp„ L$lp¡.

dy„bBdp„ kÑp^pfu ‘n“p rhfp¡^dp„ v$f¡L$ rhfp¡^u ‘np¡“u b¡W$L$ dmu. M¡X|$sp¡“p âï“p¡ lp’dp„ g¡i¡.

kÑp^pfu ‘n¡ N°pduZ cpNdp„ k„hpv$

epÓp“y„ Apep¡S>“ L$ey¯.

rhQpf L$fp¡ A“¡ gMp¡.

dlpÐdp Np„^u, rh“p¡bp cph¡ A“¡ S>eâL$pi “pfpeZ¡ "‘nrhfrls' gp¡L$iplu“u L$ë‘“p fS|> L$fu lsu. hs®dp“ L$pmdp„ Aphu gp¡L$iplu gphhu lp¡e sp¡ iy„ L$fhy„ Å¡BA¡?

v$uO®L$pm ky^u A¡L$ S> ‘n“p lp’dp„

kÑp lp¡hu A“¡ buÅ¡ L$p¡B ‘Z ‘n

fpS>L$pfZdp„ âcphu “ lp¡e s¡

‘n‘Ùrs“¡ "A¡L$ ‘n ‘Ùrs' L$l¡hpe

R>¡.

fpS>L$pfZdp„ b¡ fpS>L$ue ‘np¡ âcphu

lp¡e A“¡ b„“¡ fpS>L$ue ‘np¡“¡

hpfpafsu kÑp dm¡ A¡ ipk“

‘Ùrs“¡ "qÜ‘n‘Ùrs' L$l¡ R>¡.

A“¡L$ fpS>L$ue ‘n kÑp“u õ‘^p®dp„

lp¡e A“¡ v$f¡L$“p¡ Ap¡R>p¡-hÑp¡ fpS>L$ue

âcph lp¡e R>¡. Aphu ‘Ùrs“¡

"blº‘n ‘Ùrs' L$l¡hpe R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

iê$Aps ’B. NW$b„^“ kfL$pf õ’p‘hp“p¡

âep¡N cpfsue S>“sp ‘n A“¡ L$p¢N°¡k b„“¡

‘np¡A¡ L$ep£. NW$b„^“ kfL$pf’u A[õ’fsp

r“dp®Z ’pe A¡ hps Ap‘Zp v$¡i“u ‘n

‘ÙrsA¡ Mp¡V$u W¡$fhu. NW$b„^“ kfL$pf lh¡

cpfs“u fpS>L$ue ìehõ’pdp„ [õ’f ’B R>¡.

fpS>L$ue ‘np¡“p b¡ âdyM NW$b„^“ Al] Apàep R>¡. s¡d“p OV$L$ ‘np¡ ip¡^u s¡d“p “pd gMp¡.

1) fpô²$ue gp¡L$iplu NW$b„^“ (NDA)2) k„ey¼s ‘yfp¡Npdu NW$b„^“ (UPA)

L$fu Sy>Ap¡

Page 93: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

84

fpô²$ue ‘n

(k„v$c® : Election Commission of India, Notification No. 56/201/PPS-111, dated 13 December 2016)

(1) cpfsue fpô²$ue L$p¢N°¡k : B.k. 1885dp„ cpfsue fpô²$ue L$p¢N¡°k“u õ’p‘“p ’B lsu. õ’p‘“p kde¡ L$p¢N°¡k fpô²$ue

õhps„Ôe“p¡ âeГ L$f“pf kh®kdph¡iL$ õhê$‘“u Qmhm lsu. s¡’u s¡dp„ rhrh^ rhQpfkfZu ^fphsp kd|lp¡ c¡Np ’ep lsp. õhs„Ósp dþep bpv$

L$p¢N°¡k kp¥’u h^y âcphu ‘n sfuL¡$ Dv$edp„ Apìep¡. ^d®r“f‘¡nsp, khp¯Nu rhL$pk, vy$b®m OV$L$p¡, Aë‘k„¿eL$ hN® dpV¡$ "kdp“ l½$, ìep‘L$ kdpS> L$ëepZ' iê$Aps’u S> Ap ‘n“y„ ^p¡fZ füy„ R>¡. s¡ A“ykpf Ap ‘n¡ A“¡L$ L$pe®¾$dp¡ ‘Z ep¡Äep. Ap ‘n gp¡L$iplu, kdpS>hpv$, Ap„sffpô²$ue ip„rs A“¡ kpdprS>L$ kdsp ‘f rhðpk ^fph¡ R>¡.

(2) cpfsue L$çeyr“õV$ ‘n : dp¼k®hpv$u rhQpfkfZu ^fphsp Ap ‘n“u õ’p‘“p B.k. 1925dp„ ’B lsu. Ap cpfs“p¡ A¡L$ S|>“p¡ ‘n R>¡. dS|>fp¡, îrdL$p¡ A“¡ L$pdv$pfp¡“p rls dpV¡$ Ap ‘n L$pe® L$f¡ R>¡. Ap ‘n d|X$uhpv$“p¡ rhfp¡^u R>¡.

1960“p v$iL$dp„ Qu“ A“¡ kp¡rhe¡V$ eyr“e“ Ap b¡ kpçehpv$u v$¡ip¡dp„’u L$p¡“y„ “¡s©Ðh õhuL$pfhy„, A¡ rhi¡ ‘n“p “¡spAp¡dp„ h¥QpqfL$ dsc¡v$ ’sp cpfsue L$çeyr“õV$ ‘ndp„ aŸV$ ‘X$u A“¡ B.k. 1964dp„ cpfsue L$çeyr“õV$ ‘n (dp¼k®hpv$u)“u õ’p‘“p ’B.

Ap ‘Z ÅZu gBA¡

fpô²$ue ‘n A“¡ âpv$¡riL$ ‘n

L$p¡“¡ L$l¡hpe R>¡?

fpô²$ue ‘n sfuL¡$ dpÞesp âpàs L$fhp dpV¡$ Q|„V$Zu Apep¡N¡ “½$u L$f¡gp “uQ¡“p dp‘v$„X$p¡“u ‘|rs® L$fhu ‘X¡$ R>¡. (A) Qpf A’hp h^y fpÄep¡dp„ gp¡L$kcp

A’hp rh^p“kcp“u R>¡ëgu Q|„V$Zudp„

Ap¡R>pdp„ Ap¡R>p 6% dpÞe dsp¡

d¡mhhp AphíeL$ R>¡. s¡dS> R>¡ëgu

Q|„V$Zudp„ L$p¡B‘Z fpÄe A’hp

fpÄep¡dp„’u Ap¡R>pdp„ Ap¡R>p Qpf

gp¡L$kcp“p kæep¡ Q|„V$pep lp¡hp

Å¡BA¡.

$A’hp

(b) Ly$g gp¡L$kcp dsv$pf n¡Óp¡“p Ap¡R>pdp„

Ap¡R>p 2% dsv$pf n¡Óp¡dp„ s¡dS>

Ap¡R>pdp„ Ap¡R>p ÓZ fpÄep¡dp„

Dd¡v$hpf Q|„V$pep lp¡hp Å¡BA¡.

âpv$¡riL$ A’hp fpÄeõsfue ‘n sfuL¡$ dpÞesp d¡mhhp dpV¡$ Q„|V$Zu‘„Q¡ “uQ¡“p dp‘v$„X$p¡ r“rïQs L$ep® R>¡.

(A) gp¡L$kcp A’hp rh^p“kcp“u

‘pR>gu Q|„V$Zudp„ Ap¡R>pdp„ Ap¡R>p

6% dsp¡ d¡mhhp A“¡ rh^p“kcpdp„

Ap¡R>pdp„ Ap¡R>p b¡ kæep¡ Q„|V$php

AphíeL$ R>¡.

A’hp

(b) rh^p“kcp“p Ly$g kæe k„¿ep“u

Ap¡R>pdp„ Ap¡R>u 3% b¡W$L$p¡ A’hp

Ap¡R>pdp„ Ap¡R>u ÓZ b¡W$L$ d¡mhhu

AphíeL$ R>¡.

Ap‘Z¡ cpfs“p L¡$V$gpL$ âdyM fpS>L$ue ‘np¡“p¡ ‘qfQe L$fuA¡.

Page 94: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

85

(3) cpfsue S>“sp ‘n : cpfsue S>“sp ‘n fpô²$ue õsf¡ A¡L$ dlÐh“p¡ ‘n R>¡. B.k. 1951dp„ cpfsue S>“k„O“u õ’p‘“p ’B lsu.

B.k. 1977dp„ õ’‘pe¡g S>“sp ‘ndp„ cpfsue S>“k„O rhrg“ ’ep¡, ‘f„sy S>“sp ‘n h^y kde V$¼ep¡ “l]. ‘ndp„ aŸV$ ‘X$u A“¡ s¡dp„“p cpfsue S>“k„O¡

B.k. 1980dp„ cpfsue S>“sp ‘n “pd“p “hp ‘n“u õ’p‘“p L$fu. Ap ‘n¡ âpQu“ cpfsue k„õL©$rs, ‘f„‘fp“y„ S>s“ L$fhp“u c|rdL$p A‘“phu R>¡. Ap ‘n Apr’®L$ ky^pfZp ‘f h^y cpf Ap‘¡ R>¡.

(4) cpfsue L$çeyr“õV$ ‘n (dp¼k®hpv$u) : Ap ‘n kdpS>hpv$, ^d®r“f‘¡nsp A“¡ gp¡L$iplu“p¡ rldpesu R>¡. Ap ‘n kpd°pÄe hpv$“p¡ rhfp¡^u R>¡. Ap ‘n“y„ ^p¡fZ L$pdv$pf, M¡X|$s, M¡sdS|>fp¡“p rlsp¡“y„ S>s“ L$fhy„ R>¡.

(5) blºS>“ kdpS> ‘n : blºS>“ kdpS> ‘n kdpS>hpv$u rhQpfkfZu ^fphsp¡ ‘n R>¡.

blºS>““p rls“p¡ Dv¹$¡i ^fphsp Ap ‘n“u õ’p‘“p B.k. 1984dp„ ’B lsu. v$rgs, Apqv$hpku, AÞe ‘R>ps hN® A“¡ Aë‘k„¿eL$p¡“p¡ kdph¡i "blºS>“' iåv$dp„

’pe R>¡. blºS>“ kdpS>“¡ kÑp d¡mhu Ap‘hu A¡ ‘n“p¡ DØ¡i R>¡.

(6) fpô²$hpv$u L$p¢N°¡k ‘n : L$p¢N°¡kdp„’u blpf ‘X$u B.k. 1999dp„ fpô²$hpv$u L$p¢N°¡k ‘n“u õ’p‘“p ’B. Ap ‘n gp¡L$iplu, kdsp, ^d®r“f‘¡nsp S>¡hp d|ëep¡ ‘f rhðpk ^fph¡ R>¡.

L$p¢N°¡k ‘n kp’¡ eyrs L$fu“¡ Ap ‘n 1999’u B.k. 2014 ky^u dlpfpô²$dp„ kÑp ‘f lsp¡. s¡dS> B.k. 2004’u 2014 ky^u“p gp„bp kde Npmp ky^u L¡$ÞÖdp„ ‘Z L$p¢N°¡k“p

“¡s©Ðh l¡W$m“u NW$b„^“ kfL$pf“p¡ A¡L$ OV$L$ ‘n lsp¡.

(7) s©Zd|g L$p¢N°¡k : B.k. 1998dp„ Ap¸g HqX$ep s©Zd|g L$p¢N°¡k ‘n“u õ’p‘“p ’B. B.k. 2016dp„ Q|„V$Zu ‘„Q¡ Ap ‘n“¡ fpô²$ue ‘n sfuL¡$ dpÞesp Ap‘u. Ap ‘n“y„ ^p¡fZ gp¡L$iplu, ^d®r“f‘¡nsp A“¡ vy$b®m OV$L$p¡“y„ k„fnZ R>¡.

gp¡L$kcp“u Q|„V$Zu 2009 A“¡ 2014dp„

fpô²$ue ‘np¡A¡ d¡mh¡gu b¡W$L$p¡.

fpS>L$ue ‘n“y„ “pdd¡mh¡gu b¡W$L$p¡

2009 2014

cpfsue fpô²$ue L$p¢N°¡k

206 44

cpfsue L$çeyr“õV$ ‘n

4 1

cpfsue S>“sp ‘n 116 282

cpfsue L$çeyr“õV$ ‘n (dp¼k®hpv$u)

16 9

blºS>“ kdpS> ‘n 21 -

fpô²$hpv$u L$p¢N°¡k 9 6

Page 95: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

86

sd¡ hs®dp“‘Ódp„ Aphp kdpQpfp¡ hp„Ãep li¡. Apdp„’u Ap‘Z“¡ cpfsue k„OfpÄe“p rhrh^ fpÄep¡dp„ fl¡gp ‘np¡ rhi¡ dprlsu dm¡ R>¡.

Ap ‘n dpÓ fpÄe ‘|fsp S> dep®qv$s R>¡ L¡$?

fpÄe“p L¡$V$gpL$ “¡spAp¡ fpô²$ue õsf¡ v$¡Mpe R>¡ Äepf¡ L¡$V$gpL$“p¡ âcph fpÄe ‘|fsp¡ S> lp¡e R>¡. Aphy„ ip dpV¡$?

sd“¡ ’e¡gp Aphp âñp¡“p Ap^pf¡ Ap‘Z¡ cpfs“p L¡$V$gpL$ âpv$¡riL$ ‘np¡“u V|„$L$dp„ Ap¡mM L$fuA¡. cpfs“u Qpf¡e qv$ip“p fpÄep¡dp„“p L¡$V$gpL$ ârsr“r^L$ ‘np¡“p¡ Ap‘Z¡ rhQpf L$fuA¡.

cpfs“p rhrh^ âv$¡ip¡dp„ rhrh^ cpjp

bp¡gsp A“¡ ‘f„‘fp, k„õL©$rsdp„ ‘Z rhrh^sp

^fphsp gp¡L$p¡ R>¡. âv$¡i A“¡ s¡“u A¡L$ õhs„Ó

cpjp“y„ rQÓ Ap‘Z“¡ v$¡Mpe R>¡. âv$¡i“p

cp¥Np¡rgL$ ê$‘p¡dp„ ‘Z rhrh^sp R>¡. dlpfpô²$“p

rhrh^ cp¥Np¡rgL$ âv$¡ip¡“p¡ sd¡ Aæepk L$ep£

R>¡. S>¡hu fus¡ dlpfpô²$ dÝeâv$¡i L¡$ L$Zp®V$L$

L$fsp„ rcß R>¡. A¡ S> fus¡ dlpfpô²$dp„ ‘Z

cp¥Np¡rgL$, kp„õL©$rsL$ rhrh^sp Å¡hp dm¡ R>¡.

‘p¡sp“u cpjp A“¡ ‘p¡sp“p âv$¡i dpV¡$

Ap[Ðdesp“u cph“p r“dp®Z ’pe R>¡. kde

S>sp s¡ dpV¡$ A[õdsp r“dp®Z ’B s¡dp„’u

"âpv$¡riL$sp' r“dp®Z ’pe R>¡. gp¡L$p¡ dy¿eÐh¡

‘p¡sp“p âv$¡i“p rls A“¡ rhL$pk“p rhQpf L$fhp gpN¡ R>¡. ‘p¡sp“u cpjp, ‘p¡sp“y„ kprlÐe, ‘f„‘fp, kpdprS>L$ ky^pfZp“p¡ Brslpk, i¥nrZL$ A“¡ kp„õL©$rsL$ Qmhm hN¡f¡ rhi¡ Np¥fh A“ych¡ R>¡ A“¡ s¡dp„’u cprjL$ A[õdsp âbm b“¡ R>¡. ‘p¡sp“p âv$¡i“p¡ rhL$pk ’pe, Ðep„“u kp^“ k„‘rÑ A“¡ fp¡S>Npf“u sL$p¡ ‘f ‘p¡sp“p¡ l½$ lp¡e s¡ cph“pdp„’u âpv$¡riL$ A[õdsp“p¡ Dv$e ’pe R>¡.

Apd, cprjL$, âpv$¡riL$, kp„õL©$rsL$ A“¡ s¡“u kp’¡ k„gÁ“ A[õdsp k„NqW$s ’sp s¡dp„’u âpv$¡riL$sp“u cph“p âbm b“¡ R>¡. s¡dp„’u L¡$V$guL$ hpf õhs„Ó fpS>L$ue ‘np¡ A[õsÐhdp„ Aph¡ R>¡, sp¡ L¡$V$guL$ hpf rhrh^ v$bph S|>’p¡, Qmhmp¡ r“dp®Z ’pe R>¡. Ap b^p„“p¡ A¡L$ S> l¡sy lp¡e R>¡ - ‘p¡sp“p âv$¡i“p rlsk„b„^p¡“y„ S>s“ L$fhy„.

âpv$¡riL$ ‘n

rhriô$ âv$¡i“u rhrh^sp“y„ Np¥fh ^fph“pf A“¡ s¡“p¡ rhL$pk ’pe s¡ dpV¡¡$ kÑp“u õ‘^p®dp„ Dsf“pf fpS>L$ue S|>’“¡ "âpv$¡riL$ ‘n' L$l¡hpe R>¡. s¡d“p¡ âcph S>¡ s¡ âv$¡i ‘|fsp¡ dep®qv$s lp¡e R>¡. s¡ R>sp„ ‘Z ‘p¡sp“p âv$¡idp„ âcphu c|rdL$p cS>hu“¡ s¡ fpô²$ue fpS>L$pfZ ‘f ‘p¡sp“u R>p‘ R>p¡X¡$ R>¡. âpv$¡riL$ ‘n âpv$¡riL$ kdõepAp¡“¡ â^p“sp Ap‘¡ R>¡. ‘p¡sp“p âv$¡i“p¡ rhL$pk L$fhp dpV¡$ s¡d“¡ L¡$hm Ar^L$pf“u bv$g¡

‘uX$u‘u A“¡ cpS>‘“u eyrs

sprdg“pXy$dp„ kÑp ‘qfhs®“

fpS>L$ue vy$L$p“v$pfu ’u v$l¡is

dlpfpô²$dp„ “hp ‘n“u õ’p‘“p

kÑp R>p¡X$hp dpV¡$ dylŸs® ip dpV¡$?

¼ey„ Mpsy„ dmi¡? N©l L¡$ kdpS>L$ëepZ?

‘np„sf b„^u L$pev$p¡gp¡L$iplu“¡ ‘p¡jL$

lrfepZp S>“rls L$p¢N°¡k¡ ‘p¡sp“y„ gÿe rkÝ^ L$ey¯

rifp¡dZu AL$pgu v$g“¡ õ‘ô$ blºds

Page 96: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

87

dlpfpô²$“p¡ âdyM fpS>L$ue ‘n. õ’p‘“p B.k. 1966

dfpW$u dpZk“p l½$p¡“y„ S>s“, dfpW$u cpjp“y„ k„h^®“, ‘fâp„rsAp¡“p¡ rhfp¡^

2019dp„ ’e¡gu Q|„V$ZuAp¡ ‘R>u L$p¢N°¡k ‘n A“¡ fpóV²$hpv$u L$p¢N°¡k ‘n kp’¡ dlprhL$pk NW$b„^“ L$fu kÐspdp„ R>¡.

1995dp„ cpfsue S>“sp ‘n kp’¡ eyrs L$fu“¡ dlpfpô²$dp„ ‘l¡guhpf rihk¡“p ‘n kÑp ‘f Apìep¡. 2014“u Q„|V$Zu ‘R>u dlpfpô²$dp„ cpS>‘ kp’¡ kÑpdp„ klcpNu.

õhpeÑp“u AphíeL$sp S>Zpe R>¡. âpv$¡riL$ ‘n k„O kfL$pf“u kp’¡ klL$pe® L$fsp L$fsp„ ‘p¡sp“u

õhpeÑp“y„ n¡Ó Abpr^s fpMhp“p¡ âeГ L$f¡

R>¡.

s¡ S> fus¡ âpv$¡riL$ kdõep âpv$¡riL$ õsf¡

S> DL¡$ghu, kÑp s¡ S> âv$¡i“u ìe[¼s“p

lp’dp„ lp¡hu Å¡BA¡, âipk“ A“¡ ìehkpedp„

s¡ âv$¡i“p fl¡hpkuAp¡“¡ AN°¾$d Ap‘hp¡ Å¡BA¡

A¡hp¡ ApN°l âpv$¡riL$ ‘n ^fph¡ R>¡.

cpfsdp„ âpv$¡riL$ ‘np¡“y„ bv$gpsy„ õhê$‘ : õhs„Ósp dmu Ðepf’u S> cpfsdp„ âpv$¡riL$

‘n A[õsÐhdp„ R>¡, ‘f„sy s¡d“p õhê$‘dp„ A“¡

c|rdL$pdp„ dlÐh“p a¡fapf S>Zpe R>¡.

(1) iê$Aps“p kdedp„ âpv$¡riL$

A[õdspdp„’u L¡$V$guL$ Qmhmp¡ iê$ ’B. õhs„Ó

Mrgõsp“, ÖrhX$õ’p““u dp„NZu“p¡ l¡sy

k„OfpÄe’u R|>V$p ’B õhs„Ó v$¡i r“dp®Z

L$fhp“p¡ lsp¡. Ap k„v$c®dp„ ‘„Åb, srdg“pXy$,

S>çdy A“¡ L$píduf“p âpv$¡riL$ ‘np¡“p Dv$plfZ

Ap‘u iL$pe.

(2) âpv$¡riL$ ‘np¡“u c|rdL$pdp„ ^ud¡^ud¡

a¡fapf ’sp¡ Nep¡. õhs„Ó fpÄe“u dp„NZu“¡

bv$g¡ s¡d“¡ h^y õhpeÑp dm¡ s¡hp âeГp¡

iê$ ’ep. S>¡ âpv$¡riL$ ‘np¡“p rhL$pk“p¡ buÅ¡

sb½$p¡ R>¡. Ap sb½$p“u iê$Aps B.k. 1990

‘R>u ’B.

(3) ‘p¡sp“p âv$¡i“p rhL$pk dpV¡$ ‘p¡sp“p

âv$¡i“p fl¡hpkuAp¡“¡ fpÄe A“¡ L¡$ÞÖdp„ kÑp

dm¡ A¡hu c|rdL$p âpv$¡riL$ ‘n õhuL$pf¡ R>¡.

v$p.s. rihk¡“p, s¡gyNy v$¡kd.

(4) Bip“ cpfs“p âpv$¡riL$ ‘np¡A¡

rhL$pk dpV¡$ Sy>vy$„ S> hgZ A‘“pìey„ R>¡. Ap

âv$¡ip¡dp„ fpS>L$ue ‘np¡A¡ AgN fpÄe“u dp„NZu

R>p¡X$u õhpeÑp“u dp„NZu L$fhp“u iê$Aps L$fu

R>¡. Bip“ cpfs“p b^p âpv$¡riL$ ‘n ¾$di:

dy¿e fpô²$ue âhpldp„ Aphu füp R>¡.

V|„$L$dp L$luA¡ sp¡ cpfsdp„ âpv$¡riL$ ‘np¡“p¡

âhpk AgNphhpv$, õhpeÑp A“¡ dy¿e fpô²$ue

âhpldp„ kdph¡i S>¡hp sb½$pdp„ ’ep¡ R>¡.

fpô²$ue fpS>L$pfZdp„ ‘Z s¡d“p¡ âcph hÝep¡

R>¡. S>¡“„y ‘qfZpd NW$b„^“ kfL$pf“p„ ê$‘dp„

Å¡hp dm¡ R>¡. cpfsdp„ A“¡L$ âpv$¡riL$ ‘np¡

R>¡. v$f¡L$ ‘n“u dprlsu Ap‘hu i¼e “’u dpV¡$

Ap‘Z¡ cpfs“p ‘|h®, ‘ròd, v$rnZ A“¡

DÑf n¡Óp¡“p L¡$V$gpL$ âprsr“r^L$ ‘np¡“p¡ ‘qfQe L$fuiy„.

L¡$V$gpL$ âdyM âpv$¡riL$ ‘np¡ “uQ¡ dyS>b

(1)

rihk¡“p

Page 97: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

88

rifp¡dZu AL$pgu

v$g

‘„Åb“p¡ dlÐh“p¡ âpv$¡riL$ ‘n. õ’p‘“p B.k. 1920

(2)

^prd®L$ A“¡ âpv$¡riL$ A[õdsp“p S>s““¡ âp^pÞe

A“¡L$ hjp£ ky^u ‘„Åbdp„ kÑp k„cpmu

Apkpd NZ ‘qfjv$kfL$pf kp’¡ hpV$pOpV$ L$fu“¡ B.k. 1985dp„ Apkpd L$fpf. õ’p‘“p B.k. 1985.

r“hp®rksp¡“p âñp¡ DL¡$ghp, Apkpd“u kp„õL©$rsL$, cprjL$ A“¡ kpdprS>L$ rhrh^sp“y„ S>s“, Apr’®L$ rhL$pk“p âeГ

R>¡ëgp L¡$V$gpL$ hjp£’u Apkpddp„ kÑp^pfu ‘n

(4)

(3)

S>çdy A“¡ L$píduf “¡i“g L$p¸ÞafÞk

L$píduf“p¡ âdyM âpv$¡riL$ ‘n õ’p‘“p B.k. 1932

L$píduf“u S>“sp“p rls A“¡ õhpeÑp“p S>s“ dpV¡$ âeГiug.

Page 98: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

89

dlpfpô²$“p âpv$¡riL$ ‘n (rh^p“ kcpdp„ ârsr“r^Ðh)

cpfs“p v$f¡L$ fpÄep¡dp„ âpv$¡riL$ ‘np¡ R>¡. s¡ v$f¡L$“u Al] “p¢^ gB iL$pe “l]. cpfs“p “¼ip“p Ap^pf¡ lSy> L¡$V$gpL$ âpv$¡riL$ ‘n rhi¡ dprlsu d¡mhp¡.

L$lp¡ Å¡CA¡?

‘n“y„ “pdd¡mh¡gu b¡W$L$p¡

Q|„V$Zu hj® 2009

Q|„V$Zu hj® 2014

rihk¡“p 4 63

dlpfpô²$ “hr“dp®Z k¡“p 13 1

M¡X|$s L$pdNpf ‘n 4 3

cpqf‘ blºS>“ dlpk„O 1 1

cpfsue qf‘[ågL$“ ‘n

- -

kdpS>hpv$u ‘n 4 1

blºS>“ rhL$pk NW$b„^“

२ 3

‘n“y„ “pdd¡mh¡gu b¡W$L$p¡

Q|„V$Zu hj® 2009

Q|„V$Zu hj® 2014

fpô²$ue kdpS> ‘n 1 1

Ap¸g HqX$ep dS>guk-B-Bs¡lvy$ëgp dykgdu“

* 2

S>“kyfpÄe i[¼s 2 -gp¡L$k„N°pd 1 -õhprcdp“u ‘n 1 -(* Ap ‘n 2009dp„ A[õsÐhdp„ “ lsp¡)

cpfsdp„ v$f¡L$ fpÄedp„ A“¡L$ âpv$¡riL$ ‘np¡ R>¡. s¡ fpÄe“p fpS>L$pfZ ‘f s¡d“p¡ âcph R>¡. s¡“p Dv$plfZ ê$‘¡ dlpfpô²$“p âpv$¡riL$ ‘np¡“p¡

b¡ Q|„V$Zudp„ v$¡Mph “uQ¡“p L$p¡ô$L$dp„ v$ip®ìep¡ R>¡.

(5)

ÖrhX$ dyÞ“¡Ó L$mOdB.k. 1920dp„ b°pûZ¡Ñf Qmhm S>õV$uk ‘pV$}“y„ ÖrhX$ dyÞ“Ó L$mOd “pd“p fpS>L$ue ‘ndp„ ê$‘p„sf ’ey„. B.k. 1944dp„ S>õV$uk ‘pV$} ÖrhX$ L$mOd sfuL¡$ Ap¡mMphp gpNu. B.k. 1949dp„ s¡dp„’u A¡L$ S|>’ R|>Vy„$ ‘X$éy„ A“¡ s¡Z¡ ÖrhX$ dyÞ“¡Ó L$mOd ‘n“u õ’p‘“p L$fu. s¡dp„’u ‘Z R|>V$p ‘X¡$gp A¡L$ S|>’¡ B.k. 1972dp„ Ap¸g HqX$ep AÎZp ÖrhX$ dyÞ“¡Ó L$mOd ‘n“u õ’p‘“u L$fu.

srdg A[õdsp“p S>s““p¡ âeГ. L¡$ÞÖ“u NW$b„^“ kfL$pfdp„ L¡$V$gp¡L$ kde klcpN.

v$f¡L$ õsf¡ ‘n“¡ dsv$pfp¡“p¡ V¡$L$p¡. v$uO®L$pm ky^u kÑpdp„ flu“¡ A“¡L$ D‘peep¡S>“pAp¡ ep¡Æ.

Ap ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ cpfs“p fpô²$ue A“¡ âpv$¡riL$ õsf“p fpS>L$ue ‘np¡“u kdunp L$fu. ApNm“p ‘pW$dp„ Ap‘Zp

Æh“dp„ fpS>L$ue Qmhm“y„ dlÒh kdÆiy„.

Page 99: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

90

1. Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) fpS>L$ue kÑp âpàs L$fhp dpV¡$ Äepf¡ gp¡L$p¡ A¡L$rÓs ’B Q|„V$Zu âq¾$epdp„ klcpNu ’pe R>¡. Ðepf¡ s¡ k„OV$“p“¡..... L$l¡hpe R>¡.

(A) kfL$pf (b) kdpS>

(L$) fpS>L$ue ‘n (X$) kpdprS>L$ k„õ’p

(2) “¡i“g L$p¡ÞafÞk ‘n........ R>¡.

(A) Ap¡qX$kpdp„ (b) Apkpddp„

(L$) rblpfdp„ (X$) S>çd| A“¡ L$pídufdp„

(3) b°pûZ¡sf Qmhm S>õV$uk ‘pV$}“y„ ê$‘p„sf ....... fpS>L$ue ‘ndp„ ’ey„.

(A) Apkpd NZ ‘qfjv$

(b) rihk¡“p

(L$) ÖrhX$ dyÞ“¡Ó L$mOd

(X$) S>çd| A“¡ L$píduf “¡i“g L$p¸ÞafÞk

2. “uQ¡“p rh^p“p¡ kpQp R>¡ L¡$ Mp¡V$p s¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

(1) fpS>L$ue ‘n kfL$pf A“¡ S>“sp hÃQ¡ L$X$u“y„ L$pe® L$f¡ R>¡.

(2) fpS>L$ue ‘n kpdprS>L$ k„õ’p S> R>¡. (3) NW$b„^“ kfL$pf’u A[õ’fsp r“dp®Z

’pe R>¡. (4) "rifp¡dZu AL$pgu v$g' fpô²$ue ‘n R>¡.

3. “uQ¡“u k„L$ë‘“p õ‘ô$ L$fp¡.

(1) âpv$¡riL$sp (2) fpô²$ue ‘n

4. “uQ¡“p âñp¡“p V|„$L$dp„ DÑf gMp¡. (1) fpS>L$ue ‘np¡“p dy¿e h¥rióV$ép¡ õ‘ô$

L$fp¡. (2) cpfs“u ‘n ‘Ùrsdp„ ¼ep a¡fapf ’ep

R>¡? D‘¾$d

(1) sdpfp dpsp-r‘sp“p “pdp¡ S>¡ gp¡L$kcp dsv$pf n¡Ódp„ lp¡e s¡ dsv$pfn¡¡Ó“¡ dlpfpô²$“p “¼ipdp„ v$ip®hp¡.

(2) cpfs“p “¼ipdp„ âdyM fpS>L$ue âpv$¡riL$ ‘np¡“p¡ âcph ¼ep„ ¼ep„ R>¡ s¡ õ’mp¡ v$ip®hp¡.

õhpÝepe

Page 100: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

91

4. kpdprS>L$ A“¡ fpS>L$ue Qmhmp¡¡

A¡L$ õ’pr“L$ hs®dp“‘Ódp„ R>‘pe¡g “uQ¡“p kdpQpf hp„Qp¡.

L$fu“¡ fpS>L$ue ‘np¡ ^p¡fZ “½$u L$f¡ R>¡.

Qmhmp¡ ip dpV¡$?

kdpS>“u v$f¡L$ ìe[¼s dpV¡$ fpS>L$ue ‘ndp„ klcpNu b“u kph®S>r“L$ rls dpV¡$ L„$BL$ L$fhy„ i¼e lp¡e S> A¡hy„ “’u. L¡$V$gpL$ gp¡L$p¡ A¡L$ S> âñ ‘f Ýep“ L¡$[ÞÖs L$fu s¡ âñ“¡ V¡$L$p¡ Ap‘¡ R>¡. s¡“p r“fpL$fZ dpV¡$ gp¡L$p¡“¡ k„NqW$s L$fu kfL$pf ‘f L$p¡B L$pe® L$fhp dpV¡$ v$bpZ gphhp“p¡ âeГ L$f¡ R>¡. kss âh©Ñ flu s¡ kdõep rhi¡ S>“ds s¥epf L$fu fpS>L$ue ‘n A“¡ kfL$pf ‘f v$bpZ gphhpdp„ Aph¡ R>¡. Ap kpd|rlL$ L©$rs“¡ "Qmhm' L$l¡hpe R>¡. kpd|rlL$ $L©$rs A¡ Qmhm“y„ dy¿e L¡$ÞÖ R>¡.

gp¡L$ipludp„ Qmhm“y„ M|b dlÐh lp¡e R>¡. Qmhm$ Üpfp A“¡L$ kph®S>r“L$ âñp¡ sfa gp¡L$p¡“y„ Ýep“ M¢¡Qpe R>¡. kfL$pf¡ Ap âñp¡“u “p¢^ g¡hu ‘X¡$ R>¡. Qmhm“p “¡sp A“¡ L$pe®L$sp® kfL$pf“¡ âñp¡ rhi¡ b^u AphíeL$ dprlsu ‘|fu ‘pX¡$ R>¡. ^p¡fZ r“rïQs L$fsu hMs¡ Ap dprlsu kfL$pf“¡ D‘ep¡Nu ’pe R>¡.

kfL$pf“p L¡$V$gpL$ r“Z®ep¡ A“¡ ^p¡fZp¡“p¡ rhfp¡^ L$fhp dpV¡$ ‘Z Qmhmp¡ Qgphhpdp„ Aph¡ R>¡. r“j¡^ A’hp ârsL$pf L$fhp“p¡ l½$ (Right to protest) gp¡L$iplu“p¡ A¡L$ dlÐh“p¡ l½$ R>¡. ‘f„sy AÐe„s k„ed A“¡ S>hpbv$pfu‘|h®L$ s¡“p¡ D‘ep¡N L$fhp¡ Å¡BA¡.

hs®dp“‘Ó“p Ap kdpQpfdp„ S>¡ Qmhm“p¡ Dëg¡M ’ep¡ R>¡. s¡“p¡ A’® sd¡ L$lu iL$ip¡ L¡$?

Ap kdpQpfdp„ Sy>v$p Sy>v$p rhje S>Zpe R>¡. sp¡ iy„ Ap Qmhmp¡¡ A¡L$ S> rhje kp’¡ k„b„r^s R>¡ L¡$?

Qmhmp¡ ‘fõ‘f klL$pe® L$f¡ sp¡ h^y âcphu b“i¡ A¡hy„ sd“¡ gpN¡ R>¡ L¡$?

‘pR>gp ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ fpô²$ue A“¡ âpv$¡riL$ ‘n rhi¡ dprlsu d¡mhu. fpS>L$ue ‘np¡ kÑp“u õ‘^p®dp„ lp¡e R>¡. A“¡ Q|„V$Zu Æsu“¡ s¡Ap¡ kpdpÞe S>“sp“p âñp¡ DL¡$ghp“p âeГp¡ L$f¡ R>¡. fpS>L$ue ‘np¡“u c|rdL$p kh®kdph¡iL$ õhê$‘“u lp¡e R>¡. s¡Ap¡ dpÓ L$p¡B A¡L$ âñ ‘f Ýep“ L¡$[ÞÖs L$f¡ sp¡ Qpg¡ “lu. kph®S>r“L$ õhÃR>sp’u AhL$pi k„ip¡^“ ky^u“u kh® bpbsp¡“p¡¡ s¡dZ¡ fpô²$ue ×rô$L$p¡Z’u rhQpf L$fu r“Z®e g¡hp¡ ‘X¡$ R>¡. fpS>L$ue ‘n ‘pk¡ kdpS>“p v$f¡L$ OV$L$“u kdõep dpV¡$ L$pe®¾$d lp¡hp Å¡BA¡. M¡X|$s, L$pdNpf, DÛp¡N, drlgp, eyhp hN®, hfu›$ ìe[¼s Ap v$f¡L$“p¡ rhQpf

bpmrhhpl rhfp¡^u Qmhm“¡ M|b kamsp dmsp bpmrhhpl“p âdpZdp„ gNcN 50%“p¡ OV$pX$p¡ ’ep¡ R>¡. Ap Qmhm“p L$pe®L$sp®Ap¡A¡ M|b kÅN flu L$pd L$ey¯.

v$l¡S> rhfp¡^u Qmhm“p L$pe®L$sp®Ap¡A¡ ‘Z s¡d“¡ dv$v$ L$fu. Ap S> ‘qfkfdp„ lh¡ Ly$‘p¡jZ rhfp¡^u Qmhm Qgphhu AphíeL$ R>¡. L$pfZ L¡$ Nfubu A“¡ Ly$‘p¡jZ “p¢^‘pÓ kdõep R>¡.

rhõ’pr‘sp¡“y„ ‘y“h®k“ ep¡Áe âL$pf¡ ’pe, s¡d“p ApÆrhL$p“p kp^“p¡ kyfrns fl¡ s¡ dpV¡$ Qpgsu Ap‘Zp„ v$¡i“u kq¾$e Qmhmp¡ L$B?

L$lp¡ Å¡CA¡?

Page 101: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

92

Qmhm A¡V$g¡ iy„?

Qmhm A¡L$ kpd|rlL$ L©$rs R>¡. s¡dp„ A“¡L$

gp¡L$p¡“p¡ kq¾$e klcpN A‘¡rns lp¡e R>¡. Qmhm A¡V$g¡ rhriô$ âñ dpV¡$ r“dp®Z

’e¡gy„ gp¡L$p¡“y„ k„NW$“ Dv$p. âv|$jZ“p âñ¡

Qmhm iê$ ’B iL¡$ R>¡. Qmhm“p¡ L$p¡B r“rïQs kph®S>r“L$ l¡sy

A’hp âñ lp¡e R>¡. v$p.s. c°ô$pQpf rhfp¡^u

Qmhm“p¡ l¡sy c°ô$pQpf “ô$ L$fhp“p¡ lp¡e R>¡. Qmhm“¡ L$p¡BL$“y„ “¡s©Ðh lp¡e R>¡.

“¡s©Ðh“¡ L$pfZ¡ Qmhm q¾$epiug fl¡ R>¡.

Qmhm“p¡ l¡sy, L$pe®¾$d, Ap„v$p¡¡g“pÐdL$ hgZ

rhi¡ r“Z®e gB iL$pe R>¡. dS>b|s “¡s©Ðh

lp¡e sp¡ Qmhm ‘qfZpdL$pfL$ “uhX¡$ R>¡. Qmhm“p k„NW$“p¡ lp¡e R>¡. k„NW$“

rkhpe Qmhm âñ“¡ kss V¡$L$p¡ Ap‘u iL¡$

“l]. v$p.s. M¡X|$sp¡“u Qmhm dpV¡$ M¡X|$s k„NW$“

L$pd L$f¡ R>¡. L$p¡¡B‘Z Qmhm dpV¡$ S>“sp“p¡ V¡$L$p¡

QQp® L$fp¡.Qmhm A¡L$ S> âñ dpV¡$ iê$ L$fhpdp„

Aphu lp¡e s¡ R>sp„ ‘Z s¡“u ‘pR>m A¡L$ ìep‘L$ rhQpfkfZu lp¡e R>¡. v$p.s. bpmrhhpl A’hp v$l¡S> ârsb„^ Qmhm gp¡L$iplu, drlgp ki[¼sL$fZ, kpdprS>L$ kdsp S>¡hp d|ëep¡ ‘f rhðpk ^fph¡ R>¡. L¡$V$guL$ Qmhmp¡“y„ kde S>sp„ fpS>L$ue ‘ndp„ ê$‘p„sf ’pe R>¡.

cpfsdp„ L$B Qmhmp¡“¡ L$pfZ¡ Þepepgedp„ S>“rls eprQL$p v$pMg L$fhpdp„ Aphsp Þepepge¡ s¡ dpV¡$ r“Z®e Ap‘hp¡ ‘X$ép¡?

dlpÐdp ayg¡, dlpÐdp Np„^u, k„s NpX$N¡ dlpfpS>, X$p¸. bpbpkpl¡b Ap„b¡X$L$f¡ L$B Qmhmp¡ iê$ L$fu?

ip¡^p¡ Å¡CA¡?

AphíeL$ lp¡e R>¡. S>¡ âñ dpV¡$ Qmhm iê$ ’B R>¡ s¡ âñ S>“sp“¡ ‘p¡sp“p¡ gpNhp¡¡ Å¡BA¡. s¡ dpV¡$ L$pe®¾$dp¡ “½$u L$fu Qmhm Üpfp S>“ds s¥epf L$fhp“p¡ âeГ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

“uQ¡“p¡ k„hpv$ hp„Qp¡ A“¡ s¡“¡ Ap^pqfs A¡L$ ‘qfÃR>¡v$ s¥epf L$fp¡.

dp“hu l½$ fnZ“u Qmhm Å¡ ApMp rhðdp„ âcphu b“¡ sp¡ buÆ L$p¡B Qmhm“u S>ê$f S> “’u.

‘Z rhL$pkiug v$¡ip¡“p âñ L¡$V$gp Sy>v$p R>¡. s¡d“u

kpdprS>L$, Apr’®L$, kp„õL©$rsL$ ‘qf[õ’rs Sy>v$u lp¡hp’u Ðep„„ AÞe Qmhmp¡ iê$ ’B iL¡$

R>¡.

rb°qV$i fpS>dp„ Qmhmp¡ v$bphu v$¡hpdp„ Aphsu ‘f„sy

gp¡L$iplu ìehõ’pdp„ Qmhm A¡ s„vy$fõs gp¡L$iplu“y„ gnZ R>¡.

A¡ ‘Z bfpbf R>¡ “l] sp¡ Ap‘Z¡ "R>p¡L$fu bQphp¡' L$l¡hy„ “ ‘X$s

Ap‘Z¡ ldZp„ S> Qmhm“p¡ A“ych gB iL$uA¡ R>uA¡. Ap‘Z¡ Ap‘Zu ipmp“y„ ‘qfkf R>p¡L$fuAp¡ dpV¡$ kyfrns b“¡ s¡ dpV¡$ Qmhm iê$ L$fuiy„.

Page 102: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

93

kpdprS>L$ âñp¡ dpÓ kpdprS>L$ n¡Ódp„ lp¡e R>¡ s¡hy„ “’u, s¡ kdpS>“p L$p¡B‘Z n¡Ódp„ r“dp®Z ’B iL¡$ R>¡. kdpS> ky^pfZp dpV¡$ Ap‘Zp„ v$¡idp„ A“¡ Mpk L$fu“¡ dlpfpô²$dp„ A“¡L$ Qmhmp¡ iê$ L$fhpdp„ Aphu A“¡ s¡“p ‘qfZpd¡ kdpS> Ap^yr“L$ b“hp“u iê$Aps ’B.

Ap‘Zp¡ õhps„Ôe k„N°pd ‘Z A¡L$ kpdprS>L$ Qmhm lsu.

fpS>L$ue A“¡ Apr’®L$ Qmhmp¡ Üpfp “pNqfL$p¡“p l½$p¡“y„ S>s“, dspr^L$pf, gOyÑd h¡s“, Apr’®L$ kyfrnssp S>¡hp âñp¡ DL¡$ghpdp„ Aph¡ R>¡. õhv$¡iu ‘Z A¡L$ dlÐh“u Apr’®L$ Qmhm R>¡.

iy„ sd¡ ÅZp¡ R>p¡?

Ap¡qX$kp“p Np¢X$,

dlpfpô²$“p L$p¡mu,

rcëg, fpdp¡iu, rblpf“p

k„’pm, dy„X$p

Apqv$hpkuAp¡A¡ âQ„X$

bmhp¡ L$ep£. Ðepf’u

ApS> ky^u

Apqv$hpkuAp¡“p¡ k„Oj®

Qpgy R>¡. cpfs“p Apqv$hpkuAp¡“p A“¡L$ âñp¡

R>¡. S>¡dp„ S>„Ng ‘f“p¡ s¡d“p¡ Ar^L$pf “L$pfhp¡

A¡ s¡d“p¡ dy¿e âñ R>¡. Apqv$hpku Qmhm“u

dy¿e dp„NZu Apqv$hpkuAp¡“p¡¡ h“ ‘f“p¡

Ar^L$pf dpÞe L$fhp¡, h“ DБpv$“ S>dp L$fhp

A“¡ h“ S>du“ ‘f hphZu L$fhp“p¡ Ar^L$pf

s¡d“¡ d¡mhu Ap‘hp¡ s¡ R>¡.

cpfs“u M¡su Qmhm : cpfs“u M¡su

Qmhm A¡L$ AÐe„s dlÐh“u Qmhm R>¡.

qb°qV$i fpS>dp„ kfL$pf“p M¡su rhfp¡^u ^p¡fZ“¡

L$pfZ¡ M¡X|$sp¡ k„NqW$s ’hp gpÁep. bpfX$p¡gu,

Q„‘pfÎe S>¡hu M¡X|$sp¡“u Qmhm rhi¡ sd¡

ÅZp¡ R>p¡. dlpÐdp aºg¡, Þeped|rs® fp“X¡$ A“¡

dlpÐdp Np„^u“p rhQpfp¡dp„’u M¡X|$sp¡“u Qmhm“¡

â¡fZp dmsu.

M¡surhjeL$ L¡$V$guL$ ky^pfZpAp¡“¡ L$pfZ¡

(v$p.s. L|$mL$pev$p¡, M¡X¡$ s¡“u S>du“ hN¡f¡)

M¡X|$s Qmhmp¡ d„v$ ‘X$u. lqfs¾$p„rs ‘R>u M¡X|$s

Qmhm h^y q¾$epiug A“¡ ‘qfZpdL$pfL$ b“hp

gpNu. M¡su“y„ DБpv$“ h^pfhp dpV¡$ Aß^pÞe

n¡Ó¡ õhphg„bu b“hp dpV¡$ lqfs¾$p„rs L$fhpdp„

Aphu, ‘f„sy Nfub M¡X|$sp¡“¡ s¡“p¡ apev$p¡ ’ep¡

“lu. M¡X|$sp¡dp„ Nfub A“¡ îud„s S>¡hp hNp£

r“dp®Z ’ep. s¡d“pdp„ Ak„sp¡j hÝep¡ A“¡

M¡X|$sp¡“p Ap„v$p¡g““u iê$Aps ’B.

L©$rj DБpv$““p¡ ep¡Áe cph dmhp¡, M¡su“¡

DÛp¡N“p¡ v$fÄÅ¡ dmhp¡, õhpdu“p’“ Apep¡Np¡“u

A„^îÙp r“d|®g“ Qmhm, “v$u“y„ âv|$jZ fp¡L$hp dpV¡$“u Qmhm, ”uc°|Z lÐeprhfp¡^u Qmhm, "“p¸V$ B“ dpe “¡d' S>¡hu Qmhmp¡ rhi¡ hs®dp“‘Ódp„ Aphsp kdpQpfp¡“y„ k„L$g“ L$fp¡.

L$fu Sy>Ap¡

rbfkp dy„X$p

QQp® L$fp¡.

cpfs“p c|rd‘yÓp¡“u Qmhm ¼ep dyv¹$pAp¡ ‘f Ap^pqfs R>¡?

cpfs“u âdyM Qmhm

Apqv$hpku Qmhm : õhs„Ósp ‘|h£

A„N°¡Å¡A¡ Apqv$hpkuAp¡ ‘f h“k„‘rÑ“p¡

Dv$fr“hp®l dpV¡$ D‘ep¡N L$fhp“p l½$ ‘f

ârsb„^ d|¼ep¡. R>p¡V$p “pN‘|f ‘qfkf“p L$p¡gpd,

Page 103: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

94

õÓu Qmhm : õhps„Ôe ‘|h£“p L$pmdp„

cpfsdp„ õÓu Qmhm“u iê$Aps âNrsiug

‘yê$jp¡A¡ L$fu. õÓuAp¡ ‘f ’sp AÞepe, s¡d“y„

ip¡jZ fp¡L$u“¡ s¡Ap¡ kÞdp“‘|h®L$ Æhu iL¡$ A“¡

kph®S>r“L$ Æh“dp„ klcpNu ’B iL¡$ s¡ dpV¡$

A“¡L$ ky^pfZp Qmhmp¡

iê$ ’B. BðfQ„Ö

rhÛpkpNf, fpÅ fpddp¡l“

fp¸e, dlpÐdp Äep¡sufph

aºg¡, kprhÓubpB aºg¡,

dlrj® ^p¢X$p¡ L¡$ih L$h£,

‘„qX$sp fdpbpB, fdpbpB

fp“X¡$A¡ L$f¡gu ‘l¡g“¡

L$pfZ¡ ksuâ’p“p¡ rhfp¡^, rh^hp ‘y“rh®hpl,

õÓurinZ, bpgrhhpl“p¡ rhfp¡^, õÓuAp¡“¡

dsv$p““p¡ Ar^L$pf S>¡hu ky^pfZpAp¡ i¼e

b“u. õhps„Ôe âpràs bpv$ cpfs“p k„rh^p“dp„

õÓuAp¡“¡ v$f¡L$ bpbsdp„ kdp“ l½$ Ap‘hpdp„

Apìep R>¡. ‘f„sy A“¡L$ n¡Óp¡dp„ õÓuAp¡ kp’¡

kdp“ ìehlpf L$fhpdp„ Aphsp¡ “ lsp¡. Ap

L$pm“u õÓu Qmhm“p¡

Dv¹$¡i õÓu õhps„Ôe lsp¡.

Ap L$pm“u ”uQmhmp¡ dy¿eÐh¡ dpZk sfuL¡$“p¡ v$fS>Å¡ d¡mhhp dpV¡$ ’B. õÓuAp¡“y„ õhps„Ôe ‘Z s¡“p¡ A¡L$ Dv¹$¡i lsp¡.

cpfsdp„ c°ô$pQpf, Årsìehõ’p“p¡ rhfp¡^, L$Ë$f ^prd®L$sp“p¡ rhfp¡^ S>¡hu kdõepAp¡“p rhfp¡^dp„ Ap„v$p¡g“p¡ iê$ ’ep. Ap Ap„v$p¡g“dp„ õÓuAp¡ dp¡V$p âdpZdp„ klcpNu b“u lsu. s¡’u S> õÓuAp¡“¡ ‘p¡sp“p ‘f ’sp AÞepe“u ÅZ ’B. cpfsdp„ õÓuQmhmp¡“y„ õhê$‘ km„N-AM„X$ “’u, ‘f„sy õÓuAp¡“y„ Apfp¡Áe, s¡d“u

kpdprS>L$ kyfrnssp, s¡d“y„ Apr’®L$ õhphg„b“

A“¡ ki[¼sL$fZ S>¡hp dyv¹$pAp¡“¡ Ýep“dp„ gB“¡

kprhÓubpB aºg¡

M¡X|$sp¡ A“¡ M¡sdS|>fp¡“p L$ëepZdpV¡$ kfL$pf¡ L$B ep¡S>“pAp¡ iê$ L$fu R>¡?

L$fu Sy>Ap¡

âdyM dp„NZuAp¡ R>¡. M¡X|$s k„NW$“p¡, cpfsue

M¡X|$s eyr“e“, Ap¸g HqX$ep M¡X|$s kcp A¡

cpfs“p L¡$V$gpL$ dlÐh“p M¡X|$s k„NW$“p¡ R>¡.

L$pdNpf Qmhm : cpfs“u L$pdNpf

Qmhm“u ‘pð®c|rd Ap¥Ûp¡rNL$uL$fZ R>¡.

Ap¡NZukdp„ isL$“p DÑfp^®dp„ cpfsdp„ L$p‘X$“u

rdgp¡, f¡ëh¡ L„$‘“u S>¡hp DÛp¡Np¡“u iê$Aps ’B

lsu. B.k. 1899dp„ f¡ëh¡“p L$pdNpfp¡A¡ ‘p¡sp“u

dp„NZuAp¡ dpV¡$ lX$spg L$fu. B.k. 1920dp„

L$pdNpfp¡“p âñ DL¡$ghp dpV¡$ "Ap¸g HqX$ep V²¡$X$

eyr“e“ L$p¢N°¡k' “pd“p ìep‘L$ k„NW$““u

õ’p‘“p ’B.

õhps„Ôep¡Ñf L$pmdp„ L$pdNpf Qmhm h^y

âcphu b“u. 1960 A“¡ 70“p v$iL$dp„

L$pdNpf Qmhm“p A“¡L$ Ap„v$p¡g“p¡ ’ep. ‘f„sy

B.k. 1980’u L$pdNpf Qmhm rhM¡fpB NB.

cpfsdp„ L$pdNpfp¡“p “hp âñp¡ Dcp ’ep R>¡.

L$pfZL¡$ ÅNrsL$uL$fZ“y„ ‘qfZpd L$pdNpf

Qmhm ‘f ’ey„. A[õ’f fp¡S>Npf, L$fpfbÙ

L$pdNpfp¡, Apr’®L$ Akyfrnssp, L$pdNpfp¡“¡

L$pev$pAp¡“y„ k„fnZ “ lp¡hy„, L$pd“p Adep®qv$s

L$gpL$p¡ L$pd“p õ’m¡ fl¡gu Akyfrnssp, õhpõÕe

A„N¡“p âñp¡ hN¡f¡ ApS>“u L$pdNpf Qmhmp¡

kpd¡“u kdõep R>¡.

cpfs“u L$pdNpf Qmhm“u ‘pð®c|rd

Ap¥Ûp¡rNL$uL$fZ R>¡. Ap¡NZukdp„ isL$“p

DÑfp^®dp„ cpfsdp„ L$p‘X$“u rdgp¡, f¡ëh¡

L„$‘“u S>¡hp DÛp¡Np¡“u iê$Aps ’B lsu.

cgpdZp¡ õhuL$pfhu, L$S>®dpau, L$S>®dy[¼s A“¡ fpô²$ue L©$rjrhjeL$ ^p¡fZ A¡ M¡X|$s k„NW$““u

fdpbpB fp“X¡$

Page 104: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

95

cpfs“p S>g‘yê$j

sfuL¡$ Ap¡mMpsp

X$p¸. fpS>¡ÞÖ tkl¡

fpS>õ’p“dp„ dp¡V$u

S>g¾$p„rs L$fu R>¡.

fpS>õ’p“dp„ lÅfp¡

"Å¡lX$' (“v$u‘f“p

dpV$u“p b„^) r“dp®Z

L$fu“¡ fpS>¡ÞÖ tkl ârkÙ ’ep. fpS>¡ÞÖ tkl¡

fpS>õ’p““p fZdp„ “v$uAp¡“¡ ‘y“Æ®rhs L$fu.

s¡dZ¡ "sê$Z cpfs k„O' “pd“p k„NW$““u

õ’p‘“p L$fu“¡ k¢L$X$p¡ Npdp¡dp„ Apif¡ ArNepf

lÅf Å¡lX$ r“dp®Z L$ep®. ApMp v$¡idp„

‘v$epÓp L$fu“¡ S>gk„h^®“, “v$uAp¡ ‘y“Æ®rhs

L$fhu, h“k„h^®“, hÞeÆh“ k„h^®“

Qmhmp¡ iê$ L$fu. R>¡ëgp 31 hjp£’u s¡d“u

Ap kpdprS>L$ Qmhm iê$ R>¡. X$p¸. fpS>¡ÞÖ

tkl“¡ ‘pZu“y„ “p¡b¡g d“psp "õV$p¸L$lp¡d

hp¸V$f âpBT' dþey„ R>¡.

rhrh^ õsf¡ Ap ”u k„NW$“p¡ L$pe® L$f¡ R>¡.

õÓuAp¡“¡ rinZ A“¡ s¡d“¡ dpZk sfuL¡$“p¡

v$fÄÅ¡ A“¡ ârs›$p d¡mhu Ap‘hu A¡ õÓuQmhm kpd¡ A¡L$ Apìlp“ R>¡.

‘ep®hfZ Qmhm : ‘ep®hfZ“p¡ l²pk A¡ ApS>“p L$pm“u fpô²$ue A“¡ Ap„sffpô²$ue õsf¡ N„cuf kdõep R>¡. s¡ Ap‘Z¡ ÅZuA¡ R>uA¡. ‘ep®hfZ“p¡ l²pk fp¡L$hp dpV¡$ Ap„sffpô²$ue õsf¡ A“¡L$ Qmhmp¡ kq¾$e R>¡ A“¡ Ap n¡Ó¡ Ap„sffpô²$ue klL$pe® M|b dp¡V$p âdpZdp„ R>¡.

cpfsdp„ ‘Z ‘ep®hfZ“u rhrh^ kdõepAp¡

dpV¡$ A“¡L$ Qmhmp¡ kq¾$e R>¡. S>¥hrhrh^sp“y„

k„fnZ, ‘pZu“p rhrh^ ”p¡s“y„ S>s“, S>„Ng

AphfZ, “v$u“y„ âv|$jZ, lqfs‘Ë$p“y„ k„fnZ,

fpkperZL$ Öìep¡“p¡ D‘ep¡N A“¡ s¡“p

vy$ó‘qfZpd S>¡hp âï“p¡ dpV¡$ Qmhmp¡ Qpgu flu

R>¡.

N°plL$ Qmhm : B.k. 1986dp„ N°plL$

k„fnZ L$pev$p¡ A[õsÐhdp„ Apìep¡. Ðepfbpv$

N°plL$ Qmhmp¡“p¡ Dv$e ’ep¡. Ap Qmhm“p

DØ¡ip¡ ìep‘L$ R>¡. kdpS>“p¡ v$f¡L$ OV$L$ N°plL$

lp¡e R>¡. A’®ìehõ’pdp„ s¡dS> kdpS>ìehõ’pdp„

a¡fapf“y„ ‘qfZpd N°plL$ ‘f ’pe R>¡. s¡d“¡

A“¡L$ kdõepAp¡“p¡ kpd“p¡ L$fhp¡ ‘X¡$ R>¡. S>¡dL¡$

c¡mk¡m, cphh^pfp¡¡, Mp¡V$p sp¡gdp‘ hN¡f¡. Ap

âL$pf“u akpdZuAp¡’u N°plL$“y„ k„fnZ L$fhp

dpV$¡ N°plL$ Qmhm

A[õsÐhdp„ Aphu.

Qmhmp¡ Üpfp

kph®S>r“L$ Æh“dp„

“pNqfL$p¡“p¡ klcpN h^¡

R>¡. B.k. 1980 ‘R>u“u

Qmhmp¡“¡ "“hkpdprS>L$ Qmhm' L$l¡hpdp„ Aph¡

R>¡. L$pfZL¡$ s¡d“y„ õhê$‘ ‘l¡gp“u Qmhmp¡

L$fsp„ Sy>vy$„ R>¡. s¡ h^y rhjer“›$ b“u R>¡

A¡V$g¡ L¡$ A¡L$ rhje dpV¡$ S>“Ap„v$p¡g“ Dcy„ L$fhp“p âeГp¡ ’hp gpÁep R>¡.

ApNm“p ‘pW$dp„ Ap‘Z¡ gp¡L$iplu kpd¡“p Apìlp“p¡ rhi¡ ÅZuiy„.

‘ep®hfZ fnZ

X$p¸. fpS>¡ÞÖ tkl

Page 105: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

96

1. Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) M¡X|$s Qmhmp¡“u âdyM dp„NZu...... R>¡. (A) h“S>du“ ‘f M¡su L$fhp“p¡

Ar^L$pf d¡mhhp¡ (b) L©$rj DБpv$““p¡ ep¡Áe cph dmhp¡.

(L$) N°plL$p¡“y„ k„fnZ L$fhy„. (X$) b„^ bp„^hp (2) M¡su“y„ DБpv$“ h^pfhp dpV¡$ A“¡

Aß^pÞe n¡Ó¡ õhphg„bu b“hp dpV¡$ ......... L$fhpdp„ Aphu.

(A) S>g¾$p„rs (b) lqfs¾$p„rs (L$) Ap¥Ûp¡rNL$ ¾$p„rs (X$) ^hg¾$p„rs

2. k„L$ë‘“p õ‘óV$ L$fp¡. (1) Apqv$hpku Qmhm (2) L$pdNpf Qmhm

3. “uQ¡“p âñp¡“p V„|$L$dp„ DÑf gMp¡. (1) ‘ep®hfZ Qmhm“y„ L$pe® õ‘ô$ L$fp¡. (2) cpfsdp„ M¡X|$s Qmhm“y„ õhê$‘ õ‘ô$

L$fp¡. (3) õhps„Ôe‘|h£“p L$pmdp„ L$B ky^pfZp dpV¡$

õÓu Qmhmp¡¡ L$fhpdp„ Aphu?

4. “uQ¡“p rh^p“p¡ kpQp R>¡ L¡$ Mp¡V$p s¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

(1) gp¡L$ipludp„ Qmhm“y„ M|b dlÐh lp¡e R>¡.

(2) Qmhm“¡ dS>b|s “¡s©Ðh“u S>ê$f lp¡su “’u.

(3) N°plL$ Qmhm A[õsÐhdp„ Aphu.

D‘¾$d

(1) hs®dp“‘Ódp„ Aph¡gp rhrh^ kpdprS>L$ Qmhm“p Ap„v$p¡g“p¡ rhi¡“p kdpQpfp¡“y„ k„L$g“ L$fp¡.

(2) ‘p¡sp“p ‘qfkfdp„“u kph®S>r“L$ kdõep DL¡$ghp“p¡ âeГ L$fsu Qmhm“p L$pep£“p¡ Al¡hpg gMp¡.

(3) ipL$cpÆ A’hp ^pÞe h¢Qpsp g¡su hMs¡ hS>“dp„ sdpfu akpdZu ’pe sp¡ N°plL$ k„fnZ L$pev$p A„sN®s sd¡ L¡$hu fus¡ aqfepv$ L$fip¡, s¡“p¡ “d|“p¡ s¥epf L$fp¡.

õhpÝepe

Page 106: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

97

gp¡L$iplu A¡ kss Qpgsu Æh„s âq¾$ep

R>¡. gp¡L$iplu“p¡ õhuL$pf L$ep£ A¡V$g¡ gp¡L$iplu

A[õsÐhdp„ Aphu A¡hy„ “’u. dpV¡$ gp¡L$iplu

V$L$phhp dpV¡$ kph^ fl¡hy„ ‘X¡$ R>¡, ÅN©rs‘|h®L$

âeГp¡ L$fhp ‘X¡$ R>¡. gp¡L$iplu kpd¡“p Å¡Mdp¡“¡

kdekf Ap¡mMu s¡d“y„ gp¡L$iplu dpN£ S>

r“fpL$fZ L$fhy„ AphíeL$ R>¡. Ap ‘pW$dp„ Ap‘Z¡

cpfsue gp¡L$iplu kpd¡“p Apìlp“p¡ rhi¡

ÅZuiy„. ‘f„sy ‘l¡gp Ap‘Z¡ ÅNrsL$ õsf¡

gp¡L$iplu kpd¡“p Apìlp“p¡“p¡ rhQpf L$fuA¡.

ApS>¡ qhð“p v$f¡L$ v$¡i ‘p¡sp“¡

gp¡L$ipluhpv$u dp“¡ R>¡. ‘f„sy hpõshdp„ gp¡L$p¡“p

l½$ A“¡ õhps„Ôe“¡ Abpr^s fpM“pf A“¡

S>“L$ëepZ“¡ âp^pÞe Ap‘“pf gp¡L$iplu blº

Ap¡R>p v$¡ip¡dp„ R>¡. gp¡L$iplu kpd¡ gíL$fu ipk““y„

blº dp¡Vy„$ Å¡Md R>¡. s¡’u ÅNrsL$ õsf¡ kpQu

gp¡L$iplu“p¡ âkpf ’hp¡ A“¡ v$f¡L$ v$¡idp„ s¡“y„

Ahg„b“ gp¡L$iplu kpd¡“y„ dp¡Vy„$ Apìlp“ R>¡.

gp¡L$iplu âkpf“y„ Ap ÅNrsL$ õsf“y„ Apìlp“

R>¡.

dpV¡$ kdpS>“p v$f¡L$ OV$L$p¡“p¡ kdph¡i, kpdprS>L$ k„õ’pAp¡“u õhpeÑp. “pNqfL$p¡“y„ ki[¼sL$fZ, dp“hu d|ëep¡“y„ S>s“ hN¡f¡ dpNp£“y„ Ahg„b“ g¡hy„ ‘X¡$ R>¡. Mfu gp¡L$iplu õ’p‘hp dpV¡$ Ap L$pe® ‘|Z® L$fhp S>ê$fu R>¡.

gp¡L$iplu“p d|m h^y KX$p L$fhp A¡ S>Ns“p v$f¡L$ gp¡L$iplu fpô²$p¡ kpd¡“y„ dp¡Vy„$ Apìlp“ R>¡. õhps„Ôe, kdsp, b„^ysp A“¡ Þepe, ip„rs, rhL$pk A“¡ dp“hsphpv$“p d|ëep¡ kdpS>“p v$f¡L$ õsf ky^u ‘lp¢QpX$hp AphíeL$ R>¡. s¡ dpV¡$ AphíeL$ kldsu ‘Z gp¡L$iplu“p dpN£ S> r“dp®Z L$fhu i¼e R>¡. gp¡L$iplu“¡ dS>b|s L$fhp dpV¡$ Ap ky^pfZp“u AphíeL$sp

R>¡.

cpfsue gp¡L$iplu kpd¡“p Apìlp“p¡

gp¡L$iplu“¡ h^y A’®‘|Z® L$fhp dpV¡$ kfL$pf¡ kÑp“y„ rhL¡$ÞÖuL$fZ L$fhy„, drlgp A“¡ vy$b®m OV$L$p¡ dpV¡$ ApfnZ S>¡hu D‘pe ep¡S>“pAp¡

gp¡L$iplu rkhpe“u ìehõ’p’u gp¡L$iplu

ìehõ’p sfa“p âhpkdp„ L$B gp¡L$iplu

k„õ’p“y„ r“dp®Z L$fhy„ ‘X¡$ R>¡?

dpfp¡ âï“......

Qu“¡ Apr’®L$ ky^pfZp õhuL$pfu ÅNrsL$ ìep‘pf k„NW$““y„ kæe‘v$ ‘Z õhuL$pey®. ‘f„sy Ðep„ A¡L$ S> ‘n“y„ hQ®õh L¡$hu fus¡ lp¡B iL¡$? Qu“ gp¡L$iplu fpô²$ R>¡ L¡$?

5. cpfsue gp¡L$iplu kpd¡“p Apìlp“p¡

S>¡ v$¡ip¡dp„ gp¡L$iplu R>¡ A¡hy„ Ap‘Z¡

L$luA¡ R>uA¡ Ðep„ ‘Z gp¡L$iplu“y„ n¡Ó dep®qv$s

S> R>¡. cpfs S>¡hp AÞe v$¡ip¡dp„ ‘Z gp¡L$iplu

A¡V$g¡ dpÓ dsv$p“, Q„|V$Zu, ipk“ ìehlpf,

Þepepge hN¡f¡“p¡ bp¡^ ’pe R>¡. ‘f„sy Ap

gp¡L$iplu“y„ L¡$hm fpS>L$ue õhê$‘ R>¡. gp¡L$iplu“¡

Å¡ A¡L$ Æh“dpN® b“phhp¡ lp¡e sp¡ gp¡L$iplu

kdpS>“p rhrcÞ“ n¡Óp¡dp„ ‘lp¢Qhu Å¡BA¡. s¡

gp¡L$ipludp„ fpS>L$ue ‘n Q|„V$Zudp„ klcpNu ’B kÑp âpàs L$f¡ R>¡, ‘f„sy fpS>L$ue ‘np¡“u A„sN®s Q|„V$ZuAp¡ ’pe R>¡ L¡$? fpS>L$ue ‘np¡“p k„NW$“dp„ Q|„V$Zu L$fhu AphíeL$ R>¡, ‘f„sy Aphu Q|„V$ZuAp¡ ’pe R>¡ L¡$?

L$lp¡ Å¡CA¡?

Page 107: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

98

ep¡Æ. ‘f„sy Apd L$fhp’u “pNqfL$p¡“p lp’dp„ Mfu kÑp Aph¡ R>¡ L¡$ Ap âñ“p¡ rhQpf L$fhp¡ AphíeL$ R>¡.

S>dpshpv$ A“¡ v$l¡ishpv$ : ^prd®L$ k„Oj® A“¡ s¡dp„’u r“dp®Z ’“pf v$l¡ishpv$ cpfsue gp¡L$iplu kpd¡“y„ kp¥’u dp¡Vy„$$ Apìlp“ R>¡. kdpS>dp„ ^prd®L$ Ly$qV$gsp h^sp kpdprS>L$ [õ’fsp “l]hs¹ ’pe R>¡. v$l¡ishpv$ S>¡hu OV$“pAp¡“¡ L$pfZ¡ gp¡L$p¡“p¡ gp¡L$ipludp„ klcpN Ap¡R>p¡ ’pe R>¡.

X$pb¡fu DN°hpv$u (“nghpv$u) : “nghpv$ A¡ cpfs“u M|b dp¡V$u kdõep R>¡. c|rdlu“ M¡X|$sp¡, Apqv$hpkuAp¡ ‘f ’sp AÞepe“¡ v|$f L$fhp dpV¡$ “nghpv$ iê$ ’ep¡. “nghpv$¡ lh¡ DN° ê$‘ ^pfZ L$ey¯ R>¡. ‘Z s¡dp„ M¡X|$s-Apqv$hpkuAp¡“u kdõep“y„ dlÐh Ap¡Ry>„ ’B kfL$pf“p¡ tlkL$ ‘Ùrs’u rhfp¡^ L$fhp¡, ‘p¡guk v$m ‘f lºdgp¡ L$fhp¡, S>¡hp dpN¡p®“p¡ D‘ep¡N “nghpv$u kd|l Üpfp L$fhpdp„ Aph¡ R>¡.

c°óV$pQpf : cpfsdp„ kph®S>r“L$ n¡Óp¡dp„ dp¡V$p âdpZdp„ c°ô$pQpf“u kdõep S>ZpB Aph¡ R>¡. fpS>L$ue A“¡ âipkL$ue õsf“p c°ô$pQpf“¡ L$pfZ¡ kfL$pf“u L$pe®ndsp Ap¡R>u ’pe R>¡. kfL$pfu L$pdp¡dp„ gpNsp¡ kde, kph®S>r“L$ kyM kyrh^p“u Dsfsu NyZhÑp, Sy>v$p Sy>v$p Apr’®L$ Op¡V$pmpAp¡“¡ L$pfZ gp¡L$p¡dp„ ìehõ’p sfa Arhðpk A“¡ Akdp^p““u cph“p r“dp®Z

’pe R>¡. Q|„V$Zu âq¾$epdp„ ’sp¡ c°ô$pQpf, b“phV$u dsv$p“, dsv$pfp¡“¡ gp„Q Ap‘hu, S>bfv$õsu L$fhu S>¡hu OV$“pAp¡“¡ L$pfZ¡ gp¡L$p¡“p¡ gp¡L$iplu âq¾$ep ‘f’u rhïhpk DW$u iL¡$ R>¡.

fpS>L$pfZ“y„ Ny“¡NpfuL$fZ : fpS>L$ue âq¾$epdp„ Ny“¡Npfp¡“p¡ h^sp¡ klcpN gp¡L$iplu kpd¡“u A¡L$ N„cuf kdõep R>¡. L¡$V$guL$ hpf Ny“prls ‘©›$c|rd, Ny“prls Apfp¡‘p¡, c°ô$pQpf“p Apfp¡‘p¡ ^fphsu ìe[¼sAp¡“¡ fpS>L$ue ‘np¡ Dd¡v$hpfu Ap‘¡ R>¡. s¡’u fpS>L$pfZdp„ ‘¥kp A“¡ Ny„X$pNufu“y„ dlÐh h^¡ R>¡. s¡’u Q|„V$Zu hMs¡ tlkp“p¡ D‘ep¡N ’B iL¡$ R>¡.

kpdprS>L$ Apìlp“p¡ : D‘f hZ®h¡gp Apìlp“p¡ rkhpe gp¡L$iplu kpd¡ L¡$V$gpL$ kpdprS>L$ Apìlp“p¡ ‘Z R>¡. b¡fp¡S>Npfu, ìek“, vy$L$pm, kp^“ k„‘rÑ“y„ Akdp“ rhsfZ, Nfub-îud„s hÃQ¡ h^sy„ A„sf, Åsuesp S>¡hp kpdprS>L$ âñp¡ DL¡$ghp AphíeL$ R>¡.

cpfsue gp¡L$iplu“¡ kam b“phhp iy„ L$fu iL$pe?

(1) gp¡L$ipludp„ blºds“y„ M|b S> dlÐh R>¡. gp¡L$ipludp„ blºds d¡mh“pf ‘n kÑp k„cpm¡ R>¡. k„kv$dp„ v$f¡L$ r“Z®e blºdsu’u g¡hpdp„ Aph¡ R>¡. gp¡L$iplu“p¡ Dv¹$¡i blºk„¿e kdpS>“y„ L$ëepZ lp¡e R>¡. blºds“¡ dlÐh Ap‘su hMs¡ Aë‘dsdp„ Aph¡gp A“¡ Aë‘k„¿ep ^fph“pf gp¡L$p¡ ‘f AÞepe ’hp“u i¼esp lp¡e R>¡. gp¡L$ipludp„ blºdsu’u Qpgsu kfL$pf lp¡e sp¡ ‘Z Aë‘dsdp„ Aph¡gp gp¡L$p¡“p¡ r“Z®e âq¾$epdp„ kdph¡i L$fhp¡, s¡d“p rlsk„b„^p¡“p¡ rhQpf L$fhp¡ A¡ ‘Z kfL$pf“y„ L$s®ìe R>¡. V|„$L$dp„ gp¡L$iplu kfL$pfdp„ v$f¡L$“p ds“y„ dlÐh lp¡hy„ Å¡BA¡. blºdsu“u kfL$pf blºk„¿ep ^fphsp kdpS>“u kfL$pf “ lp¡hu Å¡BA¡. v$f¡L$ ^prd®L$, cprjL$, hp„riL$, Åsue kd|lp¡“¡ gp¡L$ipludp„ r“Z®e âq¾$epdp„ klcpNu ’hp“u kdp“ sL$ dmhu Å¡BA¡.

sd¡ iy„ dp“p¡ R>p¡?

fpS>L$pfZdp„ ‘qfhpfhpv$ A¡ Ap‘Zu gp¡L$iplukpd¡“u dp¡V$u kdõep R>¡. fpS>L$pfZdp„ A¡L$ S> Ly$Vy„$b“p¡ A¡L$pr^L$pf r“dp®Z ’sp gp¡L$iplu“p¡ AhL$pi (democratic space) k„L$p¡Qpe R>¡. kpdpÞe gp¡L$p¡“¡ kph®S>r“L$ n¡Ódp„ klcpN“u sL$ dmsu “’u.

Page 108: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

99

(2) cpfsue Þepepgep¡ fpS>L$ue âq¾$ep“¡ h^y ‘pfv$i®L$ b“phhp dpV¡$ kcp“sp ‘|h®L$ âeГ L$fu füp R>¡. Mpk L$fu“¡ fpS>L$pfZ“y„ Ny“¡NpfuL$fZ ’sy„ fp¡¼hp Ny“¡Npfp¡“¡ L$X$L$ rinp A“¡ fpS>L$ue âq¾$epdp„ klcpNu ’hp ‘f Þepepge¡ ârsb„^ d|¼ep¡ R>¡.

(3) cpfs“u gp¡L$iplu“¡ kam b“phhp dpV¡$ dpÓ kfL$pf, âipk“, Þepe ìehõ’p“p õsf¡ ’sp âeГp¡ ‘|fsp “’u. A¡ dpV¡$ kpdprS>L$ A“¡ h¥e[¼sL$ õsf¡ ‘Z v$f¡L$¡ kcp“sp‘|h®L$ âeГp¡ L$fhp Å¡BA¡. ipkL$ue A“¡ âipkL$ue õsf¡ kh® rinp Arcep“, õhÃR> cpfs Arcep“, N°pd kd©qÙ ep¡S>“p, õh-dv$v$ S|>’p¡“u õ’p‘“p, dlpÐdp Np„^u fpô²$ue N°pduZ

fp¡S>Npf ep¡S>“p S>¡hp A“¡L$ D‘¾$dp¡ Qgphhpdp„ Aph¡ R>¡. ”uAp¡“y„ fpS>L$ue ârsr“r^Ðh h^pfhp dpV¡$ õ’pr“L$ ipk“ k„õ’pAp¡dp„ 50% ApfnZ L$fhpdp„ Apìey„ R>¡.

(4) cpfs“u gp¡L$iplu“¡ kam b“phhu lp¡e sp¡ v$f¡L$ õsf¡ “pNqfL$p¡“p¡ klcpN h^hp¡ Å¡BA¡. Mpk L$fu“¡ ipk“ ìehlpf õsf¡ klcpN h^i¡ sp¡ kph®S>r“L$ ^p¡fZp¡“y„ õhê$‘ bv$gpi¡. k„hpv$ Üpfp s¡“y„ r“dp®Z ’i¡. kÑp ‘f “ Aphu iL$“pfpAp¡ kp’¡ ‘Z Apv$p“-âv$p“ gp¡L$iplu“u kamsp dpV¡$ AphíeL$ R>¡. ‘p¡sp“p ìe[¼sNs Æh“dp„ ‘Z kdsp, õhps„Ôe, kpdprS>L$ Þepe, ^d®r“f‘¡nsp S>¡hp d|ëep¡“p¡ Apv$f A“¡ S>s“ L$fhy„ Å¡BA¡. Ap‘Z¡ v$¡i“p A¡L$ S>hpbv$pf “pNqfL$ R>uA¡, A¡ ÅN©rs v$f¡L¡$ fpMhu Å¡BA¡. sp¡ S> gp¡L$iplu kam ’i¡.

1. Ap‘¡gp ‘ep®ep¡ ‘¥L$u ep¡Áe ‘ep®e ‘k„v$ L$fu“¡ rh^p“ ‘|Z® L$fp¡.

(1) gp¡L$ipludp„.............. Q|„V$Zudp„ klcpNu ’B kÑp âpàs L$f¡ R>¡.

(A) fpS>L$ue ‘n (b) Þepepgpe (L$) kpdprS>L$ k„õ’p (X$) D‘f‘¥L$u A¡L$

‘Z “l].

(2) S>Ns“p v$f¡L$ gp¡L$iplu fpô²$p¡ kpd¡“y„ dp¡Vy„$ Apìlp“ A¡V$g¡ ...........................

(A) ^prd®L$ k„Oj® (b) “nghpv$u L$pep£ (L$) gp¡L$iplu“p d|m h^y KX$p L$fhp (X$) Ny„X$pNufu“y„ dlÐh

2. “uQ¡“p rh^p“p¡ kpQp„ R>¡ L$¡ Mp¡V$p„ s¡ kL$pfZ õ‘ô$ L$fp¡.

(1) gp¡L$iplu V$L$phhp dpV¡$ kph^ fl¡hy„ ‘X¡$ R>¡. (2) X$pb¡fu DN°hpv$u Qmhmdp„ ApS>¡ M¡X|$s A“¡

Apqv$hpkuAp¡“u kdõep“y„ dlÐh hÝey„ R>¡. (3) Q|„V$Zudp„ c°ô$pQpf“¡ L$pfZ¡ gp¡L$p¡“p¡ gp¡L$iplu

âq¾$ep ‘f’u rhïhpk EW$u iL¡$ R>¡.

3. k„L$ë‘“p õ‘óV$ L$fp¡. (A) X$pb¡fu DN°hpv$u (b) c°ô$pQpf

4. “uQ¡“p âñp¡“p V|„$L$dp„ DÑf Ap‘p¡. (1) cpfsdp„ gp¡L$iplu“u kamsp dpV¡$ L$B

bpbsp¡ AphíeL$ R>¡? (2) fpS>L$pfZ“y„ Ny“¡NpfuL$fZ ’hp“y„ iy„ ‘qfZpd

’pe R>¡? (3) fpS>L$ue âqL$ep“¡ ‘pfv$i®L$ b“phhp dpV¡$

¼ep âeГp¡ L$fhpdp„ Aph¡ R>¡?

D‘¾$d

(1) c°ô$pQpf“¡ fp¡L$hp dpV¡$ sd¡ L$B D‘pe ep¡S>“p k|Qhip¡ s¡“u epv$u s¥epf L$fp¡.

(2) "cpfsdp„ v$l¡ishpv$' kdõep ‘f kd|lQQp®“y„ Apep¡S>“ L$fp¡.

(3) "ìek“ dy[¼s' rhje ‘f ‘’“pV$é fS|> L$fp¡.

õhpÝepe

Page 109: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

100

fpÄeip”“p Aæepk’u........

cpfs“p¡ v$f¡L$ “pNqfL$, ‘R>u cg¡ s¡ Npd, spgyL$p A’hp il¡fdp„ fl¡sp¡ lp¡e,

v$ffp¡S> A“¡L$ “pNfu A“¡ fpS>L$ue âñp¡’u kss Å¡X$pe¡gp¡ lp¡e R>¡. fl¡W$pZ“p¡

v$pMgp¡, Års“p¡ v$pMgp¡, Ap^pf L$pX®$ dpV¡$ L$p¡“¡ dmhy„? ‘pZu, kph®S>r“L$ õhÃR>sp

A„N¡ L$p¡“¡ aqfepv$ L$fhu? Of“p v$õsph¡Å¡ ¼ep„’u d¡mhhp? S>¡hu A“¡L$ bpbsp¡

rhi¡“u dprlsu “pNqfL$ip” A“¡ fpÄeip”“p Aæepk Üpfp dm¡ R>¡. v$¡i“p

“pNqfL$ sfuL¡$“p ‘p¡sp“p l½$-afÅ¡“u ÅZ ’pe R>¡. cpfsdp„ A“¡ cpfs“u blpf

âhpk L$fhp dpV¡$ “pNqfL$ sfuL¡$ AphíeL$ dprlsu Ap rhje“p Aæepk’u âpàs

’pe R>¡.

ipmpÆh“ ‘|Z® ’ep bpv$ Äepf¡ sd¡ crhóe“y„ Apep¡S>“ L$fip¡ Ðepf¡ sd“¡

fpÄeip” rhje D‘ep¡Nu ’i¡. L¡$[ÞÖe gp¡L$k¡hp Apep¡N, dlpfpô²$ gp¡L$k¡hp Apep¡N

A“¡ b¸„L$p¡dp„ cfsu dpV¡$ g¡hpsu ‘funp“p Aæepk¾$ddp„ cpfsue ipk“ A“¡

fpS>L$pfZ rhje“p¡ kdph¡i ’pe R>¡. sd¡ ìehkpe sfuL¡$ L$p¡B‘Z n¡Ó ‘k„v$ L$fp¡,

fpS>eip” s¡“p¡ ‘pep¡ R>¡. s¡ S> âdpZ¡ Ap„sffpô²$ue fpS>L$pfZ, gp¡L$ âipk“,

ip„rs A“¡ k„Oj®“p¡ Aæepk fpÄeipõÓ rkhpe ’B iL¡$ “l]. Ap rhje“p Aæepk

Üpfp fp¡S>Npf“u A“¡L$ sL$p¡ D‘gå^ ’pe R>¡. a¼s AÝep‘“ A“¡ k„ip¡^““p

n¡Ódp„ S> “l] ‘Z dprlsu s„Óop“, ^p¡¡fZ rhïg¡jZ, fpS>L$ue “¡spAp¡“p kgplL$pf

d„X$mdp„ ‘Z fp¡S>Npf“u sL$ D‘gå^ R>¡.

ÅNrsL$uL$fZ“¡ L$pfZ¡ fpÄeip”“p¡ ìehlpqfL$ D‘ep¡N ’pe s¡hu A“¡L$ sL$p¡“y„

r“dp®Z ’ey„ R>¡. ApS>¡ fpS>L$ue ‘np¡, v$bphS|>’, rb“kfL$pfu k„õ’p, õhe„k¡hu

k„NW$“p¡“¡ ipk“ A“¡ fpS>L$pfZ“p ÅZL$pf k„ip¡^L$ A“¡ dÝeõ’ ìe[¼sAp¡“u

S>ê$f R>¡. fpS>L$ue âq¾$ep A“¡ “p¡L$fiplu“u S>qV$gsp A“¡ rhïg¡jZpÐdL$ L$p¥iëe

^fphsu ìe[¼sAp¡“u kh®Ó S>ê$qfeps lp¡e R>¡.

Page 110: Brslpk A“¡ fpÄeipõÓcart.ebalbharati.in/BalBooks/pdfs/1005010491.pdfBrslpk A“¡ fpÄeipõÓ ... _\u

Recommended