Dariusz Milewski

Napoleoński wywiad na Rosję wKsięstwie Warszawskim przed wojną1812 rokuEcha Przeszłości 11, 145-172

2010

ECHA PRZESZŁOŚCI XI, 2010 ISSN 1509-9873

Dariusz MilewskiInstytut Nauk HistorycznychUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

NAPOLEOŃSKI WYWIAD NA ROSJĘ W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM PRZED WOJNĄ

1812 ROKU

E p o k a w o je n n a p o le o ń s k ic h p r z y n i o s ł a ro z w ó j w y w ia d u w o js k o w e g o i z w ię k s z e n ie z a k r e s u je g o d z ia ła n ia . B ły s k a w ic z n e k a m p a n ie , ro z g r y w a n e n a t e r y to r i u m p rz e c iw n ik a , i s z u k a n ie ro z s t r z y g n ię c ia w w a ln e j b i tw ie n a r z u c a ł y d o w ó d c o m k o n ie c z n o ś ć p re c y z y jn e g o r o z p o z n a n i a s i ł n ie p r z y ja c i e la o r a z t e r e ­n u p la n o w a n y c h d z i a ł a ń i n a s t r o jó w lu d n o ś c i1. N ie in a c z e j b y ło i w p r z e d e d ­n i u w o jn y f r a n c u s k o - r o s y js k i e j w 1 8 1 2 r. To d e c y d u ją c e s t a r c i e m ię d z y d w o ­m a n a jw ię k s z y m i m o c a r s tw a m i e u r o p e j s k im i m ia ło o k r e ś l ić p r z y s z ło ś ć p o l i ­ty c z n ą E u r o p y n a k o le jn e l a t a . S t ą d o g r o m n a w a g a te j w o jn y d l a o b u s t r o n i w ie lk ie z n a c z e n ie z a d a n i a , j a k i e z o s ta ło p o s ta w io n e p r z e d w y w ia d a m i w o j­s k o w y m i o b u p rz e c iw n ik ó w .

O p r a c o w a n ie d z ia ła ln o ś c i w y w ia d ó w w o js k o w y c h o b u s t r o n p r z e d w o jn ą 1 8 1 2 r. p r z e k r a c z a m o ż l iw o ś c i j e d n e g o a r t y k u ł u . Z a jm ie m y s ię z a t e m ty lk o

1 Kształtowanie się i rozwój wywiadu napoleońskiego jes t przedmiotem pracy J. Savanta Les espions de Napoleon, Paris 1957. J . Skowronek w Z m agnackiego g n ia zd a do napoleońskie­go w yw iadu . A leksander Sapieha, W arszawa 1992, tak przedstaw ia zmiany, jakie dokonały się w ówczesnym wywiadzie: „Wielkie konflikty zbrojne okresu Wielkiej Rewolucji Francuskieji Napoleona przyniosły ogromny rozwój tej specyficznej a ważnej dziedziny pogranicza wojsko­wości i polityki. Coraz więcej skomplikowanych czynników politycznych i ideologiczno-propa- gandowych określało przygotowania i losy tych wojen. Dla maksymalnego zwiększenia swych szans każda ze stron stara ła się uzyskać możliwie pełne informacje o potencjale m ilitarnym przeciwnika, stanie jego sił zbrojnych, przygotowaniach i planach wojennych, ale nie ogranicza­ła już swych zainteresowań do tego tradycyjnego zakresu. Isto tną rolę zaczynały grać raporty0 nastrojach społeczeństwa, sytuacji gospodarczej i politycznej państwa, docieranie do polityków1 środowisk opozycyjnych, a przede wszystkim - oddziaływanie na opinie i nastroje społeczeń­stwa przeciwnika przez odpowiednie akcje propagandowe” (s. 233-234).

146 Dariusz Milewski

w y w ia d e m n a p o le o ń s k im , d z ia ł a ją c y m n a t e r e n i e K s i ę s tw a W a r s z a w s k ie g o , p o m i ja ją c p o z o s ta łe o b s z a r y i a s p e k t y f u n k c jo n o w a n ia n a p o le o ń s k ie g o s y s t e ­m u s z p ie g o w s k ie g o . S k ł a n i a j ą n a s d o te g o t r z y p o w o d y : p o l s k a s p e c y f ik a te g o w y w ia d u , f a k t , iż d o s t a r c z a ł o n N a p o le o n o w i s to s u n k o w o n a jw ię c e j i n f o r m a ­c ji o R o s ji o r a z n ie m o ż n o ś ć o g a r n i ę c ia c a ło ś c i f u n k c jo n o w a n ia a g e n t u r y n a p o ­le o ń s k ie j p r z e d w o jn ą 1 8 1 2 r .2

N a p o le o ń s k i w y w ia d n a R o s ję w K s ię s tw ie W a r s z a w s k im o b e jm o w a ł w ła ­s n y w y w ia d w o js k o w y K s ię s tw a o r a z a g e n t u r ę s z p ie g o w s k ą , o r g a n i z o w a n ą p r z e z r e z y d e n tó w f r a n c u s k ic h w W a rs z a w ie - J e a n a C h a r le s ’a S e r r ę i E d o u a r - d a B ig n o n a . Z n a c z n a c z ę ść m a te r i a łó w ź ró d ło w y c h do w y w ia d u w o jsk o w e g o , p r z e c h o w y w a n a w A rc h iw u m M in i s t e r iu m W o jn y K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o w A rc h iw u m G łó w n y m A k t D a w n y c h w W a rs z a w ie , z o s ta ła n ie s te ty b e z p o w ro t­n ie s t r a c o n a w 1 9 4 4 r .3 M u s im y w o b e c te g o p o le g a ć n a e d y c ja c h ź ró d ło w y c h , w k tó r y c h z a c h o w a ła s ię c z ę ś ć ty c h m a te r i a łó w . N a jw a ż n ie j s z e z n ic h to L . M a r g u e r o n a C a m p a g n e d e R u s s i e , g d z ie z a m ie s z c z o n y c h j e s t w ie le r a p o r ­tó w g e n e r a ł a A l e k s a n d r a R o ż n ie c k ie g o 4, a t a k ż e K o r e s p o n d e n c j a k s . J ó z e f a P o n i a to w s k ie g o z F r a n c j ą , w y d a n a p r z e z A d a m a S k a łk o w s k ie g o 5 o r a z k o r e ­s p o n d e n c ja g e n e r a ł a J ó z e f a Z a ją c z k a z m a r s z a ł k i e m L u d w ik ie m D a v o u te m , o p u b l ik o w a n a ró w n ie ż p r z e z A . S k a łk o w s k ie g o w je g o p r a c y O c z e ś ć i m i e n i a p o l s k i e g o 6 . P r z e d w o je n n e e d y c je p o ls k ie w y k o r z y s t u ją te ż m a t e r i a ł z a r c h i ­w ó w f r a n c u s k ic h , j a k A rc h iv e s h i s to r iq u e d e l a G u e r r e , A rc h iv e s a d m i n i s t r a t i ­v e s d e l a G u e r r e , A r c h iv e s d u M in i s t è r e d e s A f f a i r e s E t r a n g è r e s c z y A rc h iv e s N a t io n a l e s . W c a ło ś c i n a f r a n c u s k ic h a r c h i w a l i a c h o p a r t e j e s t w y d a w n ic tw o M a r c e le g o H a n d e l s m a n a I n s t r u k c j e i d e p e s z e r e z y d e n t ó w f r a n c u s k i c h w W a r ­s z a w i e 1 8 0 7 - 1 8 1 3 7. W y d a w c a w y k o r z y s t a ł d e p e s z e J . S e r r y i E . B ig n o n a ,

2 Zarys tej problem atyki został przedstaw iony w artykule: D. Milewski, Французская разведка против России в Герцогстве Варшавском до войны 1812 года, w: Отечественная война 1812 года и российская провинция. Собгытия. Люди. Памятники. Материалыы Всероссийской научной конференции, red. B. Бессонов, H. Котлякова, E. Назарян, Малоярославец 2004, s. 192—200. O statnie studium na ten tem at: K. Bobiatyński, W ywiad dzia ła jący z terenu K sięstw a Warszawskiego p rzed wojną 1812 roku, „Teka Historyka” 2001, z. 20, s. 19-59.

3 Zob. A. Stebelski, A k ta M inisterium Wojny K sięstw a W arszawskiego oraz K om isji R ządo­w ej Wojny K ró lestw a Polskiego 1807-1832 , w: S tra ty arch iw ów i b ib lio tek w arszaw sk ich w zakresie rękopiśm iennych źródeł historycznych. T. 1, A rchiw um Główne A k t D awnych, red.A. Stebelski, Warszawa 1957, s. 265-275.

4 L. Margueron, Cam pagne de Russie, Paris 1897-1906. B. Pawłowski w Polski w yw iad p rzed kam panią 1812 roku, w: O d konfederacji barskiej do pow stan ia styczniowego. S tu d ia z h isto r ii w ojskow ości, W arszaw a 1962, powołuje się często na L. M arguerona, podając w przypisie, s. 230, iż „Raporty Rożnieckiego w dość znacznej ilości drukowane są u M arguero­na [...] M argueron też ogłosił szereg relacyj innych osób - jako załączniki do pism ks. Józefa Poniatowskiego i Zajączka”.

5 Korespondencja ks. Józefa Poniatowskiego z Francją, wyd. A. M. Skałkowski, t. 3 i 4, Poznań 1928-1929.

6 A. M. Skałkowski, O cześć im ienia polskiego, Lwów 1908.7 Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w W arszawie 1807-1813, wyd. M. Handel-

sman, t. 1 i 2, Kraków 1914.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 147

z a c h o w a n e w a r c h i w u m m i n i s t e r s t w a s p r a w z a g r a n ic z n y c h w P a r y ż u w d z i a ­le „ P o lo g n e ” : to m y 3 2 4 - 3 2 7 r a p o r t y J . S e r r y i to m y 3 2 7 - 3 3 0 i 3 3 2 - 3 3 5 o ra z „ P o lo g n e S u p p lé m e n t 1 7 ” r a p o r t y E . B ig n o n a 8 . E d y c ja ź ró d ło w a M . H a n d e l - s m a n a o r a z p a m i ę t n i k i E . B ig n o n a , w y d a n e p r z e z J a n u s z a I w a s z k ie w ic z a p o d t y t u ł e m P o l s k a w r. 1 8 1 1 i 1 8 1 3 9 , s ł u ż ą d o o d tw o r z e n ia o r g a n iz a c j i i f u n k c jo n o w a n ia s i a t k i s z p ie g o w s k ie j , k ie r o w a n e j p r z e z r e z y d e n tó w f r a n c u ­s k ic h w W a rs z a w ie .

K r y z y s f r a n c u s k o - r o s y j s k i

S o ju s z , z a w a r t y w 1 8 0 7 r. w T y lż y p o m ię d z y N a p o le o n e m a A le k s a n d r e m I, k tó r e g o w y r a z e m b y ło p r z y s t ą p i e n i e R o s j i d o b lo k a d y k o n ty n e n t a ln e j , o g ło ­s z o n e j p r z e z N a p o le o n a w z d o b y ty m B e r l i n ie 2 1 l i s t o p a d a p o p rz e d n ie g o r o k u , a d l a k tó r e g o c e s a r z F r a n c u z ó w z r e z y g n o w a ł z o d tw o r z e n ia p a ń s t w a p o l s k ie ­go i l ik w id a c j i p r u s k ie g o - p ie r w s z e , b y n ie d r a ż n i ć c a r a , d r u g ie , b y go so b ie p o z y s k a ć - z a w a r t y z o s t a ł p r z e z R o s ję w b r e w je j o c z y w is ty m in t e r e s o m i u t r z y m a ć s ię m ó g ł t a k d łu g o , j a k d łu g o b a r d z i e j s ię b a ł a „ s p r z y m ie r z o n e j” F r a n c j i , n iż c i e r p i a ł a z p o w o d u n a d s z a r p n ię t e g o p r e s t i ż u i s t r a t w h a n d l u po z a m k n ię c iu p o r tó w d l a s t a tk ó w b r y t y j s k i c h 10. R o z u m ia ł to N a p o le o n , s t ą d - g d y p o h a n ie b n e j k a p i t u l a c j i g e n e r a ł a P i o t r a D u p o n ta p o d B a i l e n w le c ie 1 8 0 8 r ., k t ó r a u d e r z y ł a n ie ty l e w p o tę g ę , i le w p o w a g ę C e s a r s tw a , n is z c z ą c m i t o n ie z w y c ię ż o n o ś c i je g o w o js k 11 - p r z e d o s o b i s ty m u d a n ie m s ię z a P i r e ­n e je , g d z ie s p o d z ie w a ł s ię s z y b k o d o p ro w a d z ić s p r a w y do p o r z ą d k u , z o r g a n i ­z o w a ł s ły n n e s p o t k a n ie e r f u r c k ie z c a r e m A le k s a n d r e m , m a ją c e w o b e c c a łe j E u r o p y u d o k u m e n to w a ć n ie w z r u s z o n o ś ć f r a n c u s k o - r o s y js k ie g o p r z y m ie r z a i p r z y j a ź n i o b u c e s a r z y 12. E u r o p a , a j u ż n a jm n ie j A u s t r i a , n ie d a ł a s ię w s z a k ­że z w ie ś ć , o c z y m p r z e k o n a ł s ię N a p o le o n w r o k u n a s t ę p n y m . D w u z n a c z n e z a c h o w a n ie s ię w o js k r o s y js k i c h w c z a s ie k a m p a n i i a u s t r i a c k i e j 1 8 0 9 r ., o f i­c ja ln ie s p r z y m ie r z o n y c h , a w r z e c z y w is to ś c i u t r u d n i a j ą c y c h d z i a ł a n i a P o la ­k o m i id ą c y c h n a r ę k ę A u s t r i a k o m , m u s ia ło p r z e k o n a ć N a p o le o n a o n ie s z c z e - ro ś c i A l e k s a n d r a w o b e c - b ą d ź co b ą d ź n a r z u c o n y c h m u - z o b o w ią z a ń 13. D la te g o te ż n a t y c h m i a s t z d e z a w u o w a ł sw e g o a m b a s a d o r a w P e t e r s b u r g u C a u la i n c o u r t a , g d y t e n p o w a ż y ł s ię s p i s a ć z k a n c le r z e m r o s y js k im R u m ia n c e - w e m 4 s t y c z n ia 1 8 1 0 r. k o n w e n c ję , k tó r e j a r t y k u ł p ie r w s z y g ło s ił , iż „L e R o y a u m e d e P o lo g n e n e s e r a j a m a i s r é t a b l i ” [K ró le s tw o P o ls k ie n ie b ę d z ie n ig d y p rz y w ró c o n e ] , k t ó r a z d y s k r e d y to w a ła b y go w o c z a c h P o la k ó w i d a ł a

8 Ibidem, s. XX-XXI.9 E. Bignon, Polska w r. 1811 i 1813, wyd. J . Iwaszkiewicz, Wilno 1921.

10 B. Dundulis, Napoléon et la L ithuanie en 1812, Paris 1940.11 R. Bielecki, Wielka A rm ia, W arszawa 1995, s. 32.12 M. Zywczyński, H istoria pow szechna 1789-1870, Warszawa 1996, s. 145.13 O zachowaniu się wojsk rosyjskich w Galicji w 1809 r. patrz B. Pawłowski, H istoria

wojny polsko-austriackiej 1809 r., W arszawa 1935, s. 390-395 i 412-419.

148 Dariusz Milewski

p o tę ż n y a t u t d o r ę k i c a r o w i14. W y r a z e m o d w r ó c e n ia s o ju s z y b y ło te ż a u ­s t r i a c k i e m a łż e ń s tw o N a p o le o n a , n a k tó r e z g o d z ił s ię W ie d e ń , z a s t r a s z o n y p e r s p e k ty w ą m a r i a ż u ro s y js k ie g o . D la N a p o le o n a o d m ó w ie n ie m u r ę k i s io ­s t r y c a r a , k s i ę ż n y K a ta r z y n y , b y ło d o w o d e m te g o , iż A le k s a n d e r n ie c h c e u t r w a l e n i a s o ju s z u z F r a n c j ą . M u s ia ł z a t e m p o z y s k a ć s o b ie A u s t r i ę , ż e z a ś c a r w y d a ł ty m c z a s e m s i o s t r ę z a s y n a k s i ę c ia o ld e n b u r s k ie g o , N a p o le o n a n e k ­to w a ł w g r u d n i u 1 8 1 0 r. o w o k s ię s tw o . O b u r z o n y A le k s a n d e r o tw o rz y ł u k a ­z e m z 3 1 g r u d n i a 1 8 1 0 r. p o r t y r o s y js k i e d l a s t a tk ó w i to w a r ó w b r y ty js k i c h , z r y w a ją c ty m d e f a c to s o ju s z z N a p o le o n e m 15. N a r a s t a j ą c y k r y z y s z a c z y n a ł g ro z ić w y b u c h e m w o jn y , a je j b e z p o ś r e d n im p o w o d e m m i a ł a b y ć s p r a w a p o l- s k a 16. D a ł t e m u w y r a z N a p o le o n , m i a n u ją c w 1 8 1 1 r. n o w y m m i n i s t r e m s p r a w z a g r a n ic z n y c h p o C h a m p a g n y m H u g o n a B e r n a r d a M a r e t a , k s i ę c ia B a s s a n o , z n a n e g o ze s w y c h p o ls k ic h s y m p a t i i o r a z w y s y ła ją c w ty m ż e r o k u do W a r s z a w y n o w e g o r e z y d e n ta , E d o u a r d a B ig n o n a , p o n ie k ą d d l a t y c h s a ­m y c h p o w o d ó w 17. To n ie F r a n c j a j e d n a k d ą ż y ła do te j w o jn y , c h o ć N a p o le o n s p o d z ie w a ł s ię , ż e j e s t n i e u n i k n io n a . W c ią ż to c z y ł w o jn ę w H is z p a n i i , k t ó r a o d e jm o w a ła m u p e ł n ą sw o b o d ę m a n e w r u . L ic z y ł te d y , ż e s t a r c i e z R o s ją u d a s ię o d w le c , a j e d n o c z e ś n ie p o d s y c a ł o p ó r T u rc j i , p r o w a d z ą c e j w ó w c z a s w o jn ę z c a r e m , p r a g n ą c , b y w ią z a ł a s i ły r o s y js k ie w c h w il i , g d y ju ż d o jd z ie do w o jn y . D la t y c h s a m y c h p o w o d ó w c a r z j e d n e j s t r o n y c h c ia ł j a k n a js z y b c ie j k o ń c z y ć k o n f l ik t z T u rc ją , a z d r u g ie j u d e r z y ć n a F r a n c j ę , k ie d y t a n ie b y ła je s z c z e g o to w a d o s t a r c i a . R o s ja n ie te ż z a c z ę l i p o l i ty c z n e i w o js k o w e p r z y g o ­t o w a n ia d o te j w o jn y , a p ie r w s z y m z a d a n i e m p o ls k ie g o i f r a n c u s k ie g o w y w ia ­d u s t a ło s ię r o z p o z n a n ie t y c h p r z y g o to w a ń i u p r z e d z e n i e o n ic h N a p o le o n a , a b y z d ą ż y ł p r z y g o to w a ć s ię d o o b r o n y 18.

14 Napoleon do J. Champagnyego, Paryż 6 II 1810 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 1, s. 52-55. Tamże konwencja z 4 I 1810 r., s. 51-52, przypis 2 i kontrpropozycja Napoleona z 9 II 1810 r., s. 53-54. Napoleon odrzucał stwierdzenie o nieodbudowaniu Polski, ale zarazem zobowiązywał się nie pomagać do tego, aby nie drażnić Rosjan: „Mon bu t est de tranquilliser la Russie” (list do J. Champagnego, s. 52). Zob. też B. Dundulis, op. cit., s. 79-80.

15 Ibidem, s. 78. B. Dundulis omawia też ogólnie przyczyny i przebieg konfliktu, jaki zrodził się między Napoleonem a Rosją.

16 Ibidem, s. 78: „Si la guerre de Russie éclata à propos du blocus continental, elle fut grandem ent facilitée par la méfiance incurable du tsa r à l'égard des intentions de Napoléon sur la Pologne”.

17 Nominacja M areta nastąpiła 18 IV 1811 r. - Cyrkularz m inistra spraw zagranicznych, Paryż, 18 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 197, s. 320. O kontaktach Bignona z Polakami zob. J. Skowronek, op. cit., s. 231-232. Na tem at dotychczasowej kariery E. Bigno­na zob. K. Bobiatyński, op. cit., s. 29, i D. Nawrot, L itw a i Napoleon w 1812 roku, Katowice 2008, s. 134-135.

18 B. Dundulis, op. cit., s. 82 - „Les premières m esures de préparation à la guerre furent prises par les Russes”. Przyczyny wybuchu wojny francusko-rosyjskiej w 1812 r. omawia M. Kukiel, Wojna 1812 roku, t. 1, Kraków 1937; por. też J. Skowronek, op. cit., s. 232-233.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 149

R o s y j s k i e p r z y g o t o w a n i a w o j s k o w e

J u ż w io s n ą 1 8 1 0 r ., k ie d y ty lk o c a r z o r i e n to w a ł s ię , iż N a p o le o n n ie z g o d z i s ię n a n ie d o p u s z c z e n ie do o d b u d o w a n ia P o ls k i , r o z k a z a ł w z m o c n ić g a r n i z o n y p o g r a n i c z n e 19. W s z e la k o ż d o p ie r o z im ą 1 8 1 0 /1 8 1 1 r. z b r o j e n ia r o ­s y j s k ie n a b r a ł y t e m p a , w s k a z u ją c w y r a ź n ie n a p rz y g o to w y w a n ie s ię c a r a do w o jn y . W p a ź d z i e r n ik u 1 8 1 0 r. w p e łn y m to k u b y ły j u ż p r a c e fo r ty f ik u ją c e l i n ie D ź w in y i D n ie p r u , m i a s t a D y n e b u r g , B o b r u j s k i M o z y r , a j e d n o c z e ś n ie b a d a n o b r o d y n a d N ie m n e m 20. W o js k a z g łę b i k r a j u p r z e s u w a ł y s ię w s t r o n ę z a c h o d n ic h g r a n i c R o s ji , a z a r a z e m n a s i l i ł a s ię d z ia ł a ln o ś ć s z p ie g o w s k a ze s t r o n y R o s ja n 21. C o g o r s z a , z a c z ę ły c h o d z ić p o g ło s k i o m a ją c y m n a s t ą p i ć p o r o z u m ie n iu r o s y js k o - p r u s k im , k tó r e m u s i a ł y w y w o ła ć z r o z u m ia łe z a n ie p o ­k o je n ie w K s ię s tw ie W a r s z a w s k im . K ie d y w l u t y m 1 8 1 1 r. d o sz ło do z a b u r z e ń n a Ś lą s k u , r z ą d p r u s k i n a t y c h m i a s t w y k o r z y s t a ł o k a z ję d l a w y s ł a n i a t a m z n a c z n e j l ic z b y w o js k a , co d o p ro w a d z i ło d o o k r ą ż e n i a K s ię s tw a p r z e z o d c ię c ie go o d S a k s o n i i i o k u p u ją c y c h N ie m c y F r a n c u z ó w 22. W m a r c u 1 8 1 1 r. k s ią ż ę J ó z e f P o n ia to w s k i n ie ty lk o że u w a ż a ł z a p e w n e d o n ie s ie n ia o ro s y js k o - p ru - s k i c h p r z y g o to w a n ia c h w o je n n y c h - s i ły R o s ja n n a g r a n i c y o c e n ia ł n a 7 0 - 8 0 ty s ię c y - a le i b r a ł p o d u w a g ę e w e n tu a l n o ś ć s p o t k a n i a k r ó l a p r u s k ie g o F r y ­d e r y k a W ilh e lm a I I I z c a r e m A le k s a n d r e m 23.

R o s ja n ie n ie z a n ie d b y w a l i z r e s z t ą a k c j i p o l i ty c z n e j , o b o k b o w ie m g e s tó w w s t r o n ę w ła s n y c h p o ls k ic h p o d d a n y c h p r ó b o w a ł c a r p r z e c i ą g n ą ć n a s w o ją s t r o n ę t a k ż e K s ię s tw o W a r s z a w s k ie . O fe n s y w n y p l a n w o je n n y r o s y js k i z a k ł a ­d a ł b o w ie m s z y b k ie o p a n o w a n ie K s i ę s tw a i w d a r c ie s ię p r z y p o m o c y p r u s k ie j do N ie m ie c , z a n im F r a n c u z i z d ą ż ą s ię s k o n c e n t r o w a ć . P r a w d o p o d o b n y m b y ­ło b y w ó w c z a s o d n ie s ie n i e z w y c ię s tw a n a d p o d z ie lo n y m i w o js k a m i f r a n c u s k i ­m i w N ie m c z e c h , co m u s ia ło b y s k ło n ić c z ło n k ó w Z w ią z k u R e ń s k ie g o do w y ­s t ą p i e n i a p r z e c iw N a p o le o n o w i i w s p a r c i a R o s ja n w d e c y d u ją c y m s t a r c i u z c e s a r z e m F r a n c u z ó w . S ta r c ie o w o , g d y b y r z e c z p o s z ła p o m y ś ln ie , m o g ło b y s ię o d b y ć g d z ie ś n a d R e n e m , a w k a ż d y m b ą d ź r a z i e w g łę b i N ie m ie c , z d a l a o d g r a n i c r o s y js k ic h . A b y j e d n a k p l a n t e n s ię p o w ió d ł, n a le ż a ło s z y b k o u p o r a ć s ię z p i e r w s z ą p r z e s z k o d ą s t o ją c ą n a d ro d z e d o N ie m ie c , c z y li K s ię s tw e m

19 B. Dundulis, op. cit., s. 82: „Au printem ps de 1810, lorsque s'élevèrent les divergences de vues au sujet de la Pologne, après la guerre d'Autriche, le tsa r ordonna le renforcement des garnisons près de la frontière et la mise en é ta t des places fortes”.

20 J . Poniatowski do L. Davouta, 20 X 1810 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 349, s. 95. Na tem at rosyjskich zbrojeń zob. D. Nawrot, op. cit., s. 57-59.

21 J . Poniatowski do Fryderyka Augusta, Warszawa, 28 I 1811 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 381, s. 144 i tenże do tegoż, Warszawa, 31 I 1811 r., ibidem, n r 383, s. 147. Nieco później, wiosną 1812 r., działała już w Białymstoku rosyjska placówka wywiadowcza, kierowana przez Józefa Turskiego - zob. D. Nawrot, op. cit., s. 110.

22 J . Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 10 I 1811 r., ibidem, n r 375, s. 138, tenże do Fryderyka Augusta, Warszawa, 25 II 1811 r., ibidem, n r 398, s. 166, tenże do tegoż, Warszawa, 28 II 1811 r., ibidem, n r 401, s. 169-170.

23 Raport J . Poniatowskiego, Warszawa, 14 III 1811 r., ibidem, n r 411, s. 179-181.

150 Dariusz Milewski

W a r s z a w s k im i je g o a r m i ą 24. D o ś w ia d c z e n ia a u s t r i a c k i e z 1 8 0 9 r. w s k a z y w a ­ły, ż e p o t r a f i s ię o n o d łu g o i s k u t e c z n ie o p ie r a ć , a g d y b y n a w e t u le g ło w k o ń c u p r z e w a d z e n a je ź d ź c ó w , d a ło b y N a p o le o n o w i s w y m o p o re m c z a s n a z e b r a n i e a r m i i i z a g r o d z e n ie R o s ja n o m d ro g i do N ie m ie c . W te d y g e n e r a l n ą b i tw ę s to c z y ć b y t r z e b a b e z n ie m ie c k ie j p o m o cy , b ę d ą c w d o d a tk u o s ła b io n y m w a lk a m i z P o la k a m i .

P o la k ó w t r z e b a b y ło w ię c a lb o s z y b k o w y k o ń c z y ć - s t ą d s t a r a n i a ro s y j­s k ie o p o z y s k a n ie w s p ó łu d z i a łu P r u s a k ó w - a lb o z g o ła p r z e c i ą g n ą ć n a s w o ją s t r o n ę . D a ło b y to R o s ja n o m t a k w ie lk ie k o rz y ś c i , iż c a r A le k s a n d e r z d e c y d o ­w a ł s ię p o d ją ć p ró b ę w y s o n d o w a n ia p rz y w ó d c ó w K s ię s tw a , p r z e d e w s z y s tk im k s i ę c ia J ó z e f a P o n ia to w s k ie g o , c h o ć r ó w n a ło s ię to o d k r y c iu p r z e d n im i w r o ­g ic h z a m ia r ó w w o b e c N a p o le o n a . U z n a n o w s z a k ż e w id o c z n ie w P e t e r s b u r g u , iż p r z y g o to w a ń w o je n n y c h n a t a k ą s k a l ę , j a k i e p ro w a d z o n o w R o s ji , u k r y ć i t a k s ię n ie d a , a n a w e t g d y b y n ie u d a ło s ię s k ło n ić P o la k ó w d o w s p ó łp ra c y , to p r z y n a jm n ie j w z b u d z i ło b y s ię p o d e j r z e n ia N a p o le o n a co do ic h w ie r n o ś c i i z a s ia ło n ie u f n o ś ć m ię d z y F r a n c u z ó w a ic h n a jw ie r n ie j s z y c h s p r z y m ie r z e ń ­ców , a to j u ż b y ło b y n ie m a ły m o s ią g n ię c ie m 25.

W ty m c e lu z a a n g a ż o w a ł c a r s w e g o d a w n e g o b l i s k ie g o w s p ó łp r a c o w n ik a , k s i ę c ia A d a m a J e r z e g o C z a r to r y s k ie g o , k t ó r e m u w s ty c z n iu 1 8 1 1 r. z le c ił u d a ć s ię d o W a r s z a w y i w y b a d a ć n a s t r o j e k ó ł r z ą d z ą c y c h , a w s z c z e g ó ln o ś c i „7. j e ś l i b ę d z ie s p o s o b n o ś ć w id z e n ia s ię z P o n ia to w s k im , w t a k i m r a z ie8. p o s t a r a ć s ię g o p o z y s k a ć , p r z e k ł a d a j ą c m u t r u d n o ś ć o d n o w ie n ia P o ls k i p r z e z F r a n c j ę , s r o g o ś ć n ie u n i k n io n e j s t ą d w o jn y , z n is z c z e n ie c a łe g o k r a j u i s u r o w e ś r o d k i , j a k i c h m u s i a ł a b y c h w y c ić s ię R o s ja d l a sw o je j o b ro n y ; p r z e ­c iw n ie 9. j e ś l i P o la c y o d d a d z ą s ię R o s ji , to i s t n i e n i e ic h b y ło b y n ie w ą tp l iw y m . P o l s k a o d b u d o w u je s ię p r z e z p r z y ł ą c z e n ie j e j do R o s ji , A u s t r i a w y n a g r a d z a s ię [ z a G a lic ję ] W o ło s z c z y z n ą , c z ę ś c ią M o łd a w i i o r a z s w y m i s t a r y m i p o s ia d ło ­ś c ia m i : D a lm a c ją , W e n e c ją , c z ę ś c ią W ło c h i T y ro le m ; 10 . j e ś l i t e i p o d o b n e w y w o d y w s t r z ą s n ą p r z e k o n a n i e m k s . P o n ia to w s k ie g o i b ę d ą p r z e z n ie g o p r z y j ę te , w t a k i m r a z i e 11. p r z y g o to w a ć w te j m ie r z e p a p ie r y i u m ó w ić s ię z n im o d z i a ł a n i a c h ”26. C z a r to r y s k i , c h o ć r a c z e j b e z p r z e k o n a n i a , p o d ją ł s ię te j m is j i , a s t a n ą w s z y w p o c z ą t k u lu te g o 1 8 1 1 r. w W a r s z a w ie , o t r z y m a ł d r u g ie p is m o o d c a r a , p o d a ją c e s i łę w o js k ro s y js k ic h , z g r o m a d z o n y c h n a d g r a n i c a m i K s ię s tw a i g o to w y c h d o u d e r z e n i a n a F r a n c j ę , co m ia ło p r z e k o n a ć go o p o w a d z e p ro p o z y c j i c a r s k ie j . S p o tk a w s z y s ię z k s . J ó z e f e m , p r z e d ło ż y ł

24 J. Poniatowski do Napoleona, Warszawa, 18 II 1811 r., ibidem, n r 393, s. 156-160, depesza E. Bignona, Warszawa, 29 III 1811 r., w: Instrukcje i depesze, t. 1, n r 186, s. 299-302.

25 S. Askenazy, K siążę Józef Poniatow ski, Jerozolima 1944, s. 190: „Cesarz rosyjski posta­nowił uprzedzić przeciwnika, śmiało cisnąć m u rękawicę, uderzyć na niego wiosną 1811 r. Chodziło o to, aby porwać za sobą Polskę, skoro Polska w gruncie rzeczy była główną sprężyną zatargu, przedmiotem przyszłe walki i nagrodą zwycięstwa”. Zob. też korespondencja A. Czarto­ryskiego z carem z zimy 1810/1811 r. w: A. Czartoryski, Pam iętn iki ks. A d a m a Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem A leksandrem I, t. 2, Kraków 1905, s. 144-161.

26 Cyt. za: S. Askenazy, op. cit., s. 190-191.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 151

m u C z a r to r y s k i ż y c z e n ia i p ro p o z y c je ro s y js k ie , p o p ie r a ją c j e p o k a z a n ie m o b u p is m , a to l i n ic n ie w s k ó r a ł , g d y ż P o n ia to w s k i s ta n o w c z o o d m ó w ił ic h p r z y ję c ia . T a k to r o s y j s k a p r ó b a p r z e c i ą g n ię c i a P o la k ó w n a s w o ją s t r o n ę o d r a z u s p a l i ł a n a p a n e w c e , a j e d y n y m je j s k u t k i e m b y ło d o w o d n e p r z e k o n a n ie p o ls k ie g o m i n i s t r a w o jn y o g ro ż ą c y m n a p a d z i e 27. P o n ia to w s k i n ie o m ie s z k a ! p o w ia d o m ić o ty m n a t y c h m i a s t N a p o le o n a w s p e c ja ln y m r a p o r c ie , p i s a n y m 18 lu te g o 1 8 1 1 r. D o n o s i ł w n im , iż c a r p r z y j ą ł p r o j e k t o g ło s z e n ia s ię k r ó le m p o ls k im , iż w ła d z e c y w iln e i w o js k o w e K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o b a d a n e s ą p r z e z u m y ś ln y c h w y s ła n n ik ó w , c z y n ie b y ły b y g o to w e p r z e j ś ć n a s t r o n ę m o ­c a r s t w a g w a r a n tu j ą c e g o p r z y w r ó c e n ie n ie p o d le g łe j P o ls k i w d a w n y c h g r a n i ­c a c h , i ż e P r u s y g o to w e s ą w ty m w s p ó łd z ia ła ć . D o d a w a ł , iż R o s ja n ie l i c z ą n a to , ż e z a a n g a ż o w a n y w H i s z p a n i i N a p o le o n n ie z d ą ż y z e b r a ć n a c z a s w o js k a d l a d a n i a im s k u te c z n e g o o d p o r u , a t y m c z a s e m o n i, z a la w s z y K s ię s tw o j a z d ą i o g ło s iw s z y k r ó l a w W a r s z a w ie , o p a n u j ą tw ie r d z e n a d o d r z a ń s k ie i w y w o ła ją p o w s z e c h n e p o w s ta n i e w N ie m c z e c h . To w s z y s tk o s t a ć s ię m a p r z y p r z y ja z n e j d l a R o s j i n e u t r a l n o ś c i A u s t r i i . I c h o ć - co m o g ło p o d w a ż a ć w a g ę r a p o r t u , p r z y n o s z ą c e g o t a k r e w e la c y jn e w ie ś c i - P o n ia to w s k i p r z y z n a ł , ż e „ il m 'e s t im p o s s ib le d 'e n t r e r d a n s le d é t a i l d e s m o y e n s d o n t j e m e s u i s s e r v i p o u r s u r p r e n d r e le s e c r e t d e ce d e s s e in ” [ j e s t d l a m n ie n ie m o ż l iw e w e jś ć w s z c z e ­g ó ły ś ro d k ó w , k tó r y m i p o s łu ż y łe m s ię , a b y z d o b y ć t a j n i k i te g o p la n u ] , to j e d n a k „ la c e r t i t u d e d e s r e n s e i g n e m e n t s q u e j ' a i o b te n u s , e s t t e l l e , q u ' i l n e m 'e s t p o in t p e r m is d e d o u te r , e t q u e j e n 'h é s i t e p a s u n i n s t a n t à g a r a n t i r à V o tre M a je s té , s u r m o n h o n n e u r , q u e ce q u e j e v ie n s d e L u i e x p o s e r , e s t e f f e c t i v e m e n t le p l a n q u i d a n s ce m o m e n t o c c u p e l a p e n s é e d e l 'E m p e r e u r [ A le k s a n d r a I]” [p e w n o ś ć w ia d o m o ś c i , k tó r e o t r z y m a łe m , j e s t t a k a , ż e n ie p o z w a la m i w c a le w ą tp ić i ż e n ie w a h a m s ię a n i c h w il i g w a r a n to w a ć i rę c z y ć m o im h o n o r e m W a sz e j W y so k o śc i, ż e to , co M u p rz e d ło ż y łe m , j e s t rz e c z y w iś c ie p la n e m , k tó r y w te j c h w il i z a jm u je m y ś l c a r a ] , a p o z a ty m „ le s n o t io n s q u e j ' a i s u r m o u v e m e n ts d e t r o u p e s d a n s le s p ro v in c e s l i m i t r o p h e s r u s s e s , s o n t e n ­t i è r e m e n t d 'a c c o r d a v e c le s m e s u r e s q u 'e x ig e l a p a r t i e d u s y s tè m e d e l a R u s s ie q u i c o n c e rn e le D u c h é ” [w ia d o m o śc i, k tó r e m a m n a t e m a t r u c h ó w w o js k w r o s y js k ic h p ro w in c ja c h p r z y g r a n ic z n y c h , z g a d z a j ą s ię z u p e łn ie z e ś r o d k a m i, k tó r y c h w y m a g a c z ę ść s y s te m u ro s y js k ie g o , k t ó r a d o ty c z y K s ię s tw a ] 28.

Z u w a g i n a s p e c y f ic z n ą p r o w e n ie n c ję p r z e k a z y w a n y c h N a p o le o n o w i i n ­f o r m a c j i j a s n e j e s t , iż P o n ia to w s k i n ie c h c ia ł j e j z d r a d z a ć 29 - a le te ż r z e c z y t a k i e s ą c z y m ś n ie z w y k ły m i n ie m a l w o g ó le s ię n ie z d a r z a j ą : b y ło to p r z e c ie ż o d k ry c ie k a r t p r z e z j e d n ą ze s t r o n w p r z e d d z i e ń p la n o w a n e j p r z e z n i ą a g r e ­s ji. To t a k n ie p r a w d o p o d o b n e , iż ła tw o p o c z y ta n e b y ć m o g ło z a n ie p r a w d z iw e , z a c e lo w o s f a ł s z o w a n e lu b co n a jm n ie j p r z e s a d z o n e . I s to tn i e , w l iś c ie do m a r s z a ł k a L u d w i k a D a v o u ta z 2 4 m a r c a 1 8 1 1 r. N a p o le o n o k r e ś l i ł p o ls k ie

27 Ibidem, s. 190-191.28 J . Poniatowski do Napoleona, Warszawa, 18 II 1811 r., w: Korespondencja ks. Józefa....

t. 3, n r 393, s. 156-160.29 S. Askenazy, op. cit., s. 191-193.

152 Dariusz Milewski

a l a r m y j a k o „ d e s b e t i s e s ” [ g łu p s tw a ] , m n i e m a j ą c z a p e w n e , ż e s ą to o b ja w y h i s t e r i i z e s t r o n y k r a j u f r o n to w e g o , z a g ro ż o n e g o w o jn ą , a j e d n o c z e ś n ie p r a ­g n ą c e g o je j i c h c ą c e g o p o b u d z ić d o n ie j c e s a r z a 30. M im o sw e j w a g i , i n f o r m a ­c je u z y s k a n e p r z e z P o n ia to w s k ie g o o d c a r a z a p o ś r e d n ic tw e m C z a r to r y s k ie g o n ie n a l e ż ą do e f e k tó w r u ty n o w e g o w y w ia d u , k tó r y m m a m y s ię t u z a jm o w a ć . M ie s z c z ą s ię j e d n a k w s z e r z e j p o ję ty m te m a c ie , o b e jm u ją c y m d ro g i i s p o s o b y z b i e r a n i a w ia d o m o ś c i o R o s j i p r z e d w o jn ą 1 8 1 2 r ., p o z a ty m z a ś d a j ą p e łn y o b r a z r o s y js k i c h p la n ó w a g r e s y w n y c h w o b ec N a p o le o n a , ż y w io n y c h je s z c z e n a w io s n ę 1 8 1 1 r. To, ż e n ie d o s z ło d o ic h r e a l iz a c j i , „czeg o p r a w ie c h c e s ię ż a ło w a ć , a lb o w ie m t a k a i n w a z ja r o s y j s k a do N ie m ie c m ia ł a b y s k u t e k c a łk i e m in n y o d p ó ź n ie js z e j in w a z j i f r a n c u s k ie j do R o s j i” - j a k u ż a l a s ię w s w y c h p a m i ę t n i k a c h B ig n o n 31 - b y ło b y ć m o ż e s k u t k i e m o d m o w y w s p ó łd z i a ła n i a ze s t r o n y P o la k ó w . W k a ż d y m r a z i e c h y b io n a a k c ja A l e k s a n d r a p o b u d z i ł a n i e ­w ą tp l iw ie p r z e c iw n ik ó w d o e n e r g ic z n ie j s z e g o p o s t a r a n i a s ię o z e b r a n i e d o ­k ł a d n y c h w ia d o m o ś c i o s i le i p l a n a c h a r m i i r o s y js k ie j . I c h o ć k s i ą ż ę J ó z e f P o n ia to w s k i u s k a r ż a ł s ię n a t r u d n o ś c i w k o m u n ik a c j i m ię d z y K s ię s tw e m W a r s z a w s k im a R o s ją , u t r u d n i a j ą c e z d o b y w a n ie in f o r m a c j i32, w y w ia d n a R o ­s ję d z i a ł a ł j u ż w c z e ś n ie j , o b u d z o n y p i e r w s z y m i r o s y j s k i m i m a n e w r a m i w 1 8 1 0 r. i z a c h ę c o n y p r z e z s z y k u ją c e g o p r ę d z e j c z y p ó ź n ie j r o z p r a w ę z R o s ją N a p o le o n a . T e ra z m i a ł s ię r o z w in ą ć i z in te n s y f ik o w a ć , z o b a c z m y j e d n a k , j a ­k ie b y ły je g o p o c z ą tk i .

W y w i a d K s i ę s t w a p r z e d 1 8 1 1 r .

W y w ia d w o jsk o w y , b u d o w a n y w ła s n y m i s i ł a m i K s i ę s tw a W a r s z a w s k ie g o , b y ł w ie lc e n ie d o s k o n a ły . W S z ta b i e G e n e r a ln y m n ie b y ło ż a d n e g o w y d z ie lo n e ­go d o ty c h c e ló w o r g a n u , a w ia d o m o ś c i o p r z e c iw n ik u p r z y c h o d z i ły o d p o d - p r e f e k tó w p o g r a n ic z n y c h p o w ia tó w , d o w ó d c ó w o d d z ia łó w k a w a le r i i , p i l n u j ą ­c y c h g r a n i c y - b y ł to tzw . w y w ia d m ie js c o w y - b ą d ź te ż o d n ie l ic z n y c h z r a z u , a n o n im o w y c h k o r e s p o n d e n tó w , j a k h r . T a d e u s z M o r s k i33. W a ż n ą ro lę o d g r y ­w a ły o d w ie d z in y P o la k ó w z K s i ę s tw a u r o d z in m ie s z k a j ą c y c h p o z a je g o g r a ­n ic a m i , co b y w a ło w y k o r z y s ty w a n e j a k o p r z y k r y w k a d l a m is j i s z p ie g o w s k ic h . W y s y ła n o z a t e m z a g r a n i c ę o f ic e ró w , r z e k o m o d o r o d z in b ą d ź te ż p o d p o z o ­

30 Napoleon do L. Davouta, Paryż, 24 III 1811 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 2, s. 106. Zob. też francuski raport dla L. Davouta, Kłajpeda, 16 IX 1810 r., którego autor, pisząc o polskich doniesieniach o zbrojeniach rosyjskich, uważa, że są one przesadzone, gdyż Polacy dążą do skłócenia Francji z Rosją i wywołania wojny, po której spodziewają się odbudowania niepodległej Polski - ibidem, t. 1, s. 190. Por. także B. Pawłowski, Polski w yw ia d p rzed kam pa­nią 1812 r., s. 228, i M. Kukiel, op. cit., s. 183.

31 E. Bignon, op. cit., s. 42.32 „Les obstacles que le gouvernement [rosyjski] oppose à toute communication avec notre

pays, rendent très difficile une connaissance exacte de ce qui se passe dans ces provinces [rosyjskich pogranicznych]” - J. Poniatowski do Napoleona, Warszawa, 18 II 1811 r., w: Kore­spondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 393, s. 159.

33 J. Skowronek, op. cit., s. 238.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 153

r e m p o s z u k i w a n i a d e z e r t e r ó w c z y z a k u p u k o n i . Z d a r z a ło s ię - j a k p r z e d w o jn ą z A u s t r i ą w 1 8 0 9 r ., k ie d y to do G a lic j i r u s z y l i A le k s a n d e r R o ż n ie c k i i M ic h a ł S o k o ln ic k i - iż ty c h z a d a ń p o d e jm o w a l i s ię n a w e t g e n e r a ło w ie . J u ż w t r a k c i e d z i a ł a ń w o je n n y c h k o r z y s ta n o z u s ł u g in f o r m a to r ó w i „ e m i s a r iu ­s z y ” s p o ś r ó d m ie js c o w e j lu d n o ś c i , co sz ło t y m ła tw ie j , iż w a lk i to c z y ły s ię n a z ie m ia c h p o ls k ic h 34.

W id z im y w ię c , iż a p a r a t w y w ia d u n ie b y ł w K s ię s tw ie n a le ż y c ie z o r g a n i ­z o w a n y , co m o g ło b y ć p o n ie k ą d s k u t k i e m u z a l e ż n ie n i a p a ń s t w a o d F r a n c j i , k t ó r a s a m a z a jm o w a ła s ię w y w ia d e m , w y r ę c z a ją c w ty m s w o ic h w a s a l i . T r z e ­b a j e d n a k p r z y z n a ć , ż e i w y w ia d n a p o le o ń s k i , n a s t a w i o n y n a z b ie r a n ie b a r ­d zo p r a g m a ty c z n y c h in f o r m a c j i - w p r z e c iw ie ń s tw ie n p . do ro s y js k ie g o , k tó r y u p r a w i a ł d o d a tk o w o s z e r o k ą k a m p a n i ę p r o p a g a n d o w ą t a k n a B a łk a n a c h , j a k i w N ie m c z e c h , z w r ó c o n ą p r z e c iw d o m in a c j i f r a n c u s k ie j i k r e u j ą c ą c a r a n a l ib e r a ln e g o w y z w o l ic ie la u c i s k a n y c h lu d ó w 35 - p r z e d 1 8 1 1 r. p r z e s z e d ł o k r e s z a h a m o w a n i a w ro z w o ju . B y ł to m o ż e w y n ik p a n u ją c e g o o d 1 8 0 9 r. p o k o ju- o c z y w iśc ie j e ś l i n ie b r a ć p o d u w a g ę H i s z p a n i i36. W y w ia d f r a n c u s k i b o w ie m , z o r g a n iz o w a n y i p o w ią z a n y ś c iś le z a r m ią , u a k t y w n i a ł s ię p o d c z a s p r z y g o to ­w a ń do w o jn y . N a co d z ie ń in f o r m a c je p r z y c h o d z i ły p o p rz e z r a p o r t y p o lic y jn e , z k tó r y c h co 10 d n i s p o r z ą d z a n o g e n e r a l n e w y c ią g i d l a c e s a r z a . F u n k c jo n o ­w a ło to ś w ie tn ie z a c z a s ó w m i n i s t e r i u m F o u c h e g o , a to l i p o o b ję c iu m i n i s t e r ­s t w a p r z e z h r . J a n a S a v a r y e g o w 1 8 1 0 r ., w ie r n ie js z e g o , a le m n ie j u z d o ln io ­n e g o , s y s te m z a c z ą ł s z w a n k o w a ć 37.

K s ię s tw o W a r s z a w s k ie k o r z y s ta ło z a t e m p o c z ą tk o w o z f r a n c u s k ie g o w y ­w ia d u a r m i jn e g o , k ie r o w a n e g o ze s z t a b u m a r s z a ł k a D a v o u ta , k tó r y j e d n a k w y je c h a ł w d r u g ie j p o ło w ie 1 8 0 8 r .38 T r a d y c y jn e ź ró d ło in f o r m a c j i , j a k i m b y ły a m b a s a d y f r a n c u s k ie , z a w o d z iło w z g lę d e m R o s j i z u p e łn ie , g d y ż a m b a s a d o r A r m a n d C a u la i n c o u r t d a ł s ię R o s ja n o m w o d z ić z a n o s - o k a z y w a ł z r e s z t ą c a ro w i u w ie lb ie n ie k to w ie c z y n ie w ię k s z e , n iż s w e m u w ła d c y 39. P o lic ja K s ię s tw a , k i e r o w a n a f a t a l n i e p r z e z A l e k s a n d r a P o to c k ie g o , z u p e łn i e s ię n ie l ic z y ła , j e ś l i id z ie o z b i e r a n ie in f o r m a c j i w y w ia d o w c z y c h 40. P o z o s t a w a ł z a te m

34 C harak terystyka wywiadu K sięstw a na podstawie B. Pawłowski, op. cit., s. 227, i J . Skowronek, op. cit., s. 238-239.

35 O wywiadzie rosyjskim zob. J . Skowronek, op. cit., s. 234-236.36 Osłabienie aktywności wywiadu napoleońskiego po 1809 r. akcentuje J . Savant, op. cit.,

s. 261.37 Ibidem, s. 123-134, i J. Skowronek, op. cit., s. 238.38 B. Pawłowski, op. cit., s. 227.39 M. Kukiel, op. cit., s. 181. Świadczą o tym zresztą same pam iętniki am basadora

- A. Caulaincourt, W spomnienia z w ypraw y na M oskwę 1812 r , tłum. I. Łygaś, Gdańsk 2006, s. 40-41. O tym, że Napoleon zdawał sobie sprawę z nieudolności swego am basadora w P eters­burgu, który nie wiedział nic o przesunięciu się wojsk rosyjskich nad granice Księstwa War­szawskiego, dowiadujemy się z lis tu cesarza do J . Champagnego, Paryż, 25 IV 1811 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 2, s. 189.

40 „Davout [...] ostrzega Poniatowskiego przed wszystkimi wiadomościami, jakie by otrzy­m ał za pośrednictwem m inistra policji A leksandra Potockiego, ponieważ nie stoi on na wysoko­ści zadania” - B. Pawłowski, op. cit., s. 231.

154 Dariusz Milewski

ó w n ie d o s k o n a ły s y s te m , j a k i o p is a l i ś m y w y ż e j, o r a z a g e n t u r a , k t ó r ą o r g a n i ­z o w a ć z w y k ł w t a k i c h w y p a d k a c h r e z y d e n t f r a n c u s k i 41.

W y w i a d w ł a s n y K s i ę s t w a

W y w ia d e m w o js k o w y m K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o k ie r o w a ł s z e f S z t a b u G e n e r a ln e g o , g e n e r a ł S t a n i s ł a w F i s z e r 42 . D z ia ła ln o ś ć w w ie lk im s t y l u r o z w i­n ą ć m i a ł o n w s z a k ż e d o p ie r o w io s n ą 1 8 1 1 r., n a t o m i a s t o z im o w y c h p r z y g o to ­w a n ia c h r o s y js k i c h d o w ta r g n i ę c i a do K s i ę s tw a o t r z y m y w a ł P o n ia to w s k i r a ­p o r ty , p r z y c h o d z ą c e w r a m a c h n a k r e ś lo n e g o w y ż e j s y s te m u . J e g o s to s o w a n ie s t a w a ło s ię w s z a k ż e c o ra z t r u d n ie j s z e i c o ra z m n ie j e f e k ty w n e , g d y ż p r z y g o ­to w u ją c y s ię do w o jn y R o s ja n ie w z m o g li c z u jn o ś ć , n a co u s k a r ż a ł s ię k s . P o n ia t o w s k i43. M im o to u d a ło s ię w ty m o k r e s ie P o n ia t o w s k ie m u z e b ra ć i p r z e k a z a ć - p r z e d e w s z y s tk im m a r s z a łk o w i D a v o u to w i - w ia d o m o ś c i o fo r ty - f i k o w a n iu D y n e b u r g a , M o z y r u i B o b r u j s k a , o c z y m p i s a łe m j u ż w y ż e j, o r a z o r o z p o z n a w a n iu p o z y c ji n a d N ie m n e m p r z e z g e n e r a ł a d 'A u v r a y 4 4 , c ią g ły c h p r z e s u n ię c i a c h w o js k r o s y js k i c h k u g r a n i c y - o c z y m P o n ia to w s k i d o n o s i ł F r y d e r y k o w i A u g u s to w i m .in . w s i e r p n i u 45 i l i s t o p a d z ie 1 8 1 0 r .46 - c zy w re s z c ie z a k ł a d a n i u m a g a z y n ó w w z a c h o d n ic h g u b e r n i a c h R o s j i47. P r z y o k a ­

41 O tej roli rezydentów francuskich zob. m.in. M. Kukiel, op. cit., s. 181.42 Depesza E. Bignona, Warszawa, 9 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze, t. 1, n r 191,

s. 310-311, B. Pawłowski, op. cit., s. 229, M. Kukiel, op. cit., s. 184.43 „La frontière est gardée avec la plus grande exactitude et on ne laisse en trer personne

sans un passeport russe. Un officier qui avait été envoyé dernièrem ent pour réclam er des déserteurs, n 'a point obtenu le passage” - J . Poniatowski do J. Serry, Warszawa, 10 XII 1810 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 365, s. 124-125.

44 J. Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 20 X 1810 r., ibidem, n r 349, s. 95 - „Le colonel Auvray du génie qui a servi anciennem ent dans l'arm ée polonaise, a été chargé de reconnaître sur le Niémen les points susceptibles de défense, et les endroits qui, soit par le peu de profondeur du courant, soit par leur position, offrent des facilités pour passer cette rivière”. Zob. też M. Kukiel, op. cit., s. 182.

45 „D'après les derniers rapports de la frontière une division de troupes russes a été rapprochée de Brześć e t ses cantonnem ents assignés dans les environs de cette ville” - J. Poniatowski do Fryderyka Augusta, Warszawa, 9 VIII 1810 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 322, s. 58.

46 „D'après les derniers rapports qui me sont parvenus de la frontière russe, il paraît certain que les corps qui éta ient en marche pour se rapprocher du théâtre de la guerre [z Turcją], ont reçu ordre de s'arrêter. Une division russe, cantonnée jusqu 'ici dans les environs de Nieśwież, vient de recevoir un nouvel emplacement plus voisin de nos frontières et occupe la ligne depuis Brześć jusqu 'à Grodno. On assurait, au départ de courrier, que 14 régiments de différentes arm es avaient ordre de se rassem bler en Lithuanie; mais cette nouvelle mérite encore une confirmation” - tenże do tegoż, Warszawa, 22 XI 1810 r., ibidem, n r 357, s. 113.

47 J. Poniatowski do J. Serry, Warszawa, 10 XII 1810 r., ibidem, n r 365, s. 125: „Les m agasins des subsistances établis sur plusieurs points dans les provinces lim itrophes russes n 'avaien t point excédé jusqu 'ici la proportion ordinaire des troupes qui devaient en tirer leurs distributions. On vient actuellem ent de donner l'ordre d 'acheter pour le compte d 'é ta t dans ces gouvernements 200 m. mesures de blé et 16 mille mesures de légumes. Cette disposition donne lieu à conjectures qu'on plus grand nombre de troupes sera porté de ce côté”. O tych poczyna­niach rosyjskich i odkryciu ich przez Polaków zob. też M. Kukiel, op. cit., s. 182.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 155

z ji m a m y te ż p o ś w ia d c z e n ie p o d o b n e j d z ia ł a ln o ś c i z e s t r o n y p r z e c iw n ik a , b o w ie m w s ty c z n iu 1 8 1 1 r. u d a ło s ię p o lic ji K s ię s tw a u ją ć p e w n e g o K u r la n d - c z y k a , k tó r y z a p a s z p o r t e m g u b e r n a t o r a o b w o d u b ia ło s to c k ie g o S ie m io n a A . S z c z e r b i n in a p r z y b y ł do K s ię s tw a i p o p a d ł w p o d e j r z e n ie o u p r a w ia n i e s z p i e g o s tw a n a r z e c z R o s j i48.

Z ty m w s z y s tk im w id z im y j e d n a k , ż e s ą to in f o r m a c je , c h o ć n ie w ą tp l iw ie c e n n e , a le z b y t o g ó ln e . P o n ia to w s k i p i s z e o p o s z c z e g ó ln y c h d y w iz ja c h , n ie p r e c y z u ją c ic h c h a r a k t e r u , s k ł a d u i p r z y n a l e ż n o ś c i do w ię k s z y c h g r u p a r m i i c z y k o r p u s ó w 49. M u s ia ło to b u d z ić u z a s a d n i o n y s c e p ty c y z m t a k u N a p o le o n a , j a k i u D a v o u ta , k tó r z y c h ę tn i e z a p o z n a l ib y s ię z o r d r e d e b a t a i l l e w o js k ro s y js k ic h , b y m ó c s o b ie w y ro b ić j a k i e ś z d a n ie n a ic h t e m a t . Z a m i a s t te g o P o la c y r a c z y l i ic h o b s z e r n y m i m e m o r i a ła m i p o li ty c z n o - w o js k o w y m i w r o d z a ­j u te g o , j a k i w y k o n c y p o w a ł g e n . M ic h a ł S o k o ln ic k i50. D la te g o D a v o u t p o le c i ł 3 1 m a r c a 1 8 1 1 r., j u ż p o s ły n n y m r a p o r c ie P o n ia to w s k ie g o d l a N a p o le o n a z 18 lu te g o , a b y m i n i s t e r w o jn y K s ię s tw a p o s t a r a ł s ię o w y s ła n i e z a g r a n ic ę r o s y j s k ą z a u f a n y c h o só b d l a s p r a w d z e n i a d o ty c h c z a s o t r z y m a n y c h w ia d o m o ­śc i, z a ró w n o co d o w o js k z b ie r a ją c y c h s ię n a d g r a n i c ą , j a k i ty c h n a d c i ą g a j ą ­c y c h d o p ie r o z T u rc j i51.

W k w i e t n i u 1 8 1 1 r. k s i ą ż ę J ó z e f u d a ł s ię o s o b iś c ie do P a r y ż a , o f ic ja ln ie , a b y w i m ie n i u n a r o d u p o g r a tu lo w a ć c e s a r z o w i n a r o d z i n s y n a , k r ó l a R z y m u , n ie o f ic ja ln ie , a b y go p r z e k o n a ć o p r a w d z iw o ś c i p o p r z e d n ic h s w y c h d o n ie s ie ń i r z e c z y w is to ś c i r o s y js k ie g o z a g r o ż e n i a 52. W k r a j u t y m c z a s e m g e n . F i s z e r

48 J . Poniatowski do Fryderyka Augusta, Warszawa, 28 I 1811 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., n r 381, s. 144-145, i tenże do tegoż, Warszawa, 31 I 1811 r., ibidem, nr 383, s. 147.

49 Por. np. J . Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 8 VI 1810 r., ibidem, n r 306, s. 47, gdzie pojawiają się „les troupes russes” i „quelques faibles postes de cosaques”; tenże do tegoż, 20 X 1810 r., ibidem, n r 349, s. 95 „si on en croit les rapports, dix bataillons y sont employés à Dynabourg et douze à Bobruysk”, ale nic więcej o nich, a i to „si on en croit les rapports”!; tenże do Fryderyka Augusta, Warszawa, 22 XI 1810 r., ibidem, n r 357, s. 113 pojawiają się „une division russe” i „14 régim ents de différentes arm es”. Dopiero z czasem informacje sta ją się bardziej dokładne - J . Poniatowski do J . Serry, Warszawa, 10 XII 1810 r., ibidem, n r 365, s. 124 „il se trouve actuellem ent dans les gouvernements de Mińsk, Wilno et Grodno 3 divisions de troupes russes lesquelles par l'arrivée aux corps de leurs 3es bataillons se m ontent à près de 50 mille hommes [...] Ces troupes ont avec eux leur artillerie” czy tenże do Fryderyka Augusta, Warszawa, 28 II 1811 r., ibidem, nr 400, s. 168, gdzie obok danych o zgromadzonym przez Rosjan prowiancie i przeniesieniu parku artyleryjskiego z Nieświeża do Bobrujska mówi o zwiększeniu się wojsk rosyjskich nad granicami Księstwa o 3 nowe dywizje, co powoduje, iż „sans compter les troupes stationnées un peu plus loin, les forces qui se trouvent dans la proximité de nos frontières, se montent à plus de 70,000 hommes”. N adal jednak dokładność danych liczbowych ogranicza się w tych raportach do „près de” i „plus de”.

50 J . Skowronek, op. cit., s. 249-250; również ks. A leksander Sapieha popisał się podob­nym memoriałem polityczno-wojskowym na jesieni 1811 r., aczkolwiek - jak chce J. Skowronek - trzym ał się on bardziej realiów niż bujające w obłokach dywagacje gen. Sokolnickiego (ibidem, s. 250-254).

51 B. Pawłowski, op. cit., s. 229.52 J . Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 3 IV 1811 r., w: K orespondencja ks. Józefa...,

t. 3, n r 428, s. 212, S. Askenazy, op. cit., s. 193.

156 Dariusz Milewski

p r z y s t ą p i ł d o o r g a n iz o w a n ia w y w ia d u n a w ię k s z ą s k a lę . W y s ła ł z a t e m p u ł ­k o w n ik a J a n a K ru k o w ie c k ie g o d o L w o w a w c e lu p r z e p r o w a d z e n i a w y w ia d ó w n a R o s ję o d s t r o n y tu r e c k ie j i w z d łu ż g r a n i c y g a l ic y js k ie j , a je d n o c z e ś n ie p u łk o w n ik a T a d e u s z a T y s z k ie w ic z a n a p o g r a n ic z e l i t e w s k ie i m a j o r a K a z i ­m i e r z a D z ie k o ń s k ie g o d l a w y b a d a n ia r e jo n u m ię d z y T y k o c in e m a K ry ło - w e m 53. B ig n o n w s w e j d e p e s z y z 1 0 k w i e t n i a 1 8 1 1 r. d o n o s i , iż g e n e r a ł F i s z e r p o s ła ł d w ó c h w y ż s z y c h r a n g ą o f ic e ró w d l a z b a d a n i a g r a n i c z P r u s a m i i A u ­s t r i ą i z w e r y f ik o w a n ia n a p ły w a ją c y c h s t a m t ą d w ia d o m o ś c i54.

G e n e r a ł J ó z e f Z a ją c z e k , k tó r y p o w y je z d z ie k s . P o n ia to w s k ie g o d o P a r y ­ż a o b ją ł w z a s t ę p s tw ie n a c z e l n ą k o m e n d ę w o js k K s ię s tw a 55, r ó w n ie ż w liś c ie z 10 k w i e t n i a 1 8 1 1 r. do m a r s z a ł k a D a v o u ta p i s a ł , iż „ v o y a n t b e a u c o u p d e c o n t r a d ic t io n s d a n s le s r a p p o r t s q u i m e p a r v i e n n e n t d è s d i f f é r e n t e s e n d r o i t s , j e v ie n s d 'e n v o y e r d e s o f f ic ie r s d e c o n f ia n c e s u r l a f r o n t iè r e p o u r m e p r o c u r e r d e s r e n s e i g n e m e n t s p lu s p o s i t i f s ” [w id z ą c w ie le s p r z e c z n o ś c i w r a p o r t a c h , k tó r e p r z y c h o d z ą do m n ie z r ó ż n y c h m ie js c , w y s ła łe m z a u f a n y c h o f ic e ró w n a d g r a n i c ę , ż e b y m i p r z y n i e ś l i p e w n ie js z e w ia d o m o ś c i]5 6 . J e d e n z n ic h m ia ł ro z p o z n a ć p o g r a n ic z e l i te w s k o - ż m u d z k ie i d o tr z e ć a ż do K ró le w c a , d r u g i m ia ł d z ia ła ć m ię d z y T y k o c in e m a K ry ło w e m a ż p o g r a n i c ę g a l i c y js k ą , t r z e c i z a ś m i a ł u d a ć s ię d o s a m e j G a l ic j i57. T rz y d n i p o te m g e n . Z a ją c z e k d o n o s i ł D a v o - u to w i o w y n ik a c h m is j i p u łk o w n ik a K ru k o w ie c k ie g o d o L w o w a , z k tó r e g o t e n d o p ie r o co w ró c ił . U d a ło m u s ię d o tr z e ć d o r a p o r tó w s p o r z ą d z o n y c h p r z e z o f ic e ró w a u s t r i a c k i c h , z n a jd u j ą c y c h s ię p r z y a r m i i r o s y j s k i e j , w a lc z ą c e j z T u r k a m i , z k tó r y c h w y n ik a ło , iż t a a r m ia , p o s p u s to s z e n i u te r e n ó w n a p r a w y m b r z e g u D u n a ju , u t r z y m y w a ła s ię j u ż ty lk o w R u s z c z u k u i d w ó c h p o z y c ja c h n a p r a w y m b r z e g u D u n a ju , a w ię k s z o ś ć je j w y c o fa ła s ię n a le w y b r z e g i „ se d i r ig e e n g r a n d e p a r t i e t a n t p a r B r a c ła w v e r s l a L iv o n ie , q u e p a r M o h i lo w e t K a m ie n ie c v e r s le s f r o n t i è r e s d u D u c h é [ W a r s z a w s k ie g o ]” [ k i e r u ­j e s ię w d u ż e j c z ę ś c i t a k p r z e z B r a c ła w k u I n f l a n to m , j a k p r z e z M o h y ló w i K a m ie n ie c k u g r a n i c o m K s ię s tw a ] 58.

T y m c z a s e m j e d n a k r a p o r t y o f ic e ró w w y s ła n y c h n a L i tw ę b y ły ra c z e j u s p o k a j a ją c e . M a jo r K a z im i e r z D z ie k o ń s k i w s w y m p ie r w s z y m r a p o r c i e z T y k o c in a d o n o s i ł , iż w c a ły m o b w o d z ie b ia ło s to c k im „il n 'y a , d a n s ce m o m e n t , q u 'u n b a t a i l l o n d u r é g i m e n t d e P o ło c k à B ia ły s to k e t d e u x r é g i -

53 M. Kukiel, op. cit., s. 184.54 „Deux officiers supérieurs, chargés de parcourir dans toute leur étendue les frontières,

l 'u n du côté de la Prusse et l'au tre vers l'Autriche, recueillir des renseignem ents exacts et vérifier, au tan t qu 'il dépendra d'eux, ce qu 'il peu t y avoir de vrai ou de faux dans les avis qui arriven t de toutes p a rts” - depesza E. Bignona, W arszawa, 10 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 192, s. 310-311.

55 J. Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 3 IV 1811 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 428, s. 212: „Je laisse le commandement à Mr le général Zaionchek” - B. Pawłowski, op. cit., s. 229.

56 J. Zajączek do L. Davouta, Warszawa, 10 IV 1811 r., w: O cześć im ienia..., s. 368.57 Ibidem, s. 368, B. Pawłowski, op. cit., s. 229.58 J. Zajączek do L. Davouta, Warszawa, 13 IV 1811 r., w: O cześć im ienia..., s. 369-370.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 157

m e n t s d e c o s a q u e s ” [ z n a j d u ją s ię w te j c h w il i ty lk o b a t a l i o n z p u ł k u p o ło c k ie - go w B ia ł y m s t o k u i d w a p u łk i k o z a k ó w ] J e ło w a j s k ie g o i P ł a t o w a 59. 2 5 k w ie t ­n i a 1 8 1 1 r. d o n o s i ł o p o w ro c ie p u łk o w n ik a T a d e u s z a T y s z k ie w ic z a , w e d łu g k tó r e g o n a L i tw ie i W o ły n iu b y ły ty lk o c z te r y d y w iz je r o s y js k ie . T a k ż e m a jo r K . D z ie k o ń s k i p i s a ł z T y k o c in a , ż e w ię k s z o ś ć in f o r m a c j i o r u c h a c h w o js k r o s y js k i c h o k a z a ł a s ię f a ł s z y w a . C z y ż b y w ię c n ie b y ło s ię c zeg o o b a w ia ć ? G e n e r a ł Z a ją c z e k p r z y z n a w a ł , ż e n ie w ie , c z y w ia d o m o ś c i , o t r z y m a n e p rz e z k s . P o n ia to w s k ie g o p r z e d je g o w y ja z d e m do P a r y ż a , s ą b a r d z i e j a u te n t y c z n e n iż t e , k tó r e n a p ły n ę ł y p ó ź n ie j - w s z e la k o ż o ś m ie l a s ię s tw ie r d z ić , iż - „ s e lo n m o i, l a p lu s c e r t a i n e d e t o u t e s le s n o u v e l l e s q u e n o u s r e ç u m e s , e s t c e lle q u e le g é n é r a l H e n r y W o lo d k o w ic z a d o n n é e . C e t o f f ic ie r m 'a é c r i t d e M in s k , a u m o is d e m a r s , q u e l 'a r m é e r u s s e , c a n to n n é e e n L i t h u a n i e , e s t f o r te d e 7 5 0 0 0 h o m m e s , e t q u e le s g é n é r a u x , a in s i q u e le s o f f ic ie r s d e c e t t e n a t i o n , p a r l a i e n t d e l a g u e r r e a v e c l a F r a n c e c o m m e d 'u n e c h o s e im m a n q u a b l e ” [w e d łu g m n ie , n a jp e w n ie j s z a ze w s z y s tk ic h w ia d o m o ś c i , k tó r e o t r z y m a l iś m y , j e s t t a o d g e n . H . W o ło d k o w ic z a . T e n o f ic e r n a p i s a ł m i z M i ń s k a w m a r c u , ż e a r m i a r o s y j ­s k a , r o z m ie s z c z o n a n a L i tw ie , l ic z y 7 5 ty s . l u d z i i ż e z a ró w n o g e n e r a ło w ie , j a k i o f ic e ro w ie r o s y js c y m ó w il i o w o jn ie z F r a n c j ą j a k o o r z e c z y p e w n e j] . A w ię c j e d n a k ? N a w s z e lk i w y p a d e k g e n . Z a ją c z e k z a p o w ie d z ia ł w y s ła n ie k o le jn y c h c z te r e c h z a u f a n y c h o f ic e ró w n a d g r a n i c ę z z a d a n i e m o b s e r w o w a n ia R o s ja n . P o s ta n o w i ł r ó w n ie ż w y s ła ć w y w ia d o w c ę d o M o łd a w ii, b y z o r ie n to w a ł s ię w s t a n i e r z e c z y m ię d z y R o s ja n a m i a T u r k a m i i p o tw ie r d z i ł , czy c z te ry d y w iz je r o s y js k ie r z e c z y w iś c ie o p u ś c i ły M o łd a w ię i s k ie r o w a ły s ię n a P o d o le 60.

I cóż o t y m s ą d z ić ? K s ią ż ę P o n ia to w s k i h o n o r e m rę c z y ł z a p r a w d z iw o ś ć in f o r m a c j i o m a ją c y m ry c h ło n a s t ą p i ć u d e r z e n i u r o s y j s k im n a z a c h ó d i o s o b i­ś c ie w y b r a ł s ię p r z e k o n y w a ć o t y m c e s a r z a , a t y m c z a s e m g e n e r a ł Z a ją c z e k d o n o s i ł o s i ł a c h t a k s ł a b y c h , z n a jd u ją c y c h s ię w z a c h o d n ic h g u b e r n i a c h R o s ji , iż n ie w y s ta r c z y ły b y n a w e t do o b ro n y , cóż d o p ie r o do a t a k u ! O n s a m p r z y z n a ­w a ł w s z a k ż e , ż e n a d c i ą g a ły a r m ie z f r o n t u tu r e c k ie g o , d l a p e w n o ś c i j e d n a k p o s t a n o w i ł r z e c z t ę s p r a w d z ić . I c h o ć w o js k a r o s y js k ie g o u g r a n i c K s ię s tw a b y ło m a ło , R o s ja n ie m ó w il i o w o jn ie z F r a n c j ą j a k o c z y m ś n ie u n ik n io n y m .

59 Tenże do tegoż, Warszawa, 20 IV 1811 r., ibidem, s. 371.60 Fragm enty raportu gen. Zajączka: „Selon cet officier [T. Tyszkiewicza], il n 'y a dans la

L ithuanie et dans la Volhinie que 4 divisions russes. Ces troupes y ont hiverné, ce sont elles qui on fait quelques mouvements vers le Bug, mouvements qui ont été annoncés pour hostiles”; „L 'autre officier qui est le major Dziekoński, n 'est pas encore de retour, mais il nous mande de Tykocin que la majeure partie des notions que l'on nous a données sur les mouvements des arm ées russes, sont fausses”; „J'ignore si les renseignem ents q u 'a reçus le prince Poniatowski avant son départ pour Paris, ont été plus authentiques que ceux qui nous sont parvenus depuis cette époque [...]”; „actuellement il sera établi 4 officiers de confiance sur les 4 différents points de la frontière; leur tâche sera d'observer tout ce qui se passera chez les Russes, pour nous en avertir. Nous avons également expédié un homme, très entendu et très sur, en Moldavie pour savoir où en sont les choses entre les Turcs et les Russes, ainsi que pour nous apprendre au vrai, si les 4 divisions russes ont quitté ce pays là et sont entrées en Podolie, comme on nous l'a mandé, il y a quelques jours”. Ibidem, s. 372-373.

158 Dariusz Milewski

N ic d z iw n e g o w ię c , ż e m a r s z a ł e k D a v o u t w l iś c ie do Z a ją c z k a z 2 9 k w ie tn i a g r z m ia ł , w y ty k a ją c m u s p r z e c z n o ś c i w r a p o r t a c h i b r a k d a n y c h o a k t u a l n y m m ie js c u p r z e b y w a n ia c z ę ś c i w o js k ro s y js k ic h , k tó r e w y c o fa n o z W o ło s z c z y z n y k u g r a n i c o m K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o 61. D o m a g a ł s ię o d g e n . Z a ją c z k a d o ­k ł a d n y c h in f o r m a c j i co d o l ic z b y i j a k o ś c i w o js k ro s y js k ic h , sz c z e g ó ło w e g o w y l ic z e n ia d y w iz j i i p u łk ó w , r o z m ie s z c z e n ia ic h i m a g a z y n ó w , n a z w is k d o ­w ó d c ó w o r a z z o r g a n iz o w a n ia k o n t r w y w ia d u p o p rz e z s tw o r z e n ie s p e c ja ln e g o b i u r a , m a ją c e g o b a d a ć w s z y s tk ic h p r z y je z d n y c h z R o s j i i d e z e r t e r ó w 62.

S p rz e c z n o ś c i w r a p o r t a c h p o ls k ie g o w y w ia d u , t a k i r y tu j ą c e D a v o u ta , w y ­n ik a ł y p o n ie k ą d s t ą d , iż n ie p o d d a w a n o ic h z r a z u w W a r s z a w ie ż a d n e j s e l e k ­c ji i p o s y ła n o d o k w a t e r y m a r s z a ł k a w H a m b u r g u w s z y s tk ie d o n ie s ie n ia , n a w e t t e n a jm n ie j p r a w d o p o d o b n e i d o p ie r o w s z t a b ie m a r s z a ł k a p r z e p r o w a ­d z a n o ic h w e r y f ik a c ję 63. U ła tw ia ł y j ą n a d s y ł a n e m u ró w n ie ż n i e z a le ż n ie r a ­p o r t y o d d o w o d z ą c e g o w G d a ń s k u J a n a R a p p a i o d b y łe g o a d i u t a n t a D a v o u ta , p o d p u łk o w n ik a J ó z e f a S z y m a n o w s k ie g o , k tó r y z w ła s n e j in ic ja ty w y w y z y s k i­w a ł u r lo p w G a lic j i d la p r o w a d z e n ia w y w ia d u n a P o d o lu i d o n o s i ł z e b r a n e in f o r m a c je m a r s z a łk o w i . P o d o b n ie i N a p o le o n o t r z y m y w a ł m n ó s tw o s p r z e c z ­n y c h in f o r m a c j i , k tó r e w e r y f ik o w a ł d o p ie r o u m i n i s t r a s p r a w z a g r a n ic z n y c h , M a r e t a , u t a l e n t o w a n y u r z ę d n i k L e lo r g n e d 'I d e v i l l e 64.

D o ść ła tw o te ż c h y b a b ę d z ie w y ja ś n ić s p r z e c z n o ś c i w r a p o r t a c h , g d y z w a ż y s ię n a c z a s ic h p o w s ta n i a . O to P o n ia to w s k i a l a r m o w a ł o g ro ż ą c e j in w a z j i w lu ty m , a w m a r c u je s z c z e g e n e r a ł J a n H e n ry -W o ło d k ie w ic z d o n o s i ł o b o jo w y c h n a s t r o j a c h w r o s y js k im k o r p u s ie o f i c e r s k im 65. R a p o r ty z k w ie tn i a z d a j ą s ię w s k a z y w a ć n a c o fa n ie s ię R o s ja n z n a d g ra n ic y , c h o ć j e d n o c z e ś n ie ś c i ą g a n e b y ły a r m ie n a d d u n a j s k i e . W y d a je s ię , iż t ł u m a c z y ć to t r z e b a r e z y ­g n a c j ą c a r a A l e k s a n d r a z p o d ję c ia o f e n s y w y n a F r a n c j ę w io s n ą 1 8 1 1 r. po ty m , j a k p r z e k o n a ł s ię , iż n ie u d a m u s ię p r z e c i ą g n ą ć n a s w o ją s t r o n ę P o la ­ków . R z e c z t a n ie b y ła j e d n a k je s z c z e z n a n a F r a n c u z o m i P o la k o m , s t ą d l a t e m 1 8 1 1 r. o b s e r w u je m y d z iw n e z ja w is k o , w y r a ż a ją c e s ię w p r z y g o to w a ­

61 „Tous les rapports sont contradictoires. On voit bien, qu 'il y a une partie de troupes de Walachie, qui sont en marche pour se porter sur les frontières du G rand Duché mais ou sont ces troupes m aintenant? Je n 'a i encore entendu que des on dit à cet égard. Personne ne dit avoir vu. Le rapport de votre officier de Tykocin [...] contredit presque tous les au tres”. Cyt. za B. Pawłowski, op. cit., s. 230.

62 Ibidem, s. 229-230.63 Ibidem, s. 230-231, i M. Kukiel, op. cit., s. 184.64 L. Davout do Napoleona, Hamburg, 21 V 1811 r., dołącza list J . Szymanowskiego

z Galicji, w: L. Margueron, op. cit., t. 2, s. 327-328. Zob. też M. Kukiel, op. cit., s. 184-185; o działaniach pana Lelorgne d'Ideville tak pisze J. Savant, op. cit., s. 262: „Sa tâche consiste, à la veille de la campagne de Russie, à réunir, confronter, analyser, synthétiser les renseigne­m ents de tous ordres concernant l'organisation et la force des arm ées étrangères. La qualité de son travail est digne d'éloges, puisque des généraux adverses, quand les archives de Napoléon tomberont entre leurs m ains, déclareront que les é ta ts dressés par Lelorgne leur semblent avoir été dérobés dans les chancelleries européennes”.

65 J. Zajączek do L. Davouta, Warszawa, 25 IV 1811 r., w: O cześć im ienia..., s. 373.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 159

n ia c h o b u s t r o n do o b ro n y i c o f a n iu s w y c h m a g a z y n ó w w g łą b k r a j u 66. D o p ie ­ro p ó ź n ie j N a p o le o n n a b r a ł p r z e k o n a n i a , iż w ty m r o k u R o s ja n ie n ie u d e r z ą , co w p ły n ę ło ró w n ie ż n a z m ia n ę p r o f i lu d z ia ł a ln o ś c i w y w ia d u - o d z b i e r a n i a in f o r m a c j i o w r o g u w c e lu o b r o n y p r z e jd z ie o n do z b i e r a n i a t a k i c h ż e w c e lu z a a t a k o w a n i a go.

I n t e n s y f i k a c j a w y w ia d u w io s n ą 1 8 1 1 r. w y r a ż a ł a s ię t e ż w p r z e s u n ię c i u p r z e z g e n . Z a ją c z k a k u w s c h o d n im g r a n i c o m K s ię s tw a s z e ś c iu p u łk ó w k a w a ­le r i i , r o z lo k o w a n y c h w r e jo n ie L u b l i n a , S ie d le c i O s t r o łę k i , n a d k tó r y m i d o ­w ó d z tw o p o w ie rz y ł in s p e k to r o w i ja z d y , g e n . A le k s a n d r o w i R o ż n ie c k ie m u 67. J e g o g łó w n y m z a d a n i e m b y ła o r g a n i z a c ja w y w ia d u p o g r a n ic z n e g o , z c zeg o w y w ią z a ł s ię b a r d z o d o b rz e , m im o p o c z ą tk o w y c h b ra k ó w , w id o c z n y c h w t r a ­d y c y jn y m n a d s y ł a n i u s p r z e c z n y c h in f o r m a c j i68.

W ia d o m o ś c i o p r z e c iw n ik u d o c h o d z iły t a k ż e d o W a r s z a w y o d ró ż n y c h o só b p o s t r o n n y c h z n a d g r a n i c y - j a k z Ł o m ży , M a r ia m p o la , A u g u s to w a , T e r e ­s p o la c z y K r y ło w a - z a ró w n o o d k o m e n d e r u ją c y c h t a m te j s z y m i p o s t e r u n k a ­m i p o g r a n ic z n y m i o fic e ró w , j a k i o d u r z ę d n ik ó w c z y w s z e lk ie g o r o d z a ju i n ­n y c h o s ó b 69. W 1 8 1 1 r ., a z w ła s z c z a w p ie r w s z e j p o ło w ie n a s t ę p n e g o , r o z w i­n ię to s z e r o k ą d z ia ł a ln o ś ć w y w ia d o w c z ą w e w s p ó łp r a c y z F r a n c u z a m i , o c z y m t a k p is z e J a n u s z Iw a s z k ie w ic z : „R o iło s ię p o d ó w c z a s n a L i tw ie o d a g e n tó w p o ls k o - f r a n c u s k ic h , k tó r z y p o d p r z y b r a n e m i n a z w is k a m i p r z e d o s ta w a l i s ię t u t a j z K s i ę s tw a W a r s z a w s k ie g o . W S m o le ń s k u , M iń s k u , M o h y le w ie i in n y c h m i a s t a c h p o ja w ia l i s ię s z p ie d z y p o ls k o - f r a n c u s c y w w ie lk ie j ilo ś c i p o d p o s t a ­c i ą a k r o b a tó w , n a u c z y c ie l i , a r ty s tó w , m u z y k a n tó w , l e k a r z y i m n ic h ó w w ę ­d ro w n y c h , w g u b e r n i m iń s k ie j z ja w iło s ię w ie lu g e o m e tró w , z a jm u ją c y c h s ię s p o r z ą d z a n ie m p la n ó w o k o lic z n y c h m ie js c o w o ś c i . S k u tk i e m te g o m i n i s t e r w o jn y z a r z ą d z i ł , a b y o só b , p r z y b y ły c h z K s i ę s tw a W a r s z a w s k ie g o , n ie d o p u s z ­c z a n o d o o g lą d a n i a fo r te c o r a z z d e jm o w a n ia z n ic h p la n ó w , w r a z i e z a ś ,

66 E. Bignon, op. cit., s. 52: „Jednakże, zaledwie zaczęto u nas cofać w tył zakłady wojsko­we, usuwać od granic szpitale i magazyny, kiedy doniesiono nam, że podobny ruch odbywa się równocześnie w prowincjach polsko-rosyjskich. Z obu stron obawiano się napadu i posyłano sobie groźbę i obawę”. Zob. też D. Nawrot, op. cit., s. 62.

67 J . Zajączek do L. Davouta, Warszawa, 10 IV 1811 r., w: O cześć im ien ia ..., s. 368: „Votre Altesse [Davout] me perm ettra encore de La prévenir qu 'il m 'a paru sous différents rapports indispensable de rassem bler chaque régim ent de cavalerie aux environs d 'une de ses garnisons, principalem ent pour procurer par là plus de facilité aux chefs de corps de les exercer, ce qu'il serait presque impossible, s 'ils étaient dispersés par compagnies, comme ils l'on t été pendant l'hiver. Dès que chaque régim ent sera rassemblé, de cette manière je me propose de les réunir au tan t que possible deux à deux, en choisissant des points qui sans donner le moindre ombrage à nos voisins, nous m ettront en mesure pour tous les cas. Les points que j 'a i choisis sont: pour le 11-me et 16-e - Lublin et les environs, 12-e et 13-e - Siedlce, 8-me et 15-me - Ostrołęka...”. Zob. także B. Pawłowski, op. cit., s. 229.

68 Ibidem, s. 229 i 232.69 Zob. liczne raporty z kwietnia - czerwca 1811 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 2, s. 254-256,

289-291, 321-323, 328-333, 343-346, 348-349, 351-354, 357-361, 367-369. Zob. też B. Paw­łowski, op. cit., s. 230.

160 Dariusz Milewski

g d y b y j a k i e ś o s o b y n a ro d o w o ś c i p o ls k ie j , f r a n c u s k ie j lu b ż y d o w s k ie j d o p y ty ­w a ły s ię o ilo ś c i i s y tu a c je w o js k , w in n y b y ć n a t y c h m i a s t a r e s z to w a n e . R a ­p o r t y w s p ó łc z e s n e w ła d z r o s y js k i c h p r z e p e łn io n e s ą w ia d o m o ś c ia m i o r o z m a ­i ty c h o s o b n ik a c h , p o d e j r z a n y c h o s z p ie g o s tw o ; n ie p o m a g a ły n a jo s t r z e j s z e z a r z ą d z e n i a , g d y ż p r z y l ic h o fu n k c jo n u ją c e j p o lic ji o s o b n ik o m ty m u d a w a ło s ię z a w s z e o m in ą ć c z u jn o ś ć w ła d z ”70. A b y ś m y w s z e la k o n ie p o p a d l i w z b y tn i ą e u fo r ię , z a c y tu jm y d la r ó w n o w a g i s ło w a B ig n o n a : „O k o ło te g o c z a s u [w 18 1 1 r.] g r a n i c a o d R o s ji s t a ł a s ię p r a w ie n ie d o s tę p n ą ; g d y p r z e c iw n ie g r a n i c a K s ię ­s t w a c ią g le b y ł a o t w a r t ą , a ż do c h w il i z e r w a n ia p o k o ju . O f ic e ro w ie ro sy jsc y , m ia n o w ic ie L i tw in i w s łu ż b ie m o s k ie w s k ie j , p r z y b y w a l i b e z p r z e s z k o d y do W a r s z a w y d l a o b s e r w o w a n ia n a s ”71.

W y w i a d f r a n c u s k i n a t e r e n i e K s i ę s t w a

Z a n ie p o k o jo n y o c h ła d z a n ie m s ię s to s u n k ó w f r a n c u s k o - r o s y js k i c h , N a p o ­le o n 1 2 p a ź d z i e r n i k a 1 8 1 0 r. w y d a ł p o p rz e z o k ó ln ik m i n i s t e r s t w a s p r a w z a g r a n ic z n y c h r o z k a z z o r g a n iz o w a n ia w y w ia d u n a R o s ję p o s e l s tw o m w W a r ­s z a w ie i S z to k h o lm ie 72. W a r to c h y b a p rz y to c z y ć je g o f r a g m e n t , k tó r y w y ja ­ś n i a n a m , co t e ż s p o d z i e w a ł s i ę d o w i e d z i e ć N a p o l e o n o R o s j i : „S . M . d é s i r e ê t r e in f o rm é ( e ) d u n o m b r e d e t r o u p e s q u e l a R u s s i e e n t r e t i e n t s u r c h a c u n e d e s e s f r o n t iè r e s . A in s i , M o n s ie u r , v o u s t â c h e r e z d e v o u s p r o c u ­r e r u n é t a t e x a c t d e s d iv i s io n s d e l 'a r m é e r u s s e s t a t i o n n é e s e n L i t h u a n i e e t s u r le s f r o n t i è r e s l i m i t r o p h e s d u d u c h é d e V a rs o v ie , d e l e u r e m p la c e m e n t , n o m (s ) e t d e l a fo rc e d e s r é g i m e n t s , q u i le s c o m p o s e n t , t a n t i n f a n t e r i e q u e t r o u p e s à c h e v a l e t a r t i l l e r i e , d e s g é n é r a u x q u i c o m m a n d e n t c e s d iv is io n s . V o u s s u r v e i l l e r e z l e u r s m o u v e m e n ts e t v o u s s a u r e z q u e l l e a u g m e n t a t i o n c e s c o r p s o n t p u re c e v o ir , q u e l s s o n t le s d é t a c h e m e n t s q u ' i l s o n t é p ro u v é ( s ) . V o u s ę t e s a u t o r i s é à p r e n d r e a v e c d i s c r é t i o n e t p r u d e n c e le s m e s u r e s n é c e s s a i r e s p o u r e t r e r é g u l i è r e m e n t i n s t r u i t d e l ' é t a t e t d e s m o u v e m e n ts d e c e s t r o u p e s ”73 [ J e g o W y so k o ś ć ż y c z y so b ie b y ć p o in f o r m o w a n y m o l ic z b ie w o js k , k tó r e R o s ja u t r z y m u j e n a k a ż d e j z e s w y c h g r a n ic . T a k w ię c , P a n ie , p o s t a r a c i e s ię u z y s k a ć d o k ła d n y s t a n d y w iz y j a r m i i r o s y js k ie j s t a c jo n u ją c y c h n a L i tw ie i n a g r a n i ­c a c h p r z y le g ły c h d o K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o , ic h r o z m ie s z c z e n ie , n a z w y i s i łę p u łk ó w , z k tó r y c h z ło ż o n e s ą d y w iz je , z a ró w n o p ie c h o ty , j a k i j a z d y i a r t y l e r i i , a t a k ż e g e n e ra łó w , k tó r z y d o w o d z ą t y m i d y w iz ja m i. B ę d z ie c ie ś le d z ić ic h r u c h y i p o z n a c ie , j a k i e u z u p e ł n i e n i a m o g ą o t r z y m a ć t e k o r p u s y i j a k i e s i ły o d n ic h o d k o m e n e d e r o w a n o . M a c ie p r a w o d y s k r e tn i e p r z e d s i ę ­

70 J. Iwaszkiewicz, L itw a w roku 1812, Kraków 1912, s. 54.71 E. Bignon, op. cit., s. 43; wskazuje on tam na radcę legacji rosyjskiej, Jan a Protazego

A nstetta, spełniającego funkcje szpiegowskie, o czym Bignon donosi też w swoich raportach - depesze E. Bignona, Warszawa, 10 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 192, s. 311, i tegoż, Warszawa, 11 IV 1811 r., ibidem, n r 193, s. 313.

72 Cyrkularz m inisterium spraw zagranicznych, Paryż, 12 X 1810 r., ibidem, t. 1, n r 151, s. 260-261; M. Kukiel, op. cit., s. 182.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 161

w z ią ć ś r o d k i k o n ie c z n e , a b y z a p e w n ić w a m r e g u l a r n e w ia d o m o ś c i o s t a n i e i r u c h a c h ty c h w o jsk ] .

T e n o k ó ln ik z a in ic jo w a ł o f ic ja ln ie f r a n c u s k ą a k c ję w y w ia d o w c z ą i w y z n a ­c z y ł je j p o d s ta w o w e c e le , a c z k o lw ie k n ie p r e c y z o w a ł s p o s o b ó w z b i e r a n i a i n ­fo rm a c j i . Z te g o , co w ie m y o r o s y js k i c h p r z y g o to w a n ia c h w o je n n y c h , p r z y z n a ć n a le ż y , ż e b y ł j u ż n a jw y ż s z y c z a s n a ic h ro z p o z n a n ie . T ego s a m e g o z r e s z t ą d n i a o d e b r a ł c e s a r z r e la c ję o d g e n . R a p p a z G d a ń s k a o w y n ik u m is j i w y s ła ­n e g o p r z e z e ń o f ic e ra , k tó r y in f o r m o w a ł o p r z y g o to w a n ia c h r o s y j s k i c h 74. W y ­s ł a ł t e ż c e s a r z a g e n t a m i n i s t e r s t w a s p r a w z a g r a n ic z n y c h T h ia r d a , k tó r y „ e s t u n h o m m e f o r t d a n g e r e u x e t u n d e s a g e n t s s e c r e t s le s p lu s h a b i l e s d o n t le g o u v e r n e m e n t f r a n ç a i s s e s o i t s e r v i”75 [ j e s t c z ło w ie k ie m b a r d z o n ie b e z p ie c z ­n y m i j e d n y m z n a jz d o ln ie j s z y c h s p o ś r ó d t a j n y c h a g e n tó w , k tó r y m i p o s łu g u je s ię r z ą d f r a n c u s k i ] , w c e lu z b a d a n i a R o s j i o r a z D e z y d e re g o C h ła p o w s k ie g o , w ó w c z a s s z e f a s z w a d r o n u 76. S a m r e z y d e n t , J e a n C h a r l e s S e r r a , s t o s u ją c s ię do p o le c e n ia N a p o le o n a , n ie ty lk o , ż e z b ie r a ł in f o r m a c je o d w y w ia d u p r z y g r a ­n ic z n e g o , w k tó r y m w y b i ja ł s ię p o d p r e f e k t T y k o c in a , B e l le f ro id , a le i z o r g a n i ­z o w a ł w d o b r a c h C z a r to r y s k ic h w T e r e s p o lu w ł a s n ą a g e n c ję w y w ia d o w c z ą 77.

P o n ie w a ż j e d n a k S e r r a p o le g a ł p r z e d e w s z y s tk im n a in f o r m a c ja c h o t r z y ­m y w a n y c h o d w ła d z w a r s z a w s k ic h , k tó r e j e s i e n i ą 1 8 1 0 r. n ie d y s p o n o w a ły je s z c z e d o b r y m w y w ia d e m , n ie m ó g ł d o s t a r c z a ć w ia d o m o ś c i s z c z e g ó ln ie c e n ­n y c h 78. I b y ć m o ż e d la te g o w ła ś n i e z a s t ą p io n y z o s t a ł p r z e z n o w e g o r e z y d e n ­t a , E d o u a r d a B ig n o n a , m ia n o w a n e g o n a to s t a n o w is k o 2 5 g r u d n i a 1 8 1 0 r .79 P r z y b y ł o n d o W a r s z a w y d o p ie r o w m a r c u 1 8 1 1 r ., a g łó w n y m je g o z a d a n i e m b y ło z o r g a n iz o w a n ie w y w ia d u n a R o s ję 80. O d ó w c z e s n e g o - w c ią ż je s z c z e - m i n i s t r a s p r a w z a g r a n ic z n y c h C e s a r s tw a , J a n a C h a m p a g n y 'e g o , o t r z y m a ł z a r a z p o p rz y je ź d z ie , 2 8 m a r c a , d e p e s z ę p r e c y z u ją c ą „ d e s r e n s e ig n e m e n t s q u e S . M . d é s i r e e t q u 'e l l e p e n s e q u e v o u s p o u v e z lu i p r o c u r e r ” [w ia d o m o ś c i, k tó r y c h J e g o W y so k o ś ć ż ą d a i o k tó r y c h m y ś l i , ż e b ę d z ie P a n w s t a n i e m u d o s ta r c z y ć ] . A z a t e m d o m a g a n o s ię s z c z e g ó łó w s t a ty s t y c z n y c h n a t e m a t z a ­c h o d n ic h z ie m ro s y js k ic h , o p is u d r ó g i i c h s t a n u o r a z z a lu d n i e n i a n a t r a s a c h s p o d z ie w a n e g o a t a k u ( n a M o s k w ę , P e t e r s b u r g i K ijó w ), w ia d o m o ś c i o b ie g u

73 Cyrkularz m inisterium spraw zagranicznych, Paryż, 12 X 1810 r., w: Instrukcje i depe­sze..., t. 1, n r 151, s. 260.

74 M. Kukiel, op. cit., s. 182.75 Correspondance de Nesselrode, t. 3, s. 302, cyt. za: Instrukcje i depesze..., t. 1, s. 263,

przypis 1.76 O misji Thiarda zob. Instrukcje i depesze..., t. 1, s. 263, przypis 1, i M. Kukiel, op. cit.,

s. 182. Tamże o D. Chłapowskim.77 Depesza J. Serry, Warszawa, 5 I 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 166, s. 273-274;

0 roli Bellefroida zob. M. Kukiel, op. cit., s. 182.78 Ibidem, s. 181.79 J . Skowronek, op. cit., s. 232.80 Ibidem, s. 240. Jeszcze 16 III 1811 r. E. Bignon był przyjmowany na audiencji przez

króla saskiego w Dreźnie - depesza E. Bignona, W arszawa, 6 IV 1811 r., w: Instrukcje1 depesze..., t. 1, n r 181, s. 293-294.

162 Dariusz Milewski

i b r z e g a c h D ź w in y i D n ie p r u , k tó r e m o g ły b y ć p r z e s z k o d ą d l a w o js k n a p o le ­o ń s k ic h , a t a k ż e o z a l u d n i e n i u k r a j u i m o ż l iw o ś c ia c h a p r o w iz a c y jn y c h , j a k r ó w n ie ż o p o d z ia le a d m i n i s t r a c y j n y m , g łó w n y c h m ie js c o w o ś c ia c h - z a t a k i e u z n a n o m i a s t e c z k a i w s i e p o w y ż e j 1 t y s . m i e s z k a ń c ó w - o r a z o o d le g ło ś c ia c h p o m ię d z y ty m i m ie js c o w o ś c ia m i81.

Z a r a z p o p r z y b y c iu o d b y ł B ig n o n ro z m o w ę z k s . P o n ia to w s k im n a t e m a t o t r z y m a n y c h p r z e z te g o o s t a tn i e g o p la n ó w ro s y js k ie j in w a z j i . R e la c jo n u ją c j ą w sw e j d e p e s z y z 2 9 m a r c a , p is z e , iż „ le p r in c e J o s e p h p e n s e q u e , d e p u i s R ig a j u s q u 'à B rz e ś ć , t a n t s u r l a f r o n t i è r e m ê m e q u 'à u n e p e t i t e d i s t a n c e d a n s l ' i n t é r i e u r d u t e r r i t o i r e r u s s e , i l y a p r è s d e 1 3 0 0 0 0 h o m m e s ”82 [k s ią ż ę J ó z e f u w a ż a , ż e m ię d z y R y g ą a B rz e ś c ie m , t a k n a g r a n i c y j a k i w m a łe j o d le g ło ś c i w g łę b i t e r y t o r i u m ro s y js k ie g o , z n a jd u je s ię p r a w ie 1 3 0 ty s . ż o łn ie rz y ] .

W c e lu s p r a w d z e n i a ty c h r e w e la c j i n a le ż a ło j a k n a js z y b c ie j z o rg a n iz o w a ć w ła s n y w y w ia d . N a p o c z ą t e k B ig n o n z a p o z n a ł s ię z o s i ą g n ię c i a m i sw e g o p o p r z e d n i k a 83. N ie p r z e d s ta w ia ł o s ię to z a c h ę c a ją c o . W ia d o m o ś c i o d w y w ia ­d u p o ls k ie g o - R o ż n ie c k i - j a k i e o t r z y m a ł w k o ń c u k w i e t n i a B ig n o n , m ó w iły o m a k s im u m 1 5 0 ty s . R o s ja n , k tó r z y m o g l i b y ć u ż y c i p r z e c iw K s ię s tw u 84. O b a w y p r z e d r o s y j s k i m a t a k i e m b y ły t a k d u ż e , iż B ig n o n w y z n a je , że „[w k w ie tn i u ] o d e b r a l i ś m y r o z k a z : 1 -sz e . Ś c ią g n ą ć o d d a lo n e k o rp u s y , a w ty ! c o fn ą ć z a k ła d y w o js k o w e , 2 -g ie . M a t e r i a ły a r t y l e r y j s k i e u ż y ć n a o b ro n ę k r a j u l u b j e z a b e z p ie c z y ć , 3 -c ie . Z a k ł a d a ć m a g a z y n y m i ę d z y W i s ł ą a O d r ą .

81 „On désire avoir : 1) des détails statistiques sur la Moldavie, la Podolie, la Wolhynie, l'U kraine, les m arrais de Mińsk, les m arrais de Pińsk, la Samogitie, la Livonie et la Courlande. 2) une description des routes ci après, en indiquant la nature du pays sous le rapport de la viabilité, des subsistances, de la population et des habitations à 2 lieues de distance dans les terres à droite et à gauche, savoir: de Varsovie à Moscou par Grodno et Wilna, de Wilna à St. Pétersbourg, de Thorn à Wilna par K(o)wno, de K(o)wno à Pétersbourg, de Tilsit à Pétersbourg par Memel et Riga, de Wilna à Kiow, de Lemberg à Kiow, de Dubno par Wilna à Kiow. 3) des détails topographiques et statistiques sur le cours et les bords de la Dwina depuis sa source, sur le cours et les bords du Borysthène. Il faut bien déterm iner la population des villes et des villages, la largeur des rivières, le gissement de leurs rives, plates ou élevées; les productions du pays et les ressources qu 'il peut offrir en légumes, bestiaux et moyens de transport. On déterm inera la division de chaque province ou pays en cercles, pa latinats etc. et l'on au ra soin de bien donner les noms des villes, bourgs ou villages ayant plus de 1000 habitants; on indiquera, au tan t que possible, la distance de l 'u n à l 'au tre” - J . Champagny do E. Bignona, Paryż, 28 III 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 184, s. 297-298.

82 Depesza E. Bignona, W arszawa, 29 III 1811 r., ibidem, nr 186, s. 301. Zob. też E. Bignon, op. cit., s. 41-42.

83 Depesza E. Bignona, Warszawa, 6 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 189, s. 305-307.

84 Depesza E. Bignona, Warszawa, 30 IV 1811 r., ibidem, nr 204, s. 330-332: „L'armée russe, qui é ta it de 27 divisions, a été portée à 28 ou 29 au plus. Il doit rester nécessairem ent 5 divisions et peut-etre 6 contre les turcs. Il faut des troupes sur les bords de la Mer Noire, en Bessarabie, à Odessa etc. Il faut deux ou trois divisions contre les perses ou dans cette direc­tion; il en faut 3 ou 4 en observation contre la Suède. Déduction faite de ces divisions, le plus qu'il puisse en rester, qui soient disponibles en y comprenant la garde, est de 14 ou 15, c'est-à-dire, en les supposant au complet, ce qui n 'existe jam ais, un m axim um de 150 000 hommes. Ce serait là le plus grand effort que la Russie pût faire, et ce n 'es t pas chose faite encore”.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 163

4 - te . K o m p le to w a ć p u łk i r e k r u t e m i k o ń m i . 5 - te . W y s a d z ić w p o w ie t r z e n i e ­d o k o ń c z o n e w a r o w n ie Z a m o ś c ia ”. D o te g o o s t a tn i e g o u d a ło s ię s z c z ę ś l iw ie B ig n o n o w i n ie d o p u ś c ić 85.

P r z y s t ą p i ł z a t e m B ig n o n d o o r g a n iz o w a n ia w ła s n e g o b i u r a w y w ia d o w ­c z e g o , a u c z y n i ł to z a p o ś r e d n ic tw e m k s . A l e k s a n d r a S a p ie h y 86. B y ło o n o w y łą c z o n e z f o r m a ln e j s t r u k t u r y w y w ia d u w o js k o w e g o t a k p o ls k ie g o , j a k i f r a n c u s k ie g o . D z ia ła ło o n o p o d o s o b i s ty m i a u s p i c ja m i i k ie r o w n ic tw e m S a ­p ie h y , a le z a p ie n i ą d z e B ig n o n a , k tó r y u t r z y m y w a ł , iż „ je n e n é g l ig e a u c u n d e s m o y e n s q u ' i l m 'e s t p o s s ib le d 'e m p l o y e r p o u r o b t e n i r d e b o n n e s i n f o r m a ­t i o n s ”87 [n ie z a n ie d b u ję ż a d n e g o ś r o d k a , j a k i j e s t m o ż liw y , b y o t r z y m a ć d o b re in f o rm a c je ] . J . S k o w r o n e k s z a c u je , iż w y d a tk i n a o p ła c e n ie l u d z i S a p ie h y w y n o s iły 1 5 -2 0 % b u d ż e tu a g e n tu r a ln e g o B ig n o n a , k tó r y w c ią g u j e s ie n i 1811 r. w z ró s ł z p o n a d 2 do p r a w ie 5 ty s . f r a n k ó w 88. B ig n o n n ie k o n ta k t o w a ł s ię b e z p o ś r e d n io z a g e n ta m i , k tó r z y w y s y ła l i s w e r a p o r t y d o u r z ę d n i k a o d s p r a w p a s z p o r to w y c h w m i n i s t e r s t w i e p o lic ji K s ię s tw a , C h a r l e s 'a M e y e r a i t e n - j u ż o p r a c o w a n e - w y s y ła ł j e do B ig n o n a . T e n z k o le i p o s y ła ł j e p o p rz e z D a v o u ta do f r a n c u s k ie g o m i n i s t e r i u m w o jn y b ą d ź d o m i n i s t r a s p r a w z a g r a ­n ic z n y c h 89.

C h o ć j e d n a k B ig n o n o b ie c y w a ł p o d w y ż k i i g r a ty f ik a c je z a s z c z e g ó ln ie c e n n e in f o r m a c je , c h o ć S a p i e h a p o z y s k iw a ł d o b ry c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w - j a k u r z ę d n i k a ro s y js k ie j k o m o r y c e ln e j S a k o w ic z a , m ie s z k a ń c a W i ln a A n to n ie g o F r a n c e s k o n a c z y J a r m o l i ń s k i e g o 90, k tó r y w ty m ż e m ie ś c ie m i a ł s p ę d z ić d w a m ie s ią c e 1 8 1 1 r., „ p o u r p r e n d r e u n e c o n n a i s s a n c e e x a c te d e ce q u i e x is te d e t r o u p e s r u s s e s d a n s c e t t e p r o v in c e ”91 [a b y z d o b y ć d o k ła d n e w ia d o m o ś c i o ty c h w o js k a c h ro s y js k ic h , k tó r e z n a j d u j ą s ię w te j p ro w in c j i] - to j e d n a k p o c z ą tk i d z i a ł a ń b i u r a S a p ie h y n ie b y ły b y n a jm n ie j o lś n ie w a ją c y m p a s m e m s u k c e s ó w , a r a p o r t y je g o s z p ie g ó w p o z o s ta w ia ły w ie le d o ż y c z e n ia . D a w a ł t e m u w y r a z B ig n o n w s w o ic h w s p o m n ie n ia c h : „ U s ta n o w ie n ie i k ie r o w n ic tw o d o ść l ic z n e j a je n c j i o b s e r w a c j i w o jsk o w e j n a le ż a ło w te d y d o n a j t r u d n i e j s z y c h o b o w ią z k ó w m e g o u r z ę d o w a n ia . W p r a c y te j n a p o tk a ł e m n a m n ó s tw o t r u d n o ­śc i, p o c h o d z ą c y c h n a jw ię c e j z c h a r a k t e r u n a ro d o w e g o . N ie m a k r a j u j a k P o ls k a , g d z ie b y b y ło t r u d n i e j b u jn e w y s k o k i u m y s łó w u t r z y m a ć w k a r b a c h rz e c z y w is to ś c i . N a p ró ż n o , z m ę c z o n y n ie p e w n e m i r a p o r t a m i o s t a n i e te g o lu b in n e g o k o r p u s u , c h c ia łe m d o w ie d z ie ć s ię , z c z e g o s ię s k ł a d a ł , n a p ró ż n o

85 E. Bignon, op. cit., s. 50-51.86 Organizację i funkcjonowanie b iura wywiadowczego ks. A leksandra Sapiehy opisuje

J . Skowronek, op. cit., s. 242 i nn. E. Bignon znał ks. A. Sapiehę z Wiednia, gdzie poznali się w 1809 r. - zob. K. Bobiatyński, op. cit., s. 31.

87 Depesza E. Bignona, Warszawa, 15 VI 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 218, s. 349.

88 J . Skowronek, op. cit., s. 243.89 Ibidem, s. 243.90 Ibidem, s. 243-244.91 Depesza E. Bignona, Warszawa, 15 VI 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 218,

s. 349.

164 Dariusz Milewski

w y m a g a łe m d o k ła d n y c h w y k a z ó w m ie js c o w o ś c i , p u łk ó w , b a ta l io n ó w , k o m p a ­n i i - d o n o s z o n o m i ty lk o o m a s a c h , p o m i ja ją c s k r o m n e s z c z e g ó l ik i , w ła ś n i e d l a m n ie n a jw a ż n ie js z e . L a d a d o n o s ic ie l n a jn iż s z e g o r z ę d u , z a m i a s t m i d a ć w ia d o m o ś ć o te m , n a co w ła s n e m i p a t r z a ł o c z a m i, tw o r z y ł o a r m i i r o s y js k ie j j a k i ś r o m a n s w ła s n e g o w y n a la z k u . L u d z ie d o b rz e w y c h o w a n i , b o g a t s i w ła ś c i ­c ie le z ie m s c y , n a w e t j e n e r a ło w ie n ie b y l i w o ln i o d te g o b r a k u ś c i s ło ś c i w p o d a n ia c h . L e d w o n ie k t ó r z y z j e n e r a łó w b y l i o d te j r e g u ły w y ją tk ie m ; j e d e n z n ic h m ó w ił m i z te g o p o w o d u : «U n a s n i k t n ie w id z i d r z e w a , p o n ie ­w a ż z a w s z e w id z im y la s» . D u ż o m i a łe m t r u d n o ś c i , z a n im p o t r a f i ł e m s p r o w a ­d z ić t e d o n ie s ie n i a d o w ła s n e g o m i a n o w n i k a ”92.

Ż ą d a ł w ię c B ig n o n s y s te m a ty c z n y c h i d o k ła d n y c h r a p o r tó w co 15 d n i, z a in s t a l o w a n i a a g e n t a n a W o ły n iu i s k r u p u l a t n e g o p r o w a d z e n ia s z a c u n k u w y d a tk ó w . K a z a ł w y b a d a ć n a s t r o j e n a L i tw ie w z w ią z k u z p o d r ó ż ą c a r a i w. k s . K o n s ta n t e g o , co b y ło i s to t n e z u w a g i n a p o d ję t ą p r z e z c a r a n a j e s i e n i 1 8 1 1 r. — w z w ią z k u z r e z y g n a c j ą z u d e r z e n i a n a F r a n c j ę i p r z y g o to w a n ie m s ię d o o b r o n y — p ró b ę p o z y s k a n i a P o la k ó w z n a jd u ją c y c h s ię p o d w ła d z ą R o s ji. R ó w n ie ż w m i a r ę r o z w i j a n ia s ię a k c j i s z p ie d z y n a b i e r a l i w p r a w y i — j a k s k o n s t a to w a ł B ig n o n — „z c z a s e m je d n a k ż e a je n c ja m o ja w y d o s k o n a l i ła s i ę ”93.

S a m k s i ą ż ę A le k s a n d e r S a p i e h a j e s i e n i ą 1 8 1 1 r. o d b y ł p o d ró ż w y w ia d o w ­c z ą a ż d o B u k a r e s z t u , g d z ie m ie ś c i ł s ię s z t a b w o js k r o s y js k i c h n a f ro n c ie t u r e c k i m 94. S ie ć a g e n tó w S a p ie h y o b e jm o w a ła c o ra z w ię k s z y o b s z a r b y ły c h z ie m R z e c z y p o s p o l i te j . B ig n o n g łó w n ą u w a g ę z w r a c a ł k u W o ły n io w i i P o d o lu , s k ą d n a d e j ś ć m i a ły w r a c a ją c e z p o łu d n i a w o js k a ro s y js k ie . G o tó w b y ł w s z a k ­że o b s a d z ić a g e n ta m i w s z y s tk ie m i a s t a g u b e r n i a ln e z a c h o d n ie j R o s ji , b y le ty lk o z n a le ź ć p e w n y c h lu d z i95. T y m c z a s e m j e d n a k n a d c h o d z i ł r o k 1 8 1 2 i f r a n c u s k ie p r z y g o to w a n ia d o w o jn y z a c z ę ły w c h o d z ić w e t a p , k tó r y p o s t a w i ł p r z e d p o ls k im i f r a n c u s k im w y w ia d e m n a R o s ję z a d a n i a r o z p o z n a n i a t a k p r z e c iw n ik a , j a k i t e r e n u p r z y s z ły c h d z ia ł a ń .

W y w i a d n a p o l e o ń s k i w p r z e d e d n i u w o j n y z R o s j ą

1 m a j a 1 8 1 1 r ., p r z e k o n a n y n a r e s z c ie o g ro ź b ie r o s y js k ie g o u d e r z e n i a t a k p r z e z r a p o r t y p o ls k ie , j a k i g e n e r a łó w J a n a R a p p a z G d a ń s k a i R o m e u f a z W ie d n ia , w y d a ł N a p o le o n r o z k a z m a r s z a łk o w i D a v o u to w i , a b y p o z o s t a ją c a p o d je g o r o z k a z a m i a r m i a o k u p u ją c a N ie m c y b y ła g o to w a do m a r s z u n a w s c h ó d 96. W c ią ż je s z c z e p la n o w a n o w te d y o b ro n ę n a l i n i i O d ry . J e d n a k l a ­

92 E. Bignon, op. cit., s. 51—52.93 Ibidem, s. 52. O postulatach E. Bignona zob. J . Skowronek, op. cit., s. 245; o rosyjskiej

akcji propagandowej na Litwie i zaniepokojeniu tym Francuzów zob. J. Iwaszkiewicz, op. cit., s. 53 i nn., E. Bignon, op. cit., s. 52—53, i D. Nawrot, op. cit., s. 69—80. Car łudził wówczas Polaków odbudową Wielkiego Księstwa Litewskiego, do czego wykorzystywał Michała Kleofasa Ogińskiego.

94 J. Skowronek, op. cit., s. 254—255.95 Ibidem, s. 245.96 B. Pawłowski, op. cit., s. 228—229.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 165

t e m s y t u a c j a s ię w y ja ś n i ł a - R o s ja n ie n ie z d e c y d o w a li s ię u d e r z y ć , a le w o jn a b y ła n i e u n i k n i o n a 97. W e w r z e ś n i u k s . J ó z e f P o n ia to w s k i w ró c i ł d o k r a j u , w l i s t o p a d z ie z a ś D a v o u t p r z e s ł a ł m u sz c z e g ó ło w y m e m o r i a ł , z a le c a ją c y b a ­d a ć d e z e r t e r ó w i p r z y b y s z y z R o s j i98. N a p o le o n , o p ró c z r u ty n o w y c h i n f o r m a ­c ji o s i ł a c h w ro g a , p r a g n ą ł t e r a z p o z n a ć ró w n ie ż to p o g r a f ię z a c h o d n ic h g u b e r ­n i r o s y js k ic h : „ M o n s ie u r le D u c d e B a s s a n o , é c r iv e z e n c h if f r e a u b a r o n B ig n o n q u e , s i l a g u e r r e a v a i t l i e u , m o n i n t e n t i o n e s t d e l 'a t t a c h e r à m o n q u a r t i e r g é n é r a l e t d e le m e t t r e à l a t e t e d e l a p o lic e s e c r è te c o m p r e n a n t l 'e s p io n n a g e d a n s l 'a r m é e e n n e m ie , l a t r a d u c t i o n d e s l e t t r e s e t p iè c e s i n t e r ­c e p té e s , l e s r a p p o r t s d e s p r i s o n n ie r s , e tc .; q u ' i l e s t d o n c n é c e s s a i r e q u e , d è s a u j o u r d 'h u i , i l m o n te u n e b o n n e o r g a n i s a t i o n d e p o lic e s e c r è te ; q u ' i l f a u d r a i t q u ' i l e û t d e u x P o lo n a i s p a r l a n t b i e n l a l a n g u e r u s s e , m i l i t a i r e s , a y a n t f a i t l a g u e r r e , in t e l l i g e n t s , e t d a n s l e s q u e l s o n p û t a v o i r c o n f ia n c e , c o n n a i s s a n t l 'u n l a L i t h u a n i e , l ' a u t r e l a V o lh y n ie , l a P o d o lie e t l 'U k r a i n e , e t u n t r o is i è m e p a r l a n t a l l e m a n d e t c o n n a i s s a n t b i e n l a L iv o n ie e t l a C o u r la n d e . C e s t r o i s o f f ic ie r s s e r o n t c h a r g é s d ' i n t e r r o g e r le s p r i s o n n ie r s . I l s d e v r a i e n t p a r l e r p a r ­f a i t e m e n t le p o lo n a is , le r u s s e e t l 'a l l e m a n d . I l s a u r o n t s o u s l e u r s o r d r e s u n e d o u z a in e d 'a g e n t s b i e n c h o is is , l e s q u e l s s e r o n t p a y é s s u i v a n t le s r e n s e i g n e ­m e n t s q u 'i l s d o n n e r o n t . I l s d e v r a i e n t é g a l e m e n t ê t r e e n é t a t d e d o n n e r d e s é c la i r c i s s e m e n t s s u r le s e n d r o i t s où p a s s e r a i t l 'a r m é e . J e d é s i r e q u e le s i e u r B ig n o n s 'o c c u p e s a n s d é la i d e c e t t e g r a n d e o r g a n i s a t i o n . E n c o m m e n ç a n t c e t t e o r g a n i s a t i o n , le s t r o i s a g e n t s d e c o r r e s p o n d a n c e d e v r o n t a v o i r d e s a g e n t s s u r le s r o u t e s d e P é t e r s b o u r g à V iln a , d e P é t e r s b o u r g à R ig a , d e R ig a à M e m e l, s u r le s r o u t e s d e K iev , e t s u r le s t r o i s r o u t e s q u i , d e B u c h a r e s t , c o n d u i s e n t à S a in t - P é t e r s b o u r g , à M o s c o u e t à G ro d n o ; e n e n v o y e r à R ig a , à D u n a b o u r g , à P i ń s k d a n s le s m a r a i s , à G ro d n o , e t d o n n e r l ' é t a t d e s i t u a t i o n d e s f o r t i f i c a t io n s j o u r p a r jo u r . S i le s r e n s e i g n e m e n t s s o n t s a t i s f a i s a n t s , j e n e r e g r e t t e r a i p a s u n e d é p e n s e d e 12 0 0 0 f r a n c s p a r m o is . P e n d a n t l a g u e r r e , le s r é c o m p e n s e s p o u r c e u x q u i d o n n e r o n t d e s a v is u t i l e s à t e m p s s e r o n t i n d é t e r m in é e s . I l y a p a r m i le s P o lo n a i s d e s h o m m e s q u i c o n n a i s s e n t le s fo r t i f i c a t io n s e t q u i p e u v e n t , d e c e s d i f f é r e n t e s p la c e s , b i e n i n d i q u e r l ' é t a t où e l l e s s e t r o u v e n t ”99 [ P a n ie k s i ą ż ę B a s s a n o , n a p is z c ie s z y f r e m d o b a r o n a B ig n o n a , ż e - j e ś l i d o jd z ie d o w o jn y - m a m z a m i a r p r z y łą c z y ć go do m e g o

97 M. Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce N apoleońskiej, Poznań 1912, s. 243. W czasie uroczystej audiencji z okazji urodzin Napoleona, 15 VIII 1811 r., piorunował on wobec am basa­dora rosyjskiego Kurakina: „Nie jestem tak głupi, aby sądzie, że idzie wam o Oldenburg. O Oldenburg się nie wojuje [...] Widzę jasno, że idzie o Polskę, i zaczynam wierzyć, że to wy chcecie ją posiąść [...] Nie łudźcie się, bym kiedykolwiek wynagrodził cara w stronie Warszawy. Nie, gdyby nawet arm ie wasze obozowały na wzgórzach M ontmartre, nie ustąpię wam ani cala terytorium warszawskiego. Gwarantowałem jego całość [...] Nie wiem, czy pobiję was, ale będziemy się bić” - cyt. za M. Kukiel, ibidem, s. 245.

98 B. Pawłowski, op. cit., s. 231-232. Autor podaje wzór protokołu oraz szczegółowy zestaw pytań, za pomocą których miano badać przybywających z Rosji podróżników i dezerterów.

99 Napoleon do H. M areta, Paryż, 20 XII 1811 r., w: Correspondance de Napoleon Ier, wyd. H. Plon, t. 23, Paris 1868, n r 18350, s. 95-96.

166 Dariusz Milewski

s z t a b u g e n e r a ln e g o i p o s ta w ić n a c z e le ta j n e j p o lic ji , r o z u m ia n e j j a k o w y w ia d w a r m i i n ie p r z y ja c i e l s k i e j , t ł u m a c z e n i e p r z e j ę ty c h l i s tó w i d o k u m e n tó w , z e ­z n a ń je ń c ó w i tp . ; [ n a p is z c ie ] ż e j e s t z a t e m k o n ie c z n e , ab y , p o c z ą w s z y o d d z iś , s tw o r z y ł d o b r ą o r g a n iz a c ję t a j n e j p o lic ji ; b ę d z ie t r z e b a , ż e b y m i a ł d w ó c h P o la k ó w , m ó w ią c y c h d o b rz e p o r o s y js k u , w o js k o w y c h , b y w a ły c h n a w o jn ie , in t e l i g e n tn y c h i k tó r y m m o ż n a z a u fa ć , z n a ją c y c h j e d e n L i tw ę , d r u g i W o ły ń , P o d o le i U k r a in ę , i t r z e c ie g o , m ó w ią c e g o p o n ie m ie c k u i d o b rz e z n a ją c e g o I n f l a n t y i K u r la n d i ę . C i t r z e j o f ic e ro w ie b ę d ą z o b o w ią z a n i p r z e p y ty w a ć j e ń ­ców . B ę d ą m u s ie l i d o s k o n a le m ó w ić p o p o ls k u , r o s y j s k u i n ie m ie c k u . B ę d ą m ie ć p o d s w o im i r o z k a z a m i d w u n a s t u d o b rz e d o b r a n y c h a g e n tó w , k tó r z y b ę d ą o p ła c a n i s to s o w n ie do d o s t a r c z a n y c h p r z e z n ic h in f o rm a c j i . M u s z ą t a k ­że b y ć w s t a n i e d o s ta r c z y ć o b ja ś n ie ń n a t e m a t m ie js c , k tó r y m i m o g ła b y p r z e j ś ć a r m ia . Ż y c z ę so b ie , a b y p a n B ig n o n z a ją ł s ię b e z z w ło k i t ą w ie lk ą o r g a n i z a c ją [w y w ia d u ] . R o z p o c z y n a ją c t ę o r g a n iz a c ję , t r z e j a g e n c i o d k o r e ­s p o n d e n c j i m u s z ą m ie ć a g e n tó w n a d r o g a c h z P e t e r s b u r g a do W iln a , z P e ­t e r s b u r g a do R y g i, z R y g i d o K ła jp e d y , n a d r o g a c h z K ijo w a i n a t r z e c h d r o g a c h , k tó r e p r o w a d z ą z B u k a r e s z t u do P e t e r s b u r g a , M o s k w y i G ro d n a ; w y s ła ć [ a g e n tó w ] d o R y g i, do D y n e b u r g a , n a b a g n a do P iń s k a , do G r o d n a i d a ć s t a n s y t u a c y jn y fo r ty f ik a c j i d z ie ń p o d n iu . J e ś l i w ia d o m o ś c i b ę d ą z a d o ­w a la ją c e , n ie p o ż a łu ję w y d a tk u 12 ty s . f r a n k ó w m ie s ię c z n ie . P o d c z a s w o jn y , w y n a g r o d z e n ia d l a ty c h , k tó r z y d a d z ą n a c z a s u ż y te c z n e w ia d o m o ś c i, b ę d ą n ie o g r a n ic z o n e . S ą m ię d z y P o la k a m i lu d z ie , k tó r z y z n a j ą fo r ty f ik a c je i k tó r z y m o g ą , z ty c h r ó ż n y c h m ie js c , d o b rz e o z n a c z y ć s t a n , w j a k i m o n e s ię z n a jd u ją ] .

P o z w o li l i ś m y s o b ie p r z y to c z y ć ó w l i s t w c a ło ś c i n ie ty lk o d la te g o , iż j e s t to j e d y n y b o d a j w y r a z t a k p o w a ż n e g o z a in t e r e s o w a n i a c e s a r z a d l a s p r a w w y w ia d u n a R o s ję n a p ó ł r o k u p r z e d w y b u c h e m w o jn y , le c z p r z e d e w s z y s t ­k im d la te g o , ż e w y k a z u je o n d o k ła d n ie , co c h c ia ł w ie d z ie ć N a p o le o n p r z y g o ­to w u ją c s ię d o n ie j i j a k i e ś r o d k i u w a ż a ł z a s to s o w n e d l a z d o b y c ia p o t r z e b ­n y c h in f o rm a c j i . S w o ją d r o g ą , z a p o w ie d ź o b d a r z e n i a B ig n o n a k ie r o w n ic tw e m c a łe g o w y w ia d u n a w y p a d e k w o jn y m u s i a ł a u m o ty w o w a ć r e z y d e n t a f r a n c u ­s k ie g o d o je s z c z e b a r d z i e j w y tę ż o n e j p ra c y .

3 1 g r u d n i a 1 8 1 1 r. m i n i s t e r k s . B a s s a n o w y s ła ł do B ig n o n a o b s z e r n ą i s z c z e g ó ło w ą in s t r u k c j ę , z g o d n ie z z a le c e n ie m c e s a r s k im n a k a z u j ą c ą m u z o r g a n iz o w a n ie n a s z e r o k ą s k a l ę w y w ia d u w z a c h o d n ic h g u b e r n i a c h R o s j i100, n a co t e n 18 s t y c z n ia 1 8 1 2 r. o d p o w ie d z ia ł , iż p r a c e s ą j u ż w t o k u 101. N a c i ­s k a ł te ż n a b iu r o k ie r o w a n e p r z e z S a p ie h ę , ż ą d a ją c o d e ń d o k ła d n y c h w ia d o ­m o ś c i i s z k ic ó w g łó w n y c h d ró g r a z e m z o z n a c z e n ie m le ż ą c y c h p r z y n ic h m i a s t i w ię k s z y c h w s i. S z c z e g ó ln ie in t e r e s o w a ł y go d ro g i m ię d z y B ia ły m s to - k ie m , G ro d n e m , W iln e m , R y g ą i S m o le ń s k ie m o r a z t e z K ijo w a do W iln a i S m o le ń s k a o r a z d o B r z e ś c i a L it e w s k ie g o p r z e z D u b n o i z e S m o l e ń s k a do

100 H. M aret do E. Bignona, Paryż, 31 XII 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 307, s. 485—487.

101 Depesza E. Bignona, Warszawa, 18 I 1812 r., ibidem, t. 2, n r 317, s. 13.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 167

M o s k w y , a z R y g i do P e t e r s b u r g a . R a d w id z ia łb y m a p y ty c h o k o lic 102. U d a ło m u s ię t ą d r o g ą p o z y s k a ć w ia d o m o ś c i o k o r p u s a c h g e n e r a łó w E s s e n a i B a - g r a t i o n a o r a z tw o r z e n i u n o w e j d y w iz j i p o d P o ło c k ie m , a n a w e t p o z y s k a ł do w s p ó łp r a c y o f ic e r a ro s y js k ie j s łu ż b y c e ln e j w r e jo n ie B r z e ś c i a L i te w s k ie g o - w l u t y m 1 8 1 2 r. - i a d i u t a n t a g e n . A le k s ie je w a (w m a r c u 1 8 1 2 r .) 103. C ią g łe j e d n a k m o n i ty i u p o m n i e n i a , s ł a n e d o S a p ie h y , ś w ia d c z y ły , iż B ig n o n , a z a t e m i c e s a r z , n ie m ie l i w c ią ż je s z c z e in f o r m a c j i w z a d o w a la ją c e j ilo śc i.

C a ły c z a s d z ia ł a ł t e ż w y w ia d w o js k o w y K s ię s tw a , a k s . J ó z e f w s p e c j a l ­n y m l iś c ie d o k r ó l a F r y d e r y k a A u g u s t a z 3 0 m a r c a 1 8 1 2 r. p r o s i ł o w y a s y g n o ­w a n ie d o d a tk o w y c h p ie n ię d z y , g d y ż b y ły o n e k o n ie c z n e d l a z d o b y c ia p e w n y c h w ia d o m o ś c i z a ró w n o o r u c h a c h i p l a n a c h R o s ja n , j a k i s z e r e g u in n y c h , k t ó ­ry c h n ie s p o s ó b p r z e w id z ie ć 104. N a t e n o k r e s p r z y p a d ły te ż s z c z e g ó ln e s u k c e ­s y g e n . R o ż n ie c k ie g o , k tó r y w lu t y m d o n o s i ł , „ iż m a s w o ic h lu d z i w d y w iz ja c h r o s y js k ic h , w c h o d z ą c y c h w s k ł a d k o r p u s u E s s e n a , k tó r z y go z a w ia d o m ią0 k a ż d y m r u c h u te g o k o r p u s u , o r a z że n a w ią z a ł , m im o w ie lk ic h t r u d n o ś c i w p r z e k r a c z a n i u g r a n i c y r o s y js k ie j , s t o s u n k i z B ia ł ą R u s i ą i p r o w in c ja m i p o ło ż o n y m i d a le j n a p o łu d n ie ”105. D z ia ła l i t e ż w ó w c z a s , z w ła s z c z a n a L itw ie , a g e n c i p o l i ty c z n i , u r a b i a j ą c y o p in ię p r z e d p r z y b y c ie m F ra n c u z ó w , j a k F r a n c i ­s z e k P o to c k i , a d i u t a n t D a v o u ta , k tó r y w 1 8 1 2 r. s p ę d z i ł d u ż o c z a s u w W iln ie n a ro z m o w a c h z p r z e d n ie j s z y m i o s o b a m i, b r y g a d i e r S z y d ło w s k i c z y n ie j a k i Ł a b u ń s k i , b r a t k a n o n i k a w i le ń s k ie g o 106.

N a p o le o n p r z y k ł a d a ł s z c z e g ó ln ą w a g ę w ty m c z a s ie d o p o z n a n ia t e r e n u p r z y s z ły c h d z ia ł a ń , co w y r a ź n ie w y b i ja s ię z je g o i n s t r u k c j i d l a B ig n o n a 107. N ie p o p r z e s ta j ą c n a ty m , w y s ła ł d o W a r s z a w y D e z y d e re g o C h ła p o w s k ie g o , a n a L i tw ę J u l i a n a U r s y n a N ie m c e w ic z a p o w ia d o m o ś c i o r z e k a c h i s ie c i d ro ż n e j i n t e r e s u j ą c y c h go o b s z a r ó w 108. W m a j u 1 8 1 2 r. s z e f c e s a r s k ie g o g a b i ­n e t u k a r to g r a f i c z n e g o , B a c le r d 'A lb e , p r o s i ł k s . J ó z e f a o in f o r m a c je o d r o g a c h p o g r a n ic z n y c h , n a co o d p o w ie d z ią b y ł p r z e s ł a n y F r a n c u z o m w p o c z ą tk a c h c z e r w c a p o ls k i e l a b o r a t 109. T u ż p r z e d w k r o c z e n ie m d o R o s ji o s o b i s ty w y s ł a n ­n i k N a p o le o n a , k a p i t a n H a u p to u l , r o z p o z n a ł B u g , N ie m e n , N a r e w i d ro g i p o g r a n ic z n e , z w ła s z c z a t e n a K o w n o 110.

102 J . Skowronek, op. cit., s. 259.103 Ibidem, s. 260, i D. Nawrot, op. cit., s. 139.104 „Ces dépenses sont la nécessité d 'avoir des renseignem ents certains sur les mouve­

m ents et même les desseins de l'ennem i, les frais de route de poste et de courriers et une infinité d 'au tres qu 'il est aussi impossible de prévoir que de classer” - J . Poniatowski do Fryderyka Augusta, Warszawa, 30 III 1812 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 4, n r 567, s. 118-119.

105 Cyt. za B. Pawłowski, op. cit., s. 232.106 J. Iwaszkiewicz, op. cit., s. 54.107 Napoleon do H. M areta, Paryż, 20 XII 1811 r., w: Correspondance de N apoléon 1er,

t. 23, n r 18350, s. 95-96, i H. M aret do E. Bignona, Paryż, 31 XII 1811 r., w: Instrukcje1 depesze..., t. 1, n r 307, s. 486-487.

108 M. Kukiel, op. cit., s. 187.109 Ibidem, s. 187.110 Ibidem, s. 187.

168 Dariusz Milewski

A g e n c i

Z e b r a n y m a t e r i a ł ź ró d ło w y n ie p o z w a la n a j e d n o z n a c z n e o k r e ś le n ie s k ł a ­d u s p o łe c z n e g o c z ło n k ó w w y w ia d u i ś r o d o w is k , z j a k i c h s ię w y w o d z ili . W y d a ­j e s ię , iż k o r z y s ta n o z u s ł u g k a ż d e g o , k to s ię ic h p o d e jm o w a ł . B ig n o n w s p o ­m i n a ł o „ lu d z ia c h d o b rz e w y c h o w a n y c h , b o g a ty c h w ła ś c ic ie la c h z ie m s k ic h , j e n e r a ł a c h ”111, j e d n a k w y d a je s ię , iż t a c y s t a n o w i l i r a c z e j ty p p r z y g o d n y c h in f o r m a to r ó w n iż s t a l e o p ła c a n y c h a g e n tó w . C i o s t a t n i b o w ie m m u s ie l i b y ć s t a l e d y s p o z y c y jn i i ra c z e j n ie z b y t z n a n i , a b y ła tw ie j u ś p ić c z u jn o ś ć c a r s k ie j p o lic ji . T o te ż lu d z ie p o k r o ju k s . L u d w ik a R a d z iw ił ła , J u l i a n a U r s y n a N ie m c e ­w ic z a , F e l i k s a Ł u b ie ń s k ie g o ( m in i s t e r s p r a w ie d l iw o ś c i K s ię s tw a W a r s z a w s k ie ­go) czy g e n . J ó z e f a S ie r a k o w s k ie g o b y w a l i ra c z e j je d n o - c z y k i lk u k r o tn y m i in f o r m a to r a m i , d z ia ła ją c y m i b a r d z ie j z p o b u d e k p a t r io ty c z n y c h n iż d la p ie n i ę ­d z y 112. R z a d k o ś c ią m u s ia ły b y ć o s o b is to ś c i w r o d z a ju h r . T a d e u s z a M o r s k ie ­g o 113 c z y K a r o la M o ra w s k ie g o , k tó r y w 1 8 1 2 r. m u s i a ł r a to w a ć s ię u c ie c z k ą do K s ię s tw a p r z e d p o l ic ją c a r s k ą 114, a o d z ia ła ln o ś c i k tó r y c h m a ło w ia d o m o .

S p o ś r ó d s z e r o k ie g o k r ę g u in f o r m a to r ó w k s . A l e k s a n d r a S a p ie h y , b ę d ą c e ­go z u w a g i n a s w e c z y n n e i d łu g o t r w a łe z a a n g a ż o w a n ie w p r a c y w y w ia d o w ­c z e j f e n o m e n e m p o ś r ó d s w o je j w a r s t w y s p o ł e c z n e j , m o ż e m y p o d a ć z a J . S k o w r o n k ie m je d y n i e k i l k a n a z w is k , w s k a z u ją c y c h n a n ie w y s o k i s t a t u s s p o łe c z n y ic h w ła ś c ic ie l i . B y li to : n ie j a k i M ey , k u p ie c ż y to m ie r s k i F r a n ç o i s G a ll i , K a j e t a n M a l in o w s k i z W e r m ia n s k a , J a b ło n o w s k i , K o ły s z k o , L a s k o w ­s k i 115. B y li to - co z a p e w n e m o ż n a u o g ó ln ić - n ie l ic z ą c c u d z o z ie m c ó w , m i e s z c z a n i e i d r o b n a s z l a c h t a . J e d n i z n i c h s łu ż y l i d l a p ie n ię d z y , i n n i z p o b u d e k p a t r io ty c z n y c h , co w y n ik a ło z w y z w o le ń c z e g o c h a r a k t e r u z b l i ż a ją ­ce j s ię w o jn y (ch o ć , j a k z d u ż ą d o z ą p e w n o ś c i m o ż n a d o m n ie m y w a ć , n i k t z a d a rm o ) . B ig n o n w s p o m in a ł : „ S łu ż b a t a n ie w ię c e j k o s z to w a ła w P o ls c e , n iż g d z ie in d z ie j . I t u , j a k w s z ę d z ie , n a t r a f i a ł e m n a lu d z i ła k o m y c h , h o jn y c h w o b ie tn ic e , k a ż ą c y c h so b ie d ro g o p ła c ić z a n ic n ie z n a c z ą c e w ia d o m o ś c i lu b k ła m s t w a ; le c z z a to d w a r a z y m i s ię z d a rz y ło , iż lu d z ie d o b re j w o li, k tó r y m n ie p o w io d ło s ię d o t r z e ć d o c e lu , o j a k i m m n ie m a l i , ż e go o s i ą g n ą , o d e s ła l i m i p ie n i ą d z e , d a n e im d o r o z p o r z ą d z e n ia ”116.

S ą d z ą c z r a p o r tó w Z a ją c z k a o r a z p o le c e ń N a p o le o n a i M a r e t a , j e d n y m i z n a j l e p s z y c h in f o r m a to r ó w b y l i w y s y ła n i u m y ś ln i e w ty m c e lu z a g r a n ic ę o f ic e ro w ie 117. W y n ik a ło to z a p e w n e z p r z e k o n a n i a , iż n i k t le p ie j o d w o js k o ­w y c h n ie o c e n i n ie p r z y ja c i e l s k i e j a r m i i , a ic h w ia d o m o ś c i b ę d ą n a jb a r d z ie j

111 E. Bignon, op. cit., s. 51.112 J . Skowronek, op. cit., s. 242.113 Ibidem, s. 238.114 A. Romanow, K arol M orawski, w: Polski słow nik biograficzny, t. 21, Warszawa 1976,

s. 729-730.115 J . Skowronek, op. cit., s. 246-247.116 E. Bignon, op. cit., s. 52.117 O tym charakterystycznym rysie polskiego wywiadu w czasach K sięstw a pisze

B. Pawłowski, op. cit., s. 227.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 169

w ia r y g o d n e . T ego r o d z a j u m is je p r z y n o s i ły te ż z n a c z n y p r o c e n t w s z y s tk ic h s z p ie g o w s k ic h in f o r m a c j i , u z y s k a n y c h p r z e z K s ię s tw o i N a p o le o n a . J a k ą w a g ę p r z y w ią z y w a n o d o w o js k o w e g o d o ś w ia d c z e n ia , ś w ia d c z y r o z k a z c e s a ­r z a , b y w b iu r z e w y w ia d o w c z y m , k tó r e p o le c i ł u tw o rz y ć , to o f ic e ro w ie w ła ­ś n ie s t a l i n a c z e le z w e r b o w a n y c h a g e n tó w 118. U z n a n o w id o c z n ie , ż e s k o r o n ie d a s ię w s z ę d z ie p o s ła ć w o js k o w y c h , to n ie c h o n i p r z y n a jm n ie j z a jm u ją s ię w s t ę p n ą w e r y f ik a c ją z e b r a n y c h w ia d o m o ś c i.

W k w e s t i i f i n a n s o w a n ia a g e n t u r y s z p ie g o w s k ie j w y d a je s ię , iż p r z y k ł a d a ­n o do te g o n a l e ż y t ą w a g ę . J . S k o w r o n e k p o d a je , ż e „ b u d ż e t r e z y d e n t a f r a n c u ­s k ie g o w W a r s z a w ie (8 0 ty s . f r a n k ó w ) b y ł o 6 0 % w y ż s z y a n iż e l i b u d ż e t a m b a ­s a d y f r a n c u s k ie j w D r e ź n ie . W ię k s z o ś ć w y d a tk ó w r e z y d e n t a s t a n o w i ły k o s z ty fu n k c jo n o w a n ia w y w ia d u , g d z ie z a z w y c z a j t r u d n o o d o k ła d n e , s z c z e g ó ło w e r a c h u n k i , a ła tw ie j o d o d a tk o w e g r a ty f ik a c je z a s z c z e g ó ln ie c e n n e i n f o r m a ­c je ”119. P r z y p o m n ijm y , iż w g r u d n i u 1 8 1 1 r. N a p o le o n d e k la r o w a ł 12 ty s . f r a n k ó w m ie s ię c z n ie n a p o k ry c ie k o s z tó w z b ie r a n i a in f o r m a c j i , o i le o k a ż ą s ię z a d o w a la ją c e , z a ś w p r z y p a d k u d o s t a r c z e n i a s z c z e g ó ln ie u ż y te c z n y c h w ia d o ­m o ś c i j u ż w t r a k c i e d z i a ł a ń w o je n n y c h , „ le s r é c o m p e n s e s [...] s e r o n t i n d é t e r ­m i n é e s ”120. A g e n c i, j a k c h c ia ł te g o M a r e t , „ s e r a i e n t p a y é s s u i v a n t le s r e n s e ­ig n e m e n t s q u ' i l s d o n n e r a i e n t ”121 [ b ę d ą o p ła c a n i z a le ż n ie o d w ia d o m o ś c i , k t ó ­ry c h d o s t a r c z ą ] , co w y d a je s ię c a łk i e m z d ro w y m r o z w ią z a n ie m .

Z a u w a ż m y j e d n a k , iż d o ty c h c z a s o w e n a s z e r o z w a ż a n ia d o ty c z y ły a g e n t u ­r y f r a n c u s k ie j , a c h o ć p o ls k a , w ł a s n a K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o , o p a r t a p r z e d e w s z y s t k i m o m i s j e s z p i e g o w s k ie o f ic e ró w o p ł a c a n y c h z b u d ż e t u a r m i i , w p r z y p a d k u k o r z y s t a n i a z u s ł u g n ie w o js k o w y c h , a p r z y n a jm n ie j n ie b ę d ą - c y c h n a e ta c ie a r m i i K s ię s tw a - j a k z a p e w n e lu d z i e R o ż n ie c k ie g o w d y w i­z ja c h k o r p u s u E s s e n a - m u s i a ł a b y ć o p ła c a n a p o d o b n ie , to j e d n a k z u w a g i n a w y c z e r p a n ie z a s o b ó w K s ię s tw a n a p o t r z e b y z b l iż a ją c e j s ię w o jn y z n a jd o w a ła s ię w n ie c o g o rs z e j s y tu a c j i f in a n s o w e j , p r z y n a jm n ie j n a w io s n ę 1 8 1 2 r. K s ię ­s tw o n ie m ia ło p o p r o s t u t a k i c h m o ż liw o ś c i , j a k N a p o le o n 122.

118 Napoleon do H. M areta, Paryż, 20 XII 1811 r., w: Correspondance de N apoléon Ier, t. 23, n r 18350, s. 96.

119 J . Skowronek, op. cit., s. 247. Autor ten zgadza się z opinią o szczodrobliwości cesarza dla dobrze funkcjonującego wywiadu: „Napoleon zadowolony był z rezultatów pracy siatki wy­w iadu Bignona i w połowie sierpnia [1811 r.] polecił m u jej rozszerzenie. Z kolei rezydent wyrażał swoją satysfakcję i pełne zaufanie do pracy Sapiehy, zapewniając jego «biuru» «dodat­kowy kredyt» w wysokości 3 tys. franków miesięcznie” (ibidem, s. 257).

120 Napoleon do H. M areta, Paryż, 20 XII 1811 r., w: Correspondance de N apoléon Ier, t. 23, n r 18350, s. 96.

121 H. Maret do E. Bignona, Paryż, 31 XII 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, nr 307, s. 486.122 o sytuacji finansowej K sięstw a W arszawskiego w przededniu wojny 1812 r. zob.

B. Grochulska, K sięstw o W arszawskie, Warszawa 1991, s. 189-192, ja k również raporty rezy­dentów - depesze E. Bignona, Warszawa, 9 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, n r 191, s. 310, tenże, Warszawa, 21 V 1811 r., ibidem, n r 210, s. 339-340, tenże, Warszawa, 7 VI 1811 r., ibidem, n r 215, s. 346-348, tenże, Warszawa, 22 XI 1811 r., ibidem, n r 289, s. 449-451, i H. M aret do E. Bignona, Paryż, 17 III 1812 r., ibidem, t. 2, n r 340, s. 63-64, i depesza E. Bignona, Warszawa, 30 III 1812 r., ibidem, n r 343, s. 67, mówiące o przesłaniu w marcu 1812 r. miliona franków pożyczki od cesarza na dofinansowanie wojska.

170 Dariusz Milewski

P la n y , z e b r a n e p r z e z w y w ia d n a p o le o ń s k i , z m ie ś c i ł c e s a r z w p ię k n ie o p r a w io n y m w c z e rw o n y s a f i a n l i v r e t r o s y j s k i m 123. D z ie je je g o f o r m o w a n ia s ię i a d e k w a tn o ś ć z a w a r ty c h w n im in f o r m a c j i o m a w ia M . K u k ie l , n ie w y d a je s ię z a t e m k o n ie c z n y m p o w ta r z a n i e w ty m m ie js c u w s z y s tk ic h je g o w y w o d ó w . W a r to m o ż e j e d y n i e p o d a ć , iż - j e ż e l i c h o d z i o s i ły w o js k o w e R o s ja n - o c e n ia ł j e z im ą 1 8 1 1 /1 8 1 2 r. N a p o le o n n a 1 4 0 d o 1 6 6 ty s . l u d z i łą c z n ie z u z u p e łn i e ­n i a m i do r o z p o z n a n y c h 12 d y w iz j i p ie c h o ty , 6 j a z d y i 18 p u łk ó w k o z a c k ic h , n ie l ic z ą c g w a r d i i . N ie u s t a lo n o w te d y je s z c z e p r z y n a le ż n o ś c i 4 p u łk ó w p ie ­c h o ty , 6 k a w a le r i i i d y w iz j i m o łd a w s k ic h . O s ta t e c z n ie d a n e o t r z y m a n e p rz e z N a p o le o n a p o d a w a ły s t a n s i ł r o s y js k i c h z a n iż o n y o d w ie d y w iz je p ie c h o ty , j e d n ą j a z d y i o s ie m p u łk ó w k o z a c k ic h 124.

J a k w o b e c te g o o c e n ić d z ia ł a ln o ś ć n a p o le o ń s k ie g o w y w ia d u ? N ie w ą tp l i ­w ie , m i a ł o n s w o je o s ią g n ię c ia , a z e b r a n e p r z e z n ie g o in f o r m a c je b y ły d o ść d o k ła d n e i w s u m ie n ie w ie le o d b ie g a ły o d rz e c z y w is to ś c i . N a p o le o n z r e s z t ą z a p e w n i ł s o b ie n a s t a r c i e t a k ą p r z e w a g ę l i c z e b n ą n a d p r z e c iw n ik ie m , iż w c z e ś n ie j s z e n ie r o z p o z n a n ie k i l k u je g o j e d n o s t e k n ie m o g ło w p ły n ą ć n a r o z ­w ój s y tu a c j i a n i z a g ro z ić W ie lk ie j A r m i i125. C o in n e g o , j e ś l i c h o d z i o n a s t r o j e lu d n o ś c i - t e z o s ta ły o c e n io n e p r z e z w y w ia d z b y t o p ty m is ty c z n ie . N ie w ie le w a r t e o k a z a ły s ię s ą ż n i s t e m e m o r i a ły S o k o ln ic k ie g o i S a p ie h y w te j k w e s t i i . B y ła to n ie w ą tp l iw ie p o r a ż k a , z k tó r e j n ie m o ż n a ro z g r z e s z y ć n a p o le o ń s k ic h w y w ia d o w c ó w .

P a m i ę t a j m y j e d n a k , j a k i m i a ł b y ć c h a r a k t e r te j w o jn y . T o czy ć s ię o n a m i a ł a w p r a w d z ie p r z e c iw n a jg r o ź n ie j s z e m u - o b o k A n g l i i - p r z e c iw n ik o w i F r a n c j i , a le z a to n a o b s z a r a c h n ie d a w n o p r z e z e ń p o d b i ty c h , w im ię ic h w y z w o le n ia i o d b u d o w a n ia n ie p o d le g łe j R z e c z y p o s p o l i te j . N a p o le o n i w s z y s c y je g o s t r o n n ic y m ie l i w ię c p r a w o s p o d z ie w a ć s ię w y d a tn e j p o m o c y ze s t r o n y lu d n o ś c i , t a k j a k d z ia ło s ię to w P o ls c e w 1 8 0 6 i 1 8 0 9 r. T r u d n o o c e n ić i n ie j e s t to p r z e d m io te m n in ie js z e j p ra c y , c z y w g r u n c i e r z e c z y d o ść b i e r n e z a c h o ­w a n ie s ię lu d n o ś c i b y ło s k u t k i e m p r z e d w o je n n e j p r o p a g a n d y r o s y js k ie j , p r z e ­c iw s ta w ia ją c e j s p o k ó j i „ d o b ro b y t” p o d d a n y c h w ła d z y c a r a z ie m z u b o ż e n iu w y z y s k iw a n e g o p r z e z F r a n c j ę K s i ę s tw a 126, c z y te ż w y n ik ie m z e tk n i ę c i a s ię lu d n o ś c i z o b c y m i je j m a s a m i f r a n c u s k o - n i e m ie c k o - h o le n d e r s k ie g o i in n e g o ż o łd a c tw a , w k tó r e g o m a s ie g in ę ły w o js k a p o l s k ie 127, a d o k tó r e g o t r u d n o b y ło m ie ć s z c z e g ó ln y s e n t y m e n t , z w ła s z c z a iż - z g o d n ie z n a p o le o ń s k ą f i lo z o ­f i ą w o jn y - ży ło o n o z o b s z a r u , k tó r y „ w y z w a la ło ” .

Ocena działalności wywiadu

123 M. Kukiel, op. cit., s. 185.124 Ibidem, s. 185-187.125 R. Bielecki, op. cit., s. 35-36.126 E. Bignon, op. cit., s. 46-47, i J . Iwaszkiewicz, op. cit., s. 53-56.127 Narodowościowy skład Wielkiej Armii w yruszającej w 1812 r. na Rosję omawia

R. Bielecki, op. cit., s. 35, i 389 i nn.

Napoleoński wywiad na Rosję w Księstwie Warszawskim. 171

T r z e b a j e d n a k p a m i ę ta ć , iż w y w ia d n a R o s ję , w k tó r e j t r a d y c je p a ń s t w a p o lic y jn e g o s i ę g a ły co n a jm n ie j X V I-w ie c z n e j o p r y c z n in y i w k tó r e j w s z y s tk o n ie m a l , a j u ż z w ła s z c z a s p r a w y w o js k o w e , o to c z o n e b y ło t a j e m n i c ą , m a ją c t a k u t r u d n i o n e z a d a n i e , o r g a n iz o w a ł s ię w ła ś c iw ie a d h o c , w m i a r ę u ś w i a d a ­m i a n i a so b ie g ro ż ą c e g o ze w s c h o d u n ie b e z p ie c z e ń s tw a . O d d a je to d o b rz e J . S a v a n t , p is z ą c : „ N a p o lé o n s 'e n g a g e d a n s l 'a v e n t u r e r u s s e , e n t r e p r e n d u n e c a m p a g n e q u i lu i s e r a f u n e s te , p ro v o q u e u n e g u e r r e q u i v a d é c id e r d e s a d e s t in é e , e t , i n c o n s id é r é m e n t , i l a l a i s s é s o n r é s e a u d 'e s p i o n n a g e s 'é v a n o u i r . E n g r a n d e h â t e , i l f a u t d o n c im p r o v i s e r ”128 [ N a p o le o n a n g a ż u j e s ię w a w a n ­t u r ę r o s y j s k ą , p o d e jm u je k a m p a n i ę , k t ó r a o k a ż e s ię d l a ń z g u b n a , p ro w o k u je w o jn ę , k t ó r a z d e c y d u je o je g o p r z e z n a c z e n i u i l e k k o m y ś ln ie p o z w a la sw o je j s i a t c e s z p ie g o w s k ie j z a n ik n ą ć . W w ie lk im p o ś p ie c h u t r z e b a w ię c im p r o w iz o ­w a ć ] . M o ż n a o c z y w iś c ie d y s k u to w a ć ze z d a n ie m a u t o r a , s ą d z ą c e g o , iż N a p o ­le o n s p r o w o k o w a ł t ę w o jn ę , g d y ż r a c z e j b y ł do n ie j p o p r o s t u z m u s z o n y , a le u w a g a o im p r o w iz a c j i w y w ia d u w y d a je s ię c e ln a . W y w ia d K s ię s tw a W a r s z a w ­s k ie g o n a d o b r ą s p r a w ę d o p ie r o w te d y s ię n a r o d z i ł , a i to m u s i a ł o n p ra c o w a ć w d w ó c h k i e r u n k a c h , g d y ż g ro z i ło r ó w n ie ż r e a l n e n ie b e z p ie c z e ń s tw o ze s t r o ­n y P r u s , k tó r e N a p o le o n d o p ie r o w l u t y m 1 8 1 2 r. z m u s i ł do z a w a r c i a n i e ­s z c z e re g o p r z y m ie r z a 129. P e n e t r a c j a R o s j i b y ł a o c z y w iśc ie o ty le u ła tw io n a , ż e o d b y w a ła s ię n a ś w ie ż o u t r a c o n y c h z ie m ia c h w ła s n e g o p a ń s t w a , a le te ż p o c z ą tk o w o w ie le z m a r tw ie ń i m a ło p o ż y tk u p r z y n o s i ł a F r a n c u z o m z p o w o d u o d w ie c z n e j p o ls k ie j n ie d o k ła d n o ś c i , k t ó r a z a m i a s t k o n k r e t n y c h l ic z b k a z a ł a z a w s z e w id z ie ć „ m a s y ” w ro g a . S k u t e k te g o b y ł t a k i , ż e g e n . R o ż n ie c k i je s z c z e w m a j u 1 8 1 2 r. n ie z n a ł w c ią ż - co p r a w d a j u ż n i e a k t u a ln e g o , a le n i e z b ę d n e ­go j a k o p o d s t a w a d o w s z e lk ic h o b lic z e ń - p o k o jo w e g o s k ł a d u b o jo w e g o r o s y j ­s k ie j a r m i i , k tó r y n o ta b e n e b y ł j u ż w ia d o m y N a p o le o n o w i130.

W y w ia d ś c iś le f r a n c u s k i z k o le i k u l a ł o d p o c z ą tk u , p o n ie w a ż a m b a s a d o r C a u la i n c o u r t w ła ś c iw ie n ie w y p e łn ia ł w ty m w z g lę d z ie w o g ó le s w y c h z a d a ń . S y s t e m z b i e r a n i a in f o r m a c j i z p o m o c ą r e z y d e n tó w w W a r s z a w ie i D re ź n ie , g d z ie b a r o n A r m a n d B o u r g o in g o t r z y m y w a ł z a ró w n o t e z e ź ró d e ł w a r s z a w ­s k ic h , j a k i s a s k ic h , o p r a c o w y w a ł i p r z e k a z y w a ł d a le j , o p a r t y p o c z ą tk o w o o w ia d o m o ś c i n a d s y ł a n e p r z e z w y w ia d K s ię s tw a , m ó g ł z d z ia ła ć ty le , co i o n , a w ię c n ie w ie l e 131. S y tu a c j ę r a t o w a ł y n ie c o r a p o r t y t r z y m a ją c e g o G d a ń s k

128 J . Savant, op. cit., s. 261; autor ten bardzo krytycznie ocenia działalność napoleońskie­go wywiadu przed wojną 1812 r., pisząc m.in., iż: „Bignon n 'é ta it pas à la hau teu r d 'une telle tâche, d 'une telle direction” (chodzi o realizację instrukcji M areta z 31 XII 1811 r.), s. 259.

129 24 II 1812 r. - zob. B. Dundulis, op. cit., s. 87. O niebezpieczeństwie grożącym od strony Prus w latach 1811-1812 zob. liczne listy ks. Józefa Poniatowskiego: J . Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 10 I 1811 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, n r 375, s. 138-139, tenże do tegoż, Warszawa, 2 III 1811 r., ibidem, n r 402, s. 171, tenże do tegoż, Warszawa, 12 III 1811 r., ibidem, n r 410, s. 178-179, raport J. Poniatowskiego, Warszawa, 14 III 1811 r., ibidem, n r 411, s. 179-181, J . Poniatowski do Fryderyka Augusta, Warszawa, 14 III 1811 r., ibidem, n r 412, s. 182-183 i tenże do Napoleona, Warszawa, 18 II 1811 r., ibidem, n r 393, s. 156-160.

130 M. Kukiel, op. cit., s. 184.131 Ibidem, s. 181.

172 Dariusz Milewski

g e n . R a p p a , a le d o p ie r o p rz y b y c ie B ig n o n a i z o r g a n iz o w a n ie p r z e z n ie g o s ta łe g o w y w ia d u w ła s n e g o n a R o s ję , p o z w a la ją c e g o w e ry f ik o w a ć in f o r m a c je d o s t a r c z a n e m u p r z e z P o la k ó w , p r z y n io s ło z a s a d n i c z ą z m ia n ę n a l e p s z e 132. Z c z a s e m f r a n c u s k i s y s te m B ig n o n a , j a k i p o ls k i K s i ę s tw a W a rs z a w s k ie g o w y d o s k o n a l i ły s ię i z a c z ę ły s ię s t a w a ć c o ra z s p r a w n ie j s z y m i n a r z ę d z i a m i s z p ie g o w s k im i .

R a to w a ła N a p o le o n a w ie lo ś ć ź ró d e ł , z j a k i c h o t r z y m y w a ł in f o r m a c je , a c z ­k o lw ie k w ie lk im z a d a n i e m i p r o b le m e m b y ła ic h w e r y f ik a c ja , j a k ż e c z ę s to b o w ie m j e d n e p r z e c z y ły d r u g i m ! 133 W k o ń c u j e d n a k f a k t , iż N a p o le o n p r z e ­g r a ł n ie z w o js k ie m r o s y js k im , a le z z im ą , d o w o d z i, iż lu d z k ie s i ły p r z e c iw n i ­k a o c e n ił n a le ż y c ie , co w d u ż y m s t o p n iu b y ło z a s ł u g ą w y w ia d u . M o ż n a b y o c z y w iśc ie z ło ś l iw ie z a u w a ż y ć , iż w y w ia d n ie w y b a d a ł n a ty le n a s t r o jó w r o s y js k ic h , b y p o in f o rm o w a ć c e s a r z a , ż e c a r n ie z a w r z e p o k o ju n a w e t p o p r z e g r a n e j b i tw ie — d o k tó r e j p r z e c ie ż w k o ń c u d o s z ło — a le b y ło b y to c h y b a ju ż s z u k a n i e d z iu r y w c a ły m .

P o d s u m o w u ją c z a t e m o s i ą g n ię c i a w y w ia d u , m o ż n a p o w ie d z ie ć , iż o c z y w i­ś c ie m o g ło b y b y ć z p e w n o ś c ią le p ie j , a le i to , c zeg o d o k o n a n o , z a s łu g u je n a u w a g ę .

S U M M A R Y

The article discusses the operations of Napoleon’s intelligence system in the Duchy of Warsaw aimed against Russia before the war of 1812 in view of the deterioration in the French-Russian relations from 1809. The article highlights Russia’s preparations for the war with France in 1811 and their stimulating effect on Napoleonic intelligence units. It presents the Duchy of Warsaw’s own intelligence units as well as a French intelligence system set up by a French resident, E. Bignon. Both systems collected information on the Russian armed forces, initially for the purpose of defense, and later for the needs of staging a preventive attack on Russia. The article discusses intelligence techniques, the problems resulting from the sys­tem’s largely improvised character and the outcome of intelligence operations.

132 J . Skowronek, op. cit., s. 247, pisze, iż zorganizowana na polecenie Bignona „działal­ność ks. A leksandra i jego współpracowników odegrała dość dużą rolę w 1811 r., zwłaszcza do jesieni, gdy wywiady francuski i Księstwa Warszawskiego nie były jeszcze wystarczająco rozbu­dowane i niezbyt owocnie funkcjonowały”. Raporty gen. J. Rappa - a właściwie oficerów wysyła­nych przezeń nad granicę rosyjską - publikuje L. Margueron, op. cit., t. 2: zob. np. raport płk. d 'H éricourta, 22 II 1811 r., s. 52-54, i tegoż, Gdańsk, 6 IV 1811 r., s. 235-236. Umiarkowanie pozytywną ocenę wywiadowi wystawia też K. Bobiatyński, op. cit., s. 57, wskazując na jego półam atorski charakter i akcentując działalność propagandową wśród ludności na terytorium rosyjskim.

133 J . Savant, op. cit., s. 262, i M. Kukiel, op. cit., s. 184-185.