9 vadeli piyasalar

VADELİ PİYASALAR

Hazırlayan: Doç.Dr.Metin COŞKUN

FİNANSAL PİYASALAR

Finansal piyasalar spot piyasalar ve vadeli piyasalar olarak ikiye ayrılır. Spot piyasalar nakit ve menkul değer değişiminin en geç iki gün içinde gerçekleştirildiği piyasalardır. Vadeli piyasalarda ise sözleşme bugünden yapılmakta, nakit ve menkul değer değişimi ise ileride kararlaştırılan bir tarihte yapılmaktadır. Hem spot piyasalardaki hem de vadeli piyasalardaki işlemler borsalarda ve borsa dışı piyasalarda yapılabilmektedir.

SPOT VE VADELİ PİYASALAR

SPOT PİYASALAR

Hisse senedi piyasası

Tahvil ve bono piyasası

Döviz ve altın piyasası

VADELİ PİYASALAR

Forward piyasalar

Future piyasalar

Opsiyon piyasaları

Swap piyasaları

Vadeli Piyasalar

Vadeli piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı/ nakit uzlaşması yapılmak üzere üzerinde anlaşılan bir fiyattan herhangi bir malın veya finansal aracın bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır.

Vadeli Piyasaların Gelişimi

Organize piyasada ilk vadeli işlem sözleşmesi: 1848- Chicago Board of Trade, buğday üzerine

1970’lere kadar daha çok tarım ürünleri üzerine vadeli işlemler yapılıyordu.

1972 yılında Bretton-Woods anlaşmasının fiilen sona ermesinin ardından, piyasalarda ortaya çıkan kur ve faiz dalgalanmalarının getirdiği riskten korunma ihtiyacının artması sonucu vadeli işlemlerin alanı genişledi.


1972’de ilk finansal sözleşme olarak, döviz vadeli işlem sözleşmesinin alım-satımı yapılmaya başladı.

1973’de Chicago’da Hisse Senedi Opsiyon Piyasası açıldı (CBOE). 1973 yılı Nisan ayında Alım, 1977 yılı Haziran ayında Satım Opsiyonları işleme sunuldu.

1975’de faiz oranına dayalı ilk vadeli işlem sözleşmesi işlem görmeye başladı.


1982’de Hisse Senedi Endeksine dayalı ilk vadeli işlem sözleşmesi Kansas City Board of Trade tarafından “Value Line Bileşik Endeksi” temel alınarak işleme sunuldu.

1982’de Philadelphia’da Forex Opsiyon Piyasası açıldı.

1983’de ise Endekse Dayalı Opsiyon Piyasası açıldı (S&P 100 üzerine)


İAB Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (15/08/1997)(Altın vadeli işlem sözleşmeleri)

İMKB Vadeli İşlemler Piyasası (15/08/2001)(TL/$ ve TL/Euro döviz vadeli işlem sözleşmeleri)

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (04/02/2005)(döviz, endeks, faiz, buğday, pamuk vadeli sözleş.)

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası kapatılarak, Borsa İstanbul ile birleştirildi (5 Ağustos 2013)

Vadeli Piyasalarda Niçin İşlem Yapılır?

1. Riskten Korunma (Hedging)

Vadeli piyasalar yatırımcılara, sözleşmeye konu olan dayanak varlığın işlem gördüğü spot piyasalarda ortaya çıkabilecek fiyat değişimlerine karşı korunma olanağı sağlar. Örneğin bir ihracatçı sözleşmeye konu olan dayanak varlığın işlem gördüğü spot piyasalarda yurt dışına dolar cinsinden vadeli bir ürün/hizmet satması durumunda vadede kur riskiyle karşı karşıya kalacaktır. Çünkü vade tarihinde Dolar/TL döviz kurunun tam olarak hangi seviyede oluşacağı bilinememektedir. Bu riskten korunmak için vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde kısa pozisyon (dolar satma yükümlülüğü veya hakkı) alabilir. Böylece vade tarihinde elde edeceği doları tam olarak hangi kurdan TL’ye çevirebileceğini netleştirebilecektir.


2. Etkin Fiyat Oluşumu

Finansal piyasalarda spot piyasanın yanında vadeli bir piyasanın varlığı, fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlar. Vadeli piyasanın olması nedeniyle, dayanak varlık fiyatına ilişkin gelecek öngörüleri de devreye girdiği için spot piyasada oluşan fiyat sadece spot piyasanın olduğu duruma göre çok daha etkin olacaktır.


3. Yüksek Likidite

Vadeli piyasalar, spot piyasalara göre daha düşük yatırımla aynı miktarda dayanak varlık üzerine yatırım olanağı sunar. Böylece daha geniş kitlelere yatırım yapma fırsatı tanır, her iki piyasanın da daha likit olmasını sağlar.

4. Kaldıraç Etkisi

Vadeli piyasalar yatırımcılara küçük miktarda yatırımla büyük miktarlı pozisyon alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkânı sağlar. Ancak kaldıraç etkisi yatırımcı için, spot piyasaya göre çok daha hızlı ve büyük miktarda zarar etme riskini de içinde barındırır.


5. Portföy Çeşitlendirmesi

Vadeli piyasalar, portföy yöneticilerine, portföy çeşitlendirmesi ve dolayısıyla da riskin yayılması açısından değişik seçenekler sunar.

6. Sentetik pozisyonlar

Bir yatırımcı, vadeli piyasalarda işlem gören ürünler kullanarak spot piyasalarda işlem gören ürünlere benzer getiri sağlayan sentetik pozisyonlar oluşturabilir. Bu özelliği nedeniyle vadeli piyasalar, piyasalarda etkinliğin artmasına ve spot piyasalardaki fiyat dalgalanmalarının (volatilite) azalmasına yardımcı olur.

Vadeli Piyasaların Riskleri

1. Kredi Riski

Genel anlamda karşı tarafın finansal yükümlülüğünü tamamıyla yerine getirememesi riskidir. Bu risk daha çok tezgahüstü piyasalarda geçerlidir. Borsalarda yapılan işlemler bu anlamda daha güvenlidir.

2. Piyasa Likidite Riski

Bir pozisyonun likidite edilemeyerek veya ters işlem ile netleştirilemeyerek kapatılamaması riskidir.


3. Fonlama Riski

Firmanın ödeme yükümlülüklerini veya teminat çağrılarını, fon giriş ve çıkışlarının zamanlamasını ayarlayamamasından dolayı yerine getirememesidir.

4. Piyasa Riski

Pozisyonların likidite edilmeden, bilanço veya bilanço dışı pozisyonların değerinin düşmesi riskidir. Tezgahüstü piyasalarda kredi riski söz konusuyken, organize borsalarda daha çok piyasa riskiyle karşılaşılır.


5. Operasyon Riski

Piyasaları ölçme, takip ya da kontrol etme konusunda yeterli donanıma sahip olmaksızın girilen türev piyasalarda beklenmedik zararlarla karşılaşılabilir.

6. Düzenleme (Yasal) Riski

Sözleşmelerin yasal olarak yaptırım gücünün olmadığı veya doğru olarak belgelenemediği durumlarda ortaya çıkabilecek riskleri ifade eder.

Vadeli Piyasalarda Kimler İşlem Yapar?

1. Riskten Korunmak İsteyen Yatırımcılar

Bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden veya malı kullanan, bunlarda pozisyon tutan ve gelecekte meydana gelebilecek beklenmedik değişimlerden korunmak isteyen yatırımcılar, vadeli piyasalarda spot piyasadaki pozisyonlarının tersi yönünde pozisyon alırlar.

2. Spekülatörler

Spekülatörler, riski sevmeyen yatırımcıdan farklı olarak fiyat beklentileri çerçevesinde kar elde etmek amacıyla yatırım yapan kişiler veya kurumlardır. Vadeli piyasalar özellikle kaldıraç etkisi sebebiyle spekülatörlere oldukça önemli fırsatlar sunar. Spekülatörler ise piyasanın likiditesini ve işlem hacmini artırır. Bu yatırımcı tipinin risk alma konusundaki istekliliği, diğer piyasa katılımcılarına taşıdıkları riski spekülatörlere devrederek riskten korunma imkânı sağlar.

Vadeli Piyasalarda Kimler İşlem Yapar?

3. Arbitrajcılar

Arbitrajcılar, iki veya daha fazla piyasada eş zamanlı yapılan alım satım işlemleri ile risksiz kar elde etmeyi hedefleyen kişiler veya kurumlardır. Örneğin, bir mal veya menkul kıymet coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı ucuz bölgede alma, pahalı bölgede satma işlemi yaparak risksiz kar elde eder. Benzer şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar arasındaki taşıma maliyeti (cost of carry) nedeniyle oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda, arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan piyasada satış yaparak piyasaları dengelerler. Arbitrajcıların varlığı piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket etmesine ve doğru fiyat oluşumuna katkı sağlar.

Vadeli İşlem Piyasasında Pozisyonlar

Vadeli İşlem Piyasalarında alış veya satış işlemi yaparak Vadeli İşlem Sözleşmelerinin tarafı olmak, pozisyon almak demektir. Pozisyon alan tarafın elinde bulundurduğu net pozisyon açık pozisyonunu ifade eder.

Uzun Pozisyon: Vadeli İşlem Sözleşmesi satın alınmasıyla uzun pozisyon alınmış olur. Uzun pozisyon sahibi taraf, ürünü teslimat vadesi geldiğinde işlem yapılan fiyat ve miktardan satın almakla yükümlüdür. Örneğin tüketiciler.

Kısa Pozisyon: Vadeli İşlem Sözleşmesi satılmasıyla kısa pozisyon alınmış olur. Kısa pozisyon sahibi taraf ürünü teslimat vadesi geldiğinde işlem yapılan fiyat ve miktardan satmakla yükümlüdür. Örneğin üreticiler.

Pozisyon Kapatmak: Uzun veya kısa pozisyon sahibi olan taraflar vadeden önce pozisyonunu kapatmak isterse: kısa pozisyon sahibiyse alış işlemi yaparak, uzun pozisyon sahibiyse satış işlemi yaparak pozisyonunu kapatır.

Forward Sözleşmeler

Forward sözleşmeler; ileri bir tarihte teslimi söz konusu olacak herhangi bir varlığın(döviz, faiz, tarımsal veya metalurjik ürün) vadesi, fiyatı ve miktarının bugünden belirlenerek yapılan sözleşmelerdir. Sözleşmede varlığın karakteristiği, teslim ve ödemenin yapılacağı tarih, teslim yeri ve yöntemi, miktarı ve fiyatı olmak üzere tüm ayrıntılar bulunur. Forward sözleşmelerde alıcı belirli bir ihtiyacını karşılayacak bir varlık için sözleşme yapmak ister. Bu sözleşmenin gerçekleştirilebilmesi için aynı özelliklere sahip ve aynı miktarda mal veya finansal aracı teslim etmeye istekli başka bir tarafın bulunması gerekir. Sözleşme kendine özgü ve spesifiktir. Sözleşmenin sonunda iki taraf da her yönü sözleşmede belirtilen şartlara bağlı kalırlar. Sözleşmelerin özellikleri nedeni ile bu sözleşmelerin devri kolay olmamakta dolayısıyla bir ikincil piyasası bulunmamaktadır. Sözleşmede yer alan taraflardan birisinin sözleşme şartlarını yerine getirmemesi, riski ve ilerideki fiyat değişiklikleri konusunda belirsizlik bulunmaktadır.

Forward Sözleşmelerin Özellikleri

Belirli miktar ve kalitedeki bir varlık önceden belirlenmiş gelecek bir tarihte alınmak ya da satılmak üzere belirlenir.Teslim yeri belirlenir.Alım ya da satım fiyatı belirlenir.İlk üç maddede belirtilen şartlar altında, ilgili varlığın satıcı tarafından satılması, alıcı tarafından alınması zorunluluğu getirilir.Genellikle sözleşme tarihine kadar parasal bir değişim söz konusu olmaz.Forward işlemler, merkezi bir pazar yeri olmayan ve bankalarla müşterileri arasında gerçekleşen işlemlerdir.Forward işlemler, çeşitli iletişim araçları ile gerçekleştirilmekte ve fiyatlar müşterinin saygınlığına göre değişmektedir.Forward sözleşmeler, standart sözleşmeler değildir. Sözleşme tarafları, mal ile ilgili tüm ayrıntıları serbestçe belirler.Forward sözleşmeler üçüncü kişilere devredilemez. Bu nedenle, sözleşmelerin iptal edilmesi de tarafların mutabık kalmalarıyla mümkündür. Ayrıca, sözleşmelerin takas edilmesi de söz konusu değildir. Forward işlemler teslimle son bulur.

Forward İşlem Çeşitleri

Forward Döviz Sözleşmeleri

Forward Faiz Sözleşmeleri

Forward İşlemlere Örnek

İthalat yapan bir firmanın 3 ay sonra ödemesi gereken 100.000 dolar borcu vardır. Bugün 1 dolar 2.03 TL’dir. İthalatçı firma bugün ödeme yapsa 203.000 TL karşılığında 100.000 dolar alabilecektir. Ancak ödemeyi 3 ay sonra yapacağından, 3 ay sonra doların yükselme riski ile karşı karşıyadır. Bu nedenle dolar kurunu sabitlemek istemektedir. Bir banka ile yaptığı forward sözleşmeye göre dolar kurunu 2,05 TL’e sabitlemiştir. 3 ay sonra artık dolar kaç TL olursa olsun, ithalatçı firmayı etkilememektedir. Böylece ithalatçı firma döviz riskinden korunmuştur.

Future Sözleşmeler

Temel olarak forward sözleşmelerle benzerlik gösteren futures sözleşmeler, satıcı(kısa pozisyon sahibi) ile alıcı(uzun pozisyon sahibi) arasında yapılan, belirli bir miktar ve kalitedeki bir varlığın, gelecekte belirlenmiş bir tarihte ve belirlenmiş bir fiyattan alım ya da satımını düzenleyen anlaşmalar olarak tanımlanabilir. Future piyasalarında amaç, fiyat dalgalanmalarının getirdiği belirsizliği ortadan kaldırmak, belli bir vade için söz konusu finansal aracın fiyatını sabitleştirmektir.

Aşağıdaki varlıklar üzerine future sözleşmeler yapılmaktadır:Tarım ürünleri: Kakao, kahve, şeker, arpa, tohum, sığır, hindistan cevizi, mısır, pamuk, domuz, soya fasulyesi, buğday, ayçiçeği, pirinç, portakal, fıstık, patates, yün, pamuk ipliği, yün iplik, peynir, süt, yulaf, vb.Metaller: Alüminyum, bakır, kurşun, magnezyum, nikel, kalay, çinko.Değerli metaller: Altın, palladium, platin, gümüş.Finansal araçlar: Döviz, hazine bonosu, faiz oranı, hisse senedi endeksi, hisse senedi.Enerji ürünleri: Ham petrol, dizel, fuel oil, doğal gaz, benzin, propan.Diğerleri: Gübre, sigorta(doğal afetlere karşı, mahsulün beklentilerin altında çıkmasına karşı), deniz ürünleri, ipek, kereste.

Forward Sözleşmeler ile Future Sözleşmeler Arasındaki Farklılıklar

Future sözleşmelerde, işlem konusu varlığın miktar ve teslim tarihi standart hale getirilmiştir. Oysa forward sözleşmelerde, miktar ve tarih tarafların ihtiyaçlarına göre belirlenir.

Future sözleşmeler belirli merkezlerde kurulmuş organize borsalarda yapılırken, forward sözleşmelerde böyle bir organizasyona ihtiyaç yoktur.

Future sözleşmeler, tarafların karını ya da zararını günlük olarak gerçekleştirmelerine imkan verirken, forward sözleşmeler ancak vade tarihinde yerine getirilir.

Future sözleşme yapabilmek için taraflar “marjin” adı verilen işlem konusu varlığın değerinin belli bir yüzdesini başlangıçta teminat olarak yatırmak zorundadır.

Forward sözleşmelerin ikinci el piyasası yoktur. Future sözleşmeler ise ikincil piyasada alınıp satılabilmektedir.

Son olarak, future sözleşmeler düzenlenmiş iken forward sözleşmeler düzenli değildir. Borsaların tespit ettiği kıymetler dışında future sözleşme yapılamazken, forward sözleşmeler her türlü varlık üzerine yapılabilir.

Opsiyonlar

Opsiyon, iki taraf –bir alıcı(buyer, holder) ile bir satıcı(seller, writer)- arasında yapılan, alıcının sabit bir fiyattan bir varlığı alma ya da satma hakkı elde etmek için satıcıya bir bedel ödediği anlaşmadır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere opsiyon alıcısı, söz konusu varlığı alma ya da satma seçimine (ya da fırsatına) sahiptir. Satıcı, alıcıya bu fırsatı tanımak zorundadır.

Satın alma opsiyonu, opsiyon alıcısına, vade tarihinde ya da vade tarihine kadar herhangi bir zamanda bir varlığı sabit bir fiyattan (kullanım fiyatı) satın alma hakkı veren opsiyonlardır. İleri bir tarihte opsiyon konusu varlığın fiyatının yükseleceği beklentisinde olan yatırımcılar, satın alma opsiyonu sözleşmesi almak isterler.

Satma opsiyonu, opsiyon alıcısına, vade tarihinde ya da vade tarihine kadar herhangi bir zamanda bir varlığı sabit bir fiyattan (kullanım fiyatı) satma hakkı veren opsiyonlardır. Satma opsiyonunu satın alan yatırımcılar, vade tarihine kadar söz konusu varlığın fiyatının düşeceğini beklemektedirler.

Opsiyonlar

Opsiyon sahibi veya alıcısı, belli bir fiyat veya prim karşılığında, satın aldığı opsiyon sözleşmesini, sözleşmede belirtilen süre içerisinde veya sonunda, kullanım hakkına sahip olan taraftır. Opsiyon sahibi, vade bitiminde opsiyon kullanmak istemeyebilir. Bu durumda karşı taraftan ödediği primin iadesini isteyemez. Yani, opsiyon satın alan yatırımcı, prim ödemek suretiyle, yatırıma baştan belli bir kayıpla başlar. Opsiyon sahibinin maksimum kaybı ödediği prim kadardır. Kazancı, teorik olarak sonsuzdur.

Opsiyon satıcısı belli bir fiyat veya prim karşılığında, opsiyon sözleşmesini hazırlayıp satmakla yükümlülük altına giren taraftır. Opsiyon sahibi talep ettiği taktirde, satıcı, yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır. Opsiyon satıcısının kazancı, aldığı prim ile sınırlı olup, kaybı, teorik olarak sınırsızdır. Bu nedenle, opsiyon satıcısı, opsiyon sahibine göre daha fazla risk altındadır.

Opsiyonlar

Alıcının bir varlığı almak ya da satmak için ödeyeceği belirlenen sabit fiyata kullanım fiyatı denir. Opsiyon borsalarında, kullanım fiyatları da standart hale getirilmiştir.

Satın alma ya da satma hakkını elde etmek için opsiyon alıcısının, opsiyon satıcısına ödediği bedele opsiyon fiyatı denir. Prim her bir hisse için belirlenir ve günlük olarak dalgalanma gösterir.

Opsiyon primini temel olarak altı değişken belirlemektedir:• Sözleşmeye konu varlığın piyasa fiyatı• Kullanım fiyatı• Vadeye kalan gün sayısı• Sözleşmeye konu varlığın fiyatının değişkenliği (Volatility)• Risksiz faiz oranı• Kâr payları

Opsiyonlar

Avrupa tipi opsiyonlar sadece vade tarihinde kullanılabilmektedir. Bu özelliği ile Avrupa Tipi Opsiyonlar future sözleşmelere benzemektedir.

Amerikan tipi opsiyonlarda, opsiyonun konusu olan hak (anlaşmada belirtilen söz konusu varlığı alma ya da satma hakkı) bu süre içindeki herhangi bir zamanda kullanılabilir. Görüldüğü gibi Amerikan tipi opsiyonlar sahibine, opsiyondan kaynaklanan hakkın kullanılması bakımından daha fazla esneklik tanımaktadır. Bu avantaj nedeniyle, Amerikan tipi opsiyonlar daha yaygın olarak kullanılmaktadır ve opsiyonun bir Avrupa tipi opsiyon olduğu özellikle belirtilmediği durumlarda, genel olarak opsiyon denildiğinde Amerikan tipi opsiyonlar anlaşılır.

Tüm dünyada opsiyon sözleşmelerinin alım satımının yapıldığı organize piyasalarda ağırlık Amerikan tipi opsiyonlarda olmasına rağmen, tezgahüstü piyasalarda alım satımı yapılan sözleşmelerin büyük çoğunluğu Avrupa tipi opsiyon sözleşmeleridir.

Economy & Finance

9 vadeli piyasalar