'Rrob, kad j e j u n a k b i o kod k u ć e~ a h r a nje n, jer je obično obitelj pokoj-nika za uspomenu spremila njegovo drago-'Cijeno . oružje. Nego na b:ljnim poljanama~ahranjivani su junaci poradi kratkoćc-vremena i neprilike spremanja s onim oru--žjem s kojim je dovršio svoju borbu, osimako mu ga nije oduzeo neprijatelj.

Ako dakle uvažimo iznešene k:mstata-cije o izradbi kovinskih predmeta u ovomslučaju i oružja u našim krajevima, to vi-dimo, koliku važnost imade baš ovo staroiskopano oružje i iskopani nakiti za pn-učavanje naše kulturne prošlosti.

Milan pl, Praunsperger

CRKVA SV, GJORGJA U PODGORICI

'Kraj same današnje Podgorice u Crnoj'Gori, nekadašnje Ribnice uZeti, a još ra-cnije Dokleje antičke nalazi se stara crkvicaSv. Gjorgja. Vreme njenoga postanka nijepoznato. Francuskome se naučniku G. Mil-

odlike koje imaju i srednjevekovne katolič-ke crkvice iz Dalmatinskoga Primorja.Postoji jedana velikia srodnost između sta-

rohrvatske istarosrpske srednjevekovne ar-hitekture. Uticaj Primorja je bio vrlo veliki

Izgled crkve sv. Giorg;a u Podgorici 1929. godine.

let-u ona učinila vrlo stara, i on je kao ta-kvu i pominje prvo u svome »L' ancien Art'Serbe«, a zatim u zbirci »L' art Byzantin·'Chez les Slaves«. Millet nije publikovao:planove ove građevine. Mi tu prazninu po-'Punjujemo danas ovde. A to činimo u tolikoradije u jednom zagrebačkom časopisu štoje ovaj spomenik srodniji sa starohrvatskim·:crkvenim građevinama. I zbilja stručnjak će::na prvi pogled poznati na našem snimku sve

.208

u Raškoj za vreme Nemanje, Prvovenčano-ga, Vladislava, Uroša 1., Dragutina, a vidimoga čak i za Milutina na »Banjskoj«, za De-čanskoga na »Dečanima« i za Dušana nacrkvi Sv. Arhanđela kod Prizrena. Ali jepostojalo jedno doba kada su arhitekturedvaju krajeva stoj ale bliže nego samo usrodstvu, kada su sačinjavale prosto jednojedinstveno i zajedničko stvaranje. To jebilo u najranije vremena, pre no što je sta-

rohrvatsku arhitekturu preplavio Zapad, apre no što se starosrpska okrenula potpunoOrientu ili Vizantiji. Iz tih vremena vero-vatno imamo usred srpskoga, zagorskoga, Li-ma, na putu između Berana i Bijeloga Po-lja, i onu malu detelinastu crkvicu, skoroistovetnu osnovom sa starohrvatskom, pri-morskom crkvicom Sv. Nikole kod Nina. Iztoga vremena su i ove, inače koncepcijomtako slične, a geografski tako udaljene gra-đev~ne: crkve Sv. Petra kod nekadašnjegRasa, danas Novog Pazara i crkva Sv. Križatl Ninu.

Izgled crkve sv. Gjorgja 1931. godine.

Za ovim spomenicima nalazi se zatim či-tav niz malih bazilika bez kupole, vrlo slič-nih, bez obzira na to, da li su dignute u pri-morju jadranskome ili zagorju srpskome. Tosu na pr. crkvice kao što je "Sv. Bo~orodi-ce u Bistrici«, kod Bijeloga Polja, za koju sene zna, da li je starija od Nemanje kao gra-đevina ili je njegova delo'). Zatim mali ba-zilikalni hramovi, uz koje su docnije podig-nuti velib manastiri »Studenica« i »Ziča«.A vidi se da je takva bila i crkva mana-stira »Ždrebaon~ka«, kod Danilovgrada,mada je docnije prezidana. - Sve su tojednobrodne, orientalne, zasvedene, kamenebazilike, bez kubeta. Sa slepim arkadamana podužnim zidovima iznutra i sa pojača-vajućim lucima pod l!lavnim svodom, između

':-1 »rJIaCHHK CKollcKor HaY'IHor .LJ:PYllITBa«- KIbHra V/2. CKOIlJb" 19:9.

tih arkada. One su u zagorju postale svaka-ko pod uticajem primorskoga građenja. NaJadranu bi im odgovarale mnogobrojnecrkvice, od kojih da navedemo samo onumalu u kompleksu manastira Sv. Bogorodicena Ratecu kod Bara, zatim crkvu »BlaženeGospe« u Lužinama (Ston), Sv. Srđa naBrdima (Boka), Sv. Luke na Uzdolju kodKnina, Sv. Jurja u Ponikvama na Pelješcu,Sv. Tome u Kutima (Boka) itd. U)

I podgorička crkvica ima isto tako mno-go zajedničkoga sa starohrvatskim bazilika-ma, ali sa onima koje imaju kupole. Naro-čito je frapantno njeno srodstvo sa crkvomSv. Petra u Prikom kod Omiša (kako je toveć i Mi1let primetio). Obe su građevinebazilike sa kupolom iznad srednjega od tritraveja. Kod obeju su kupole slepe t. j. beztambura sa prozorima, već sa kalotom di-rektno na pandantivima Razlika je u tomešto su ostali traveji u Omišu zasvedenikrstatim, dok je to u Podgorici učinjeno po-luobličastim svodovima.

U jednome pogledu razlikuje se naša crkvaod primorskih. Njeno kube ne izlazi iz sre-dine krova, prosto bez ikakvoga prelaza,kako je to, prema orientalnome uzoru, bilouobičajeno na starohrvatskim bazilikama sakupolom (Sv. Petar u Prikom kod Omiša,Sv. Luka u Kotoru), već su bočne fasadegrađevina izdignute severno i južno od nje-ga u male nadzitke, koji nadvišuju temenabočnih velikih lukova kubeta i pokriveni sujednoslivnim krovićima koso u polje, tačnokao što je to kod zagorske, srpske, crkveSv. Gjorgja kod Berana. Ovo je jedno pre-lazno rešenje, koje će tek na Studenici« do-biti svoj definitivni oblik. Sve bi ovo pakišlo u prilog mišljenju o velikoj starinicrkvice.

Vrlo verovatno da je podgorička crkvabda nekada kat,:>lički hram, a da je postalapravoslavnim tek od vremena vlade StevanaNemanje nad Zetom. Predanje kaže da jeu njoj primio svoje prvo hrišćansko kršte-nje - katoličko - i sam taj veliki staro-srpski vladar, koji je tu u tadašnjoj Ribnicii rođen, u vreme kada su mu roditelji pri-vremeno živeli u Primorju. Drugo svojekrštenje - pravoslavno - primio je Nema-nja, docnije, u t. zvo »Petrovoj Crkvi« kodRasa, sadašnjeg Novog Pazara. U okolinipak današnje Podgorice, gde je bila ta ne-kada~nja Ribnica, nema za sad drugih tra-gova iz slovenskoga "remena.

Crkva Sv. Gjorg,ja je i do danas očuvana.Ona je sada pravoslavni hram. Sama gra-đevina je vrlo mnogo prepravljana. Sa za-padne strane je prizidana jedna poznija pri-prata a do skoro se, iznad njenog istočnoga

") M. BaCH!'>.:»ApxHTeKlypa H CKYJIIlTypa y.LJ:aJIMauHjH«OJI 1l0'leTKa IX. JlO 1l0'leTKa XY.oeKa. Upl<oe. EeorpaJl 1922.

209

210

;;,

1:ISO7''2 ~ 1I1e;L

Olr~o..-

~"'- cl••••'ije//... ,"<> 1'/l7~Jf71X(._----

U nutrašn;ost crkve sv. G;org;a. Zapadni zid.

i zapadnoga dela same crkve, dizao jedannadzidani zvonik otvoren sa četiri strane,kao kakvo četvorougaono kube (sl. 1).· Zataj zvonik Millet kaže da je dozidan 1880.godine. 1931. g. pak on je pri jednoj novojprepravci skinut (sl. 2). Do te poslednjeprepravke staroj crkvici se mnogo lakšemogao nazirati njen prvobitni oblik. Mi smopokušali da taj oblik skiciramo u jednoj hi-potetičnoj kombinaciji, levo u vrhu prilo-ženoga crteža (sl. 3). Na samoj građevini vi-

• di se, po strukturi zida, da je zapadni deonjen prezidan (sl. 4). Dok su ostali delo viozidani krupnim kamenom (verovatno tesa-nim kvaderima donešenim sa ostataka obliž-nie varoši Dokleje), dotle je novi svod nazapadu, kad je zapadni travej crkve pao ilinasilno uklonjen, izveden skrpljeno »Rabic«konstrukcijom. Na tome mestu verovatno daje nekada postojao normalan zapadni tra-vej, zasveden poluobličastim svodom i sva-kako sa slepim nišama sa strane. Da li jesa te strane travej bio odvojen od kubetajednim pojačavajućim lukom - kao što jeto bilo sa istočne strane, gde se takav lukjoš delimično vidi, ma da docnije sklesan -ne vidi se više.

Interesantan je jedan mali udubljeni pro-stor, u jugozapadnome uglu, ispod kubeta.On izgleda kao kakvo mesto za grobnicu,a ozidan je klasičnim kamenim fragmentima

Uzidani fragmenti iz Dokle;e.

donetim iz Dokleje (sl. S). Hram je nekadaimao male i dosta visoko postavljene pro-zore, a oštećen je docnije otvaranjem jednogvelikog prozora na južnoj strani. Tačan broji položaj prozora nije se mogao kontrolisati:iznutra zbog naknadno ga lepa sa novijim ži-vopisom, a spolja isto tako zbog premalteri-savanja.

Ceo ovaj opis daje sliku građevine preposlednje prepravke koja je izvedena u leto1931. god. Tada je pak, pod izgovorom daje potrebno osiguranje ZbORpukotina u svo-dovima, cela građevina nakarađena debelimbetonskim slojem, kojim je spolja bilo nad-zidano u kubičnu masu (sl. 1), završenu bla-gim piramidastim krovom, a ukrašeno sastrane slepim nišama (interesantnim za po-vlačenje paralele sa sličnim ukrasom na ma-nastiru »Mileševi«) sada sahranjeno nepo-vratno pod novu betonsku masu i jednu vi-soku, lažnu, dekorativnu kupolu, koja se kaokakva lanterna diže iznad te građevine.Unutra kroz prostor hrama provučene su če-tiri izlišne gvozdene stege, a stari prozori,u koliko su još postojali, potpuno su pokri-veni. Tako je definitivno ispitivanje ovogamalog ali značajnog istorijsko-arhitekton-skoga spomenika iz naše davne prošlostigotovo onemogućeno.

Aleksandar Derocco.

211