Dramatik Yapıda Çatışma

7/30/2019 Dramatik Yapda atma

1/17

147

DRAMATK YAPIDA ATIMA

Ar. Gr. Duygu TOKSOY EBER*

z

zlenebilirliin temelinde kart glerin atmas yatar. atma, etkime-

tepkime ilikisidir. atma zm isteyen gerginlik ve huzursuzluklardr. Genelde

sanatta zelde dram sanatnda atma, belli bir uyuma duyulan zlemdir. Bu

zlem, anlatma biimleri farkllaan dramatik atmay alar boyunca etkilemitirAnahtar Kelimeler: atma, Dramatik.

CONFLICT IN DRAMATIC STRUCTURE

Abstract

In the base of the traceability, the conflict of the opposing forces lies. The

connflict is the relationship of the effect and the reaction. The conflict is the

tension and the anxiety seeking for a solution. The conflict, in general in art, in

particular in drama, is an aspiration for a certain harmony. The dramatic conflict of

which expression forms differ has been influenced by this aspiration throughout

ages.

Key Words: Conflict, Dramatic

Giri

ncelikle insan atma iinde olan bir varlktr. lmllk bilincine sahip

tek varlk olan insan, leceini bilerek yaar, sonludur ancak sanatsal ya da

bilimsel almalaryla sonsuza ular. Her sanat kendinden nceki sanat

daarcna eklenirken aslnda kendinden nceki sanat ile atmtr. Doru

biimde yaplan her trl atma, geliimin gstergesidir. Sanat, olan bitenleuyumlu deil, olan bitene muhalif kiiliktir, doru noktada ortaya kan muhaliflik

ise ilerleme iin bir admdr. Evrende kargaa ve uyum srekli atr, evren

atmadan doan uyumun temsilidir.Evrende bir denkleme, bir harmoni vardr;

ama, ne var ki, bu evren harmonisi kavranamaz. O, ancak sanat yaptnda biim

*Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Blm


2/17

148

alm olarak ifade bulabilir. Sanatnn grevi, bu gizli harmoniyi, nesnelerdeki buniversal dengeyi grme, ona biim vermek ve onun yasalln ortaya koymaktr.1

Tm sanatlarn biimsel dzenlerinin temelinde evrensel dzene zg denge ve

uyum yatmaktadr. Tpk doada olduu gibi, asal yapy bozmadan ona renk ve

eitlilik kazandran kartlklar, elikiler ve atmalar da evrensel dzenin

paralelindedir.2

Tm sanatlar atmay ierir ancak atmann daha net grnd, atma

olmadan dnlemeyecek sanat, dram sanatdr. Dramann z atmadr.3

Dramatik kelimesi eylemek kkeninden gelir, kiilerin durumlar ierisindeki

eylemlerini tavr, davran ve diyaloglar yoluyla dile getirdikleri bir anlatm

biimidir. Dramatik eylemin dramatik olann younluk ilkesi de gz nnealndnda- atma zellii gsteren kartlk ve elikileri barndrmas asl

meseledir. Tiyatro sanatnda hareketintemelinde kart glerin atmas yatar.4

atma yaratma sanat olarak anlan dram sanat, atmann uyum ve geliim

sonularna vard bir dzeni temsil eder. Oyun (drama) kkence eylem anlamna

gelmekle birlikte, eylem, oyunla zde deildir eylem, oyunun temel yapsal

bileken kouludur ayn ey, oyun kiisi ile diyalog (dil) iin de geerlidir. Oyun

kiisi de oyunun yapsal bilekenidir (olmazsa olmaz) dr; eylem oyuncuda

varln kazanr, kendini ortaya koyar oyunun nc yapsal bilekeni

diyalogdur (dramatik sz). Eylem, oyun kiisi ve diyalog oyunda ayrlmaz bir

btnlk olutururlar oyun kiisi ve diyalog, eylemde ierili deildir; eylemi

eylem yapan dramatik kartlk, elime ve atmalardr; eylem, elime ve

atmalarn varolu biimidir. 5 atma oyun kiilerinin eylemlerinin k

noktasdr, oyun kiilerinin eylemleri atma nedeniyle nemlidir, onlar bir eyler

uruna ya da bir eye kar eylerler veya eylemezler. Eylemsizlik dahi atmadan

beslenen bir var olutur. Kahramann, eylemini yalnzca yerine getiriini deil, o

eylemi isteyiini de grmeliyiz. Onun dnceleri bizim iin, yaptklarndan kat kat

daha nemlidir; hele o dncelerin kaynaklar ve o eylemlerin sonular, bizce

1 smail Tunal, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s. 233

2 Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, (1923-1972), Ankara niversitesi Dil

ve Tarih- Corafya Fak. Yay., Ankara, 1972, s.73

R.F. Clarke, Of Drama,Cambrdge At The University Pres, 1965, s.64 Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, s. 44

5 Aziz allar, Tiyatronun ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1993, s. 23, 24


3/17

149

daha bile byk nem tar.6

Medea oyununda Medea kocasndan intikam almakiin ocuklarn katleder. Bu oyunda etkileyici olan Medeann eylemi kadar

eylemini gerekletirme nedenidir. Medeann kendi ocuklarn ldrerek

kocasndan intikam almas, intikam iin kulland ocuklarn kendi canndan

olduu gerei ile atr. Ancak Medeann bu gerei gz ard edebilecek denli

bir kararla ulamas, atmay byk bir gerilime dntrr. Oyun kiilerinin

dnceleri kart olduklar ile ilgilidir. Karlarnda olduklar ey de oyun

kiilerinin kararllklaryla ayn dzeydedir. Dramatik yapnn z bu noktada

gerekleir. rnein Gogol Paltonun hikayesini yaanm bir olay zerine kurar,

olay yledir; bir kyl tm parasyla bir tfek alr, tfei kaybolduunda ise akln

yitirir. Kylnn tfeine olan balln gren kyller ona yeni tfek alrlar vesorun zlr. Bu olay, iinde belli bir atmay bulundursa da atmann

devamll ve olayn zm noktalarnda syleyebilecekler ksrdr. Tfeine

bal olan adam olsa olsa bir delidir ve daha nemlisi tfeini geri kazanmak iin

eyleme gememi, kyllerin ona yeni bir tfek almasyla da sorun zlmtr.

Tfek yksnden esinlenerek yazlan Paltoda ise Akakiy yeni paltosunu edinmek

iin varn younu verir, yllardr istemedii ikramiyesini dahi amirinden ister

ancak paltosu onu giyindii ilk gece alnr. Akakiy paltosunu aramaya balar alt

dzey polislerden balayarak emniyet amirlerine kadar kar, hi kimse ona yardm

etmez ve Akakiy souktan lr ancak o paltosundan yoksun braklmasnn acsn

ldkten sonra bir hayalet olarak devam ettirir. Akakiyin hayaleti st mevkili

kiilerin paltolarn almaya balar. Akakiyin yeni bir palto diktirmede ve

sonrasnda alnan paltosunu aramadaki srar, toplumsal atmaya doru alann

geniletir. Akakiy eski paltosuyla da yeni paltosuyla da, paltosu alndktan sonra

da ve gerekte souktan deil paltosuzluktan ldnde de hatta insanlarn

paltosunu alan bir l olarak da palto atmasn srdrr. Akakiyin bunun

yannda toplumsal yozlamln da atmasn srdrmektedir. Gerek tfek

hikayesindeki gibi kimse Akakiye ikinci bir yeni palto hediye etmez, etse dahi

Akakiy atmay srdrc yapsyla kendi paltosunu bulmaya almakta devam

edecektir. Bylece Gogoln Paltoadl oyunu tfek hikayesinden esinlenerek bir

atma balatmtr ancak oyunda daha nemli olan oyun boyunca atmann

canl bir ekilde, arlk Rusyasnn yozlam brokrasi hayatn ortaya kararak

devam etmesidir. yle ki oyun biter ama atma bitmez.

6Gennadiy Pospelov, Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel Basm Yayn,

stanbul, 2005, s. 228


4/17

150

atma seyirciyi oyuna balad gibi ona etkileyicilik ve inandrclk dakatan bir unsurdur. Hareketi gerekletirdii gibi oyuna anlam verir. Onun

sayesinde sahnede en olmadk eylere bile inanabiliriz. Ionesconun Gergedanlar

oyununda ehirde gergedanlarn grnd ksa sre sonra da ehir halknn birer

birer gergedanlatklar gsterilir. Berenger gergedanlamamak iin aba gsterir,

onun mcadelesi bu inanlmaz olaylara inanmamza en nemli nedendir.

Yozlamln gstergesi olarak gergedanlamak, doru ancak yalnz olarak

yaamak demek olan insan kalmak ile insanlktan kmak ancak dierleriyle

birlikte olmak demek gergedanlamakla atr. Eylemi oyun kiileri gerekletirir,

kiilerin mcadele ettikleri, arzuladklar, ele geirmeye altklar eyler vardr;

bulunduklar durumu devam ettirmeye alrlar, bir srr saklamaya alrlar ya dasuluyu bulmaya, yaamlarn srdrmeye ya da gergedanlamamaya abalarlar.

Burada seyirci oyun kiilerinin eylemlerinin nedenlerini atma sayesinde

okuyabilmekte, adm adm eylemlerini gzlemlemektedir. Oyunun gerilimi

saland gibi anlamsal ereve de belirlenmi olur. Tiyatro sanat oyuncu ve

seyirci birliktelii ile vardr, oyuncunun kuma ise atmasdr. Tiyatronun

devinimi oyuncuyu sahneye doru ynlendiriyorsa, atma da oyun kiilerini

eyleme ynlendirir. Tanma gre gd baz ihtiyalarna doyum arayan kiiyi

harekete geiren bir gtr. (alk bizi yiyecek aramaya zorlayan bir gddr.)

Dramatik bir gd karakteri amalarnn farknda olma abasnda olduu ve

gdlerinin onu ynlendirdii bir dnyann iine girmeye zorlar. Hedda Gabler,

Eilert Louborgu kontrol etmeye ve yok etmeye alr; Cesaret Ana ailesini bir

arada tutmaya ve yk arabasn hareket ettirmeye abalar. Ancak farkndala

doru giden bu aba balar balamaz kart g devreye girer ve atma meydana

gelir. Herkesin bir yne doru ilerleyii kanunu dier bir ynde abalanan bir

gle karttr ve fiziin olduu kadar dramann da temeli budur.7

Melek: Bizi bir dinleyen olmasn?

Nvart: ok phecisin.

Melek: (Manal) Hakl deil miyim?

Nvart: Bir bakaym, iin rahat etsin. (Kalkp kapy aar, kapar.) Ne gelen

var ne giden, in cin top oynuyor8

Sevim Burakn te Ba te Gvde te Kanatlar adl oyunundaki bu

diyalogun tek bana atma bakmndan incelenmesi dahi dramatik yap iinde

7Alvin B. Kernan, Character and Conflict, Yale University, U.S.A, 1969, ss. 288-9.

8Sevim Burak.te Ba te Gvde te Kanatlar, Yap Kredi Yay, stanbul, s.44


5/17

151

atmann nemini gsterebilir. Melekin Bizi bir dinleyen olmasn? repliinekar Nvartn onu phecilikle sulamas kuku dolu bir atmay ortaya karr,

Nvart kartln ileri gtrmez ve Meleke kuku konusunda ayn dzleme geer,

kapy ap kapar, kapda kimse yoktur ancak kapy kapattnda syledii szler,

yalnzlkla ilgili yeni bir atma balatr. Bu szler, izlenmenin tedirginlii mi,

yalnzln soukluu mu daha korkutucu sorusunu ortaya karr. Her iki atma

da birbirini tetikleyerek gerilimi artrr. Bu noktada yazar cmleleri seii ile de

gerilimi desteklemektedir. Nvartn bizi dinleyen kimse yok yerine, Ne gelen

var ne giden, in cin top oynuyor. sz dil atma ilikisi bakmndan da rnek

olabilir.

atmann salaml oyundaki baka geler ile kurduu ilikiye debaldr. Bir oyunun varlk dzeni olay dizisinin akdr. Olay dizisi serimle ya da

serim atlanarak dorudan atmayla balar.yi yaplm bir serim, oyunun atma

zemininin iyi hazrlanmasna neden olur.9 Kral Oidipus oyunu sorunla balar,

Thebai ehri veba salgnyla yz yzedir, salgna sebep olan bir kii vardr. Kral

Oidipus kiiyi bulup onu cezalandrarak salgna son vereceini syler. Veba salgn

atmay balatr ve oyunun ilk dmdr.Dm, kahramanlarn yaamlarnda

daha nceden var olan elikileri aa karp onlar keskinletirir.10 Kral Oidipus

iin bu atma ile aslnda doumundan itibaren yaantsn kaplayan elikilerin

yava yava farkna varmasna neden olacakbir itkidir. ShakespeareninRomeo ve

Julietadl oyununda bir baloda tanan Romeo ve Juliet birbirlerine ak olurlar.

Birbirlerine dman iki ailenin ocuklarnn yasak aklar dm ortaya karr.

Kan daval iki ailenin ocuklarnn aklaryla birlikte ortaya kan atma pek ok

dmle pekiir. Rahip Lorenzonun giriimleri, Romeonun Julietin kuzeni

Tybalt ile dellosu sonucunda onun lmne neden olmas, Julietin Parisle

evlendirilmek istenmesi ve Julietin Rahip Lorenzonun yardmyla kendini l

gibi gsterecek iksiri imesi zerine mezarla gtrlmesi, gerei anlatan

mektubun Romeonun eline zamannda ulaamamas gibi birok dm birbirini

izler. Romeonun, Julietin mezarna gelerek Julieti gerekten l sanarak kendini

ldrmesi ise doruk noktay oluturur. Bu nokta iki sevgilinin yaamlarnn

krld, heyecan ve deiimin yaand yerdir. zm ise Montague ve Capulet

ailelerinin barmalardr.Doruk u ya da bu ekilde dm zen kararllk

hareketi olurken, dmn kendisi kanlmaz olarak atma olgusuna odaklanr.

Genelde ana karakterin yok olduu ya da bir lmn gerekletii doruun yer

9 Hlya Nutku, Oyun Yazarl,Mitos Boyut Yay., stanbul, 1999, s.122

10Gennadiy Pospelov, Edebiyat Bilimi, s. 247


6/17

152

ald trajedi durumunda atma daha aktr ancak komedi iin de doru birdayanak noktas olacaktr. Burada atmosfer daha aydnlatc ve olas ykm daha

az tehdit edici olacaktr ancak atma duygusu yine de stndr.11 Dramatik

kurgunun baars, salt atmayla deil tm dramatik gelerin gerekli

yaplandrmalaryla ortaya kabilir ancak. Kurgunun baars, olay dizisindeki

birbirini izleyen blmlerin kartlna dayanr. Gerilim-denge-gerilim biiminde

soluk alp veren bir kurgu, byle bir diyalektik geliiminde, sonuta taraflardan

birinin kazanmas, dierinin kaybetmesi veya geici bir noktada dengelenerek

oyunun mutlu sonla bitmesini salayan perde ve blmlerle gerekletirilir.12

Kiiletirme oyun kiilerinin oluturulmas ve boyutlandrlmas ilemidir.

Kiiler olay dizisi iinde zellikleri, nasl olduklarn ortaya dkmektedirler.Oyunun atmas kiilerin ynelimleri ile ortaklk oluturur. Oyun kiilerinin

kiiletirme zellikleri atmaya varlk kazandrr. Klasik atl oyunlarda

genellikle atma ana karakterlerin inanlar, deerleri, tutumlar v.b.lerinde

gzlenen farkllklardan doar. yle ki, atmann varl, bir istemi olan ve bu

istemde kararl olan oyun kiileriyle paraleldir. Ancak karakterler arasndaki

atma, oyun metnindeki atma kategorisini tek bana kuatamaz.13 Oyun

kiilerinin atmas toplumsal ve evrensel zler tadnda deerlidir. Arthur

Millerin Btn Oullarm adl oyununda kiilerin bozuk toplum yapsndaki

durular ilenir. Toplum oyun kiilerine belli bir yaanty pompalarken, oyun

kiilerinin yaantya kar verdikleri tepkiler atmann netleerek, anlamsal bir

boyut kazanmasn salar. Bylece tiyatro sanatnn kartlklardan yararlanarak

seyircisini uyarma ilevi de gerekleir. Oyun kiilerini, durumlara kar

gsterdikleri tepkilerden karrz. Baarl saylabilecek senaryolarn bazlarnda

da benzer zellikleri grmek mmkndr, filmin ana kiisi filmin hemen banda

seyircinin ilgisini ekmek, seyirci ile ortak duygusal alan yaratmak iin hakl

olduu bir durumunda kk bir hakszla uratlabilir. Bylece, kk de olsa

atma iinde gsterilen karakter seyircinin ilgisini filmin banda ekmitir.

Kartlklardan yararlanma, ayrca, seyirci ile oyun kiisi arasndaki zdeleme

ilikisinin kurulmasnda da yararl bir yntem olarak gsterilebilir. Bu yaklam

Aristotelesin arnma (katharsis) dncesine de kaynaklk eder. nk acma,

11Cadden John, Drama Appreciation for a Level, Federal Publications Pte Ltd., London

US., 1988, ss. 6-712

Hauser, Yapt Kurgusunda Diyalektik, Sanat evresi, say:39, Ocak 1982, s. 3713

Elinor Fuchs, Karakterin lm, Modernizmden Sonra Tiyatro, Dost Kitabevi,

Ankara, 2003, s. 77


7/17

153

layk olmad halde acya uram bir kimse karsnda duyulur. Korku da, acyekenle kendi aramzda bir benzerlik bulmamzdan doar.14

Marshall Cassady ise Characters in Action (Aksiyondaki Karakterler) adl

kitabnda oyun kiilerinin atma zerindeki nemini u ekilde belirtmitir: yk

(neden-sonu) oyununun olay dizisi, kar glerin bulumalarn ierir. Onlarn

mcadelesi, onlardan biri yenilene dek srer. Biri protagonist, dieri antagonisttir.

Protagonist, bir eyi isteyen ya da gereksinme duyan kiidir; antagonist ise ona

kar gelir. Protagonist genellikle bir kiidir, nadiren bir grup da olabilir.

Antagonist ise bir dier kiidir, bir gruptur ya da cansz bir gtr, rnein sosyal

ve ekonomik koullar. Protagonistin evresi, doa gleri ya da zihindeki bir

durum da olabilir ve ounlukla bakarakterin dieriyle ilikilerinde gsterilir. (...)Bir oyunun yapyla ilgili aklda tutulabilecek eitli zellikli noktalar vardr.

Birincisi kartln trdr. Be farkl tr vardr. Protagonist u glere kardr:

1. Bir bakas, 2. Kendisi, 3.Toplum, 4. Doa, 5. Kader.15

Dram sanatnda oyun kiilerinin i atmalar da nemli bir yer alr. Freytag

trajik atmay, insanla alnyazs ya da insanla toplum arasndaki atmada deil,

insann kendi iindeki atmasnda bulur.16 Shakespearenin tragedyalarnda net

ekliyle grebileceiz i atma insann derinliklerinde cereyan eden frtnalar

gsterir.Antik Yunan tragedyalarnda, Rnesans dnemi oyunlarnda, Shakespeare

tragedyalarnda, Klasik ve Romantik ve Gereki akm oyunlarnda hareket

olaylarn geliimi ile salanr. Ne var ki, d dinamizmin yan sra oyun kiilerinin

i dnyalarnn yanstlmasna, i atmalarnn anlatmna da yer verilmitir,

seyircinin, tank olduu eylem aracl ile insan ve insann karmak i gerei,

insan ve insann toplumsal ilikileri, insan ve moral deerleri zerinde bilgilenmesi

ve dnmesi salanmtr. rnein Shakespeare tragedyalarnn en ksas olan

Macbethde cinayet, bir sava, birok ldrme sahnesi yer alr. Ayrca

Macbethin kendi vicdan ile hesaplamas, Lady Macbethin bunalm, oyun

kiilerinin i dnyalarndaki devinimi sergiler. ldrlen Banquonun hayaletinin

Macbethe grnerek onu dehete drd, korkun grnl Cadlarn

14Aristoteles, Poetika, ev. smail Tunal, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002, s. 37

15Marshall Cassady, Characters in Action, University Press of America, 1984, s.68

16Marvin Carlson, Tiyatro Teorileri,ev.: Eren Bulallar, Bar Yldrm, De Ki Yay.,

Ankara, 2008, s. 271


8/17

154

karanlk konumalar ile olaylar ateledii sahneler, hem d, hem i aksiyonieren ve oyuna byk canllk salayan blmlerdir.17

Dramatik yapda atma, kiiletirme asndan yalnz kahraman ve

kahramann savat kart kahraman eklinde deil, bakml bir yap ile oyun

kiilerine kimi kart zellikler yklenerek oyunun yapsndaki dengenin kurulmas

salamakla da mmkn olur. rnein Shakespearenin Romeo ile Julietoyununda

Scak ve sevimli Romeo, uzlamaz ve fkeli Tybalta karttr. Hayat coku ile

yaayan Mercutio, onu soylu bir tavrla seyreden Parisle dengelenmitir. Pratik,

becerikli fakat dnek Dad, iyi niyetli, inanl fakat beceriksiz Rahiple dengelidir.

Kendi ilerinde, duygusal ve ak Romeo ile, eletirel ve alayc dostu Mercutio.

Kavgac Tybalt ile soukkanl Paris karttr. Kartlk iki dman aileninuaklarnda da grlr. Bu oyunda seven ile sevilen, yallar ile genler, soylular

ile halktan kiiler ve nihayet lenler ile kalanlar dengelenmitir.18Yine Hamlet

oyununda Opheliann gerek delilii Hamletin sahte deliliiyle, Gertrudeun

ahlakszl, Opheliann ahlakyla, Hamletin dnen yan Fortinbrasn

eylemli yanyla yan yana gsterilerek bir kartlklar dizgesi yaratlr.19

Kiiletirmenin kartlklar bakmndan baka bir zellii ise kart zellikli

oyun kiilerinin ayn olay ya da durum iindeki durularn vererek, oyun

kiilerinin zelliklerinin pekitirilmesidir. Shakespearenin Macbeth ve Hamlet

oyunlarnda ve Sophoklesin Antigoneoyunlarndabu durum ak olarak sunulur.

Macbeth cadlar sahnesinde yalnz deil, yannda ekomutan ve Kraln yakn

Banquo vardr, cadlar yalnz Macbethe nce Glamis Beyi sonra Cawdor Beyi ,

daha sonra da Kral olacan syleyerek kehanette bulunmazlar, Banquoya da Kral

soyuna babalk edeceini sylerler. Macbeth, cadlarn syledikleri karsnda

sarslrken, Banquo cadlarn sylediklerine ciddiye almaz. Macbeth, bu sahnede

kart Banquo ile verilerek, Macbethdeki iktidar tutkusu daha Macbeth eyleme

gemeden gsterilir. Yine Hamlette Hamlet babasnn hayaleti ile karlat

sahnede yalnz deildir, yannda sadk dostu Horatio vardr, Hamletin kart

olarak oyunda saduyuyu temsil eden Horatio, Hamlete hayaletin uursuz

olabileceini syleyerek, peinden gitmemesi konusunda onu uyarr. Kart

zelliklerle ykl Horatioyla vurgulanan Hamlet ise tm trajik kahramanlar gibi

17 Sevda ener, Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat, Dost Kitabevi, Ankara,

2003, ss. 25, 26, 2718

Sevda ener, ada Trk Tiyatrosunda nsan, s. 5119

Beliz Gbilmez, Sophoklesten Stopparda, Dram Sanat ve roni , Deniz Kitabevi,

Ankara, 2005, s. 68


9/17

155

trajik zorunluluu meydana karr ve hayaletin peinden gider. Daha arpc birrnek ise Antigone ve kart zelliiyle Ismenedir. Antigone, Kreona

bakaldrrken kardei smene ayn durum iinde olmasna ramen Antigone gibi

davranmay uygun bulmaz ve Antigoneyi eyleminin zarar getirecei uyarsnda

bulunur. Yine SophoklesinElektrasnda da benzer bir durum Elektra ile kardei

arasnda gemektedir. Elektra ve Khrysothemis kardetirler ve ayn olaya maruz

kalmlardr. Oysa Khrysothemis, Elektrann tersine alma peinde deildir.

Oyun kiisinin yklendii atma ise ona dayatlm olmamal, zorunluluk

olarak ortaya kmaldr.Bylece oyun kiisi dsal glerle atmaya girecek ve

kendindeki elikilerle birlikte, atma kendi kendini retecektir. Freud sahnedeki

kahramanla zdeleen seyircinin, kahraman zerinden kendi strap deneyinigerekletirdiini, zdeleme srasnda seyircinin siyasal, toplumsal ve cinsel

kayglardan uzak olduundan kendini tehlikeye atmakszn bu deneyi zihninde

gerekletirdiini belirtir. 20

atma, tema zerinde atlanamayacak bir yere sahiptir. atma, oyunun

szn gl ekilde etkiler, ona dorultu verir. Temann dramatik tasarm

beslemesinden anladmz ey, temann kartlklar tayor olmasdr. rnein

Ak X Nefret, Ballk X hanet, Sevgi X Sevgisizlik, Duygu X Akl vb.21

atma irili ufakl, youn ya da daha az youn atmalar ile geliir.

atmalar birbirini dourur, sreklilii salar ve bak alar sunar. En byk

dramada atmalar genellikle pek ok derece oluur ve her bir atma bir

dierine ayna tutar. 22 En basit kaba gldr oyunlarndan tutun da sulu gzl

melodramlara kadar atma oyuna varlk ve devamllk zelliini kazandrr.

Farslar geici, heyecan verici bir atmann veya dmn zmne dek

seyirciyi oradan oraya kotururken, melodramlar iyi ve ktnn keskin atmas

ile duygusal etkiyi yaratrlar. atmann dramatik yapnn olmazsa olmaz olmas

yle bir rnek ile de aklanabilir. Ali Ayeyi sever, Aye de Aliyi sevmektedir,

aileler bu karlkl sevgiyi olumlu karlarlar ve bu iki gen evlenip, mutlu olurlar.

Byle bir kurgudan oyun kamaz; ama tam tersi bir geliim, rnein bu sevgiye

kar klrsa, yani bir engel oluturulursa atma balar. 23

20Marvin Carlson, Tiyatro Teorileri, ss. 346, 347

21Murat Tuncay, Dramaturgi almalarnda zmleme ve Bir Yntem nerisi,

Aratrma Raporu,Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, zmir

1992, s.5522

Alvin B. Kernan, Character and Conflic, s.29023

Hlya Nutku, Oyun Yazarl, s.125


10/17

156

Bireyin evresiyle girdii atmalar her zaman iin kar eylem olarakkendini gstermemekte, modern dramaya geile birlikte engel ya da soruna

karlk oyun kiisinin eylemsizlii oyunun atmasn belirlemektedir. Georg

Bchner, Dantonun lmn ve Woyzecki tarihin kiiyi tketmesi24 olarak

gelitirir. BchnerWoyzeckte anti-kahraman ya da tersine kahraman (Anti-held)

olarak adlandrlantoplumsal evrenin koullandrd oyun kiisini getirir; evresi

tarafndan ezilen Woyzeckin evresinden genel etkilere kar tepkiyi deil

tepkisizlii vardr. Woyzeckin tepkisizlii, i atmasn kuvvetlendirir, evresi

tarafndan daha youn biimde kartla srklenmesine neden olur. evresine

deil kendine ynelen Woyzeck, oyunun atmasn bu biimde devam ettirir.

Sradan insann, kk dnyasn veren bu tr oyunlar, sosyo-ekonomik artlariinde gnlk insann atmasn eylemsizlik noktasnda vermektedir. Bchnerle

birlikte yalnz oyun kiisi ve bireye bak deil, dram yapsnda da deiikler

ortaya kar. nsann kaderle, tanrlarla atmas bir yana braklmakta, tarihin kat

yasasyla atmadan da geerek, toplum-birey atmas sahneye gelir.25Gereki

tiyatroda atma, insann evresiyle girdii sinsi savamda yenik dmesine

dnmtr. Gereki yazarlar insan toplumsal evresiyle ele almakta, onu

aratrmakta ve deerlendirmektedirler. ve d koullarn insan kskvrak

balam olmasnn tiyatroya yeni bir yazg kavramn getirdii ve insann evresi

ile atmasnn dramatik anlam zerinde durulduu sylenebilir.26

Epik estetikte ise ana nokta, atmann oyun boyunca devam ederek oyunla

birlikte sonulanmamasdr. nk seyirci iin atmann zlecei yer tiyatro

salonunun kndadr. Bertolt Brecht insana, dnyaya bilinli gzlerle bakmasn

salk verir, kiinin evresi olaan maskesinin altnda olaan olmayan eylerle

doludur, hele bunlar gnlk, sradan eyler ise. Brecht, sradan grnen eylerde

daha derin uyumazlklarn olduunu tiyatrosuyla anlatmaya alr. Toplumsal

ilikiler atmalar sarmaldr, ancak atmalar kendilerini gizler ya da birileri

tarafndan gizlenir. atmalar grmek, dzeltilebileceini kavramak ve

dzeltmeye almak Brechte gre dnyay deitirmektir. Tiyatro dnyann

deitirilmesi iin bir uyarcdr. Brecht, oyunlarnda oyun boyunca diyalektik bir

biimde atmay devam ettirir, iyi ile ktnn, sava ile barn, emek ile

24Marianne Kesting, Tarihte ve amzda Epik Tiyatro, ev., Ylmaz Onay, Adam

Yay., stanbul, 1985, s.4025

Kesting, A.g.y., ss.42- 4326

Sevda ener, Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara, s.

182


11/17

157

smrnn ilikisi finalde u sorunun meydana kmasn salar; insan mdeimeli dzen mi? Epik tiyatronun bu yaklam, atmann dramatik olan

iindeki baat rolne iyi bir rnek olmann yan sra geliimin atmaya olan

ihtiyacn da ortaya koymaktadr. Dnyann deikenliinin temelinde kartlarn

birlii yatmaktadr. eyler, insanlar, olaylar ilerinde ne olduklarn, nasl

olduklarn barndrdklar gibi bunun kartn da barndrrlar. nk geliirler,

durmazlar, sonsuza dek deiirler. Ve eyler, u andaki halleriyle bile, ilerinde

bilinemez bir biimde kartlarn bulundururlar.27

Nietzsche Antik Yunan tragedyasn aklad ve onun yozlamasn

eletirdii Tragedyann Douu adl kitabnda Dionisos ve Apollon kartlnn

sanata can verdii grndedir. Dionisoscu reti kendinden gemeyi, kaosu,cokuyu, doay gsterirken Apolloncu reti dzeni, toplumu, anlama ve

kavramay, lll, gzellii temsil eder. Dionisos dans ve mzik gibi soyut

sanatlara iaret ederken Apolloncu sanat yontu gibi plastik sanatlar iaret eder. Bu

iki tanrsal gcn kartl tragedyay ortaya karr. Ortaya kan sanatta

Dionisosun yaratcl ve Apollonun dzeni vardr. Yollarnn ayr olmasna

karn bu iki eilim yan yana gider. okluk birbirleriyle; aka, atrlar;

karlkl olarak yeni, gl doumlar uruna. Bu birlik sonunda eski tragedyann

Dionysosca Apolloca olan sanat yaptlarn yaratt. 28

Midas, Dionysosun yolda Silenden yaamn ve insan varlnn zn

renmek ister.Uzun uralar sonucu ele geirdii Silen, Midasa onun iin en iyi

olann hi var olmam olmak olduunu, ikinci iyi olann ise hemen lmesi

olduunu syler. Bilgisizlikten bilgiye geen Midasn, aslnda elde ettii bilgi

kendi (dolaysyla insann) aresizlii ve faniliidir. Silenin cevab sarscdr,

nk var olmaya alan insan olarak Midas kendi hiliiyle karlar. Nietzsche

bu sylenceden esinlenerek sanatn dn ve gerein temel grnn ortaya

kardn, bu grnn sonu gelmez bir atmay ierdiini syler. Apollaca

olan acsz, derin sezgi ile Silen in korkun bilgelii gzler nne serilir. nsan ac

evren nedeniyle yaratmak durumunda braklmtr. nsan, d gcyle temel

kartl, temel acy sanatla grnen bir boyuta tar. Bu anlamda sanata, salk

veren bir kurtarc olarak yaklamaktadr Nietzsche. nk sanat, kartl ortaya

27Elizabeth Wright, Postmodern Brecht, ev. Ayegl Bahvan, Dost Yay. , Ankara,

1998, s. 6928

Friedrich Nietzsche, Tragedyann Douu, ev. smail Zeki Eybolu, Say yaynlar,

st., 1997, ss. 23- 45


12/17

158

karmas ve varoluun aclarn bastrmaya yneliktir de. Bylece sanat, ycelik vesamaln kartln elinde tutmaktadr.29

Antonin Artaud, Nietzscheden etkilenmi ve Vahet Tiyatrosunda

kulland ac ilikisini insann gerekliini su yzne kararak onunla

yzlemesini salayp onu iyiletirmekte aramtr. nsan doas ktcl olduu

iin, ancak saaltm ktl ortaya kartmakla salanabilir, stn rtmekle

deil. Ona gre iyiliin yeermesini salayabilmek insandaki ktlk ve iyiliin

atmasnn ele alnarak ktln gsterilmesinden geer. Bu noktada A.Artaud

insann i yaants ile d yaants arasndaki ezberi bozarak buradan gl bir

atma saar. Artaud tiyatronun zn yle aklar; Tiyatro, seyircinin cinayete

yatkn eilimlerini, erotik saplantlarn, yabanlln, karabasanlarn, yaam venesneler karsnda topik duyumunu, hatta kana susamln ieren dlerini

gerekten sergileyemedii, onun dzmece ve aldatc bir dzlemde deil, iinden

geldiince arnmasn salayamad srece kendini bulamaz.30

Oyun kiilerinin atma ile ilikileri modern oyunlarda farkllar. rnein

J.Genetin Hizmetiler adl oyununda hizmeti iki karde, Claire ve Solange

ezen-ezilen kartlnda olduklar Madame rolne girerek bir oyun

oynamaktadrlar. Amalar ise atmay kendi ynlerine evirmek ve Madame

ldrmektir. Bunun iin Madame iin zehirli ay hazrlamlardr. Madame

gelmeden nceden Clairen Madame, Solangen ise Claire rolne girdii bir oyun

oynarlar. Sonuta Madamea zehirli ay iiremeyen hizmetiler, oyunun ezen -

ezilen kartln gerek-oyun kartlna tarlar. Madame rolndeki Claire,

Claire rolndeki Solangedan zehirli ay ister. Bylece atma ve kartlklar

oyun-gerek kartlna ular. Bu noktada olay dizisi deil, olay dizisindeki roller

deimektedir, ay ien gerek Madame deil, Madame rolndeki Clairedir.

Oyunda atmannbir ileri dzeye yani gerek-oyun kartlna varmas, oyun

kiilerinin geliim izgilerini de deitirmektedir.

Uyumsuz tiyatroda ana kartlklar insan-dnya, kitle-birey, anlam-

anlamszlk, iletiim-iletiimsizlik, kitle insan- birey olarak zetlenebilir. Albert

Camusnn Sisifos Sylenininde absrt* gerekeleri Hayatn Monotonluu,

Zamann Gemesi, Yalnzlk ve Yabanclama, lm olarak tanmlar. nsann

29Nietzsche, A.g.y., s.13

30Selen Korad Birkiye, ada Tiyatroda Kltrleraras Eilim, De Ki Yay., ,

Anakara, 2007, s. 75

* Absrt kelimesinin tercih edili nedeni Albert Camusnn Sisifos Syleniadl kitabnda

bu terimi kullanm olmas ve genel literatre de bu haliyle gemi olmasdr.


13/17

159

dnyayla karlamas absrt duyguyu ortaya karr, insann dnya ile karlamasayn zamanda atmann balad yerdir. Camus bu durumu u szlerle anlatr;

Aalar arasnda bir aa, hayvanlar arasnda bir kedi olsaydm, bu hayatn bir

anlam olacakt ya da daha ziyade bu sorunun hibir anlam kalmayacakt, zira bu

dnyann bir paras olacaktm.31Uyumsuz tiyatrodaasal sorunlardan biri insann

dnyadaki anlamszldr. Bu nedenle z ve biim ayn dzlemde yer alarak tm

dramatik geler indirgenir. Artk anlaml bir olay dizisi, kiiletirme, dil, zaman ve

uzamdan sz edilemeyecei gibi atma biimleri de deiir. nsanla ile bilinmez,

anlamsz, yabanc ve korkun dnya atmas, atmann biimsel aktarmn da

deitirir. atmann gerilime doru ykselen ivmesi yerini srekli bir gerilime ya

da gelii gzel, dorusal olmayan bir atmaya brakr. Postdramatik yapnn ilkevrelerini kapsad da dnlen uyumsuz tiyatro, atmann biim ve ierik

boyutlarn bir yzeye yanstarak dramatik yapnn temeli olan atmaya yeni bir

alan amtr. Absrd tiyatro bir elikiler, kartlklar toplamnn sahneye

yanstlmasdr. Oyun kiileri hibir yere, dolaysyla iine frlatldklar ortama ait

deillerdir, diyalog biiminde kurulmu konumalar birbirini karlamaz ya da

neden-sonu ilikisiyle ilerlemez, oyun sresi boyunca btn olup bitenlere ramen

genellikle ve aslnda oyunlarda zetlenebilir ya da ana hatlar izilebilir bir

olay dizisi yoktur, oyunlardaki ilerleyie ramen dramatik anlamda bir gelimeden

sz etmek genellikle imkanszdr.32

Postdramatik durum yapskmle birlikte yapsalclk ve gstergebilimin

zerinde durduu ikili kartlklar (gsteren/gsterilen, dil/sz, artzaman/ezaman

v.b) ykar. Gsteren ile gsterilen ilikisi bulanklar, Derrida ile karlklar bir

senteze dnmez, birbiri arasnda seim yapma ya da biri yerine dieri olma hali

ortadan kalkar. kili kartlklaryapsal sonrasclar tarafndan da ikili kartlk

iindeki elerden birinin dieri zerinde hakimiyet kurduu iddiasyla mahkum

edilmi. Siyah-beyaz kartlnda siyahn ktcl gleri beyazln ise

masumiyeti artrmas rneinde olduu gibi, ikili kartlklarn elerinin

birbirine gre, rnein ahlaki, bir stn-aa sralamasna tabi tutulduu

dnlmtr. Derrida ikili kartlk iindeki unsurlardan birinin dierini

tekiletirdiini savlamaktadr.33 Postmodern tiyatroda kartlklarn birbiri ile

31Albert Camus, Sisifos Syleni, ev. Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 1998, s.63

32 Beliz Gbilmez, Absrd Tiyatroda roni, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, say:15,

Ankara, 2003, s.13233

Selda ndl, Satcnn lm / okuma stratejisi; ikili kartlk/birliktelik-yan yanalk

Tiyatro Aratrmalar Dergisi,say:21, Ankara, 2006, s.139


14/17

160

savamndan ok, kartlklarn birbiri iinde erimeleri ve biimsel olarakkartlklar vurgusunun arpclnn altnn izilmesi eklinde kendini gsterir.

rnein Wilsonun beyni ztlklara gre iler. Tiyatronun gc de zaten zt glerin

uyumundan gelir: Dikay/yatay, ses/sessizlik, k/karanlk, hzl/yava, souk-k

/scak-k, minimalizm/maksimalizm, gerekilik/soyutlama, rasyonel/irrasyonal,

komedi/trajedi, yce/grotesk.34 Derridaya baka bir okuma getirilerek teatral

olann dnda hibir ey yoktur.35denilebilecei gibi, ikili kartlklar bu tiyatroda

daha ok, ayn anda her yerde birden var olan bir ikili olmutur.36

Postmodernizmin getirdii dalite yani ikilik, melodrams bir hayat

anlaynn yklmasnn ilan ve dnce biiminde de bu yaklamn egemen

olmas yine dramatik sanatn en temel ilkesi olan atmaya, amazlara denkdmektedir.37Andy Warholn 15 dakikalna hret belirlemesinde olduu gibi

dnya tiyatralletii iin, dnyadaki ve tiyatrodaki kartlklar da deiime urar.

yle ki, gsterinin gnmz toplumunun asal retimi olduu38 dnlrse,

zamann ve tarihin kesintiye uratm bu an tiyatrosunun da kartl kesintiye

uratt bir gerek olarak karmza kar. Suretlerin asllarndan daha gerek bir

eye dnt bu durum "hipergereklik" durumudur ve, "simlasyonun

ufkundan" kaybolan bir dnyada her ey tiyatrodur; ama her ey tiyatro haline

geldiinde, ortada herhangi bir sahne, mesafe, bak kalmaz. "Glgeler

krallnda, artk kimsenin glgesi yoktur" diye srdrr Baudrillard; bat

felsefesinde merkezi bir konum oluturan kart iftler (zne/nesne; beden/dnce

vb.), bu kartlklara dayanan dalizm artk yklmtr.39 Postdramatik tiyatroda

eylem, kiiletirme ve dilin sunumu paralanr. Dil, konuandan koparlarak

allm alg kalplar krlacaktr ve dil, kekemelik, aksan ve yanl telaffuzla

kullanlarak beden ve kelime arasndaki atma belirginleecektir.40

atma dramatik yapnn kurucusu, btn iinde ilikilerin dorultu ve

devamll olarak grnebilir. Bir oyun iinde atma bir ok noktada kendini var

34Selen Korad Birkiye, ada Tiyatroda Kltrleraras Eilim, s.228

35 Elinor Fuchs, Karakterin lm, Dost Kitabevi, Ankara, 2003,s.13736

Fuchs, A.g.y., ss. 193, 19437

Semih elenk, Modern Sonras ada Tiyatronun ans Agon Tiyatro 9, Ankara,

1993, s.2938

Elinor Fuchs, Karakterin lm, s. 19439

Sreyya Karacabey elik, Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro

Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara, s.5940

A.g.y. ss. 73-74


15/17

161

eder, eitli biim ve ierik noktalarnda geliir. Tiyatro sanatnn yaad geliimve deiimler atmann da geliim ve deiimi demektir. Tiyatro artk zne

dnmek, sadece bir hikaye anlatcs rolnden karak kendi olanak ve olaslklar

iinde kabuk yenilemektedir. Tiyatro sanatndan beklentiler deimektedir. Bu

sre iinde atma yokluunun deil varlnn kant gsterir. Olaylar kendi

bana dramatik deildir. Drama, gren gzler gerektirir. Bir eyin iinde dramay

grmek hem atma unsurlarn alglamak hem de atmann bu unsurlarna

duygusal ekilde karlk vermektir. Bu duygusal karlk, atmada korkutucu

olana, merakl arpcla baldr. atma bile kendi bana dramatik deildir.

Eer hepimiz nkleer bir savata yok olursak, atma kimya ve fizik alannda var

olmaya devam edecek. Bu sadece drama deildir, ayn zaman da bir sretir. Eerdrama grlebilen bir eyse, grecek bir ey olmak zorundadr. Drama

insandr.41

41Eric Bentley, The Life of the Drama, Atheneum, New York, 1967, s.4


16/17

162

Kaynaka

Genel Kaynaka

ARSTOTELES, Poetika, ev. smail Tunal, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002

BENTLEY, Eric The Life of the Drama, Atheneum, New York, 1967

CAMUS, Albert Sisifos Syleni, ev. Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 1998

CARLSON, Marvin Tiyatro Teorileri,ev.: Eren Bulallar, Bar Yldrm, De

Ki Yay., Ankara, 2008

CASSADY, Marshall Characters in Action, University Press of America, 1984

ALILAR, AzizTiyatronun ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1993

FUCHS, Elinor Karakterin lm, Modernizmden Sonra Tiyatro, DostKitabevi, Ankara, 2003

JOHN, Cadden Drama Appreciation for a Level, Federal Publications Pte Ltd.,

London US., 1988

GBLMEZ, Beliz, Sophoklesten Stopparda, Dram Sanat ve roni, Deniz

Kitabevi, Ankara, 2005

KERNAN, Alvin B. Character and Conflic, Yale University, U.S.A, 1969

KESTNG, MarianneTarihte ve amzda Epik Tiyatro, ev., Ylmaz Onay,

Adam Yay., stanbul, 1985

KORAD BRKYE, Selen ada Tiyatroda Kltrleraras Eilim, De Ki Yay.,

, Anakara, 2007NETZSCHE, Friedrich Tragedyann Douu, ev. smail Zeki Eybolu, Say

yaynlar, st., 1997

NUTKU, HlyaOyun Yazarl,Mitos Boyut Yay., stanbul, 1999

POSPELOV, Gennadiy Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel Basm

Yayn, stanbul, 2005

R.F. Clarke, Of Drama,Cambrdge At The University Pres, 1965

ENER, Sevda ada Trk Tiyatrosunda nsan, (1923-1972), Ankara

niversitesi Dil ve Tarih- Corafya Fak. Yay., Ankara, 1972

ENER, Sevda Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, Dost Kitapevi Yaynlar,

AnkaraENER, Sevda Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat, Dost Kitabevi,

Ankara, 2003

TUNALI, smail Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996

TUNCAY, Murat Dramaturgi almalarnda zmleme ve Bir Yntem

nerisi, Aratrma Projesi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar

Fakltesi Yaynlar, zmir 1992


17/17

163

NAL, Halil Ata Yirminci Yzyl Sonunda Tiyatroda Araylar: PostmodernTiyatro,stanbul ni. Sosyal Bilimler Enstits, Tiyatro Eletirmenlii ve

Dramaturji Anabilim Dal, stanbul, 2004

WRGHT, Elizabeth Postmodern Brecht, ev. Ayegl Bahvan, Dost Yay. ,

Ankara, 1998

Makaleler

ELENK, Semih, Modern Sonras ada Tiyatronun ans Agon Tiyatro 9,

Ankara, 1993

GBLMEZ, Beliz, Absrd Tiyatroda roni, Tiyatro Aratrmalar Dergisi,

say:15, Ankara, 2003HAUSER, Yapt Kurgusunda Diyalektik, Sanat evresi,say:39, Ocak 1982

KARACABEY ELK, Sreyya , Modern Sonrasnda Dramatik Metinler,

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara

NDL, Selda, Satcnn lm / okuma stratejisi; ikili kartlk/birliktelik-yan

yanalkTiyatro Aratrmalar Dergisi,say:21, Ankara, 2006

Oyunlar

BURAK, Sevim te Ba te Gvde te Kanatlar, Yap Kredi Yay., stanbul

Documents

Dramatik Yapıda Çatışma