7/30/2019 Dramatik Yapda atma
1/17
147
DRAMATK YAPIDA ATIMA
Ar. Gr. Duygu TOKSOY EBER*
z
zlenebilirliin temelinde kart glerin atmas yatar. atma, etkime-
tepkime ilikisidir. atma zm isteyen gerginlik ve huzursuzluklardr. Genelde
sanatta zelde dram sanatnda atma, belli bir uyuma duyulan zlemdir. Bu
zlem, anlatma biimleri farkllaan dramatik atmay alar boyunca etkilemitirAnahtar Kelimeler: atma, Dramatik.
CONFLICT IN DRAMATIC STRUCTURE
Abstract
In the base of the traceability, the conflict of the opposing forces lies. The
connflict is the relationship of the effect and the reaction. The conflict is the
tension and the anxiety seeking for a solution. The conflict, in general in art, in
particular in drama, is an aspiration for a certain harmony. The dramatic conflict of
which expression forms differ has been influenced by this aspiration throughout
ages.
Key Words: Conflict, Dramatic
Giri
ncelikle insan atma iinde olan bir varlktr. lmllk bilincine sahip
tek varlk olan insan, leceini bilerek yaar, sonludur ancak sanatsal ya da
bilimsel almalaryla sonsuza ular. Her sanat kendinden nceki sanat
daarcna eklenirken aslnda kendinden nceki sanat ile atmtr. Doru
biimde yaplan her trl atma, geliimin gstergesidir. Sanat, olan bitenleuyumlu deil, olan bitene muhalif kiiliktir, doru noktada ortaya kan muhaliflik
ise ilerleme iin bir admdr. Evrende kargaa ve uyum srekli atr, evren
atmadan doan uyumun temsilidir.Evrende bir denkleme, bir harmoni vardr;
ama, ne var ki, bu evren harmonisi kavranamaz. O, ancak sanat yaptnda biim
*Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Blm
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
2/17
148
alm olarak ifade bulabilir. Sanatnn grevi, bu gizli harmoniyi, nesnelerdeki buniversal dengeyi grme, ona biim vermek ve onun yasalln ortaya koymaktr.1
Tm sanatlarn biimsel dzenlerinin temelinde evrensel dzene zg denge ve
uyum yatmaktadr. Tpk doada olduu gibi, asal yapy bozmadan ona renk ve
eitlilik kazandran kartlklar, elikiler ve atmalar da evrensel dzenin
paralelindedir.2
Tm sanatlar atmay ierir ancak atmann daha net grnd, atma
olmadan dnlemeyecek sanat, dram sanatdr. Dramann z atmadr.3
Dramatik kelimesi eylemek kkeninden gelir, kiilerin durumlar ierisindeki
eylemlerini tavr, davran ve diyaloglar yoluyla dile getirdikleri bir anlatm
biimidir. Dramatik eylemin dramatik olann younluk ilkesi de gz nnealndnda- atma zellii gsteren kartlk ve elikileri barndrmas asl
meseledir. Tiyatro sanatnda hareketintemelinde kart glerin atmas yatar.4
atma yaratma sanat olarak anlan dram sanat, atmann uyum ve geliim
sonularna vard bir dzeni temsil eder. Oyun (drama) kkence eylem anlamna
gelmekle birlikte, eylem, oyunla zde deildir eylem, oyunun temel yapsal
bileken kouludur ayn ey, oyun kiisi ile diyalog (dil) iin de geerlidir. Oyun
kiisi de oyunun yapsal bilekenidir (olmazsa olmaz) dr; eylem oyuncuda
varln kazanr, kendini ortaya koyar oyunun nc yapsal bilekeni
diyalogdur (dramatik sz). Eylem, oyun kiisi ve diyalog oyunda ayrlmaz bir
btnlk olutururlar oyun kiisi ve diyalog, eylemde ierili deildir; eylemi
eylem yapan dramatik kartlk, elime ve atmalardr; eylem, elime ve
atmalarn varolu biimidir. 5 atma oyun kiilerinin eylemlerinin k
noktasdr, oyun kiilerinin eylemleri atma nedeniyle nemlidir, onlar bir eyler
uruna ya da bir eye kar eylerler veya eylemezler. Eylemsizlik dahi atmadan
beslenen bir var olutur. Kahramann, eylemini yalnzca yerine getiriini deil, o
eylemi isteyiini de grmeliyiz. Onun dnceleri bizim iin, yaptklarndan kat kat
daha nemlidir; hele o dncelerin kaynaklar ve o eylemlerin sonular, bizce
1 smail Tunal, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s. 233
2 Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, (1923-1972), Ankara niversitesi Dil
ve Tarih- Corafya Fak. Yay., Ankara, 1972, s.73
R.F. Clarke, Of Drama,Cambrdge At The University Pres, 1965, s.64 Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, s. 44
5 Aziz allar, Tiyatronun ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1993, s. 23, 24
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
3/17
149
daha bile byk nem tar.6
Medea oyununda Medea kocasndan intikam almakiin ocuklarn katleder. Bu oyunda etkileyici olan Medeann eylemi kadar
eylemini gerekletirme nedenidir. Medeann kendi ocuklarn ldrerek
kocasndan intikam almas, intikam iin kulland ocuklarn kendi canndan
olduu gerei ile atr. Ancak Medeann bu gerei gz ard edebilecek denli
bir kararla ulamas, atmay byk bir gerilime dntrr. Oyun kiilerinin
dnceleri kart olduklar ile ilgilidir. Karlarnda olduklar ey de oyun
kiilerinin kararllklaryla ayn dzeydedir. Dramatik yapnn z bu noktada
gerekleir. rnein Gogol Paltonun hikayesini yaanm bir olay zerine kurar,
olay yledir; bir kyl tm parasyla bir tfek alr, tfei kaybolduunda ise akln
yitirir. Kylnn tfeine olan balln gren kyller ona yeni tfek alrlar vesorun zlr. Bu olay, iinde belli bir atmay bulundursa da atmann
devamll ve olayn zm noktalarnda syleyebilecekler ksrdr. Tfeine
bal olan adam olsa olsa bir delidir ve daha nemlisi tfeini geri kazanmak iin
eyleme gememi, kyllerin ona yeni bir tfek almasyla da sorun zlmtr.
Tfek yksnden esinlenerek yazlan Paltoda ise Akakiy yeni paltosunu edinmek
iin varn younu verir, yllardr istemedii ikramiyesini dahi amirinden ister
ancak paltosu onu giyindii ilk gece alnr. Akakiy paltosunu aramaya balar alt
dzey polislerden balayarak emniyet amirlerine kadar kar, hi kimse ona yardm
etmez ve Akakiy souktan lr ancak o paltosundan yoksun braklmasnn acsn
ldkten sonra bir hayalet olarak devam ettirir. Akakiyin hayaleti st mevkili
kiilerin paltolarn almaya balar. Akakiyin yeni bir palto diktirmede ve
sonrasnda alnan paltosunu aramadaki srar, toplumsal atmaya doru alann
geniletir. Akakiy eski paltosuyla da yeni paltosuyla da, paltosu alndktan sonra
da ve gerekte souktan deil paltosuzluktan ldnde de hatta insanlarn
paltosunu alan bir l olarak da palto atmasn srdrr. Akakiyin bunun
yannda toplumsal yozlamln da atmasn srdrmektedir. Gerek tfek
hikayesindeki gibi kimse Akakiye ikinci bir yeni palto hediye etmez, etse dahi
Akakiy atmay srdrc yapsyla kendi paltosunu bulmaya almakta devam
edecektir. Bylece Gogoln Paltoadl oyunu tfek hikayesinden esinlenerek bir
atma balatmtr ancak oyunda daha nemli olan oyun boyunca atmann
canl bir ekilde, arlk Rusyasnn yozlam brokrasi hayatn ortaya kararak
devam etmesidir. yle ki oyun biter ama atma bitmez.
6Gennadiy Pospelov, Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel Basm Yayn,
stanbul, 2005, s. 228
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
4/17
150
atma seyirciyi oyuna balad gibi ona etkileyicilik ve inandrclk dakatan bir unsurdur. Hareketi gerekletirdii gibi oyuna anlam verir. Onun
sayesinde sahnede en olmadk eylere bile inanabiliriz. Ionesconun Gergedanlar
oyununda ehirde gergedanlarn grnd ksa sre sonra da ehir halknn birer
birer gergedanlatklar gsterilir. Berenger gergedanlamamak iin aba gsterir,
onun mcadelesi bu inanlmaz olaylara inanmamza en nemli nedendir.
Yozlamln gstergesi olarak gergedanlamak, doru ancak yalnz olarak
yaamak demek olan insan kalmak ile insanlktan kmak ancak dierleriyle
birlikte olmak demek gergedanlamakla atr. Eylemi oyun kiileri gerekletirir,
kiilerin mcadele ettikleri, arzuladklar, ele geirmeye altklar eyler vardr;
bulunduklar durumu devam ettirmeye alrlar, bir srr saklamaya alrlar ya dasuluyu bulmaya, yaamlarn srdrmeye ya da gergedanlamamaya abalarlar.
Burada seyirci oyun kiilerinin eylemlerinin nedenlerini atma sayesinde
okuyabilmekte, adm adm eylemlerini gzlemlemektedir. Oyunun gerilimi
saland gibi anlamsal ereve de belirlenmi olur. Tiyatro sanat oyuncu ve
seyirci birliktelii ile vardr, oyuncunun kuma ise atmasdr. Tiyatronun
devinimi oyuncuyu sahneye doru ynlendiriyorsa, atma da oyun kiilerini
eyleme ynlendirir. Tanma gre gd baz ihtiyalarna doyum arayan kiiyi
harekete geiren bir gtr. (alk bizi yiyecek aramaya zorlayan bir gddr.)
Dramatik bir gd karakteri amalarnn farknda olma abasnda olduu ve
gdlerinin onu ynlendirdii bir dnyann iine girmeye zorlar. Hedda Gabler,
Eilert Louborgu kontrol etmeye ve yok etmeye alr; Cesaret Ana ailesini bir
arada tutmaya ve yk arabasn hareket ettirmeye abalar. Ancak farkndala
doru giden bu aba balar balamaz kart g devreye girer ve atma meydana
gelir. Herkesin bir yne doru ilerleyii kanunu dier bir ynde abalanan bir
gle karttr ve fiziin olduu kadar dramann da temeli budur.7
Melek: Bizi bir dinleyen olmasn?
Nvart: ok phecisin.
Melek: (Manal) Hakl deil miyim?
Nvart: Bir bakaym, iin rahat etsin. (Kalkp kapy aar, kapar.) Ne gelen
var ne giden, in cin top oynuyor8
Sevim Burakn te Ba te Gvde te Kanatlar adl oyunundaki bu
diyalogun tek bana atma bakmndan incelenmesi dahi dramatik yap iinde
7Alvin B. Kernan, Character and Conflict, Yale University, U.S.A, 1969, ss. 288-9.
8Sevim Burak.te Ba te Gvde te Kanatlar, Yap Kredi Yay, stanbul, s.44
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
5/17
151
atmann nemini gsterebilir. Melekin Bizi bir dinleyen olmasn? repliinekar Nvartn onu phecilikle sulamas kuku dolu bir atmay ortaya karr,
Nvart kartln ileri gtrmez ve Meleke kuku konusunda ayn dzleme geer,
kapy ap kapar, kapda kimse yoktur ancak kapy kapattnda syledii szler,
yalnzlkla ilgili yeni bir atma balatr. Bu szler, izlenmenin tedirginlii mi,
yalnzln soukluu mu daha korkutucu sorusunu ortaya karr. Her iki atma
da birbirini tetikleyerek gerilimi artrr. Bu noktada yazar cmleleri seii ile de
gerilimi desteklemektedir. Nvartn bizi dinleyen kimse yok yerine, Ne gelen
var ne giden, in cin top oynuyor. sz dil atma ilikisi bakmndan da rnek
olabilir.
atmann salaml oyundaki baka geler ile kurduu ilikiye debaldr. Bir oyunun varlk dzeni olay dizisinin akdr. Olay dizisi serimle ya da
serim atlanarak dorudan atmayla balar.yi yaplm bir serim, oyunun atma
zemininin iyi hazrlanmasna neden olur.9 Kral Oidipus oyunu sorunla balar,
Thebai ehri veba salgnyla yz yzedir, salgna sebep olan bir kii vardr. Kral
Oidipus kiiyi bulup onu cezalandrarak salgna son vereceini syler. Veba salgn
atmay balatr ve oyunun ilk dmdr.Dm, kahramanlarn yaamlarnda
daha nceden var olan elikileri aa karp onlar keskinletirir.10 Kral Oidipus
iin bu atma ile aslnda doumundan itibaren yaantsn kaplayan elikilerin
yava yava farkna varmasna neden olacakbir itkidir. ShakespeareninRomeo ve
Julietadl oyununda bir baloda tanan Romeo ve Juliet birbirlerine ak olurlar.
Birbirlerine dman iki ailenin ocuklarnn yasak aklar dm ortaya karr.
Kan daval iki ailenin ocuklarnn aklaryla birlikte ortaya kan atma pek ok
dmle pekiir. Rahip Lorenzonun giriimleri, Romeonun Julietin kuzeni
Tybalt ile dellosu sonucunda onun lmne neden olmas, Julietin Parisle
evlendirilmek istenmesi ve Julietin Rahip Lorenzonun yardmyla kendini l
gibi gsterecek iksiri imesi zerine mezarla gtrlmesi, gerei anlatan
mektubun Romeonun eline zamannda ulaamamas gibi birok dm birbirini
izler. Romeonun, Julietin mezarna gelerek Julieti gerekten l sanarak kendini
ldrmesi ise doruk noktay oluturur. Bu nokta iki sevgilinin yaamlarnn
krld, heyecan ve deiimin yaand yerdir. zm ise Montague ve Capulet
ailelerinin barmalardr.Doruk u ya da bu ekilde dm zen kararllk
hareketi olurken, dmn kendisi kanlmaz olarak atma olgusuna odaklanr.
Genelde ana karakterin yok olduu ya da bir lmn gerekletii doruun yer
9 Hlya Nutku, Oyun Yazarl,Mitos Boyut Yay., stanbul, 1999, s.122
10Gennadiy Pospelov, Edebiyat Bilimi, s. 247
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
6/17
152
ald trajedi durumunda atma daha aktr ancak komedi iin de doru birdayanak noktas olacaktr. Burada atmosfer daha aydnlatc ve olas ykm daha
az tehdit edici olacaktr ancak atma duygusu yine de stndr.11 Dramatik
kurgunun baars, salt atmayla deil tm dramatik gelerin gerekli
yaplandrmalaryla ortaya kabilir ancak. Kurgunun baars, olay dizisindeki
birbirini izleyen blmlerin kartlna dayanr. Gerilim-denge-gerilim biiminde
soluk alp veren bir kurgu, byle bir diyalektik geliiminde, sonuta taraflardan
birinin kazanmas, dierinin kaybetmesi veya geici bir noktada dengelenerek
oyunun mutlu sonla bitmesini salayan perde ve blmlerle gerekletirilir.12
Kiiletirme oyun kiilerinin oluturulmas ve boyutlandrlmas ilemidir.
Kiiler olay dizisi iinde zellikleri, nasl olduklarn ortaya dkmektedirler.Oyunun atmas kiilerin ynelimleri ile ortaklk oluturur. Oyun kiilerinin
kiiletirme zellikleri atmaya varlk kazandrr. Klasik atl oyunlarda
genellikle atma ana karakterlerin inanlar, deerleri, tutumlar v.b.lerinde
gzlenen farkllklardan doar. yle ki, atmann varl, bir istemi olan ve bu
istemde kararl olan oyun kiileriyle paraleldir. Ancak karakterler arasndaki
atma, oyun metnindeki atma kategorisini tek bana kuatamaz.13 Oyun
kiilerinin atmas toplumsal ve evrensel zler tadnda deerlidir. Arthur
Millerin Btn Oullarm adl oyununda kiilerin bozuk toplum yapsndaki
durular ilenir. Toplum oyun kiilerine belli bir yaanty pompalarken, oyun
kiilerinin yaantya kar verdikleri tepkiler atmann netleerek, anlamsal bir
boyut kazanmasn salar. Bylece tiyatro sanatnn kartlklardan yararlanarak
seyircisini uyarma ilevi de gerekleir. Oyun kiilerini, durumlara kar
gsterdikleri tepkilerden karrz. Baarl saylabilecek senaryolarn bazlarnda
da benzer zellikleri grmek mmkndr, filmin ana kiisi filmin hemen banda
seyircinin ilgisini ekmek, seyirci ile ortak duygusal alan yaratmak iin hakl
olduu bir durumunda kk bir hakszla uratlabilir. Bylece, kk de olsa
atma iinde gsterilen karakter seyircinin ilgisini filmin banda ekmitir.
Kartlklardan yararlanma, ayrca, seyirci ile oyun kiisi arasndaki zdeleme
ilikisinin kurulmasnda da yararl bir yntem olarak gsterilebilir. Bu yaklam
Aristotelesin arnma (katharsis) dncesine de kaynaklk eder. nk acma,
11Cadden John, Drama Appreciation for a Level, Federal Publications Pte Ltd., London
US., 1988, ss. 6-712
Hauser, Yapt Kurgusunda Diyalektik, Sanat evresi, say:39, Ocak 1982, s. 3713
Elinor Fuchs, Karakterin lm, Modernizmden Sonra Tiyatro, Dost Kitabevi,
Ankara, 2003, s. 77
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
7/17
153
layk olmad halde acya uram bir kimse karsnda duyulur. Korku da, acyekenle kendi aramzda bir benzerlik bulmamzdan doar.14
Marshall Cassady ise Characters in Action (Aksiyondaki Karakterler) adl
kitabnda oyun kiilerinin atma zerindeki nemini u ekilde belirtmitir: yk
(neden-sonu) oyununun olay dizisi, kar glerin bulumalarn ierir. Onlarn
mcadelesi, onlardan biri yenilene dek srer. Biri protagonist, dieri antagonisttir.
Protagonist, bir eyi isteyen ya da gereksinme duyan kiidir; antagonist ise ona
kar gelir. Protagonist genellikle bir kiidir, nadiren bir grup da olabilir.
Antagonist ise bir dier kiidir, bir gruptur ya da cansz bir gtr, rnein sosyal
ve ekonomik koullar. Protagonistin evresi, doa gleri ya da zihindeki bir
durum da olabilir ve ounlukla bakarakterin dieriyle ilikilerinde gsterilir. (...)Bir oyunun yapyla ilgili aklda tutulabilecek eitli zellikli noktalar vardr.
Birincisi kartln trdr. Be farkl tr vardr. Protagonist u glere kardr:
1. Bir bakas, 2. Kendisi, 3.Toplum, 4. Doa, 5. Kader.15
Dram sanatnda oyun kiilerinin i atmalar da nemli bir yer alr. Freytag
trajik atmay, insanla alnyazs ya da insanla toplum arasndaki atmada deil,
insann kendi iindeki atmasnda bulur.16 Shakespearenin tragedyalarnda net
ekliyle grebileceiz i atma insann derinliklerinde cereyan eden frtnalar
gsterir.Antik Yunan tragedyalarnda, Rnesans dnemi oyunlarnda, Shakespeare
tragedyalarnda, Klasik ve Romantik ve Gereki akm oyunlarnda hareket
olaylarn geliimi ile salanr. Ne var ki, d dinamizmin yan sra oyun kiilerinin
i dnyalarnn yanstlmasna, i atmalarnn anlatmna da yer verilmitir,
seyircinin, tank olduu eylem aracl ile insan ve insann karmak i gerei,
insan ve insann toplumsal ilikileri, insan ve moral deerleri zerinde bilgilenmesi
ve dnmesi salanmtr. rnein Shakespeare tragedyalarnn en ksas olan
Macbethde cinayet, bir sava, birok ldrme sahnesi yer alr. Ayrca
Macbethin kendi vicdan ile hesaplamas, Lady Macbethin bunalm, oyun
kiilerinin i dnyalarndaki devinimi sergiler. ldrlen Banquonun hayaletinin
Macbethe grnerek onu dehete drd, korkun grnl Cadlarn
14Aristoteles, Poetika, ev. smail Tunal, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002, s. 37
15Marshall Cassady, Characters in Action, University Press of America, 1984, s.68
16Marvin Carlson, Tiyatro Teorileri,ev.: Eren Bulallar, Bar Yldrm, De Ki Yay.,
Ankara, 2008, s. 271
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
8/17
154
karanlk konumalar ile olaylar ateledii sahneler, hem d, hem i aksiyonieren ve oyuna byk canllk salayan blmlerdir.17
Dramatik yapda atma, kiiletirme asndan yalnz kahraman ve
kahramann savat kart kahraman eklinde deil, bakml bir yap ile oyun
kiilerine kimi kart zellikler yklenerek oyunun yapsndaki dengenin kurulmas
salamakla da mmkn olur. rnein Shakespearenin Romeo ile Julietoyununda
Scak ve sevimli Romeo, uzlamaz ve fkeli Tybalta karttr. Hayat coku ile
yaayan Mercutio, onu soylu bir tavrla seyreden Parisle dengelenmitir. Pratik,
becerikli fakat dnek Dad, iyi niyetli, inanl fakat beceriksiz Rahiple dengelidir.
Kendi ilerinde, duygusal ve ak Romeo ile, eletirel ve alayc dostu Mercutio.
Kavgac Tybalt ile soukkanl Paris karttr. Kartlk iki dman aileninuaklarnda da grlr. Bu oyunda seven ile sevilen, yallar ile genler, soylular
ile halktan kiiler ve nihayet lenler ile kalanlar dengelenmitir.18Yine Hamlet
oyununda Opheliann gerek delilii Hamletin sahte deliliiyle, Gertrudeun
ahlakszl, Opheliann ahlakyla, Hamletin dnen yan Fortinbrasn
eylemli yanyla yan yana gsterilerek bir kartlklar dizgesi yaratlr.19
Kiiletirmenin kartlklar bakmndan baka bir zellii ise kart zellikli
oyun kiilerinin ayn olay ya da durum iindeki durularn vererek, oyun
kiilerinin zelliklerinin pekitirilmesidir. Shakespearenin Macbeth ve Hamlet
oyunlarnda ve Sophoklesin Antigoneoyunlarndabu durum ak olarak sunulur.
Macbeth cadlar sahnesinde yalnz deil, yannda ekomutan ve Kraln yakn
Banquo vardr, cadlar yalnz Macbethe nce Glamis Beyi sonra Cawdor Beyi ,
daha sonra da Kral olacan syleyerek kehanette bulunmazlar, Banquoya da Kral
soyuna babalk edeceini sylerler. Macbeth, cadlarn syledikleri karsnda
sarslrken, Banquo cadlarn sylediklerine ciddiye almaz. Macbeth, bu sahnede
kart Banquo ile verilerek, Macbethdeki iktidar tutkusu daha Macbeth eyleme
gemeden gsterilir. Yine Hamlette Hamlet babasnn hayaleti ile karlat
sahnede yalnz deildir, yannda sadk dostu Horatio vardr, Hamletin kart
olarak oyunda saduyuyu temsil eden Horatio, Hamlete hayaletin uursuz
olabileceini syleyerek, peinden gitmemesi konusunda onu uyarr. Kart
zelliklerle ykl Horatioyla vurgulanan Hamlet ise tm trajik kahramanlar gibi
17 Sevda ener, Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat, Dost Kitabevi, Ankara,
2003, ss. 25, 26, 2718
Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, s. 5119
Beliz Gbilmez, Sophoklesten Stopparda, Dram Sanat ve roni , Deniz Kitabevi,
Ankara, 2005, s. 68
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
9/17
155
trajik zorunluluu meydana karr ve hayaletin peinden gider. Daha arpc birrnek ise Antigone ve kart zelliiyle Ismenedir. Antigone, Kreona
bakaldrrken kardei smene ayn durum iinde olmasna ramen Antigone gibi
davranmay uygun bulmaz ve Antigoneyi eyleminin zarar getirecei uyarsnda
bulunur. Yine SophoklesinElektrasnda da benzer bir durum Elektra ile kardei
arasnda gemektedir. Elektra ve Khrysothemis kardetirler ve ayn olaya maruz
kalmlardr. Oysa Khrysothemis, Elektrann tersine alma peinde deildir.
Oyun kiisinin yklendii atma ise ona dayatlm olmamal, zorunluluk
olarak ortaya kmaldr.Bylece oyun kiisi dsal glerle atmaya girecek ve
kendindeki elikilerle birlikte, atma kendi kendini retecektir. Freud sahnedeki
kahramanla zdeleen seyircinin, kahraman zerinden kendi strap deneyinigerekletirdiini, zdeleme srasnda seyircinin siyasal, toplumsal ve cinsel
kayglardan uzak olduundan kendini tehlikeye atmakszn bu deneyi zihninde
gerekletirdiini belirtir. 20
atma, tema zerinde atlanamayacak bir yere sahiptir. atma, oyunun
szn gl ekilde etkiler, ona dorultu verir. Temann dramatik tasarm
beslemesinden anladmz ey, temann kartlklar tayor olmasdr. rnein
Ak X Nefret, Ballk X hanet, Sevgi X Sevgisizlik, Duygu X Akl vb.21
atma irili ufakl, youn ya da daha az youn atmalar ile geliir.
atmalar birbirini dourur, sreklilii salar ve bak alar sunar. En byk
dramada atmalar genellikle pek ok derece oluur ve her bir atma bir
dierine ayna tutar. 22 En basit kaba gldr oyunlarndan tutun da sulu gzl
melodramlara kadar atma oyuna varlk ve devamllk zelliini kazandrr.
Farslar geici, heyecan verici bir atmann veya dmn zmne dek
seyirciyi oradan oraya kotururken, melodramlar iyi ve ktnn keskin atmas
ile duygusal etkiyi yaratrlar. atmann dramatik yapnn olmazsa olmaz olmas
yle bir rnek ile de aklanabilir. Ali Ayeyi sever, Aye de Aliyi sevmektedir,
aileler bu karlkl sevgiyi olumlu karlarlar ve bu iki gen evlenip, mutlu olurlar.
Byle bir kurgudan oyun kamaz; ama tam tersi bir geliim, rnein bu sevgiye
kar klrsa, yani bir engel oluturulursa atma balar. 23
20Marvin Carlson, Tiyatro Teorileri, ss. 346, 347
21Murat Tuncay, Dramaturgi almalarnda zmleme ve Bir Yntem nerisi,
Aratrma Raporu,Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, zmir
1992, s.5522
Alvin B. Kernan, Character and Conflic, s.29023
Hlya Nutku, Oyun Yazarl, s.125
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
10/17
156
Bireyin evresiyle girdii atmalar her zaman iin kar eylem olarakkendini gstermemekte, modern dramaya geile birlikte engel ya da soruna
karlk oyun kiisinin eylemsizlii oyunun atmasn belirlemektedir. Georg
Bchner, Dantonun lmn ve Woyzecki tarihin kiiyi tketmesi24 olarak
gelitirir. BchnerWoyzeckte anti-kahraman ya da tersine kahraman (Anti-held)
olarak adlandrlantoplumsal evrenin koullandrd oyun kiisini getirir; evresi
tarafndan ezilen Woyzeckin evresinden genel etkilere kar tepkiyi deil
tepkisizlii vardr. Woyzeckin tepkisizlii, i atmasn kuvvetlendirir, evresi
tarafndan daha youn biimde kartla srklenmesine neden olur. evresine
deil kendine ynelen Woyzeck, oyunun atmasn bu biimde devam ettirir.
Sradan insann, kk dnyasn veren bu tr oyunlar, sosyo-ekonomik artlariinde gnlk insann atmasn eylemsizlik noktasnda vermektedir. Bchnerle
birlikte yalnz oyun kiisi ve bireye bak deil, dram yapsnda da deiikler
ortaya kar. nsann kaderle, tanrlarla atmas bir yana braklmakta, tarihin kat
yasasyla atmadan da geerek, toplum-birey atmas sahneye gelir.25Gereki
tiyatroda atma, insann evresiyle girdii sinsi savamda yenik dmesine
dnmtr. Gereki yazarlar insan toplumsal evresiyle ele almakta, onu
aratrmakta ve deerlendirmektedirler. ve d koullarn insan kskvrak
balam olmasnn tiyatroya yeni bir yazg kavramn getirdii ve insann evresi
ile atmasnn dramatik anlam zerinde durulduu sylenebilir.26
Epik estetikte ise ana nokta, atmann oyun boyunca devam ederek oyunla
birlikte sonulanmamasdr. nk seyirci iin atmann zlecei yer tiyatro
salonunun kndadr. Bertolt Brecht insana, dnyaya bilinli gzlerle bakmasn
salk verir, kiinin evresi olaan maskesinin altnda olaan olmayan eylerle
doludur, hele bunlar gnlk, sradan eyler ise. Brecht, sradan grnen eylerde
daha derin uyumazlklarn olduunu tiyatrosuyla anlatmaya alr. Toplumsal
ilikiler atmalar sarmaldr, ancak atmalar kendilerini gizler ya da birileri
tarafndan gizlenir. atmalar grmek, dzeltilebileceini kavramak ve
dzeltmeye almak Brechte gre dnyay deitirmektir. Tiyatro dnyann
deitirilmesi iin bir uyarcdr. Brecht, oyunlarnda oyun boyunca diyalektik bir
biimde atmay devam ettirir, iyi ile ktnn, sava ile barn, emek ile
24Marianne Kesting, Tarihte ve amzda Epik Tiyatro, ev., Ylmaz Onay, Adam
Yay., stanbul, 1985, s.4025
Kesting, A.g.y., ss.42- 4326
Sevda ener, Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara, s.
182
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
11/17
157
smrnn ilikisi finalde u sorunun meydana kmasn salar; insan mdeimeli dzen mi? Epik tiyatronun bu yaklam, atmann dramatik olan
iindeki baat rolne iyi bir rnek olmann yan sra geliimin atmaya olan
ihtiyacn da ortaya koymaktadr. Dnyann deikenliinin temelinde kartlarn
birlii yatmaktadr. eyler, insanlar, olaylar ilerinde ne olduklarn, nasl
olduklarn barndrdklar gibi bunun kartn da barndrrlar. nk geliirler,
durmazlar, sonsuza dek deiirler. Ve eyler, u andaki halleriyle bile, ilerinde
bilinemez bir biimde kartlarn bulundururlar.27
Nietzsche Antik Yunan tragedyasn aklad ve onun yozlamasn
eletirdii Tragedyann Douu adl kitabnda Dionisos ve Apollon kartlnn
sanata can verdii grndedir. Dionisoscu reti kendinden gemeyi, kaosu,cokuyu, doay gsterirken Apolloncu reti dzeni, toplumu, anlama ve
kavramay, lll, gzellii temsil eder. Dionisos dans ve mzik gibi soyut
sanatlara iaret ederken Apolloncu sanat yontu gibi plastik sanatlar iaret eder. Bu
iki tanrsal gcn kartl tragedyay ortaya karr. Ortaya kan sanatta
Dionisosun yaratcl ve Apollonun dzeni vardr. Yollarnn ayr olmasna
karn bu iki eilim yan yana gider. okluk birbirleriyle; aka, atrlar;
karlkl olarak yeni, gl doumlar uruna. Bu birlik sonunda eski tragedyann
Dionysosca Apolloca olan sanat yaptlarn yaratt. 28
Midas, Dionysosun yolda Silenden yaamn ve insan varlnn zn
renmek ister.Uzun uralar sonucu ele geirdii Silen, Midasa onun iin en iyi
olann hi var olmam olmak olduunu, ikinci iyi olann ise hemen lmesi
olduunu syler. Bilgisizlikten bilgiye geen Midasn, aslnda elde ettii bilgi
kendi (dolaysyla insann) aresizlii ve faniliidir. Silenin cevab sarscdr,
nk var olmaya alan insan olarak Midas kendi hiliiyle karlar. Nietzsche
bu sylenceden esinlenerek sanatn dn ve gerein temel grnn ortaya
kardn, bu grnn sonu gelmez bir atmay ierdiini syler. Apollaca
olan acsz, derin sezgi ile Silen in korkun bilgelii gzler nne serilir. nsan ac
evren nedeniyle yaratmak durumunda braklmtr. nsan, d gcyle temel
kartl, temel acy sanatla grnen bir boyuta tar. Bu anlamda sanata, salk
veren bir kurtarc olarak yaklamaktadr Nietzsche. nk sanat, kartl ortaya
27Elizabeth Wright, Postmodern Brecht, ev. Ayegl Bahvan, Dost Yay. , Ankara,
1998, s. 6928
Friedrich Nietzsche, Tragedyann Douu, ev. smail Zeki Eybolu, Say yaynlar,
st., 1997, ss. 23- 45
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
12/17
158
karmas ve varoluun aclarn bastrmaya yneliktir de. Bylece sanat, ycelik vesamaln kartln elinde tutmaktadr.29
Antonin Artaud, Nietzscheden etkilenmi ve Vahet Tiyatrosunda
kulland ac ilikisini insann gerekliini su yzne kararak onunla
yzlemesini salayp onu iyiletirmekte aramtr. nsan doas ktcl olduu
iin, ancak saaltm ktl ortaya kartmakla salanabilir, stn rtmekle
deil. Ona gre iyiliin yeermesini salayabilmek insandaki ktlk ve iyiliin
atmasnn ele alnarak ktln gsterilmesinden geer. Bu noktada A.Artaud
insann i yaants ile d yaants arasndaki ezberi bozarak buradan gl bir
atma saar. Artaud tiyatronun zn yle aklar; Tiyatro, seyircinin cinayete
yatkn eilimlerini, erotik saplantlarn, yabanlln, karabasanlarn, yaam venesneler karsnda topik duyumunu, hatta kana susamln ieren dlerini
gerekten sergileyemedii, onun dzmece ve aldatc bir dzlemde deil, iinden
geldiince arnmasn salayamad srece kendini bulamaz.30
Oyun kiilerinin atma ile ilikileri modern oyunlarda farkllar. rnein
J.Genetin Hizmetiler adl oyununda hizmeti iki karde, Claire ve Solange
ezen-ezilen kartlnda olduklar Madame rolne girerek bir oyun
oynamaktadrlar. Amalar ise atmay kendi ynlerine evirmek ve Madame
ldrmektir. Bunun iin Madame iin zehirli ay hazrlamlardr. Madame
gelmeden nceden Clairen Madame, Solangen ise Claire rolne girdii bir oyun
oynarlar. Sonuta Madamea zehirli ay iiremeyen hizmetiler, oyunun ezen -
ezilen kartln gerek-oyun kartlna tarlar. Madame rolndeki Claire,
Claire rolndeki Solangedan zehirli ay ister. Bylece atma ve kartlklar
oyun-gerek kartlna ular. Bu noktada olay dizisi deil, olay dizisindeki roller
deimektedir, ay ien gerek Madame deil, Madame rolndeki Clairedir.
Oyunda atmannbir ileri dzeye yani gerek-oyun kartlna varmas, oyun
kiilerinin geliim izgilerini de deitirmektedir.
Uyumsuz tiyatroda ana kartlklar insan-dnya, kitle-birey, anlam-
anlamszlk, iletiim-iletiimsizlik, kitle insan- birey olarak zetlenebilir. Albert
Camusnn Sisifos Sylenininde absrt* gerekeleri Hayatn Monotonluu,
Zamann Gemesi, Yalnzlk ve Yabanclama, lm olarak tanmlar. nsann
29Nietzsche, A.g.y., s.13
30Selen Korad Birkiye, ada Tiyatroda Kltrleraras Eilim, De Ki Yay., ,
Anakara, 2007, s. 75
* Absrt kelimesinin tercih edili nedeni Albert Camusnn Sisifos Syleniadl kitabnda
bu terimi kullanm olmas ve genel literatre de bu haliyle gemi olmasdr.
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
13/17
159
dnyayla karlamas absrt duyguyu ortaya karr, insann dnya ile karlamasayn zamanda atmann balad yerdir. Camus bu durumu u szlerle anlatr;
Aalar arasnda bir aa, hayvanlar arasnda bir kedi olsaydm, bu hayatn bir
anlam olacakt ya da daha ziyade bu sorunun hibir anlam kalmayacakt, zira bu
dnyann bir paras olacaktm.31Uyumsuz tiyatrodaasal sorunlardan biri insann
dnyadaki anlamszldr. Bu nedenle z ve biim ayn dzlemde yer alarak tm
dramatik geler indirgenir. Artk anlaml bir olay dizisi, kiiletirme, dil, zaman ve
uzamdan sz edilemeyecei gibi atma biimleri de deiir. nsanla ile bilinmez,
anlamsz, yabanc ve korkun dnya atmas, atmann biimsel aktarmn da
deitirir. atmann gerilime doru ykselen ivmesi yerini srekli bir gerilime ya
da gelii gzel, dorusal olmayan bir atmaya brakr. Postdramatik yapnn ilkevrelerini kapsad da dnlen uyumsuz tiyatro, atmann biim ve ierik
boyutlarn bir yzeye yanstarak dramatik yapnn temeli olan atmaya yeni bir
alan amtr. Absrd tiyatro bir elikiler, kartlklar toplamnn sahneye
yanstlmasdr. Oyun kiileri hibir yere, dolaysyla iine frlatldklar ortama ait
deillerdir, diyalog biiminde kurulmu konumalar birbirini karlamaz ya da
neden-sonu ilikisiyle ilerlemez, oyun sresi boyunca btn olup bitenlere ramen
genellikle ve aslnda oyunlarda zetlenebilir ya da ana hatlar izilebilir bir
olay dizisi yoktur, oyunlardaki ilerleyie ramen dramatik anlamda bir gelimeden
sz etmek genellikle imkanszdr.32
Postdramatik durum yapskmle birlikte yapsalclk ve gstergebilimin
zerinde durduu ikili kartlklar (gsteren/gsterilen, dil/sz, artzaman/ezaman
v.b) ykar. Gsteren ile gsterilen ilikisi bulanklar, Derrida ile karlklar bir
senteze dnmez, birbiri arasnda seim yapma ya da biri yerine dieri olma hali
ortadan kalkar. kili kartlklaryapsal sonrasclar tarafndan da ikili kartlk
iindeki elerden birinin dieri zerinde hakimiyet kurduu iddiasyla mahkum
edilmi. Siyah-beyaz kartlnda siyahn ktcl gleri beyazln ise
masumiyeti artrmas rneinde olduu gibi, ikili kartlklarn elerinin
birbirine gre, rnein ahlaki, bir stn-aa sralamasna tabi tutulduu
dnlmtr. Derrida ikili kartlk iindeki unsurlardan birinin dierini
tekiletirdiini savlamaktadr.33 Postmodern tiyatroda kartlklarn birbiri ile
31Albert Camus, Sisifos Syleni, ev. Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 1998, s.63
32 Beliz Gbilmez, Absrd Tiyatroda roni, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, say:15,
Ankara, 2003, s.13233
Selda ndl, Satcnn lm / okuma stratejisi; ikili kartlk/birliktelik-yan yanalk
Tiyatro Aratrmalar Dergisi,say:21, Ankara, 2006, s.139
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
14/17
160
savamndan ok, kartlklarn birbiri iinde erimeleri ve biimsel olarakkartlklar vurgusunun arpclnn altnn izilmesi eklinde kendini gsterir.
rnein Wilsonun beyni ztlklara gre iler. Tiyatronun gc de zaten zt glerin
uyumundan gelir: Dikay/yatay, ses/sessizlik, k/karanlk, hzl/yava, souk-k
/scak-k, minimalizm/maksimalizm, gerekilik/soyutlama, rasyonel/irrasyonal,
komedi/trajedi, yce/grotesk.34 Derridaya baka bir okuma getirilerek teatral
olann dnda hibir ey yoktur.35denilebilecei gibi, ikili kartlklar bu tiyatroda
daha ok, ayn anda her yerde birden var olan bir ikili olmutur.36
Postmodernizmin getirdii dalite yani ikilik, melodrams bir hayat
anlaynn yklmasnn ilan ve dnce biiminde de bu yaklamn egemen
olmas yine dramatik sanatn en temel ilkesi olan atmaya, amazlara denkdmektedir.37Andy Warholn 15 dakikalna hret belirlemesinde olduu gibi
dnya tiyatralletii iin, dnyadaki ve tiyatrodaki kartlklar da deiime urar.
yle ki, gsterinin gnmz toplumunun asal retimi olduu38 dnlrse,
zamann ve tarihin kesintiye uratm bu an tiyatrosunun da kartl kesintiye
uratt bir gerek olarak karmza kar. Suretlerin asllarndan daha gerek bir
eye dnt bu durum "hipergereklik" durumudur ve, "simlasyonun
ufkundan" kaybolan bir dnyada her ey tiyatrodur; ama her ey tiyatro haline
geldiinde, ortada herhangi bir sahne, mesafe, bak kalmaz. "Glgeler
krallnda, artk kimsenin glgesi yoktur" diye srdrr Baudrillard; bat
felsefesinde merkezi bir konum oluturan kart iftler (zne/nesne; beden/dnce
vb.), bu kartlklara dayanan dalizm artk yklmtr.39 Postdramatik tiyatroda
eylem, kiiletirme ve dilin sunumu paralanr. Dil, konuandan koparlarak
allm alg kalplar krlacaktr ve dil, kekemelik, aksan ve yanl telaffuzla
kullanlarak beden ve kelime arasndaki atma belirginleecektir.40
atma dramatik yapnn kurucusu, btn iinde ilikilerin dorultu ve
devamll olarak grnebilir. Bir oyun iinde atma bir ok noktada kendini var
34Selen Korad Birkiye, ada Tiyatroda Kltrleraras Eilim, s.228
35 Elinor Fuchs, Karakterin lm, Dost Kitabevi, Ankara, 2003,s.13736
Fuchs, A.g.y., ss. 193, 19437
Semih elenk, Modern Sonras ada Tiyatronun ans Agon Tiyatro 9, Ankara,
1993, s.2938
Elinor Fuchs, Karakterin lm, s. 19439
Sreyya Karacabey elik, Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro
Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara, s.5940
A.g.y. ss. 73-74
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
15/17
161
eder, eitli biim ve ierik noktalarnda geliir. Tiyatro sanatnn yaad geliimve deiimler atmann da geliim ve deiimi demektir. Tiyatro artk zne
dnmek, sadece bir hikaye anlatcs rolnden karak kendi olanak ve olaslklar
iinde kabuk yenilemektedir. Tiyatro sanatndan beklentiler deimektedir. Bu
sre iinde atma yokluunun deil varlnn kant gsterir. Olaylar kendi
bana dramatik deildir. Drama, gren gzler gerektirir. Bir eyin iinde dramay
grmek hem atma unsurlarn alglamak hem de atmann bu unsurlarna
duygusal ekilde karlk vermektir. Bu duygusal karlk, atmada korkutucu
olana, merakl arpcla baldr. atma bile kendi bana dramatik deildir.
Eer hepimiz nkleer bir savata yok olursak, atma kimya ve fizik alannda var
olmaya devam edecek. Bu sadece drama deildir, ayn zaman da bir sretir. Eerdrama grlebilen bir eyse, grecek bir ey olmak zorundadr. Drama
insandr.41
41Eric Bentley, The Life of the Drama, Atheneum, New York, 1967, s.4
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
16/17
162
Kaynaka
Genel Kaynaka
ARSTOTELES, Poetika, ev. smail Tunal, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002
BENTLEY, Eric The Life of the Drama, Atheneum, New York, 1967
CAMUS, Albert Sisifos Syleni, ev. Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 1998
CARLSON, Marvin Tiyatro Teorileri,ev.: Eren Bulallar, Bar Yldrm, De
Ki Yay., Ankara, 2008
CASSADY, Marshall Characters in Action, University Press of America, 1984
ALILAR, AzizTiyatronun ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1993
FUCHS, Elinor Karakterin lm, Modernizmden Sonra Tiyatro, DostKitabevi, Ankara, 2003
JOHN, Cadden Drama Appreciation for a Level, Federal Publications Pte Ltd.,
London US., 1988
GBLMEZ, Beliz, Sophoklesten Stopparda, Dram Sanat ve roni, Deniz
Kitabevi, Ankara, 2005
KERNAN, Alvin B. Character and Conflic, Yale University, U.S.A, 1969
KESTNG, MarianneTarihte ve amzda Epik Tiyatro, ev., Ylmaz Onay,
Adam Yay., stanbul, 1985
KORAD BRKYE, Selen ada Tiyatroda Kltrleraras Eilim, De Ki Yay.,
, Anakara, 2007NETZSCHE, Friedrich Tragedyann Douu, ev. smail Zeki Eybolu, Say
yaynlar, st., 1997
NUTKU, HlyaOyun Yazarl,Mitos Boyut Yay., stanbul, 1999
POSPELOV, Gennadiy Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel Basm
Yayn, stanbul, 2005
R.F. Clarke, Of Drama,Cambrdge At The University Pres, 1965
ENER, Sevda ada Trk Tiyatrosunda nsan, (1923-1972), Ankara
niversitesi Dil ve Tarih- Corafya Fak. Yay., Ankara, 1972
ENER, Sevda Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, Dost Kitapevi Yaynlar,
AnkaraENER, Sevda Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat, Dost Kitabevi,
Ankara, 2003
TUNALI, smail Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996
TUNCAY, Murat Dramaturgi almalarnda zmleme ve Bir Yntem
nerisi, Aratrma Projesi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar
Fakltesi Yaynlar, zmir 1992
7/30/2019 Dramatik Yapda atma
17/17
163
NAL, Halil Ata Yirminci Yzyl Sonunda Tiyatroda Araylar: PostmodernTiyatro,stanbul ni. Sosyal Bilimler Enstits, Tiyatro Eletirmenlii ve
Dramaturji Anabilim Dal, stanbul, 2004
WRGHT, Elizabeth Postmodern Brecht, ev. Ayegl Bahvan, Dost Yay. ,
Ankara, 1998
Makaleler
ELENK, Semih, Modern Sonras ada Tiyatronun ans Agon Tiyatro 9,
Ankara, 1993
GBLMEZ, Beliz, Absrd Tiyatroda roni, Tiyatro Aratrmalar Dergisi,
say:15, Ankara, 2003HAUSER, Yapt Kurgusunda Diyalektik, Sanat evresi,say:39, Ocak 1982
KARACABEY ELK, Sreyya , Modern Sonrasnda Dramatik Metinler,
Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara
NDL, Selda, Satcnn lm / okuma stratejisi; ikili kartlk/birliktelik-yan
yanalkTiyatro Aratrmalar Dergisi,say:21, Ankara, 2006
Oyunlar
BURAK, Sevim te Ba te Gvde te Kanatlar, Yap Kredi Yay., stanbul