Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. Ενότητα 1. Το ερώτημα για τηδυνατότητα της γνώσης 1. Η σκεπτικιστική πρόκληση-Διαφορετικάείδη σκεπτικισμού. α) Αμφισβήτηση της δυνατότητας γνώσης καιεπιδίωξη της αταραξίας (αρχαίος σκεπτικισμός).

Ρενέ Μαγκρίτ, H ανθρώπινη κατάσταση, 1933

©Κωνσταντίνος Βακουφτσής

20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

Τι περιμένετε να περιέχει ένα κείμενο με τον τίτλο: Η σκεπτικιστική πρόκληση;

Ρενέ Μαγκρίτ, Ξεπατίκωμα, 1966. Η αριστερή μορφή μοιάζει να έχει κοπεί από την κουρτίνα,αφήνοντάς μας να δούμε την αμμουδιά και τη θάλασσα. Το περίγραμμα στο κόψιμο δεν συμπίπτειαπόλυτα με τη μορφή, δείχνοντάς μας ότι αυτό που βλέπουμε από το οποίο κάθε πίνακας επιλέγειένα τμήμα αποτελείται από ένα πυκνό πλέγμα από άπειρα πέπλα.

Ρενέ Μαγκρίτ, Εν λευκώ, 1965. «Τα ορατά πράγματα μπορούν ναγίνουν αόρατα. Αν κάποιος ιππεύει ένα άλογο σ’ ένα δάσος, άλλοτεφαίνεται και άλλοτε όχι, παρότι είναι εκεί. Στο Εν λευκώ ηαναβάτισσα κρύβει τα δένδρα και τα δένδρα την κρύβουν».

Α. Κατανόηση του προβλήματος

«Παρατηρούμε πως η ικανότητά μας νασυλλάβουμε με το νου μας την πραγματικότηταυπόκειται σε σοβαρούς περιορισμούς. Οιαισθήσεις μας συχνά μας εξαπατούν, όπως γιαπαράδειγμα…σε κάποιες περιπτώσεις κάνουμελάθος στους συλλογισμούς μας καιπροβληματιζόμαστε για τους κανόνες πουδιέπουν τη σκέψη μας, ενώ άλλοτεεκφράζουμε διαφορετικές απόψεις για πολλάσημαντικά ζητήματα και δεν μπορούμε νακαταλήξουμε σε συμφωνία».

Β) Αναπαράσταση του προβλήματος

Σκεπτικιστικά επιχειρήματα όπως: «οιράγες του τρένου μοιάζουν να συγκλίνουν,όταν τις παρατηρούμε από μεγάληαπόσταση», «η ζέστη μπορεί να κάνει τοδρόμο να φαίνεται πως κινείται» , «τοφεγγάρι φαίνεται πιο μεγάλο όσο πιο χαμηλάβρίσκεται στον ορίζοντα».

Αυτά τα επιχειρήματα περιγράφουνστιγμιαίες αισθητηριακές παραισθήσεις,οφθαλμαπάτες που δημιουργούνται εξαιτίαςκάποιων φυσικών δεδομένων, π.χ. τουσφαιρικού σχήματος της γης σε συνδυασμό μετην απόσταση ή η επίδραση του φωτός καιτης θερμότητας στα φυσικά σώματα. Οιστοιχειώδεις γνώσεις φυσικής βοηθούν ώστενα μην ισχυριστούμε ότι δεν υπάρχειεξωτερική πραγματικότητα ή ότι δενμπορούμε να τη γνωρίσουμε μέσω τηςαισθητηριακής αντίληψης.

Magritte, La Philosophie dans le boudoir, 1947

Η φυσιολογία και η ψυχολογία μάς έχουν διδάξει ότι ανάμεσα στη συνείδησή μας και τηνπραγματικότητα παρεμβάλλονται τα αισθητήρια όργανά μας, το νευρικό σύστημα και ο εγκέφαλος,ένας πολύπλοκος μηχανισμός με αδιευκρίνιστες, πολλές φορές, λειτουργίες. Επίσης,παρεμβάλλεται το στοιχείο της υποκειμενικότητας, το οποίο συνοδεύει την αντιληπτική ικανότητάμας. Αυτό σημαίνει πως η εικόνα που σχηματίζεται στη συνείδησή μας για την πραγματικότηταδε συμφωνεί σε όλα τα σημεία με την πραγματικότητα καθεαυτήν. Τελικά ητέχνη/επιστήμη/φιλοσοφία είναι αναπαράσταση της πραγματικότητας;

Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, Η επιστροφή του Οδυσσέα, 1968. Ο Οδυσσέας τραβάει μόνος τουτο κουπί της βάρκας του, στα κύματα μιας λίμνης, καταμεσής σ’ ένα επιπλωμένοδωμάτιο. Ο ταξιδιώτης Οδυσσέας όπως θα μπορούσε κάποιος να συμπεράνει βγήκεσώος από τις περιπέτειες του ταξιδιού του. Ή μήπως δεν ήταν παρά ονειροφαντασίεςκάποιου που δεν έλειψε από το σπίτι του ούτε στιγμή; Ταξίδεψε ποτέ τελικά; Ή μήπωςτο πολυτάραχο ταξίδι του Οδυσσέα συνέβη μόνο στη μυθοπλαστική φαντασία τουδημιουργού του; Για ακόμα μια φορά ο ντε Κίρικο με την λεπταίσθητη ειρωνεία του μαςαφήνει να αμφιβάλουμε για την απάντηση.

Τα φαινόμενα, είναι, όπως ήδη είχευπογραμμίσει ο Πρωταγόρας, ό,τι φαίνεταισε μας, άρα είναι σχετικά με το υποκείμενοπου τα αντιλαμβάνεται. Αλλά ενώ οΠρωταγόρας συμπέρανε απ’ αυτό τηναλήθεια των αντιφάσεων (επειδή π.χ. τομέλι, που φαίνεται γλυκό στον υγιή,φαίνεται πικρό στον ασθενή, άρα είναιγλυκό και πικρό συνάμα), ο Πύρρων (360-270 π.Χ.) από τις ίδιες προκείμενεςβγάζει το συμπέρασμα ότι η αλήθεια είναιαπρόσιτη και ότι η αληθινή φύση τωνπραγμάτων είναι άδηλη: αυτό για τονΠύρρωνα αποδεικνύει ότι η αλήθεια είναιτοποθετημένη επέκεινα της επίφασης τωνφαινομένων, η οποία δεν την «φανερώνει»ποτέ εξ ολοκλήρου, άρα η γνώση είναιανέφικτη.

Ο Πρωταγόρας στο κέντρο μαζί με τον Δημόκριτο, Μουσείο Ερμιτάζ

O Πύρρων απέβλεπε στην επίτευξη της αταραξίας, της ψυχικής γαλήνης πουθα μπορούσε να νιώσει κάποιος, εφόσον δεχτεί ότι η γνώση την οποίααναζητούν οι επιστημονικές και φιλοσοφικές θεωρίες είναι ανέφικτη, αφού γιακάθε θέμα υπάρχουν δύο αντίθετες αλλά ισοδύναμες (ισοσθενείς) απόψεις, καιγι’ αυτό επέχουμε, τηρούμε δηλαδή στάση ουδετερότητας.

O Πύρρων απαθής μέσα στην καταιγίδα

Να εκφράσετε τις δικές σας σκεπτικιστικές αμφιβολίες για το πώςπραγματικά είναι ο κόσμος και το πώς μας φαίνεται πως είναι με αναφορέςστον σκεπτικισμό στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο.

Η γκραβούρα του Daniel Maclise από το 1842 «Σκηνή του Άμλετ», παριστάνει την στιγμή που αποκαλύπτεται η

ενοχή του Κλαύδιου.

Άμλετ, Ελένη : διαλύονται σε διάφορες και διαφορετικές υποστάσεις αδυνατώντας να συλλάβουν την αλήθεια του εαυτού τους, στη Δίκη του Κάφκα το κεντρικό πρόσωπο, οι δικαστές, το κατηγορητήριο κινούνται μέσα σε μια εφιαλτική ατμόσφαιρα, ανάμεσα στο

είναι και στο δεν είναι.

Ο σκεπτικισμός στη λογοτεχνία στρέφεται γύρω από υπαρξιακά ερωτήματα π.χ. στον κόσμο όπου ζω ποια είναι και πού βρίσκονται τα όρια λογικής και παράλογου,

πραγματικότητας και ψευδαίσθησης.

Από τη Δίκη του Κάφκα σε σκηνοθεσία Όρσον Γουέλς

Παράδοξες σκεπτικιστικές υποθέσεις όπως αυτές του Ντεκάρτ υπάρχουν στη λογοτεχνία και στονκινηματογράφο (ιδιαίτερα στη σύγχρονη επιστημονική φαντασία, π.χ. Μπλέιντ Ράνερ, Μάτριξ) Η«μυθολογία της εποχής μας» αποκτά τρομακτικές διαστάσεις όπως και η αυτοσυνειδησία μας μεσημεία αναφοράς πότε τον εφιάλτη των ανθρωπόμορφων μηχανών που κυριαρχούν πάνω στονάνθρωπο (Μάτριξ) ή τον υποκαθιστούν (Μπλέιντ Ράνερ).

Σκεπτικισμός. «Λύση» προβλημάτων, ερωτημάτων αφετηριακών φιλοσοφικώνσυζητήσεων. Οι φιλόσοφοι ξεκινούν συνήθως τις συζητήσεις τους στον χώρο τηςγνωσιολογίας με το ερώτημα αν η γνώση για τα πράγματα που δεχόμαστε ότι υπάρχουνείναι δυνατή.

Η λέξη «σκεπτικισμός» γενικότερα,χρησιμοποιείται για να δηλώσει τηναυτοσυγκράτηση, την επιφυλακτικότητα ή καιτη δυσπιστία απέναντι σε μια είδηση, σε μιαπροσφορά ή σε μια προτεινόμενη λύση. Ηαμφιβολία είναι μερική, όταν η αμφιβολίααφορά μόνο τη γνώση ορισμένων μόνοθεμάτων (π.χ. σχετικών με θρησκευτικές,μεταφυσικές και ηθικές πεποιθήσεις ή ακόμηκαι με πλημμελώς τεκμηριωμέναεπιστημονικά συμπεράσματα, οπότε οιεπιφυλάξεις είναι εύλογες). Αντίθετα, όταναπορρίπτεται ριζικά οποιαδήποτε γνώση τότεη αμφιβολία είναι καθολική. Όταναμφισβητείται η βεβαιότητα για τη σύλληψητης γνώσης χωρίς όμως να αποκλείεται ηπιθανότητα της προσέγγισής της, ηαμφιβολία είναι ασθενέστερη ήμετριοπαθέστερη. Αντίθετα, όταναπορρίπτεται κατ’ αρχήν ακόμη και ηπιθανότητα προσέγγισης της γνώσης, τότε ηαμφιβολία είναι ισχυρότερη, προχωρώνταςστην απόρριψη της γνωστικής δυνατότητας,αμφισβητεί ουσιαστικά και τη φιλοσοφία καιτην επιστήμη.

Ρενέ Μαγκρίτ, Η αυτοκρατορία του φωτός,1954

Πρώτο στάδιο: Εντοπισμός των βασικών ιδεολογικών στοιχείων τωνφιλοσοφικών κειμένων ώστε να καταστεί αποτελεσματική η ανάγνωσή τους

Τι είναι ιδεολογία: Ως ιδεολογία μπορεί να θεωρηθεί ότι είναιένα συνολικό όραμα, ένας τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων,κοσμοθεωρία, ή ένα σύνολο ιδεών (συμπεριλαμβανομένων τωνπολιτικών ) που προτείνει μια κοινωνική τάξη για όλη τηνκοινωνία. Ο βασικός στόχος μιας ιδεολογίας είναι να φέρειαλλαγή στην κοινωνία μέσω μιας ρυθμιστικής διαδικασίας (πώςθα έπρεπε να είναι ο κόσμος). Οι ιδεολογίες έχουν την τάση ναπεριλαμβάνουν αφηρημένες έννοιες προς εφαρμογή στονπραγματικό κόσμο και για τον λόγο αυτό συναντώνται πολύ συχνάστο πεδίο της πολιτικής.

Δεύτερο στάδιο: Ανασύνθεση της συνολικής εικόνας της ζωής στα ελληνιστικάχρόνια

Στην Αλεξάνδρεια, στην Αντιόχεια της Συρίας, στη Σελεύκεια του Τίγρη, στην Έφεσοαναπτύχθηκαν πόλεις που σε σχέση με τα δεδομένα της αρχαιότητας, ήταν τεράστιες πόλεις300.000 κατοίκων. Η ανθρώπινη ύπαρξη δεν έχει πια οικείο περιβάλλον, έγινε σαν το σύγχρονοάνθρωπο που ζει στο Λονδίνο ή στο Παρίσι. Ζει για πρώτη φορά την εμπειρία της μοναξιάς καιδιερωτάται πώς μπορεί να γίνει και να παραμείνει ευτυχισμένος. Το κοινό στοιχείο πουδιακρίνουμε στις ποικίλες βιοθεωρίες που αναπτύχθηκαν κατά την ελληνιστική εποχή είναι οορισμός της ευτυχίας ως απουσίας πόνου και ανησυχίας. Ευτυχισμένοι μπορούμε να είμαστεακόμη κι όταν πονάμε, αν διατηρήσουμε την αυτοκυριαρχία μας.

Ατομισμός: κοσμοαντίληψη, που ηουσία της συνίσταται στηναπολυτοποίηση της θέσης τουατόμου ως απομονωμένηςμονάδας σε αντιπαράθεση προςτην κοινωνία. Οι πρώτεςαντιλήψεις του ατομισμούεμφανίστηκαν ως απόρροια τηςαποσάθρωσης των αρχαίωνπόλεων - κρατών. Οεξεγερμένος ατομισμός συνιστάωφελιμιστική στάση, που απέχειαπό τα μεγάλα προβλήματα τηςκοινωνικής ζωής. Ηολοκληρωμένη ανάπτυξη τουατόμου πραγματοποιείται μόνο σεσυνδυασμό με τη συλλογικότητα.

Magritte, The Human Condition

Ανασύνθεση της “ιδεολογίας” της εποχής

Όταν κατέρρευσε η δομή της πόλης, προκλήθηκεσοβαρή κρίση και πνευματική σύγχυση, αφού ηελληνική πόλη υποβιβάστηκε από την κατάστασητης αυτονομίας σ’ αυτήν ενός απλού δήμου σταπλαίσια ενός μεγαλύτερου κράτους. Οι μικρέςελληνικές πόλεις έχουν χάσει μαζί με τηναυτονομία τους, το δικαίωμα να αποφασίζουν γιατην ειρήνη και τον πόλεμο. Αν κάποιος ήθελε ναδιαδραματίσει ένα ρόλο έπρεπε να μπει στηνυπηρεσία των μοναρχών, (ο Πύρρων το 334συμμετείχε στην εκστρατεία του Μ.Αλεξάνδρου στην Ανατολή, είχε τη δυνατότητανα έλθει σε επαφή με πολλά ανατολικά δόγματα,που δίδασκαν και εφάρμοζαν στην πράξη τηναποδέσμευση από τα πάθη) στους στρατούς τωνΔιαδόχων ή στις αποικίες που ίδρυσαν οιτελευταίοι, να εγκαταλείψει την πατρίδα του καινα επιζητήσει την εύνοιά τους, ενώ μέχρι τότενοηματοδοτούσε την ύπαρξή του με τα καθήκοντάτου ως πολίτης. Η ανθρώπινη ύπαρξη δεν έχειπια οικείο περιβάλλον, έγινε σαν το σύγχρονοάνθρωπο που ζει στο Λονδίνο ή στο Παρίσι.Ζει για πρώτη φορά την εμπειρία της μοναξιάς καιδιερωτάται πώς μπορεί να γίνει και να παραμείνειευτυχισμένος.

Magritte, Perspective Le Balcon de Manet, 1950

Ιστορικό πλαίσιο: Προσωκρατικοί , σοφιστές και Σωκράτης

• Άνω και κάτω οδός,μία και αυτή.(Ηράκλειτος)• Α) Δεν υπάρχει τίποτε.Β) δεν ξέρουμε τίποτεκαι Γ) Δεν είμαστε σεθέση να μεταδώσουμεστους άλλους τίποτε(Γοργίας)• Έν οίδα ότι ουδέν οίδα(Σωκράτης).

Ο Ηράκλειτος σε λεπτομέρεια της Σχολής των Αθηνών του Ραφαήλ.

Κυριότεροι εκπρόσωποι τουαρχαίου Σκεπτικισμού είναι οΠύρρων ο Ηλείος (360-270 π.Χ.)και ο Τίμων ο Φλειάσιος (330-240 π.Χ). Και οι δύο αμφισβητούνριζικά τη γνωστική δυνατότηταυπογραμμίζουν τον υποκειμενικόκαι σχετικό χαρακτήρα τωνανθρώπινων αντιλήψεων καιδιδάσκουν ότι δεν πρέπει κανείςνα λέει ότι τα πράγματα είναι έτσικαι όχι αλλιώς. Το μόνο πουεπιτρέπεται να λέει είναι ότιαπλώς του φαίνονται ότι έχουν τηνα ή τη β ιδιότητα. Δεν θα έπρεπενα παραμελήσουμε την ιστορικήσπουδαιότητα αυτών τωνυπερβολικά λησμονημένωνσυγγραφέων.

«Πύρρωνα, τούτο ποθεί ν’ ακούσει η καρδιάμου: πώς, ενώ είσαι άνθρωπος, εύκολα ζειςμε ησυχία, μόνος εσύ, απ’ τους ανθρώπους,που ακολουθεί θεϊκό τρόπο ζωής;».Τίμων, «Ινδαλμοί».

Είναι χρήσιμη η επιχειρηματολογία των σκεπτικών;

• Σε τι συνίσταται η φιλοσοφική γονιμότητα του σκεπτικισμού; Διατηρεί τοπνεύμα σε εγρήγορση, υπογραμμίζει τους επιστημολογικούς κινδύνους πουδιατρέχει ο κοινός νους, κάθε φορά που δεν υποβάλλει σε εξονυχιστικόέλεγχο τα δεδομένα του ή δεν είναι έτοιμος να αναθεωρήσει τασυμπεράσματά του.

• Έτσι το πνεύμα δεν παρασύρεται σε αβασάνιστες διαβεβαιώσεις καιπαρότι οι τρόποι των σκεπτικών δεν μας πείθουν για την απόλυτη αλήθειατης ανέφικτης γνώσης, και αυτό συμβαίνει διότι η επιστήμη με τηντεχνολογία της είναι σε θέση να ξεπεράσει τον υποκειμενισμό και τησχετικότητα των αντιλήψεων, κι έτσι μπορούμε να καταλήξουμε σε μάλλον ήήττον αντικειμενικές κρίσεις.

• Η μεθοδική αμφιβολία είναι αναντικατάστατο όργανο πνευματικήςελευθερίας. Είναι αυτονόητο ότι δεχόμενοι την πρόκληση του σκεπτικισμούυπογραμμίζουμε τα θετικά και γόνιμα σημεία του και, ασφαλώς επισημάνουμετις υπερβολές και τα όρια του. Ό,τι ενοχλεί πρωτίστως στη σκεπτική σχολήείναι ο ίλιγγος του γνωσιολογικού κενού, το οποίο οι αντιπρόσωποί τηςσυστηματικά επιδιώκουν.

Βασικό μειονέκτημα της σκεπτικής σχολής

Βασικό μειονέκτημα τηςσκεπτικής σχολής είναι τοστοιχείο της υπερβολής,ιδιαίτερα στις περιπτώσεις κατάτις οποίες η άρνηση τηςγνωστικής δυνατότηταςμετατρέπεται σε αυτοσκοπό. Μετον τρόπο αυτό, ο σκεπτικισμόςστην ακραία και αδιάλλακτημορφή του εκφυλίζεται σεαρνητικό δογματισμό. Η«χρεωκοπία» του σκεπτικισμούοφείλεται στην αντίφαση:έχοντας υιοθετήσει την ύπαρξημιας τουλάχιστον αλήθειαςκαταλήγει ιστορικά στηναυτοαναίρεσή του.

Ρενέ Μαγκρίτ, «Κόκκινο Μοντέλο». Ένα ζευγάριμπότες, το μπροστινό μέρος των οποίων έχειμεταμορφωθεί στα πραγματικά δάχτυλα των ποδιών,εμπεριέχει τόσο το πέρασμα μιας εικόνας στην άλλη,όσο και τη συμβίωση των δυο διαφορετικών σε μια.

«Αυτό δεν είναι πίπα», ζωγράφισε o Ρενέ Μαγκρίτ στο έργο του «Η προδοσίατων εικόνων», φέρνοντας τον θεατή αντιμέτωπο με την απεικόνιση ενόςαντικειμένου που αρνείται τον εαυτό του.

Μια ειρωνική αναφορά στο φως το οποίο υποτίθεται βλέπει κάποιος όταν έχει έμπνευση ή βυθίζεται στις σκέψεις του…

Ρενέ Μαγκρίτ, Η φιλοσοφική λυχνία, 1936. Πρόκειται για μια γκροτέσκααυτοπροσωπογραφία του ίδιου του Magritte, στην οποία υπάρχουν τρεις τουλάχιστονδιακειμενικές αναφορές: το κερί του Descartes, αλλά και τα δικά του κεριά όπωςαπεικονίζονται στον πίνακά του με τίτλο La méditation (Ο στοχασμός).

Ποίημα του Bertholt Brecht: Εγκώμιο στην αμφιβολία

«Ευλογημένη να ’ναι η αμφιβολία! Σας συμβουλεύω να τιμάτε / χαρούμενα και προσεχτικά εκείνον / που τολόγο σας εξετάζει σαν κάλπικη μονέδα! / Άμποτε να 'σαστε συνετοί και να μη / δίνετε το λόγο σας μεσιγουριά πολλή./[…]Α, όμορφο που ’ναι το κούνημα του κεφαλιού / για τις “ατράνταχτες” αλήθειες! / […] Μα απ’ όλες τιςαμφιβολίες ομορφότερη είναι σαν οι φοβισμένοι / αδύναμοι σηκώνουν το κεφάλι και / παύουν να πιστεύουν/ στων τυράννων τη δύναμη.Α, με πόσο κόπο καταχτήθηκε κείνο το σοφό αξίωμα! / Πόσες θυσίες κόστισε! / Πόσο δύσκολο στάθηκενα βρεθεί / πως τα πράγματα ήταν έτσι κι όχι αλλιώς! / Με στεναγμό ανακούφισης το ’γραψε έναςάνθρωπος μια μέρα στης Γνώσης το βιβλίο. / Καιρό πολύ έμεινε χαραγμένο εκεί μέσα και γενιές ολόκληρες/ ζήσαν μαζί του, το ’βλεπαν σαν αλήθεια αιώνια./ Μα κάποτε μια υποψία μπορεί να γεννηθεί, γιατί μιακαινούρια εμπειρία / τραντάζει το ατράνταχτο αξίωμα. Ξυπνάει η αμφιβολία. / Και μιαν άλλη μέρα έναςάλλος άνθρωπος στοχαστικά σβήνει απ’ το βιβλίο της / Γνώσης / το αξίωμα με μια μονοκοντυλιά. / […]Να κι οι αστόχαστοι που ποτέ δεν αμφιβάλλουν. / Η χώνεψή τους είναι άψογη, κι η κρίση τους αλάθευτη./ Δεν πιστεύουν στα γεγονότα, πιστεύουν μόνο στον εαυτό τους. / Αν χρειαστεί / πρέπει αυτούς ταγεγονότα να πιστέψουν. Είναι απέραντα / υπομονετικοί – με τον εαυτό τους. Τα επιχειρήματα / τα ακούνεμε αυτί σπιούνου.Στους αστόχαστους που ποτέ δεν αμφιβάλλουν, / συνταιριάζουν οι στοχαστικοί που ποτέ δεν δρούνε. /Τούτοι αμφιβάλλουν όχι για να πάρουν μια απόφαση, αλλά, / για να μην πάρουν απόφαση καμιά. Τακεφάλια τους τα χρησιμοποιούνε μόνο για να / τα κουνάνε. Με σκοτισμένο πρόσωπο / ειδοποιούν τουςεπιβάτες των καραβιών που βουλιάζουν, πως το νερό είναι επικίνδυνο. / Κάτω απ’ του δημίου το μπαλτά /αναρωτιούνται αν δεν είναι άνθρωπος κι αυτός. / Μουρμουρίζουν σκεφτικά / πως “το θέμα δεν έχειξεκαθαριστεί ακόμα”, και πηγαίνουν να πέσουν. / Μοναδική τους δράση ο δισταγμός. / Αγαπητή τουςφράση: “Δεν είναι ακόμη ώριμο για συζήτηση”Γι’ αυτό αν πιστεύεις την αμφιβολία / μην παινέψεις / την αμφιβολία που καταντάει απελπισία! / Τι ωφελείη αμφιβολία εκείνον / που δεν μπορεί ν’ αποφασίσει; / Μπορεί να πράξει λάθος / όποιος δε γυρεύειπολλούς λόγους για να δράσει ./ Μα όποιος πάρα πολλούς γυρεύει / μένει άπραγος την ώρα τουκινδύνου».

Αφού μελετηθεί το ποίημα του Bertholt Brecht Εγκώμιο στην αμφιβολία, στο οποίο ο ποιητής διατυπώνειτις απόψεις του για την αμφιβολία να προσδιοριστούν τα είδη αμφιβολίας που παρουσιάζονται εκεί και νασυζητηθεί πότε ωφελεί και πότε βλάπτει ο σκεπτικισμός κατά τον Μπρεχτ.

Πηγή: Διδακτική πρόταση Χαρινέλας

Τουρνά, Σχολική Σύμβουλος ΠΕ02 Δ΄

Αθήνας.