Таъсири муҳоҷирати меҳнатӣ ба кӯдакони дар Тоҷикистон мондаи муҳоҷирон

Таъсири муњољирати мењнатї ба

кўдакони дар Тољикистон

мондаи муњољирон

объединимся ради детей

(REF. NO. SSA/TADA/2010-00000579-0)

Гузориши нињої

Моњи ноябр соли 2011

Таъсири муњољирати

мењнатї ба кўдакони

дар Тољикистон мондаи муњољирон

Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон

ii

Барои ёрии бевосита дар њама марњилањои татбиќи лоињаи мазкур ба Намояндагии дафтари Хазинаи кўдакони СММ (ЮНИСЕФ) дар Љумњурии Тољикистон арзи сипос ме-кунем. Махсусан, барои фаъолияти самаранок ба Фарњод Њамидов (собиќ мутахассиси оид ба мониторинг ва арзёбї), Љамшед Њасанов (мутахассис оид ба сиёсати иљтимої) ва Њамза Абдурањимов (ёвари барномаи сиёсати иљтимої-иќтисодї ва мониторингу арзёбї) ташаккур мегўем.

Тањќиќоти мазкур бо кўмаки Маркази тањќиќотии «Шарќ» гузаронида шуд, ки дар сари ваќт љамъ овардани маълумоти микдорї ва сифатї љидду љањди назаррас кардаанд. Мо ба профессор Музаффар Олимов, директори Маркази тањќиќотии «Шарќ», кормандони Марказ ва њамчунин кормандони мавзеї барои дастгирї дар иљрои корњои мавзеї мар-бут ба омўзиш ва дастгирии корњои тањлилї аз рўи лоињаи мазкур миннатдории худро баён мекунем.

Инчунин барои мубодилаи таљриба ва тањлилњо оид ба муњољирати мењнатї ва таъсири он ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон, ба кормандони сохторњои њукуматї ва намояндагони созмонњои ѓайридавлатї, љамоати илмї ва созмонњои байналмилалї арзи сипос менамоем. Њамзамон барои пешнињоди фикру аќида ва таљриба оид ба масъ-алаи тањлилшаванда ба њамаи иштирокчиён, кўдакону калонсолони хонаводањое, ки муњољирони мењнатї доранд, партофташуда ва хонаводањое, ки ба муњољират љалб не-станд, изњори ташаккур менамоем. Рўйхати шахсони ба тањќиќот фарогирифташуда дар Замимаи В-и гузориши мазкур оварда шудааст.

© Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид (UNICEF)

Ноябри соли 2011

Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид

кўчаи Бохтар 37/1., шањри Душанбе,

Љумњурии Тољикистон. 734002

Њисоботи мазкур бо фармоиши Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид дар Љумњурии Тољикистон аз тарафи ташкилоти Сиёсати идоракунї (шањри Оксфорди Бри-тониёи Кабир), татбиќ карда шуда дар тањияи он Наталия Катринеску, Љек Виллис, Ян МакОслан, Валентина Барка, Вероника Санду ва Мартин Риммер сањмгузорї кардаанд.

Нуќтари назари дар њисоботи мазкур пешнињодшуда ба муаллифони њисобот дахл дошта ва муњим нест, ки сиёсату мавќеъ ё нуќтаи назари Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањидро инъикос кунанд. Матни њисобот барои чопи расмї, вобаста аз меъёрњои чоп тањрир карда нашудааст, бинобар ин Хазинаи кўдакони СММ барои хатоњои имлої масъулиятро ба дўш намегирад.

Порчањоро аз њисоботи мазкур озодона чоп ва бо нишон додани манбаъ истифода кар-дан мумкин аст.

Аз тарафи муаллифон тасдиќ шудааст

Барои маълумоти бештар, лутфан ба [email protected] мурољиат намоед.

Акс дар муќова ©UNICEF/Tajikistan/Romanyuk

iii

Пешсухан

ПешсуханАзбаски рўйдодњои ваќтњои охир муњољирати мењнатиро яке аз масъалањои асосии иљтимоию сиёсї дар Љумњирии Тољикистон гардонидаанд, зарурати рўзафзуни тањќиќу арзёбї ва омўзиши таъсири он ба ањолї ба миён омадааст. То имрўз интиќоли маблаѓњо, тандурустї, њуќуќњои инсон, идоракунии сарњад ва назорати масъалањои дигари ба муњољирати мењнатї вобаста тањти диќќат ќарор доштанд. Хеле муњим аст ки, акнун ба масъалаи таъсири муњољирати мењнатї ба занону кўдакони дар хонамонда, махсусан онњое ки аз тарафи сарпарасташон тарк карда шудаанд, диќќати асосї дода шавад.

Тањќиќоти мазкур бо ташаббуси Хазинаи кўдакони СММ бо маќсади равшанї андохтан ба таъсири муњољирати мењнатї ба некўањволии кўдакон, ки ба масъалањои тандурустї, тањсилот, фаъолияти иќтисодї ва таѓйирёбандањои рўњї иљтимої вобаста аст, бо исти-фодаи усулњои ба кўдак нигаронидашуда татбиќ карда шуд. Тањќиќот таъсири омехтаи мусбат ва манфии муњољирати мењнатиро ба занону кўдакон вобаста аз он ки ба кадом навъи хонавода таалуќ доранд, яъне хонаводае, ки сардори он муњољири мењнатї аст, ба муњољирати мењнатї алоќае надорад ё аз хонаводаи партофташуда аст, муайян намуд.

Аз як тараф тањќиќоти мазкур тасдиќ намуд, ки дастрасии аъзоёни хонаводањои сар-дорашон дар муњољирати мењнатї буда ба даромади бештар аз њисоби маблаѓњои интиќол карда, ба њолати саломатї ва ѓизогирии кўдакон таъсири мусбат мерасонад. Аз тарафи дигар тањќиќот нишон дод, ки таъсири асосї ва муњими муњољирати воли-дон ба кўдакони дар хонамонда ба њолати иљтимої рўњии онњо бештар аст. Махсусан дар мисоли хонаводањои партофташуда, муайян шуд, ки арзиши иљтимоии муњољират хеле баланд аст ва ин ба људошавии хонавода ва нарасидани нигоњубину ѓамхории волидон вобаста аст. Далелњои аз маълумоти миќдорї ва сифатї бадастомада ба таври возењу равшан исбот мекунанд, ки кўдакони дар хона танњо монда тамоюли аз одамон канораљўї, мањзунї ва рўњафтодагї доранд. Чунин њолат назар ба писарњо бештар дар духтарњо вохўрда, махсусан аз тарафи духтарон аз хонаводањои партофташуда ќайд кар-да шуданд. Ќобили ќайд аст ки њолати афсурдагї дар хонаводањои партофташуда на танњо ба кўдакон, балки ба таври зиёд ба модарон низ хос аст, њол он ки нигоњубин ва тарбияи фарзандон танњо ба дўши онњост.

Эътироф намудани оќибатњои таъсири иљтимоии муњољират ќадами аввал барои ќабули тадбирњо ва сиёсати ба кам кардани таъсири муњољирати волидон ба кўдакон ва хонаводањои танњомонда равонашуда аст. Тањќиќоти мазкур маълумоти нодирро ба-рои дарки оќибатњои иљтимоии муњољират ва тавсияњоро оид ба сиёсат пешнињод на-муда, маќсад аз он оѓоз намудани муколамањо оид ба паст кардани таъсири иљтимоии муњољират ба кўдакони дар хонамонда, тавассути такмил додани системаи идораку-нии муњољират, муњофизати иљтимої ва баланд бардоштани сатњи огоњии ањолї аст. Бешубња, дар ин самт зарурати тањияи сиёсати ягонаи миллии муњофизати иљтимої, ки на танњо ба паст кардани сатњи камбизоатї, инчунин ба муњофизати гурўњњои осебпазир бо иловаи кўдакони дар натиљаи муњољирати волидон танњомонда равона шуда бошад, ба миён омадааст. Илова бар ин ба мушкилоти хонаводањои партофташуда, ки махсус, осебпазиранд бояд диќќати алоњида дода шавад.

Хазинаи кўдакони СММ Њукумати Љумњурии Тољикистон ва дигар ташкилотњои њамкори байналмилалї ва љумњуриявии ба масъалањои рушд љалббударо барои муттањид на-мудани талош ва кўшишу ѓайрат ба мубориза алайњи оќибатњои манфии муњољирати мењнатї ба манфиати занону кўдакон дар љумњурии Тољикистон даъват менамояд.

Лейли МоширїРоњбари намояндагии Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон


iv

Мундариља

Пешсухан ............................................................................................. iiiРўйхати љадвал ва наќшањо .................................................................viИхтисорањо .........................................................................................viiiМаълумотнома .....................................................................................ix

1. Муќаддима ......................................................................................... 11.1 Сохтори гузориш .................................................................................................... 2

2. Муњољират дар Љумњурии Тољикистон .............................................32.1 Самтњо ва хусусиятњои муњољират ......................................................................... 32.2 Маълумот оид ба муњољирон ва оилањои онњо .................................................... 62.3 Таъсири муњољират ба хонаводањо ва сатњи рушди хонаводањо дар Тољикистон ..................................................................................................................7

3. Консепсия оид ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї ............................................................................................... 103.1 Консепсия ..............................................................................................................103.2 Шарњи истилоњот .................................................................................................103.3 Унсурњо.................................................................................................................. 113.3.1 Натиљањо .........................................................................................................................................113.3.2 Омилњои муваќќатї .................................................................................................................... 123.3.3 Хусусиятњои муњољират ............................................................................................................... 143.4 Алоќаи байни унсурњо ......................................................................................... 14

4. Методологияи тањќиќот .................................................................. 164.1 Муќаддима ............................................................................................................ 164.2 Фарзияњои корї .................................................................................................... 174.3 Гурўњи маќсадноки тањќиќот: оилањои муњољир, партофташуда ва ѓайримуњољир ............................................................................................................184.4 Мавзеъњои тањќиќот ва натиљањои он ............................................................... 204.4.1 Маълумот оид ба корњои мавзеї ................................................................................................. 214.4.2 Ворид сохтани маълумот ва навиштани сабтњо ........................................................................224.5 Тањќиќоти сифатї ................................................................................................224.5.1 Масъалањо вобаста ба гузаронидани тањќиќот бо ќўдакон ......................................................244.5.2 Усул ва воситањои тањќиќот .........................................................................................................254.6 Тањќиќоти оморї ................................................................................................. 284.6.1 Усулњои тањќиќот ва воситањои он ..............................................................................................284.7 Мањдудиятњо .........................................................................................................32

5 Бозёфту натиљањо .............................................................................335.1 Муќаддима .............................................................................................................335.2 Хусусиятњои хонаводањои пурсидашуда .............................................................335.2.1 Андоза ва сохтори хонавода.........................................................................................................335.2.2 Сатњи маълумотнокии аъзои хонавода ......................................................................................355.2.3 Ќобилияти корї ва фаъолияти иќтисодии аъзои оила ...........................................................365.2.4 Дастгирии молиявї берун аз хонавода ..................................................................................... 375.2.5 Даромади хонаводањо, дорої ва камбизоатї ............................................................................385.2.6 Гурўњњои этникї ..........................................................................................................................405.3 Хусусиятњои муњољирони хонаводањои пурсидашуда ....................................... 405.3.1 Кї ба муњољират меравад? ..........................................................................................................40

v

Пешсухан

5.3.2 Бо кор таъмин будани муњољирон ..............................................................................................425.3.3 Сатњи интиќоли маблаѓњо ............................................................................................................435.3.4 Маблаѓњое, ки фиристоданашон аниќ аст, ва мўњлати интиќоли маблаѓњо ........................435.3.5. Таъсири бўњрони иќтисодии соли 2008 ...................................................................................455.3.6 Давомнокї ва мўњлати муњољират .............................................................................................465.3.7 Муошират бо хонаводањо .............................................................................................................475.4 Таъсири умумии муњољирати мењнатї ............................................................... 485.4.1 Дараљабандии умумї ....................................................................................................................485.4.2 Таъсири (аз њама) мусбати муњољирати мењнатї .....................................................................505.4.3 Аз њама таъсири манфии муњољират ..........................................................................................515.5 Таъсир ба саломатї ..............................................................................................535.5.1 Дастрасї ба хизматрасонињои тиббї .........................................................................................535.5.2 Ѓизо ва гуногунии ѓизо ...............................................................................................................595.5.3 Таљрибањои тандурустї: бењдошти саломатї ва рафтори носолим ......................................635.5.4. Сатњи беморї ................................................................................................................................675.6 Таъсир ба тањсилот ............................................................................................. 695.6.1 Соњањои асосии таъсир ................................................................................................................695.7 Таъсир ба фаъолияти иќтисодии кўдакон ...........................................................975.7.1 Кор берун аз хонавода ..................................................................................................................995.7.2 Фаъолияти мењнатии кўдакон дар хона ................................................................................... 1035.8 Таъсир ба њолати некўањволии психологї-иљтимої ........................................1065.8.1 Афсурдагї ва канораљўї ............................................................................................................1065.8.2 Мушкилоти рафтор ....................................................................................................................1125.8.3 «Буќќагарї», тањќир ва лаќабгузорї ........................................................................................1155.8.4 Дигар навъи таъсиррасонї: љинояткории наврасон ва мубталои хушунат ва истисмор шудан ....................................................................................................................................1185.9 Омилњое, ки таъсири муњољиратро паст мегардонанд: фарќият байни хонаводањо ...................................................................................... 1195.9.1 Самтњои таљрибаи муњољират, ки ба натиљањо таъсир мерасонанд.......................................1195.9.2 Хусусияти кўдакон ва хонаводањо, ки миёнарави таъсири муњољират ба натиљањо мегардад............................................................................................................................... 124

6. Хулосањо оид ќабули ќарори сиёсї ............................................... 1326.1 Муњољират ва сиёсат .......................................................................................... 1326.2 Идоракунии муњољират ..................................................................................... 1326.2.1 Ќолаби сохторї барои идоракунии муњољират ....................................................................... 1326.2.2 Ќонуну ќарорњо (сиёсат) дар самти идоракунии муњољират ................................................. 1336.3 Њифзи иљтимої .................................................................................................. 1356.3.1 Ќолаби сохторї барои хизматрасониии иљтимої ва њифзи кўдакон ....................................1356.3.2 Хизматрасонии иљтимої ва сиёсати њифзи кўдакон ............................................................ 1366.4 Аќидаи оилањои пурсидашуда оид ба сиёсат .................................................... 1376.5 Тавсияњо барои такмили сиёсат ........................................................................ 1386.5.1 Идоракунии муњољират .............................................................................................................. 1396.5.2 Њифзи иљтимої...........................................................................................................................140

Маъхази истинодњо ........................................................................... 146

Замимаи A. Тањлили адабиёти илмї-тањќиќотї .............................. 153Замимаи Б. Маълумот аз њаёти воќеї .............................................. 163Замимаи C. Рўихати ашхосе, ки ба муколамањо љалб шуда буданд ... 166


vi

Рўйхати љадвал ва наќшањоРўйхати љадвал Љадвали 1. Таѓйирот дар сатњи умумии кабизоатї, бо фоиз ..........................................................................4Љадвали 2. Усулњое, ки дар тањќиќот истифода шудаанд .............................................................................. 17Љадвали 3. Хулосаи фарзияњои корї оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар

Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї дар муќоиса бо кўдакони оилањои ѓайримуњољир .................................................................................................................. 17

Љавдали 4. Маълумоти умумї оид ба муњокимаи гурўњии масъала ...........................................................23Љадвали 5. Маълумот оид ба мусоњибањои сифатии гузаронидашуда ........................................................23Љадвали 6. Хулосаи ахбороти њар як мусоњибаю муњокимаи гурўњї .......................................................... 26Љадвали 7. Маълумоти оморї оид ба мусоњибањо бо хонаводањо ............................................................... 29Љадвали 8. Маълумот оид ба мусоњибањо бо наврасон .................................................................................31Љадвали 9. Шумораи аъзои хонавода вобаста ба навъњои он ..................................................................... 34Љадвали 10. Миќдори истиќоматкунандагон дар як њуљра вобаста аз шакли хонавода ............................ 34Љадвали 11. Шумораи кўдакон дар як хонавода вобаста ба навъи он ..........................................................35Љадвали 12. Шумораи кўдакон ва оилањое, ки бо њамроњии бобою бибињояшон зиндагї

мекунанд (шикасти ќоидаи насл) .................................................................................................35Љадвали 13. Сатњи маълумотнокии аъзои калонсоли хонавода дар њама навъњои

хонаводањо ..................................................................................................................................... 36Љадвали 14. Масъалаи маъюбї ва беморињои давомнок (якумра) аз рўи навъњои хонавода ................... 36Љадвали 15. Фаъолиятњои асосии аъзои оила аз рўи навъњои хонавода ......................................................37Љадвали 16. Нишондињандањои дорої аз рўи навъњои хонавода .................................................................. 38Љадвали 17. Харољоти моњонаи хонаводањои навъи гуногун ......................................................................... 39Љадвали 18. Харољоти моњонаи хонаводањои навъи гуногун вобаста ба дараља ......................................... 39Љадвали 19. Соњиб будан ба дорої ................................................................................................................... 39Љадвали 20. Дороии амвол вобаста ба навъи хољагї ..................................................................................... 40Љадвали 21. Гурўњи этникии аъзои хонаводањо аз рўи навъњои хонавода .................................................. 40Љадвали 22. Шумораи муњољирон дар хонаводањо аз рўи навъи хонавода ...................................................41Љадвали 23. Таносуби хонаводањои муњољир, ки фарзанд доранд, аз рўи навъњои хонавода ....................41Љадвали 24. Шумораи кўдакони муњољир аз рўи навъи хонавода .................................................................41Љадвали 25. Синну соли муњољирон аз рўи навъи хонавода ..........................................................................41Љадвали 26. Алоќамандии муњољирон бо сардори хонавода аз рўи навъњои хонавода.............................. 42Љадвали 27. Мўњлати интиќоли маблаѓњои муњољирон ба хонаводањояшон .............................................. 44Љадвали 28. Мўњлати баргаштани муњољирон ба хона .................................................................................. 46Љадвали 29. Давомнокии дар хона истодани муњољирон пас аз баргаштан .................................................47Љадвали 30. Шумораи алоќањои телефонї бо кўдакон дар оилањои муњољир ............................................47Љадвали 31. Дастрасї ба хизматрасонии тиббї – санљиши фарзияњо ..........................................................54Љадвали 32. Њиссиёти парасторон: пешнињоди нигоњубини тиббї ба кўдакон ...........................................56Љадвали 33. Нигоњубини саломатї ва харољоти тиббї барои кўдакони синну соли аз

0 то 18 сола ...................................................................................................................................... 58Љадвали 34. Санљиши фарзияи гуногунии ѓизо ва анвои ѓизої ................................................................... 60Љадвали 35. Бехатарии озуќаворї. Миќдори харољоти моњона барои хариди маводи

ѓизої, аз рўи навъњои хонавода .................................................................................................. 60Љадвали 36. Таљрибањои бењдошти саломатї, санљиши фарзияњо .............................................................. 64Љадвали 37. Рафтори кўдакон оид ба пешгирии беморињо ............................................................................65Љадвали 38. Тамокукашї ва нўшидани машрубот дар байни наврасон ...................................................... 66Љадвали 39. Санљиши фарзия оид ба беморињо ..............................................................................................67Љадвали 40. Њолати саломатї ва беморињо ..................................................................................................... 68Љадвали 41. Санљиши фарзияи фарогирї ба тањсилот .................................................................................. 70Љадвали 42. Фарогирї ба мактаб аз рўи синну сол ва навъи хонавода .........................................................72Љадвали 43. Солњои тањсил, санљиши фарзияњо ..............................................................................................74Љадвали 44. Фарогирї ба тањсилот аз рўи синну сол ва навъи хонавода ......................................................81Љадвали 45. Солњои тањсил барои љавонони 17-25 сола...................................................................................81Љадвали 46 Харољот ба тањсил вобаста ба андозаи интиќоли маблаѓ ........................................................ 82Љадвали 47. То кадом андоза тањсил барои писарону духтарон муњим аст? ................................................ 83Љадвали 48. Давомот дар мактабњои Љумњурии Тољикистон ......................................................................... 84Љадвали 49. Давомот, санљиши фарзияњо ........................................................................................................ 85Љадвали 50. Давомот аз рўи љинс ва навъи муњољират ....................................................................................87Љадвали 51. Давомот аз рўи љинс ва навъи муњољират ................................................................................... 88Љадвали 52. Давомот вобаста ба сатњи некўањволї ........................................................................................ 88

vii

Рўйхати љадвал ва наќшањо

Рўйхати наќшањо

Љадвали 53. Давомоти кўдакони хонаводањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии волидайн ......................................................................................................................................... 88

Љадвали 54. Сабабњои ба дарс наомадани кўдакон вобаста ба љинс ва сатњи муњољират ........................... 89Љадвали 55. Дастовардњои таълимии кўдакон вобаста ба љинс ва сатњи муњољират .................................. 94Љадвали 56. Дастовардњои таълимї вобаста ба сатњи некўањволї .................................................................95Љадвали 57. Дастовардњои таълимї дар оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии

волидайн ..........................................................................................................................................95Љадвали 58 Аќидањои парасторон оид ба таъсири муњољират ба фаъолияти кўдакон ...............................95Љадвали 59. Аќидањои наврасон ва кўдакон оид ба таъсири муњољират ба дастовардњои

таълимии худ .................................................................................................................................. 96Љадвали 60. Таъсири муњољират ба таъмини тањсилоти кўдак – назари парасторон................................. 96Љадвали 61. Кор берун аз хонавода, санљиши фарзия .................................................................................... 99Љадвали 62. Наврасоне (15-18-сола), ки берун аз хонавода кори маблаѓнок мекунанд ............................ 101Љадвали 63. Меъёрњо барои санљиши фарзияњо оид ба кори хона ..............................................................103Љадвали 64. Санљиши фарзияњо оид ба афсурдагии кўдакон ......................................................................107Љадвали 65. Фањмиши парасторон оид ба афсурдањолии кўдакон ..............................................................109Љадвали 66. Нуќтаи назари кўдакон оид ба мањзунї ва афсурдањолї ........................................................ 110Љадвали 67. Санљиши фарзияњо оид ба хашмгинии кўдакон ....................................................................... 112Љадвали 68. Аќидањои парасторон оид ба хашмгинии кўдакон .................................................................. 114Љадвали 69. Аќидаи наврасони 15-18-сола оид ба хашмгинї ....................................................................... 115Љадвали 70. «Буќќагарї», тањќир ва лаќабгузории кўдакон – санљиши фарзияњо .................................. 115Љадвали 71. Аќидаи наврасон оид ба «буќќагарї» ........................................................................................ 118Љадвали 72. Љалби кўдакон ба љинояти наврасон ва хушунат – санљиши фарзияњо ................................ 119Љадвали 73. Давомоти кўдакони оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии

волидайн .......................................................................................................................................129Љадвали 74. Дастовардњои кўдакони оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии

волидайн .......................................................................................................................................130

Рўйхати наќшањоНаќшаи 1. Сатњи камбизоатї вобаста ба минтаќа ..........................................................................................4Наќшаи 2. Консепсия барои тањлили таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон

мондаи муњољирати мењнатї ........................................................................................................ 15Наќшаи 3. Харитаи мавзеъњои тањќиќот ....................................................................................................... 20Наќшаи 4. Дар 10 соли охир муњољири мењнатї чанд маротиба барои кор сафар кардааст ...................47Наќшаи 5. Парасторон таъсири умумии муњољирати мењнатиро арзёбї намудаанд ............................. 49Наќшаи 6. Нуктаи назари парасторон оид ба таъсири аз њама муњими муњољират (мусбат) ................. 50Наќшаи 7. Нуктаи назари парасторон оид ба таъсири манфии муњољират ..............................................52Наќшаи 8. Сабабњои мушкил ё осон будани нигоњубини саломатии кўдакон дар

хонаводањои муњољир ва партофташуда .....................................................................................57Наќшаи 9. Таносуби харољоти моњона барои анвои ѓизої вобаста ба навъи хонавода ...........................61Наќшаи 10. Навъњои ѓизое, ки кўдакон дар давоми њафта истеъмол мекунанд, аз рўи навъњои

хонавода ......................................................................................................................................... 62Наќшаи 11. Парасторон сатњи саломати кўдаконро аз рўи дараљаи некўањволї

дараљагузорї мекунанд ................................................................................................................. 69Наќшаи 12. Харољот ба тањсилот аз рўи љинс ва навъи муњољират. ............................................................. 82Наќшаи 13. Истифодаи ваќт барои тањсилот, аз рўи маќоми муњољират ва љинс .....................................102Наќшаи 14. Афсурдањолї ё депрессия - чун таъсири муњољират, аз нуќтаи назари

парасторон .....................................................................................................................................109Наќшаи 15. Кўдаконе, ки мањзун ва гирифтори депрессия буданашонро ќайд карданд,

аз рўйи гурўњи синну сол ва навъи хонавода ..............................................................................111Наќшаи 16. Хашмгинї - натиљаи таъсири муњољират, аќидаи парасторон ............................................... 113Наќшаи 17. Кўдакони ба хашм додашуда ва гапнодаро, вобаста ба синну сол ва навъи

хонавода ......................................................................................................................................... 114Наќшаи 18. Депрессияи кўдакон, аз рўйи љинс ва навъи хонавода ............................................................ 127Љадвали 19. Хашмгинии кўдакон вобаста ба љинс ва навъ ........................................................................... 127Наќшаи 20. Дараљаи дорої вобаста ба навъи хонавода ................................................................................128Наќшаи 21. Наќши се зинаи њукумат дар низоми њифзи кўдакон ..............................................................135Наќшаи 22. Тадбирњои сиёсї, аќидаи хонаводањои муњољир ......................................................................138Наќшаи 23. Тадбирњои сиёсї, аќидањои хонаводањои партофташуда ........................................................138

Ихтисорањо

СН Саволномаи наврасон

ФТА Фонди таълимии аврупої

СХК Созмони хўрокворї ва кишоварзї

ВМКБ Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон

ММД Маљмўи мањсулоти дохилї

ВНМО/БПНМ Вируси норасоии масунияти одам/Бемории пайдошудаи норасоии масуният

ТУМ Ташкилоти байналмилалии мењнат

ТУМ Ташкилоти байналмилалии муњољират

LFS Тањќиќоти нерўи корї

MLSPP Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї

СЃЊ Созмони ѓайрињукуматї

OPM Ташкилоти тањќиќотї аз шањри Оксфорди Британияи Кабир

SDQ Саволнома оид ба тарафњои ќавї ва мушкилот

TB Бемории сил

TLSS Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолї

UN Созмони Милали Муттањид

UNCRC Конвенсияи Созмони Милали Муттањид (СММ) оид ба њуќуќњои кўдак

UNESCO Ташкилоти Созмони Милали Муттањид оид ба маориф, илм ва фарњанг

UNICEF Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид

USD Доллари Иёлоти Муттањидаи Амрико (ИМА)

YA Навраси љавон (11-14 сола)

YAQ Саволномаи навраси љавон

ix

Маълумотнома

Консепсия ва методология


Гузориши мазкур маълумоти базавї, усул, бозёфт ва хулосањои лоињаи тањќиќотие, ки барои муайян намудани сатњи таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Љумњурии Тољикистон мондаи муњољирон татбиќ шуда буд, пешнињод мекунад. Лоиња аз тарафи Хазинаи кўдакони СММ (ЮНИСЕФ) маблаѓгузорї шуда, онро таш-килоти тањќиќотии шањри Оксфорди Британияи Кабир аз моњи июни соли 2010 то моњи марти соли 2011 татбиќ кардааст. Гузориши мазкур дар асоси тањлили пурраи њуљљатњо оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар ватан монда, инчунин тањќиќоти сифативу миќдорї тањия шудааст.

Консепсия ва методологияОмўзиши мазкур мувофиќи усули «њуќуќи кўдак - дар маркази диќќат», ки нишондињандањои шароити саломатї, тањсилот, фаъолиятњои иќтисодї ва психологї-иљтимоиро арзёбї мекунад, гузаронида шудааст. Консепсияи асосии тањќиќоти мазкур тасдиќ мекунад, ки таъсири муњољират ба кўдакон асосан аз навъи муњољирате, ки ка-лонсолони оила ба он машѓуланд, инчунин аз хусусиятњои фардї, оилавї ва иљтимої манша мегирад.

Аз ин лињоз консепсияи асосї се унсурро фаро мегирад:• аввал, натиљаву нишодињандањои шароити кунунї – вазъи саломатї, тањсилот, фа-

ъолияти иќтисодї ва психологї-иљтимоии кўдакон; • дуюм, хусусиятњои фардї (синну сол, љинс ва ќобилият), хонавода (андоза ва сохтор,

сатњи маълумот, нерўи корї, даромад, муносибат ва ѓайра) ва масъалањои дигар (им-конияти хонаводањо, арзишњои иљтимої, пешнињоди хизматрасонињо ва ѓайра), ки ба ин натиљањо таъсир мерасонанд;

• сеюм, хусусиятњои таљрибаи муњољират, ба монанди миќдори интиќоли маблаѓ, давомнокї ва тартиби муњољират ва муошират, ки ба кўдакон таъсир мерасонанд.

Тањлили сесамтаи муќоисавии маълумоти аз сарчашмањои гуногун бадастомада усули асосии тањќиќоти мазкур буда, он тавассути љамъ овардан ва муттањид сохтани маълумо-ти сифатї ва миќдорї ба роњ монда мешавад. Маълумоти сифатї ва миќдории тањќиќоти мазкур аз се навъи хонавода, ки муњољират ба онњо таъсири мухталиф расонидааст, љамъ оварда шудаанд: хонаводањои муњољирон, хонаводањои партофташуда ва хонаводањое, ки бо муњољират машѓул нестанд.

Омўзиши ибтидоии тањќиќоти мазкур дар чор ноњияи Љумњурии Тољикистон сурат гирифт: 1. ноњияи Бобољон Ѓафурови вилояти Суѓд; 2. шањри Кўлоби вилояти Хатлон; 3. ноњияи Шуѓнони Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон;4. шањри Вањдати ноњияњои тобеи љумњурї.

Корњои мавзеї моњњои ноябр – декабри соли 2010 аз тарафи ташкилоти мањаллии «Шарќ» гузаронида шуданд. Дар њамаи ноњияњо мањалли тањќиќот бо сабаби мушки-лоти пайдо намудани хонаводањои партофташуда дар дењањои аввалан интихобгардида васеъ гардонда шуд.

Воситањои тањќиќоти сифатї аз маљмўаи корњои гурўњї (муњокимаи гурўњии масъала) ва мусоњиба бо кўдакон ва парасторон, инчунин мусоњиба бо маълумотдињандагони


x

мањаллї тавассути саволномањои пешакї тайёркардашуда, ки иловаи саволњои озодро вобаста ба мавзўъ дар назар дорад (як навъи мусоњиба, ки аз саволњои пешакї омо-дашуда ва саволњои иловагии муњаќќик њангоми сўњбат пайдо мешаванд), иборат бу-данд. Барои љамъ намудани маълумоти сифатии тањќиќот дар њар ноњияи интихобшуда панљ муњокимаи гурўњї ва 10 мусоњибаи пурра гузаронида шуд. Иштирокчиёни асосии тањќиќоти сифатї кўдакон (духтарону писарони синну соли гуногун), парасторон (аслан занон) ва маълумотдињандагони асосии мањаллї, ба монанди омўзгорон, духтурон, кор-мандони СЃД-и мањаллї ва намояндагони њукумати мањаллї буданд.

Тањќиќоти хурд бе тањияи нишондињандањо дар асоси интихоби ѓайриэњтимолї њамчун усули тањќиќоти миќдорї барои омўзиши мазкур интихоб шудаанд. Тавассути ин усул хулосањои умумии омории миллиро баровардан ѓайриимкон аст, вале он барои муайян намудани фарќият њангоми гузаронидани тањлили муќоисавї бо натиљањои тањќиќоти сифатї ёрї мерасонад. Барои љамъ овардани маълумоти миќдорї дар њар як ноњия 60 саволнома барои хонавода пур карда шуд. Илова бар ин 100 нафар навраси хурдсол (11-14-сола) ва 98 наврас (15-18-сола) саволномањои назарсанљиро (арзёбии хусусиятњои худ) пурра сохтанд.

Мањдудиятњои усулњои тањќиќоти мазкур нарасидани намояндагони гурўњи тањќиќшаванда ва ба таври бояду шояд ворид сохтани маълумот ва навиштани протоколњои сўњбатњо буд, ки хоси чунин тањќиќотњо мебошанд. Барои паст кардани чунин мушкилот усули стандартии тоза кардани маълумот, аз љумла, нишондодњои омории барљаста ва номувофиќатии мантиќии маълумоти воридшуда истифода шуд. Њарчанд тањќиќоти мазкур самтњои васеи масъаларо нишон дињад њам, натиљањои му-шаххаси он њамчун натиљањои умумиљумњуриявї муаррифї карда намешаванд.

Бозёфту натиљањои тањќиќот Аќидањо оид ба таъсири умумии муњољират Њарчанд хонаводањои муњољир (хонаводањое, ки якчанд аъзои он машѓули муњољирати мењнатї њастанд) таъсири умумии муњољиратро «хеле хуб (мусбат)» ё «хуб (мусбат)» баён карданд, вале 30 фоизи тањќиќшудагон таъсири муњољиратро ягон хел иброз надошта, 33 фоиз (фоизи баландтарин дар ин гурўњи хонаводањо) онро манфї шумориданд. Ба фои-даи иловагии молиявї нигоњ накарда, шумораи зиёди хонаводањои муњољир аз ноилољї бо маќсади нигоњ доштани хонавода ба муњољирати мењнатї рў оварда, аз интихоби худ норозианд. Ин њиссиёти манфии таъсири умумии муњољират инчунин аз љониби 48 фо-изи хонаводагони ѓайримуњољир баррасї шуд. Гурўње (категорияе), ки таъсири манфии муњољиратро пурра дастгирї карданд, хонаводањои партофташуда (шавњар ё писари хо-навода онњоро пас аз муњољират тамоман суроѓ намекунад) мебошад.

Сарчашмаи иловагии фоидаи молиявї њамчун љињати хуби муњољирати мењнатї шинох-та шуд, чунки ин барои пардохти хизматрасонињои тиббї, тањсилот, ѓизогирии хуб ва манзили зисти хуб ёрї мерасонад. Њарчанд хонаводањои партофташуда танњо љињатњои манфии муњољиратро номбар карда бошанд њам, хонаводањои ба муњољират љалбнабуда ба ин савол чун хонаводањои муњољир посух додаанд.

Таъсири манфии муњољират муайян шуд, ки он камии роњнамоии (тарбияи) волидайн ва таъсири он ба њолати асаб, хашмгинї ва афсурдањолии кўдакон мебошад. Њама навъи хонаводањо ќайд карданд, ки бо вуљуди таъсири мусбии муњољирати мењнатї, набуда-ни яке аз волидайн ба кўдак таъсири манфї мерасонад, махсусан ба рушди психологї-иљтимоии онњо.

xi


Бозёфту натиљањои тањќиќот

Таъсир ба сатњи саломатї Ќисмати мазкур ба тањќиќи таъсири муњољирати мењнатї ба дастрасї ба хизматрасонии тиббї, аз љумла ѓизогирї ва гуногунии хўрокворї, њифзи саломатї ва беморї бахшида мешавад.

Мувофиќи сарчашмањо (адабиёт ва њуљљатњои дигар) яке аз нишондињандањои дастрасии хонавода ба хизматрасонии тиббї – ѓайр аз муоинаи маљбурии тиббї - тавассути пули наќд харидани доруворї ва пардохти њаќќи хизматрасонии тиббї мебошад. Далелњои тањќиќоти мазкур нишон медињанд, ки байни дастрасї ба хизматрасонии тиббї ва даро-мади хонавода алоќаи зич мављуд аст. Ин аз он далолат мекунад, ки интиќоли маблаѓ ба-рои осон гардонидани дастрасї ба хизматрасонии тиббии хонаводањои муњољир наќши калон мебозад. Аз тарафи дигар, чуноне ки њангоми мусоњиба бо маълумотдињандагони асосї – духтурон маълум гашт, хонаводањои партофташуда барои ќонеъ намудани тала-боти худ бањри нигоњ доштани саломатї мушкилоти зиёд мекашанд.

Камбизоатї ва камии захирањои молиявї њамчун омили асосии мањдудкунандаи дастрасї ба хизматрасонии тиббї ќайд карда шуд. Аз ин лињоз таъсири бевоситаи интиќоли маблаѓ ба дастрасї ба хизматрасонии тиббї ва табобат дар хонаводањои муњољири мењнатї доштаро ба осонї муайян кардан мумкин аст.

Ваќте аз посухдињандагон пурсида шуд, ки баъд аз ба муњољирати мењнатї рафтани мо-дару падарашон бо табобат фаро гирифтани кўдаконашон осонтар шуд ё мушкилтар, 25 фоизи онњо «хеле осон» ва 29 фоиз «каме осон»-ро интихоб карданд. Њангоме ки сабабашро пурсидем, аксари хонаводањои муњољирон (87 фоиз) гуфтанд, ки сабаби асосї - интиќоли маблаѓ аз тарафи муњољирон аст (нигаред ба наќшаи 8).

Чуноне ки чашмдошт будем, вазъияти хонаводањои партофташуда хеле фарќ мекард. Ягон нафар посухдињандагони хонаводањои партофташуда љавоби «хеле осон»-ро ин-тихоб накарданд ва танњо 2 фоиз гуфтанд, ки «каме осон» шуд. Ќисми зиёди онњо (65 фоиз) гуфтанд, ки вазъияти бо табобат фаро гирифтани фарзандонашон «хеле муш-кил» гашт. Сабаби асосии вазнин шудани вазъиятро аксари парасторон (81 фоиз) дар кам будани маблаѓ донистанд. Ќисме аз посухдињандагон (8 фоиз) гуфтанд, ки барои иљрои корњои хона ёрдамчї надоштанд, дигарон (6 фоиз) гуфтанд, ки кўдаконашон бе-саранд ва нигоњубин кардани онњо мушкил аст ва чанде аз онњо (6 фоиз) ќайд карданд, ки кўдаконашон афсурдањоланд ва аз ин лињоз зуд-зуд бемор мешаванд.

Тањќиќот нишон медињад, ки хонаводањои муњољирон аз њисоби интиќоли маблаѓ да-ромади молиявии бештар доранд ва ин ба шароити ѓизодињии кўдаконашон таъсири мусбат мерасонад. Ин омилро далелњои аз тањќиќот ба даст омада тасдиќ мекунанд. Пеш аз њама маълум гашт, ки аксари парасторон баён намуданд, ки тайи 12 моњи охир ба таври кофї хонаводаашонро бо хўрок таъмин карда натавонистаанд. Аммо масъалаи на-расидани хўрок дар оилањои партофташуда вазнинтар буда, дар хонаводањои муњољирон он нисбатан њалли худро ёфта аст, њатто назар ба хонаводањои ѓайримуњољир њолати хонаводањои муњољир дар ин самт бењтар аст. Сониян, маълум гашт, ки таносуби њарољоти хонаводањои муњољирони мењнатї барои хариди мањсулоти хўрокворї назар ба оилањои ѓайримуњољир пасттар ва дар муќоиса бо оилањои партофташуда хеле паст буд. Ин аз он шањодат медињад, ки интиќоли маблаѓ имконият медињад, ки оилањои муњољирони мењнатї харољоташонро аз маводи «асосї» ба самти дигар равона созанд. Сеюм, гуногу-нии мањсулоти хўроквории хонаводањои муњољирони мењнатї ба мањсулоте, ки оилањои ѓайримуњољир истеъмол мекунанд, монанд ё якхела буда, дар ин масъала хонаводањои партофташуда бори дигар аќиб монданд, махсусан дар тановули мањсулоти серѓизо, ба монанди гўшт, мева, моњї, лўбиёгињо, донагињо, маѓз ва амсоли онњо.


xii

Яке аз самтњои асосии таъсири муњољирати мењнатии волидайн ба фарзандон, чуноне ки далелњои байналмилалї исбот менамоянд, ин таъсир ба амалњои бењдошти саломатї мебошад. Далелњои тањќиќоти мазкур оид ба амалњои оддитарини пешгирии беморињо фарќияти зиёдро байни кўдакони хонаводањои мухољирони мењнатї, партофташуда ва оилањои ѓайримуњољир нишон надоданд. Сатњи эмгузаронї дар њар се гурўњї хонаводањо хеле баланд буд. Риояи гигиенаи шахсї ба монанди тоза кардани дандон ва шустушў (оббозї) кардан ќариб дар њар се навъи хонавода якхела буд.

Зиёда аз он, рафтори носолим ба монанди тамокукашї ва нўшидани машрубот бай-ни кўдакони дар мусоњибањо иштироккарда мушоњида нашуд. Махсусан барои духта-рон тамокукашї ва нўшидани машрубот «айб» дониста шуда, дар ягон мусоњиба ба ин амалњо шомил шудани духтарон ќайд нашуд. Њарчанд ин гуна рафтор аз тарафи писа-рон рад нашуда бошад њам, тамокукашї ва нўшидани шароб ба онњо одат нашудааст. Далелњое, ки аз мусоњиба бо наврасони хонаводањои муњољир ва партофташуда ба даст оварда шудаанд, нишон медињанд, ки сабаби ба тамокукашї ва шаробнўшї даст наза-данро чанде аз наврасон дар таъсири дин ва огањии дигарон аз натиљањои манфии ин гуна рафтор донистаанд.

Хатари пањн намудани беморињои тавассути алоќаи љинсї гузаранда ва дигар инфексияњо аз тарафи мардони муњољирро ахборотдињандагони асосї аз ќабили духтурон ќайд кар-данд, аммо тањќиќот ин масъаларо бо зављањои мардони муњољирони мењнатї баррасї накард. Бояд ќайд кард, ки ин масъала хеле њассос аст ва барои тањлили он пурсида-ни саволњои водоркунанда ва вазнин, ки ба тањќиќоти миќдорї ва ё муњокимаи гурўњї номувофиќанд, зарур аст.

Ёфтани далелњо оид ба таъсири муњољират ба беморшавии кўдакон аз адабиёти (њисоботњо ва амсоли он) байналмилалї мушкил аст ва ин ќисман ба хусусияти маълумоти тавас-сути тањќиќоти миќдорї љамъшуда, ки марњилаи мањдуди истифода ва баррасиро фаро мегирад, вобаста аст. Вобаста ба мањдуд будан ва хусусияти ѓайринишондињандагї до-штани тањќиќот, љамъ овардани маълумот оид ба сатњи фавт байни ањолии интихобшуда ѓайриимкон буд. Инчунин љамъ овардани маълумоти мувофиќ оид ба сатњи беморшавї низ мушкил буд. Аммо аќидањое низ пешнињод шуданд, ки гўё кўдакони хонаводањои ѓайримуњољир назар ба кўдакони оилањои муњољирони мењнатї ва партофташуда камтар бемор мешаванд, ва ин аќидаро натиљањои тањќиќоти сифатї низ дастгирї менамоянд.

Тањлили фоизи кўдакони аз 0 то 18-сола, ки дар муддати 30 рўзи охир бемор шуда-анд, нишон медињад, ки кўдакони оилањои ѓайримуњољир назар ба кўдакони оилањои муњољирони мењнатї ва партофташуда камтар бемор мешаванд (15 фоиз ва 17 фоизи духтарон ва писарон дар муќоиса бо 26 фоиз ва 27 фоиз дар хонаводањои муњољирони мењнатї ва 21 фоиз /29 фоиз дар хонаводањои партофташуда). Таќсимоти оддии њолати саломатї дар асоси дороии оилањо (ба тањќиќот шомилбуда) нишон медињад, ки сало-матии кўдакони хонаводањои доро одатан «хеле хуб» ва «хуб» (78 фоиз) маънидод карда шуда, барои муќоиса дар оилањои камбизоат: 57 фоиз дар оилањои камбизоаттарин ва 61 фоиз дар оилањои миёнањол мебошад.

Таъсир ба тањсилот Тањлили таъсири муњољират ба тањсилоти кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї мураккаб аст, зеро он метавонад ба омилњои гуногун, ба монанди љинси кўдак, синну соли ў њангоми муњољирати волидайн, шумораи хоњару додарон ва сохтори оила, сатњи маълумотнокии падару модари ба муњољирати мењнатї машѓул ва волидайни партофташуда, инчунин ба сатњи шањрикунонии љомеаи муњољирони мењнатї воба-

xiii



ста бошад. Аз ин лињоз пайдо намудани далелњо оид ба фарогирї ба мактаб, миќдори солњои тањсил дар мактаб, давомоту иштирок дар дарсњо ва дастовардњои таълим њам дар сатњи байналмиллалї ва њам дар Љумњурии Тољикистон мураккаб аст.

Тањќиќот фарзияи «муњољирати мењнатї ба сатњи фарогирї ба тањсилот (дар мактаб) таъсир намерасонад»-ро тасдиќ кард, зеро таълим то синни 16-солагї њатмї, маљбурї ва ройгон аст, аз ин лињоз сатњи ба тањсил фаро гирифтани кўдакон хеле баланд аст. Сохтори њуќуќї - омили асосии муайянкунандаи фарогирии кўдакон ба тањсилоти асосї ва миёна мебошад, на хусусиятњои муњољират ва сатњи некўањволии оила. Сатњи фарогирї ба тањсилот пас аз хатми мактаби асосї таѓйир меёбад.

Таќсимоти маълумоти оморї ба синну сол нишон медињад, ки кўдакон баъд аз раси-дан ба синни шонздањ аз тањсил берун мемонанд. Дар њолате ки фарогирии кўдакон то синни шонздах дар њамаи гурўњњои тањќиќшаванда ќариб ба 100 фоиз мерасад, ба-рои наврасони 17-18-сола сатњи фарогирї ба мактаб барои њамаи гурўњњои хонаводањо ба маротиб паст мегардад. Ин маълумот ба нишодињандањои Тањќиќоти сатњи зинда-гии ањолии Тољикистон мувофиќат менамояд. Ба њар њол тањќиќот нишон медињад, ки фарогирї ба тањсилоти кўдакони оилањои партофташуда (махсусан духтарон) баъд аз синну соли тањсилоти асосї (синфи 9) камтар мегардад. Ногуфта намонад, ки шу-мораи ањолии ба тањќиќот шомилбуда хеле мањдуд аст, ва маълумоти пешнињодшуда бояд эњтиёткорона истифода шавад.

Танњо дар оилаи муњољири мењнатї ё партофташуда зиндагї кардан нишондињандаи сатњи аз мактаб дур мондани кўдакон буда наметавонад. Синну соли аз мактаб дур мон-дан (мактабро партофтан) ва миќдори солњои тањсил дар мактаб аз вазъияти иќтисодии оила ва муносибати он ба тањсил вобаста аст. Ин вазъият ва муносибатњо ба навъи муњољират вобастаанд, яъне навъњои муайяни муњољират метавонанд ба ин раванд таъ-сир расонанд. Баъзан хаёли муњољирати оянда ба тањсил фаро гирифтан таъсири манфї мерасонад (таъсири «намоишдињї», яъне «дар оянда муњољират мекунам», гуфта на-врасону љавонон ва волидайни онњо ба идомаи тањсил мароќ зоњир намекунанд), аммо одатан он вобаста ба хусусиятњои шахс метавонад таъсири мусбат дошта бошад. Дар њолате ки камбизоатї садди роњи тањсил нест ва муносибатњо нисбат ба тањсил гирифтан созгоранд, интиќоли маблаѓ ба миќдори соли тањсил таъсири мусбат мерасонад.

Камбизоатї ва ќоидањои гендерї ба сатњи давомот ва аз мактаб дур мондан таъсир мерасонад. Бештар духтарон назар ба писарон мактабро баъди синфи 9–ум тарк меку-нанд. Якчанд модар ќайд карданд, ки дар оила падарон ќабулкунандаи ќарор буда, ба тањсилоти духтаронашон нисбат ба тањсилоти писаронашон камтар ањамият медињанд. Ин ба шароити муњољират таъсири гуногун дорад. Дар вазъияти ногувори иќтисодии оила, дар назар аст, ки аввал духтарон мактабро тарк мекунанд. Аммо дар оилањое, ки шавњаронашон онњоро тарк кардаанд ва ќабули ќарор ба ўњдаи занон аст, имконияти тањсили пурра гирифтани духтарон зиёдтар аст.

Дар назария даромади оила (аз љумла интиќоли маблаѓ) ба давомоти тањсил таъси-ри мусбат мерасонад ва мутаќобилан мењнати кўдакон њам дар хона ва њам берун аз он, натиљаи таљрибаи манфї, сифати пасти дарсњо, арзиши баланд (харољоти зиёд) нисбат ба натиљањои самараноки таълим ба давомот таъсири манфї мерасонад. Дар вазъияти мо муњољират ба давомот то хатми тањсилоти асосї сахт таъсир намерасонад. Асосан дар ин зинаи тањсилот ба давомоти хонандагон беморї, камбизоатии хонавода ва нерўи корї, ки кўдаконро маљбур месозад, ки дар хона ва берун аз он барои дарёфти маблаѓ кор кунанд, таъсир мерасонанд. Дар натиља кўдакони партофташуда назар ба дигар кўдакон бештар дар дарсњо ѓоибанд. Сатњи маълумотнокии волидайне, ки дар хона мебошанд, ба давомоти кўдакон таъсир расонда, ба он мувофиќат мекунад.


xiv

Кўдакон аз њамаи навъи хонаводањо изњор доштанд, ки онњо сари чанд ваќт бо сабаби иљрои корњои хона ба мактаб намераванд; аслан чунин аќидаро писарон пешнињод карданд. Ягон духтар нагуфт, ки барои иљрои корњои хона аз дарсњо дур мемонад, аммо якчанд модарон гуфтанд, ки духтаронашон барои иљрои корњои хона ба мак-таб нарафтанд. Аммо чунин њолатњо хеле кам баён шуданд. Маълумоти миќдорї (шу-мораи рўзњои ѓоиб будан дар соли хониши охирон аз тарафи хонандагони љинс ва хонаводањои гуногун муќоиса ва тањлил шудаанд) нишон медињад, ки писарон назар ба духтарон зиёдтар ба дарсњо њозир намешаванд ва кўдакони хонаводањои партофта-шуда назар ба дигарон зиёдтар ба мактаб намеоянд.

Сарчашмањо (адабиёт)-и байналмилалї оид ба дастовардњои хонандагон ва дигар нишондињандањои тањсилот омехтаанд (мураккабанд). Муњољират дар њолати кам шуда-ни назорат ва ёрии волидайн ба дастовардњои таълимии кўдакон таъсири манфї мерасо-над; аслан он ба кам шудани шавќу завќ ба тањсил ё рафтори ношоиста ё ба фаъолиятњои дигар (ѓайр аз тањсил) шомил шудан оварда мерасонад. Аз тарафи дигар, интиќоли маблаѓ ба оила имконият медињад, ки барои фарзандонашон мактаби бењтарро инти-хоб кунанд. Натиљањои тањлили мавзеии мо фарќи зиёдро дар фаъолияти таълимии кўдакони оилањои муњољир ва ѓайримуњољир муайян накарданд. Аммо аќидањое низ пешнињод шуданд, ки дар якчанд хонаводањои муњољири мењнатї дошта ба кўдакон ёрии таълимї расонида намешавад ва ин ба фаъолияти таълимии онњо таъсири манфї мера-сонад. Ин њолат то андозае тавассути интиќоли маблаѓ дар хонаводањои муњољироне, ки хонаводањояшонро тарк накардаанд, мўътадил гардонида мешавад.

Маълумоти оморї (миќдорї) нишон медињад, ки духтарони ба тањќиќот фарогирифта-шуда назар ба писарон бањои хубтар мегиранд, аммо байни намояндагони навъњои гуно-гуни муњољирон чунин фарќият дида намешавад. Шояд ин ѓайримантиќї ва ба маълумо-ти сифатї мухолиф садо дињад, вале дастовардњои тањсилотии духтарон аз хонаводањои партофташуда ба њисоби миёна аз фарзандони дигар навъи хонаводањо баландтар аст.

Таъсир ба фаъолияти иќтисодии кўдаконНатиљањои тањќиќот тавсия медињанд, ки таъсири муњољират ба фаъолияти иќтисодии кўдакони дар ватан мондаи муњољирони мењнатї вобаста ба дар хона ё берун аз он кор кардани кўдак фарќ мекунад. Агар кўдак берун аз хонавода кор кунад, интиќоли маблаѓ (аз тарафи волидайн) ба кам шудани андозаи кори кўдак мусоидат мекунад. Барои кўдаконе, ки дар хона кор мекунанд, интиќоли маблаѓ ду навъ таъсир мерасонад. Якум, кўдак барои пурра сохтани љойи волидайни дар муњољират буда зиёдтар кор мекунад. Дуюм, интиќоли маблаѓ ба самаранокии фаъолияти кўдак таъсир гузошта метавонад, ба шарте ки кўдак он маблаѓро дуруст њарљ кунад, масалан барои коркарди замин ва хариди таљњизот.

Натиљањои тањќиќоти мазкур нишон медињанд, ки кўдакони њама навъи хонаводањо ба кори берун аз хонавода машѓул мешаванд. Кўдакони хонаводањои камбизоат зиёдтар кор мекунанд ва хонаводањои партофташуда одатан камбизоатанд ва дар ин љо таносуб байни кор ва бепарасторї дида мешавад. То андозае муносибати «сабаб ва натиља» бай-ни муњољират ва мењнати кўдакон мушоњида мешавад, чунки кўдакони бепарастор ва аз хонаводањои муњољирон бори мењнати волидайни ѓоибашонро ба дўши худ мегиранд. Аммо ин аќида устувор набуда, вобаста ба вазъият фарќ мекунад: кўдакони хонаводањои ѓайримуњољир низ кор мекунанд ва чандин кўдакони хонаводањои партофташуда ва муњољир баръакс кор намекунанд. Илова ба омилњои водоркунандаи нерўи мењнатї ва некўањволї, муносибатњо низ барои ба фаъолияти мењнатї машѓул шудани кўдакон

xv



наќши калон доранд: чандин нафарон мењнатро њамчун фоида ва дигарон њамчун бори гарон њисоб мекунанд.

Маълумоти оморие, ки дар сатњи хонаводањои ба тањќиќот шомилшуда гузаронида шуда буд, нишон медињанд, ки таќрибан 20 фоиз аз 328 кўдаки аз 6 то 18-сола барои гирифта-ни маблаѓ ва ё дигар навъи пардохт кор кардаанд. Муайян шуд, ки писарони хонаводањои ѓайримуњољир зиёдтар ба фаъолияти мењнатї машѓуланд (35 фоиз аз шумораи 40 нафар кўдаки ба тањќиќот фарогирифташуда), аммо байни маълумоти омории духтарону писа-рони коргар таѓйирот он ќадар назаррас нест. Кўдакони аз хонаводањои партофташуда низ аз њисоби миёна зиёд кор накардаанд. Навъи асосии фаъолияти мењнатї дар майдо-ни пахта сурат мегирифт (72 фоиз аз шумораи 57 нафар кўдакон иброз доштанд, ки дар пахтазор кор мекунанд).

Кўдакони њама навъи хонаводањо гуфтанд, ки онњо дар хона низ кор мекунанд. Аслан он дар асоси ќоида ва муносибатњои иљтимої ба роњ монда шудааст, зеро кор дар хона њамчун унсури инкишофи кўдак шумурда шуда, бо тањсил њамгиро аст. Набудани во-лидайн ба кам гаштани нерўи мењнатї сабаб шуда, андозаи кори хонаро барои кўдакон зиёд мекунад.

Кўдакони хонаводањои партофташуда, муњољири мењнатї дошта ва ба муњољират љалбнабуда барои иљрои корњои хона ва ё фаъолияти тиљоратии оилавї як хел ваќт сарф мекунанд. Ин омил новобаста аз минтаќаи зисти кўдакон бетаѓйир аст, чунки ќоида ва муносибањои иљтимої дар минтаќањои гуногун якхелаанд. Зиёда аз он, ин нишондињанда байни хонаводањои даромаднокиашон гуногун фарќ намекунад: ин ба хулосае водор ме-намояд, ки ваќти барои кори хона сарфшуда ба даромади хона вобастагии сахт надорад. Фарќияти кам байни машѓулияти духтарон ва писарон дида мешавад; духтарон назар ба писарон барои иљрои корњои хона каме зиёдтар ваќт сарф мекунанд.

Таъсир ба некўањволии психологиву иљтимої Тањќиќот нишон дод, ки яке аз таъсири муњими муњољирати волидайн ба кўдаконе, ки дар хона мондаанд, ин таъсир ба некўањволии психологї ва иљтимоии онњост. Мах-сусан дар мисоли хонаводањои партофташуда арзиши иљтимоии муњољират вобаста ба пароканда шудани хонавода ва набудани нигоњубини волидайн хеле баланд аст. Њангоми тањќиќот чор самти асосии таъсири муњољират ба некўањволии психологию иљтимоии кўдакон муайян шуд:

1. депрессия (афсурдањолї) ва канораљўї;

2. камии назорати волидайн, хашмгинї ва гапнодарої;

3. «буќќагарї», тањќиркунї ва лаќабмонї;

4. рафтори хатарнок (нўшидани машруботи спиртї, истифодаи маводи мухаддир ва рафтори шањвонї).

Натиљањои тањќиќоти оморї ва сифатї мушаххас нишон медињанд, ки кўдакони аз назо-рат ва тарбият дурмонда ба танњої, мањзунї ва афсурдањолї моиланд. Аслан ин њолатро дар духтарон назар ба писарон зиёдтар мушоњида кардан мумкин аст, махсусан ин њолат аз тарафи кўдакони хонаводањои партофташуда зиёдтар таъкид шуд. Зиёда аз он депрес-сия (афсурдањолї) дар хонаводањои партофташуда на танњо ба кўдакон хос аст – асосан афсурдањолї модаронро фаро мегирад, ки ба дўши худ тарбияи кўдаконро гирифтаанд.

Духтарони 15-18-сола асосан ба мањзунї ва депрессия (афсурдањолї) гирифтор меша-ванд, ин њолат дар духтарони хонаводањои муњољир ва партофташуда зиёдтар дида


xvi

мешавад. Кўдакони хурдсоли њамаи категорияњои хонаводањо дар ин самт таъсири камтар мебинанд, њамзамон наврасони 15-18-сола аз танњої, мањзунї ва афсурдањолї зиёдтар азият мекашанд. Масалан, танњо 33 фоизи писарон ва духтарони хонаводањои ѓайримуњољир дар як њафтаи охир худро мањзун њис карда, ба депрессия афтодаанд, аммо њамзамон 50 фоизи кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташудаи њамин синну сол ба ин њолат гирифтор шудаанд. Ин њолат низ ба унсурњои дигари тањлил мувофиќ аст ва шояд ба хусусиятњои гурўњи барои тањќиќоти мазкур интихобшуда вобаста бошад ё шояд муњољирати волидайн ба наврасони хурдсол ба таври дигар таъсир расонад.

Аз натиљањои тањќиќот маълум мегардад, ки хашмнокї ва гапнодароии кўдакони оилањои муњољир ва партофташуда рў ба афзоиш дорад. Модарони онњо иброз до-штанд, ки идора кардани кўдакон бе ёрии шавњарон басо мушкил гаштааст. Хашмнокї аслан байни писарон (онњо модарони худро њурмату эњтиром намекунанд) ва инчунин кўдакони 11-14-сола (фарзандони калонсолтар «ором шуда» ба корњои хона ёрї мера-сонанд) дида мешавад.

Тањќиќот нишон дод, ки «фарзанди муњољир будан» њамчун чизи тањќиромез шинох-та намешавад, зеро муњољират дар мамлакат хеле васеъ пањншуда аст. Аммо нисбати кўдакони партофташуда тањќир раво дида шуда, онњоро барои зани нав гирифтани падаронашон ва «фаромўш» сохтани онњо тањќир мекунанд. Зиёда аз он, модарони хонаводањои муњољир иброз доштанд, ки кўдакони онњо ба тањќир ва «буќќагї» гириф-тор мешаванд, зеро наќши «муњофизатї»-и падаронашон дида намешавад.

Барои тасдиќ кардани фарзияи шомил шудани наврасони оилањои муњољир ба љиноят ва хушунат далелњои мувофиќ ва зарурї дарёфт нашуданд. Њарчанд аз тарафи намо-яндагони мањал якчанд њолати љинояти наврасон ќайд шуда бошанд њам, онњо танњо фарзия буданд ва ягон далелу раќами тасдиќшуда пешнињод нашуданд. Барои тањлили масъалањои хушунати хонаводагї тањќиќоти сифатии дарозмўњлат ва амиќ бо љалби муњаќќиќони соњибкасб зарур аст. Мутаносибан дар доираи тањќиќоти мазкур имкония-ти гузаронидани чунин тањлил набуд.

Омилњое, ки ба таъсири муњољират таъсир мерасонандДар доираи тањќиќот гурўњбандии таъсири муњољират дар асоси омилњои зерин ба сомон расонида шудааст:

a) фарќият дар таљрибаи худи муњољират (ки ба натиљањо таъсир мерасонад);

б) фарќияти хусусиятњои хоси ашхоси алоњида ва хонаводањо (ки натиљањоро гурўњбандї мекунад).

Фарќияти байни њамаи навъњои хонаводањо, ки њангоми тањќиќот муайян шуданд, чуни-нанд:

• Кўдаконе, ки ба хонавода фоидаи молиявї ва нерўи љисмонї пешнињод карда мета-вонанд , аз муњољирати волидайн таъсири камтар мебинанд.

• Будани муњољири мењнатї дар хонавода маънои интиќоли доимии маблаѓро надо-рад, самаранокии он аз андозаи маблаѓ, тартиби интиќол ва банаќшагирии он во-баста аст.

• Натиљаи муњољират вобаста ба ваќт фарќ мекунад. Махсусан барои кўдакони хурд-сол; њолати онњо зуд баъди муњољират кардан бадтар шуда, сипас бо мурури замон бењтар мешавад. Ба хона баргаштани муњољирон таъсири мусбат расонда, њар як муњољирати минбаъда боиси маъюсї мегардад.

xvii



• Њарчанд аксари посухдињандагонро занон ва фарзандони мардони муњољир ташкил кунанд њам, њамаи иштирокчиён тасдиќ карданд, ки агар модарон муњољир шаванд, ањвол бадтар мегардад.

• Синну соли кўдакон дар ду сатњи ба њам пайваст наќш мебозад: њангоми рафтани во-лидайн (махсусан дар њолате, ки падарашон дигар тамоман бар нагардад) ва синну соли њозираи онњо.

• Љинси кўдаки хонаводањои муњољирдошта ва ѓайримуњољир ба таъсири умумии муњољирати волидайн таъсири бештаре зам мекунад.

• Яке аз омилњои муњими паст кардани таъсири муњољират ба кўдакони дар хона мон-да ин даромади хонавода мебошад.

• Сатњи маълумотнокї дар хонавода, махсусан маълумотнокии модарон барои баланд бардоштани дастовардњои таълимии кўдакон омили асосї шинохта мешавад.

• Муносибати волидайн ва кўдакон нисбат ба зарурати тањсилот унсури муњими миќдори соли тањсил, давомот ва дастовардњои таълимї буда метавонад.

Хулосањо оид ба сиёсати иљтимоїТањќиќоти мазкур ќарору ќонун ва тартиботи мављудаи идоракунии муњољират ва њифзи иљтимоии Љумњурии Тољикистонро ба эътибор гирифта, барои такмил ёфтани онњо тавсияњо пешнињод мекунад.

a) Идоракунии муњољират

Сиёсати давлатии муњољират дар Љумњурии Тољикистон ва наќшаи дурнамои татбиќи сиёсати муњољират мураккаб аст. Бо вуљуди таъсиси Хадамоти мустаќили муњољирати назди Њукумати Љумњурии Тољикистон (моњи январи соли 2011) ва тањияи лоињаи нави Стратегияи муњољирати мењнатї, ки моњи декабри соли 2010 барои тасдиќ ба Њукумати Љумњурии Тољикистон пешнињод шуда буд, ќарорњои сиёсие, ки мушкилоти хонаводањои муњољирони мењнатї ва фарзандони онњоро ба таври бояду шояд њал менамуда бошанд, ѓайримунтазаманд.

Дар асоси натиљањои тањќиќоти мазкур ва таљрибаи пешќадами љањонї дар ин самт сиё-сати идоракунии муњољирати мењнатї дар Љумњурии Тољикистон бояд њадафњои зерин-ро ба эътибор гирад:

1. Барои ба тартиби муайян даровардани муњољират тадбирњо андешида шаванд.2. Таљрибаи муњољирати муњољирони тољик инкишоф дода шавад.3. Ба хонаводањои муњољирони мењнатї ёрї ва хизмат расонида шавад. 4. Инкишофи инфрасохтори дохилї барои муњайё сохтани имкониятњои љойи кор

бо маќсади пешгирии муњољирати минбаъда ва ба баргаштан водор намудани муњољирон.

Бо ин маќсад тадбирњои зерин бояд андешида шаванд:

• Идома додани гуфтушунид бо Федератсияи Россия дар самти ба тартиб даровардани фаъолияти муњољирони мењнатии тољик.

• Ќабул ва татбиќи самараноки стратегияи нави муњољирати мењнатї, аз љумла ан-дешидани тадбирњо барои њалли мушкилоти хонаводањои муњољирон ва чорањои њифзи иљтимоии оилањои ниёзманд ва кўдакони онњо.


xviii

• Ба наќша гирифтани барномањои махсус бо маќсади дастгирии хонаводањои муњољир, ба монанди пешнињоди ќарзи камфоиз, пасандозњо ва ё барномањои кафолатї (суѓуртавї).

• Баланд бардоштани нерўи Хадамоти муњољират бо маќсади тањия ва ќабули ќарорњои мушаххас ва самаранок дар самти муњољирати мењнатї.

Б) Њифзи иљтимої

Системаи њифзи иљтимоии кўдакон дар Љумњурии Тољикистон асосан ба нигоњубин дар сатњи мањал (љойи зист) равона шуда, барои њифзи кўдакони хонаводањои муњољир барномањои мањдуд татбиќ мешаванд. Хизматрасонии иљтимої барои расонидани ёрї ба хонаводањо ва кўдакон асосан дида намешавад. Ин аќида дар Тољикистон нисбатан нав аст, аз ин лињоз ќадамњои аввалин дар самти пешнињоди барномањои таълим ва омўзиши кормандони иљтимої гузошта мешаванд.

Адабиёти илмї-тањќиќотї тавсия медињад, ки барои тањияи сиёсати самаранок, натиљабахш, мушаххас ва фарогирандаи масъалањои гендерї бо маќсади њалли мушки-лоти хонаводањои муњољир ва кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї ќолаби муайяни пайвасткунандаи муњољират ва њифзи иљтимої зарур аст. Дар ин њолат сиёсати њифзи иљтимої дар Тољикистон бояд хусусиятњои зеринро дошта бошад:

1. Њифзи кўдакон аз истисмор ва хушунат. Такмил додан ва тањияи ќарору ќонунњо оид ба тартиб даровардан ва назорати мењнати кўдакон ва љазо додан ба њама гуна амалњои хушунат нисбат ба кўдакон.

2. Дастгирии парасторон дар тарбияи кўдакон. Барномањои беруназмактабї метаво-нанд ба парасторон ва кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї, мах-сусан ба кўдакони хонаводањои партофташуда ёрї расонанд.

3. Барои дарёфти љойи кори самаранок ба љавонон ва калонсолон ёрї расондан.

Дар љомеа ниёз ба сиёсати фарогири њифзи иљтимої, ки на танњо ба масъалањои паст карда-ни сатњи камбизоатї (ин њам зарур аст, вале кифоя нест), балки ба њалли мушкилоти одамо-ни ниёзманд, аз љумла кўдакони аз тарафи волидайни муњољир партофташуда равона ме-гардад, мављуд аст. Барои паст кардани сатњи таъсири муњољирати волидайн ба фарзандони онњо тањияи барномањои молиявї ва ѓайримолиявии њифзи иљтимої зарур аст.

Дастгирии молиявї:

• Тањия ва татбиќи системаи маќсаднок ва ба талабот нигаронидашудаи ёрии иљтимої.• Ба наќша гирифтани пардохти љуброни молиявї барои хонаводаву кўдакони пар-

тофташуда, ки танњо яке аз волидайн (асосан модар) онњоро нигоњубин менамояд.• Паст кардани арзиши њуљљатњои баќайдгирии иљтимої ва пардохти љубронпулї.

Дастгирии ѓайримолиявї:

• Таъсиси системаи хизматрасонии иљтимої, ки аз тарафи Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї идора шуда, дигар соња ва муассисањоро низ фаро гирад.

• Тарњрезии механизми самаранок, ки тавассути он Њукумат метавонад нигоњубин ва њифзи кўдакони зери хавфи гирифтори хушунат, истисмор ва танњо монданро до-ранд, муваќќатан ё доимї ба роњ монад.

• Тарњрезии системаи мушаххаси муайянкунї, арзёбї, табобат ва аз назаргузаронии кўдакони зери хатар монда (аз љумла кўдакон аз хонаводањои муњољирони мењнатї).

• Ба роњ мондани хизматрасонии иљтимої дар сатњи мањал.

xix



• Ба роњ мондани системаи таъсиррасон дар сатњи мактаб бо маќсади расонидани ёрии психологию иљтимої.

• Дастгирии раванди баофиятоварї ва фарогирии одамони эњтиёљоти махсусдошта.• Аз байн бурдани хурофот ва аќидањои тањќиромез нисбат ба муњољират дар

чорчўбаи ќонун.

Пешгирї ва аз байн бурдани њодисањои партофтани хонавода

Барномањои гуногунро барои муњољирони кунунї ва эњтимолї бо маќсади устувор гар-донидани хонавода тавассути шомил гардонидани пешвоёни дин ва аъзои мањалла метавон татбиќ кард. Ба наќша гирифтан ва татбиќи тадбирњои мушаххас барои паст кардани сатњи таъсири партофтани оилањо. Ба ин тадбирњои зерин намуна шуда мета-вонанд:

• талаб кардани ќайди никоњи иљтимоии њар як оила, на танњо никоњи исломї; • ворид сохтани таѓйиру иловањо ба ќонунгузории оила, муайян кардани њуќуки занон

дар муносибат бо хешу табори шавњар; • талќини њуќуќи якљоя доштан ба моликият; ва• мусоидат намудан ба гузариши моликият ба номи зан.

1

1. Муќаддима


1. Муќаддима

Гузориши мазкур маълумоти базавї, усул, бозёфт ва хулосањои лоињаи тањќиќотиро, ки барои муайян намудани сатњи таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї татбиќ шуда буд, пешнињод мекунад. Лоиња аз тарафи Ха-зинаи кўдакони ССМ маблаѓгузорї шуда, онро Ташкилоти тањќиќотї аз шањри Оксфор-ди Британияи Кабир аз моњи июни соли 2010 то моњи марти соли 2011 татбиќ карда-аст. Гузориш дар асоси натиљањои тањќиќоти оморї ва сифатие, ки бо ёрии Маркази тањќиќотии «Шарќ» дар моњњои октябр ва ноябри соли 2010 гузаронида шудааст, ва тањлили пурраи њуљљатњо оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мон-даи муњољирони мењнатї тањия шудааст.

Раванди муњољират дар Тољикистон таърихи мураккаби мамлакат ва таѓйироти љиддии иќтисодиву иљтимоии онро дар солњои наздик инъикос мекунад. Муњољирати доимии халќиятњоро, ки дар аввалњои солњои 90-ум асосан муњољирати мардуми русзабон таш-кил медод, аввал муњољират бо сабаби љанги шањрвандии миёнањои солњои 90-ум иваз карда, сипас муњољират хусусияти муваќќатї ва мењнатї гирифт. Чун муњољират мањаки асосии рушди иќтисодї ва иљтимоии Тољикистон гаштааст. Муњаќќиќон ва соњибкорон самтњои гуногуни муњољиратро омўхта, таъсири онро ба камбизоатї, рушди иќтисодї, нерўи инсонї ва дигар унсурњо тањлил карданд. Онњо инчунин интиќоли маблаѓро - њамчун омили асосии рушди иќтисодї ва паст кардани сатњи камбизоатї шинохтаанд.

Њамзамон, муњољирати мењнатї метавонад боиси парокандашаваии хонавода гашта, хи-сороти вазнини иљтимоиро ба миён орад. Бо вуљуди мављуд будани ахбороти мањдуд оид ба таъсири муњољират ба рушди хонаводањо, тањлилњо оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї вуљуд надоранд. Вазифаи тањќиќоти мазкур – пурра сохтани ин холигї тавассути тањлили таъсири муњољират ба самтњои гуногуни некўањволии кўдакон, ба монанди тандурустї, тањсил, фаъолиятњои иќтисодї ва некўањволии психологиву иљтимої мебошад.

Муњољират падидаи мураккаб буда, шакл ва хусусиятњои гуногун дорад. Муњољират ќонунї ва ѓайриќонунї, дарозмўњлат ва мавсимї, даромаднок ва камдаромад буда ме-тавонад. Муњољирон дар корхонањои расмї ва ѓайрирасмї фаъолият карда, ба љомеаи мамлакати ќабулкунанда шомил мешаванд ё дар алоњидагї кору фаъолият мекунанд. Табиати таъсири муњољират ба кўдакон асосан ба навъи муњољирати калонсолони хо-навода вобаста аст. Инро метавон бо вазъияти волидайни машѓули корњои гуногун, ба монанди маоши доимии зиёд ва шароити хуб ё маоши каму номуайян ва шароити


2

бад муќоиса кард, аммо љойи кор, масофа, миќдори ѓоиб будан ва амсоли он вазъия-тро боз њам мураккабтар месозад. Некўањволии кўдакон низ бо назардошти фарќи бай-ни хонаводањо масъалаи мураккаб аст. Аз ин лињоз дарёфти таъсири ягонаи (якхела) муњољират ба некўањволии кўдаконро интизор шудан ѓайриимкон аст, аммо барои му-айян кардани сабаби таъсири унсурњои муњољират ба унсурњои некўањволии кўдакон кўшиш карда мешавад.

Маќсади асосии лоињаи мазкур - пешнињоди маълумот оид ба некўањволии кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташуда, баланд бардоштани дониши намояндагони муассисањои гуногун оид ба мушкилоти кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї ва бедор намудани масъулияти сиёсї барои њалли ин масъалањо мебошад. Аз ин лињоз дар доираи тањќиќоти мазкур фањмиши масъалаи муњољирати мењнатї дар Тољикистон дар сатњи васеъ (макро) баррасї шуда, ин масъала бо назардошти некўањволии кўдакон ва муайян кардани самти таъсиррасонї бо маќсади бењгардонии вазъияти онњо тањлил мегардад. Дуюм, тањќиќот фањмиши пурраи сатњи мушаххаси (ми-кро) иљтимої, маданї ва иќтисодии муњољирати мењнатї ва стратегияњои некўањволии хонаводањоро дар Тољикистон пешнињод мекунад. Сеюм, тањќиќот мушкилот ва норасоињои ќарору ќоидањои мављударо дар ин самт муайян карда, барои такмил ва аз байн бурдани норасоињо тавсияњои мушаххас пешнињод менамояд.

1.1 Сохтори гузориш Гузориши мазкур чунин сохтор дорад. Дар ќисми 2-юм масъалањои муњољират дар Тољикистон бо нишон додани самтњо ва хусусиятњои муњољират, маълумотномаи муњољирон ва хонаводањои онњо ва инчунин маълумоти эмперикї оид ба таъсири муњољират ба хонавода ва рушди он баррасї мешаванд. Дар ќисми 3-юм масъалаи воба-стагии муњољират бо некўањволии кўдакон тањлил шуда, он њамчун заминаи тањлилии тањќиќоти мазкур шинохта мешавад. Дар ќисми 4-ум усулњои мушаххаси тањќиќот ва воситањои он, ки дар асоси консепсияи тањќиќот тањия шудаанд, шарњ дода мешаванд. Дар ќисми 5-ум натиљањои тањќиќоти мавзеї, ки тавассути тањлили сесамтаи маълу-моти оморї ва сифатї ба даст оварда шудаанд, пешкаш карда мешаванд. Тањќиќот инчунин омилњои гуногуни таъсиррасони муњољирати мењнатиро ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї тањлил мекунад. Билохир, дар ќисми 6-ум тавсияњо барои такмил ва инкишофи ќарору ќонунњо ва стратегияњои сиёсї дар ин самт пешнињод карда мешаванд.

3

2. Муњољират дар Љумњурии Тољикистон

2.1 Самтњо ва хусусиятњои муњољират


2.1 Самтњо ва хусусиятњои муњољиратМуњољиратро њамчун падидаи мураккаби иљтимої, иќтисодї ва сиёсие, ки фоидаи эњтимолї ва дарёфти љойи кор берун аз мамлакат дар он наќши калон мебозанд, ва омилњои иловагї, аз љумла аќидањои этникї, сиёсї, иљтимоию гендерї ва интизорињои зиндагонии бењтар низ ба ин раванд мувофиќанд, тавсиф мекунанд. Бўњрони иќтисодї, бекорї ва камбизоатї њамчун заминаи (сабаби) асосии муњољирати мењнатї дар Љумњурии Тољикистон (Олимова ва Боск, 2003) шинохта шуда, омилњои демографї низ дар он наќши муњим мебозанд.

Рушди табиии ањолї солњои 80-ум ќариб 3 фоизро ташкил дода, солњои 90-ум хеле паст рафт (бо сабаби љанги шањрвандї ва бўњрони иќтисодї), солњои баъди љанги шањрвандї рушди ањолї барќарор шуда, соли 2005 он 2 фоизро ташкил дод (Љумњурии Тољикистон, соли 2006). Дар натиља, новобаста аз сатњи баланди муњољират рушди миёнаи ањолї дар давраи солњои 1997-2006, 1.3 фоизро ташкил дод.

Сатњи баланди рушди табиии ањолї бо назардошти сатњи баланди таваллуд ба сохто-ри демографии ањолї таъсири калон мерасонад. Синну соли миёнаи ањолии мамлакат 22-сола буда, 37 фоизи ањолиро ашхоси аз 14-сола поён ташкил медињанд, њамзамон ањолии ќобили кор (15-59-сола) 57.5 фоизи тамоми ањолиро ташкил дода, танњо 5 фоизи ањолї аз 60-сола болоанд (Љумњурии Тољикистон, соли 2006). Бо назардошти фоизи зи-ёди ањолии кўдакон дар мамлакат муњољирати мењнатї омили асосии таъсиррасонї ба некўањволии кўдакони беназорат ва аз тарбия дурмонда дар Тољикистон мебошад.

Мувофиќи маълумоти расмии Хадамоти муњољирати Вазорати корњои дохилї соли 2008 852,100 нафар шањрвандони мамлакат њамчун муњољирони мењнатї дар Федерат-сияи Россия ба ќайд гирифта шудаанд, ки ин нишондињанда 12 фоизи миќдори уму-мии ањолиро ташкил медињад (Фонди таълимии Аврупо, 2010). Мутобиќи маълумоти Бонки миллии Тољикистон соли 2008 њаљми умумии интиќоли маблаѓ 2.67 миллиард доллари ИМА-ро ташкил дод, ки ин баробари 49 фоизи маљмўи мањсулоти дохилї буд. Њарчанд соли 2009 њаљми интиќоли маблаѓ бо сабаби бўњрони иќтисодї коњиш ёфта бо-шад њам, он 1.75 миллиард доллари ИМА ташкил дода (Донишкадаи сиёсати муњољират, 2010), њанўз ин омил њамчун сарчашмаи асосии маблаѓгузории талаботи хонаводањои Тољикистон мебошад. Сатњи муњољирати оммавї унсурњои зиёд дорад ва он на танњо ба вазъияти иќтисодї, балки ба соњањои сиёсат, иљтимоиёт ва демография низ таъсир мера-


4

сонад. Он инчунин ба рушди хонавода, некўањволии кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї, ва њама гуна барномањои ба рушд/паст кардани сатњи камбизоатї равонашуда таъсир мерасонад.

Сатњи баланди интиќоли маблаѓ, ки ба шумораи зиёди хонаводањо таќсим мешавад, ба рушди талабот мусоидат карда, тайи солњои охир ба паст шудани сатњи камбизоатї таъси-ри назаррас расонидааст. Мувофиќи маълумоти Бонки умумиљањонї сатњи камбизоатии шадид аз 74.9 фоиз дар соли 1999 то 47.2 фоиз дар соли 2009 поён фаромадааст (Љадвали 1). Хонаводањои дењот нисбат ба шањр кабизоаттаранд ва ин нишондињандаи басо муњим аст, зеро ќисми зиёди ањолии мамлакат (73.7 фоиз) дар дењот зиндагї мекунанд.

Љадвали 1. Таѓйирот дар сатњи умумии кабизоатї, бо фоиз

2003 2007 2009Сатњи камбизоатии шадид 72.4 53.5 47.2Дењот 73.8 55.0 49.2Шањр 68.8 49.4 41.8Сатњи камбизоатии шадидтарин (таъ-минот бо ѓизо)

41.5 17.1 17.5

Дењот 42.3 16.4 17.5Шањр 39.4 18.9 17.5

Сарчашма: Бонки умумиљањонї

Ќобили ќайд аст, ки дар давраи солњои 2007 ва 2009 сатњи камбизоатии шадидтарин ќариб таѓйир намеёбад, 17.5 фоизи ањолии дењот ва шањр то кунун имконияти харидани хўроквориро барои ќонеъ кардани талаботи ѓизогирї надоранд. Дар байни минтаќањо Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон (ВМКБ) ва вилояти Хатлон минтаќањои камби-зоаттарин бо нишондињандаи баланди камбизоатии шадид ва шадидтарин муайян шу-даанд (Наќшаи 1).

Наќшаи 1. Сатњи камбизоатї вобаста ба минтаќа

0

10

20

30

40

50

60

70

Душанбе Суѓд НТЉ ВАКБХатлонМинтаќа

Фои

з

Камбизоатии шадид

Камбизоатии шадидтарин

Фарќияти байни минтаќањо асосан ба сатњи даромади гуногун, харољоти зиндагї ва руш-ди умумии иќтисодї-иљтимоии минтаќањои мухталиф вобаста аст. Бекориро њамчун яке аз омилњои таъсиррасони камбизоатї шинохтан мумкин аст. Хонаводањое ки дар он сар-дори оила кори доимї надоранд, дар сатњи баланди камбизоатї ќарор доранд, махсусан

5


2.1 Самтњо ва хусусиятњои муњољират

дар дењот. Имконияти бо кор таъмин кардан назар ба инкишофи нерўї корї пасттар аст ва ин яке аз омилњои муњољирати мењнатї буда метавонад. Яъне, нерўи корї корро берун аз мамлакат мељўяд.

Мувофиќи тањлилњои Бонки умумиљањонї (Бонки умумиљањонї, 2009), ки дар асоси маълумотњои Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Тољикистон соли 2007 тањия шудаст, Федератсияи Россия самти асосии муњољирони мењнатии Тољикистон буда, 96 фоизи шумораи умумии муњољирон ба ин мамлакат сафар мекунанд, ки 51 фоизи он ба Мо-сква равона мешаванд. Тањлилњои навини соли 2009-уми Тањќиќоти сатњи некўањволии Тољикистон, ки аз тарафи гурўњи кории лоиња гузаронида шудааст, нишон медињанд, ки 96.6 фоизи муњољирони мењатї барои кор ё дарёфти кор њиљрат мекунанд, 98.33 фо-изи онњо ба Россия равона шуда, 59.9 фоизи онњо махсусан ба Москва сафар мекунанд. Њамин тањќиќот пешнињод мекунад, ки 70 фоизи муњољирон иљозатнома барои кор на-доранд ва 73.3 фоизи онњо наќшаи пешакии бо кор таъмин буданро низ надоранд.

Њарчанд далелњои њаётї тасдиќ мекунанд, ки шумораи занони муњољир рў ба афзо-иш дорад ва якчанд мутахассис иброз доштанд, ки миќдори занони муњољир ба 15 фо-изи шумораи умумии муњољирон рост меояд, аммо ин далел дар доираи тањќиќоти хонаводањо тасдиќи худро наёфт. Намояндагони тањќиќотњо муайян кардаанд, ки 95 фоизи муњољирони тољикро мардон ташкил медињанд (Бонки умумиљањонї, 2009). Ин нишондињанда вобаста ба минтаќа фарќ мекунад, масалан шумораи занони муњољир аз ВМКБ назар ба минтаќањои дигар зиёдтар аст. Њарчанд занон ба хориљи кишвар кам њиљрат кунанд њам, дар муќоиса бо мардони муњољир, ки аслан бо кори мавсимї машѓул мешаванд, занон дар муњољират зиёдтар меистанд (Бонки умумиљањонї, 2009).

Тањлилњои соли 2009-уми Тањќиќоти сатњи некўањволии Тољикистон нишон медињанд, ки 29.7 фоизи хонаводањо муњољири мењнатии муваќќатї доранд. Оилањои фарзанд-дор асосан аъзои муњољири мењнатї доранд: 31.6 фоизи оилањои фарзанддор муњољири мењнатї доранд ва танњо 20 фоизи оилањои бефарзанд муњољири мењнатї доранд. Эњтимоли интиќоли маблаѓ аз тарафи муњољирони мењнатї ба доштани фарзанди хурд-сол вобаста нест.

Тањќиќоти соли 2010-ум оид ба муњољират ва малакањо (Фонди таълимии Аврупо, 2010), ки њам муњољирони кунунї ва эњтимолиро тањлил кардааст, муайян намуд, ки имкониятњои мањдуди дар мамлакати худ бо кор таъмин шудан 42 фоизи пурсидашудагонро бо на-зардошти аќидаи шумораи зиёди муњољирони эњтимолї ба муњољират маљбур месозад. Хоњиши муњољират кардан бевосита ба даромади хонавода вобаста аст; шахсоне, ки аз вазъияти иќтисодии оила ќонеъ нестанд, фикри дарёфти корро берун аз мамлакат доранд.

Аз ин лињоз шањрвандони Тољикистон муњољирати мењнатиро ягона сарчашмаи асосии таъмини талаботи асосии оилањои худ мешуморанд. Бо назардошти он, ки муњољират ба Россия аслан ѓайриќонунї сурат мегирад ва муњољирон имконияти бо худ бурдани оиларо надоранд, ин навъи муњољират боиси парокандашавии оила гашта, ба кўдакони таъсири манфї мерасонад. Муњољирати ѓайриќонунї инчунин муњољиронро бо хатари ба хушунатњои гуногун, истисмор ва тањќир дучор шуданро пеш меорад, ки ин дар на-вбати худ ба имконияти интиќоли маблаѓ таъсир мерасонад. Агар вазъияти муњољир мўътадил ва бехатар набошад, он гоњ ў имконияти интиќол додани маблаѓро надорад ва ин ба натиљањои кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї таъсири манфї мерасонад.


6

2.2 Маълумот оид ба муњољирон ва оилањои онњо Хусусиятњои асосии муњољирони мењнатї ва оилањои онњоро метавон аз сарчашмањои гуногуни маълумот муайян кард, аз љумла аз Тањќиќоти сатњи некўањволии Тољикистон, Тањќиќоти нерўи корї ва инчунин аз тањлилњои илмї. Њарчанд дар маъ-лумоти сарчашмањои гуногун фарќияти кам дида шавад њам, далелњо оид ба самтњо ва хусусиятњои муњољирон ва оилањои онњо хеле зиёданд. Мувофиќи гурўњбандии Олимова ва Боск (2003) муњољирати мењнатии байналмилалии тољикро ба чор навъи асосї људо кардан мумкин аст:

1. Коргарони ба кор ќабулшуда: муњољироне, ки кори доимии давлатї ва ё ѓайридавлатї дошта, созишномаи мењнатии расмї ва ё ѓайрирасмї бастаанд.

2. Сохтмончиён: муњољироне, ки дар корхонањои сохтмонї кор мекунанд, одатан дар асоси ягон навъи созишнома фаъолияти мавсимї доранд (дар муддати 9 моњ аз бањор то тирамоњ).

3. «Фурўшандањои чакана» ё «саёњони тољир»: муњољироне, ки ба хариду фурўши мањсулот дар байни ду минтаќа машѓуланд. Мувофиќи маълумоти Ташки-лоти умумиљањонии муњољират, таќрибан 28 фоизи муњољирони тољик ба ин навъи муњољират шомиланд.

4. Кормандони соњаи кишоварзї: тољикони дењотї асосан ба љануби Россия ва Ќазоќистон сафар карда, дар хољагињои дењќонї бо корњои мавсимї машѓул ме-шаванд.

Муњољирати кунунї дар њар чор навъи муњољирати мењнатї аз тарафи мардони (95.3 фоиз) љавон ба сомон расонида мешавад (Бонки умумиљањонї, 2009). Муњољирон асо-сан аз хонаводањои минтаќањои дењот мебошанд: 14.8 фоизи хонаводањои дењот айни замон муњољири мењнатї дошта, танњо 10.4 фоизи хонаводањои шањр муњољир доранд (тањлилњои маълумоти Тањќиќоти сатњи некўањволї дар Тољикистон, 2009). Аз сабаби он ки аксарияти муњољирони тољик аз дењотанд, ин барои ба шароити шањр дар мамла-кати ќабулкунанда мутобиќ шудани онњо мушкилот пеш меорад. Ин ба он оварда мера-сонад, ки «онњо аз чорчўбаи маданї-иљтимоии љомеаи худ дур мешаванд ва ин боиси пайдо шудани рафтори хатарнок шуда метавонад» (Олимова ва Куддусов, 2007).

Ќариб нисфи муњољирони байналмилалии тољик маълумоти миёнаи умумї доранд; њар як њафтум муњољир маълумоти асосї дошта, њамин миќдор муњољирон соњиби дипло-ми донишгоњ њастанд (Бонки умумиљањонї, 2009). Ин симои муњољирон бо маъ-лумоти Тањќиќоти нерўи корї соли 2007 тасдиќ карда мешавад. Ин маълумот нишон медињад, ки аксарияти муњољиронро мардони (94.5 фоиз) 15 – 29-сола (53 фоиз) ва бе маълумоти касбї (57 фоиз танњо маълумоти миёнаи умумї доранд) ташкил медињанд. Ёфтани кори хуб бо созишномаи мувофиќ ва маоши бењтар ба сатњи маълумотнокї ва дастрасї ба ахборот вобаста аст. Яке аз мушкилоти асосии муњољират дар Тољикистон он аст, ки муњољирон аз сохтори њуќуќї ва бозори мењнати мамлакати ќабулкунанда, махсусан Россия огањии кам доранд, ва ин омил онњоро ба хатари ба истисмор гириф-тор шудан рў ба рў мекунад. Надонистани забон ва паст будани малакањои муњољирон (масалан, дар муќоиса бо муњољирони Љумњурии Ќирѓизистон) маънои онро дорад, ки имконияти дарёфти кори бехатар камтар мегардад. Аз тарафи дигар, муњољироне, ки оид ба мамлакати ќабулкунанда ахбори бештар доранд ва мутахассисанд, асосан њамчун коргари соњибкасб дар корхонањои истењсолї ва сохтмонї кор ёфта, имконияти бастани созишномаи хуб ва гирифтани маоши бењтарро доранд.

7


2.3 Таъсири муњољират ба хонаводањо ва сатњи рушди хонаводањо дар Тољикистон

Аксари муњољирон дар соњаи сохтмон кор мекунанд (55 фоиз) ё ба фаъолиятњои ѓайритахассусї машѓуланд (22 фоиз). Дар њамаи навъњои машѓулиятњо (корњо), ба ѓайр аз кишоварзї, муњољирони мењнатї берун аз кишвар шаш маротиба аз даромади моњонаи коргарони Тољикистон маблаѓи зиёд ба даст меоранд (Бонки умумиљањонї, 2009). Тањлилњои маълумоти Тањќиќоти сатњи некўањволї дар Тољикистон соли 2009 нишон медињанд, ки даромади софи миёнаи муњољири мењнатї берун аз мамлакат 370 доллари ИМА-ро ташкил дода, таќрибан 300 доллари ИМА-њамчун фоидаи соф мемонад.

Мушкилоти ќайдшудаи муњољирон метавонад на танњо аз лињози таъсири иќтисодї, балки аз лињози масъалањои сиёсї ва иљтимої бадтар гардад. Масалан, муњољироне, ки малакањои пасти забондонї ва касбї доранд, ба истисмори мењнатї гирифтор шуда, ба хона бо нољурињои рўњї ва сатњи пасти иќтисодї, њатто пасттар аз давраи пеш аз муњољират бо сабаби напардохтани њаќќи кор дар давоми якчанд моњ бармегарданд. Аз сабаби он ки аксари муњољирони тољик берун аз кишвар ѓайриќонунї кор мекунанд, онњо зуд-зуд ба истисмор ва хушунату тањќир рў ба рў шуда, дар њолатњои ѓайриинсонї ва хатарнок зиндагї мекунанд (Вейн ва дигарон, 2008) ва ба хизматрасонии тиббї ва иљтимої дастрасии мањдуд доранд.

Аз тарафи дигар, сарчашмањои илмї-тањќиќотї пешнињод мекунанд, ки муњољират ба пайдо шудани гурўњи одамони инкишофёбанда, ки на танњо хоњиши ќонеъ карда-ни талаботи асосии хонавода, балки сањми худро ба таъсиси корхона, сохтани манзил ва маблаѓгузории тањсилоти фарзандонашон гузошта, инчунин ќоидањои нави тарзи зиндагї, ќолабњои нави рафтор, муносибат ва арзишњоро касб мекунанд, мусоидат ме-кунад. Њарчанд пешнињод мешавад, ки интиќоли маблаѓњо ба таѓйири маданият мусо-идат кунад њам (Фунхусер, 1995; Итзигсон, 1995), онњо инчунин ба пешрафти анъанањои миллї тавассути ба љо овардани масъулиятњои маданиву динї ва пардохти харољоти чорабинињои иљтимої ба монанди тўй, маросими дафн, хатнаи фарзандон ва ѓайра таъ-сири мусбат мерасонанд.

Аксари муњољирони камтаљриба, ки ба Федератсияи Россия ва Ќазоќистон њиљрат меку-нанд, дар муќоиса бо талаботи харољотњои аслии мамлакати ќабулкунанда маблаѓи кам кор мекунанд. Аз ин лињоз онњо шароити хешро каме инкишоф медињанду халос. Мутано-сибан, шояд хулосае пешкаш шавад, ки оилањои муњољир низ ба категорияи оилањои кам-бизоат ворид шаванд. Аз шумораи умумии хонаводањое, ки муњољири мењнатї доранд, 87.9 фоиз иброз доштанд, ки ба онњо муњољирон маблаѓ мефиристанд (маълумоти Тањќиќоти сатњи некўањволї дар Тољикистон, 2009). Ин маънои онро дорад, ки шумораи оилањое, ки маблаѓ намегиранд ё «партофта шудаанд», таќрибан 10 фоизро ташкил медињад. Оилањое, ки сарпаноњашонро аз даст додаанд, ё оилањои «партофташуда» хонаводањои ниёзманд ба шумор мераванд. Чунин хонаводањо аз вайроншавии оилањо азият кашида, аз таъсири мусбати интиќоли маблаѓ мањруманд. Зерќисмати поён масъалањои рушди хонавода ва мушкилоти оилањои партофташударо пурра баррасї менамояд.


Хонаводањо муњољиратро њамчун воситаи бењгардонии зиндагии хеш мањсуб медоданд. Занон муњољирати њамсаронашонро, новобаста аз мушкилоте, ки ин амал ба онњо мео-рад, мусбат ќабул карда, онро дастгирї менамоянд. Яке аз тањќиќотњо нишон медињад, ки ќарори муњољират кардан якљоя дар доираи хонавода ќабул карда шуда, дар оилањои камбизоат бештар фикри занон назар ба оилањои бойтар ба эътибор гирифта мешавад (Олимова ва Ќуддусов, 2007).


8

Бо вуљуди ин муњољирати мењнатї таъсири манфии зиёд ба муносибати оилавї до-шта, ниёзмандии иљтимої ва иќтисодии занон ва кўдакони онњоро зиёд мегардонад (ЮНИСЕФ, 2004). Тањќиќоти муњољирати мењнатї (Олимова ва Боск, 2003) пешнињод мекунад, ки занони муњољирони мењнатї, ки пас аз њиљрати шавњаронашон сарварии оиларо ба дўш гирифтаанд, аз тарафи калонсолони хонавода ва љомеа барои ќабули ќарори мустаќилона гап мешунаванд. Аммо тањќиќоти дигар нишон медињад, ки об-рую эњтироми зан њангоми баргаштани шавњари муњољираш, махсусан агар ў бо маблаѓи зиёд баргардад, баланд мешавад (Олимова ва Ќуддусов, 2007).

Заноне, ки онњоро шавњаронашон партофтаанд, њам дар хона ва њам берун аз он бо маќсади нигоњубини фарзандон ва пиронсолони хонавода кор карда, назар ба зано-ни оилањои ѓайримуњољир соатњои зиёд кор мекунанд (Олимова ва Ќуддусов, 2007). Корњои хона ва вазифањои нигоњубини кўдакон, ки аз тарафи занон ба сомон расони-да мешаванд, асосан бепул буда, одатан нисбат ба кори маошдор, ки аслан ба он мар-дон машѓуланд, кам ќадр карда мешаванд. Ба назар чунин мерасад, ки умумишавии муносибатњои гендерї дар оилаи муњољирони мењнатї рў ба инкишоф дорад ва њарчанд занон њамчун сардори оила фаъолият карда масъулияти бештар ба дўш гиранд њам, соњиби ќувва (дар ќабули ќарор) ва эњтироми каманд. Њарчанд муњољират ќоидањои иќтисодї ва иљтимоиро таѓйир дињад њам, аз байн бурдани аќидаи шахшудаи анъанавї, ки кори мардон назар ба кори занон арзиши бештар дорад, мушкил аст (Олимова ва Ќуддусов, 2007).

Умуман, иштироки занон дар фаъолиятњои иќтисодии Тољикистон зиёд шуда истода-аст, ки ин ба мувозинати гендерии анъанавии љомеа мушкилот бор мекунад. Тањќиќот дар Тољикистон нишон медињад, ки оилањои дорои намояндагони синну соли гуногун, ки аз зављаи муњољир, фарзандони ў, волидайн ва инчунин аъзои дигари оила ибора-танд, мављуданд (Олимова ва Ќуддусов, 2007). Дар минтаќањои муњољирати баланди мењнатї хонаводањое низ њастанд, ки танњо аз зан ва фарзандон иборатанд (њамон љо). Тањќиќотњо тавсия медињанд, ки оилањое, ки баъд аз партофта рафтани шавњарњо занон сарвариро ба душ мегиранд, махсусан ниёзманданд (Пикап ва Ќувватова, 2003). Занон ба хатари дубора ва ё бори сеюм ба шавњар баромадан, ба якчанд кор машѓул будан ва камии ваќт, ки барои бо кўдакон машѓул шудан монеа мешавад, дучор мегарданд.

Бартарии муњољирати мардони Тољикистон бо аќидаи манфии «падарони муњољир фар-зандони худро мепартоянд» мувофиќат намекунад. Зиёда аз он, муњољирати мардон наќши падар будани муњољирро паст намекунад, дар њолате ки дар аксари мамлакатњо за-нони муњољираткарда занони фарзандони худро партофта њисобида мешаванд. Шумораи кўдакони оилањои муњољирон дар хонањои кўдакон (бепарасторон) зиёд шуда истодааст, зеро занон дигар имконияти нигоњубини фарзандонашонро надоранд (Гузориши Наљоти кўдакон, 2007 дар њисоботи Фонди таълимии Аврупо, 2010 иќтибос шудааст).

Илова бар ин, баён мешавад, ки ба мўњлати дароз ѓоиб будани мардони оилањои сохто-ри анъанавї (муносибат) дошта ба он анъанањо таъсир мерасонад (Ларуел, 2007). Дар навбати худ нарасидани мардон метавонад ќадри писарон ва мардони тољикро, ки бе ин њам баланд аст, баландар гардонда, наќши занонро паст кунад. Олимова ва Ќудусов (2007) тавсия мекунанд, ки бо вуљуди рушди масъулиятњои занон дар фаъолияти хона-вода, муњољирати мењнатї наќшњоро дар муносибат бо љинс ва масъулиятњо, сарварї ва идоракунии хонавода таѓйир надодааст.

Адабиёти илмї-тањќиќотї пешнињод мекунад, ки љинси волидайни дар хона монда аз нигоњи кўдакони партофташуда дар тарбияи онњо наќш мебозад. Дастрасии фаъоли кўдакони оилањои муњољирони мењнатї ба захирањои он ба синну соли кўдак, љинси во-лидайни дар хонабуда ва наќши оилаи калон (бобою бибї, амаку амма) вобаста аст.

9



Аз ин лињоз гуфтан љоиз аст, ки кўдаконе, ки бо модаронашон мондаанд, дар њолати ба захирањо дастрасї доштани модар, хуб нигоњубин карда мешаванд. Зеро модарон иброз доштанд, ки барои нигоњубини кўдакони маблаѓи зиёд сарф мекунанд, инчунин ќайд шуд, ки занони муњољири мењнатї миќдори зиёди даромади аз муњољират ба даст овар-даашонро ба хона интиќол медињанд (Кортес, 2007). Хоњиш ва бартарињои занон дар оилањои муњољир ва имконияти харљ (сањм) кардани маблаѓњои интиќолшуда мањаки асосии масъалаи мазкур аст.

Масъалаи таќсимоти захирањо дар дохили оилаи муњољири мењнатї ва масъалаи то кадом андоза ин захирањо барои некўањволии кўдакон сарф мешаванд ба тањќиќоту омўзиши минбаъда ниёз доранд. Ќайд кардани ин нукта хеле муњим аст, зеро мувофиќи муносибати иљтимої эњтироми аќидаи кўдак хеле мањдуд аст (Кумитаи СММ оид ба њуќуќњои кўдак, 2010). Дар ќисми оянда омилњои гуногуни ба некўањволии кўдакон таъ-сиррасонандаи муњољират баррасї ва ќолаби консептуалии тањќиќоти мазкур муайян шуда, далелњои таъсирасонии муњољират (дар умум ва мутаносибан дар Тољикистон) ба кўдакон мавриди тањлил ќарор мегиранд.


10

3. Консепсия оид ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї

3.1 КонсепсияЌисмати мазкур консепсияе, ки сохтори тањќиќи адабиёти илмї-тањќиќотї, фарзияњои муайяншуда ва бозёфтњои (натиљањои) омўзишро муайян мекунад, пешнињод мегардад. Консепсияи мазкур дар асоси тањлили сермарњилаи далелњои аз маълумоти љањонї ва дохилии Тољикистон оид ба пайвастагии муњољирати волидайн ба некўањволии кўдакон ба дастоварда тањия гардидааст. Консепсия аз се унсур (натиљањо, омилњои муваќќатї ва хусусиятњои муњољират) ва як ќатор муносибатњои байни ин унсурњо иборат аст.

3.2 Шарњи истилоњотЭъломияи њуќуќи кўдаки Созмони Миллали Муттањид (ЭЊК СММ), ки аз тарафи Њукумати Љумњурии Тољикистон ќабул шудааст, муносибати фарогири некўањволии кўдаконро пешнињод карда, масъулияти мамлакатро нисбат ба њар як кўдак муайян менамояд. ЭЊК СММ њуќуќи кўдакро ба гирифтани хизматрасонии баланди тиббї ва тањсилот муайян намуда, инчунин њуќуќи кўдакро аз фориѓ будан аз истисмор, тањќир ва хушунат таъмин менамояд. Мутаносибан, муносибати/усули «њуќуќи кўдак - дар мар-кази диќќат» некўањволии кўдакро тавассути арзёбии вазъи саломатї, тањсилот, фаъо-лияти иќтисодї ва нишондињандањои психологию иљтимої1 ба роњ мемонад. Консепси-яи умумии тањќиќоти мо дар асоси њамин усул ба роњ монда шуда, он барои интихоби натиљањо моро роњнамої менамояд.

Тањќиќоти мазкур истилоњи аз тарафи ЭЊК СММ тањияшудаи кўдакон «ашхоси аз 18-сола поён»-ро пайгирї менамояд. Вале аксари тањќиќотњои дигар, ки њангоми тањияи гузориши мазкур истифода бурдаем, кўдакро њамчун шахси аз 15-сола поён муайян ме-кунанд ва њангоми аз ин тањќиќотњои иќтибос овардан ин нуктаро мушаххас менамоем.

1 Бовар дорем, ки консепсияњои дигари муњим барои муайян намудани сатњи некўањволии кўдакон вуљуд доранд ва дар адабиёти илмї-тањќиќотї дарљ шуда, аз тарафи мамлакатњои гуногун истифода мешаванд. Дар ин консепсияњо нишондињандањои иловагї ворид шуда, ба категорияњои гуногун гурўњбандї мешаванд. Дар навбати худ мо тас-мим гирифтем, ки усули «њуќуќи кўдак - дар маркази диќќат»-ро дар асоси ЭЊК СММ, чуноне ки аз тарафи Россї (2008) шарњ дода шудаст, ба роњ монем. Илова бар он, консепсияи мазкур дар адабиёти илмї-тањќиќотї њамчун асос барои муайян намудани сатњи таъсири муњољират ба кўдакони муњољироне, ки дар Тољикистон мондаанд, ис-тифода шудааст.

11


3.3 Унсурњо

Истилоњи «муњољир» мураккаб аст ва мубоњисањо атрофи «муњољир чист?» бо давомнокї, макон ва табиати муњољират тобиши маъної мегирад. Тањќиќоти мазкур маќсади њалли ин мубоњисањоро надорад. Ба муддати дароз њамроњи оила набудани муњољир масъалаи асосии тањќиќоти мазкур ба шумор меравад – на љои муњољират ва машѓулияти онњо. Ба-рои ноил гаштан ба маќсадњои тањќиќоти мазкур, мо муњољирро њамчун шахсе, ки ќисми зиёди соли сипаригашта аз оилаи худ дур аст, муайян кардем. Аксари муњољирони тољик ба хориљи кишвар барои кор кардан мераванд, аммо инчунин дар тањќиќоти мазкур мо ашхосеро низ фаро мегирем, ки дар дохили кишвар барои кор ё хондан њиљрат меку-нанд. Инчунин мо барои тасдиќ кардани аќидае, ки таљрибаи муњољират ба кўдакон таъ-сири гуногун мерасонанд, далел меорем.

3.3 УнсурњоКонсепсияи асосии тањќиќоти мазкур аз се унсур иборат аст. Якум, натиљањои вазъи-яти имрўза – вазъи саломатї, тањсилот, фаъолияти иќтисодї ва некўањволии психо-логию иљтимоии кўдакон. Дуюм, хусусиятњои фардии ашхоси алоњида, хонаводањо ва масъалањои дигаре, ки ба ин натиљањо таъсир мерасонанд, ва таъсири кўтоњмуддати муњољират ба ин натиљањо. Сеюм, хусусиятњои таљрибаи муњољират, ки ба натиљањои кўдакон таъсир мерасонанд. Њар як унсури дар боло ќайдшударо бо навбат ба таври му-шаххас баррасї менамоем.

3.3.1 НатиљањоМо ба се самти натиљањо мароќ зоњир кардаем: саломатї, тањсилот, фаъолияти иќтисодї ва некўањволии психологиву иљтимоии кўдакони Тољикистон. Самтњои мазкурро мета-вон ба масъалањои мушаххас људо намуд.

Дар самти саломатии кўдакон мо масъалањои зеринро арзёбї менамоем:

• Дастрасї ба хизматрасонии тиббї. Дар ин љо имконияти пешнињоди хизматра-сонии сифатноки тиббї ба кўдак, њангоми зарурат, баррасї мешавад. Барои ба ин ноил гаштан хизматрасонии тиббии мувофиќ, маблаѓи зарурї ва рафтори аз пайи саломатї шудани калонсолон зарур аст.

• Ѓизогирї ва таъминот бо хўрокворї. Дар ин љо имконияти њамешагии ѓизогирии мувофиќи кўдак, ки камии ѓизо њељ гоњ ба рушди љисмонї, равонї ва таълимии кўдак таъсири манфї нарасонад, мавриди тањлил ќарор мегирад.

• Нигоњубини саломатї. Дар ин љо интихоби тарзи њаёт ва машѓулиятњои пешгирї ва њифзи саломатї баррасї мешаванд.

• Сатњи беморї ва фавт. Дар ин љо сатњи беморї ва фавт дар назар дошта шудааст.

Дар самти тањсилоти кўдакон,масъалањои зерин арзёбї мешаванд:

• Фарогирї. Ин имконияти ба мактаб фаро гирифта шудан ва тањсили мувофиќро ба-рои кўдак дар назар дорад.

• Синну соле, ки кўдакон мактабро тарк мекунанд, ва миќдори умумии солњои тањсил. Дар ин љо синну соле, ки кўдакон мактабро тарк мекунанд, ва миќдори уму-мии солњои тањсили онњо дар мактаб, ки ба сатњи омодагии касбии онњо таъсир ме-расонад, мавриди баррасї ќарор мегирад.

• Давомот. Дар ин љо таносуби рўзњое, ки кўдак ба мактаб рафтааст, тањлил мешавад.


12

• Дастовардњои таълим дар мактаб. Дар ин љо фаъолияти таълимии кўдакон дар мактаб тањлил мешавад.

Дар самти фаъолияти иќтисодї масъалањои зерин арзёбї мешаванд:

• Кўдаконе, ки берун аз хона кор мекунанд. Дар ин љо масъалањои фаъолият бо маќсади дастрас кардани даромад ё бепул кор кардани кўдакон берун аз хона ва хољагии дењќонии оила баррасї мешаванд. Ин машѓулияти онњо ќонунї ё ѓайриќонунї ва њатто муќобили эъломияи мењнати кўдакон буда метавонад, (вобаста ба андозаи кор), аммо фаъолиятњои мазкур метавонанд кўдаконро аз мактаб рафтан боздоранд, ваќти истироњати онњоро мањдуд созанд ва ба саломатии онњо таъсир расонанд.

• Корњои хона – ваќте, ки кўдакон барои иљрои корњои хона ва тиљорати хонавода ва ё хољагињои дењќонии оилавї сарф мекунанд.

Дар самти таъсири психологї ва иљтимої масъалањои зерин баррасї ме-шаванд:

• Депрессия (афсурдањолї) ва канораљўї аз одамон (танњої)• Камии назорати волидайн, хашмгинї, мушкилоти рафтор• «Буќќагарї» ва тањќир• Рафтори хатарнок: истеъмоли нўшокињои спиртї, нашъа ва рафтори шањвонї • Љинояти наврасон• Гирифтор шудан ба хушунат ва истисмор

3.3.2 Омилњои муваќќатї Мо фарзияе пешнињод мекунем, ки ин натиљањо аз муњољирати волидайн таъсир дидаанд. Аммо ин таъсир ягона ё пурра нест. Боз як ќатор омилњои дигаре низ мављуданд, ки ба ин натиљањо таъсир мекунанд. Барои фањмидан ва муайян кардани таъсири муњољирати волидайн ба ин натиљањо мо бояд ин омилњоро муайян, дарк ва тањлил намоем.

Ин омилњоро ба омилњои фардї, хонаводагї ва аз вазъият вобастабуда људо кардан мум-кин аст. Ба љойи пешнињоди рўйхати пурраи омилњои ба ин чор натиља таъсиррасон, ки дар ќисми 3.3.1 оварда шудаанд, мо тасмим гирифтем, то омилњои асосии дар тањќиќоти мазкур истифодашударо мушаххасан баррасї намоем:

Фардї:

• Синну соли кўдак. Ин на танњо ба дастовардњои кўдакон, балки чї тавр натиљањои муњољират ба онњо таъсир мекунанд, мувофиќ аст. Масалан, рафтори хатарнок аслан хоси наврасон аст, на хоси кўдакони хурдсол. Камѓизої барои кўдакони хурдсол таъси-ри манфии бештар дорад, тањсилот дар навбати худ барои кўдакони то 16-сола њатмист. Ѓоиб будани яке аз волидайн ба кўдакони хурдсол на он ќадар таъсири психологї ме-расонад, вале ин њолат барои кўдакони калонсолтар таъсири бештари равонї дорад.

• Љинси кўдак. Масалан, ба тањсили писарон назар ба тањсили духтарон бартарї дода шуда, ба дўши духтарон корњои зиёди хона вогузор карда мешаванд.

• Ќобилияти кўдак. Кўдакон хусусиятњо ва ќобилиятњои хос доранд ва ин ба натиљањои чашмдошт таъсири худро мерасонад.

13


3.3 Унсурњо

Хонавода:

• Андозаи хонавода ва сохтори он: Масалан, хонаводањои калон харољоти зиёд до-ранд, махсусан, агар шумораи зиёди аъзои хонаводаро кўдакон ташкил дињад, аммо инчунин шумораи зиёди аъзои оила метавонад ба он даромади иловагї ворид сохта, корњои хонаро иљро намоянд.

• Сатњи маълумотнокии аъзои хонавода. Сатњи маълумотнокии аъзои хонавода, махсусан аъзои калонсоли он, на танњо ба ќобилияти ба даст овардани даромад, бал-ки ба муносибати онњо ба тањсил, тандурустї, кор ва инкишофи фарзандонашон ме-тавонад таъсир расонад.

• Нерўи кории аъзои хонавода. Дар ин љо ќобилияти ба мењнат љалбшавии аъзои хо-навода, аз љумла ягон навъи маъюбї, беморињои кўњнашуда ё осеби дигар дар назар дошта шудааст.

• Ёрии иљтимоии беруна. Дар ин љо муносибати иљтимоии хонавода ба хонаводањои дигар, ба шахсони алоњида ва муассисањои мањал, ки ба онњо ёрї расонида мета-вонанд, тањлил мешавад. Масалан, хонаводањои дигар метавонанд ба онњо ёрии иљтимої расонанд ё фарзандонашонро нигоњубин намоянд.

• Даромади молиявии хонавода. Дар ин љо андозаи мањсулот ва хизматњое, ки ба кўдакон пешнињод (харида) мешаванд, муайян шуда, сатњи бўњрон дар оила, ки ба некўањволии кўдакон таъсир мерасонад, баррасї мегардад. Даромади оила дар асо-си даромади молиявии худи оила, интиќоли маблаѓ ва тўњфањои дигарон, инчунин ёрии њукумат ва ташкилотњои дигар муайян карда мешавад.

• Муносибатњои оилавї. Ба ин муносибатњо як ќатор хусусиятњои дигари хонавода, аз љумла муносибати онњо ба тањсилот, таъсир мерасонад. Муносибати аъзои оила, махсусан сарварони он, ба инкишоф ва табиати кўдаконашон ба таќсими захирањое, ки натиљањоро муайян мекунанд, таъсири амиќ мерасонад.

• Њуќуќи сарварї дар хонавода. Ин таќсими маблаѓ, сатњи иљтимої ва тањсилотро фаро мегирад. Сарварї метавонад ба маблаѓгузории тањсилот ё таъминоти ѓизо таъсир ра-сонад, масалан, модарон маблаѓро бештар ба тањсилот ва ѓизодињии кўдаконашон сарф мекунанд, падарон бошанд, ба самтњои дигар бартарї медињанд. Мутаносибан сарварии онњо ба дастовардњои нињоии кўдакон таъсир мерасонад.

Масъалањои дигари марбут:

• Шуѓли мењнат ва имкониятњои њаётї. Ин на танњо ба зарурати муњољират кардан таъсир мерасонад, балки дастрасии даромади алтернативии онњое, ки дар хона мон-даанд (аз љумла кўдакон), низ таъсир мерасонад. Дар навбати худ таъсиррасонї ба даромад ба дастовардњои кўдакон бевосита таъсир мерасонад.

• Арзишњои иљтимої. Дар ин љо масъалаи ќоидањои иљтимоии ба занон, тањсилот ва хонадоршавї дахлдошта, ки ба таќсимот ва ќарори волидайн оид ба харљи маблаѓ таъсир мерасонанд, баррасї мешаванд. Масалан, наќши зан танњо бо шавњар кар-дан ва тарбияи оила мањдуд карда шудааст ва ин дар навбати худ имконияти барои тањсили духтарон сарф кардани маблаѓро мањдуд менамояд. (Његланд, 2010).

• Пешнињоди хизматрасонињо. Дар ин љо сифат ва тартиби (миќдори) пешнињоди хизматрасонињои тиббї, таълимї ва иљтимої, аз љумла мушкилоту мањдудиятњои гуногун дар ин самт (ба монанди арзиш, муносибати омўзгорон ва кормандони тиб, масофа ва ѓайра) инъикос меёбанд.


14

• Њифзи иљтимої. Дар ин љо дастрасї ва пешнињоди барномањои гуногуни њифзи иљтимої, ба монанди љубронпулии кўдакон, љубронпулї барои бекорї, нигоњубини иљтимої ва ёрии иљтимої инъикос меёбанд. Ин пешнињодот дар рўйи коѓаз (дар ќарору ќонунњо) буда метавонанд, аммо тањлилњо бояд дастрасии њаќќониро ба ин барномањо инъикос кунанд.

• Чорчўбаи ќонун. Ин ба дастовардњои кўдакон ва муњољирати миёнамўњлат таъсири гуногун мерасонад. Масалан, тањсилоти њатмии маљбурї маънои онро дорад, ки во-лидайн маљбур мешаванд барои аз љазо эмин мондан (агар фарзандонашон ба мак-таб нараванд), фарзандонашонро ба мактаб фиристанд. Чорчўбаи ќонун инчунин ба интиќоли маблаѓ таъсир расонда, муњољирро бо оила мепайвандад.

3.3.3 Хусусиятњои муњољиратМуњољирон ва таљрибаи муњољират дар бисёр самтњо фарќ мекунанд. Муњољирони гуно-гун ва таљрибањои муњољирати мухталиф ба хонаводањо ва натиљањои кўдакон таъсири мухталиф мерасонанд. Мо хусусиятњои зерини муњољиратро муайян кардем:

• Сатњи интиќоли маблаѓ. Ин ба имконияти хонаводањо барои таъмини хизматра-сонии тиббї ва тањсилот ва дигар фаъолиятњое, ки барои ќонеъ намудани талаботи асосии хонавода равона шудаанд, таъсир мерасонад.

• Пешбинї ва тартиби интиќоли маблаѓ. Хонаводањо бояд имконияти ба наќша ги-рифтани харољот ва таъмини даромадро дошта бошанд. Ин нукта хеле муњим аст. Агар муњољир бе тартиби муайян маблаѓ интиќол кунад, он гоњ хонаводањо имкони-яти тартиб додани наќшаи дарозмўњлати харољотро барои фароњам овардани хиз-матрасонии тиббї ва тањсилот аз даст медињанд. Тартиби интиќоли маблаѓ аз кори муњољирон ва самти муњољирати онњо вобаста аст.

• Кї муњољират мекунад? Муњољирати падарон, ки хеле маъмул гаштааст, дар тар-бия ва таѓйири муносибати фарзандон назар ба муњољирати модарон (ки аслан дар ноњияи Шуѓнон васеъ пањн шудааст) таъсири мухталиф мерасонад. Инчунин дар ин љо масъалаи таъсири намоишї доштани муњољират ба кўдакон баррасї мешавад.

• Давомнокї ва тартиби муњољират. Мўњлати набудани волидайн ва тартиби омаду рафти онњо ба муносибати онњо бо фарзандон, мактабхонї, саломатї ва инкишофи равонии онњо таъсир мерасонад.

• Робита бо ањли хонавода. Ин ба инкишофи муносибати њиссиётии байни фарзан-дон ва волидайни муњољир таъсир мерасонад. Ин ба мавзеи муњољират вобаста аст.

3.4 Алоќаи байни унсурњо Алоќаи байни ин унсурњо мураккаб аст. Масалан, тањќиќоти мо ба таъсири муњољират ба натиљањои кўдакон нигаронида шуда, дар назар аст, ки он вобаста ба хусусиятњои фардї, оилавї ва иљтимої фарќ мекунад, аммо ин хусусиятњо низ дар навбати худ ба навъи муњољират таъсир мерасонанд. Њамин тавр, хусусиятњои оила ба натиљањои кўдакон таъ-сир расонда, дар навбати худ онњо ба хусусиятњои оила таъсир мерасонанд. Наќшаи 2 ќолаби усули тањќиќоти моро муайян менамояд.

15


3.4 Алоќаи байни унсурњо

Наќшаи 2. Консепсия барои тањлили таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирати мењнатї

Таљрибаи муњољират

Омилњои мобайнї

Натиљањои кўдакон

Сатхи интиќоли маблаѓ

Пешбинї/тартиби интиќоли маблаѓ

Муњољирати модарон дар муќобили муњољирати модарон

Давомнокї ва тартиби муњољират

Робита

синну сол

Кўда

к

љинс

ќобилият

Андоза ва сохтор

Хона

вода

Сатњи маълумотокї

Нерўи мењнатї

Ёрии иљтимої

Даромад

Икониятњои њаётї

Иљт

имої

Арзишњои иљтимої

Хизматрасонињо

Њифзи иљтимої

Чорчўбаи ќонун

Муносибатњо

Сарварї

Саломатї:• Дастрасї ба нигоњубини

тиббї • Ѓизогирї ва таъминот бо

хўрокворї• Нигоњубини саломатї:

пешгирї ва рафтори носолим

Таъсири психологї-иљтимої:• Депрессия ва танњої• Камии назорати волидайн,

хашмгинї ва мушкилоти рафтор

• «Буќќагарї» ва тањќир• Рафтори хатарнок:

истифодаи нўшокињои спиртї, нашъамандї ва рафтори шањвонї

• Љинояти наврасон• Ба хушунат ва истисмор

гирифтор шудан

Таълим:• Фарогирї• Аз мактаб дур мондан• Давомот• Дастовардњо

Фаъолияти иќтисодї:• Кори берун аз хона• Кор дар хона

Ќолаби мазкур ба таври мушаххас нишон медињад, ки таъсири муњољират ба дастовардњои кўдакон вобаста ба навъи муњољират ва хусусиятњои кўдакон ва инчунин хонавода ва љамоае, ки дар он зиндагї мекунанд, мухталиф аст. Ин ѓайричашмдошт нест, аммо дар навбати худ он гуногунии натиљањои тањлили амалии ин масъаларо, ки дар ќисмати поён оварда шудааст, рўшан месозад.

Шояд дар љамоатњои гуногуни Тољикистон монандињои зиёд аз лињози омилњои иљтимоии дар боло зикршуда мушоњида шаванд, аммо дар масъалаи таъсири муњољират ба кўдакон аз рўи навъи муњољират ва хусусиятњои фардї ва хонаводагї фарќи зиёд дида мешавад. Мушкилоти тањлилии ќолаби мазкур ба мушкилоти сиёсї мувофиќ аст: му-айян намудани хусусиятњо ва заминањои муњољират, ки ба кўдакон таъсири хуб мерасо-нанд, ва дастгирии онњо, инчунин муайян намудан, кам кардан ва аз байн бурдани он хусусиятњои муњољират, ки ба кўдакон таъсири манфї мерасонанд.


16

4. Методологияи тањќиќот

4.1 МуќаддимаМањдуд будани далелњо аз таљриба оид ба таъсири муњољират ба кўдакон ќисман бо са-баби мушкилоти методологї (аз љумла дар масъалаи тањияи консепсия, шарњу эзоњ ва ба ќолаб даровардан) ва мањдудияти маълумот ба миён омад. Аксари маълумоти омории тањлилї оид ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї аз тањќиќотњои стандартии хонаводањо (Россї, 2008) гирифта шуд. Аммо чунин тањќиќотњо асосан ба-рои тањлили маълумоте, ки ба муњољират ва интиќоли маблаѓ махсус нигаронида нашу-даанд, тарњрезї мегарданд, мутаносибан, шояд дар онњо пайвастагии мувофиќи масъа-лаи муњољират бо дигар ќисмати маълумот дида нашавад.

Зиёда аз он, њарчанд маълумоти пурраи оморї дастрас бошад њам, масъалаи муњими интихоби усули мувофиќ барои људо кардани таъсири муњољират аз дигар омилњо за-рур аст. Муќоисаи оилањои муњољир ва ѓайримуњољир вобаста ба таѓйироти пайињами ањолии муњољир ва ѓайримуњољир мушкилоти тањлилї пеш меорад. Ин дар навбати худ интихоби намояндагонро барои тањќиќот мушкилтар мегардонад (Росї, 2009). Аз ин лињоз, агар арзиши (фоидаи) муњољират баланд бошад, њатто аъзои оилањои нисба-тан бой низ муњољират мекунанд ва ин боиси бањои баланд додан ба таъсири мусбати муњољират ба тањсилот, тандурустї ва нишондињандањои дигар буда метавонад. Баръакс, бо сабаби бўњрон кам шудани даромад њам ба андозаи интиќоли маблаѓ ва њам ба сифати хизматрасонињои иљтимої таъсир расонда метавонад, ба бањои паст додан ба таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї оварда мерасо-над. Зиёда аз он, тањќиќоти хонаводањо воситаи оптималии тањлили рушди хонавода ва сањмгузории молиявии аъзои он буда наметавонад.

Вобаста ба ин мушкилот методологияи дар тањќиќоти мазкур истифодашуда тањлили сесамтаи маълумоти сарчашмањои гуногун, мутобиќ гардонидан ва њамгироии усулњои тањлили оморї ва сифатиро фаро гирифт. Бартарии ин «усули омехта» дар он аст, ки он ба муњаќќиќон имконият медињад то таъсири муњољирати волидайнро ба нишодињандањои асосии кўдакон муайян карда, њамзамон вазъияти сабабу натиљаи нишондињандањоро баррасї намоянд. Усулњои оморї ва сифатї дар саросари тањќиќот њамгиро пешнињод шуд, аз љумла њангоми тарњрезї, тањияи фарзияњо ва воситањои тањќиќот, инчуни њангоми марњилаи тањлили маълумот.2

2 Барои ахбори бештар оид ба њамгироии усулњои тањќиќоти оморї ва сифатї ба корњои Гарбарино ва Њоланд (2009) нигаред.

17


4.2 Фарзияњои корї

Љадвали 2. Усулњое, ки дар тањќиќот истифода шудаанд

Усулњо Фарогирї Зарурат/МаќсадТањќиќоти оморї

240 хонавода Бо маќсади чен кардан, љамъ овардан, ба тартиб даровар-дан ва пешгўии рафтор ва муносибатњо истифода мешавад. Ба муњаќќиќон имконият медињад, ки бо шумораи зиёди посухдињандагон мусоњиба гузаронда, самтњои умумиро арзёбї намоянд.

Мусоњибањо ва муњокимаи гурўњии сифатї

20 муњокимаи гурўњии масъ-ала, 40 мусоњибањои пурра

Моњиятан барои тањќиќи амиќи масъала, фарогирии шумораи зиёди ањолї ва умумигардонии маълумоти омориро мањдуд мекунад. Ба фањмиш, тањлил, арзиш, боварї, хоњиш, норозигї ва бартарињои одамон такя мекунад, он имконият медињад, ки сабаби ба чунин натиљањо ноил гаштанро тавассути саволњои «чаро?» ва «чї тавр?» муайян намоем.

Дар асоси корњои Гарбарино ва Њолланд (2009)

4.2 Фарзияњои корїДар асоси консепсияи дар ќисмати 3 овардашуда бо роњи ба њам овардани далелњои байналмилалї оид ба таъсири муњољират ба кўдакон ва маълумоти мушаххаси Тољикистон оид ба масъалаи мазкур, мо як ќатор фарзияњои кориро оид ба таъсири муњољират ба некўањволии кўдакони муњољирони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї дар муќоиса бо кўдакони хонаводањои ба муњољирати мењнатї љалбнабуда, тањия намудем. Ин фарзияњо тањќиќоти моро роњнамої ва воситањои тањќиќоти моро ошно карданд. Диќќати махсус ба њар чї бештар љамъ овардани маълумот оид ба ин фарзияњо равона шуда, то њадди имкон барои таъмини дурустї ва эътимоднокии натиљањо аз воситањо ва нишондињандањои стандартии байналмилалї истифода шуд (Барои тањќиќи «оё бозёфтњои тањќиќоти мо ё тањлили маълумоти бадастомада ин фарзияњоро тасдиќ кар-данд ё не» ба ќисми 5 назар андозед).

Љадвали 3. Хулосаи фарзияњои корї оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї дар муќоиса бо кўдакони оилањои ѓайримуњољир

Таъсир ба: Саломатї ТањсилФаъолияти иќтисодї

Таъсири психологї – иљтимої

Фарзияи 1-ум Ѓизогирии хубтарМиќдори

камтари соли тањсил

Кўдакон берун аз хона кам кор

мекунанд

Њолати бади равонї/њиссиётї

Фарзияи 2-юмСифати хуби нигоњубини

саломатї

Дараљаи якхелаи ба мактаб фаро

гирифтан

Кўдакон дар хона зиёд кор

мекунанд

Хатари баланди мушкилоти рафтор

Фарзияи 3-юмСатњи якхелаи

фавт ва эмгузаронї

Сатњи давомоти баланд ва сатњи пасти аз мактаб

дур мондан

Хатари баланди ба љиноят даст задани

наврасон

Фарзияи 4-умВазъи бади нигоњубини

саломатї

Дар доираи љамоат тањќир раво дида

намешавад.


18

4.3 Гурўњи маќсадноки тањќиќот: оилањои муњољир, партофташуда ва ѓайримуњољир

Њам унсурњои оморї ва сифатии тањќиќоти мазкур се навъи хонаводањоеро, ки муњољират ба онњо ба таври мухталиф таъсир мерасонад, фаро мегиранд: хонаводањое, ки муњољири мењнатї доранд, хонаводањои партофташуда ва хонаводањои ба муњољират љалбнабуда. Агар ду навъи аввали хонаводањо барои муайян кардани сабабњои гуногуни љалбшавии хонаводањо ба навъњои мухталифи муњољират ёрї расонанд, хонаводањои партофташу-да азияти дутарафа мекашанд, яъне аз даст додани аъзои оила ва сарчашмаи даромад, хонаводањои ба муњољират љалбнабуда бошанд, њамчун гурўњи назоратї интихоб шуда, барои муайян кардани он ки оё танњо муњољират сабабгори таъсири мусбат ё манфї ба фаъолияти хонаводањо мебошад.

Мањдудиятњои ин гурўњи назоратиро ќайд намудан манфиатнок аст. Муњољирон њиљрат мекунанд, чунки ин љодаро интихоб кардаанд, дар навбати худ гурўњи дигар дар хона монданро интихоб мекунанд. Барои ин сабабњои гуногун замина шуда метавонанд, ки ин сабабњо дар навбати худ ба некўањволии кўдакон таъсир мерасонанд. Маса-лан, ѓайримуњољирон дар Тољикистон назар ба онњое, ки муњољиратро интихоб меку-нанд, вазъияти бењтари иќтисодї доранд. Барои муќоиса дарёфти гурўњи оилањои ѓайримуњољире, ки яке аз аъзои он њиљрат кардан мехост, вале барои ба кўдаконашон таъсир нарасонидан аз ин амал даст кашид, хуб мебуд, аммо ёфтани чунин гурўњ хеле мушкил ва тањлили ин масъала аз доираи тањќиќоти мазкур берун буд.

Истилоњњои кории њар се навъи хонавода, ки њангоми тањќиќоти мавзеї истифода шу-данд, дар поён шарњ меёбанд:3

1. Хонаводањои муњољир: хонаводае, ки аќаллан як кўдак (аз 18-сола поён дошта), яке аз волидайн тайи се моњи охир дар хориљ (берун аз хона) њаст. Чунин воли-дайн бояд барои кор ё тањсил кардан аз оила берун рафта, аќаллан як маротиба дар мўњлати се моњ бо оила дар тамос бошанд.

2. Хонаводањои партофташуда: хонаводае, ки аќаллан як кўдак (аз 18-сола поён дошта), яке аз волидайн тайи соли охир дар хориљ (берун аз хона) њаст. Чунин воли-дайн бояд барои кор ё тањсил кардан аз оила берун рафта, дар мўњлати як соли охир бо оила дар тамос набуда, маблаѓ њам интиќол накардаанд. Илова бар ин, худи оила бояд партофта шуданашро муайяну тасдиќ кунад.

3. Хонаводањои ба муњољират љалбнабуда: хонаводае, ки аќаллан як фарзанд до-шта, њар ду волидайн тайи дањ соли охир муњољират накардаанд. Хонавода метавонад аз аъзои дигар, ба монанди амак ё бародароне, ки муњољиранд, иборат бошад.

Шарњи мазкур барои муайян намудани ин се гурўњ, ки то њадди имкон сатњи муњољираташон мухталиф аст, истифода шуд. Инчунин барои муайян намудани њама гуна таъсири муњољират тавассути фаро гирифтани гурўњи мањдуди интихобшуда, шарњи мазкур ёрї расонд. Аммо ин маънои онро дошт, ки навъњои муайяни хонаводањо ба тањќиќот шомил нагардиданд, ва якчанд «њаќиќати» муњољират ба эътибор гирифта нашуданд (масалан, хонаводањое, ки њар як аъзояш тайи дањ соли охир њиљрат кардаанд). Ќобили ќайд аст, ки дар асл воситаи осони ба њам овардани маълумоти ин се навъи хонавода вуљуд надорад. Як гурўњи калони навъњои оилањое њастанд, ки таљрибањои гуногуни муњољиратро фаро меги-ранд. Зиёда аз он, «партофташуда» низ мафњуми мушаххас нест, зеро то муайян кардани

3 Дар хотир доред, ки шарњи ин навъи хонаводањо маъмул нест ва танњо ба ин лоиња таалуќ дорад, чуноне ки дар Вазифанома дарљ шуда, таљдид гардидааст. Он барои мушаххастар гардонидани тањќиќоти мавзеї барои баррасии пурраи хусусиятњо ва таъмини омехта нашудани навъи оилањо тањия шудааст.

19


4.3 Гурўњи маќсадноки тањќиќот: оилањои муњољир, партофташуда ва ѓайримуњољир

партофта шудани оила ваќти зиёд мегузарад ва дар ин мўњлат аниќ карда намешавад, ки оё оила партофта шудааст ё не. Бо назардошти гурўњи калони намояндагон (гурўњи инти-хобии намунавї), фаро гирифтани њама навъи оилањо барои ба таври мушаххас муайян намудани омилњои таъсиррасони муњољират зарур аст.

Ќобили ќайд аст, ки њангоми тањќиќоти аввала масъалаи зиндагї кардани кўдакони пар-тофташуда одатан бо кўдакони волидайни гуногун дар як хонавода ва мадди назар гарди-дани манфиатњои кўдакони партофташуда баъзан ба фоидаи кўдакони дигар пайдо шуд. Ин њолат зарурати муайян намудани фарќи дохили хонаводагии кўдаконро бо назардош-ти калон будани аксари оилањои тољик ба миён овард. Бо маќсади њалли масъалаи мазкур, маълумоти оморї асосан тавассути воситаи стандартии «тањќиќоти сатњи-хонавода» љамъ оварда шуд (бо истифодаи се тафсири «хонаводањо», ки дар боло оварда шудаанд). Ба-рои муайян намудани муњољиру партофташуда ва ба муњољират љалбнабуда будани њар як кўдаки алоњида сатњи дуюми «фардї»-и гурўњбандї тањия шуд.

Масъалаи дуюме, ки тавассути маълумоти сифатї муайян шуд, пайвастагии устувор байни сатњи некўањволии молиявии оила ва самтњои асосии таъсиррасонї ба монан-ди тандурустї ва тањсил буд. Дар њолатњои муайян ин ба имконияти аз тарафи хона-вода пардохтани харољоти чунин хизматрасонињо вобаста буда, ба сатњи муњољирати онњо алоќае надошт. Барои ба тартиб овардани чунин њолат сатњи дигари гурўњбандии маълумоти сифатї пешнињод шуд. Хонаводањо ба се гурўњ вобаста ба «андозаи амволи шахсї» рамзбандї шуданд, ки ин барои тањлили сатњи дороии онњо нисбат ба оилањои дигари њамин гурўњ имконият дод. Њарчанд ин нишондињанда бе тањлили пешакии имкониятњои иќтисодї дар асоси Тањќиќоти сатњи некўањволии Тољикистон тањия шуда (яъне, имконияти муайян намудани баробарии пешгўии камбизоатї), таносубан эњтиёткорона истифода гардидааст, бовар дорем, ки ин нишондињандаи дороии хона-вода бо харољоти моњона ва дигар нишондињандањои камбизоатии тањќиќоти мазкур мувофиќат мекунад. Њарчанд нишондињандаи мазкур бе истифодаи тањлилњои пешакии имкониятњои иќтисодї тањия шуда бошад њам, фарќи байни навъњои оилањоро дуруст пешнињод карда, чунин таљњизотро фаро мегирифт: яхдон, телефони мобилї, антеннаи радифї, телевизор, мошинаи љомашўї, плитаи хўрокпазї ва таъминот бо гази табиї.

Маљмўаи гурўњбандии маълумот барои муайян кардани фарќи хонаводањо (чуноне ки дар консепсияи тањќиќот оварда шудааст) ба тањлили оморї илова карда шуд. Баъзеи ин нишондињандањо самтњои зарурии (аз љумла, синну сол ва љинси кўдак, мўњлати муњољирати волидайн, сатњи маълумотнокии онњо ва ѓайра) тањќиќотро муайян карда, дигар нишондињандањо ба самтњои асоси таъсиррасонї зарурати кам доштанд (масалан, машѓулияти волидайн њангоми муњољират).

Яке аз мањдудиятњои усули тањќиќоти хонаводањо ин фаро нагирифтани кўдаконе, ки бо сабаби муњољирати волидайн ба хонањои кўдакон фиристода шудаанд ё кўдаконе, ки дар кўча мондаанд, буд. Мувофиќи гузориши соли 2007-уми Наљоти кўдакон шумораи зано-ни муњољире, ки фарзандонашонро бо сабаби надоштани имконияти нигоњубин ё барои ба назди шавњаронашон њиљрат кардан ба хонањои кўдакон мефиристанд, сол то сол зиёд шуда истодаанд (ETF, 2010). Вазъияти њаётї тасдиќ мекунанд, ки шумораи кўдакони ба хонањои кўдакон фиристодашуда ва кўдакони дар кўчамонда бо сабаби муњољират зиёд мешавад. Барои пурра дарк намудани масъалаи таъсири муњољират ба кўдакон, он бояд минбаъд низ омўхта шавад.


20

4.4 Мавзеъњои тањќиќот ва натиљањои он Тањќиќоти базавии омўзиши мазкур дар чор ноњия гузаронида шуд. Њамаи ин ноњияњо минтаќањои маќсадноки фаъолияти Хазинаи кўдакони СММ (ЮНИСЕФ) дар Тољикистон аст: (1) ноњияи Бобољон Ѓафурови вилояти Суѓд; (2) шањри Кўлоби вилояти Хатлон; (3) ноњияи Шуѓнони ВМБК; (4) шањри Вањдати ноњияњои тобеи марказ4. Минтаќањои маз-кур дар харита бо ранги кабуд ишора шудаанд:

Наќшаи 3. Харитаи мавзеъњои тањќиќот

Файзобод

Ёвон

БалҷувонРӯдакӣ

Душанбе

Роғун

Варзоб

Темурмалик

Данғара

Шӯробод

Мӯъминобод

Кӯлоб

СарбандВосеъ

Ҳамадонӣ

Тоҷикобод

Тавилдара

Ҷиргатол

Ишкошим

Ҷаббор Расулов

Спитамен

Ғончӣ

Исфара

Кӯҳистони Мастчоҳ

Конибодом

Истаравшан

Зафаробод

Шаҳристон

Мастчоҳ

Ашт

Бобоҷон Ғафуров

АйнӣПанҷакент

Нуробод

Рашт

Ховалинг

Абдураҳмони Ҷомӣ

Шахринав

Хуросон

ҲисорТурсунзода

Рушон

Дарвоз

Вахш

Фархор

Ҷалолиддини РумӣҶиликул

Қубодиён

Шаҳритус

Носири Хусрав

Қумсангир

Бохтар

Панҷ

ASHT

Ванҷ

Шуғнон

Роштқалъа

Мургаб

Вахдат

Нурек

Вилояти ХатлонВилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон

Вилояти Суѓд

Хоруғ

Курѓонтеппа

ХуҷандВилоятНоњия

Барои таъмини гуногунии таљрибаи муњољират аз њар ноњия аз се то панљ дења барои гузаронидани мусоњибањои оморї ва сифатии хонаводањо, инчунин барои гузаронидани муњокимаи гурўњии масъала интихоб шуданд.

4 Бояд ќайд кард, ки сараввал ба љои шањри Вањдат ноњияи Рашт ба наќша гирифта шуда буд, аммо бо сабаби нооро-мии вазъият дар ин минтаќа моњњои сентябр ва октябри соли 2010, бо маслињати ЮНИСЕФ минтаќаи тањќиќот иваз карда шуд.

21


4.4 Мавзеъњои тањќиќот ва натиљањои он

4.4.1 Маълумот оид ба корњои мавзеїТањќиќоти мавзеї моњњои ноябр ва декабри соли 2010 аз тарафи ташкилоти мањаллии «Шарќ» гузаронида шуд. Бо сабаби мушкилоти дарёфти оилањои партофташуда дар дењањои пешакї интихобшуда, дар њамаи ноњияњо мањали гузаронидани тањќиќот ва-сеъ карда шуд. Масалан, дар шањри Вањдат дар дењањои интихобшуда шумораи оилањои партофташуда хеле кам буд, аз ин лињоз шумораи дењањои тањќиќотї ба 10 расонида шуд (махсусан дењањое, ки камбизоат шинохта шуда буданд). Њамин тариќ, дар ноњияи Шуѓнон дар дењањои интихобї ягон оилаи партофташуда пайдо нашуд. Њатто баъ-ди иловаи дењањои њамсоя танњо шумораи ками чунин оилањо муайян карда шуд. Со-змони ѓайрињукуматии мањаллии «Ќалам» барои дар ин самт ёрї расондан љалб шуда буд, билохир аз 15 оилаи партофташуда танњо панљ оила барои мусоњиба розї шуданд ё дар муњоќимаи гурўњии масъала ширкат варзиданд5. Ѓайр аз ин мушкилот боз якчанд њолатњои номувофиќатї бо наќшаи аввала ба миён омаданд, аз љумла ин ба шумора ва навъи оилањои интихобшуда, ки дар мусоњибањо ва муњокимањои гурўњии масъала шир-кат варзиданд, вобастагї дошт6.

Бояд ќайд кард, ки дар натиљаи дер мондани тањќиќоти мавзеї бо сабабњои дар боло зикршуда, барои гурўњи корї муайян кардани хонаводањои муњољирони мавсимие, ки њанўз аз муњољират барнагаштаанд, мушкил шуд. Аз ин лињоз барои ба даст овардани далелњо хонаводањо тарзе пурсида шуданд, ки гўё муњољирони мавсимї њоло «барна-гаштаанд».

Дар гузоришњои тањќиќоти мавзеї, ки аз тарафи гузоришдињандагон пешнињод шуданд, ќайд шудааст, ки дар умум посухдињандагони минтаќањои тањќиќотї барои ба мушкило-ти онњо мароќ зоњир кардан хурсанд буда, дар мубодилаи ахборот озод ва кушода буданд. Аммо хонаводањое, ки ба вазъияти мушкил афтодаанд (масалан, модарони партофташу-да, ки ањли оилаи шавњар онњоро пеш кардаанд), асосан аз иштирок дар тањќиќот даст кашиданд. Занони партофташуда аз озодона оид ба ваъияташон ибрози аќида намудан шарм дошта, њангоми муњокимањо ва мусоњибањо аз ба њиссиёт дода шудан тарс доштанд.

Инчунин њисоботњо муайян карданд, ки кўдакон назар ба калонсолон хоњиши зиёди су-хан гуфтан доштанд, ва дар байни онњо духтарон назар ба писарон фаъолтар буда, ба њиссиёт камтар дода шуданд. Дар як њолат писарон њангоми муњокимаи гурўњ ба гиря кардан шурўъ карданд. Зиёда аз он, кўдакони оилањои ѓайримуњољир ором ва хушбахт менамуданд ва баръакс кўдакони оилањои муњољир ва махсусан оилањои партофта-шуда эътимоди кам дошта, аз гуфтани мисолњои њаётї шарм медоштанд ё ба саволи пешнињодшуда тамоман љавоб намедоданд. Инчунин кўдакони оилањои партофташуда, дар якчанд њолат кўдакони оилањои муњољир, махсусан писарон илтимос карданд, ки мусоњибањо сабт карда нашаванд. Дар як њолати гузаронидани муњокимаи гурўњии масъ-ала бо кўдакон якчанд волидайн хостанд, ки дар ин муњокима ширкат варзанд.

Љалб кардани мардоне, ки занњояшон муњољиранд, барои муњокимаи гурўњии масъала хеле мушкил буд. Аввал онњо аз иштирок даст кашиданд, сипас ба шарте розї шуданд, ки агар ин муњокима сабт карда нашавад. Њарчанд чанде аз ин мардон бо сабаби дар муњољират бемор шудан кор карданро ќатъ карда бошанд њам, муњољирати занонашон њамчун беќадрї (паст шудани обрўи мардї) шинохта мешуд.

5 Ин оилањои партофташуда бо оилањои муњољир иваз карда шуданд.

6 Ин дар якчанд њолатњо рух дод, ки љинси мусоњиб аз рўи наќша таѓйир дода шуд.


22

4.4.2 Ворид сохтани маълумот ва навиштани сабтњоБаъд аз гузаронидани тањќиќоти мавзеї маълумоти омории љамъшуда ба ќолабњои (вараќањои) маќсадноки воридотї (маълумот) аз тарафи муассисаи «Шарќ» ворид карда шуд. Ин маълумот тавассути барномаи STATA тањлил карда шуд. Бо назардош-ти андозаи мањдуди гурўњи интихобї ва саволномаи мураккаб озмоиш, омўзиш ва тоза кардани маълумот, ки аслан дар чунин тањќиќотњо (бо чунин навъи саволнома) ба роњ монда мешавад, аз лињози молиявї мувофиќ набуд. Дар натиља, барои тањлили маъ-лумоти омории бадастомада мушкилоти зиёд пеш омад, ки чунин мушкилот аслан њангоми тањќиќотњои бузург ба миён меоянд. Масалан, санљидани њамаи рамзгузории саволномањо ѓайриимкон буд, илова бар ин нишонањо њатто дар саволномањои холї низ гузошта шуда буданд. Инчунин њангоми гузаронидани саволнома аксари муњољирони мавсимї аллакай ба хона баргашта буданд ва шумораи ками муњољирони баргашта њангоми пур кардани саволнома њамчун шахсони ѓайримуњољир муаррифї шудаанд. Но-вобаста аз масъалањои зикршуда, сифати умумии саволномањо хуб буда, аз он хулосањои дуруст баровардан мумкин аст.

Маълумоти сифатї – мусоњибањои сабтшуда аввал ба забони тољикї навишта шуда, сипас аз тарафи ташкилоти «Шарќ» ба забони русї тарљума шуд. Сипас сабти хаттии мусоњибањо аз забони русї ба англисї тарљума шуда, аз тарафи мутахассиси русзабо-ни «Оксфорд полиси менељмент» барои ба тањлил омода шудан нишонагузорї гардид. Њарчанд, назорати сифати ин раванд дуруст ба роњ монда шуда бошад њам (сабти тољикї ва тарљумаи русии он дубора санљида шуданд), ќайд кардан љоиз аст, ки тарљумаи ду-забона аз забони тољикї ба русї ва сипас аз русї ба англисї имкониятњои тањќиќотро шояд мањдудтар карда бошад. Дар сатњи тарљумаи аввали русї баъзе нозукињои матн аз даст дода шуд, зеро тарљумон кўшиш кардааст, то забони матнро «тањрир» кунад ва барои пурра баррасї шудани чизи гуфта монеа гаштааст. Аз ин лињоз, иќтибосњое, ки бо забони англисї оварда мешаванд, шояд тарљумаи мушаххаси матни асл набуда, маънии чизи гуфтаро дуруст баён накунанд. Зиёда аз он, њангоми тањлили сабти хаттии мусоњибањо маълум гашт, ки байни минтаќањо дар шумора ва сифати саволњои водорку-нанда номувофиќатї дида мешавад; масалан, дар сабти хаттии мусоњибањои дар шањри Кўлоб гузаронидашуда миќдори ками саволњои водоркунанда мушоњида мешаванд. Но-вобаста аз мањдудиятњои кўчаки дар боло зикршуда, маълумоти сифатии пешнињодшуда барои тањлил маълумоти фарогир ва пурра мебошад.

4.5 Тањќиќоти сифатї Чуноне ки дар муќаддимаи ќисмати мазкур оварда шудааст, усули тањќиќоти сифатї дар пайвастагї бо усули тањќиќоти оморї барои таъмини мувофиќат тањия шудааст. Воситањои дар тањќиќот истифодашударо њамгирои машѓулиятњои гурўњї (муњокимаи гурўњии масъала) ва мусоњибањои фардї бо кўдакон ва парасторон, инчунин мусоњибањо бо маълумотдињандагони асосии мањаллї тавассути мусоњибањои «нимсохторї» таш-кил медоданд. Вобаста ба маќсади омўзиш иштирокчиёни асосии тањќиќоти сифатї инњо буданд:

• кўдакон (писарону духтарони синну соли гуногун);• парасторон (аслан занон); • маълумотдињандагони асосї (шахсоне, ки дорои дониш ва ахбори касбї ва пур-

ра оид ба таъсири муњољират мебошанд). Аз љумла: ◦ омўзгорон; ◦ духтурон/њамширањои шафќат;

23


4.5 Тањќиќоти сифатї

◦ кормандони СЃЊ-и мањаллї (дар дењот ?) ◦ намояндагони њукумати мањаллї ва милиса.

Бо маќсади гузаронидани муњокимањои гурўњии масъала, мусоњибањо бо кўдакон ва па-расторон аз рўйи се категорияи хонаводањо, ки дар тањќиќоти мазкур истифода шудаанд (муњољир, партофташуда ва ѓайримуњољир), аз рўйи љинс (мард, зан) ва барои кўдакон аз рўйи синну сол (6-12-сола, 13-17-сола) људо карда шуданд. Аз як тараф, ин ба муњаќќиќон имконият дод, ки фарќи аќидањоро вобаста ба посухдињандагон муайян кунанд; аз та-рафи дигар, он монандиро дар муњокимањои гурўњи таъмин намуда, муњокимањоро ба самти дуруст равона кард.

Барои пурра сохтани унсури сифатии тањќиќоти мазкур, дар њар минтаќа 5 муњокимаи гурўњии масъала гузаронида шуда, бо 10 нафар мусоњибаи фарогир гузаронида шуд. Хулосаи ин маълумот ва хусусиятњои навъњои посухдињандагон дар љадвалњои 4 ва 5-и поён оварда шудаанд.

Љавдали 4. Маълумоти умумї оид ба муњокимаи гурўњии масъала7

МусоњибонНавъи хонавода

Њамагї Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир

Парастор/волидайн (мард) 7 1 0 0 1Парастор/волидайн (зан) 4 2 1 7

Кўдак (6-12, мард) 1 1 0 3Кўдак (6-12, зан) 1 1 0 3

Кўдак (13-17, мард) 2 1 1 3

Кўдак (13-17, зан) 2 1 1 3

Њамагї 9 7 4 20

Љадвали 5. Маълумот оид ба мусоњибањои сифатии гузаронидашуда

Мусоњибон Навъи

хонаводањоШумораи мусоњибањо аз рўйи ноњияњо

Бобољон Ѓафуров Кўлоб Вањдат ШуѓнонПарастор/волидайн Муњољир 1 1 1 1

Парастор/волидайн Партофташуда 1 1 1 1

Парастор/волидайн Ѓайримуњољир 1 1 1 1

Кўдак (13-17-сола) Муњољир 1 1 1 1

Кўдак (13-17-сола) Партофташуда 1 1 1 1

Кўдак (13-17-сола) Ѓайримуњољир 1 1 1 1

Омўзгор Мувофиќ нест 1 1 1 1

Корманди тиб Мувофиќ нест 1 1 1 1

Корманди СЃЊ Мувофиќ нест 1 1 1 1

Корманди њукумати мањаллї Мувофиќ нест 1 1 1 1

Њамагї - 10 10 10 10

7 Ќайд намоед, ки агар гузаронидани чунин вохўрї бо парасторони љинси мард имкон надошта бошад (зеро ак-сари зиёди муњољирон марданд), вохўриро бо намояндагони њамин гурўњи парасторони љинси зан гузаронидан мумкин аст.


24

4.5.1 Масъалањо вобаста ба гузаронидани тањќиќот бо ќўдаконУсули иштироки васеъ, яъне тањќиќоти якљоя њам бо калонсолону њам хурдсолон ис-тифода шуд. Њамкорї бо кўдакон эњтиёти махсусро таќозо мекунад, аз љумла риояи Эъ-ломияи њуќуќњои кўдаки Хазинаи кўдакон ва Созмони Милали Муттањид ва инчунин эъломияњо оид ба гузаронидани тањќиќот бо кўдакон. Тањќиќот дар асоси Эъломияи њуќуќњои кўдаки СММ гузаронида шуд. Ба хотир овардани принсипњои асосии он бамав-рид аст, зеро усули пешнињодшуда дар асоси он тањия шудаааст.

Њама гуна тањќиќот бояд њамеша бехатарии пурраи кўдаконро аз таъсири манфии ра-ванд ва масъалањои тањќиќот таъмин намояд. Њамчун муњаќќиќон, мудирон ва мутахас-сисон бо тамоми масъулият - чуноне ки дар ЭЊК СММ дарљ шудааст, гуфта метавонем, ки таъмини риояи ќоидањои этикї дар усулњои интихобшудаи тањќиќот ба эътибор ги-рифта шудаанд. Эзоњи арзёбии техникии Дафтари арзёбии ЮНИСЕФ нуктањои асосиро чунин љамъбаст менамояд:8

• Иштироки кўдакон бояд дар асоси баробарї ва ѓайриистисної ба роњ монда шавад.

• Муњаќќиќон ва бањодињандагон бояд аниќ кунанд, ки тањќиќот ба некўањволии кўдакон чї гуна таъсир мерасонад.

• Аќидаи кўдакон танњо њамчун маълумоти тањќиќот истифода нашуда, ба эътибор ги-рифта шавад ва дар њалли масъалањои некўањволии онњо истифода гардад.

• Кўдакон њуќуќи бо хоњиши худ озодона ибрози аќида кардан ва додани маълумотро доранд.

• Иштироки кўдакон дар тањќиќот бояд пурра муаррифї (ахборот дода шавад) карда шавад.

• Кўдакон барои дар тањќиќот иштирок накардан бояд озод бошанд.

• Муњаќќиќон бояд озодии кўдаконро ба фикр кардан, виљдон ва дин, инчунин наќши волидайну парасторонро дар риоя кардани он эњтиром намуда, тањќиќоти худро дар асоси ин озодињо тањия намоянд.

• Тањќиќот бояд њуќуќи кўдаконро ба озодона шомил шудан ба созмонњо ва равандњои сулњхоњона шинохта, њангоми зарурат иштироки онњоро дар љамъомадњои васеъ дастгирї намояд.

Принсипњои мазкур мањаки усули тањќиќоти мо, ки маќсади таъмини иштирок дар зи-наи болоии Њартро дорад, мебошанд. Њарт онро «Модели иштироки њаќќонї» меномад9. Усули истифодашударо метавон мувофиќи шарњи Њарт њамчун «Аќидањое, ки аз тара-фи калонсолон пешнињод шуда, бо кўдакон муњокима шудаанд» гурўњбандї кард. Ин далелеро инъикос мекунад, ки тањќиќот аз тарафи Хазинаи кўдакони СММ пешнињод шуда, сипас онро ташкилоти тањќиќотї гузаронидааст ва ќароре, ки њангоми тањќиќот ќабул шудааст (ва ичунин пас аз он), мутаносибан аз тарафи кўдакон пешнињод шуда, ба калонсолон баён гаштааст. Тањќиќоти мо инчунин наврасон (аз 13-сола боло)-ро фаро гирифт, ин гурўњ имконияти дар ин зинаи баланди иштирок шомил буданро доштанд. Илова бар ин, чун ба тањќиќоти мо кўдакони хурдсол низ шомил буданд, мо принсипи Хартро оид ба «барномањо бояд тарзе тарњрезї шаванд, ки имконияти њамаи кўдаконро барои истифодаи ќобилияти баланди иштирок васеъ гардонанд»10 риоя кардем.

8 ЮНИСЕФ (2002). «Кўдаконе, ки дар тањќиќот, мониторинг ва арзёбї ширкат меварзанд – Рафтор ва масъулияти шумо њамчун роњбар, Эзоњи техникии арзёбї № 1, Дафтари арзёбии ЮНИСЕФ.

9 Р. Њарт (1992), сањ. 8.

10 Р. Њарт (1992), сањ. 11.

25



4.5.2 Усул ва воситањои тањќиќотМаљмўаи усулњо њангоми тањќиќи иштирокчиёни гуногун истифода шуд. Ин муносибат дар гузаронидани тањќиќот бо кўдакон њамчун таљрибаи пешќадам шинохта шудааст, зеро он имконият медињад, ки хоњиши онњо њангоми тањлили мавзўъњои гуногун ба эътибор гирифта шавад (барои мисол ба усули «Мозаика» нигаред). Зарурати пешнињоди услуби гуногуни ибрози аќида барои калонсолон низ мувофиќ аст (Кривело ва дигарон, 2008).

4.5.2.1 Машѓулияти гурўњї

Муњокимаи гурўњии масъала бо кўдакон ва калонсолон ба усулњои гуногун ба роњ монда шуд. Он усулњо чунинанд:

• Кашидани харитаи муњољират: Маќсади истифодаи ин машѓулияти содда ба кўдакон барои ба таври графикї нишон додани самти муњољирати мењнатии воли-дайн ёрї расондан буда, сипас оид ба муњољират савол пурсидан аст. Ин машѓулият ба кўдакон имконият дод, ки оид ба муносибати худ бо волидайни дар муњољират будаашон тавассути бозї сўњбат намоянд. Маќсади асосї кашидани харитаи дурусту зебо набуда, балки муайян намудани масофа ва таъсири муњољират ба онњо буд.

• Чизњои хуб ва бад – тањлили пуфак ва санг: Ин восита барои љамъ овардани аќидаи кўдакон оид ба ѓоиб будани волидайн, аз љумла таъсири мусбат ва манфии он ис-тифода шуд. Аз кўдакон аввал хоњиш шуд, ки оид ба мушкилот (корњое), ки дар натиљаи муњољирати волидайн бо онњо рух додаанд, фикр карда, сипас расми онњоро кашанд: чизњои хубро дар дохили расми пуфакњои бо гелиум дамшуда, ки онњоро ба боло мебар-дорад, ва чизњои бадро дар дохили расми санг, ки онњоро ба поён мебарад, нависанд.

• Тавсифи хурд ё ба охир расонидани њикоя: ин маљмўаи њикояњои нотамом аст, ки аз тарафи роњбалад ќироат карда шуда, аз иштирокчиён хоњиш карда мешавад, ки онро ба итмом расонанд. Ин воситаи хубест барои тањлили масъалањои нозук, ба монанди мушкилоти рафтор. Њикояи нотамом инчунин воситаи хубест барои гуза-ронидани лањзаи «яхшиканї».

• Машќ барои истифодаи ваќт: Ин машѓулият барои пурра фањмидани тарзи аз тарафи кўдакон гузаронидани ваќт тавассути усули барои онњо шавќовар ёрї ра-сонд. Машѓулияти мазкур маълумотро оид ба мактабхонї, кори хона ва кори берун аз хона ва гузаронидани ваќти холигї пешнињод кард.

• Кї муњим аст? Ин восита барои муайян намудани одамон ва ё муассисањои асосии мањаллї (љамъиятї) истифода мешавад. Он барои муайян кардани он, ки дар њолати набудани волидайн кўдакон ба кї мурољиат мекунанд ва мурољиати онњо то кадом андоза ќонеъ карда мешавад, истифода шуд.

• Тањияи рўйхат ва дараљабандии озод: Ин восита асосан бо калонсолон истифода шуда, ба иштирокчиён имконият дод то ба саволњои пўшида љавоб нависанд (масалан, мушкилоти рафтори кўдакон дар хонавода пас аз ба муњољирати мењнатї рафтани па-дар кадомњоянд?) Ин љавобњо сипас вобаста ба зарурат ва тартиб гурўњбандї ё арзёбї карда мешаванд. Гурўњ сипас алоќаи сабабии байни љавобњо ва муњољиратро муњокима менамояд. Ин восита инчунин ба иштирокчиён имконият дод оид ба масъалањое, ки одатан аз гап задан дар бораи он худдорї мекунанд, низ муњокима намоянд.

• Муњокимаи нимсохторї: Ин восита ба иштирокчиён имконият дод, ки фарзияњоро амиќ тањлил намуда, таљриба ва шарњу эзоњи худро оид ба масъа-ла иброз дошта, роњу воситањои аз байн бурдани таъсири манфии муњољиратро пешнињод намоянд.


26

Усулњои мазкур ба иштирокчиён имконият доданд, ки аз тањќиќот њаловат бурда, инчу-нин масъаларо аз нигоњи худ тањлил ва муаррифї намоянд. Вобаста ба намояндагони гурўњњо омехтагии усулњо ва моњияти муњокима аз њамдигар каме фарќ мекард.

4.5.2.2 Мусоњибањо

Мусоњибањои нимсохтории як ба як бо кўдакон, парасторон ва маълумотдињандагони асосї гузаронида шуданд. Барои гузаронидани ин мусоњибањо муњаќќиќ вараќаи санљишї дошт (њамчун роњнамо барои гузаронидани мусоњиба), аммо ба мусоњиб имко-нияти идораи раванди мусоњиба пешнињод карда шуд.

Њангоми гузаронидани мусоњибањо бо кўдакон воситањои ба усулњои дар боло зик-ршуда монанд барои шавќовар гардонидани мусоњиба ва ба самти муайян равона кардани он истифода шуда, мусоњибањо ба бозї табдил дода шуданд11. Махсусан аз маълумотдињандањои асосї хоњиш карда шуд, ки оид ба масъалаи кўдакон ва муњољират маълумоти умумї, аз љумла маълумоти оморї пешнињод намоянд.

4.5.2.3 Мушоњидањо ва мусоњибањои озод

Якчанд аќидањои барои тањќиќоти мазкур муњиму шавќовар берун аз сохтори расмии тањќиќот љамъ оварда шуд, махсусан оид ба масъалањое, ки иштирокчиён дар ибрози онњо њаяљону ташвиш мекашанд ё барояшон њассосанд. Аз муњаќќиќони мо хоњиш кар-да шуд, ки машѓулиятњои ањолии мањалро мушоњида карда, бо онњо сўњбат кунанд ва аќидањои онњоро бе гирифтани ном сабт намоянд. Мўњтавои ин гузоришњо ба тањлили нињоии омўзиши мазкур илова шуда, оид ба самтњои муњољират дар мањали тањќиќшуда маълумоти зарурї пешнињод карданд.

Љадвали 6. Хулосаи ахбороти њар як мусоњибаю муњокимаи гурўњї

Навъи муњокимаи гурўњї, мусоњиба

Усулњои истифодашуда

Маълумоти љамъшуда

Волидайну парасторон (муњокимаи гурўњї)

Рўйхати озод • Таъсири мусбат ва манфии муњољирати воли-дайн ба тањсил, саломатї, кор ва некўањволии психологиву иљтимої

Кўдакон (муњокимаи гурўњї)

Кашидани харитаи муњољират

• Кї муњољират мекунад, ба куљо, тартиби алоќа (мулоќот), интихоби љойи муњољират?

Кашидани расми пуфак ва санг

• Чизњои хубу бад оид ба муњољирати волидайн ва тањлили таносуби умумї (хубу бад) ба саломатї, тањсил, хушњолї ва кор. Фарќи бай-ни волидайни гуногун, давомнокї ва ѓайра.

Кї муњим аст? • Мавзеи истиќоматї (љойгиршавии) одамони муњим ва сабабњои муњим будани ин ашхос бо маќсади тањлили фарќият байни кўдакони муњољир ва ѓайримуњољир

Тавсифи хурд ё ба охир расонидани њикоя

• Фањмидани аќидањо оид ба таъсири муњољирати волидайн ба тањсилот, саломатї, некўањволии психологию иљтимоии кўдакон тавассути њикоя, ки барои пешнињоди тавсияњои гуногун мусоидат мекунад.

11 Барои маълумоти бештар ба роњнамои мусоњибањои сифатї барои тањќиќоти мазкур нигаред.

27



Навъи муњокимаи гурўњї, мусоњиба

Усулњои истифодашуда

Маълумоти љамъшуда

Волидайну парасторон (мусоњиба)

Муњокима • Фањмидани унсурњои сохтор ва рушди хона-вода. Омўзиши унсурњои саломатии кўдакон, тањсилот, сарфи ваќт ва рафтори онњо. Омўзиши робитаи сабабњои муњољирати во-лидайн.

Кўдакон (мусоњиба) Кї муњим аст? • Нигаред ба боло.Истифодаи ваќт • Тарзи ваќтгузаронии кўдакон бо маќсади

санљиши таносуби сарфи ваќт дар мактаб/кор ва тањлили сабабњо.

Кашидани пуфак ва санг

• Нигаред ба боло

Муњокима дар бораи саломатї

• Фањмидани таносуби саломатї ва ѓизогирї ва тадбирњо дар њолати бемор шудани кўдак бо маќсади муќоисаи рафтор байни навъњои хонаводањо

Омўзгор/Равоншинос

Муњокима • Сатњи муњољират ва арзёбии умумии таъсир-расонии мусбат ва манфї

• Сатњи таъсири умумии муњољират дар мак-таб дар самтњои давомот, фаъолият, њолати рўњї дар синф ва сатњи ваљњиёт (мотиватсия) дар мактаб дар муќоиса бо фаъолиятњои муќаррарии иштирок дар мактаб

Кормандони тиб Муњокима • Сатњи муњољират ва арзёбии умумии таъсир-расонии мусбат ва манфї

• Вазъи саломатї дар мањал (беморињо, камѓизої, сохтори тандурустї, монеањо ба-рои дастрасї ба хизматрасонии тиббї, раф-тори хатарнок, вазъи эмгузаронї). Фарќият байни навъњои оилањои гуногуни муњољир оид ба масъалањои дар боло зикршуда.

Кормандони СЃЊ Муњокима • Сатњи муњољират ва арзёбии умумии таъ-сиррасонии мусбат ва манфї ба тањсилот, саломатї, некўњволии психологию иљтимої

• Наќшњои муассиса оид ба муњољирон ва тавсияњо оид ба такмил додани сиёсат дар ин самт

Њукумати мањаллї Муњокима • Сатњи муњољират ва арзёбии умумии таъ-сиррасонии мусбат ва манфї ба тањсилот, саломатї, некўњволии психологию иљтимої. Маълумоти оморї оид ба муњољират.

• Наќшњои муассиса оид ба муњољирон ва тавсияњо оид ба такмили сиёсат дар ин самт

• Сатњи содиршавии љиноят ва муносибати он ба муњољират


28

4.5.2.4 Интихобкунї

Ду усули интихобкунї дар тањќиќоти сифатии мазкур истифода шуд: интихобкунии мутахассисон ва интихобкунї бо усули «барфтўда». Мусоњибон аввал бо намояндаго-ни њукумати мањаллї ва СЃЊ ба монанди Ташкилоти байналмилалии муњољират кор карда, маълумотро оид ба сарварони љамоатњо ва нишонањои ибтидоии хонаводањое, ки бо онњо мусоњиба гузаронидан мумкин буд, тартиб доданд12. Пас аз муайян кардани посухдињандагони ибтидої, аз ин оилањо хоњиш карда шуд, ки њамин навъи оилањоро муайян кунанд – дар ин љо принсипи «барфтўда» ба кор омад. Барои аз вобастагї эмин нигоњ доштани тањќиќот, кормандони мавзеї барои муайян кардани посухдињандагон сарчашмањои дигар, ба монанди мушоњидаи эњтимолии дењаро низ истифода бурданд.

4.6 Тањќиќоти оморї4.6.1 Усулњои тањќиќот ва воситањои онУсули тањќиќоти оморие, ки барои омўзиши мазкур истифода шуд, омўзиши хурд ва ѓайринамояндагї буда, дар асоси интихоби ѓайриэњтимолї тарњрезї гаштааст13. Ин усул имконияти баровардани хулосањои омории умумимиллиро надорад ва инчунин барои муайян намудани фарќияти оморї оид ба некўњволии кўдакон дар се навъи хонавода: муњољирон, партофташуда ва ба муњољират љалбнабуда14 мусоидат намекунад. Аммо омўзиши ин фарќиятњо тавассути тањлили сесамтаи натиљањои тањќиќоти сифатї хеле муњим аст. Тавассути ин усулњо мо метавонем тањлили пурраи занљираи сабабњои таъ-сиррасонии муњољирати волидайнро ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї гузаронем. Илова бар ин, дар саволномањои оморї модули тањќиќоти сифатї барои њисоб кардани аќидањои одамон ва пурра истифода бурдани миќдори мањдуди интихобшудагон истифода шуд.

Воситањои асосие, ки дар тањќиќоти оморї истифода шуданд, инњоянд:

a. Саволномаи хонаводањо

b. Саволнома барои наврасони хурдсол (11-14-сола)

c. Саволнома барои наврасон (15-18-сола).

Тарњи ин се воситаи тањќиќот, ки дар поён пурра шарњ меёбанд, дар асоси натиљањои тањлили сарчашмањои илмї-тањќиќотї (нигаред ба Замимаи А), машваратњо бо Хази-наи кўдакони СММ, аќидањои намояндагони муассисањои дахлдор ва санљиши пурра дар марњилаи озмоиши ин тањќиќот тањия шудааст. Маќсади асосї - ёфтани фарќият байни оилањои муњољир, партофташуда ва ѓайримуњољир ва тавассути ин амал муайян кардани сатњи таъсири муњољират ба некўањволии кўдакон буд.

12 Љамоат сатњи сеюми таќсимоти маъмурї буда ба «коммуна» ё «мунисипалитет» шабењ аст.

13 Ин усул вобаста ба дастрасии маблаѓ ва дар мувофиќа бо вазифаномаи тањќиќоти мазкур интихоб шуд.

14 Дар хотир дошта бошед, ки ин мањдудиятњо сабабњои гуногун доштанд: а) интихоб ба тартиби муайян набуд; б) ан-дозаи умумии интихоб мањдуд буд; в) намунањо аз зергурўњњои мухталиф иборат буданд (чор ноњия, се навъи оила), ки минбаъд андозаи намунањои њар як гурўњро мањдуд ва; г) намунаи интихобшуда барои омилњои дигар, ки ба некўањволии умумї ва рафтори кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда таъсир мерасонанд (ба монанди муњољирати муваќќатї ва доимї, сатњи маълумотнокии волидоайн ва парасторон, андозаи интиќоли маблаѓ, машѓулияти муњољир, сатњи камбизоатии оила ва ѓайра), њисоботи оморї пешнињод намекунад.

29


4.6 Тањќиќоти оморї

4.6.1.1 Саволномаи хонаводањо

Барои ќонеъ намудани талаботи тањќиќоти оморї 60 саволномаи хонаводањо дар њар минтаќа гузаронида шуд. Мувофиќи наќша ин саволномањо бояд чунин таќсим мешуд: 30 хонаводае, ки муњољири мењнатї доранд, 15 хонаводаи партофташуда ва 15 хонаво-дае, ки ба муњољират љалб нестанд. Аммо вобаста ба мушкилоти дарёфти хонаводањои партофташуда дар якчанд минтаќа (дар дигар минтаќањо дарёфтани хонаводањои ѓайримуњољир мушкил буд) шумораи ками оилањои муњољир ба оилањои партофташуда иваз карда шуданд. Миќдори охири саволномањои пуркардашуда чунин аст:

Љадвали 7. Маълумоти оморї оид ба мусоњибањо бо хонаводањо

Навъи хонавода Б. Ѓафуров Кўлоб Вањдат Шуѓнон УмуманМуњољир 30 30 34 42 136Партофташуда 15 15 11 5 46Ѓайримуњољир 15 15 15 13 58Њамагї 60 60 60 60 240

Саволномаи хонаводањо барои љамъ овардани маълумоти умумї оид ба њамаи аъзои хонавода, аз љумла онњое, ки муњољират кардаанд, тањия шудааст. Инчунин он модули «субъективї»-еро, ки тавассути он аз парасторони кўдакон саволњои сифатї-тањлилї бо маќсади арзёбии аќида ва муносибати онњо ба чор самти асосии таъсир: саломатї, мењнат, тањсилот ва некўањволи психологию иљтимої пурсида мешаванд, дар бар мегирад.

Дар поён шарњи мухтасари њар як ќисмат ва вазифањои он вобаста ба талаботи тањќиќоти мазкур пешнињод карда мешаванд:

• Ќисмати 1 ва 2-юм. Рўйхати хонавода ва рўйхати муњољирон: дар ин ќисматњо маълумоти умумї (љинс, миллат, сатњи маълумотнокї, машѓулият, сатњи саломатї ва ѓайра) оид ба њар як аъзои хонавода, аз љумла муњољирон оварда мешавад. Аз муњољирон бошад маълумоти иловагии махсус пурсида мешавад, аз љумла, макони муњољират, давомнокии он, машѓулият дар муњољират, интиќоли маблаѓ (андоза, тартиб, марњилањо), тартиби мулоќот (телефонї ва рў ба рў) ва як ќатор омилњои дигаре, ки ба кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда таъсир мерасонанд.

• Ќисмати 3. Тањсилот (кўдакони синни 13-18-сола): дар ин ќисмат маълумоти му-шаххас оид ба нишондињандањои асосии тањсилот, ба монанди ба тањсил фаро ги-рифта шудан, давомот, сабабњои дар дарс ѓоиб будан, синну соли аз мактаб рафтан, арзиши тањсилот ва дастовардњои таълимии кўдакони синну соли мактабї (аз љумла иштироки кўдакони 3-6-сола дар муассисањои томактабї) пешнињод мешавад.

• Ќисмати 4. Истифодаи ваќт (кўдакони 6-18-сола): ќисмати мазкур барои баро-вардани хулосањо оид ба фаъолияти иќтисодии кўдакон дар хона ва берун аз он ёрї мерасонад. Саволњо оид ба мењнати кўдакон шояд нодуруст фањмида шуда, ба натиљањои ќалбакї оварданашон мумкин аст, аз ин лињоз ин ќисмат тарзе тарњрезї шудааст, ки тавассути «истифодаи ваќт», ваќти истироњат ва машѓулиятњои кўдак бе тањќиќ муайян карда мешавад.

• Ќисмати 5. Саломатї (кўдакони аз 0 то 18-сола): ин ќисмат тарзе тањия шудааст, ки маълумот оид ба беморї ва дастрасї ба хизматрасонии тиббї ба осонї љамъ овар-да шуда, маблаѓи умумии ба саломатии кўдак ва пешгирии беморињо сарфшуда тайи 12 моњи охир арзёбї гардад.


30

• Ќисми 6. Арзёбии субъективона (аз тарафи парасторон пур карда мешавад): дар ин ќисмат як ќатор саволњои сифатї барои фањмидани аќидаи парасторон оид ба таъ-сири муњољират ба самтњои тањќиќот пешнињод мегарданд. Дар ин ќисмат саволњои махсус ба парасторони кўдакони оилањои муњољир ва партофташуда равонашуда бо маќсади муайян намудани занљираи сабабњое, ки муњољиратро ба таъсирњо мепай-вандад (масалан, пас аз муњољирати падару модар табобат ва нигоњубини саломатии кўдакони хонавода осонтар ё мушкилтар гашт?), оварда мешаванд. Ин ќисмат барои пешнињод намудани арзёбии сифатии масъала, ки асосан тавассути тањќиќоти амиќи сифатї ба даст оварда мешавад, хеле фоидаовар аст.

• Ќисмати 7. Њусусиятњои хона ва соњибият ба моликият: дар ин ќисмат маълу-мот оид ба инфрасохтори хона ва моликияти хонавода (шумораи њуљрањо, маводи сўзишворї, таъминот бо барќ, масофаи байни њуљрањо ва дигар биноњо, соњибият ба моликият) љамъ оварда мешавад. Ин имконият медињад, ки маълумоти ибтидої оид ба сатњи камбизоатии оила ба даст оварда шавад.

• Ќисмати 8. Гуногунии ѓизо, таъминот бо хўрокворї ва харољотњо дар ин самт: яке аз самтњои ба вазъияти соломатї таъсиррасон ин таъминот бо ѓизо мебошад. Аз ин лињоз ин ќисмат имконият медињад, ки гуногунии ѓизои кўдак дар муддати њафтаи пешина, инчунин нишондињандањои асосии таъминот бо ѓизо (миќдори тановули ѓизо дар як рўз, андозаи ѓизо ва ѓайра) арзёбї гарданд. Инчунин њисоби миёнаи даромади хона пешнињод мешавад, ки ин ба муайян намудани нишондињандањои умумии таъсир мусоидат менамояд.

• Ќисмати 9. Ќабули ќарор дар дохили хонавода: ин ќисмати мухтасар барои муай-ян кардани тарзи ќабули ќарор дар сатњи оила ва наќши аъзои муњољири он дар ин раванд ва рўшанї андохтан ба масъалањои муносибати гендерї истифода мешавад.

• Ќисмати 10. Барномањои ёрирасон, интиќоли маблаѓ ва гирифтани ќарз: Аз як тараф дар ќисмати мазкур масъалаи дар айни замон гирифтани ёрї арзёбї шуда, аз тарафи дигар тавсияњо оид ба такмили эњтимолии самтњои сиёсат, ки ба фикри посухдињандагон метавонанд шароити онњоро бењтар гардонанд (масалан, агар шумо намояндаи њукумат мебудед, ба оилањое, ки дар чунин шароит зиндагї меку-нанд, чї гуна ёрї мерасондед?) баррасї мешавад.

4.6.1.2 Саволнома барои наврасони хурдсол ва наврасон

Ин ду саволнома аз тарафи кўдакони хонавода, ки ба яке аз гурўњњои синну солї мувофиќанд, пур карда мешаванд: саволнома барои наврасони хурдсол - 11-14-сола ва саволнома барои наврасони калонсол- 15-18 сола. Њар ду саволнома аз тарафи посухдињандагон дар алоњидагї пур карда мешаванд, аз ин лињоз, онњо хеле содда ва ба истифодабаранда мувофиќ тањия шудаанд (яъне, дар он ягон масъалаи пўшида ё мафњуми мураккаб истифода намешавад). Зиёда аз он, аксари саволњо дар њар ду савол-нома тарзе пешнињод шудаанд, ки наврасони хурдсол оид ба рафтори хатарнок пурсида намешаванд.

Яке аз унсурњои муњими њар ду саволнома дар он аст, ки барои муайян кардани мушки-лоти рафтори наврасон, ќолаби саволномаи «Ќобилият ва мушкилот» истифода шуда-аст. Саволномаи «Ќобилият ва мушкилот» маљмўаест иборат аз 25 саволе, ки тафсири мушаххаси рафтори наврасро пешнињод мекунад ва аз тарафи љомеаи љањонї ќабул шу-дааст15. Натиљањои «тест» дар муайян намудани чор натиљаи асосї истифода мешаванд:

15 Барои маълумоти пурра нигаред ба http://www.sdqinfo.org/a0.html.

31


4.6 Тањќиќоти оморї

нишонањои равонї, мушкилоти рафтор, серњаракатї/камањамиятї ва мушкилоти муо-шират бо њамсолон.

Мавзўъњои асосие, ки тавассути саволномањои наврасони хурдсол ва наврасон баррасї шуда, имконияти беназири фањмидани мушкилоти наврасонро фароњам меоранд, чу-нинанд:

• таљриба, њиссиёт ва муносибат ба мактабхонї;

• таљриба, њиссиёт ва муносибат ба мењнат;

• муносибат бо њамсолон, аз љумла «буќќагарї»;

• мањзунї ва депрессия (афсурдањолї) (аз љумла худкушї);

• рафтори хашмгинона;

• аќидањо оид ба муњољират ва таъсири он;

• рафтори хатарнок (тамокукашї, истеъмоли нўшокињои спиртї, нашъамандї ва рафтори шањвонї).

Аз сабаби он ки саволномањо аз тарафи шахсони алоњида бе ёрии махсус пур карда ме-шаванд, интихоби андозаи намунањо ѓайриимкон буд. Дар љадвали 8 шумораи умумии саволномањо барои наврасон аз рўйи навъи хонаводањо пешнињод мегардад:

Љадвали 8. Маълумот оид ба мусоњибањо бо наврасон

Навъи саволнома Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир ЊамагїНаврасони хурдсол (11-14-сола) 57 20 23 100Наврасон (15-18-сола) 58 24 16 98

4.6.1.3 Интихоб

Њамчун тањќиќоти сифатї дар ин љо низ ду навъи интихоби хонаводањо бо маќсади паст кардани сатњи вобастагї ба интихоби ѓайриэњтимолї истифода шуданд.

1. Интихоби мутахассисон: барои муайян кардани хонаводањои муњољир ва ѓайримуњољир аз ахбороти намояндагони мањал, ба монанди сарварони љамоат, њукумати мањаллї ва марказњои Ташкилоти байналмилалии муњољират истифода шуд.

2. Интихоб бо усули «барфтўда»: аз хонаводањое, ки ба меъёрњои тањќиќоти мо мувофиќат мекунанд, пурсида мешавад, ки оё онњо ягон хонаводаеро, ки ба ин меъёрњо рост ояд, медонанд. Дар ин усул воситањои монандкунї истифода бурда ме-шаванд.

Њарчанд гурўњи корї тасмим гирифт, ки барои интихоби иштирокчиён аз маълумоти Тањќиќоти сатњи некўањволї дар Тољикистон (2007) истифода барад, аммо ин амал бо созишномаи ЮНИСЕФ рост наомад, зеро барои тањияи чунин колаби интихоб ваќт ва маблаѓи зиёд људо шуда буд. Бо назардошти ба минтаќањои дењоти Тољикистон бештар хос будани муњољират ва камбизоатї, диќќати асосии тањќиќот ба ин навъи минтаќањо равона шуда буд.


32

4.7 Мањдудиятњо Чуноне ки пештар баррасї шуда буд, тањлили сесамтаи маълумоти гуногун ва истифо-даи усулњои инноватсионї имконият доданд, ки маълумоти бадастомада то њадди имкон самаранок истифода шаванд. Аммо аслан чунин тањќиќот одатан мањдудиятњои муњим дорад ва ин мањдудиятњо бояд аз назар дур намонанд. Омўзиши намояндагии миллї, ки барои фаъол намудани маълумоти оморие, ки дар навбати худ далелњои он барои такмили сиёсат мусоидат мекунанд, бояд таъсис дода шавад. Аммо чунин тањќиќот хеле васеъ ва арзишнок аст. Намунањое, ки дар тањќиќоти мазкур истифода шудаанд, танњо дар доираи муайян пешнињод мешаванд ва њарчанд он њамчун муайянкунандаи самтњои васеъ шинохта шавад њам, натиљањои мушаххаси онро наметавон ба ягон гурўњи љомеа њамчун хулоса муаррифї кард. Ин нукта њам ба ќисмати оморї ва њам ба ќисмати сифа-тии тањќиќот таалуќ дорад.

Мањдудиятњо асосан дар гузаронидани тањќиќоти оморї њис шуд, зеро тањлили оморї одатан ба ахбороти бевосита ниёз дорад ва мутобиќ гардонидани нозукињо, чуноне ки дар тањќиќоти сифатї ба роњ монда мешавад, ѓайриимкон аст. Аз ин лињоз натиљањои тањќиќоти оморї бояд њамчун воситаи ёрирасони њикоя, ки дар натиљаи тањлилњои сифатї тањия мешаванд, шинохта шаванд. Барои ба чорчўбаи муайян ворид сохтани тањќиќоти оморї кўшиш ба харљ дода шуд ва ба ин васила фарќияти системаноки бай-ни хонаводањои интихобшудаи њар се категория бояд омўхта мешуд, аммо чанде аз ин фарќиятњо доимї буда, андозаи интихобшуда барои гурўњбандї кардани ин фарќиятњо кифоят намекард.

Тањлили адабиёти илмї-тањќиќотї (нигаред ба Замимаи А), тањќиќотњои оморї ва сифа-тии гузориши мазкур бояд масъалаи таъсири муњољиратро ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї ба сатњи муњокимаи умум мебаровард. Бовар дорем, ки гузориши мазкур барои тарѓиботи масъалаи мазкур ва пайдо шудани мубоњисањо дар атрофи он мусоидат мекунад. Инчунин боварї дорем, ки мањдудиятњои тањќиќоти маз-кур дар сурати маълумот додан оиди ќарори стратегї ба назар гирифта мешаванд.

33

5 Бозёфту натиљањо

5.2 Хусусиятњои хонаводањои пурсидашуда


5.1 МуќаддимаЌисмати мазкур дар асоси тањќиќоти мавзеї ва тањлили адабиёт ва њуљљатњои илмї-тањќиќотї (нигаред ба Замимаи А) бо маќсади пешнињоди далелњо оид ба таъсири муњољирати волидайн ба кўдакони онњо ва маълумоти мушаххас оид ба Тољикистон тањия шудааст. Фарзияњое, ки дар асоси тањлили адабиёт ва њуљљатњои илмї-тањќиќотї тањия шуда буданд, дар ин ќисмат санљида мешаванд. Бозёфтњо вобаста ба сам-ти таъсиррасонї гурўњбандї мешаванд: саломатї, тањсил, фаъолияти иќтисодї ва некўањволии психологї-иљтимої. Бозёфтњои оморї ва сифатї акљоя пешнињод шуда, њангоми зарурат бо њамдигар ва далелњои дохилии Тољикистон ва байналмилалї муќоиса мешаванд. Минбаъд бозёфтњо вобаста ба навъи хонаводањо ва љинс (бо будани имконият) гурўњбандї мешаванд.

5.2 Хусусиятњои хонаводањои пурсидашуда Хонаводањое, ки барои тањќиќоти мо интихоб шудаанд, наметавонанд нишодињандаи вазъияти миллї ва минтаќавї бошанд. Чуноне ки дар ќисмати методология баррасї шуда буд, интихоб эњтимолї набуд ва андозаи интихоб низ мањдуд буд. Барои пурра фањмидани навъи хонаводањое, ки натиљањои тањлили оморї ба онњо вобастаанд, номбар кардани хусусиятњои онњо бамаврид аст. Вобаста ба омилњое, ки дар консепсияи умумии тањќиќот њамчун омилњои асосии таъсиррасони муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон шинохта шудаанд, хусусиятњои хонаводањо дар поён шарњ дода мешаванд.

5.2.1 Андоза ва сохтори хонаводаСохтори хонаводањо дар Тољикистон хеле мураккаб буда, оилањои калон ва синну соли гуногун дар мамлакат маъмуланд. Ин дар як ќатор муносибатњои аъзои хонавода ба сар-вари он инъикос меёбад: 12 фоизи аъзои хонаводањо сарварони доимии хонавода ме-бошанд, 51 фоизи аъзо завља ё кўдакони сардорони хонавода мебошанд, 9 фоизи аъзои хонаводаро домодон ё келинон ташкил медињанд, 21 фоизи аъзои хонавода наберањои сардори хонавода ва 5 фоизи аъзо падар ё модарони сардорони хонавода мебошанд. Зи-ёда аз он, андозаи хонаводањо хеле калонанд. 11 фоизи хонаводањои тањлилшуда њадди аќалл аз 10 аъзо иборат буд.


34

Љадвали 9. Шумораи аъзои хонавода вобаста ба навъњои он

Шумораи аъзои доимии хонавода Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир2-3 15% 20% 5%4-5 35% 54% 45%6-7 26% 7% 31%8-9 14% 7% 9%10+ 10% 13% 10%

Оилањои калон якчанд бартарии муњим доранд. Якум, агар кўдак дар оилаи калон зиндагї кунад, муњољирати волидайн ба вазъияти рўњї ва таълимии кўдак кам таъсир мерасонад. Масалан, амак метавонад ба љои падар, дар њолате, ки агар падари кўдак муњољират карда бошад, наќши ўро иљро намояд. Дуюм, оилањои калон инчунин мета-вонанд ба кўдаки партофташуда таъсири манфї расонанд. Маълумоти сифатї нишон медињад, ки кўдакони партофташуда, ки дар хонаводаи дигарон зиндагї мекунанд, ба-рои ќонеъ кардани талаботи фарзандони ин хонавода аз назар дур мемонанд:

«Агар кўдакон дар нигоњубини хешовандон (ба ѓайр аз бобою бибиашон) мон-да бошанд, онњо ба хушунат дучор мешаванд. Њифзи кўдакони муњољирони мењнатї дар кўчањо таъмин нест, онњоро метарсонанд. Баъзан муаллимон дар мактаб чунин кўдаконро тањќир мекунанд ва ин ба њолати рўњии онњо таъсири манфї мерасонад..»16

Сеюм, гуногунии сохтори хонавода муайянкунии таъсири муњољиратро мушкилтар ме-гардонад.

Шумораи оилањои партофташуда аз андозаи миёнаи хонаводањои муњољир ё ѓайримуњољир камтар аст. Сабаби ин одатан дар дигар таваллуд нашудани кўдакон пас аз партофта раф-тани яке аз волидайн мебошад, ба ѓайр аз њолатњое, ки падар ё модари бо кўдакон монда боз оилаи нав барпо мекунад. Дар чунин њолатњо њам шумораи истиќоматкунандагон дар як њуљра зиёд аст ва сабаби он камбизоатї ва камии даромад мебошад.

Љадвали 10. Миќдори истиќоматкунандагон дар як њуљра вобаста аз шакли хонавода

Шумораи камтарини истиќомат-кунандагон дар як хонавода:

Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир

Истиќоматкунандагон 6.0 5.6 6.0Њуљра 3.8 3.0 3.6Истиќоматкунандагон дар як њуљра 1.7 2.2 1.8

Нигоњубини фарзандон манбаю маблаѓро талаб мекунад, аз ин рў, чї ќадар дар оила фарзанд зиёд бошад, фишор барои даромади бештар ёфтан њамон ќадар зиёд ва шумо-раи одамони зери васояти таъминкунандаи оила низ зиёд мешавад. Дар намунаи мо ду нуктаи асосии ќобили ќайд аст. Якум, баъзе волидайн шумораи зиёди фарзанд доранд, ва дуюм, ягон фарќияти назаррас байни се навъи хонавода нест.

16 Мусоњиба бо корманди СЃЊ, Шуѓнон.

35



Љадвали 11. Шумораи кўдакон дар як хонавода вобаста ба навъи он

Шумораи кўдакон Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир 1 8 7 92 29 39 313 29 28 244 19 13 215 7 4 106 6 4 57 1 0 08 1 2 09 0 0 010 0 2 0

Дар намунаи мо њолатњое вомехўранд, ки фарзандон бо волидайни худ не, балки бо бо-бою бибиашон зиндагї мекунанд. Љои тааљуб нест, чунин њолат дар байни хонаводањои муњољирон бештар вомехўранд. Баъдтар тањќиќи натиљаи маълумотњои мављудаи миллї оид ба масъалаи то кадом дараља падидаи мазкур дар Љумњурии Тољикистон пањншуда аст, лозим мешавад.

Љадвали 12. Шумораи кўдакон ва оилањое, ки бо њамроњии бобою бибињояшон зиндагї мекунанд (шикасти ќоидаи насл)

Навъи хонавода Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Таносуби кўдаконе, ки бо њамроњии воли-дайни худ не, балки бо бобою бибиашон зиндагї мекунанд

8.3% (35) 1.4% (2) 1.7% (3)

Таносуби хонаводањое, ки дар он кўдакон бо бобою бибиашон зиндагї мекунанд, на во-лидайни худашон

12.5% (17) 2.2% (1) 3.5% (2)

5.2.2 Сатњи маълумотнокии аъзои хонаводаСатњи маълумотнокии аъзои хонавода ба некўњволии кўдакон аз љињатњои гуногун таъсир мерасонад. Масалан, аз рўи тањлилњои адабиёти илмї-тањќиќотии мављуда, волидайни маълумотнок ба њар роњ фарзандонашонро барои давом додани тањсилот рўњбаланду шавќманд мекунанд. Дар байни аъзои калонсол миќдори зиёди маълумоти баъди син-фи 10 гирифта мушоњида шуда аз чањор яки мардон маълумоти олї доранд, айни замон шумораи занњои маълумоти олидор нисбатан камтар аст. Дар байни навъњои гуногуни хонавода фарќият камтар мушоњида мешавад, њарчанд ба назар чунин мерасад, ки дар байни хонаводањои партофташуда шумораи маълумоти олї доштањо камтаранд.


36

Љадвали 13. Сатњи маълумотнокии аъзои калонсоли хонавода дар њама навъњои хонаводањо

Сатњи маълумотнокї Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Мардон Синфи 10 ё пасттар аз он 20% 34% 24%

Тањсилоти миёнаи касбї 55% 55% 51%Тањсилоти олї 25% 11% 24%

Занњо Синфи 10 ё пасттар аз он 45% 52% 52%Тањсилоти миёнаи касбї 43% 43% 36%Тањсилоти олї 12% 5% 12%

5.2.3 Ќобилияти корї ва фаъолияти иќтисодии аъзои оилаДар мамлакати сатњи камбизоатии баланд ба монанди Љумњурии Тољикистон, ќобилияти корї нишондињандаи муњими некўањволї аст. Хонаводањое, ки ягон аъзои маъюб ё кўњнакасал доранд, ќариб њамаашон камбизоатанд:

«Байни хонаводањои аъзоашон дар муњољират буда ё онњое, ки ба муњољират љалб нестанд, фарќ нест, вале хонаводањое њастанд, ки аъзои онњо барои ба љое кор рафтан имконият надоранд, зеро аъзои онњо барои ба љое кор раф-тан имконият ё малакањои заруриро масалан, ба монанди корњои сохтмонї надоранд. Албатта сатњи зиндагии чунин оилањо назар ба хонаводањои коргар пасттар аст».17

Миќдори назарраси посухдињандагон дар бораи доштани аъзои маъюб ё кўњнакасал дар хонаводаашон маълумот доданд. Дар зер ин масъала боз муњокима мешавад. Шумораи зиёди маъюбон ва онњое, ки ќобилияти корї надоранд, дар оилањои партофташуда беш-тар мушоњида мешаванд. Сатњи баланди беморињои якумра дар оилањои партофташуда метавонад њам сабаб ва њам оќибати муњољират бошад. Алоќамандии байни партофта рафтани хонавода, бемории давомнок (якумра) ва маъюбият бояд дар оянда пурратар тањќиќ карда шавад.

Љадвали 14. Масъалаи маъюбї ва беморињои давомнок (якумра) аз рўи навъњои хонавода

Таносуби калонсолон: МуњољирПартофта-

шудаЃайримуњољир

Маъюбии доимии љисмонї, аќлї, ё равонї доранд 12% (387) 23% (117) 11% (165)Аз бемории давомнок (якумра) азоб мекашанд 21% (391) 28% (116) 13% (167)

Ба фаъолияти мењнатии бошандагони хонаводањо назар карда, муайян кардан осон аст, ки таносуби занњои хонашин дар хонаводањои муњољир баландтар аст Шояд сабаби ин дар он аст, ки интиќоли маблаѓ зарурати даромади иловагиро пасттар мекунад ва занњо имкон доранд дар хона нишинанд. Ин шояд ба он вобаста аст, ки дар набудани падар кори зиёди хонаводагиро иљро кардан лозим меояд, ва зарурати дар хона мондани занњоро баландтар мегардонад. Далели он, ки хонаводањои партофташуда бартарияти кам доранд, нишондињандаи он аст, ки њар дуи ин сабабњо ягон наќш доранд.

17 Мусоњиба бо корманди СЃД, Вањдат.

37



Илова бар ин, хонаводањои муњољирдошта шумораи ками бошандагони коргар доранд, аъзои дигар бошанд, аксар ягон фаъолияти махсуси даромаднок надоранд. Дар охир ќайд кардан зарур аст, ки хонаводањои партофташуда бештар ба фаъолиятњои хољагии ќишлоќ мустаќилона љалб мешаванд ва воситањои зиндагиро ба њамин восита ба даст меоранд, яъне шумораи онњое, ки ба корњои хољагї банд њастанд, зиёдтар аст.

Љадвали 15. Фаъолиятњои асосии аъзои оила аз рўи навъњои хонавода

Фаъолиятњои асосї Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Кори маошдор 16% 26% 29%Банд будан ба кори њољагї 12% 21% 9%Банд будан ба кори ѓайри хољагии ќишлоќ 5% 9% 10%Донишљў 4% 1% 7%Хонашин 36% 21% 27%Машѓулияти муайян надорад 27% 22% 18%

5.2.4 Дастгирии молиявї берун аз хонавода Таљрибаи ќарз гирифтан дар Љумњурии Тољикистон хеле маъмул аст ва аксари хонаводањои муњољир ба ќарзгирї умед набастанро чун натиљаи мусбии муњољират ќайд карданд.

Аз рўи натиљањои тањлилњои оморї 31 фоизи хонаводањои муњољир, 46 фоизи хонаводањои партофташуда ва 52 фоизи хонаводањои ѓайримуњољир дар се моњи охир ќарз гирифта-нашонро ќайд намудаанд. 77 фоизи ќарзњои мазкур аз дўстон ва њамсояњо, 19 фоиз аз дигар аъзои хонавода ва танњо 4 фоизи ќарз аз бонк мебошанд.

Дар маълумоти сифатї масъалаи таљрибаи ќарзгирї бисёр муњокима карда шуда, сабабњои асосии он бо маќсади пўшонидани харољоти ѓайричашмдошт ба монанди дастрасї ба хизматрасонии тиббї ва ба ягон восита зиндагиро дар вазъияти дар сатњи паст ќарор доштан бо сабаби набудани љои кор як навъ пеш бурдан муайян шудааст. Истифодаи он дар мисоли охирин ба таври ќатъї аз воситаи доимї ва мунтазам будани даромади хонавода вобаста аст. Таъсири онро дар њама навъњои хонаводањо мушоњида намудан мумкин аст, вале ба тарзњои гуногун.

Интиќоли маблаѓ аз тарафи муњољирон, њатто агар маблаѓи калон бошад њам, аксар ваќт ѓайричашмдошт аст ва он гоњ хонаводањо бе маблаѓ мемонанд. Умед бастан ба даромади коргарони ватанї низ эњтимолї буда эътимоднок нест; зеро љойњои кор дар Љумњурии Тољикистон доимї ва бехавф набуда, музди мењнат ва љойњои кор ноустуворанд. Инро дар мисоли модарони партофташуда махсусан равшан мушоњида намудан мумкин аст, зеро онњо маљбуранд ба њама гуна кори малакањои махсусро талаб намекардагї ва ягон шароити ќаноатбахш надошта машѓул шаванд.

Њарчанд ќисмати 6 нишон медињад, ки ягон шароиту муњофизати бехатарї дар њолати рух додани фалокат, ба монанди бастани љойњои корї мављуд нест, натиљањои тањќиќоти сифатї аз њолатњои ёрии иљтимої шањодат медињанд:

«Мардуми камбизоат аз тарафи давлат дастгирї меёбад. Масалан, мо аз њосили заминњои дењќонии худ ба мардуми камбизоати дењањо гандуму сабза-вот људо мекунем, онњо бошанд онро аз рўи салоњдиди худ таќсим мекунанд.»18

18 Мусоњиба бо шахси ёрирасон, ки ба муњољират намеравад, ноњияи Вањдат.


38

Мављудияти чунин тарзи дастгирї аз тањлилњои сифатї муайян шудааст: 27 фоизи хонаводањои муњољир, 26 фоизи хонаводањои партофташуда ва 16 фоизи хонаводањои ѓайримуњољир ќайд кардаанд, ки дар се моњи охир аз љониби давлат ё дигар ташкилотњо онњо дастгирї ёфтаанд. Аммо аксари чунин дастгирї ба нафаќахўрон ва каме дигар ба хизматрасонињои иљтимої дахл доранд: 70 фоизи одамони калонсоли оила нафаќаи пиронсолї мегиранд, 15 фоиз нафаќаи маъюбї ва 20 фоизи онњо маблаѓи иловагї барои ќисман пардохт намудани маблаѓи барќ дастрас мекунанд.

5.2.5 Даромади хонаводањо, дорої ва камбизоатїДаромади оила омили аз њама асосии таъмини некўањволии кўдак мебошад. Се саволи табиї дар раванди тањќиќоти мо ба миён омад: Фарќияти даромади байни навъњои асо-сии хонаводањо то кадом андоза назаррас аст? То кадом дараља сатњи даромади хонавода ба некўњволии кўдак таъсир расонида метавонад? Ва таъсири даромад ба некўањволї дар муќоиса ба дигар ќисматњои муњољират чї ќадар калон аст?

Барои ба ин саволњо љавоб додан ба мо зарур аст, ки сатњи даромад ва камбизоатии навъњои хонаводањоро арзёбї намоем ва баъд намунањои даромадро тартиб дињем, ки дар тањлилњо баъдтар барои људокунї ёрї мерасонанд. Мисоли дар зер оварда умуман паст будани сатњи даромадро инъикос намуда, васеъ пањн шудани камбизоатиро дар Љумњурии Тољикистон нишон медињад ва сабаби асосии он ба набудани љойњои кории маоши дурустдошта вобаста аст:

«Имрўзњо њамаи хонаводањо камбизоатанд ва он аз мављуд будани муњољират ё набудани он вобаста нест, зеро агар мард дар хона бошад њам, љои кор надорад»19

Дар њолати дида баромадани маълумоти миќдорї нишондињандањои оддии дорої фарќияти байни хонаводањои муњољир ё ѓайримуњољирро нишон намедињад. Лекин њамаи онњо фарќияти калони байни хонаводањои партофташуда ва хонаводањои дигар-ро нишон медињанд.

Љадвали 16. Нишондињандањои дорої аз рўи навъњои хонавода

Таносуби хонаводањо: Муњољир Партофташуда ЃайримуњољирДоштани замини зироаткорї (аќаллан 0, 4 саддаряк)

79% (136) 42% (45) 78% (58)

Замине, ки хона ва дигар дороии он молики-яти сардори оилаи дар он зиндагикунанда њисоб мешавад

82% (136) 44% (45) 90% (58)

Дар давоми соли љорї хонаро таъмиру тар-мим кардаанд

27% (136) 7% (46) 33% (58)

Дастрасию таъминот бо барќ 85% (136) 65% (46) 79% (58)

Дараљаи пасттари дорої дар хонаводањои партофташуда дар њама навъњои маълумот мушоњида мешавад. Харољоти хонавода ва харољот ба сари ањолї нишон медињанд, ки онњо аз хонаводањои партофташуда хеле камтар харољот мекунанд ва раќамњо далели онанд, ки оилањои муњољир назар ба оилањои ѓайримуњољир бештар маблаѓ сарф мекунанд.

19 Мусоњиба ба сардори хонавода аз ноњияи Ѓафуров.

39



Љадвали 17. Харољоти моњонаи хонаводањои навъи гуногун

Харољот ба њисоби миёна дар моњи охир: Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Дар њар хонавода (бо $ амрикої) 143 (134) 91 (46) 127 (57)Ба сари ањолї (бо $ амрикої) 25 (134) 16 (46) 23 (57)

Маълумоти мазкур барои тањлили пурраи дорої ба дараљањо људо карда шудааст. Њамон як навъи посух муайян карда мешавад. Хонаводањои муњољир аз њама зиёд харољот ме-кунанд, дар дараљаи баландтар 42 фоиз ќарор дошта, дар дараљаи поён танњо 22 фоизро ташкил медињад. Хонаводањои ѓайримуњољир камтар њарљ мекунанд, мутаносибан - 26 ва 35 фоиз. Хонаводањои партофташуда аз њама камтар харљ мекунанд, танњо 11 фоиз дар дараљаи баланд ва дар дараљаи поён аз њама зиёд - 63 фоиз.

Љадвали 18. Харољоти моњонаи хонаводањои навъи гуногун вобаста ба дараља

Дараља Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Дараљаи харољоти хонавода 1 22% 63% 35%

2 36% 26% 39%3 42% 11% 26%

Рељаи харољоти сарикасї 1 25% 57% 37%2 34% 33% 39%

41% 11% 25%

Соњибият ба амволи истифодаи тўлонї низ бо саволнома санљида шуд. Боз як бори ди-гар аз рўи намунањо маълум шуд, ки кадом навъњои хонавода ба воситањои ќиматбањо, ба монанди телевизорњои антенаи радифї, мошини шахсї ва яхдонњо соњиб аст.

Љадвали 19. Соњиб будан ба дорої

Таносуби соњиб будан ё дастрасї доштан ба: Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Оби гарм 0% 2% 3%Радио 28% 26% 43%Телевизор/видео 97% 96% 100%Телевизорї ант.радифї 40% 15% 43%Мошини љомашўї 7% 4% 7%Дучарха 8% 0% 3%Мошини шахсї 35% 7% 35%Яхдон 46% 28% 43%Плитаи (электрикї/газї) 83% 85% 86%Њољатхонаи дохилї 4% 0% 2%Оби ошомиданї дар дохили хона 48% 39% 43%Газ 32% 24% 26%Телефони мобилї 93% 76% 90%


40

Дараљаи дорої20 дар асоси доштани телевизор бо антеннаи радифї, мошинаи љомашўї, мошин, яхдон, плитаи хўрокпазї ва телефони мобилї, инчунин доштани гази табиї муайян карда шуд. Мутаносибан дараљањо барои муайян намудани сатњи дорої дар тањќиќоти мазкур истифода шуданд. Онњо аз дараљањои харољоти моњона баландтар гузошта мешаванд, зеро љамъ овардани маълумот оид ба харољоти моњона хеле мушкил буд ва барои ба љо овардани ин амал ягон модул тањия ва истифода на-шуд. Назар ба истифодаи маълумоти шубњанок оид ба харољоти моњона, пешнињоди њафт таљњизот барои интихоб кардан мувофиќтар буд. Љадвали поён нишондињандаи дороиро мувофиќи навъњои хонавода нишон медињад. Дар он мувофиќат ба дараљањои харољоти моњона дида мешавад.

Љадвали 20. Дороии амвол вобаста ба навъи хољагї

Дараља Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир 1 28% 61% 33%2 29% 24% 29%3 43% 15% 38%

5.2.6 Гурўњњои этникї Њарчанд масъалаи таносуби миллї дар консепсияи тањќиќот муайян нашуда бошад њам, ахборот оид ба намояндагии халќияту миллатњо муњим аст. Ќисмати зиёди пурсидашу-дагон - тољик ва як ќисми камшумор - ўзбек буданд.

Љадвали 21. Гурўњи этникии аъзои хонаводањо аз рўи навъњои хонавода

Гурўњи этникї Муњољир Партофташуда Ѓайримуњољир Тољик 90% 91% 96%Ўзбек 10% 9% 4%

5.3 Хусусиятњои муњољирони хонаводањои пурсидашуда Дар ин ќисмат хусусиятњои самтњои муњољирати ашхоси алоњидаи хонаводањои муњољир ва партофташуда, ки ба тањќиќоти мо шомиланд, баррасї шуда, ба хусусиятњое, ки ба кўдакон таъсир мерасонанд, диќќати махсус дода мешавад.

5.3.1 Кї ба муњољират меравад? Ба њисоби миёна миќдори муњољирон аз хонаводњои муњољири мењнатї дошта ба 1.4 на-фар, аз хонаводањои партофташуда - 1.2 нафар ва ќисмати зиёди хонаводањо як нафари муњољир рост меояд.

20 Вобаста ба љузъиятњои маълумоти сифатї дараљањо њаќќонї нестанд: дараљаи 1 35 фоизи хонаводањо, дараљаи 2 28 фоизро дар бар гирифтааст ва дараљаи 3-юм 36 фоизро

41


5.3 Хусусиятњои муњољирони хонаводањои пурсидашуда

Љадвали 22. Шумораи муњољирон дар хонаводањо аз рўи навъи хонавода

Шумораи муњољирон Муњољир Партофташуда1 70% 91%2 23% 4%3+ 7% 4%

Љадвали дар зер оварда шумораи фарзандони дар хонавода мондаро нишон медињад: 21

Љадвали 23. Таносуби хонаводањои муњољир, ки фарзанд доранд, аз рўи навъњои хонавода

Љинси ашхоси муњољир Муњољир ПартофташудаМард 79% (145) 87% (52)Зан 79% (33) 100% (2)

Шумораи кўдаконе, ки аз доираи муайяншудаи њам хонаводањои муњољир ва њам хонаводањои партофташуда ба таври назаррас фарќ мекунанд:

Љадвали 24. Шумораи кўдакони муњољир аз рўи навъи хонавода

Шумораи кўдакон Муњољир Партофташуда0 22% 13%1 27% 24%2 24% 39%3 17% 15%4 7% 9%5 3% 0%

Ба муњољирї асосан мардон љалбанд. Масалан, дар хонаводањое, ки муњољири мењнатї до-ранд, 81 фоиз асосан аз њисоби мардонанд. Инро агар аз рўи ноњияњо ќайд кунем, пас 94 фоиз ба ноњияи Ѓафуров, 97 фоиз ба Кўлоб, 91 фоиз ба ноњияи Вањдат ва 60 фоиз ба ноњияи Шуѓнон рост меояд22. Ќариб 79 фоизи хонаводањои муњољир танњо аз мардон иборатанд, 12 фоиз њам мардон ва њам занони муњољир доранд ва 9 фоиз танњо аз занњо иборатанд.

Дар хонаводањои партофташуда 96 фоизи муњољирон мардонанд, 96 фоизи чунин хонаводањо танњо мардони муњољир доранд ва танњо 4 фоиз аз занњо иборатанд. Синну соли муњољирон ба синну соли ќувваи корї вобаста аст ва бештари онро љавонони синни 35-44 сола ташкил медињанд.

Љадвали 25. Синну соли муњољирон аз рўи навъи хонавода

Синну сол муњољирон Муњољир Партофташуда18-24 11% 0%25-34 29% 23%

21 Ќайд намудан лозим аст, ки аз рўи тавсифи ба ин навъи хонаводањо додашуда ин њайратовар нест

22 Шумораи зиёди занони муњољир дар ноњияи Шуѓнон (ВАБК)аз маълумоти дигар маъхазњои мављуда гирфта шудааст.


42

Синну сол муњољирон Муњољир Партофташуда35-44 45% 64%45-54 14% 13%55+ 1% 0%

Алоќамандии муњољирон ба сардори хонавода махсусан аљоиб аст. Шумораи зиёди (46 фоиз) хонаводањои муњољирон, ки писар ё духтари сардори хонаводаанд, ќариб дар њама љой нишон доданд, ки ба таври маъмул бо њамроњии волидайни муњољир зиндагї ме-кунанд, яъне фарзандон бо бобою бибї ва келинњо бо хусуру хушдоман. Боз инчунин ба њолате вохўрдем, ки њатто дар ваќти муњољират њам мардон чун сардори оила њисоб мешаванд ва ин дар натиља ба раванди ќабули ќарорњо таъсири муњим мерасонад.

Љадвали 26. Алоќамандии муњољирон бо сардори хонавода аз рўи навъњои хонавода. 23

Алоќамандии муњољирон ба сардори хонавода Муњољир ПартофташудаСардори хонавода 26% 30%22

Зан/шавњар/њамзист 6% 20%Писар/духтар 46% 26%Падар/модар 4% 6%Домод/келин 8% 11%Дигар 10% 7%

5.3.2 Бо кор таъмин будани муњољиронАз рўи посухњои хонаводањои муњољир 89 фоизашон њоло кор карда истодаанд ва 7 фо-изашон дар љустуљўи љои коранд. Таносуби онњое, ки кор мекунанд ва дар хона фарзанд доранд, то ба 93 фоиз мерасад. Њарчанд махсус ќайд кардан муњим аст, ки ёфтани љойи кор дар муњољират на њама ваќт осон аст:

«Ваќте падар ба муњољират меравад, вай мутмаин нест, ки оё дар хориља љойи кор меёбад ё не. Агар љойи кор пайдо карда натавонад, пас ањли хона-вода дар њолати мушкил ќарор мегиранд ва бояд барои дастрас кардани да-ромад ќувваи дучанд сарф кунанд. То ёфтани љойи кор падар дар муњољират ва аъзои хонавода дар ватан азоб мекашанд. Албатта ин ба њолати равонии хонаводаи вай таъсир мерасонад. Агар падар љойи кор наёбад, даромад њам намешавад ва аз њама мушкил он аст, ки вай ба хона низ баргашта намета-вонад. Ин бошад, ба таври љиддї ба писар ва хонаводаи вай таъсир мерасонад. Онњо маљбур мешаванд, ки шабу рўз кор кунанд, то маблаѓи заруриро барои баргаштани падар дастрас намоянд»24.

Мардони муњољир дар тањќиќоти мо аслан ба корњои сохтмон (55 фоиз), бо кори савдо (20 фоиз) ва (ќариб 21 фоиз) ба дигар соњањои хизматрасонї љалб њастанд. Ќисмати зиёди занњои муњољир (62 фоиз) дар фаъолиятњои соњаи хизматрасонї ва савдо (23 фоиз) машѓуланд.

23 Барои муайян кардани сардори хонавода дар саволномањо ду категория бо маќсади аниќ намудани мавзеи зист ни-шон дода шуда буд: истиќоматкунанда ва сардори оила, ки дар хона нест. Ба назар чунин мерасад, ки мафњуми сар-дори хонавода дар хонаводањои партофташуда нодуруст шарњ дода шудааст.

24 Вохўрї бо гурўњи модарон, ноњияи Ѓафуров.

43



5.3.3 Сатњи интиќоли маблаѓњоИнтиќоли маблаѓњо - сарчашмаи асосии таъсири мусбати муњољират ба кўдакон ме-бошад. Он сарчашмаи асосии даромади хонаводањо на танњо барои таъмини талаботи рўзмарраи зиндагї, балки воситаи љамъ намудани маблаѓи бештар барои харољоти ка-лонтар мебошад. Бинобар ин чанд маротиба ва чї ќадар маблаѓ фиристодани муњољирон ањамияти асосї пайдо мекунад:

«Аз даромади муњољирон мо имконият пайдо кардем, ки писар ва духтарамон-ро хонадор кунем. Ин маъракањо хеле маблаѓталабанд. Мо инчунин як хона сохтем, он хурдакак аст, вале маблаѓи зиёд барои сохтмони он сарф шуд»25.

Дар хонаводањои муњољирон 89 фоиз (94 фоизи онњое, ки кўдак доранд) дар дувоздањ моњи охир маблаѓеро ба хона ирсол кардаанд, ки он 95 фоизи тамоми хонаводањои муњољиронро дар бар мегирад. Шумораи хеле ками онњо (14 фоиз) ёриро дар шакли ма-вод фиристодаанд.

Чунин дараљаи баланди интиќоли маблаѓњо фарљоми хуб аст, зеро вазъият дар њолати нафиристодани маблаѓ (ба монанди мисоли хонаводањои партофташуда) хеле вазнин мешавад, махсусан барои писарбачањо:

“«Агар падар ба муњољират рафта, маблаѓеро ба хона нафиристад, ин ба пи-сарбача хеле таъсир мерасонад. Вай маљбур аст љойи падарро дар оила иваз кунад ва мактабро ќатъ намуда ба љустуљўи љои кор пардозад» . 26

Аз њама маблаѓи кам, ки дар давоми 12 моњи охир интиќол дода шудааст, дар хонаводањои муњољир ба 513 доллари амрикої, 250 доллари амрикої ба занњо ва 571 доллари амрикої ба мардон рост меояд»27. Барои хонаводањои муњољири фарзанддошта ин маблаѓ каме зи-ёдтар буда, ба 537 доллари амрикої баробар аст. Ба њисоби миёна хонаводањои муњољир то 692 доллари амрикої маблаѓ дастрас кардаанд. Як моњ пеш аз тањќиќот гуё чунин вазъият муќаррарї буда, маблаѓи интиќолкардаи муњољирон дар 30 рўзи охир ба 52 дол-лари амрикої аз љониби њар як муњољир баробар будааст.

5.3.4 Маблаѓњое, ки фиристоданашон аниќ аст, ва мўњлати интиќоли маблаѓњо

Ќайд кардан муњим аст, ки аз рўи посухњо танњо 45 фоизи интиќоли маблаѓ пешакї маъ-лум буда, 55 фоизи он ѓайричашмдошт мебошад. Миќдори нисбатан пасти дилпурї (50 фоизи фарзанддорон пешакї медонистанд, ки албатта маблаѓ интиќол мешавад, 24 фо-изи дигар интиќоли маблаѓро интизор набуданд) барои банаќшагирии даромади хона-вода мушкилї эљод карда, зану фарзандонро дар як њолати осебпазир мегузорад.

Сатњи мушкилот дар натиљаи интиќол накардани маблаѓ ба маќсади харољот вобаста аст. Агар маблаѓ танњо барои рўпўш кардани харољоти калони хонавода (масалан ба таъмиру

25 Вохўрї бо гурўњи модарон, ноњияи Вањдат.

26 Вохўрї бо гурўњи модарон, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

27 Дар соли 2008, 852,100 нафар тољикон дар Россия чун муњољир ба ќайд гирифта шуда буданд ва аз рўи маълумоти Фонди байналмиллалии асъор, 2.3 миллиард доллар ба хонаводањо интиќол додаанд, ки он ба 2700 доллари амрикої ба сари њар як муњољир рост меояд. Ин маълумот аз маълумоти дастраскардаи мо ба таври назаррас баландтар аст. Ќайд кардан зарур аст, ки дар њисоботњои миллї масъалањои гуногуни ба таснифу гурўњњо људокунии маълумот оид ба интиќоли маблаѓњо вобаста мављуд аст. Дар сатњи хонаводањо бошад, пурсидани саволњои аниќкунанда як дараља мушкил аст, махсусан оид ба масъалањои њассос ба монанди даромад. Илова бар ин шумораи пурсидашудагон зиёд набуданд, бинобар ин чунин фарќият њайратовар нест ва рух доданаш имконпазир аст.


44

тармими хона) вобаста бошад, пас мушкилот он ќадар муњим нест. Вале, агар маблаѓ ба-рои таъмини талаботи њаррўзаи зиндагї зарур бошад, он гоњ мушкилот вазнинтар аст, њарчанд натиљањои тањќиќот муайян карданд, ки хонаводањо барои њалли чунин мушки-лот ба ќарзгирї рўй меоваранд. Масъалаи аз њама асосї он аст, ки оё дар њолати таъљилї (масалан, барои табобати фаврии ягон аъзои хонавода) муњољир маблаѓ интиќол карда метавонад ё не. Дар маълумоти сифатии дастрасшуда далелњое мављуданд, ки дар чунин вазъият аъзои хонавода аз муњољироне, ки ќобилияти ташкил ва интиќоли маблаѓро до-ранд, занг зада ёрї мепурсанд. Њаминро ќайд кардан зарур аст, ки ин кор на њама ваќт имконпазир аст, бинобар ин аъзои хонавода барои дастрас кардани даромад ва њалли масъалањои аввалиндараљаи зиндагї аз усулњои дигар истифода мебаранд:

«Ман њар ду се моњ як маротиба ва дар фасли зимистон каме дертар ба хона маблаѓ интиќол мекунам. Маблаѓро зављаам барои таъмини эњтиёљоти хона-вода сарф мекунад. Азбаски интиќоли маблаѓ аз рўи рељаи муайян нест, зављаам як миќдор маблаѓро эњтиёт карда ба як сў мегузорад. Агар он њам кифоя набо-шад, вай аз бародараш ќарз мегирад. Боре ман дар муњољират бемор шуда муд-дати муайяне ба хона маблаѓ интиќол карда натавонистам. Зављаам говро фурўхта маблаѓи бадастомадаро ба таъмини зиндагї сарф кардааст. Ќисми зиёди маблаѓ барои табобати падари беморам харољот шудааст»28

Ба замми пешгўинашавандагї, интиќоли маблаѓњо инчунин номураттабанд:

Љадвали 27. Мўњлати интиќоли маблаѓњои муњољирон ба хонаводањояшон

Чї ќадар тез-тез Фоизи таќрибїЊар моњ аз як маротиба зиёд 1%Њар моњ 37%Дар ду се моњ як маротиба 30%Дар 3- 6 моњ як маротиба 21%Дар 6 моњ ё дар як сол як маротиба 10%Як маротиба дар мўњлати аз як сол зиёдтар 1%

Фарќияти байни хонаводањои муњољир ва партофташуда муайян нест ва гузариш барои њар ду хонаводањо мушкил аст. Номуайянии интиќоли маблаѓ барои ба тартиб даровар-дани даромади хонавода ва таъмини рузѓор ба модар мушкилоти зиёдро ба амал меорад:

«Шавњари ман дар давоми ду соли охир дар Россия буд. Аввалњо маблаѓи кам њам бошад, ба мо мефиристод. Вале пас аз як сол маблаѓфиристї ќатъ гар-дид ва мо њатто дар куљо будани ўро намедонистем. Бо телефон њам дуруст гап намезадем, охирин гуфтугўи телефонии мо дар моњи август, яъне се моњ пештар сурат гирифта буд. Ман зиндагиро танњо аз њисоби даромади худ ме-барам. Ваќте ки одамон аз ман хоњиш мекунанд, ки кўрпаю кўрпачањояшонро дўхта дињам, ташвиши ман камтар мешавад, зеро медонам, ки аз ин њисоб як миќдор маблаѓ ба даст меорам. ...аз боѓи колхоз навдањои хушкшуда ва тапа-ки говро барои аловї љамъ мекунем»29.

Маблаѓњои дастрасшуда на њама ваќт ба некўњволии кўдакон сарф карда мешавад. Танњо 39 фоизи пурсидашудагон ашхоси ба кўдакон нигоњубин кунандаро ќабулкунандаи

28 Мусоњиба бо муњољир аз ноњияи Вањдат.

29 Мусоњибаи гурўњии парасторони хонаводањои тарккардашуда, аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.

45



маблаѓњо номбар кардаанд (45 фоизи онњое, ки кўдакон бо онњоянд). Боќимондањо- 27 фоизи муњољирон маблаѓро ба волидайни худ, 21 фоизашон ба бародарон ва 11 фоиз ба хонаводањои дигарашон интиќол медињанд. Ба кї фиристонидани маблаѓ нињоят муњим аст, чунки чї тавре аз ќисматњои дигари тањќиќот маълум шуд, шахсе, ки маблаѓи интиќолшударо мегирад, ба истифодаи он таъсир мерасонад ва ашхоси кўдаконро нигоњубинкунанда, шубњанок аст, ки аз некўњволии онњо дар ташвиш бошанд. Махсусан занњои бо волидайни шавњарашон зиндагї мекарда, њуќуќи пурсидани маблаѓро надо-ранд. Аз маълумоти сифатї маълум мешавад, ки некўњволии зану кўдакони муњољир баъзан ба эътибор гирифта нашуда маблаѓњо барои харољоти калони хонавода, ба мо-нанди таъмиру тармим ё азнавсозии хона сарф карда мешаванд:

«Шавњари ман маблаѓи даромадашро ба модараш мефиристад. Баъзан вай ба хонаи ман меояд ва фарзандонамро месанљад, ки онњо чї кор мекунанд, ба ман ёрї мерасонанд ё не. Вай мегўяд, ки агар онњо имрўзњо азоб кашида истода бошанд, пас ба зиндагии фардо тайёр мешаванд. Мо худ хона надорем. Хуб мебуд, агар шавњарам маблаѓи коркардаашро ба худи ман мефиристод. Ман бошам то омадани вай хона месохтам»30.

5.3.5. Таъсири бўњрони иќтисодии соли 2008Маълумотњои макроиќтисодї аз 30 фоиз паст шудани дохилшавии маблаѓњо дар натиљаи бўњрони иќтисодии љањонї шањодат медињанд, ки ин барои онњое, ки мањз аз њисоби маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон зиндагї мекунанд, зарбаи сахт буд. Бо назардошти он, ки маблаѓњо барои рўзгузаронии хонаводањои муњољирон ањамияти аввалиндараља доранд, фаромўш кардан лозим нест, ки онњо барои дастрасї ба дигар навъњои хизматрасонї низ ањамияти аввалиндараља доранд, ва аз ин чунин бармео-яд, ки бўњрони иќтисодї умуман ба хонаводањо ва махсусан ба кўдакони онњо таъсири манфї мерасонад.

Њарчанд талаботи тањќиќоти мазкур ба мо имконияти муайян кардани таъсири бўњрони иќтисодии соли 2008-ро надињад њам, аз рўи нишондодњои маълумоти сифатї маълум мешавад, ки бо сабаби бўњрони иќтисодї ќисми зиёди муњољирони мењнатї аз кор мањрум гаштаанд ё кордињандагон њатто маблаѓњои коркардаашонро низ пардохт накардаанд:

«Бале ин тамоюл бо мурури ваќт таѓйир меёбад. То бўњрони иќтисодии соли 2008 шумораи муњољирони мењнатї зиёдтар буд, вале њоло дар муќоиса бо соли 2008, сатњи муњољират пасттар шудааст. Сабаб ин аст, ки пештар њама метавонистанд дар муњољират ба худ кореро пайдо намоянд, њоло дар он љо низ корёбї мушкил шудааст. Ќисми зиёди муњољирон кор наёфта бе ягон маблаѓ ба ватан баргаштанд; кордињандагон маоши муњољиронро надодаанд, бинобар ин баъзењо њатто барои роњкиро ќарз гирифта баргаштаанд. Њоло онњо ба корњои гуногун машѓуланд31»

Муњољирони мењнатї бо сабабњои гуногун ба њолатњои сангин дучор мешаванд ва бўњрони иќтисодии соли 2008 вазъияти онњоро боз сангинтар кардааст:

«Пештар дар он љо дастрас кардани кор имконпазир буд, њоло бошад ин тавр нест. Бўњрони иќтисодї ба корёбии мо таъсири худро расонд. Корхонањои зиёде муфлис шуданд ва ба мо маошамонро надоданд; мо маљбур шудем, ки

30 Вохўрї бо гурўњи модарон аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.

31 Мусоњиба бо корманди Созмони мањаллии ѓайридавлатї.


46

ќарз карда ба хонањоямон баргардем. Мехоњам дар бораи фавти муњољирон бо сабабњои гуногун ќайд намоям. Муњољирон аз хунукї ё дар љои кор ме-фавтанд, вале касе њаќиќатро намедонад, ки бо кадом сабабњо онњо мефав-танд. Муњољирон аз њуќуќњои худ бархўрдор нестанд. Ман масалан маъюб шудам, ин ба њаёти ман таъсир кард ва ман дигар кор карда наметаво-нам. Зављаи ман кор мекунад, вале дилпурие нест, ки ин чанд ваќт давом мекунад»32.

Бо вуљуди њамаи ин, чунин ба назар чунин мерасад, ки пас аз мушкилињои зиёди моњњои охир вазъияти баъзе муњољирон бењтар шудааст:

«Бўњрони иќтисодї ба мо низ таъсири худро гузошт. Он ваќт ман ба фурўши гул, ки дар гармхонањои шањрї парвариш карда мешуд, машѓул будам. Якчанд моњ шавњарам ба мо фиристодани маблаѓро ќатъ кард, лекин баъдтар вазъи-ят боз бењтар шуд».

Гуфтањои боло ба маълумоти макроиќисодї асос меёбанд, ки мутобиќи ин маълумотњо интиќоли маблаѓ ба Тољикистон дар нимаи аввали соли 2010 то 25 фоиз зиёд шуд ва маљмўаи мањсулоти дохилї 7 фоизро ташкил дод.

5.3.6 Давомнокї ва мўњлати муњољиратМуњољирати мењнатї дар Љумњурии Тољикистон аслан мавсимї аст, вале шумораи зиёди муњољирон дар давоми сол ба ватан барнамегарданд ва ќисман сабаби он дар ќимат бу-дани харољоти сафар мебошад.

«Вай (модари муњољир) дар як сол як маротиба ба хона меояд. Нархи чипта барои баргаштан хеле ќимат аст, бинобар ин ман фикр мекунам, ки тез-тез омадан њољат надорад. Ба љои ин бигзор вай ба мо маблаѓ интиќол дињад ва мо як навъ набудани ўро тањаммул мекунем»33.

Љадвали 28. Мўњлати баргаштани муњољирон ба хона

Чї ќадар тез-тез Фоизи таќрибїЗиёда аз як маротиба дар як моњ 0%Њар моњ 0%Дар ду се моњ як маротиба 1%Њар 4 - 6 моњ 17%Соле як маротиба 34%Дар 2 сол 1 маротиба 10%Як маротиба дар мўњлати аз ду сол камтар 25%Ягон маротиба њам не 14%

Ваќте ки муњољир баргашт, вай одатан якчанд моњ дар хона меистад.

32 Мусоњибаи гурўњии парасторон дар ноњияи Бобољон Ѓафуров.

33 Мусоњибаи гурўњии кўдакон дар ноњияи Бобољон Ѓафуров.

47



Љадвали 29. Давомнокии дар хона истодани муњољирон пас аз баргаштан

Давомнокии дар хона истодан Ба њисоби фоизКамтар аз як њафта 1%1 њафта 0%2 њафта 1%3 њафта - 1 моњ 10%2 – 3 моњ 40%4 – 6 моњ 30%7 моњ то як сол 11%Зиёда аз як сол 7%

Омили муњими дигари давомнокии муњољират ва таъсири он ба кўдакон он аст, ки муњољирати мењнатии падар чї ќадар давом кардааст, яъне мўњлати гузашта пас аз мун-тазам ба муњољирати мењнатї љалб шудани ў. Дар саволномаи мо чунин савол гузошта шуда буд, ки дар 10 соли охир муњољири мењнатї чанд маротиба барои кор сафар карда-аст. Дар наќшаи 4 тарзи васеъ пањншавии андозаи таѓйирёбандаи мазкур, ки хусусияти дарозмуддат доштани муњољирати мењнатиро дар бозори мењнати Љумњурии Тољикистон инъикос мекунад, оварда шудааст.

Наќшаи 4. Дар 10 соли охир муњољири мењнатї чанд маротиба барои кор сафар кардааст

0

2

4

6

8

10

12

14

0 2 4 6 8 10

Миќдори солњо

Тано

суби

муњ

ољир

они

мењ

натї

5.3.7 Муошират бо хонаводањоЊарчанд волидайни дар муњољирати мењнатї буда тез-тез ба дидани фарзандон наоянд њам, аз рўи посухњо маълум мешавад, ки бо онњо алоќаи телефонї доранд. 88 фоизи па-дару модарони ба муњољирати мењнатї љалббуда бо хонавода ва фарзандонашон аќаллан як маротиба дар ду њафта ба воситаи телефон дар тамос мешаванд.

Љадвали 30. Шумораи алоќањои телефонї бо кўдакон дар оилањои муњољир

Бо фарзандон ба воситаи телефон дар тамос мешаванд. Мардон ЗанонЊар рўз 12% 8%2 маротиба дар як њафта 31% 25%


48

Бо фарзандон ба воситаи телефон дар тамос мешаванд. Мардон ЗанонЊафтае як маротиба 42% 35%Њар ду њафта 4% 21%Як маротиба дар як моњ 12% 10%Аз як моњ камтар 0% 2%Њељ гоњ 0% 0%

5.4 Таъсири умумии муњољирати мењнатїКисматњои мазкури њисобот ба таври муфассал таъсири махсуси муњољирати мењнатии волидайнро аз рўи натиљањои интињоии муайяншуда ба кўдакон аз њолати саломатию тањсилоти онњо сар карда то истифодаи ваќт ва њолати рўњии онњоро тавсиф меку-нанд. Пеш аз ин корро иљро кардан хеле хуб мешуд, агар баргардем ба тањлили умумии хонаводањо ва фањмишу умедворињои онњо дар бораи таъсири муњољирати мењнатї ба њаёти њаррўзаашон. Оё хонаводањо фањмишро оид ба муњољирати мењнатї, ки чун «ба-лои зарурї» шинохта шудааст аз ноилољї бо маќсади манфиати нињої ќабул мекунанд ва ба он машѓул мешаванд? Манфиати аз њама самараноку мусбат ва зарари муњољирати мењнатї кадомњоянд? Кадом навъи хонавода муњољирати мењнатиро ба таври мусбат ё манфї арзёбї мекунад? Парасторон дараљаи муњимияти таъсири гуногуни муњољирати мењнатиро ба кўдакони хонавода чї тавр арзёбї мекунанд?

5.4.1 Дараљабандии умумїГрафики иттилооти миќдории дар раванди тањќиќоти мазкур љамъоварда ба мо барои љавоб ёфтан ба баъзе саволњои дар боло додашуда ёрї мерасонад (ба диаграммаи 5, ки дар зер оварда шудааст, нигаред). Он нишон медињад, ки парасторон таъсири умумии муњољирати мењнатии волидайнро ба кўдакон аз рўи љадвали ќиёсии «таъсири хеле мус-бат» ва «хеле манфї» аз љониби хонаводањои муњољир, хонаводањои партофташуда ва хонаводањое, ки тамоман муњољирони мењнатї надоранд, дараљабандї шудааст.

Натиљаи аз њама њайратовари дар диаграммаи 5 ќайдшуда он аст, ки њарчанд хонаводањои муњољирдошта таъсири умумии онро ба кўдакон чун «таъсири хеле мусбат» ва «хеле манфї» дошта арзёбї карда бошанд њам, ќариб 30 фоизи посухдињандагон онро чун миёна (дараљаи аз њама баланд барои чунин хонаводањо) ва 33 фоиз (дараљаи аз њама баланд барои чунин хонаводањо) таъсири онро манфї арзёбї кардаанд. Ба манфиати маблаѓи иловагї нигоњ накарда, миќдори зиёди хонаводањо аз ноилољї бо маќсади таъ-миноти хонаводањояшон интихоб намудани муњољирати мењнатиро ќайд карда аз он хурсанд нестанд. Аљибаш он аст, ки таъсири манфии муњољирати мењнатї аз љониби 48 фоизи хонаводањое, ки тамоман муњољирони мењнатї надоранд ва аз мушкилоти хонаводањои дигари мањаллањояшон бохабаранд, низ ќайд шудааст.

Ва бегуфтугў гурўње, ки таъсири манфии муњољиратро бояд ќайд мекард, намояндагони хонаводањои партофташуда мебошанд (60 фоизи онњо «таъсири манфии» онро ќайд на-муда, 18 фоизи онњо онро «хеле манфї арзёбї кардаанд). Ин нишондињандаи оќибатњои аз њама риќќатовар барои ин навъи хонаводањо, яъне гум кардани саробон ва шахси мањбубашон гаштааст.

49


5.4 Таъсири умумии муњољирати мењнатї

Наќшаи 5. Парасторон таъсири умумии муњољирати мењнатиро арзёбї намудаанд

0

10

20

30

40

50

60

70

Хелемусбї

Мусбїe Миёна Манфї Хелеманфї

Парасторон таъсири умумии муњољирати мењнатиро арзёбї намудаанд (%)

Муњољир

Партофташуда

Ѓайримуњољир

Ќайд намудан лозим аст, ки дар пурсиши мазкур 238 нафар парасторон иштирок кардаанд.

Натиљањои тањлили маълумоти сифатї барои бо далелњо тасдиќ намудани посухњои дар боло оварда ва муайян кардани муносибати модарон ва кўдакони хонаводањои муњољирони мењнатї ёрї мерасонад34. Чї тавре аксарият ќайд намуданд, эњтиёљот ба да-ромади пулї ва набудани љойњои корї ва илољи дигар интихоби муњољирати мењнатиро аксар ваќт имконияти ягона гардонидааст. Иќтибос аз вохўрии гурўњи модарони муњољирони мењнатї аз ноњияи Бобољон Ѓафуров тасдиќи гуфтањои болост:

«Аксари занњои шавњаронашон ба муњољирати мењнатї рафта, ба бешавњар зиндагї кардан одат кардаанд. Агар шавњари ман ба муњољирати мењнатї рафта ба ман маблаѓ интиќол кунад, ман боварї дорам муддати дароз на-будани ўро тањаммул карда метавонам. Ман мефањмам, ки ман ба шавњар ва фарзандонам ба падар ниёз доранд, лекин њаёти имрўза моро барои ба азобу уќубат одат кардан водор сохтааст»35.

Ба њамин монанд дар зер нуктаи назари навраси 17-сола иќтибос оварда шудааст:

«Табиист, ки њарчанд дур бошанд њам, падару бародарам дар њаёти ман мавќеи бузург мебозанд. Дар њаќиќат ман онњоро хеле ёд мекунам, махсу-сан падарамро, вале аз дасти ман чї меояд? Ин вазъиятест, ки дар саросари љумњурї имрўзњо љой дорад»36.

Аз њама иќтибоси рамзї оид ба муњољирати мењнатї - чун интихоб аз ноилољї аз тарафи гурўњи писарон аз оилањое, ки ба муњољирати мењнатї намераванд, дода шуд, ки онњо худро хушбахт (ва бой) мењисобанд, то њељ гоњ ба муњољирати мењнатї нараванд:

«Мардуми ба Россия сафаркунанда аз рўи орзую њавас не, аз ноумедї ва њаёти сангин мераванд. Онњо ба хотири фарзандонашон тайёранд ба душворињои зиёд тоќат кунанд. Охир, онњо илољи дигар надоранд».

34 Нуќтаи назари модарони тарккардашуда дар ин ќисмат пешнињод нашуданд, зеро муносибати онњо бе истисно њама манфї аст.

35 Вохўрии модарон муњољирони мењнатї дар ноњияи Бобољон Ѓафуров.

36 Мусоњиба бо навраси 17-сола аз гурўњи муњољирони мењнатї дар ноњияи Бобољон Ѓафуров.


50

Аќидаи умумї оид ба муњољирати мењнатї, ки аз тарафи хонаводањои партофташуда дар раванди тањќиќоти сифатї муайян карда шуд, боз нозуктар аст. Њам модарон ва њам кўдакон аз хонаводањои партофташуда ќайд кардаанд, ки «аз ба муњољирати мењнатї рафтани падарон фоидае нест» зеро онњо ду бори калонро ба дўш доранд ва азоби онро мекашанд, яъне «камбаѓалї» ва «ўро (падарро) девонавор ёд кардаам»37. Чї тавре яке аз кўдакон њангоми мусоњиба бозии худро бо пуфак ва санг хотиррасон намуд.

«Ман фикр мекунам, ки агар волидайн људо шаванд, ин барои њама бад аст. Бинобар ин ман расми пуфакро намекашам, танњо сангњоро мекашам, ки хеле вазнинанд ва маро ба поин мекашанд. Шароит торафт вазнинтар шуда истодааст»38.

5.4.2 Таъсири (аз њама) мусбати муњољирати мењнатїЌайд кардан љоиз аст, ки на њамаи хонаводањо таъсири муњољирати мењнатиро ба таври манфї арзёбї намуданд. Дар баъзе њолатњо модарон аз хонаводањои муњољирони мењнатї бартарињои дастрас кардани даромади иловагиро ќайд намуда, аз азоби оќибатњои он, ки барои дастрас кардани даромад аз сар гузаронидан лозим меояд, чизе нагуфтанд.

«Њоло мушкилоти нарасидани маблаѓ кам шуда, сатњи таъмин бо ѓизо низ бењтар шудааст», фањмонд модаре аз ноњияи Шуѓнон ва посухњои дигар пурсидашудагонро оид ба таъсири бартарињои муњољирати мењнатї ба кўдаконро хулоса намуд. Чї тавре дар наќшаи 6 нишон дода шудааст, 46 фо-изи хонаводањое, ки муњољирони мењнатї доранд, таъсири мусбии онро дар дастрасии кўдакон ба хизматрасонињои тиббї ва тањсилот мебинанд, яъне 15 фоизи онњо «бењшавии ѓизо»-ро, (дуюмин таъсири муњими мусбї барои 35 фоизи хонаводањои муњољирони мењнатї ба њисоб меравад) ќайд кардаанд. Ба-рои хонаводањои партофташуда ягон љињати мусбии муњољирати мењнатї ќайд нашуда бошад њам, онњое, ки аз хонаводањояшон ба муњољирати мењнатї машѓул нестанд, љавобњои ба хонаводањои муњољирдор монандро ќайд кардаанд (33 фоизи онњо «дастрасї ба маблаѓи бештар барои масъалањои тандурустї ва тањсилот» ва 13 фоиз «бењтар шудани сатњи ѓизогирии кўдакон»-ро - чун таъсири мусбї ќайд кардаанд).

Наќшаи 6. Нуктаи назари парасторон оид ба таъсири аз њама муњими муњољират (мусбат)

010203040506070

Муњ Парт-да Ѓ-муњ Ѓ-муњ Ѓ-муњ Ѓ-муњМуњ Парт-да Муњ Парт-да Муњ Парт-да

Маблаѓ барои табобатва тањсилот

Ѓизои бењтар Маблаѓ барои таъмирутармими хона

Муносибати хуб дар љомеа

Нуќтаи назари парасторон оид ба таъсири аз њама муњими муњољират (мусбат) (%)

Таъсири аз њама муњим 2 таъсири аз њама муњим 3 таъсири аз њама муњим

37 Мусоњиба бо духтарчаи 15 сола, ки падараш партофта рафтааст, аз ноњияи Шуѓнон.

38 Мусоњиба бо духтарчаи 15 сола, ки падараш партофта рафтааст, аз минтаќаи Кўлоб

51


5.4 Таъсири умумии муњољирати мењнатї

Ќайд намоед, ки наќшаи мазкур бо наќшаи 7-и дар зер оварда якљоя хонда шавад, зеро љавоби посухдињандагон оид ба таъсири мусбат ва манфї илова карда шудааст. Бинобар ин фоизи хонаводањои партофташуда дар ин наќша хеле каманд.

Яке аз хусусиятњои ќобили таваљљўњ дар байни таъсири мусбати муњољират ба кўдакон дар наќли самимии писарбачаи 17 сола ба таври возењу равшан ифшо шудааст ва он таъ-сири молиявии муњољират мебошад, ки чун таъсири асосї аз њама бештар ќайд шудааст:

«Ана, акнун мо дигар ќарздор нестем, метавонем маводи мактабиамонро ха-рем, агар ягон аъзои хонаводаи мо бемор шавад, метавонем барои ёрии тиббї мурољиат кунем, доруворї харем, хўрокињои мо серѓизою сифатнок аст, ме-тавонем хонаи нав созем, либосњои зебо харем ва њатто тўй кунем. Пас аз ба муњољирати мењнатї рафтани падарам мо имконият пайдо намудем, ки зиндагиамонро ба роњ монем (..). Агар падарам дар хона бошаду кор накунад, мо ба мактаб рафта наметавонем, хўроки хуб, либосњои дилхоњ харида наме-тавонем. Мо маљбур мешавем боз ќарз гирем ва вазъият тоќатфарсо меша-вад. Ин тарафњои мусбати муњољират аст.....вале тарафњои манфии он низ, албатта, вуљуд доранд»39.

Калимаи «маблаѓ» дар њамаи мубоњисањо ба ѓайр аз ду њолат бо модарон ва кўдакони (бо иловаи гурўњи маќсаднок) муњољир, то кадом дараља маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон ба хонаводањо таъсири мусбат дорад, ќайд шудааст. Ин аќидаро маълумотдињандагони асосї дар мавзеъњои ба тањќиќот фарогирифта низ тасдиќ кардаанд, ки муњољират аз «нуктаи назари молиявї таъсири мусбат дорад»40 ва метавонад «барои паст кардани шиддати иљтимої ёрї расонад»41 вале оќибатњои зиёди манфї низ дорад. Тавсифи му-фассали механизмњо аз тарафи табиб аз шањри Кўлоб ќайд шудааст:

«Таъсири мусбат он аст, ки дар натиљаи интиќоли маблаѓњо ќисми зиёди њамватанони мо шароити зиндагии худро бењтар мекунанд. Маоши мардум дар ватан эњтиёљоти мардумро ќонеъ карда наметавонад, зеро хеле ночиз аст. Даромади муњољирон барои баланд кардани сатњи зиндагї мусоидат ме-кунад, онњо метавонанд манзил бино кунанд, талаботро ба ѓизо ва пўшокаи аъзои хонавода ќонеъ гардонанд».

5.4.3 Аз њама таъсири манфии муњољират Чї тавре дар аввали њамин ќисмат ќайд кардем, на њамаи муњољирон фикр мекунанд, ки таъсири умумии муњољират ба кўдакон мусбї аст. Муносибат ва нуктаи назари мутлаќо манфї аз тарафи хонаводањои партофташуда, каме камтар дар хонаводањои ба муњољират љалбнабуда изњор ёфтаанд. Њамин тавр кадом љињатњо чун аз њама таъсири манфї дар назар дошта шудаанд? Натиљањо гуногунанд, вале омилњои асосї, чї тавре аз натиљаи маълумоти оморї маълум аст, баландшавии сатњи хашмгинї ва афсурдањолї ва нарасидани рањнамоии волидайн мебошад. Масалан, ќариб 19 фоизи парасторони фарзандони муњољирони мењнатї, 28 фоизи парасторони хонаводањои партофташуда ва 29 фоизи парасторони хонаводањои ба муњољират љалбнабуда изњор кардаанд, ки кўдакон дар натиљаи муњољирати волидайн хашмгин ва гапнодаро шудаанд. Илова бар ин, афсурдањолї аз њама мушкилоти асосии хонаводањои партофташуда гардидааст, 40 фоизи онњо онро чун таъсири аз њама асосї ва 37 фоизашон чун таъсири дуюми асосии манфї изњор кардаанд.

39 Мусоњиба бо писари 17 сола аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.

40 Мусоњиба бо посухдињандаи асосї, зан-корманди СЃЊ аз шањри Вањдат.

41 Мусоњиба бо посухдињандаи асосї, мард-корманди СЃЊ аз ноњияи Шуѓнон.


52

Наќшаи 7. Нуктаи назари парасторон оид ба таъсири манфии муњољират

0102030405060708090

Кўдакон хашмгину гапнодароянд

Кўдакон мањзунуафсурдањоланд

Ба к-к роњнамоии в-дон ва ибрат намерасад

К-кро тањќир мек-д

Нуќтаи назари парасторон оид ба таъсири манфии муњољират (%)

Муњ Парт-да Ѓ-муњ Ѓ-муњ Ѓ-муњ Ѓ-муњМуњ Парт-да Муњ Парт-да Муњ Парт-да

Таъсири аз њама муњим 2 таъсири аз њама муњим 3 таъсири аз њама муњим

Ќайд намудан лозим аст, ки наќшаи мазкур бояд дар якљоягї бо наќшаи 6 дар боло мутолиа карда шавад, зеро он ба љавобњои мусбию манфии посухдињандагон оид ба таъсир мувофиќат мекунад.

Бинобар ин фоизи хонаводањои партофташуда дар ин наќша баланд аст. Ин натиљањои маълумоти оморї бо ќисмати зиёди мусоњибањо ва маълумоти сифатї, кўдакон бо-шанд ё калонсолон, аъзои хонаводњо ё маълумотдињандагони асосї, посухдињандагон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта, хонаводањои партофташуда ва ба муњољират љалбнабуда тасдиќ карда шудаанд. Њама тасдиќ намуданд, ки њарчанд таъсири мусбї мављуд бошад њам, кўдакон дар натиљаи набудани падар таъсири манфї мебинанд ва он махсус ба некўањволии психологию иљтимоии онњо вобаста аст.

Чун дар боло, оќибатњо одатан дар шакли «афсурдањолї» ва «мањзунї», «нарасида-ни бехатарї», «берањнамої» будан, «муносибати хашмгинона», «нарасидани ёрї» дар корњои хонаю тањсилот ва зиёдшавии корњои хонаводагї, њамаи ин дар њисобот тањлил кар-да мешавад. Як иќтибос аз гуфтањои наврасе дар вохўрии гурўњии кўдакон аз хонаводањои муњољирони мењнатї баъзе аз ин масъалањоро ба воситаи ќайд кардани тарафњои гуногун, ки кўдакон аз муњољирати волидайн таъсир мебинанд, хулоса мекунад:

«Ваќте падарам дар хона нест, ман ўро ёд мекунам, ман мањзунам..дар хона ягон кас нест, ки ба ман ёрї расонад. Дар мактаб њамсинфон маро масхара мекунанд, ки падарат дар хона нест, ин ба ман сахт мерасад. Дар ваќти на-будани падарам ман хеле мушкилї мекашам. Ман писари калонии хонавода њастам, бинобар ин љамъоварии њезум ва нигоњубини молњо вазифаи ман аст. Агар падарам дар хона бо ман набошад, корњои хона ба ман вазнинї мекунанд, агар вай дар хона бошад, ба ман ёрї медињад»42.

Иќтибоси навбатї аз духтур, аз шањри Кўлоб барои људо кардани он, ки кадом ваќт ва барои чї таъсири манфии муњољират ба кўдакони дар хона монда махсусан сахт аст, ёрї мерасонад:

«Агар муњољир ба хона маблаѓи кифоя интиќол накунад ё дар љои кораш муш-килоте дошта бошад, ё мардон дар бораи хонаводањояшон фаромўш кунанд ва онњоро нигоњубин накунанд, таъсири манфї боз сахттар мешавад (...) Кўдакони чунин муњољирон одатан мањзун ва танњо буда, аз љињати њиссї осебпазиранд ва нисбат ба њаёт маъюсу дилхунуканд»43.

42 Мусоњибаи гуруњї бо писарбачањои 10 сола аз хонаводањои муњољирони мењнатї, ноњияи Вањдат.

43 Мусоњиба бо маълумотдињандаи асосї, духтур-мард, аз шањри Кўлоб

53


5.5 Таъсир ба саломатї

Ин тамоюлњои мухталиф ба таври муфассал дар асоси наќшаи консептуалї, ки дар ќисмати 3 оварда шудааст, тањлил карда мешаванд.

5.5 Таъсир ба саломатї Маълумот аз махзанњои тањќиќотии байналмилалї ду навъи таъсири имконпазири муњољиратро ба саломатї нишон медињанд. Аз як тараф, интиќоли маблаѓњо дастрасиро ба хизматрасонињои тиббї, табобат ва маводи хўрокворї баланд мекунад. Аз тарафи ди-гар, нарасидани нигоњубин ва мењрубонии волидайн метавонад сабабгори диќќати ки-фоя надодан ба одатњои тарзи њаётї солим гардад. Дар аксари адабиётњо айни замон им-конияти паст шудани сатњи умумии тандурустии кўдакон дар солњои аввали муњољирати волидайн ва бењтар шудани онро дар оянда ќайд мекунанд, зеро интиќоли маблаѓ сатњи дастрасиро ба хизматрасонињои бењтари тиббї таъмин мекунад.

Аз натиљањои тањќиќоти мазкур таъсирњои зерини асосї тасдиќ шудаанд:

Хонаводањои муњољири мењнатї дошта, ки миќдори кифояи маблаѓњоро дастрасї кар-данд, харољотњои ба масъалањои тандурустии кўдакон вобастаро рўйпўш карда мета-вонанд. Онњо инчунин имконият доштанд талаботи фарзандонашонро ба хўрокњои гу-ногун ва серѓизо таъмин намоянд. Вале бо вуљуди њамаи ин далелњо оид ба рафтори ба масъалањои тандурустї вобаста, бо иловаи масъалањои эмкунї (ки дар байни њамаи навъи хонаводањо баланд буд) ва пешгирии беморињо (ки байни хонаводањо фарќияти зиёд мушоњида нашуд) он ќадар амиќ набуданд.

Муайян кардани (њисоб карда баровардани) таъсири муњољират ба саломатї бо як ќатор сабабњо осон нест. Пеш аз њама, омилњои зиёди дигар њастанд, ки ба натиљањои тандурустї таъсир мерасонанд, ва њангоми тањлили масъалаи таъсири муњољират бояд ба назар гирифта шаванд. Дар сатњи микро ба он сатњи умумии камбизоатї, гурўњи этникї, сатњи маълумоту фаъолияти касбии волидайн ва парастори кўдакони хонавода дар ватан кї аст дохил мешавад. Дар сатњи макро бошад, ба он мављудият ва арзиши хизматрасонињои тиббї, муносибатњои маданї ва меъёрњои њуќуќї ва сиёсат дохил ме-шавад. Илова бар ин, чї тавре дар зер муфассал тавсиф шудааст, таъсири муњољират бо гузаштани ваќт таѓйир меёбад ва мушоњидаи таъсири онро бо тањлил ё тањќиќоти кўтоњмуддат муайян кардан боз душвортар мешавад.

Ба њамаи мањдудиятњои методологї нигоњ накарда, тањќиќоти мазкур якчанд тамоюлоти шавќоварро равшан сохта, диќќати асосиро ба таъсири муњољират ба хизматрасонињои тиббї, ѓизо ва маводи гуногуни ѓизої, таљрибањои саломатї ва беморињо мебахшад.

5.5.1 Дастрасї ба хизматрасонињои тиббї Далелњои тањќиќоти мазкур ба таври возењ алоќамандии новобастаи байни дастрасї ба хизматрасонињои тиббї ва даромади хонаводањоро, ки аз таъсири калони маблаѓњои интиќолкардаи муњољирони мењнатї вобастаанд, тасдиќ мекунад. Дар тарафи муќобили љадвал хонаводањои партофташуда маълумот доданд, ки онњо чї тавр барои ќонеъ кардани талаботи зарурї ба хизматрасонињои тиббї машаќќат мекашанд, ва ин дар раванди мубоњисањо бо маълумотдињандагони асосї, яъне кормандони соњаи тиб, тасдиќ шудааст.


54

Љадвали 31. Дастрасї ба хизматрасонии тиббї – санљиши фарзияњо

Фарзияњо Натиља Шарњу эзоњКўдакони дар Тољикистон монда ба хизматрасонињои тиббї дастрасии бењтар до-ранд.

Тасдиќ шу-дааст (барои Мењнатї дошта) хонаводањои муњољири

Интиќоли маблаѓњо даромади хонаводањоро баланд карда, як ќисми он барои дастрасї ба хизматрасонињои тиббї барои кўдакон ё дигар аъзои бемори хонавода људо карда ме-шавад. Ин на танњо барои некўањволї муњим аст, ин инчунин сањмгузорї ба нерўи инсо-нии хонавода аст. Гуфтањои боло, албатта, ба хонаводањои маблаѓи кам дастрас мекарда ва хонаводањои партофташуда дахл надорад.

Алоќамандии зич байни мављудияти (ва аксари зиёди ваќт набудани) маблаѓ ва дастрасї ба хизматрасонињои тиббї ва доруворињо аз љониби посухдињандагон њангоми мубоњисањо садо дода буданд. Љои тааљуб нест, ки иќтибосњои аз њама даќиќи дурустии ин изњоротро тасдиќкунанда аз тарафи аъзои хонаводањои партофташуда, ки на танњо аъзои хонаводаашон, шахси барои нигоњубини кўдакон ёрирасонро, бал-ки манбаи асосии даромадро низ гум кардаанд, дар бисёр мубоњисањо оварда шуда-анд. Аз рўи чунин баёнотњо хулоса баровардан мумкин аст, ки танњо он ашхосе тала-боти тандурустии худро ќонеъ карда метавонанд, агар маблаѓи кифоя дошта бошанд:

«Сифати саломатии шахс аз миќдори маблаѓи доштаи ў вобаста аст...агар маблаѓи кифояро дар даст дорї, хизмат ба ту пешкаш мешавад, агар надо-шта бошї, не» 44.

«Доруворињо хеле ќиматанд, мо бошем пул надорем, бинобар ин мо дар хона табобат мегирем. Агар ба назди духтур равем, онњо ба мо ањамият намедињанд, зеро мо пул надорем. Аљаб замонае шудааст, табибон аввал ба одамони бой хизмат мерасонанд, баъд ба мо. Ман метавонам аз таљрибаи худ мисоле биёрам: соли гузашта писарчаи хурдиам бемор шуд ва мо ўро ба беморхона бурдем. Кўдак таби баланд дошт, вале духтур гуфт, ки ўро ќабул карда наметавонад. Њамин ваќт як бемори дигар, ки бой буд, омад ва духтур ўро бе гуфтугў ќабул кард. Ман бо вай сахт љанг кардам ва танњо пас аз ин вай писари маро ташхис кард»45

«Бо сабаби мунтазам зери шиддати асаб ва зиндагии вазнин, ки ман мебур-дам, ќарор доштан сарам доимо меларзад. Њанўз њам ман барои дармон пул надорам. Њамин ки маблаѓе дастрасам шавад, онро барои хариди маводи ѓизої сарф мекунам»46

Мушоњидањои ба њамин монанд аз тарафи ќариб њамаи духтурон, ки чун маълумотдињандагони асосї дар мусоњибањои аъзои љамоатњо иштирок намуда бу-данд, ќайд шудааст. Табобати сариваќтї нагирифтан бори дигари вазнинест ба дўши хонаводањо. Яке аз маълумотдињандагони асосї - духтур аз шањри Кўлоб чунин ќайд кардааст:

44 Мусоњиба бо модари партофташуда, аз ноњияи Њисор (тањќиќоти озмоишї).

45 Мусоњиба бо модари партофташуда, аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.

46 Мусоњиба бо модари партофташуда, аз шањри Вањдат.

55



«Хонаводањои камбизоат кўшиш мекунанд, ки њангоми бемор шудани ягон аъзояшон ба духтур мурољиат накунанд, зеро барои пардохти њаќќи духтур ва ташхису доруворї маблаѓ надоранд. Лекин ин кор боз хавфноктар аст, зеро хурўљи бемории кўњна ва сари ваќт табобатнакарда ќиматтар буда, харољоти бештарро талаб мекунад, ташхису табобати барваќтї як дараља арзонтар аст»47.

Азбаски камбизоатї ва нарасидани маблаѓ чун воситаи асосии мањдудкунандаи дастрасї ба хизматрасонињои тиббї ќайд шуд, таъсири новобастаи маблаѓњои интиќолкардаи муњољирони мењнатиро ба ташхису табобати аъзои бемори хонаводањояшон мушоњида намудан мушкил нест: «Духтари ман бемор шуд, шушаш шамол хўрдааст. Ман ба шавњарам занг зада аз воќеа огоњ намудам. Шавњарам фавран маблаѓ фиристод ва ман духтарчаамро ба духтур бурдам»48, - наќл кард модаре аз ноњияи Шуѓнон ва чунин њодисаю мисолњо дар маълумотњои тањќиќот зиёданд. Мусоњибањои гурўњї бо фарзандо-ни муњољирони мењнатї низ чунин тамоюлро борњо ќайд карданд:

«Маро дар хона табобат карданд. Модарам бо пули падарам фиристода доруњои заруриро харид»49

«Ваќте ки падару модари ман дар хона набошанд, ба бобою бибї ва амакам як миќдор пул гузошта мераванд ё мефиристанд. Онњо бошанд, аз он маблаѓ њама чизњои ба ман заруриро мехаранд»50

Њарчанд таъсири маблаѓњои интиќолкардаи муњољирони мењнатї ба фарзандонашон бо маќсади дастрасї ба хизматрасонињои тиббї масъалаи тасдиќи худро ёфта ва рад-нопазир бошад њам (албатта онњое, ки барояшон дар њаќиќат маблаѓ интиќол карда мешавад), ќайд намудан лозим аст, ки на њамаи хонаводањое, ки муњољирони мењнатї доранд, имконияти сарф кардани маблаѓро ба хизматрасонињои тиббї доранд. Дар баъзе њолатњо ин ба он вобаста аст, ки на ба њамаи хонаводањои муњољирони мењнатї дошта маблаѓ интиќол дода мешавад, ё онро бо тартиби муайян ё ѓайричашмдошт да-страс мекунанд. Дар дигар њолатњо, ин ба он вобаста аст, ки ашхоси ба муњољирати мењнатї розишуда худ камбизоатанд ва аз ноилољї ба он љалб шудаанд. Якчанд пара-сторон аз хонаводањои муњољирони мењнатї дошта фањмонданд, ки онњо њама ваќт аз воситањои тибби анъанавї истифода мебаранд, зеро «ба беморхона мурољиат намудан ќимат аст»51. Як њамшираи тиббї аз шањри Вањдат хеле нуктасанљона ќайд намудааст:

«Мушкилоти асосї пас аз ба муњољират ба Россия рафтани волидайн ва наёф-тани љои кор ва интиќол дода натавонистани маблаѓ оѓоз мешавад. Дар чунин њолат кўдакон нимгурусна мегарданд ё хўроки камѓизоро тановул мекунанд. Онњо кирми меъда пайдо карда, либоси гарми зимистона ва пойафзол надо-ранд(...). Камбаѓалї ва набудани љойњои корї мушкилоти асосии ин минтаќањо аст. Муњољират бошад, танњо оќибати њамаи ин мушкилот мебошад»

Њамин тавр, духтури хонаводагї аз вилояти Суѓд ќайд кардааст:

«Онњо ба назди мо меоянд, вале танњо пас аз вазнин шудани ањволашон, ав-вал ба худтабобаткунї машѓул шуда, баъд ба мо мурољиат мекунанд. Дар

47 Мусоњиба бо духтур-мард аз шањри Кўлоб.

48 Мусоњиба бо модари муњољир аз ноњияи Шуѓнон.

49 Мусоњиба бо писари 17 сола аз вилояти Хатлон.

50 Мусоњиба бо писари 15 сола аз ноњияи Шуѓнон.

51 Мусоњиба бо парастор-мард аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.


56

њаќиќат доруњо хеле ќиматанд ва на њар кас иќтидори харидани доруворињоро дорад. Маркази саломатии мо он ќадар дур нест, пиёда омадан мумкин аст. Фарќ надорад - муњољир аст ё ѓайримуњољир- њама барои ёрї ба мо мурољиат мекунанд. Њоло њамин тавр шудааст, ки њам онњое, ки дар ин љо зиндагї меку-нанд, њам дар хориљ - њама дар як вазъияти камбаѓалию нодорї ќарор доранд»52

Ин бозёфтњо бо далелњои оморї тасдиќ шудаанд. Ваќте дар бораи «пас аз ба муњољират рафтани модар ё падар дастрасї ба хизматрасонињои тиббї осон шуда-аст ё не» пурсидан 25 фоизи хонаводањои муњољири мењнатї дошта љавоб гуфтаанд, ки «хеле осон» шудааст, 29 фоиз гуфтаанд, ки «андаке осон» шудааст. Ваќте савол пурсида шуд, ки «барои чї онњо ин хел фикр мекунанд?», ќисми зиёди пурсидашу-дагон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта (87 фоиз) гуфтаанд, ки сабаби асосї - интиќоли маблаѓњо мебошад (инро ба таври равшан аз љадвали 8, ки дар зер оварда шудааст, мушоњида намудан мумкин аст).

Ќобили таваљљўњ аст, ки муњољирони «осонтар шудааст» ё «хеле осон шудааст» на-гуфта, 38 фоизашон изњор кардаанд, ки ќобилияти таъмини хизматрасонињои тиббї ба фарзандонашон баъди муњољирати падар таѓйир наёфтааст ва 6 фоизашон ќайд кардаанд, вазъияташон «каме мушкилтар» шудааст. Ин гуфтањои болоро маълумо-ти сифатї низ тасдиќ мекунад, ки таъсири мусбати даромади иловагї кафолати ба-ландшавии дастрасї ба хизматрасонињои тиббї нест (инчунин муњољират на њама ваќт кафолати таъмину интиќоли маблаѓњо аст). Ин тамоюл бо изњороти 21 фоизи хонаводањои муњољирдошта тасдиќ шудааст, ки барои дастрасї ба хизматрасонињои тиббї маблаѓ ёфтан «номумкин» гаштааст ва 42 фоиз ќайд кардаанд, ки «мушкил» шудааст. Ин натиљањо ба натиљањои хонаводањои муњољир надошта монанд буда. аз хонаводањои партофташуда низ фарќи калон надоранд.

Љадвали 32. Њиссиёти парасторон: пешнињоди нигоњубини тиббї ба кўдакон

МуњољирПартофта-

шуда

Ба муњољират љалбнабуда

% парасторон, ки пас аз ба муњoљират рафтани волидайн дастрасї ба хизматрасонињои тибби-ро чунин арзёбї кардаанд:

Хеле осон шудааст 25 0Каме осон шудааст 29 2Чун пештара, бе таѓйир аст 38 17Каме мушкилтар шудааст 6 13Хеле мушкил шудааст 0 65

% парасторон, ки ёфтани маблаѓро барои пардохти хизматрасонињои тиббї ба кўдакон:Impossible 21 17 21Difficult 42 63 53Not difficult 28 2 22Ба ягон кас табобат лозим нашудааст, арзёбї кардаанд

7 17 3

Миќдори умумї 135 46 58

52 Мусоњиба бо духтури хонаводагї аз вилояти Суѓд.

57



Чї тавре чашмдор шудан мумкин буд, вазъият барои хонаводањои партофташуда тамо-ман дигар аст. Ягон нафар аз пурсидашудагон ќайд накардааст, ки таъминоти табобат «хеле осон шудааст» ва танњо 2 фоиз ќайд кардаанд, ки «осонтар шудааст», њол он ки ак-сари зиёди пурсидашудагон (65 фоиз) ќайд кардаанд, ки дастрасї ба хизматрасонињои тиббї «хеле мушкил» шудааст. Сабаби асосии «хеле мушкил» шуданро пурсидашудагон (81 фоиз) дар набудани маблаѓ мебинанд. Сабабњои дигар ба «набудани шахси ёрирасон дар хонавода» (8 фоиз), «кўдакон бесару гапнодаро шудаанд» ва «нигоњубину идора-кунии онњо мушкил шудааст» (6 фоиз) ва «кўдакон маъюсу афсурдањол ва тез-тез ба беморињо дучор мешаванд» вобаста аст. Ду сабаби охирин аз њама бештар аз тарафи пур-сидашудагон чун сабаби дуюми муњим – «барои чї табобати кўдакон мушкил шудааст» (мутаносибан 17 ва 28 фоиз), чї тавре дар наќшаи 8 дида мешавад, ќайд карда шудаанд.

Умуман, чунин дараљаи баланди аз кисаи худ харљ кардан барои саломатї (асосан ха-риди доруворињо) барои пурсидашудагон аз хонаводањои камбаѓалу ќашшоќ ва осеб-пазир падидаи ташвишовар буда, ёрии давлатиро барои пардохти харољоти табобату хизматрасонињои тиббї дар оянда талаб мекунад (махсусан дар њолати беморињои ваз-нини кўдакон).

Наќшаи 8. Сабабњои мушкил ё осон будани нигоњубини саломатии кўдакон дар хонаводањои муњољир ва партофташуда

0102030405060708090

100

Маблаѓи бештараз интиќол

Маблаѓи кам Ашхоси ёрирасон кам

Кўдакон хашмгинва гапнодаро, саробон нест

Кўдакон маъюсу афсурдањол

Мусбї Манфї

Сабаби 3Сабаби 2Сабаби 1

Муњ Парт-да Муњ Парт-да Муњ Парт-да Муњ Парт-да Муњ Парт-да

Баъзе тамоюлњои аљоиб инчунин дар љадвали 33, ки дар зер оварда шудааст, рафто-ри мурољиат намудани кўдакони 0 то 18 сола барои хизматрасонињои тиббиро ќайд кардаанд. Нишондињандае, ки фарќиятњои аз њама баланди байни навъњои гуногуни хонаводањоро дар вобастагї бо фарзияњо нишон медињад, ин фоизи кўдаконе мебо-шад, ки парасторонашон дар 12 моњи охир аќаллан як маротиба имконияти харидани доруворињо ё дастрасиро ба хизматрасонињои тиббї надоштаанд. Њарчанд ин мута-носибан байни 22-27 фоиз барои хонаводањое, ки муњољир доранд, ва ба муњољират љалбнабуда бошад (ќариб бе дигаргунї аз рўи љинс), он барои кўдакон аз хонаводањои партофташуда - 44 фоиз барои духтарон ва 54 фоиз барои писарон мебошад ва њамаи ин дар якљоягї наќши калон бозидани маблаѓњои интиќолкардаи муњољиронро барои дастрасї ба хизматрасонињои тиббї тасдиќ мекунад53.

53 Ин алоќамандї байни дороии хонавода ва ќобилияти пардохти хизматрасонињои тиббї бо тањлили худи њамин маълумот дар асоси квинтелњо аз рўи индекси некўањволї таъкид карда шуд. Њангоме ки танњо 7 фоизи хонаводањои дар дараљаи баланди дорої ќарордошта дар 12 моњи охир аз ўњдаи пардохти доруворињо набаромаданашонро изњор кардаанд, 40 фо-изи хонаводањои миёнањол 40 фоиз ва дар хонаводањои сатњи дороииашон хеле паст 46 фоизро ташкил кардааст.


58

Оид ба дигар нишондињандањои дар љадвал овардашуда бошад, дуруст тавсиф кардани маълумот ањамияти калон дорад, зеро рафтори мурољиаткунї барои хизматрасонињои тиббї, ќисман ба талаботи саломатї алоќаманд аст, ки дар навбати худ ба некўањволии умумии хонавода вобастаанд. Масалан, кўдаконе, ки ягон маротиба ба ташхиси уму-мии саломатї ба духтурон мурољиат накардаанд, мумкин аст барои ин имконияти молиявї надоштанд ё барои ин эњтиёљот набуд, яъне ду фарзияи муќобил, ки кушода-ни он осон нест.

Ин мумкин аст барои њамин бошад, ки натиљањои дар зер оварда њангоми муќоиса аз рўи навъњои хонаводањо он ќадар амиќ нестанд.54 Ба чунин мањдудиятњои љиддї нигоњ накарда, аз маълумот њаминро дарёфт кардан мумкин аст, ки кўдакон аз хонаводањои ба муњољират љалбнабуда ба хизматрасонињои тиббї дар давоми соли гузашта дар муќоиса камтар мурољиат кардаанд. Ба њамаи ин нигоњ накарда, харољот барои хизматрасонињои тиббї ба њар як кўдак дар соли гузашта дар хонаводањои ба муњољират љалб набуда дар муќоиса ба кўдакони хонаводањои муњољири мењнатї дошта ва ва партофташуда пасттар будааст (мумкин аст аз сабаби дараљаи баландтари беморињо бошад).

Љадвали 33. Нигоњубини саломатї ва харољоти тиббї барои кўдакони синну соли аз 0 то 18 сола55

Зан Мард

Муњољир Партофта

шуда Ѓайри

муњољира Муњољир

Партофта-шуда

Ѓайри муњољир

% кўдаконе, ки пара-сторонашон имконияти пардохти маблаѓи дору ё хизматрасонињои тиб-биро барои онњо дар 12 моњи охир надоштаанд

23 44 24 24 54 27

% кўдаконе, ки барои ташхиси саломатї ќариб як сол пеш мурољиат кар-да будаанд.

68.3 64.1 72.6 63 68.1 76.3

% кўдаконе, ки њељ гоњ барои ташхиси саломатї ба духтурон мурољиат накардаанд

18.5 11.9 14.3 16.8 6.1 7.9

Харољот ба њисоби ми-ёна барои доруворињо ва ташхиси тиббї дар 12 моњи охир ба њар як кўдак, агар >0 (USD) бошад 53

7.5 4.7 3.3 7.3 8.3 4.3

Миќдори умумї 189 67 91 208 66 76

54 Натиљањои кўдаконе, ки њељ гоњ барои ташхис ба духтурон мурољиат накардаанд, дар байни кўдакон аз хонаводањои партофташуда паст буда, раќамњо оид ба харољот ба масъалањои саломатии онњо дар 12 моњи охир мутаносибан ба-ланд аст, махсусан дар муќоиса бо кўдакони хонаводањои ба муњољирати мењнатї љалб набуда.

55 Ќайд намоед, ки ин харољот ба њисоби миёна аз харољотњои калон, махсусан дар њолатњои бемории махсусан вазнин таъсир диданаш мумкин аст.

59



5.5.2 Ѓизо ва гуногунии ѓизо Таъсири муњољират ба сатњи ѓизо ва гуногунии маводи ѓизої - нишондињандаи муњим барои натиљањои интињоии саломатї буда, масъалаест, ки тањлилњои амиќро талаб мекунад. Бо истифода аз маълумотњои Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тљикистон дар соли 2007 ва тањќиќот оид ба вазъи микроэлементњои ѓизої, соли 2009 ва дигар тањќиќотњои гузаронда ду масъалаи асосиро ќайд намудаанд.

Аз як тараф, маълум аст, ки ѓизои кўдакони камбизоати Тољикистон ќабулмекарда «мувофиќ набуда миќдори сафедаю чарбу ва гидрокарбидњои ѓизо мувозина нестанд»: хонаводањои фарзанддор энергияи зиёдтарро аз (калорияро) аз истеъмоли нон ва ѓалладонагињо ба гуфте «калорияашон арзон» мегиранд, њамзамон истеъмоли ѓизои гўштин ва моњї коф нест (Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тољикистон дар соли 2007). Ба замми ин, анвои ѓизої мавсимї буда, меваю сабзавот аз аввалњои зи-мистон то охирњои бањор камчин аст. Ин нишонаи он аст, ки камѓизої ва таъминот бо анвои ѓизої ташвиши љиддии ањолии Љумњурии Тољикистон аст.

Аз рўи њисоботњои тањќиќот оид ба вазъи микроэлементњои ѓизої, соли 2009 кўдакони синни 6-59 моња, 20 фоизашон аз ќадпастї ба синну сол азият мекашанд (–2 z-scores) ва 3.1 фоиз вазни кам ба ќад (лоѓарї) доранд (−2 z-scores)56. Анќариб аз се яки кўдакони (28.8 фоиз) ба тањќиќот фарогирифта арзиши Hb < 11 g/dL, доранд, ки нишондињандаи камхунї ва 52.9 фоиз аз нарасидани йод азият мекашанд (UI < 100 μg/L).

Аз тарафи дигар, тањќиќотњо нишон медињанд, ки хонаводањои муњољири мењнатї дошта ба даромади бештар аз њисоби интиќоли маблаѓњо доранд ва ин ба вазъи ѓизоии кўдакон таъсири мусбат мерасонад. Махсусан, тањќиќоти ба наздикї гузаронидаи Аззарї ва Зез-за дар асоси бозёфтњои Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тољикистон дар соли 2007 тасдиќ мекунанд, ки «кўдакони хонаводаи муњољири мењнатї њисоби z-ашон 0.2 фоиз баландтар аст» ва муњољират «дар ноил шудан ба дараљаи баланди истифодаи калорияњо таъсири мусбат ва назаррас мерасонад» (Аззарї ва Зезза, соли 2011).

Натиљањои тањќиќоти оморї ва сифатии тањќиќоти мазкур тамоюли дар њисоботу ада-биёти мављуда ќайдшударо тасдиќ мекунанд. Якум, муайян карда шуд, ки аксари пара-сторони хонаводањо дар 12 моњи охир кўдаконашонро бо ѓизои кифоя таъмин карда на-тавонистаанд. Ин вазъият махсусан дар хонаводањои партофташуда зиёдтар ќайд шуда, дар хонаводањои муњољири мењнатї дошта камтар ва дар хонаводањои ба муњољират љалбшуда як дараља бењтар аст.

Дуюм, муайян карда шуд, ки сањми хонаводањои муњољири мењнатї дошта барои ха-риди танњо анвои ѓизої назар ба хонаводањои ба муњољират љалбнабуда каме паст-тар буда, назар ба хонаводањои партофташуда ба таври назаррас камтар аст. Ин аз он шањодат медињад, ки чї тавр маблаѓњои интиќолшуда барои ба дигар эњтиёљотњои «муњимияташон камтар» равона кардани даромад ёрї мерасонад. Сеюм, гуногунии анвои ѓизої дар хонаводањои муњољирдошта ба хонаводањои муњољир надошта монанд ва баробар аст ва танњо хонаводањои партофташуда аз онњо аќиб мемонанд, махсусан дар истеъмоли маводи серѓизо ва аз микроэлементњои бой ба монанди гўшт, моњї ва донагињо, наск, нахўд, чормаѓз ва ѓайра.

56 Ќайд намоед, ки ин натиљањо (ки танњо барои кўдакони 6-59 моња) дахл доранд дар солњои охир дар муќоиса бо натиљањои Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии соли 2007 бењтар шудаанд.


60

Љадвали 34. Санљиши фарзияи гуногунии ѓизо ва анвои ѓизої

Фарзия Натиља ЭзоњКўдакон аз хонаводањои муњољир, ки дар Тољикистон мондаанд, ба маводи ѓизоии бањтар дастрасї доранд.

Тасдиќ шудааст.

Интиќоли маблаѓњо даромади хонаводањоро баланд кардааст; ќисми зиёди онњо ба харољоти анвои ѓизої барои аъзои хонавода сарф кар-да мешавад. Бо ин сабабњо њам миќдор ва њам сифату гуногунии маводи ѓизої дар хонаводањои муњољири мењнатї дошта афзудааст.

Маълумоти ташрењии (тавсифї) парасторон нишон медињад, ки 33 фоизи хонаводањои муњољирони мењнатї дошта на њамеша хонаводаашонро бо маводи ѓизої дар 12 моњи охир таъмин карда тавонистаанд. Њарчанд ин фоизи баланд бошад њам, онро бо љавобњои па-расторони хонаводањои ба муњољират љалбнабуда (38 фоиз) ва сатњи аз ин њам пасттари хонаводањои партофташуда (57 фоиз) муќоиса намудан мумкин аст. Њамин тавр, фоизи парастороне, ки аз ўњдаи таъминоти пурраи ѓизо дар се моњи охир ё зиёдтар аз он наба-ромадаанд, аз њама паст дар хонаводањои муњољири мењнатї дошта (14 фоиз) дар муќоиса бо 26 фоизи хонаводањои ба муњољират љалб набуда ва љои тааљуб нест, ки 65 фоиз дар хонаводањои партофташуда њисобот додаанд. Њисоби миёнаи миќдори рўзњо дар хонаво-да, ки кўдакон хўроки дуруст бо сабаби набудани анвои ѓизої истеъмол накардаанд ё хеле кам истеъмол кардаанд, низ дар хонаводањои муњољири мењнатї дошта аз њама кам аст, аз 1,7 рўз то 2,1 рўз дар хонаводањои ба муњољират љалбнабуда ва 5.9 рўз дар хонаводањои муњољир дошта, ки фарзияи баландшавии сатњи даромадро аз њисоби интиќоли маблаѓњо ва ба хонаводањо имконияти ќонеъ намудани талаботро ба ѓизо тасдиќ мекунад.

Иќтибос аз гуфтањои модар аз хонаводаи партофташуда ба таври возењ алоќамандии байни даромад ва ќобилияти ќонеъ гардонидани талаботи хонаводањоро ба ѓизо хуло-са мекунад:

«Њар рўз нархи маводи ѓизої боло меравад, бинобар ин, албатта, ба ман хари-дани мањсулоти зарурї барои кўдаконам душвор аст. Ман њанўз њама анвои ѓизоиро харида наметавонам, пул надорам ва мо хеле камбаѓалона зиндагї мекунем».57

Љадвали 35. Бехатарии озуќаворї. Миќдори харољоти моњона барои хариди маводи ѓизої, аз рўи навъњои хонавода


шудаЃайри-

муњољирМиќдори

умумї% фоизи парасторон ќайд кардаанд:

Дар 12 моњи охир онњо барои таъмини хонавода бо ѓизо мушкилот доштанд

33 57 38 239

Барои таъмини хонавода бо ѓизо дар да-воми се моњ ё зиёдтар аз он дар 12 моњи охир мушкилот доштанд*

14 56 26 163

Зиёда аз 90 фоизи даромади оиларо ба хариди маводи ѓизої сарф кардаанд.

10 54 22 240

57 Мусоњиба бо модари партофташуда аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.

61




шудаЃайри-

муњољирМиќдори

умумїМиќдори рўзњо дар 30 рўзи охир, ки аъзои хо-навода маљбур буданд як хўрокро кам кунанд ё камтар ѓизо тановул кунанд, зеро маводи ѓизої надоштанд (рўз)*

1.7 5.9 2.1 163

Ќайд намоед, ки миќдори зиёд ба нишондињандаи якум, яъне кам кардани як ѓизо дар саволнома љавоб додаанд. * Арзиши ситоранокро танњо барои онњое њисоб кардаанд, ки дар давоми 12 моњи охир маводи ѓизоии кифоя надоштаанд.

Вобаста ба муњокимањои дар боло муаррифї карда, нишондањандаи аљоиби мављудияти анвои ѓизої дар хонавода таносуби харољоти моњона мебошад, ки танњо барои хариди анвои ѓизої људо карда мешавад. Чї тавре адабиётњо оид ба мавзўи мазкур ќайд меку-нанд, хонаводањои камбизоат ќисмати зиёди даромадашонро ба эњтиёљоти асосї (хари-ди анвои ѓизої) сарф мекунанд, зеро онњо маблаѓи зиёдатї барои хариди маводи «асо-сии» дигар надоранд. Ин тамоюл ба маълумоти тањќиќоти мазкур такя карда ба таври возењ дар наќшаи 9 дида мешавад ва фарќияти байни се навъи хонаводањоро барои њамин нишондињандаи асосї нишон медињад. Чї тавре наќша нишон медињад, танњо 10 фоизи хонаводањои муњољир изњор кардаанд, ки 90 фоизи буљаи моњонаи худро барои хариди анвои ѓизої дар муќоиса бо 54 фоизи хонаводањои партофташуда ва 22 фоизи хонаводањои ба муњољират љалбнабуда, сарф мекунанд.

Аљоибаш он аст, ки хонаводањои муњољир мутаносибан маблаѓи камтарро барои анвои ѓизої назар ба хонаводањои ба муњољират љалббуда људо мекунанд, ки ин нишондињандаи таъсири пурќуввати даромад аз њисоби маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон аст.

Наќшаи 9. Таносуби харољоти моњона барои анвои ѓизої вобаста ба навъи хонавода

0

10

20

30

40

50

60

Кам аз10%

10-25% 26-50% 51-75% 76-90% 91-95%

Таносуби харољоти моњонабарои анвои ѓизої вобаста ба навъи хонавода

МуњољирПартофташудаЃайримуњољир

Нишондињандаи хеле муњими дигари бехатарии ѓизої - ин гуногунии маводи ѓизо аст. Ин нишондињандаи оддї ќобилияти иќтисодии хонаводаро барои истеъмоли хўрокињои гуногун инъикос мекунад.(Созмони озуќаворї ва кишоварзї, 2007). Як ќатор тањќиќотњо нишон медињанд, ки баланд шудани маводи ѓизої ба њолати иљтимої – иќтисодии хонавода (яъне мављудияти калориянокии ѓизо) вобаста аст. (Њоддинот ва Йоњаннес, 2002; Њатлой, 2000).

Натиљањои тањќиќоти хурди озмоишї, ки барои тањќиќоти мазкур гузаронида шуда буд, нишон дод, ки кўдакон дар хонаводањои муњољири мењнатї дошта ва ба муњољират


62

љалбнабуда вазъашон аз кўдакони хонаводањои партофташуда аз рўи истеъмоли гуногуни хўрокї хеле бењтаранд, махсусан ваќте гап дар бораи ѓизои ќимат ва серѓизо ба монанди гўшт, мева, моњї ва донагињо ба монанди наск, нахўд ва чормаѓз меравад. Дар њаќиќат, чї тавре дар љадвали 10 ќайд шудааст, кўдакон дар хонаводањои муњољири мењнатї дошта дар њафт рўзи пеш аз мусоњибањо, њама ѓизои гуногунро истеъмол мекардаанд.

Наќшаи 10. Навъњои ѓизое, ки кўдакон дар давоми њафта истеъмол мекунанд, аз рўи навъњои хонавода

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Љаво

рї

Бири

нљ

Нон

и га

ндум

Ѓалл

адон

Карт

ошка

Нах

ўд, ч

орм

аѓз

Сабз

авот

Мев

ањо

Гўш

т

Гўш

ти п

арр

Моњ

ї

Шир

, Мањ

суш

ирї

Тухм

Ќанд

шак

ар

Навъњои ѓизое, ки кўдакон дар давоми њафта истеъмол мекунанд


Ин ба воситаи ќабул кардани индекси хулосакунандаи гуногунии анвои ѓизої бо исти-фодаи муносибати арзёбии гуногунии анвои ѓизої58-и Созмони озуќаворї ва кишоварзї 2007 тасдиќ шудааст. Бо њисоби 10.4, кўдакони хонаводањои муњољири мењнатї дошта аз нишондодњои бењтари анвои ѓизої истифода мебурдаанд, ки пас аз онњо хеле наздик хонаводањои ба муњољират љалбнабуда бо 9.8 фоиз, ва барои кўдакони хонаводањои пар-тофташуда ба 9 фоиз баробар будааст.59 Зиёда аз он, њарчанд фарќият байни њар се навъи хонаводањо оид ба истеъмоли чунин анвои асосї чун ѓалладонагињо ва бехмевагињо на-бошад њам тамоюли фарќкунанда оид ба истеъмоли дигар анво, ки дар боло гуфта гу-заштем, ба монанди гўшту моњї, мевањо ва лубиёгињо мушоњида мешавад.

Мусоњибањои сифатї бо парасторони кўдакони волидайнашон дар муњољират буда, ки маблаѓ интиќол мекунанд, бо нишондодњои муайяншуда мувофиќ буда посухдињандагон мефањмонданд, ки маблаѓи иловагї барои харидани маводи бештар ва бењтари ан-вои ѓизої сарф карда мешавад. «Бале, сатњи ѓизохўрї бењтар шудааст, (аз он ваќте, ки шавњарам ба муњољирати мењнатї рафт), мо акнун бештар гўшт, сабзавот, мањсулоти ширї ва мева мехарем»60, - гуфт модари чор фарзанд аз шањри Вањдат. Падаре, ки

58 Ин нишондињандаи оддии хулосакунандаи гуногунии маводи ѓизоии хонавода буда, ба воситаи љамъ кардани навъњои ѓизои дар 24 соати охир тановул кардаи њар як узви оила тартиб дода мешавад. Барои њисоби интињоии дар боло нишондода навъњои ѓизои њар як узви хонавода тановулкарда дар њафтаи гузашта љамъ карда шуда, њисоби миёна аз рўи навъњои хонавода бароварда мешавад.

59 Ќайд намудан лозим аст, ки њисоби гуногунї нисбатан баланданд, зеро ѓизои дар давоми њафта тановул карда тањлил карда мешавад. Илова бар ин муњосибањо пеш аз оѓози зимистон гузаронида шудаанд, ки гуногунии маводи ѓизои њанўз зиёд аст.

60 Мусоњиба бо модари чор фарзанд аз шањри Вањдат.

63



зављааш дар муњољират аст, чунин посух дод: «Аз рўзи рафтани зављаам таъминоти кўдакон бо анвои ѓизої бењтар шудааст... пештар ваќте ки ман танњо кор мекардам, њама анвои заруриро харида наметавонистам, зеро маошам хеле кам аст.»

Тавсифи рељаи хўроки писари 17 сола (аз хонаводаи муњољири мењнатї) маълумотро оид ба мављудияти навъи хўрокворї дар хонаводааш пешнињод мекунад:

“Ман чї ќадар, ки дилам хоњад, ѓизо мехўрам. Гўшту биринљро мо дар як њафта як ё ду маротиба тановул мекунем... мевањо дар тобистон; зардолу, гелос, шафтолу ва ѓайрањо ба мо дастрасанд. Баъзан себ ва нок мехарем (чор – панљ маротиба дар як моњ). Мо гов дорем, шир медињад ва мањсулоти ши-риро дар як њафта ду – су маротиба истеъмол мекунем, шўла, ширбиринљ мепазем,чаккаю љурѓот тайёр карда истеъмол мекунем ва ѓайра. Шакар њамаваќт њаст, мо сабзавотро се – чор маротиба дар як њафта, асосан ба шўрбо, дамлама меандозем»61.

Умуман гўем, ин муносибати мусбат оид ба мављудияти ѓизо дар хонаводањо дар бисёр муњосибањо садо дод. Ин њатто дар муњосибањо бо кўдакон аз хонаводањои партофташуда низ мушоњида шуд, шояд ин нишондињандаи он бошад, ки кўдакон ба ѓизои мављуд буда мутобиќ шудаанд (ин махсус ќайд намудани наќши мањсулоти дар хона тайёркарда, ки кафолати асосии гуногунии рељаи хўроки кўдакон аст).

“Барои нањорї кулчаю маска мехўрам. Нисфирўзї палав ва бегоњї дамлама. Ман аз хўрокињои мављуда ќаноатмандам, зеро модарам пазандаи хуб аст. Ман аз дигар кўдакон камтар ё зиёдтар намехўрам»62.

“..Њангоми нањорї шир, нисфирўзї - кадушўрбо ва нахўдшўрбо, љурѓот мехўрам. Мева надорем. Мо сабзавот мекорем (пиёз, укроп, кашнич) ва мо њар њафта ду – се маротиба сабзавот истеъмол мекунем. Мо дар хонаводаа-мон се нафарем, бинобар ин ба мо чун ба дигар оилањои калон вазнин нест. Мо хўрокињои гўштиро як – ду маротиба дар як њафта тановул мекунем. Вале азбаски пул надорем, мањсулоти ќиматро харида наметавонем»63.

5.5.3 Таљрибањои тандурустї: бењдошти саломатї ва рафтори носолим

Умуман, далелњо оид ба амалњои оддитарини пешгирии беморињо аз тахќиќоти мазкур фарќияти махсусро байни кўдакони хонаводањои муњољирони мењнатї, партофташуда ва ба муњољират љалбнабударо муайян накард. Сатњи эмгузаронї ва риояи ќоидањои тозагии шахсї ба монанди тозакунии дандон ва оббозї дар њар се навъи хонаводањо ќариб якхелаанд. Зиёда аз он, рафтори носолим ба монанди сигоркашї ва нўшидани машрубот дар байни кўдакони пурсидашуда мушоњида нашуд. Оид ба хатари пањн шудани беморињои тавассути алоќаи љинсї гузаранда бошад, ягона далели шўхиомез аз љониби маълумотдињандагони асосї, духтурону њамширањои тиббї дар мањалли тањќиќот ќайд карда шуд.

61 Мусоњиба бо љавони 17 сола, аз хонаводаи муњољири мењнатї, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

62 Мусоњиба бо љавони 17 сола, аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

63 Мусоњиба бо духтари 15 сола аз хонаводаи муњољир, Кўлоб.


64

Љадвали 36. Таљрибањои бењдошти саломатї, санљиши фарзияњо

Фарзия Тасдик шуд Эзоњ Дастрасї ба эмгузаронї дар байни кўдакони танњомонда аз кўдакони ба хонаводањои муњољират љалбнабуда фарќи зиёд надоранд.

Тасдиќ шуд Сатњи эмгузарони аз рўи наќшаи ни-зоми Вазорати тандурустии Љумњурии Тољикистон муайян карда мешавад. Аз ин рў, байни кўдакони муњољир ва ѓайримуњољир фарќият он ќадар назаррас нест.

Кўдакони бе назорати воли-дайн монда, махсусан на-врасон ба рафтори носолим љалб мешаванд (гигиенаи шахсї, нўшидани машрубот ва сигоркашї)

Тасдиќ нашуд Тахмин мерафт, ки кўдакони муњољирони мењнатї бењдошти саломатиашон ба саба-би нарасидани диќќату нигоњубини падар бад мешавад. Њарчанд якчанд далелњои шўхиомез пешнињод шуда бошанд њам, мо далели васеъ пањн шудан ва дастгирику-нандаи фарзияро пайдо накардем.

5.5.3.1 Пешгирии беморињо (эмгузаронї ва гигиенаи шахсї)

Маълумоти оморї сатњи баланди эмгузаронии пурраро (89 – 95 фоиз) бе фарќияти назаррас байни навъњои хонаводањо муайян намуд. Ин бо талабот ва мубори-заи Љумњурии Тољикистон бо маќсади таъмини эмгузаронї ба њамаи шањрвандон мувофиќ аст (ќисман аз њисоби ваксинањои бепул). Инро инчунин далелњои пешнињодкардаи духтуроне, ки дар љамоатњо кор мекунанд ва бо онњо мусоњиба гузаронида шуд, тасдиќ намуданд. Духтурон моро бовар мекунонданд, ки акса-рияти ањолии дењот («онњое, ки маълумотноканд»64, - эзоњ дод яке аз њамширањо) ба марказњои саломатї омада ба кўдаконашон эм гузарониданд ва миќдори ками хонаводањо, ки бо ягон сабаб ба Маркази саломатї омада натавонистанд, ба воситаи эълони маъракаи махсус ва ташриф ба хонањо эм гузарониданд

Њарчанд ин тамоюлњо рўњбаландкунанда бошанд њам, дар ёд доштан лозим аст, ки дар љумњурї дар соли 2010 хурўљи бемории шал пас аз соли 1997 пайдо шуд, ки 458 нафар ба ин дард гирифтор шуданд, 90 фоизи беморшудагонро наврасони то син-ни 15 сола ташкил мекунанд. (ЮНИСЕФ, 2011). Њарчанд хурўљи бемории мазкур ба тањќиќоти мазкур дохил карда нашуда бошад њам, он мушкилоти имконпазирро дар раванди эмгузаронии пурра, ки дар боло тавсиф кардем, ошкор месозад.

Рољеъ ба масъалаи гигиенаи шахсї ба монанди дандонтозакунї дар байни кўдакони хонаводањои муњољир, партофташуда ва ба муњољират љалб набуда фарќияти калон мушоњида нашуд ва фоизи калони кўдакон аз њама навъњои хонавода (каме камтар барои занњо назар ба мардон) њељ гоњ дандонњояшонро тоза намекунанд. Нарасида-ни натиљањои фарќкунанда дар масъалаи шустани дастон бо собун пеш аз тановули таом ва мўњлати оббозии кўдакон нишонаи он аст, ки парасторон нисбати тозагии онњо хеле бодиќќатанд.

64 Маълумотдињандаи асосї, њамшираи тиббї, аз шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).

65



Љадвали 37. Рафтори кўдакон оид ба пешгирии беморињо

Зан Мард

Муњо-љир

Хонаво-дањои

партофта-шуда

Ба муњо-љират љалб-

набуда

Муњо-љир



Ба муњо-љират љалб-

набуда% кўдаконе, ки мунтазам аз ра-ванди эмгузаронї мегузаранд.

95 89 92 93 93 92

% кўдаконе, ки дандонњояшонро тоза мекунанд:Ду маротиба дар як рўз; 12 4 11 10 4 18Як маротиба дар як рўз; 50 72 48 44 53 44Њафтае як маротиба 13 10 21 21 15 10Њељ гоњ 25 14 20 26 28 28

% кўдаконе, ки дастонашонро пеш аз тановули таом бо собун мешўянд;

73 75 77 71 62 63

% кўдаконе, ки оббозї ё шустушўй мекунанд:Њар рўз 4 7 1 4 4 4Њар њафта 96 93 99 96 94 96Моње як маротиба 1 0 0 0 2 0Миќдори умумї: 190 68 94 211 68 713

5.5.3.2 Рафтори носолим (тамокукашї, истеъмоли машрубот ва ѓайра)

Рафтори носолим, ба монанди тамокукашї ва нўшидани машрубот байни кўдакони дар муњосибањо иштирок карда мушоњида нашуд ва ин аз тарафи маълумотдињандагони асосї ба монанди духтурон ва муаллимон тасдиќ карда шуд. Махсусан барои духтарон тамокукашї ва нўшидани машрубот «айб»65 дониста, дар ягон муњосиба ба ин амалњо шомил шудани духтарон ќайд нашуд. Чї тавре як духтари 15 сола ќайд намуд:

«Дар хонаводаи мо ягон кас тамоку намекашад ва машрубот наменўшад. Мо-дарам моро њамеша таъкид мекунад, ки ин барои духтар айб ва шармандагї аст».66

Барои писарон чунин рафтор мањкум карда нашавад њам, васеъ пањншуда нест. Далелњо аз мусоњибањо бо наврасон аз хонаводањои муњољир ва партофташуда нишон доданд, ки аксарияти посухдињандагон ба тамокукашї ва нўшидани машрубот љалб нестанд, дар баъзе њолатњо инро ба таъсири дин ва дар дигар њолатњо огањї аз натиљањои манфии ин гуна рафтор вобаста мекунад.

«Не, умуман тамокукашї ва нўшидани машрубот барои мусулмон мамнўъ аст. Он барои саломатї хеле зарар дорад. Ман њамаи инро мефањмам ва дар оянда њам на тамоку мекашам, на машрубот менўшам».67

65 Муњосиба бо духтари 15 сола аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда аз шањри Вањдат.

66 Муњосиба бо духтари 15 сола аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

67 Мусоњиба бо навраси 15 сола аз хонаводаи патофташуда, шањри Вањдат.


66

«Дар хонаводаи мо ягон кас тамоку намекашад ва машрубот наменўшад. Ин ба саломатии инсон таъсири бад дорад, махсусан ба дилу љигар. Дар ин мавзўъ дар телевизион бисёр гап мезананд»68.

Айни замон як навраси 17 сола, ки падараш дар муњољирати мењнатї аст, маълумоти махсуси ба гуфтањои дигарон муќобил пешнињод намуд69:

«Баъзе аз њамсолони ман, ки падаронашон дар муњољиратанд, ба корњои бад машѓул мешаванд. Онњо тамоку мекашанд, машрубот менўшанд. Баъзан онњо маро масхара мекунанд, ки ман бо онњо нестам. Баъзеи онњо пас аз ба муњољират рафтани падаронашон, дигар ба суханони модаронашон гўш намекунанд, тамоку мекашанд, њатто шароб менўшанд. Баъзеи дигар бо духтарњо вохўрда бо онњо алоќаи љинсї мекунанд ... ин бисёр бад аст» 70.

Бо вуљуди ин, натиљањои саволномањои дар байни наврасони 15 – 18 сола гузаронида тамоюли умумии дар маълумоти сифатї пешнињодшударо тасдиќ намуданд. Њарчанд ќайд кардан зарур аст, ки андозаи маълумоти тањлилкарда, кам буда масъалаи рафтор ба таври озод арзёбї ёфт, тамокукашї ва нўшидани машрубот танњо ба мардњо нисбат дода мешуданд (ба ѓайр аз як њолати истисно оид ба занњо аз хонаводањои партофташу-да) ва ќариб дар њамаи навъњои хонаводањо таќрибан якхела буданд71).

Љадвали 38. Тамокукашї ва нўшидани машрубот дар байни наврасон

Зан Мард

Муњо- љир


партоф-ташуда

Ба муњољи-рат љалб-

набуда

Муњо-љир

Хона-водањои


Ба муњољи

рат љалб-набуда

% наврасони 15 – 18 сола изњор кардаанд, ки дар 30 рўзи охир, аќаллан як ма-ротиба тамоку кашидаанд.

0 7 0 10 11 11

% 15 – 18 солањо, ки дар 30 рўзи охир аќќалан як маротиба машрубот ис-теъмол кардаанд.

0 0 0 2 11 11

Миќдори умумї: 17 14 7 41 9 9

Нуктаи назари њаматарафа ва аљоиб оид ба «рафтори носолими» наврасон аз тарафи маълумотдињандагони асосї, духтурони дењот, ки ба тањќиќот фаро гирифта шуда бу-данд, пешнињод шудааст. Онњо дар бораи њолатњои алоњидаи тамокукашї ва истеъмоли машрубот ќайд намуда, онро ба набудани назорати волидайн вобаста медонанд. Як на-мунаеро аз наќли духтур аз вилояти Суѓд меоварем.

68 Мусоњибаба бо навраси 17 сола аз хонаводаи патофташуда, Суѓд.

69 Ќайд намоед, ки ин ягона чунин арзёбї дар маълумоти сифатї аст.

70 Мусоњиба бо навраси 17 сола аз хонаводаи муњољир, вилояти Хатлон.

71 Ќайд намоед, ки 7 фоиз аз 14 посухдињандагон маънои онро дорад, ки танњо як зан дар 30 рўзи охир аќаллан як ма-ротиба тамоку кашиданашро изњор кардааст.

67



«Чунин њолатњо ягон-ягон вомехўранд, вале кўдакон ба одатњои бади барои саломатиашон зарарнок машѓул мешаванд. Онњо нашъа мекашанд, машру-бот менўшанд, вале чї тавре ќайд кардем ин њолатњои алоњидаанд. Чунин кўдакон аз хонаводањои партофташуда ва муњољиранд, зеро бе назорат мон-даанд ... дар байни онњо кўдакони волидайнашон ба муњољирати мењнатї љалбнабуда низ хеле кам бошад њам, вомехўранд» 72.

Духтурон хавфи дигари ба муњољирати мењнатии мардон вобастаро ќайд намуданд, ки худ дар мавзеъњои фаолияташон шоњид шудаанд: ин беморињои ба воситаи алоќаи љинсї гузаранда ва дигар беморињои сирояткунандаанд.

«Ман занњоеро медонам, ки пас аз баргаштани шавњарњояшон ба беморињои гуногун сироят шудаанд»73.

«Агар муњољир дар Руссия ба ягон навъи бемории сирояткунанда дучор шуда бошад, оќибати он ба хонаводаи вай таъсир мекунад. Дар аксари њолатњо кўдакони муњољирони мењнатї ба бемории сил сироят мешаванд»74.

Њарчанд маълумотдињандагони асосї, ба монанди духтурон дар бораи чунин хатар маъ-лумот дода бошанд њам, тањќиќот љузъиёти беморињои ба воситаи алоќаи љинсї гуза-рандаро муайян карда натавонист. Айни замон ќайд кардан зарур аст, ки ин ќисман бо сабаби хеле њассос будани масъала вобаста аст, ки саволњои хеле нозукро талаб мекунад, ки хоси пурсиши оморї ё вохўрии гурўњи маќсаднок нестанд.

5.5.4. Сатњи беморїБо сабаби хусусияти андозаи хурд ва камнамояндагї доштани тањќиќот, ки барои гу-заронидани тањлили мазкур интихоб шуд, маълумоти кифояро оид ба сатњи фавт ва беморињо дар байни мардуми ба тањќиќот фарогирифта мушкил буд. Бо вуљуди ин, баъзе нишондињандањо, ба монанди камтар ба беморињо дучор шудани кўдакон аз хонаводањои ба муњољират љалбнабуда дар муќоиса ба кўдакони хонаводањои муњољири мењнатї до-шта ва партофташуда муайян карда шуданд. Фарзияи мазкур бо натиљањои маълумоти сифатї тасдиќ гардид.

Љадвали 39. Санљиши фарзия оид ба беморињо

Фарзия Натиља ЭзоњСатњи беморињову фавт дар байни кўдакони хонаводањои муњољирон ва онњое, ки ба муњољират љалб нестанд, фарќи зиёд надорад.

Далелњо кам. Исбот нашуд.

Сатњи беморињо аз саволњо дар чорчўбаи системаи тандурустии Љумњурии Тољикистон муайяну тањия мешавад, бинобар ин гуногу-нии љавобњоро дар њама навъњои хонаводањо интизор шудан лозим нест. Айни замон баъзе далелњо нишон медињанд, ки хонаводањои ба муњољират љалбнабуда сатњи саломатиашон назар ба кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташуда бењтар аст.

72 Мусоњиба бо маълумотдињандаи асосї, духтурзан аз вилояти Суѓд.

73 Мусоњиба бо маълумодињандаи асосї, духтур аз вилояти Суѓд.

74 Мусоњиба бо духтури оилавї, мард, аз шањри Кўлоб.


68

Чї тавре љадвали 40 – и дар зер оварда нишон медињад, фарќияти хеле кам байни хама навъњои хонаводањо оид ба њолати саломатии тарбиятгирандагонашонро нишон дода-анд, танњо парасторони кўдакони хонаводањои партофташуда сатњи саломатии онњоро чун нохуб ба ќалам додаанд. Оид ба нишондињандаи дуюми манфиатнокии сатњи саломатї фоизи кўдакони 0 – 18 сола, ки дар 30 рўзи охир аз беморї азият мекашанд, тамоюл мушоњида мешавад, ки кўдакон аз хонаводањои ба муњољират љалбнабуда назар ба кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташуда камтар бемор мешаванд. (15 – 17 фоиз мутаносибан ба духтарон ва писарон дар муќоиса ба 26 – 27 фоиз дар хонаводањои муњољир ва 21 – 29 фоиз дар хонаводањои партофташуда).

Љадвали 40. Њолати саломатї ва беморињо

Зан Мард

Муњо- љир

Хонаводањои

партофташуда

Ба муњољират љалб набуда

Муњо-љир



Ба муњољират љалб набуда

% кўдаконе, ки саломатиашон чун:бисёр хуб 18.4 16.2 19.1 18.5 13.2 20.7Нохуб 6.8 8.8 5.3 7.6 16.2 11

% кўдакони 0 – 18 сола, ки дар 30 рўзи охир аз беморї азият мекашанд

26 21 15 27 29 17

Миќдори умумї: 190 68 94 211 68 713

Ин бозёфтњо бо далелњои вохўрињои гурўњї ва мусоњибањои маълумотдињандагони асосї, яъне духтурон ва дигар кормандони соњаи тандурустї тасдиќ карда шуданд, ки бори га-рони масъалањои тандурустии кўдакон ба дўши модарони дар ватан монда меафтад75. Чї тавре духтур аз вилояти Суѓд ќайд кардааст:

«Њамаи занњои муњољирони мењнатї мушкилие доранд; кўдаконашон беморанд, аксари зиёди худи занњо фишори баланди хун доранд. Њамаи занњо асабї буда, њаёти пурталотум доранд. (...). Онњо дар хона њам наќши мард ва њам занро бо-зида, ноилољ њамаи кори вазнини хонаводагиро низ иљро менамоянд. Аксари зиё-ди онњо камхунї, бавосир (геморой) ва мушкилоти меъда доранд ва агар њомила бошанд, тифли дар батнашон буда пурра ташаккул ёфта нест»76

Тањлили соддаи сатњи саломатии кўдакон дар асоси дороии хонаводањо, ки дар до-ираи тањќиќоти мазкур гузаронида шудааст, нишон дод, ки сатњи саломатии кўдакон аз хонаводањои доро одатан чун «хеле хуб» ё «хуб» (78 фоизи кўдакон) дар муќоиса бо кўдакон аз хонаводњои камбизоат, 57 фоиз барои хонаводањое, ки дар дараљаи па-сти некўањволї ќарор доранд, ва 61 фоиз барои хонаводањое, ки дар дараљаи миё-наи некўањволї ќарор доранд, арзёбї шудаанд (нигаред ба наќшаи 11). Њамин тавр, хонаводањои дараљаи аз њама баланди дорої аз њама кам дар 30 рўзи охир шумораи фар-зандони бемор доштаанд (19 фоиз) дар муќоиса бо хонаводањое, ки дар дараљаи пасти некўањволї ќарор доранд (ба њисоби миёна 27 фоиз). Ин ба натиљањои мушоњидањои

75 Ин инчунин бо мушоњидањои озоди кормандони сањрои дар чор ноњияњои ба тањќиќот фарогирифта тасдиќ шудаанд, ки дар њисоботи интињоияшон доимо бемор будани кўдакони хонаводањои партофташударо ќайд кардаанд.

76 Мусоњиба бо духтурзан аз вилояти Суѓд.

69


5.6 Таъсир ба тањсилот

зиёд, ки дар ќисматњои дигар оварда шудаанд, мувофиќ буда алоќамандии новоба-стаи байни маблаѓњои интиќолкардаи муњољирони мењнатї ва (бинобар ин даромади иловагї) вазъи умумии саломатии кўдаконро тасдиќ мекунанд.

Наќшаи 11. Парасторон сатњи саломати кўдаконро аз рўи дараљаи некўањволї дараљагузорї мекунанд

0102030405060708090

«бисёр хуб ё хуб» «миёна ё бад»

Дараљабандии сатњи саломатии кўдакон бо (%)

Дараљаи пасти некуањволї

Дараљаи миёнаи дорої

Дараљаи баланди дорої

5.6 Таъсир ба тањсилот Таъсири муњољирати волидайн ба тањсилоти фарзандон дар адабиёти мављуда якхела нест. Маккензи ва Раппопорт (2006) таъкид мекунанд, ки муњољират ба ќарорњо оид ба тањсилот бо се роњ таъсир мекунанд: таъсири даромад аз интиќоли маблаѓњо, таъсири новобастаи муњољирати калонсолон ба талабот ба мењнати кўдакон, инчунин таъсири умед ба муњољират ва дастрас кардани даромад бо маќсади маблаѓгузории тањсилот (таъ-сири намоишї). Дар натиља ваќте, ки чашмдоранд, маблаѓњои интиќолкарда бо маќсади баланд кардани манбаъњои мављуда барои тањсилот истифода мешаванд, ѓоиб будани волидайн сабабгори зиёд шудани кори хона барои кўдакон мегардад, касе ба онњо ба-рои иљрои вазифањои хонагї ёрї намерасонад, дастовардњои тањсилотї паст мешавад, шумораи мактабро тарккардагон зиёд мегардад ва бо сабаби таъсири намоишї доштан паст шудани хоњишмандї барои давом додани тањсилот мушоњида мешавад.

Тањлили таъсири муњољират ба тањсилоти кўдакони дар хона монда мураккабтар меша-вад, зеро ин таъсир аз омилњои гуногун вобаста аст, ба монанди љинси кўдак, синну сол њангоми муњољирати волидайн, шумораи дигар фарзандони хонавода ва структураи хо-навода, сатњи маълумотнокии падари ба муњољират рафтаистода ва модар, ки бо кўдакон мемонад, инчунин сатњи шањрї будани љамоате, ки муњољир дар он зиндагї мекунад. Ин чунин маъно дорад, ки натиљањои тањќиќот дар асоси таљриба метавонанд танњо барои ноњия, минтаќа, љумњурї ва ба вазъияти ба њамин тањќиќот хос бошанд, ки барои да-страс кардани натиљањо ва баровардани хулосањо оид ба алоќамандии байни муњољират ва тањсилоти кўдакони дар хона монда мушкилот эљод кунанд.

5.6.1 Соњањои асосии таъсир

5.6.1.1 Сатњи фарогирї ба тањсилот

Сохтори њуќуќї омили асосии муайянкунандаи фарогирии кўдакон ба тањсилот мебо-шад. Азбаски фарогирї ба мактаб ва таълим то 16 солагї дар Љумњурии Тољикистон хатми маљбурї ва ройгон аст, ягон дигаргунї дар сатњи фарогирї дар байни кўдакони


70

муњољир ва ѓайримуњољир дар назар дошта нашудааст77. Айни њол баъзе хонаводањое, ки дар вазъияти танги зиндагї ќарор доранд, масалан, аз хонаводањои партофташуда, мумкин аст фарзандонашонро ба мактаб номнавис накунанд, зеро онњо бояд дар хона ё барои дастрас кардани маблаѓ берун аз он кор кунанд. Илова бар он, муњољират мета-вонад ба тарк намудани мактаб пас аз 16 солагї мусоидат намояд ва барои ин як ќатор механизмњо мављуданд. Дар Љумњурии Тољикистон структураи тањсилот ба ќисматњои зер таќсим мешавад:

• тањсилоти томактабї (аз 16 солагї);• тањсилоти ибтидої (аз 7 то 11 солагї, синфњои 1 то 4 - ум);• тањсилоти умумї (сину соли аз 11 то 16; синфњои 5 – 9 - ум);• тањсилоти миёнаи умумї (сину соли 16 – 18 солагї; синфњои 9 то 11);• мактаби олии касбї78.

Маълумотњо гувоњї медињанд, ки фарогирї дар сатњи мактаби ибтидої ва асосї ода-тан хеле баланд аст (97 фоизи духтарон ва 99 фоизи писарон ва фарогирї ба мактаби миёнаи умумї њанўз аз 75 фоиз баландтар аст79). Ба дараљаи баланди муњољират нигоњ накарда, тањсилоти ибтидої ва умумї њатмї ва бепул аст ва фарогирї ба таври маљбурї татбиќ карда мешавад.

Фарогирї ба муассисањои томактабї хеле паст аст, камтар аз 9 фоизи умумии кўдакон ва камтар аз 4 фоиз дар сатњи дењот80. Дараљаи фарогирї ба муассисањои олї ва олии касбї низ хеле паст буда, камтар аз 15 фоизро дар сатњи дењот дар бар мегирад. Дараљаи фарогирї дар ин ду муассисањо он ќадар паст аст, ки таъсири муњољиратро ба онњо дар ин тањќиќот муайян кардан имкон надорад. Тањќиќоти мо фарзияро оид ба он ки вазъи-яти муњољират ба фарогирї ба мактаб то 16 солагї маљбурї, њатмї ва бепул аст, бинобар ин сатњи фарогирї доимо баланд аст, тасдиќ намуд. Сохтори њуќуќї бинобар ин оми-ли асосии муайянкунандаи фарогирї ба мактабњои ибтидої ва умумї аст, на хусусияти таъсири муњољират ё омилњои ба сатњи хонавода вобаста. Пас аз ба синну соли мактабї расидан фарогирї таѓйир меёбад ва ин ба таври муфассал дар ќисмати 5.6.1.2 дар зер оварда шудааст.

Љадвали 41. Санљиши фарзияи фарогирї ба тањсилот

Фарзия Натиља ЭзоњСатњи фарогирї ба мактаб барои кўдакони то 16 сола аз хонаводањои муњољир ва ѓайримуњољир як хела аст.

Дастгирї ёфт.

Кўдакони то 16 сола новобаста аз њолати муњољират ба мактаб фаро гирифта шудаанд, зеро фарогирї ба мактаб њатмї, маљбурї ва бепул аст.

77 Ин чунин маъно надорад, ки кўдакони ќабулшуда њар рўз ба мактаб мераванд (ба зер нигаред). Дар баъзе мамлакатњо сатњи фарогирии паст дар мактабњои давлатї бо фарогирии бештар дар муассисахои таълимии шахсї иваз карда ме-шавад ва муњољират ба ин таъсир мерасонад.(Масалан, фарогирї ба муассисањои таълимии шахсї маънои мављуд будани маблаѓи зиёдатиро дорад). Гуфтан љоиз аст, ки дар Тољикистон чунин таљриба васеъ пањншуда нест, зеро муассисањои таълимии шахсї каманд, махсусан дар дењот.

78 Аз маълумоти Вазорати маорифи Љумњурии Тољикистон, стратегияи миллї оид ба ташаккули тањсилот дар Љумњурии Тољикистон барои солњои 2006 – 2015 – ро дар сайти http://planipolis.iiep.unesco.org/upload/Tajikistan/Tajikistan%20Education%20Plan%202006-2015.pdf дастрас кардан мумкин аст.

79 Донишкадаи омори, Ташкилоти СММ оид ба маориф, илм ва фарњанг (ЮНЕСКО). http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/document.aspx?ReportId=121&IF_Language=eng&BR_Country=7610.

80 Донишкадаи омори, Ташкилоти СММ (ЮНЕСКО). http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/document.aspx?ReportId=121&IF_Language=eng&BR_Country=7610

http://planipolis.iiep.unesco.org/upload/Tajikistan/Tajikistan%20Education%20Plan%202006-2015.pdf

http://planipolis.iiep.unesco.org/upload/Tajikistan/Tajikistan%20Education%20Plan%202006-2015.pdf

http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/document.aspx?ReportId=121&IF_Language=eng&BR_Country=7610


71



Дар мусоњибањои сифатї ягон мушкилот оид ба фарогирї то 16 солагї ќайд нашуд. Њангоми дар бораи фарогирї ба мактаб савол пурсидан посухдињандагон љавоб медо-данд «албатта» ва ќайд мекарданд, ки тањсилот бепул аст. Муаллимон ва волидайн ќайд мекарданд, ки аз њамаи кўдакон талаб карда мешавад, ки то 11 (сини 16-солагї) тањсил намоянд ва як муаллим ќайд намуд «волидайн ё парасторон ба кўдакон тарк кардани мактабро иљозат намедињанд, дар навбати худ мактаб низ мактабро тарк кардани хо-нандагонро пешгирї мекунад» 81. Посудињандагон синну соли мактабро тарк кардан-ро муњокима карданд ва дар ин љо муайян шуд, ки духтарон аз хонаводањои камбизоат (бо иловаи хонаводањои партофташуда) дар њолати осебпазирї ќарор доранд ва ин дар ќисмати 5.6.1.2 дар зер муњокима мешавад.

Чї тавре ки яке аз модарони муњољир ќайд намуд «тањсилот дар мактаб бепул аст. Ман мехоњам, ки фарзандони ман то синфи 11 тањсилро давом дињанд»82. Бинобар ин харољотњои новобастаи мактаб набояд сатњи фарогириро то синни 16 мањдуд намоянд. Вале харољотњои дигар (ба монанди арзиши китобњо ва либосњои мактабї) метавонанд сабабгори мањдуд кардани иштирок гарданд.

Дар ин љо њисси масъулияти иљтимої бояд барои баланд кардани сатњи иштирок му-соидат намояд. Падари ба муњољират љалббуда ќайд намуд, ки мактабу тањсилот ба-рои кўдакон хеле муњим аст. Мо њоло дар дења ягон кўдаки бесавод надорем. Агар мо фарзандонамонро ба мактаб нафиристем, моро мањкум мекунанд ва љамъият чунин мањкумкуниро ќабул дорад83.

Муњољират ва радкунї, лекин, аз љониби ягон кас њамчун сабаби ба мактаб фаро гириф-та шудан ё нашудани кўдакон ќайд нагардидаанд. Ягон нафар аз кўдакони хонаводањои партофташуда нагуфтаанд, ки бо сабаби њозир набудани волидайнашон ба мактаб фаро гирифта намешаванд.

Фарогирии кўдакон ба муассисањои томактабї масъалаи дигар аст ва чї тавре дар боло ќайд шуд, дар сатњи паст ќарор дорад. Масъалаи фарогирї ба муассисањои томактабї дар раванди мусоњибањои сифатї муњокима карда нашуд. Дар намунаи маълумоти омории мо (бо додани диќќати асосї ба 128 нафар кўдакони интихобии синни 3 то 6 сола), ягон нафар кўдакон аз хонаводањои партофташуда ба муассисањои томактабї фаро гирифта нашудаанд (дар мисоли 6 нафар). Сабаби ба мактаб нарафтан асосан «дурии роњ аз дења то мактаб» нишон дода шудааст. Азбаски намунаи интихобкарда хеле хурд аст, баровар-дани хулосањо мувофиќ нест, илова бар ин маълумотњо алоќамандиро байни фарогирї ба муассисањои томактабї ва мавќеи дороии муњољирон ё маблаѓњои интиќолкардаи онњо нишон намедињанд. Кўдаконро ба ќадри кам бошад њам, њамон ваќт ба муассисаи томактабї љойгир мекунанд, агар волидайни онњо маълумотнок бошанд.

Дар шумораи миќдорї таъсири муњољират ба фарогирї то 16 солагї ба таври хеле кам мушоњида мешавад, зеро сатњи фарогирї хеле баланд аст (андозаи намуна мутаносибан хурд аст). Маълумоти оморї нишон дод, ки 95 фоиз аз 481 кўдакони синни мактабии ба тањќиќот фарогирифта ба тањсилот фаро гирифта шудаанд, ки ба њисоби миёнаи сатњи љумњурї баробар аст.

Ин маълумотро аз рўи синну сол људо карда муайян намудан мумкин аст, ки кўдакон танњо пас аз синни 16 ба мактаб фаро гирифта намешаванд. Дар њолате ки фарогирии кўдакон то 16-сола дар њамаи гурўњњои тањќиќшаванда ќариб ба 100 фоиз мерасад, ба-рои наврасони 17-18-сола сатњи фарогирї ба мактаб барои њамаи гурўњњои хонаводањо

81 Мусоњиба бо муаллим аз ноњияи Шуѓнон.

82 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалббуда, аз шањри Кўлоб.

83 Мусоњиба бо падари муњољир аз ноњияи Шуѓнон.


72

ба маротиб паст мегардад. Ин маълумот ба нишодињандањои Тањќиќоти сатњи зинда-гии ањолии Тољикистон мувофиќат менамояд. Ба њар њол тањќиќот нишон медињад, ки фарогирї ба тањсилоти кўдакони хонаводањои партофташуда (махсусан духтарон) баъд аз синну соли тањсилоти асосї (синфи 9) камтар мегардад. Ногуфта намонад, ки андо-заи ањолии ба тањќиќот шомилбуда хеле мањдуд аст ва маълумоти пешнињодшуда бояд эњтиёткорона истифода шавад.

Љадвали 42. Фарогирї ба мактаб аз рўи синну сол ва навъи хонавода

Синну сол Муњољир Партофташуда Ба муњољират љалбнабуда7-16 сола 99% (225) 96% (85) 97% (100)17-18 сола Умуман 77% (34) 69% (16) 76% (21)

Зан 85% (13) 43% (7) 70% (10)Мард 71% (21) 89% (9) 82% (11)

% ба муассисањои таълимї фарогирифта (раќамњои дар ќавс нишондода).

Нарасидани маблаѓ чун сабаби ягонаи ба мактаб фаро гирифта нашудани духтарони 17-18 сола, (71 фоиз, аз 7 њолати мављуда) аз хонаводањои партофташуда муайян шудааст. Нарасидани маблаѓ сабаби фаро нагирифтани ду кўдаки дигар ба мактаб аз шумораи умумии кўдакони мавзеи ба тањќиќот љалбро нишон додааст.

5.6.1.2 Синну соли мактабро тарк кардан ва шумораи солњои тањсил

Ваќте ки фарогирї ба мактаб то 16 солагї ба муњољират вобаста набошад, пас соли аз мактаб дур мондан (мактабро партофтан) ва миќдори солњои тањсил дар мактаб ба он вобаста аст. Барои ин якчанд имкониятњои шарњдињї мављуд аст.

Якум, муњољират метавонад таъсири «намоишдињї» дошта бошад, яъне наврасону љавононро махсусан писаронро водор месозад, ки пас аз хатми мактаби асосї (одатан дар 16 солагї) мактабро тарк карда аз паси волидайн ба муњољират раванд. Дар консеп-сияи тањќиќоти мо таъсири муњољират ба муносибати аъзои хонавода нисбат ба тањсилот ва меъёру ќоидањои иљтимої нисбати тањсилоти духтарон ва писарон вобаста аст.

Миќёси муњољират ва љойњои мањдуди корї дар Љумњурии Тољикистон метавонад таъси-ри намоишдињиро ташаккул дињад. Ин тамоюл дар таљрибаи озмоишии тањќиќоти маз-кур муайян шуд, муаллимон ќайд намуданд, ки дар синфњои онњо «аз 19 хонанда танњо 8 нафар баъди хатми синфи 9 дар мактаб боќї мондаанд. Аксарияти онњое, ки мактабро тарк кардаанд, мустаќилона ба Руссия рафтанд»84. Нишондињандаи калони тарк карда-ни мактаб аз 16 солагї инчунин дар тањќиќоти сатњи зиндагии ањолї дар соли 2007 низ оварда шуда буданд, ки сатњи давомот пас аз 16 солагї ќариб 40 фоиз паст шуда буд.

Дуюм, духтарњо аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта танњо якчанд сол тањсил ме-кунанд, лекин ин ба аз нав барќароршавии нуќтаи назари анъанавї ва љараёни инки-шофи оила вобаста аст, на ба таъсири намоишдињии муњољират. Ин як ќатор хулосаю бозёфтњоро, ки гўё муњољират ба мустањкамкунии оилаи патриархалї ва структурањои љамъиятї мусоидат мекунад, инъикос намуда, эњтимолияти сањмгузорї намудани хона-водаро ба тањсилоти духтарон мањдуд мегардонад.

Меъёрњои гендерї дар Љумњурии Тољикистон мустањкаманд. Масалан, Његланд (2010) дар асоси тањќиќоти васеи антропологї таъкид мекунад, ки дараљаи (сатњи) мактабро

84 Мусоњиба бо муаллим аз шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).

73



тарккунї «хеле љиддї аст ... ќашшоќї ва зарурияти харољоти маводи аз њама зарурї ба иљтимоисозии гендерии духтарњо оварда мерасонад, яъне пас аз ба шавњар баромадан ва ба тарбияи кўдакон машѓул шудан, иштироки онњо дар раванди тањсилоти минбаъд мањдуд мегардад. Ў ќайд мекунад, ки занњо танњо чањоряки донишљўёнро дар Љумњурии Тољикистон ташкил медињанду халос. Акнун, ки тањсилоти олї дигар бепул нест ва пас аз бўњрони иќтисодї «агар онњо (волидайн) маблаѓеро дастрас ва љамъ намоянд, пас онро барои тањсилоти писаронашон дар донишгоњњо сарф мекунанд, на ба духтарона-шон (Његланд соли 2010)».

«Пастравии маданияти сиёсию иљтимоии давраи шўравї, - ба гуфтаи Његланд,- ба аз нав эњё кардани муносибатњои анъанавии маданї ва динї мусо-идат карда ба таври љиддї фаъолияти занњо ва махсусан духтаронро мањдуд мегардонанд». Вай гуфтањои Њаррисро иќтибос оварда мегўяд: (2006) «Ин чунин маъно дорад, ки дигар занњо ќобилияту имконияти мустаќилона ќарор ќабл карданро доир ба давом додани тањсилот ё ба муњољират рафтанро аз даст медињанд ва худ инро хуб эњсос мекунанд. Зиёд будани шумораи занон аз мардон бошад, интихоби онњоро барои ба шавњар баромадан бештар мањдуд мекунад». Дар сурати ба шавњар баромадан низ модарарўсон келинњоро зери назорати худ мегиранд, зеро навхонадорон одатан бо хонавода ва волидайни шавњарашон якљоя рўзѓор мебаранд. (Његланд 2010).

Сеюм, дар назар дошта шудаст, ки солњои мактабии кўдакон аз хонаводањои партофта-шуда камтар мешавад: ин ба камии даромад ва пардохт карда натавонистани харољоти мактаб ва баланд шудани талабот ба мењнати кўдакон вобаста аст. Дар наќшаи консеп-туалии мо онро ба таъсири муњољират ва ба воситаи ин пайдо намудани имконият ба-рои пардохти харољоти мактаб вобаста мекунанд. Муњимияти нисбии ин таъсирњо ба табиати таљрибаи муњољират (бо иловаи маблаѓњои интиќолшуда аз тарафи муњољирони мењнатї) ва махсусан омилњои мусоидаткунанда дар њар як хонавода ба монанди струк-тураи хонавода ва таносуби алоќамандии дар назардошта ва мављуда байни бозори мењнат ва тањсилот вобаста аст.

Дар Љумњурии Тољикистон маълумоти мављуда тасдиќ мекунад, ки ќисмати зиёди кўдакон то 16 солагї, яъне то даме, ки мактаб њатмї аст, дар мактаб мемонанд. Сатњи гузариш аз мактаби ибтидої ба асосї 98 фоиз ва давомнокии солњои тањсил ба њисоби миёна 11, 4 сол аст то охири мактаби миёна85.

Тањќиќоти мо муайян накард, ки танњо дар хонаводаи муњољири мењнатї ё партофташу-да зиндагї кардан нишондињандаи сатњи аз мактаб дур мондани кўдакон бошад. Синну соли аз мактаб дур мондан (мактабро партофтан) ва миќдори солњои тањсил дар мактаб ба вазъияти иќтисодии хонавода ва муносибати он ба тањсил вобаста аст. Ин вазъият ва муносибатњо ба навъи муњољират вобастаанд, яъне навъњои муайяни муњољират метаво-нанд ба ин раванд таъсир расонанд. Баъзан хаёли муњољирати оянда ба фаро гирифтан ба тањсил таъсири манфї мерасонад (таъсири «намоишдињї»), баъзан вобаста ба хусусиятњои инфиродии шахс ё вазъият метавонад таъсири мусбат дошта бошад. Дар он љое, ки вазъи камбизоатї садди роњи тањсил нест ва муносибатњо нисбат ба тањсил гирифтан мусбї аст, интиќоли маблаѓњо ба раванди солњои тањсил таъсири мусбї мерасонад.

85 Аз рўи маълумоти омор Донишгоњи тањќиќотии омори, Ташкилоти СММ оид ба маориф, илм ва фарњанг (ЮНЕ-СКО). 2007: http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/document.aspx?ReportId=121&IF_Language=eng&BR_Country=7610




74

Љадвали 43 Солњои тањсил, санљиши фарзияњо

Фарзия Натиља Шарњу эзоњКўдакони дар хона мон-да, махсусан писарон, дар муќоиса бо фарзандони хонаводањои ба муњољирати мењнатї љалбнабуда дар мак-таб якчанд сол камтар тањсил мекунанд.

Тасдиќ нашуд

Кўдакон мактабро вобаста ба вазъияти иќтисодї ва муносибат ба маълумот тарк меку-нанд, на ба вазъияти худ чун муњољир. Кўдакон аз хонаводањои партофташуда дар вазъияти номувофиќи иќтисодї ќарор доранд ва аксар ваќт тањсилотро дар синфњои болоии мактаби миёна давом намедињанд.

Маълумоти сифатии бадастомада баъзе далелњоро оид ба таъсири намоишдињї доштани тањсилот пешнињод мекунад. Умуман љанбањои таъсири манфии намоишдињї доштани тањсилот дар хонаводањои партофташуда аз њама зиёд аст. Айни њол таъсири намоишї њама ваќт дар як шакл намоён намешавад ва дигар навъњои хонаводањо низ таъсири на-моишии тањсилотро аз сар мегузаронанд.

Якум, баъзе кўдакон танњо ба волидайн ё хешу таборонашон таќлид кардан мехоњанд. Чї тавре яке аз модарони партофташуда дар тањќиќоти озмоишї ќайд карда буд:

«Писарони ман калон шудаанд (16 ва 18 сола) ва љои кор намеёбанд..бинобар ин мехоњанд ба Россия раванд...Онњо ба ман мегўянд, ки очаљон мо медонем, ки шумо дар вазъияти вазнин ќарор доред. Вале мо бояд шуморо дар хона монда худ ба муњољирати мењнатї равем»86.

Мисоли зерин низ ба кўдакони хонаводањои партофташуда таалуќ дорад. Масалан як духтари 17 сола аз хонаводаи муњољирдошта чунин маълумот дод:

«Ман њоло ба мактаб нарафта истодаам. Пас аз хатми синфи 9 ман нияти давом додани тањсилро надорам. Зеро дар давом додани тањсил манфиате на-мебинам. Ман мехоњам дўзанда шуда, куртањои анъанавии миллї дўзам. Ман њоло ин њунарро аз зани акаам ёд гирифта истодаам. Волидайнам ба корњои ман халал намерасонанд87

Дуюм, баъзе кўдакон аз хонаводањои партофташуда худро зери хавфи мактабро тарк кардан гузошта ба љустуљўи волидайни хонаводаро партофтаашон мебароянд. Чї тавре модар аз хонаводаи партофташуда маълумот дод:

«Ваќте писарам мактабро хатм кунад, мехоњад, ки рафта падарашро ёфта ба хона баргардонад. Вай мехоњад пас аз синфи нўњум ба љустуљўи падараш барояд. Ман ба вай доимо таъкид мекунам, ки хуб хонад ба монанди бачањои падардор. Ман ба вай мегўям, ки барои вай харидани сару либос ва пойафзол ба ман мушкил аст, бинобар ин вай бояд бисёр кўшиш кунад. Вале дар майнаи вай танњо масъалаи рафта ёфта овардани падараш аст»88

Дар раванди фаъолият дар мавзеъњо чунин муносибат дар хонаводањои партофташуда муайян нашуданд, ки ин таъсири муњољират ба муносибати кўдакон ва бо њамин сабаб имкониятњои онњоро ба тањсилот махсус мегардонад ва ба надоштани алоќа бо волидайн вобаста аст. Сеюм, баъзе кўдакон аз хонаводањои партофташуда мехоњанд ба волидайни

86 Мусоњиба бо модари партофташуда, аз ноњияи Њисор (тањќиќоти озмоишї).

87 Мусоњиба бо духтарак аз хонаводаи муњољир, ноњияи Вањдат.

88 Мусоњиба бо модари партофташуда, аз ноњияи Вањдат.

75



муњољирашон якљоя шуда, хонданашонро он љо давом дињанд. Масалан, як наврас аз хонаводаи партофташуда чунин маълумот додааст:

«Ман мехоњам пас аз хатми мактаби миёнаи умумї ба донишгоњ дохил ша-вам. Ман њоло ба ќарори ќатъї наомадаам, вале мехоњам ба Россия рафта бо падарам як љо бошам, он љо зиндагї ва тањсил кунам. Ва ман ният дорам модарамро низ бо худ барам, зеро ман мехоњам бо падарм бошам»89.

Боз чунин таъсир танњо ба хонаводањои партофташуда хос аст.

Чорум, баъзе кўдакон таъсири мусбии намоишдињиро пеш гирифтаанд, яъне онњо ба хе-шовандони муваффаќашон монанд будан мехоњанд. Масалан, як духтарак аз хонаводаи партофташуда чунин изњор кард,

«Ман мехоњам ба холаам монанд шавам. Вай дар мактаб хеле хуб тањсил ме-кард ва донишгоњи номдореро хатм кард, њоло дар як муассисаи хуб кор меку-над ва тез-тез ба хориља сафар мекунад» 90.

На њамаи кўдакон аз таъсири намоишдињї азият мекашанд. Баъзе кўдакон баръакси кори кардаи волидайнашон амал карданї њастанд. Баъзеи онњо (бо иловаи кўдакони хонаводањои партофташуда) мехоњанд барќасди волидайни муњољирашон дар мактаб бимонанд. Кўдакон аз њама навъи хонаводањо умедворанд, ки љойњои кории малакањои техникиро талабкунандаро дастрас кунанд ва мутмаинанд, ки тањсил дар мактаб барои дастрас шудан ба маќсадашон ёрї мерасонад. Масалан, кўдаке аз хонаводаи партофта-шудаи муњољир чунин изњор дошт:

«Ман мехоњам тањсилро дар мактаб давом дода, дар оянда духтур шавам. Модарам низ доимо таъкид мекунанд, ман албатта маълумот гирифта ва касб омўзам ва монанди вай дар сањро кор накунам»91.

Наврасе аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда изњор дошт, ки «ман мехоњам ба коллељи техникї дохил шуда программист шавам»92. Кўдак аз хонаводаи муњољири мењнатї до-шта маќсадњои зиёди њамсолонашро чунин хулоса намуд:

«Ман мехоњам тањсилро пас аз тамом кардани мактаби миёна ва донишгоњ давом дињам, ин орзўи њаётии ман аст. Падару бародарам ин маќсади маро дастгирї мекунанд. Онњо аз ман танњо хуб хондан ва гирифтани бањои аъ-лоро талаб доранд ва мехоњанд, ки ман бемаќсад дар кўчањо нагардам. Ман талаботњои онњоро ќонеъ мегардонам, зеро мефањмам, ки ин ба манфиати ман аст»93.

Мана мисоли хуби дуюм аз љониби кўдаке аз хонаводаи муњољири мењнатї, ки орзуњояшро бо хондан ва пайдо намудани љои хуби корї пайваст мекунад:

«Ваќте ман калон мешавам, мехоњам дар корхона ё ташкилоти хориљї кор ёбам. Мехоњам дар Душанбе зиндагї кунам, чунки ин пойтахт буда, дар ин љо њамаи шароити барои зиндагї мувофиќ мављуд аст. Бале, мактаб ба ман маъ-

89 Мусоњиба бо писар аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

90 Вохўрї бо духтар аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Шуѓнон.

91 Вохўрї бо духтар аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

92 Вохўрї бо писар аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта, шањри Кўлоб.



76

лумоти асосии базавиро медињад, вале ман дониши бештарро аз худ карданї њастам, зеро барои ба коллељ дохил шудан тайёрї дида истодаам» 94

Мисоли сеюм аз маълумоти пешнињодкардаи гурўњи кўдакони хонаводањои ба муњољират љалбнабуда гирифта шудааст. Вохўрии гурўњї меъёри иљтимоиро оид ба иштирок дар дарсњо пешнињод мекунад:

«Барои дохил шудан ба донишгоњ ва корманди бонк шудан, дониш лозим аст. Ва ин донишро мо дар мактаб гирифта метавонем. Масалан, дониши мате-матика ба ман барои дохил шудан ба донишгоњ ва хонда иќтисодчї шудан хеле зарур аст»95.

Нуќтаи назари кўдакон оќибатњои хеле муњим барои синну соли мактабро тарк кар-дани онњо-бодиќќатию шавќмандиашон ба мактаб вобаста аст, вале аксар волидайн (дар њамаи навъњои хонавода) оид ба мактабро тарк кардан ё накардани кўдакон ќарор ќабул мекунанд, махсусан ба љои наврасони хурдсол. Масалан, кўдакони хонаводањои муњољири партофташуда дар бораи «хеле сахтгир» будани модарњояшон дар санљиши раванди тањсилашон дар мактаб маълумот додаанд96. Кўдаки дигар аз хонаводаи пар-тофташуда ќайд намудааст, ки «бобою бибиам ќарор медињанд, ки ман ба мактаб ра-вам ё не»97. Љавони 17 сола аз хонаводаи муњољири мењнатї ќайд намудааст, ки вай ба хоњиши падару бародараш гўш карда бисёр мењнат мекунад ва духтари 14 сола аз хона-водаи ба муњољират љалбнабуда наќши волидайнро аниќ намуд:

«Ман њоло худам оид ба мактаб рафтан ё нарафтан ќарор ќабул карда на-метавонам, зеро ман ханўз кўдаки хурдсол њастам, волидайнам ќарор ќабул мекунанд. Ман пеш аз интихоби ягон кор ё чиз бо волидайнам маслињат мекунам»98.

Муносибати ашхоси дар сатњи хонавода ќарор ќабул мекарда ба мактаб ва наќши гендерї дар муайян кардани синну соли мактабро тарк кардан наќши калонро мебозад. Байни нуќтаи назари њамаи навъњои хонавода оид ба ин масъала фарќияти калон њис карда на-мешавад. Ќисми зиёди волидайн (вале на њамаи онњо) нисбати тањсилоти фарзандона-шон нуќтаи назари мусбат доранд, њам мардон ва њам занон. Њамин нуќтаи назари онњо њаст, ки кўдаконро ба мактаб рафтан водор мекунад.

Модаре аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта мехост, ки духтараш «то синфи 11 мак-табро хонад ва пас аз хатми он ба коллељи тиббї дохил шавад»99. Аз натиљаи мусоњибаи гурўњи модарон чунин мебарояд, ки онњо муњимияти маълумотнокиро эњсос мекунанд: «маълумот барои инсон манфиатнок аст». Агар шахс маълумот надошта бошад, вай љои кори хуб ёфта наметавонад ва њамаваќт ба мушкилоти зиндагї дар муќобилат ќарор мегирад100.

Парастори ба муњољирати мењнатї љалбнабуда манфиати маълумотро барои фарзандо-ну наберагонаш мефањмонад ва ин меъёри ќабулшуда дар хонаводаи онњост:

94 Вохўрї бо писар аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта, ноњияи Шуѓнон.


96 Мусоњиба бо духтар аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

97 Мусоњиба бо духтар аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Шуѓнон.

98 Мусоњиба бо духтар аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

99 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалббуда, шањри Кўлоб.

100 Мусоњиба бо духтар аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Шуѓнон.

77



«Ба онњо бояд имконияти омўхтан барои њаёти ояндаашон дода шавад. Њамаи аъзои хонаводаи мо њамин тавр фикр мекунанд.... Бале, бародари ман дирек-тори мактаб аст. Ман аз вай доимо дар бораи пешравии фарзандонам пур-сида меистам. Мо дар хона рўзномаю дафтарњои фарзандонамонро санљида меистем. Як ё ду маротиба дар як моњ ман ба мактаб рафта бо муаллимон сўњбат мекунам» 101.

Модаре аз хонаводаи ба муњољирати мењнатї љалбнабуда мегўяд: «ман ва шавњарам дар чунин аќида њастем, ки кўдакон бояд ба мактаб раванд ва пас аз хатми синфи ёздањ ба мактаби олї дохил шаванд»102.

Ќисми зиёди волидайн фикр мекунанд, ки онњо бояд пардохти харољоти мактабро таъ-мин кунанд, аќаллан то синну соли тањсилоти њатмї. Масалан, модарон аз шањри Кўлоб њис мекунанд, ки кўдакон «ба назди волидайн масъала гузоранд, ки барои мактабравии онњо шароит фароњам оваранд. Агар њар як кўдак маблаѓи заруриро барои харољоти мак-таб кор карда меёфта бошад, пас волидайн барои чї даркоранд? 103 Айни њол кўдакон мактабро асосан пас аз синну соли хатмї (пас аз синфи 9) тарк мекунанд, махсусан дар вазъияти танги иќтисодї, зеро харољоти тањсилотро пўшонида наметавонанд. Кўдакон аз хонаводањои партофташуда (вале на кўдакони хонаводањои муњољири мењнатї до-шта) махсусан ба мушкилоти вазнини иќтисодї рў ба рў мешаванд, зеро хонаводањои онњо аксар ваќт аз шахси таъминкунанда мањруманд.

Аз тарафи дигар, баъзе волидайн нисбат ба манфиати мактабравї аќидаи манфї доранд, муносибате, ки дар як муддати муайян барои тарк кардани тањсилоти кўдакон мусоидат мекунад. Масалан, модаре аз хонаводаи муњољирдошта чунин эњсос мекунад, ки «онњо бояд кор кунанд ва воситаи зиндагиро ёбанд, писар бояд якљоя бо падар ба муњољирати мењнатї равад»104.

Баъзе волидайн фикр мекунанд, ки фарзандони онњо нисбати мактабу хондан дилгармї надоранд, чї тавре, ки худашон мегўянд ва ин хоњиши кўдаконро ба шавќманд нишон додани худ дар назди дигарон инъикос мекунад. Якчанд нафар маълумотдињандагони асосї низ оид ба мактабхонии кўдакон аќидаи дилхунуккунанда (навмедона) дошта чу-нин далел меоранд, ки бозори мењнат дар Љумњурии Тољикистон барои одамони маъ-лумотнок фоидаовар нест: «Наврасе (аз хонаводаи муњољир) шахсеро намедонад, ки барояш ќобили ибрат бошад ва бисёрињо фикр мекунанд, ки аз маълумот фоидае нест, зеро дар Тољикистон љойњои корї мањдуданд ва барои ба муњољирати мењнатї рафтан маълумоти махсус лозим нест» 105.

Дигарон њис мекунанд, ки мактабхонї манфиатнок аст, вале арзиши маълумоти фар-зандашонро барои сармоягузорї намудан ба оянда нокифоя мешуморанд. Масусан меъёрњои гендерї њамин хел сохта шудаанд, ки аксарияти волидайн фикр мекунанд, ки сармоягузорї кардан ба тањсилоти духтарон бефоида аст, зеро вазифаи духтар аз ба шавњар баромадан ва тарбияи фарзандон иборат аст. Дар чунин њолатњо камбизоатии хонаводањо бо ќоидаю муносибати гендерї ба фарогирии духтарон ба тањсилот монеа гузошта, сабабгори тарк кардани мактаб пас аз хатми тањсилоти асосии њатмї (синфи 9) мегарданд. Чунин вазъияти кор ба натиљаи муњољират алоќаманд нест. Чунин аќида ак-

101 Мусоњиба бо парастори ба муњољират љалбнабуда, шањри Вањдат.

102 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалбнабуда аз ноњияи Шуѓнон.

103 Вохўрии гурўњии модарон, шањри Кўлоб.

104 Мусоњиба бо модар аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта, вилояти Хатлон.

105 Мусоњиба бо корманди СЃЊ, шањри Вањдат.


78

сар аз тарафи модарон парасторон ва баъзе занњо пурќувват садо медод. Масалан, модар аз хонаводаи партофташуда таъкид мекард:

«Онњо бояд ба мактаб то хатми мактаби миёна раванд ва агар имкон бо-шад, маълумоти олї гиранд. Ба духтар гирифтани маълумоти олї зарур нест, зеро вай бояд нигоњубини хонаводаро ёд гирад, лекин барои писарбачањо гирифтани маълумоти олї зарур аст, зеро дар оянда онњо таъмингарони хонаводањоянд»106.

Шавњари муњољир чунин ќайд кардааст:

«Пас аз хатми синфи 9 ман духтарамро ба шавњар медињам. Писарамро бо-шад, ба Руссия мефиристам. Ман низ мехоњам, ки фарзандонам хонанд ва пас аз хатми мактаб ба донишгоњ дохил шаванд, вале афсус бо сабаби камбизоатї , ман имконияти хонондани ўро надорам. Писари калониам мехоњад ба Россия рафта кор кунад. Вай мегўяд, ки дар њаёти инсон чизи асосї маълумот нест, балки фаъол будан аст. Агар одам боаќл бошад, вай ба њама кор муваффаќ мешавад. Њамаи кўдакони ман хуб мехонанд. Писари калониам доимо бањои се мегирифт. Духтарам бошад, бо бањои чор мехонад. Ман онњоро барои мактабравї маљбур намекунам, зеро духтарамро ба шавњар медињам, хуб хондан барои вай чї лозим аст?» 107 .

Дар мисоли дигар, шавњари муњољир масъалаи оид ба набудани маблаѓ ва чї тавр давом дода натавонистани тањсилоти писараш маълумот додааст. Вай инчунин ќайд кардааст, ки тањсилот барои духтарон пас аз синфи 9 интихобї аст ва муносибати ў барои давом надодани тањсилоти духтараш муњим ва њалкунанда аст:

«Њамаи кўдакон бояд тањсил кунанд, вале дар ин давраи мо бепул коре кар-да намешавад. Писари калонии ман соли гузашта мактабро хатм карда, ме-хост ба Академияи милитсия дохил шавад, вале барои дохилшавї пул талаб карданд. Њоло вай маљбур аст, ки њамроњи модараш дар хориља кор кунад ва барои дохил шудан маблаѓ љамъ намояд. Мумкин аст дар оянда маълумот ба кўдакон ёрї расонад. Ман фикр мекунам, ки тањсилот барои писарон за-рур аст ва пас аз синфи 9 ба духтарон интихобї аст. Духтари калонии ман 17 сола аст. Вай ба мактаб намеравад, вай бародару хохараш ва модарка-лонашро нигоњубин мекунад, охир бародару модараш ба хориљи љумњурї ба муњољирати мењнатї рафтаанд. Барои духтарон бошад, тањсил интихобї аст; онњо бояд иљро кардани корњои хонаро ёд гиранд»108.

Модари партофшуда низ мутмаин буд, ки камбаѓалї ба солњои мактабхонии кўдак таъ-сир мерасонад:

«Кўдакони ман ба мактаб рафтанро дўст медоранд. Хоњиши кўдакон барои ба мактаб рафтан ё нарафтан ба муњољират вобаста нест. Агар онњо раф-тан хоњанд пас мераванд, вале агар рафтан нахоњанд намераванд. Кўдаконе њастанд, ки хеле хоњиши ба мактаб рафтан доранд, вале онњо маљбуранд ба-рои таъмини хонаводаашон кор кунанд, бинобар ин ноилољ мактабро тарк мекунанд»109.

106 Мусоњиба бо модари партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

107 Мусоњиба бо падари муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

108 Вохўрии гурўњии падарони ба муњољирати мењнатї љалббуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

109 Мусоњиба бо модари партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

79



Агар дар мусоњибаи гурўњи калонсолони ба муњољирати мењнатї љалбнабуда ягон нафар таъсири камбизоатї ва ќоидањои гендериро хотиррасон накарда бошад њам, кўдакони онњо бо боварї мегуфтанд, ки ин солњои мактабхонии пурраи кўдаконро мањдуд мегардонад:

«Дар њаёти имрўза шумо дањњо духтаронро мебинед, ки чун Анор, ќурбони мушкилоти хонаводагї гаштаанд, ва ин чунин маъно дорад, ки ба маќсадашон намерасанд. Чунин мисолњо дар дењаи мо хеле зиёданд. Агар мо мисол ёфтанї бошем, аз мактабамон, аз синфи худамон чунин мисолњоро оварда метавонем. Аксари духтарон пас аз хатми синфи 9 мактабро тарк мекунанд, зеро онњо имконияту вазъияти давом додани тањсилро надоранд. Баъзе аз онњо макта-бро тарк мекунанд, вале ба ягон коллељ дохил шуда наметавонанд, зеро барои ин дар вазъияти имрўзаи зиндагї ягон шароит нест»110.

Муаллимон розї њастанд, ки духтарњо низ мактабро чун писарон бо маќсади кор кардан тарк мекунанд:

«Асосан кўдакон мактабро тарк намекунанд. Пас аз синфи нўњ, аксари зи-ёди духтарњо дигар ба мактаб намеоянд (ва ин ба хонаводаи муњољир ва ѓайримуњољир будани онњо вобаста нест; он ба анъанаю ќоидањои хонаводагї вобаста аст. Дар синфњое, ки мо дарс медињем, чунин њолатњо нестанд. Акса-рияти духтарњои мактабро тарккарда, гулдўзиро ёд мегиранд, дигаронашон ба корњои хонаводагии модарашон ёрї мерасонанд, баъзеашон ба кор меба-роянд. Кўдаконе њастанд, ки пурра ба вазъияти хонаводагї вобастаанд, ки мактабро тарк кунанд, ба кор бароянд ва барои ѓизои хонавода сањмгузорї намоянд»111.

Мављуд будан ё набудани имконияти камтарин барои интихоб ба фарогирї ба мактаб таъсир мерасонад. Аз як тараф баъзе маълумотдињандагони асосї дар чунин аќидаанд, ки набудани волидайн миќдори солњои мактабхонии кўдаконро мањдуд мекунанд. Чї тавре яке аз муаллимон њангоми мусоњиба дар раванди тањќиќоти озмоишї ќайд кард:

«То синфи нўњум тањсилот дар мактаб њатмї аст... баъд ќариб 30 фоиз хонан-дагони мо мактабро тарк мекунанд, ин махсусан барои кўдакони хонаводањои муњољир хос аст, зеро дар хона касе нест, ки ба онњо фишор оварад»112.

Аз тарафи дигар, баъзе модарон маълумот додаанд, ки падарон ќабулкунандаи асосии ќарорњо дар хонавода мебошанд, вале ба тањсилоти духтаронашон, назар ба тањсилоти писаронашон диќќати камтар медињанд:

«Ин махфї нест, дар хонаводањои мо сухани охирин - сухани марди хонаво-да, яъне шавњар аст, новобаста аз ќобилиятњои вай. Њамин хел мешавад, ки агар писар ба коллељ рафтанї шавад ва дар хона барои ин маблаѓ набошад, мо маблаѓро меёбем, ќарз мекунем, љихози хонаамонро мефурўшем, вале му-таасифона, падарон њамин хел муносибатро нисбати духтаронашон на њама ваќт намоиш медињанд» 113.

Ин ба муњољират таъсири калон мерасонад. Дар вазъияти мушкили иќтисодї, аввал аз духтарон талаб карда мешавад, ки мактабро тарк кунанд. Ќайд намудан лозим аст, ки

110 Вохўрии гурўњии кўдакони хонаводањои ба муњољирати мењнатї љалбнабуда, шањри Кўлоб.

111 Мусоњиба бо маълумотдињандаи асосї, муаллим аз вилояти Суѓд.

112 Мусоњиба бо муаллим аз шањри Вањдат (Тањќиќоти озмоишї)

113 Вохўрии гурўњии модарон, шањри Кўлоб.


80

дар хонаводањои партофташуда масъулияти ќабули ќарор ба дўши занон меафтад, ва ин, мумкин аст, ба тањсили духтарон таъсири мусбат расонад.

Маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон аз нуќтаи назари баъзе мусоњибон мўњлати тањсили кўдаконро дар мактаб дарозтар мекунад. Чї тавре дар боло ќайд кардем, камбизоатї сабабгори мактабро тарк кардани кўдакон мегардад (махсусан дар он мавзеъњое, ки муносибат ба додани тањсил баъди 16 солагї мусоидаткунанда нест) ва маблаѓњо барои паст кардани сатњи камбизоатї сарф карда мешавад. Ин чунин маъно дорад, ки хонаводањои партофташуда дар вазъияти номусоид ќарор доранд. Модарону фарзандон аз чунин хонаводањо инро борњо ќайд кардаанд. Модар аз хонаводаи муњољир дошта мактабро давом додани фарзандонашро ба маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон нисбат медињанд: «танњо ба шарофати маблаѓњои интиќолкарда кўдакони ман имко-ният пайдо карданд, ки мактаби миёнаи умумиро хатм кунанд ва агар имконият даст дињад, тањсилро дар коллељ давом медињанд»114. Наврасон дар мубоњисањои гурўњї наќши маблаѓњои интиќолкардаи падарашонро барои пардохт кардани харољоти љории хонаводањояшон ќайд кардаанд. Масалан, наврасе аз шањри Кўлоб чунин ќайд кардааст: «падари ман ба муњољирати мењнатї рафт ва ба мо хабари хуш расид, ки маблаѓ интиќол кардааст... акнун мо метавонем сару либоси мактабї ва анвои ѓизої харем»115. Духтарон аз шањри Кўлоб низ њамин аќидаро тасдиќ кардаанд.

Маълумотдињандагони асосї низ манфиату самаранокии маблаѓњои интиќолиро мушоњида кардаанд. Масалан, як муаллим ќайд кардааст, ки «маблаѓи интиќолкардаи муњољирон ба мактабхонии фарзандонашон сарф карда мешавад»116. «Дар њаќиќат, - ќайд кардааст муаллими дигар, - аз рўи мушоњидањои ман кўдакон аз хонаводањои муњољир дошта назар ба дигар кўдакон хуб мушоњида мешавад, онњо сару либоси сифатан бењтар пўшида, тозаю озодаанд. Кўдакон аз хонаводањои партофташуда ба намуди зоњирии худ диќќат намедињанд»117. Як корманди СТЊ ќайд намудааст, кўдакон аз хонаводањои муњољирдошта имконияти тањсил кардан ва пардохти маблаѓњои мактабро доранд118.

Ќисми ками посухдињандагон дар тањќиќоти сифатї маблаѓњои мактабиро чун монеа ба тањсил ќайд кардаанд, вале сару либоси расмии мактабї ќариб њама ваќт мушки-лоти хеле калон барои кўдакон ва хонаводањои онњост. Масалан, модар аз хонаводаи муњољир ќайд кардааст: «харољоти боќимондаи мактаб он ќадар калон нест ва ман онро аз моњонаи худ пардохт мекунам»119. Парастори дигар аз њамин навъи хонавода ќайд кардааст, ки «маблаѓњои интиќолї ба тањсилоти кўдакон сарф карда мешаванд, вале танњо ќисми ками он. Мактаб бепул аст»120. Ба истиснои як модари партофташуда, ки чунин ќайд кардааст:

«Дар мактаб идрорпулии президентї ба маблаѓи 20 сомонї дар як моњ мављуд аст ва он дар се чор моњ як бор таќсим карда мешавад. Ин бояд пеш аз оѓози тањсил бо маќсади харидани либоси расмии мактабї ва дигар маводи зарурї сарф карда шавад.... Албатта ин кофї нест; ман ноилољ аз њамсояњо ќарз ги-рифтам. Ман намехоњам, ки писари ман ба чизе эњтиёљ дошта ё ягон кас ба ањволи вай танњо барои он ки вай аз чизе камбудї дорад, хандад»121.

114 Мусоњиба бо модари муњољир, шањри Кўлоб.

115 Вохўрии гурўњии писарон, шањри Кўлоб.

116 Мусоњиба бо муаллим, ноњияи Б. Ѓафуров.

117 Мусоњиба бо муаллим, шањри Вањдат

118 Мусоњиба бо корманди СЃД, ноњияи Шуѓнон

119 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалббуда, Шуѓнон

120 Мусоњиба бо падари муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров

121 Мусоњиба бо модари партофташуда аз шањри Вањдат

81



Њангоми тањќиќоти озмоишї як муаллим ќайд кард:

«Мушкилоти асосии кўдакони хонаводањои муњољир махсусан онњое, ки пада-ронашон партофта рафтаанд, ин масъалаи сару либоси мактабї мебошад. Дар зимистон писарбачањо пойафзоли мувофиќ барои пўшида ба мактаб ома-дан надоранд. Инчунин маводи хўрокаи онњо камѓизо аст ва ин ба натиљањои таълимии онњо таъсир мерасонад, волидайнашон чї тавре, ки мардум фикр мекунанд, тез-тез маблаѓ интиќол намекунанд. Баъзан, агар интиќоли маблаѓ пас аз ду ё се моњ як маротиба рух дињад, онњо ягон воситаи гармкунї њам надоранд, бинобар ин бемор мешаванд. Масалан, як шогирди ман панљ ба-родару хоњарони хурдсол дорад ва падараш дар муњољират аст. Ягона воси-таи зиндагии онњо барои моњњои даро з- ќитъаи хурди назди њавлигиашон аст, ки дар он обчакорї мекунанд. Соли гузашта вай 10 рўз дар дарсњо интирок надошт барои он ки аз либосњояш шарм мекард... ман ба хонаашон рафта ўро бовар кунондам, ки мактабхонї аз намуди зоњирї муњимтар аст, пас вай боз ба дарсњо меомадагї шуд» 122 .

Маълумоти оморї ба аќидањои пешнињодшуда мувофиќанд. Раќамњои љадвали 42 нишон медињанд, ки духтарњо, махсусан аз хонаводањои партофташуда мактабро аз намояндаго-ни дигар хонаводањо барваќттар тарк мекунанд. Ин ба аќидае мувофиќ аст, ки духтарон дар масъалаи тањсилот бо сабаби муносибати шахсони дар оила ќарор ќабулкунанда ба онњо дар њолати номувофиќ ќарор мегиранд ва камбизоатї (бо тарки оилањо алоќаманд) эњтимолияти аз љониби кўдакон тарк намудани кўдаконро зиёд мекунад.

Љадвали 44. Фарогирї ба тањсилот аз рўи синну сол ва навъи хонавода

Синну сол Муњољир Ѓайримуњољир Ба муњољир љалбнабуда7-16 сола 99% (225) 96% (85) 97% (100)17-18 сола Њамагї 77% (34) 69% (16) 76% (21)

Зан Мард 85% (13) 43% (7) 70% (10)71% (21) 89% (9) 82% (11)

% ба муассисањои таълимї фаро гирифташудагон. Раќамњои дар ќавс додашуда.

Тањлили муфассали солњои дар мактаб тањсил кардан бо истифодаи маълумотњои оморї имконпазир аст, зеро андозаи кўдаконе, ки мактабро тарк кардаанд, хеле каманд (ба љадвали боло нигаред)123. Маълумоти омории мо маълумоти махсусро оид ба мактабро тарк кардани кўдакон аз хонаводањои навъи гуногун пешнињод намекунад. Айни замон људо кардан баъди синфи 9 ва 11 дар назар дошта шудааст, ки андозаи мактабро тарк кардани хонандагони алоњида ба њамин давра рост меояд124.

Љадвали 45. Солњои тањсил барои љавонони 17-25 сола

Сатњи маълумот МутаносибанПеш аз синфи 9 6%Синфњои 9 to 11 68%Пас аз синфи 11 26%

Аз аъзои 17-25 солаи хонавода, сатњи аз њама баланди тањсилоти хонандагон пурсида мешавад.

122 Мусоњиба бо муаллим, шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).

123 Мо метавонем тањлилњоро оид ба иштирок дар мактаб гузаронем (нигаред ба боби оянда)

124 Ин барои он аст, ки калонсолон дар хонаводањои муњољирдошта, мумкин аст кўдакон аз хонаводањои муњољирон набо-шанд, бинобар ин мо сабаби мактабро тарк кардани онњоро ба њолати муњољир будани онњо нисбат дода наметавонем.


82

Маълумоти оморї инчунин фикри хонаводањои партофташударо, ки мўњлати камтар-ро назар ба навъњои дигари хонавода ба тањсилот сарф кардаанд, нишон медињад. Аз маълумоти мусоњибањои сифатї маълум гардид, ки харољот барои сару либоси расмии мактабї, харољоти аз њама калон аст ва кўдакон аз хонаводањои партофташуда барои пардохти харољоти сару либоси мактабї, назар ба кўдакони дигар навъи хонаводањо умуман камтар маблаѓ сарф кардаанд.

Наќшаи 12. Харољот ба тањсилот аз рўи љинс ва навъи муњољират.П

арто

фта

шуд

а

Ѓайр

имуњ

ољир

Зан

Дигар (пора ва ѓайра)

Таъмии бино, машѓулятњои беруназсинфї ва ѓайра.

Маводи таълим (дафтару ручка)

Китоби дарсї ва нусхабадорї

Либоси мактабї

Пардохтњои мактабї ва дарсњои ловагии пулакї

0

100

200

300

400

500

600

Мард

Муњ

ољир

Пар

тоф

таш

уда

Ѓайр

имуњ

ољир

Муњ

ољир

Харо

љот

бо с

омон

ї

Хонаводањое, ки маблаѓњои интиќолии бештарро дастрас мекунанд, ба тањсилоти њар як кўдак бештар харољот мекунанд. Ин дар наќшаи 46 нишон дода шудааст. Натиљањои тањќиќоти омории мо маълумоти махсуси муайянро оид ба соли мактабро тарк кар-дани кўдакон аз навъњои гуногуни хонаводањо пешнињод намекунад. Ин бошад, нишондињандаи он аст, ки харољот ба тањсилот дар Љумњурии Тољикистон ба натиљањои таълимї таъсири калон намерасонад. Шояд сабаби ин ба кам будани харољот барои таълим ва бепул будани ќисми зиёди тањсил вобаста бошад ва сармоягузории иловагї аслан ба хариди сару либоси расмии мактабї сарф карда шуда ба натиљањои интињої таъсири хеле кам мерасонанд.

Љадвали 46 Харољот ба тањсил вобаста ба андозаи интиќоли маблаѓ

Квинтилњои интиќоли маблаѓњо аз рўи индекси некўањволї

Маблаѓњои барои тањсилот пардохтшуда (бо њисоби сомонї)

Квинтели 1 331 (3)Квинтели 2 376 (50)Квинтели 3 477 (66)

Квинтелњо аз рўи индекси некўањволї ба воситаи љамъ кардани маълумоти алоњидаи маблаѓњои интиќолии њисоботњои дар раванди мубоњисањои бадастомада тартиб дода шудаанд. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд.

Ба мањдудудиятњо нигоњ накарда, таъмини маблаѓњо фарќияти љолиби таваљљўњро бай-ни маблаѓгузории хонаводањои навъњои гуногунро ба тањсилоти фарзандонашон нишон додаанд. 42 фоиз аз 176 посухдињандагони хонаводањои муњољири мењнатї дошта ќайд кардаанд, ки пас аз дастрас кардани маблаѓњои интиќолї пардохти харољоти мактабии

83



фарзандонашон осон шудааст, 42 фоиз ягон дигаргуниеро мушоњида накардаанд ва 70 фоизи мусоњибон аз хонаводањои партофташуда мушкил шудани пардохт ва 28 фоиз аз њамин навъи хонаводањо таѓйиротеро њис накардаанд. Сабаби асосии осон шудани пардохтњоро мусоњибон дар дастрасї ба маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон (дар 90 фоизи њолатњо) нисбат дода, сабаби асосии мушкилшавиро дар набудани маблаѓ (94 фоиз) арзёбї кардаанд (барои маълумоти муфассал ба љадвали 60 дар сањифаи 87 нига-ред). Њарчанд ќариб 30 фоизи волидайни хонаводањои муњољир дошта ва ба муњољират љалбнабудаи ба тањќиќот фарогирифта, барои тањсилоти фарзандонашон маблаѓеро за-хира карда бошанд њам, волидайни хонаводањои партофташуда танњо 9 фоизашон дар бораи маблаѓњои захиракардаашон маълумот додаанд.

Маълумоти миќдорї низ баъзе нишонањои муносибатро нисбат ба тањсилоти кўдакон нишон медињад. Ошкор кардани муносибати гуногуни ќобили таваљљўњ нисбат ба мактаб дар байни навъњои гуногуни хонаводањо мушкил буд. Ќариб њамаи 240 нафар посухдињандагон ба саволномаи миќдорї изњор кардаанд, ки тањсилоти ибтидої ва ми-ёнаи умумї њам барои писарон ва њам барои духтарон хеле муњим ё муњим аст. Аз рўи анъана, волидайн маълумотгириро барои писарон назар ба духтарон муњимтар ќайд кардаанд: 80 фоизи волидайн аз хонаводањои муњољир ва ба муњољират љалбнабуда муњимияти тањсилоти ибтидої ва миёнаро барои духтарон хеле муњим ва 90 фоизи онњо барои писарон хеле муњим арзёбї кардаанд. Фоизи андаке ками хонаводањои партофта-шуда (70 фоиз) хеле муњим будани маълумотро барои духтарон ќайд карданд, вале дар муносибати онњо нисбати маълумотгирии писарон фарќият мушоњида нашудааст. Ин, мумкин аст, инъикоси мањдудиятњои вазъи зиндагї бошад. Ќариб 85 фоизи волидайн ќайд кардаанд, ки мактабхонї пас аз 16 солагї имкониятњоро барои ояндаи кўдакон фароњам меоварад, вале 60 фоизи волидайн ќайд кардаанд, ки ин барои баланд кардани имкониятњои писарон муњим буда, танњо 50 фоиз ќайд кардаанд, ки барои имкониятњои духтаронро ба оянда баланд кардан муњим аст.

Љадвали 47. То кадом андоза тањсил барои писарону духтарон муњим аст?

Хеле муњим аст: Муњољир Партофташуда ЃайримуњољирТањсилоти ибтидої Писар 91 (135) 87 (46) 90 (58)

Духтар 81 (136) 72 (46) 83 (58)Мактаби миёна Писар 91 (135) 87 (46) 90 (58)

Духтар 82 (136) 72 (46) 80 (58)Тањсил дар мактаби олї Писар 71 (134) 85 (46) 72 (58)

Духтар 49 (136) 65 (46) 47 (58)

% парасторон дар аќидаанд, ки тањсилот бисёр муњим аст. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд.

Чї тавре аз љадвал аён аст, фоизи пасттари мусоњибон муњимияти бештари маълумоти олї гирифтанро барои духтарон ќайд кардаанд. Ба њисоби миёна 24 фоизи мусоњибон он ќадар муњим набудани маълумоти олиро барои духтарон ќайд кардаанд (9 фоиз оид ба маълумотгирии писарон њамин аќидаро дастгирї кардаанд). Миќдори зиёди волидайн аз хонаводањои партофташуда дастрас кардани маълумоти олиро њам ба-рои писарон ва њам барои духтарон муњим мењисобанд (85 ва 65 фоиз мутаносибан ба 70 ва 50 фоизи намояндањои дигар навъњои хонаводањо). Боз 33 фоизи волидайн аз хонаводањои партофташуда дар муќоиса ба 70 фоизи волидайн аз дигар навъњои хо-навода фикр мекунанд, ки дар сурати даст додани имконият фарзандонашонро барои


84

тањсил ба донишгоњ њидоят мекунанд. Аз рўи изњороти 89 фоизи хонаводањои партоф-ташуда нишон додани фоизи кам ба хеле ќимат будани тањсил дар донишгоњњои олї вобаста аст. 11 фоиз фикр мекунанд, ки маълумоти олии гирифта барои дастрасї ба љойњои бењтари корї имконият намедињанд.

5.6.1.3 Давомот

Дар назария даромади оила (аз љумла маблаѓњои интиќолї) ба давомоти хонандагон таъсири мусбат мерасонад ва мутаќобилан мењнати кўдакон, њам дар хона ва њам берун аз он, натиљаи таљрибаи манфї, сифати пасти дарсњо, арзиши баланд (харољоти зиёд) буда, ба интизорињо оид ба натиљањои самараноки таълим ва ба давомот таъсири манфї мерасонад. Таъсири муњољират ба давомоти хонандагон аз маблаѓњои фиристодаи муњољирон вобастагї дорад. Дар натиља кўдакони партофташуда назар ба дигар кўдакон бештар дар дарсњо иштирок намекунанд.

Умуман, далелњои байналмиллалї гувоњї медињанд, ки таъсири муњољират ба давомот ба сатњи маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон, сохтори хонавода, синну сол ва љинс ва табиати муњољират (яке ё њар дуи волидайн дар муњољиратанд, хонавода партофташуда аст ё не, мўњлати муњољират ва ѓайра) вобаста аст. Фарзияи мо њамин буд, ки маблаѓњои интиќолї аз дигар имкониятњои ба давомот ёрирасон дида таъсири бештар доранд.

Дар Љумњурии Тољикистон давомот дар мактаб то 16 солагї хеле баланд аст. Маълумо-ти Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тољикистон соли 2007 ва Тањќиќоти ченкунии сатњи некўњволии Љумњурии Тољикистон нишон медињанд, ки сатњи умумии давомот ба 95.2 фоиз баробар будааст125. Аз рўи натиљањои њамон тањќиќот 97.3 фоизи кўдакони синни 7- 11 сола, 91.5 фоизи наврасони 11-16 сола ва 48.9 фоизи наврасони 16-18 сола ба мактаб мераванд. Дар љадвали 48 сатњи давомот аз рўи љинс дода шу-дааст. Сатњи давомоти духтарон аз 11 солагї ба пастравї сар мекунад, вале дар умум, њанўз баланд аст. Бо истифода аз андозаи ками ба тањќиќот фарогирифташудагон му-айян намудани таъсири муњољират мушкил аст. Дараљаи давомот махсусан пас аз ба 16-солагї расидан ва хатми тањсилоти њатмии асосї паст меравад ва дар ин њолат таъ-сири муњољират ба таври возењ намоён мешавад.

Љадвали 48. Давомот дар мактабњои Љумњурии Тољикистон

Синну сол Зан Мард Њамагї3-5 6.2% 9% 7.6%6-11 96.1% 98.5% 97.3%12-16 87.9% 94.8% 91.5%17-18 36.5% 61.7% 48.9%

Сарчашма: Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолї, соли 2007. http://www.tojikinfo.tj/en/download/files/UNICEF%20TLSS%20Report%20Eng.pdf

Дар тањќиќоти мазкур давомот то охири тањсилоти ибтидої ба таъсири муњољират воба-ста нест. Ба он асосан беморињо, камбизоатии хонавода ва ќобилияти корї, ки кўдаконро водор месозад, дар хона ё берун аз он, бо маќсади дастрас кардани даромад кор кунанд

125 Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тољикистон, соли 2007. Њисоботе, ки дар он маълумот оид ба тањсилот ва дигар нишондињандањо дар сайти http://www.tojikinfo.tj/en/download/files/UNICEF%20TLSS%20Report%20Eng.pdf мављуд аст. Давомот гуфта онро дар назар доранд, ки кўдакони мактабхон ба муддати чор њафта ё камтар ба дарсњо иштирок накардаанд.

http://www.tojikinfo.tj/en/download/files/UNICEF%20TLSS%20Report%20Eng.pdf

http://www.tojikinfo.tj/en/download/files/UNICEF%20TLSS%20Report%20Eng.pdf.��

http://www.tojikinfo.tj/en/download/files/UNICEF%20TLSS%20Report%20Eng.pdf.��

85



(ба ќисматњои мувофиќ нигаред). Кўдакон аз хонаводањои партофташуда дар натиља маљбуранд, ки бештра дар дарсњо иштирок накунанд.

Љадвали 49. Давомот, санљиши фарзияњо

Фарзия Натиља ЭзоњКўдакон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта дар дарсњо камтар ѓоиб буда, сатњи мактабро тарк кар-данашон низ паст аст.

Дастгирї наёфт

Дар байни кўдакони хонаводањои навъњои гуногун, ки ба дарс намераванд, фарќияти назаррас њис карда нашуд.Кўдакон аз хонаводањои партофташуда бештар дар дарсњо иштирок намекунанд.

Аксарияти кўдакон посух додаанд, ки онњо кўшиш мекунанд аз дарсњо аќиб намонанд ва волидайнашон ба мактаб рафтани онњоро назорат мекунанд. Ин аз кадом навъи хо-навода будани кўдакон вобаста нест. Масалан, писарбачае аз хонаводаи партофташуда чунин посух додааст: ман дар синфи 11 мехонам. Агар кас њисоб кунад, дар як сол њамагї 216 рўзи мактабї мављуд аст. Ман ягон рўз ѓоиб набудам. Ман намехоњам аз дарсњо аќиб монам. Ман набояд дар дарс ѓоиб бошам, ин айб аст.126 Духтарчае аз хонаводаи партоф-ташуда посух додааст: «Волидайни ман нисбати мактабхониамон бисёр љиддї муноси-бати мекунанд ва давомоти моро назорат мекунанд, бинобар ин мо кўшиш мекунем, ки аз дарсњо дер намонем».127

Сабаби ба мактаб нарафтанро кўдакон асосан ба вазъияти саломатї ва беморињо, кори хона ва кор барои даромад вобаста кардаанд. Баъзе фарќият байни сабабњои ба љинс ва байни хонаводањои муњољирати мењнатї дошта, партофташуда ва ба муњољират љалбнабуда вобаста ќайд карда шудаанд.

Кўдакон аз њама навъњои хонаводањо ва љинс сабаби асосии иштирок накардан дар дарсњоро ба вазъи саломатї вобаста мекунанд. Ин сабаби аз њама асосї ва аксар ягона буд, ки кўдакон номбар мекарданд. Масалан, духтаре аз хонаводаи партофташуда посух додааст: «Њоло ман дар синфи нўњум мехонам. Ман дар як сол 210 рўз ба мактаб рафтам. Ман кўшиш мекардам аз дарсњо аќиб намонам, ба ѓайр аз он њолатњое, ки беморам ва то сињат шудан ба мактаб намеравам»128. Хонаводањои муњољир ва ба муњољират љалбнабуда посухњои монанд додаанд, ки кўдакон бо сабаби беморї ба мактаб намераванд, ё чун дар як њолат ба аёдати хешовандони бемор мераванд»129.

Хонаводањои гуногун посух додаанд, ки кўдакони онњо бо сабаби фаъолият берун аз хона-вода аз дарсњо аќиб мемонанд. Инро бештар дар мисоли кўдакони хонаводањои партоф-ташуда дидан мумкин аст. Модари ба муњољират љалббуда гуфт, ки писаронаш баъзан ба дарсњо бо маќсади ба кори берун аз хона банд шудан, иштирок карда наметавонанд.130 Пи-саре аз хонаводаи партофташуда посух додааст, ки «дар як сол 200 – 210 рўзи тањсил аст. Ба ѓайр аз якчанд рўз ман тамоман аз дарсњо аќиб намемонам, Баъзан бо сабаби пахтачинї ман ба мактаб намеравам. Ин моњ ман се рўз ба мактаб нарафта будам».131

126 Мусоњиба бо писаре аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

127 Мусоњиба бо духтаре аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

128 Мусоњиба бо духтаре аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

129 Мусоњиба бо духтаре аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда, шањри Вањдат

130 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалб буда, шањри Кўлоб.

131 Мусоњиба бо писаре аз хонаводаи партофташуда, шањри Вањдат


86

Баъзе мусоњибон аз хонаводањои партофташуда ќайд кардаанд, ки онњо фарзандона-шонро мунтазам ба мактаб фиристода наметавонанд, зеро онњо бояд пул кор кунанд. Масалан, дар мусоњибаи гурўњии модарон чунин изњор карданд:

«Њар як кас бояд хонда маълумот гирад. Ин барои оянда аст. Духтари ман ба ман ёрї мерасонад ва бисёр ваќт ба мактаб намеравад. Директо-ри мактаб маро даъват карда, норозигї изњор намуд. Ман вазъиятамро ба вай фањмонидам, ки бо ёрии онњо барои даромади маблаѓ эњтиёљ дорам. Мо кўрпаю кўрпача лаганда мекунем. Ў маро фањмид. Духтари ман 5 рўз ба мактаб нарафт, баъд барои баргаштан метарсид ва ман маљбур худам ўро роњнамої карда, ваъзиятро фањмонидам. Албатта, ман мефањмам, ки вазифаи аввалиндараљаи вай имрўзњо тањсил кардан аст. Вале ба ман низ мушкил аст, шавњарам њељ ёрї намерасонад ва ман маљбурам фарзандамро ба ёрї даъват кунам».132

Ин мисол нишон медињад, ки ба хонаводањои ќувваи корї ва маоши паст дошта (ба монанди аксари хонаводањои муњољирони мењнатї, ки ба хонаводаашон ёрї намерасо-нанд) зарур меояд, ки аз ќувваи кўдакон истифода намоянд. Инро гуфтањои муаллим тасдиќ мекунад: «Кўдакони хонаводањои партофташуда аз њама дар дарсњо иштирок на-мекунанд. Сатњи зиндагии онњо назар ба дигар хонаводањо хеле паст ва вазнин аст».133

Њамаи кўдакон посух додаанд, ки баъзан ба дарс намераванд, то ин ки дар хона кор кунанд, вале ин аз тарафи писарон бештар ќайд шудааст. Масалан, як наврас аз хона-водаи муњољири мењнатї дошта чунин посух дод: «Сабаби асосии аз дарсњо аќибмонї ин нигоњбуни молњои худамон ва хољагии амакам мебошад. Ба ѓайр аз рўзњои беморї ман њама ваќт дар дарсњо иштирок мекунам»134 Писарбачае аз хонаводаи ба муњољират љалб набуда гуфтааст, ки «баъзан бо сабаби ягон кори таъљилї дар хона, ман ба мак-таб намеравам»135 Кўдакони хонаводаи муњољири мењнатї дошта ќайд мекунанд, ки он рўзњое ба мактаб намераванд, ки навбати раммабонї ё пода дошта бошанд, ин нишонаи он аст, ки корњои хонаводагї низ тартиби муайян доранд.”136

Ягон духтар бо сабаби корњои хона аз дарсњо аќиб намондааст, вале модарони онњо ќайд кардаанд, ки духтаронашон бо сабаби корњои хонаводагї ба мактаб намераванд. Њайратовар бошад њам, ин њамагї якчанд маротиба хотиррасон шудаасту халос.

Муаллимон ќайд намуданд, ки иштирок ба дарсњо барои:

«Кўдакони хонаводањои муњољирони мењнатї ва ба муњољират љалбнабуда ба-робаранд, зеро 60 фоизи муњољирони мењнатї бо маќсади таъмини тањсилоти фарзандонашон ба муњољират мераванд. Ин њам ба тањсилоти писарон ва њам духтарон дахл дорад. Њатто, агар шавњар ба муњољират рафта, маблаѓ интиќол намояд њам, модар назорат мекунад, ки фарзандон мунтазам ба мактаб раванд. Дар ќишлоќи мо нисбати тањсилот муносибат хеле љиддї аст. Волидайн, парасторон ва муаллимон мактабравї ва раванди тањсилоти кўдаконро тањти назорати худ ќарор додаанд. Агар кўдак якчанд рўз ба мак-таб наояд, роњбари синф ба волидайн занг мезанад ё ба хонаашон рафта, са-баби ба мактаб наомаданашро месанљад».137

132 Вохўрии гурўњии модарон, вилояти Суѓд.

133 Мусоњиба бо муаллим, шањри Кўлоб.

134 Мусоњиба бо писаре аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

135 Мусоњиба бо писаре аз хонаводаи ба муњољирати мењнатї љалбнабуда, ноњияи Шуѓнон.

136 Мусоњиба бо писаре аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта, ноњияи Шуѓнон.

137 Мусоњиба бо муаллим, ноњияи Шуѓнон.

87



Чунин ба назар мерасад, ки омили муайянкунандаи давомот танњо ба воситаи ваъзи-яти иќтисодї бо муњољират алоќаманд аст, ки дар масъалаи муайян кардани он, ки оё кўдакон ба мактаб бо сабаби пул кор кардан ё бо сабаби ќимат будани тањсилот ба мак-таб мераванд ё не, наќши муњим мебозад. Муаллимон ќайд мекунанд, ки кўдаконе, ки ба мактаб мераванд, камтар кор мекунанд ва бачагоне, ки мактабро тарк намудаанд, маљбуранд кор кунанд. Муносибати байни мактаб ва кор ба таври муфассал дар ќисмати 5.7.1 Тавсиф шудааст.

Маълумоти оморї далели кифояро оид ба таъсири сатњи маълумоти волидайн ба маъ-лумотгирии фарзандон нишон надодааст. Яке аз кормандони СЃЊ ќайд кардааст, ки «он инчунин ба дараљаи маълумоти модар дар оила вобаста аст. Агар модар бесавод ва рав-шанфикр набошад, вай ба кўдакон таълим дода наметавонад.138 Ин низ дар ягон љой акс наёфтааст.

Мусоњибон тасдиќ мекунанд, ки ба дарсњо иштирок накардан ба натиљањои интињоии таълим таъсир мекунад. Масалан, дар мусоњибаи гурўњии писарон аз хонаводањои ба муњољират љалбнабуда ќайд кардаанд, ки:

«Агар духтарак бародари хурдиашро нигоњубин мекарда бошад, вай аз дарсњо аќиб мемонад. Вай аз њамсолонаш аќиб мемонад, ба мактаб намеравад ва чї тавре орзу дошт духтур њам шуда наметавонад»139

Инчунин ба назар мерасад, ки ба дарс наомадан муносибати онњоро бо муаллимон муш-кил гардонда, хоњиши баргаштан ба мактабро мањдуд мегардонад. Чунин њолат дар ди-гар тањќиќотњо низ муайян карда шудааст.

Маълумоти оморї фарќияти начандон калонро байни кўдакон аз њама навъњои хонаводањо, ки дар 30 рўзи охир дар дарсњо иштирок накардаанд (чї тавре дар љадвали 50 нишон дода шудааст), нишон медињад. Маълумоти сифатї нишон медињад, ки писарон дар 30 рўзи охир бештар ба дарсњо иштирок накардаанд. Маълумоти сифатї нишон дод, ки кўдакон аз хонаводањои партофташуда низ назар ба кўдакон аз дигар навъњои хонавода дар 30 рўзи охир аз њама зиёд дар дарсњо иштирок накардаанд. Таносуби кўдаконе, ки дар бо-раи ба дарсњо наомадан маълумот додаанд (ќариб 45 фоиз), аз натиљањои тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тољикистон баландтар аст, вале он аз рўи фарќияти мафњуми давомот (тањќиќоти сатњи зиндагии ањолии Љумњурии Тољикистон дар бораи чор њафта наомадан ба дарсњо дар як соли тањсил, маълумот додааст).

Бо миќдори рўзњои дар соли гузашта иштирок накарда аз рўи љинс ва навъи хонавода чен кардашуда (нигаред ба љадвали 50), миќдори писарони дар дарс иштирок накарда андаке аз духтарон бештар ва писарон аз хонаводањои партофташуда аз њама бештар дар дарсњо иштирок накардаанд.

Љадвали 50. Давомот аз рўи љинс ва навъи муњољират

Шахс Муњољир Партофташуда ЃайримуњољирЗан 43 (96) 52 (27) 31 (83)Мард 42 (118) 50 (20) 49 (76)

% дар дарсњо иштирок накарда дар 30 рўзи охир. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд.

138 Мусоњиба бо корманди СЃЊ, шањри Вањдат.

139 Вохўрии гурўњии духтарон ноњияи Бобољон Ѓафуров.


88

Љадвали 51. Давомот аз рўи љинс ва навъи муњољират

Шахс Муњољир Партофташуда ЃайримуњољирЗан 5.9 (90) 8.7 (27) 4.1 (77)Мард 7 (109) 10.7 (19) 5.8 (74)

Шумораи рўзњо дар соли гузашта. Раќамњо дар ќавс дода шудааст.

Ин раќамњоро бомуваффаќият аз рўи омилњои гуногун таќсим кардан мумкин аст. Чї тавре, ки дар љадвали 52 нишон дода шудааст, сатњи дорої ба иштирок накардан дар дарсњо таъсир мерасонад, яъне кўдакони хонаводањои камбизоат бештар дар дарсњо иштирок намекунанд. Ин гуфтањо маълумоти сифатиро, ки дар боло нишон дода шу-дааст, тасдиќ мекунад. Бо вуљуди ин барои кўдаконе, ки дар дарсњо иштирок намеку-нанд, фарќияти на он ќадар калон аз рўи дараљањои некўањволї оид ба миќдори рўзњои дар дарсњо иширок накарда, мушоњида мешавад. Аљоибаш он аст, ки ин ба маблаѓњои интиќолкарда вобаста нест. Аз рўи маълумоти мазкур маълум нест, ки барои чї ќисмати хеле ками кўдакон аз хонаводањои доро ба дарсњо иштирок намекунанд, вале онро ба сатњи бењтари саломатии онњо, талаботи камтар барои мењнат, тайёрии хуб ба дарсњо ё љамъи њамаи ин омилњо вобаста намудан мумкин аст.

Љадвали 52. Давомот вобаста ба сатњи некўањволї

Дараљаи некўањволї 1 2 3% дар дарсњо иштирок накардаанд 48% (172) 51% (135) 29% (151)Миќдори рўзњои соли гузашта, дар дарсњо иштирок накарда

6.9 (157) 6.6 (127) 5 (140)

% дар дарсњо иштирок накардан дар 30 рўзи охир. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд. Дараљаи некўањволї аз рўи рўйхати 7 воситаи дорої тартиб дода шудааст (нигаред ба ќисмати 5.2.5).

Сатњи маълумотнокии падар ё модаре, ки дар хона мемонад, ба шумора ё мўњлати мун-тазам ба мактаб рафтани кўдакон вобаста аст. Љадвали 53 нишон медињад, ки дараљаи маълумотнокии падари дар муњољиратбуда ба иштирок ё ѓоиб будани кўдакон ба дарсњо кам таъсир мекунад, њол он ки модари маълумотноки бо кўдакон дар хона монда ба кўдакон барои бењтар иштирок намудан дар дарсњо шароит фароњам меоварад. Аз маъ-лумоти сифатї маълум нест, ки ин ба дараљаи некўањволї, намоиши таъсир ё ташвиш барои тањсилоти кўдаконашон аз тарафи модарони маълумотдор вобаста бошад.

Љадвали 53. Давомоти кўдакони хонаводањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии волидайн

Сатњи маълумотнокии волидайн Мактаби миёна Тањсилоти олї Маълумоти олїПадар 42% (36) 44% (117) 45% (40)Модар 62% (61) 37% (97) 31% (26)

% кўдаконе, ки дар 30 рўзи охир аќаллан як рўз иштирок накардаанд. Раќамњо дар ќавс.

Маълумоти оморї инчунин сабабњоро барои иштирок накардан дар дарсњо пешнињод ме-кунад (дар љадвали 54 нишон дода шудааст). Кўдакон аз њама навъњои хонаводањо асосан бо сабаби беморї дар дарсњо иштирок накардаанд. Сатњи пасттари дар дарсњо иштирок накардани кўдакон аз хонаводањои доро, нишонаи хуби саломатии онњо будааст. Чї тав-ре ки дар њолатњои ѓайриоддї маълумот дода шуд, кўдакон аз хонаводањои ба муњољират

89



љалбнабуда хеле кам, бо сабаби беморї ба дарсњо иштирок намекунанд, вале кўдакон аз хонаводањои партофташуда бо сабаби беморї каме бештар дар дарсњо иштирок намеку-нанд. Писарон аз хонаводањои ба муњољират љалбнабуда бо сабаби мењнат берун аз хона-вода дар дарсњо иштирок намекунанд, вале ин мумкин аст ба наврасони синнашон калон-тар, ки дар мубоњисањо иштирок кардаанд, дахл дошта бошад. Ќариб 30 фоизи духтарон аз хонаводањои партофташуда бо сабаби кори хона ё берун аз он дар муќоиса бо 15 – 20 фоизи духтарон аз дигар навъи хонаводањо ба дарсњо иштирок накардаанд. Ин аз маъ-лумоти сифатї муайян карда нашуд, вале бори гарони мењнати духтарњо аз хонаводањои партофташуда дар ќисматњои оянда оид ба фаъолиятњои иќтисодї шарњ дода мешаванд.

Бозёфти дигаре, ки дар љадвали 54 нишон дода шудааст, ин он аст, ки 15 – 20 фо-изи кўдакон аз хонаводањои муњољири тарккардашуда бо сабаби вазъияти рўњї ва афсурдањолї дар оила дар дарсњо иштирок накардаанд, њоло он ки чунин сабаб дар дигар навъи хонаводањо нишон дода нашудаанд. Њарчанд ки ин масъала дар тањќиќоти сифатї иниъкос нашуда бошад њам, мубоњисањо нишон додаанд, ки кўдакони хонаводањои пар-тофташуда бештар аз њолати рўњї ва иќтисодї азият мекашанд ва ин нишондињандаи таъсири афсурдањолї ба натиљањои интињоии тањсилот таъсир мекунанд.

Љадвали 54. Сабабњои ба дарс наомадани кўдакон вобаста ба љинс ва сатњи муњољират

Сабаб Шахс Муњољир Партофташуда ЃайримуњољирБеморињо Зан 21% (96) 33% (27) 13% (83)

Мард 20% (118) 30% (20) 16% (76)Кор берун аз хона Зан 4% (96) 11% (27) 10% (83)

Мард 6% (118) 10% (20) 21% (76)Кори хона Зан 13% (96) 19% (27) 4% (83)

Мард 13% (118) 10% (20) 4% (76)Афсурдањолї ё мушкилот дар хонавода

Зан 4% (96) 15% (27) 1% (83)Мард 3% (118) 20% (20) 1% (76)

% кўдакони синну соли мактабї, ки сабабњои ба мактаб нарафтанро пешнињод кардаанд. Раќамњо дар ќавс.

5.6.1.4 Дастовардњо

Бахши охирини натиљањои тањсилот ин дастовардњо мебошад. Он на танњо фарогирї ва иштироки кўдаконро ба мактаб, инчунин онњо ба кадом муваффаќиятњо ноил мешаванд, инъикос мекунад. Дар Љумњурии Тољикистон нишондињандањои таълим (дастовардњо) аниќ нестанд. Сатњи саводнокї хеле баланд аст (97,4 фоиз мардум аз рўи натиљањои тањќиќоти сатњи зиндагии ањолї, соли 2007, хонда метавонанд), бинобар ин аз рўи ан-дозаи хурд доштани тањќиќоти мо фарќияти калонро аз рўи муњољират чашмдор шудан лозим нест.

Далелњо аз натиљањои тањќиќот нишон намедињанд, ки кўдакон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта назар ба кўдакон аз хонаводањои ба муњољират љалбнабуда дастовардњои бењтар ё бадтарро ноил мешаванд. Айни замон нишонањое мављуданд, ки кўдакон дар баъзе хонаводањои муњољири мењнатї дошта аз тарафи волидайн дастгирї намеёбанд ва ин ба натиљањои тањсилоти онњо таъсири манфї мерасонад. Ин як дараља ба воситаи интиќоли маблаѓњо дар хонаводањои партофтанашуда љуброн карда мешавад. Ќайд кар-


90

дан лозим аст, ки вазъият мураккаб аст ва сатњи маълумот ва муносибати волидайн низ дар ин љо наќш мебозанд.

Муњољират метавонад ба натиљањои тањсилотї ба воситаи мањдуд гаштани роњнамоии волидайн ба кўдакон ва ёрию дастгирии онњо ба воситаи дилмондаю бадрафтор шу-дани онњо ё машѓул шудан ба корњои дигар таъсири манфї расонад. Аз тарафи ди-гар, маблаѓњои интиќолшуда ба хонаводањо барои пардохти харољоти тањсилоти си-фатнок ба фарзандонашон имконият фароњам меоварад ва чї тавре дар мусоњибањои тањќиќоти озмоишї нишон дода шудааст, кўдакони хонаводањои муњољирони мењнатї ба муваффаќиятњои бештар дастрас мешаванд. Чї тавре яке аз муаллимон ќайд кард:

«Кўдакон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта дар синфи ман назар ба дигарон рафтори бењтар намоиш медињанд... хуб мешуд, ки ба онњо ёрии иловагї расонда шавад... фарзандони муњољирони мењнатї одатан бо саба-би вазъияти хонаводаашон дар синф аз њама пурќувватанд. Онњо сарваранд... онњо азият кашидаанд, бинобар ин пурќувватанд».140

Албатта, муаллимон метавонанд дар ин њолат дастовардњои кўдаконро аз хонаводањои муњољир ва ба муњољират љалбнабуда аз њама бењтар арзёбї намоянд, вале аќидањо гуно-гунанд. Дар муќоиса бо гуфтањои муаллим, гурўњи дигари муаллимон дар аќидае њастанд, ки ба њисоби миёна дастовардњои фарзандони хонаводањои муњољирон бадтаранд. Маса-лан, як муаллим аз ноњияи Бобољон Ѓафуров мегўяд, ки дар хонаводаи муњољир:

«Кўдакон аз навозиши падар мањруманд, баъзеашон бемор, дигарњо бањоњои паст мегиранд, волидайнашонро ёд кардаанд ва вазифањои хонагиашонро иљро намекунанд. Албатта, дар байни онњо бачањои хубхон ва гапдаро низ кам нестанд»141.

Муаллимони дигар фарќияти байни хонаводањои муњољир ва партофташударо ќайд карда мегўянд, ки кўдакон аз хонаводањои партофташуда бештар азият мекашанд: «Хонаводањои партофташуда имкониятњои хеле мањдуд доранд»142. Илова бар он дигар муаллимон бањс мекарданд, ки фарќият ба дараљаи маълумотнокии падари муњољир не, балки сатњи маълумотнокии модар бештар вобаста аст.

«Агар дар хонаводањои муњољир модар босавод бошад, ин бисёр хуб аст. Агар баръакс модар танњо ва бесавод бошад, ин ба кўдакон таъсири манфї мерасонад»143.

Дар њаќиќат, хонаводањои муњољир фикр мекунанд, ки муњољират дастовардњои тањсилотии кўдаконро бењтар мекунад:

«Ба хонавода манбаи даромад ва сармояи кифоя барои таъмини некўањволии кўдакон хеле муњим аст, то ин ки бачањо кор накунанд. Дар ин синну сол ба онњо тањсил кардан даркон аст, на ёфтани воситањои зиндагї»144.

Модаре аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта ин масъалањоро хеле хуб хулоса кардааст:

«Бо хонавода набудани падар ба саломатї ва раванди тањсилоти кўдакон он ќадар таъсир намерасонад. Бале, ман њама ваќт раванди тањсилоти фарзан-


141 Мусоњиба бо муаллим, ноњияи Бобољон Ѓафуров.


143 Мусоњиба бо муаллим, шањри Вањдат.

144 Вохўрии гурўњии парасторони ба муњољирати мењнатї љалб, ноњияи Шуѓнон.

91



донамро таъмин карда метавонам. Онњо бо китобу дафтар таъминанд. Яго-на коре, ки ман карда наметавонам, ин расонидани ёрї барои тайёр кардани вазифањои хонагии онњо мебошад»145.

Илова бар ин, мусоњибони зиёди дигар низ мушкилоти ёрї расониданро барои тайёр кар-дани вазифањои хонагї чун мушкилот ва таъсири муњољират, ки имконияти роњнамоиро ба фарзандон мањдуд менамояд, ќайд кардаанд.

Сифати мактабхонї ва таълим ба дастовардњои кўдакон мувофиќ аст. Ягон њодисаи хушунат нисбати кўдакон оид ба муњољирати волидайн ё кўдакон аз хонаводањои пар-тофташуда ќайд карда нашуданд. Кўдакон асосан нисбат ба муаллимон фикрњои мусбї пешнињод мекарданд ва онњо низ кўшишу ѓайрати шогирдонашонро ќайд кардаанд. Масалан, хонандае аз хонаводаи партофташуда чунин посух дод: «Муаллимони ман бо ман хуб муносибат мекунанд. Агар шогирд дарсњояшро тайёр карда биёяд, муаллим низ сабабе намёбад, ки нисбати ў муносибати бад кунад»146. Кўдаки дигар аз њамин навъи хонавода муносибати муаллимро ба тайёрии хуб вобаста медонад: «Ман њељ гоњ бо му-аллимонам нофањмие надорам, зеро њама ваќт ба дарсњо бо тайёрии пухта меоям ва онњо маро ба ягон кор гунањкор карда наметавонанд»147. Лекин ба њар њол як писар аз хонаво-даи муњољири мењнатї дошта изњор намуд: «Ба ман дар мактаб њамин сафкашї маъќул нест, зеро ман ба дарси таърих пурра тайёр набудам, муаллим маро дар назди тахтаи синф рост монд»148. Њарчанд дар натиљањои мо чунин мисолњо кам бошанд њам, чунин муносибат оид ба тайёр кардани дарсњо, мумкин аст, кўдаконро аз хонаводањои партоф-ташуда, ки на њама ваќт имконият ва шароити мувофиќи пурра ба дарсњо тайёр шуданро доранд, дар як њолати ногувор монад.

Њолатњои танќид намудани мактаб ба чунин масъалањо ба монанди нарасидани барќ, ки мушкилоти аз њама калон дар фасли хунуки сол аст, зеро онњо дар мактаб рўзи да-роз истода наметавонанд, алоќаманд аст. Ин масъала аз тарафи гурўњњои гуногун борњо таъкид карда шуд, махсусан аз тарафи кўдакон аз хонаводањое, ки волидайнашон ба муњољирати мењнатї љалб нестанд:

«Шароит дар мактаб бад нест. Муаллимон дарсњоро ба ќадри њол хуб мегу-заронанд. Чї тавре Фарњод ќайд намуд, мо аз воситањои техникии таълим истифода бурда наметавонем, зеро дар мактаб ќувваи барќ нест. Агар мак-таб бо барќ пурра таъмин карда мешуд, сифати азхудкунии донишњо якчанд маротиба баландтар мешуд»149.

Њис карда мешавад, ки набудани волидайн ба кўдакон таъсири психологї мерасонад (нигаред ба ќисмати 5.8) ва њатто дар њолатњое, ки алоќа мављуд аст, эњтимоли будани ваќти алоќа ё дастгирї ба ташаккули мўътадили кўдакон таъсир мерасонад150 дар баъзе њолатњо ин ба нарасидани назорат ва таъсир ба тањсилоти онњо оварда мерасонад. Пас аз муњољират, масалан:

«Кўдакон ба дарс намеоянд, асабашон ноороманд. Масалан, ваќте ки волидайн дар хона буданд, њатто агар камбизоату нодор бошанд њам, фарзандонашон-

145 Мусоњиба бо модар аз хонаводаи муњољирати мењнатї дошта, ноњияи Шуѓнон.

146 Мусоњиба бо писаре аз хонаводањои партофташуда, шањри Вањдат.

147 Мусоњиба бо писаре аз хонаводањои партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

148 Мусоњиба бо писаре аз хонаводаи муњољири мењнатї дошта, ноњияи Шуѓнон.

149 Вохўрии гурўњї бо кўдакони ба муњољират љалбнабуда,шањри Кўлоб.



92

ро ба таври мусбат арзёбї мекарданд. Њоло бошад, онњо дар муњољиратанд, касе кўдаконро назорат намекунад»151.

Набудани интизому тартиб пас аз ба муњољират рафтани волидайн ё партофта рафтани хонавода аз тарафи онњо, чун таъсири манфї дошта аз тарафи якчанд посухдињандагон арзёбї шудааст. Чї тавре яке аз муаллимон ќайд кардааст: «тарафи манфии муњољират - нарасидани њамин санљишу назорат аз тарафи падар мебошад»152.

Аксарияти посухдињандагон изњор кардаанд, ки набудани падар ин тањдид ба њолати фикрию зењнии кўдакон мебошад, ки он одатан аз тарафи падар дастгирї меёфт. Маса-лан муаллимон чунин аќида доранд:

«Парасторон барои тайёр кардани вазифањои хонагї бо кўдакон кам ањамият медињанд. Ашхоси барои нигоњубини кўдакон мутасаддї асосан бобою бибињоянд ва дар синну соле ќарор доранд, ки барои тайёр кардани вазифањо ёрї расонида наметавонанд. Парастороне низ њастанд, ки бо иловаи фар-зандони худ боз ашхоси дигареро барои нигоњубин ба ўњда доранд, дар чунин њолатњо ба ёрии онњо умед бастан амри мањол аст, зеро нигоњубини ашхоси зиёд кори мушкил ва сангин аст»153.

Падаре, ки зављааш ба муњољирати мењнатї рафтааст, бо ин аќида розї буда, ќайд на-муд, ки мехоњад ба фарзандонаш ёрї расонад, вале, мутаасифона, маљбур аст кори зиёди дигарро ба анљом расонад:

«Ман дар бораи дигар кўдакон чизе гуфта наметавонам. Вале набудани мо-дарашон ба фарзандони ман сахт таъсир кардааст. Агар вай дар хона мебуд, албатта ба тањсилоти онњо диќќати бештар медод. Ман бошам, хеле серко-рам. Ман њама ваќт ягон кори иљро мекардагї дорам, саросемавор ба љое раф-танам даркор аст ва, рости гап, ќариб њељ ваќт ба тањсилоти онњо диќќати кифоя дода наметвонам. Ин, албатта, хеле бад аст, вале ман ноилољ ба ин корњо машѓул мешавам ва, агар чун мардикор ман рўзе кор наёбам, мо бе маблаѓ ва бе њељ чиз мемонем»154.

Мусоњибаи гурўњии модарон ба хулосае омаданд, ки бобою бибињо барои дарстайёрку-нии наберањо коре карда наметавонанд ва дарсхонии онњо рўзе суст мешавад155. Корман-ди СЃЊ низ ќайд намуд, ки парасторон назар ба волидайни худашон ба кўдакон кам-тар мењрубонї карда, барои дарстайёркунї ёрии нокифоя мерасонанд156. Ќайд кардан даркор аст, ки баъзе парасторон оид ба наќши худашон бомасъулиятона рафтор намуда чунин мењисобанд, ки:

«Дар мактаб тез-тез маљлису вохўрињо мешавад ва зављаам ва ман дар он иштирок мекунем, бо муаллимон вохўрда аз муваффаќиятњои фарзандона-мон (фарзандони худамон ва бародарам) огоњ мешавем. … Одатан набудани волидайн ба натиљањои таълимии кўдакон таъсири манфї мерасонад, вале он ба масъулияти парасторон вобастагї дорад. Мо дар оилаамон нисбат ба сифати таълими кўдаконамон талаботњои љиддиро пеш гузоштаем ва онро риоя мекунем».

151 Мусоњиба бо муаллим, ноњияи Шуѓнон.


153 Мусоњиба бо муаллим, вилояти Суѓд.

154 Мусоњиба бо падари муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

155 Вохўрии гурўњи модарон, ноњияи Шуѓнон.

156 Мусоњиба бо корманди СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

93



Кўдакони волидайнашон ба муњољирати мењнатї љалбнабуда бо дилпурї ќайд мекарданд, ки онњо барои дарстайёркунии фарзандонашон ёрї мерасонанд: «Падари ман барои тай-ёр кардани вазифањои хонагї ёрї мерасонад, махсусан аз фанни алгебра. Ман аз љониби волидайнам дастгирии кифоя дорам»157. Духтараки волидайнаш ба муњољират љалбнабуда ќайд намуд, ки набудани волидайн ба вай таъсири манфї расонида метавонад:

«Азбаски волидайнам њамеша бо мананд, чизе гуфта наметавонам, лекин ман фикр мекунам, ки набудани онњо ба ман ба таври манфї таъсир мерасонад. Ман танњо дар бораи онњо фикр мекунам ва фикрњоямро як љо љамъ карда на-метавонам ва ин, албатта, ба натиљањои тањсилот таъсир мерасонад»158.

Муњољират низ диќќати волидайнро аз тањсилоти фарзандон дур месозад. Њарчанд му-носибат гуногун аст. Масалан муаллиме чунин посух додааст:

«Баъзе падароне, ки ба муњољират рафтаанд, њељ гоњ барнамегарданд, занг намезананд. Вале волидайне, ки пас аз муњољират ба хона бармегарданд, ба мактаб рафта аз тањсилу дастовардњои фарзандонашон огоњ мешаванд».159

Модари муњољир дар ин бора чунин ќайд кардааст:

«Ман тез-тез ба мактаб рафта бо муаллимон сўњбат мекунам. Мумкин аст баъзе фарзандон аз рафтани падаронашон таъсири манфї гиранд, вале дар њолати духтари ман ин дуруст намеояд, зеро падари ў њанўз дар хурдсолиаш моро партофта рафта буд ва духтарам ўро намешиносад»160.

Як марди ба муњољирати мењнатї љалб чунин посух додааст, ки зављааш дар набудани вай аз ўњдаи нигоњубини фарзандон ва вазъияти тањсилу дастовардњои тањсилотии онњо хуб баромада ва огоњ аст:

«Не, баръакс. Ман кўшиш мекунам, ки фарзандонам дар кадом вазъият кору зиндагї кардани маро донанд, огоњ бошанд, то ин ки онњо бењтар хонанд ва бештар донанд, Њар њафта мун ба мактаб рафта бо муаллимон гап меза-нам. Дар ваќти дар муњољират буданам санљишу назорати бачањо ба дўши зављаам меафтад»161.

Модари партофташуда низ њамин тавр ќайд кардааст, ки тањсилоти кўдакашро мунта-зам санљида меистад. Айни њол худи кўдакон аз хонаводањои партофташуда ќайд меку-нанд, ки худашон мустаќилона вазифањои хонагиашонро бе ёрию дастгирии калонсо-лон тайёр мекунанд.

Муносибати кўдакон ва волидайнашон аллакай дар ќисматњои болої муњокима карда шуданд ва табиист, ки ба муваффаќияту дастовардњо ноил шудани онњо наќши калон мебозанд. Маълумотњои дастраскардаи мо низ тавсия медињанд, ки муносибати фарзан-дону волидайн нисбат ба мактабхонї мусбат аст. Масалан, яке аз муаллимон маълумот додааст, ки «муносибат нисбат ба тањсилот дар дењаи мо мусбї аст ва ин ба хонаводањои муњољир ё ѓайримуњољир будан вобаста нест»162. Муаллими дигар ќайд кардааст: «Ода-мон дар ин љо ба маълумот боварї доранд ва онро хеле муњим мешуморанд, махсусан

157 Мусоњиба бо духтарак аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда, шањри Вањдат.

158 Мусоњиба бо духтарак аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда, вилояти Суѓд.


160 Мусоњиба бо модари муњољир аз шањри Кўлоб.

161 Мусоњиба бо марди муњољир, шањри Вањдат.



94

мардуми бесавод, ки аз бесаводии худ азият мекашанд. Онњо мехоњанд ба фарзандона-шон имконияти бењтари маълумотгирї дињанд»163. «Дар њаќиќат, - муаллим ќайд кард, - фарќияти асосї ба оилаи хонаводањои муњољир ё ѓайримуњољир будан вобаста нест, гап дар сари фарќияти мард ё зан будан аст: Махсусан, ба тањсилоти духтарон дар мактаб диќќати кифоя дода намешавад»164.

Кўдакон фарќияти калонро дар муносибати худ ба тањсилоташон нишон надоданд. Кўдакон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта, партофташуда ва ба муњољират љалбнабуда маълумот доданд, ки мактабхониро, мактабравиро дўст медоранд, ба онњо бо њамсинфонашон будан маъќул аст ва бо муаллимонашон мухолифату низоъ надо-ранд. Масалан, мубоњисаи гурўњии омехта чунин хулоса пешнињод намуданд:

«Мактаб хонаи дуюми мост. Мо ба мактаб рафтанро дўст медорем, мо њар рўз дар мактаб ягон чизи нав меомўзем, бо њамсинфонамон вомехўрем. Мак-таб ба мо инсон буданро меомўзонад Агар мо дар оянда ягон кас шуданї бо-шем, пас бояд дар мактаб хуб тањсил намоем165.

Њарчанд мањз тањќиќоти аввалини мо инро тасдиќ накарда бошад њам, баъзе мусоњибон чунин аќида пешнињод мекарданд, ки фарзандони муњољирон нисбати тањсилоташон муносибати бад ва бепарвоёна доранд. Аз посухњои як корманди СЃЊ маълм мешавад, ки кўдакони хонаводањои муњољири мењнатї дошта на њама ваќт вазифањои хонагиа-шонро дуруст иљро мекунанд, зеро онњо дилпуранд, ки падаронашон барои пардохти њама гуна харољоти тањсилотї маблаѓ интиќол мекунанд»166. Ба назар чунин мерасад, ки ин њаќиќат набуда фарзияе беш нест, махсусан бо назардошти он далелњое, ки ин љо пешнињод шуданд.

Маълумоти омории љамъоварда нишон медињад, ки аз љамъи писарону духтарони ба тањќиќот фарогирифта духтарон назар ба писарон бањои баландтар мегирифтаанд, вале он ба кадом навъи хонаводањо дохил будан фарќ надоштааст. Аз 90 фоизи ба тањќиќот фа-рогирифташудагон 240 нафар духтарон танњо бо бањои 4-5 мехондаанд, писарон бошанд, аз 236 нафар танњо 60-70 фоизашон бањои 4-5 мегирифтаанд (бањои 5 баландтарин аст).

Як хулоса, ѓайриоддї садо дињад њам, он аст, ки далелњо собит мекунанд, ки духтарон аз хонаводањои партофташуда ба њисоби миёна аз њама бањои баландро соњиб мешудаанд.

Љадвали 55. Дастовардњои таълимии кўдакон вобаста ба љинс ва сатњи муњољират

Муњољир Партофташуда ЃайримуњољиратЗан 4.26 (96) 4.41 (27) 4.24 (86)Мард 3.86 (120) 3.84 (19) 3.92 (76)

Њисоби миёна аз 5, бањои 5 аз њама баланд аст. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд.

Вобаста ба натиљањои байналмилалї дастовардњо ба таври хеле љиддї ба дараљаи некўањволии хонаводањо вобастаанд (ки бо воситањои боигарї, чен карда мешаванд). Инро бо якчанд сабабњо вобаста кардан мумкин аст, ба монанди иштироки бењтар дар дарсњо, вазъияти хуби тандурустї, шароити мавофиќи дарстайёркунї дар хона, ваќти



165 Вохўриии гурўњи маќсадноки кўдакон, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

166 Мусоњиба бо корманди СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

95



кифоя барои дарстайёркунї ва волидайни маълумоташон баланд. Он чунин маъно на-дорад, ки боигарї натиљаи дастрас кардани бањоњои хуб бошад.

Љадвали 56. Дастовардњои таълимї вобаста ба сатњи некўањволї

Дараљаи некў ањволї 1 2 3Бањо 3.87 (171) 3.96 (138) 4.33 (158)

Њисоби миёна аз 5, бањои 5 аз њама баланд аст. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд. Дараљаи некўањволї аз рўи рўйхати се моликияти асосї њисоб карда шудаанд (ба ќисмати 5.2.5 нигаред).

А рўи тањќиќотњои гузашта низ маълум шудааст, ки натиљаю дастовардњои хонандагон ба сатњи саводнокии волидайн, махсусан модарон вобастагї дорад.

Љадвали 57. Дастовардњои таълимї дар оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии волидайн

Сатњи маълумотнокїСинфи 10-ро

хатм кардаастДар муассисањои таълимии

миёнаи касбї тањсил кардастДонишгоњро хатм

кардастПадарон 3.92 (38) 3.99 (116) 4.2 (40)Mодарон 3.82 (61) 4.08 (98) 4.31 (26)

Њисоби миёна аз 5, бањои 5 аз њама баланд аст. Ин барои он кўдаконе њисоб карда шудааст, ки падарашон муњољири мењнатї аст. Раќамњо дар ќавс дода шудаанд.

Маълумоти оморї оид ба таъсири муњољирати волидайн ба фарзандон бо натиљањои маълумоти сифатї мувофиќанд. Парасторони кўдакони хонаводањои партофташуда на-зар ба хонаводањое, ки муњољири мењнатї доранд, фикр доранд, ки рафтори кўдакони онњо пас аз ба муњољират рафтани волидайнашон таѓйир меёбад, ва ягонтои онњо ќайд накардаанд, ки рафтори онњо бењтар шудааст. Кўдакону наврасони калонтар фикр меку-нанд, ки пас аз рафтани волидайн дастовардњои таълимии онњо бадтар шудааст, ба ѓайр аз кўдакони љинси марди хонаводањои партофташуда.

Љадвали 58 Аќидањои парасторон оид ба таъсири муњољират ба фаъолияти кўдакон

Муњољир ПартофташудаБадтар шудааст – рафтори нозеб 2% (130) 8% (46)Бадтар шудааст – бештар дар синф ѓоиб аст 2% (130) 3% (46)Бадтар шудааст – ягон шахси барои вазифањои хонагї ёридињанда нест

3% (130) 5% (46)

Бењтар шудааст 3% (130) 0% (46)Таѓйирот нест 70% (130) 76% (46)Гуфта наметавонам 20% (130) 9% (46)

% фоизи мусоњибоне, ки ба саволи мазкур љавоб гуфтаанд: «Рафтору одоби кўдакон пас аз ба муњољират рафтани воли-дайнашон чї тавр таѓйир ёфтааст?» Раќамњо дар ќавс дода шудаанд.


96

Љадвали 59. Аќидањои наврасон ва кўдакон оид ба таъсири муњољират ба дастовардњои таълимии худ

Муњољир Партофташуда ЃайримуњољирНаврас Зан 19% (16) 17% (12) 40% (5)

Мард 18% (40) 30% (10) 33% (6)Кўдак Зан 19% (31) 33% (12) 0% (7)

Мард 29% (24) 0% (8) 0% (6)

% фоизи мусоњибоне, ки «дар набудани волидайн дастовардњои таълимиашон паст меравад» гуфтаанд. Раќамњо дар ќавс.

Маълумоти оморї осон ё мушкил шудани таъмини хизматрасонињои таълимии кўдаконро дар набудани волидайн нишон медињад. Дар ин љо натиљањо пурќувваттаранд ва, албатта, ин нишонаи таъсири маблаѓњои интиќолкардаи муњољирон аст. Љадвали 60 љузъиётњоро пешкаш мекунад. Хонаводањои партофташуда оид ба имкониятњои худ ба-рои таъмини харољоти тањсилоти фарзандонашон аќидаи манфї доранд ва ин ба кам бу-дани имкониятњои молиявии онњо вобаста аст. Сабаби дуюм пас аз нарасидани маблаѓ, набудани шахсе, ки кўдакон ба онњо таќлид кунанд (аз тарафи њафт хонавода), набуда-ни ягон шахси барои кўмак дар тайёр кардани дарс (шаш оила) ва набудани ягон кас барои рўњбаланд кардан ба хондан (12 хонавода) мебошад. Ин натиљањо бо натиљањои тањќиќоти сифатї мувофиќанд.

Љадвали 60. Таъсири муњољират ба таъмини тањсилоти кўдак – назари парасторон

Муњољир ЃайримуњољирПарасторон маълумот медињанд, ки пас аз рафтани воли-дайн таъмини харољоти тањсилот чї тавр сурат гирифт:

% N (130) % N (46)

Хеле осон шуд 15% 19 0% 0Каме осон шуд 28% 36 0% 0Чун пештара 42% 55 28% 13Каме мушкил шуд 5% 6 22% 10Хеле мушкил шуд 1% 1 48% 22Намедонам 10% 13 2% 1

Онњое, ки «хеле мушкил шуд» љавоб додаанд, чунин сабаб пеш оварданд*

N (7) N (32)

Маблаѓи кам 29% 2 94% 30Кўдак њоло маљбур аст дар корњои ќитъаи замин ёрї расонад

14% 1 6% 2

Барои корњои хонавода ёрдамчї нест 43% 3Онњое, ки «хеле мушкил шуд» љавоб додаанд чунин сабаби дуюмро пеш оварданд:

Маблаѓи кам 14% 1Кўдак њоло маљбур аст дар корњои ќитъаи замин ёрї расонад

57% 4 16% 5

Каси чун намуна нишон медодагї нест 14% 1 13% 4

97


5.7 Таъсир ба фаъолияти иќтисодии кўдакон

Муњољир ЃайримуњољирЯгон кас барои иљрои вазифањои хонагї ёрї намера-сонад

14% 1 9% 3

Барои такрор ва мустањкамкунии дониш рўњбаландкунї нест

29% 2 13% 4

Онњое, ки «хеле мушкил шуд» љавоб додаанд, чунинсабаби сеюмро пеш оварданд:

Маблаѓи кам 6% 2Каси чун намуна нишон медодагї нест 14% 1 3% 1Ягон кас барои иљрои вазифањои хонагї ёрї намера-сонад

6% 2

Барои такрор ва мустањкамкунии дониш рўњбаландкунї нест

43% 3 9% 3

*Фоизро то 100 зиёд кардан мумкин аст, зеро посухдодагон ин машќро осон њисобидаанд, лекин мушкил шуданаш низ имкон дорад.

5.7 Таъсир ба фаъолияти иќтисодии кўдаконТаъсири муњољират ба фаъолияти иќтисодии кўдаконе, ки дар хона мондаанд, вобаста ба кори кўдакон дар хона ва берун аз он фарќ мекунад. Агар кўдак берун аз хона кор кунад, он гоњ шояд кас ба хулосае ояд, ки маблаѓи интиќолї метавонад ба кам шудани андозаи кори кўдак мусоидат намояд. Барои кўдаконе, ки дар хона кор мекунанд, ин таъсир дукарата шуда метавонад. Якум, кўдак шояд барои пурра сохтани ќувваи кории калонсоли ѓоиб зиёдтар кор кунад. Дуюм, маблаѓи интиќолї метавонад ба фаъолияти самараноки кўдак таъсир расонад, дар њолате, ки агар ин маблаѓ барои самаранокии фаъолият сарф шавад, ба монанди хариди замин ва ё таљњизот. Мутаносибан таъсири умумии муњољират ба фаъолияти иќтисодии кўдакон ба таќсимоти нави ќувваи корї дар хонавода ва навъи таъсири асосии натиљаи муњољират вобаста аст. Инчунин он ме-тавонад асосан ба љинси кўдак, макони љойгиршавии оила, хоњ шањр бошад ё дења, ва инчунин ба муносибат ба навъњои кори гуногун вобаста бошад.

Дар ќисмати мазкур мо таъсири њар ду навъи кор - кор дар хона ва берун аз онро тањлил менамоем. Дар ин љо мо маќсади гурўњбандии кўдакон вобаста ба фањмиши мењнати кўдакон мувофиќи шарњу эзоњњои байналмилалиро надошта, балки њадафи мо њалли масъалаи таъсири муњољират ба фаъолияти иќтисодии кўдакон аст. ЮНИСЕФ ва Таш-килоти умумиљањонии муњољират (ТУМ) чунин шарњу эзоњро оид ба мењнати кўдакон пешнињод менамоянд:


98

Шарњу эзоњи байналхалќї оид ба мењнати кўдакон

ЮНИСЕФ

ЮНИСЕФ мењнати кўдаконро њамчун фаъолияте, ки аз миќдори аќалли соати корї вобаста ба синну сол ва навъи кор зиёд аст, муайян мекунад. Чунин кор бар зарари кўдакон буда, аз ин лињоз он бояд аз байн бурда шавад.

• Синни 5-11-сола: Аќаллан як соат кори (фаъолияти) иќтисодї ё 28 соати кори хонагї дар як њафта.

• Синни 12-14-сола: аќаллан 14 соат кори иќтисодї ё 28 соати кори хонагї дар як њафта.

• Синни 15-17-сола: Аќаллан 43 соат кори иќтисодї ё кори хонагї дар як њафта.

ТУМ

ТУМ мењнати кўдаконро њамчун «коре» муайян мекунад, ки:1. аз лињози аќлонї, љисмонї, иљтимої ё рафторї барои кўдакон хатарнок ва

зараровар аст; ва

2. раванди таълимгирии кўдакро тавассути омилњои зерин халалдор месозад

◦ мањдуд кардани имконияти иштирок дар дарсњо; ◦ онњоро маљбур месозад, ки мактабро тамоман партоянд; ◦ аз онњо талаб мекунад, ки њам дар дарсњо иштирок карда, кори зиёди ваз-

нинро иљро намоянд.

Дар шаклњои вазнин мењнати кўдакон ба ѓуломї оварда, онњоро аз оилањои худ људо мекунад, онњоро ба хатари ва беморињои шадид гирифтор карда, дар кўчањои шањри калон сарсон мегардонад – аслан дар синну соли хурд.”

Умуман, шарњу эзоњоти мазкур мењнати кўдаконро аз кори кўдак бо давомнокии кор ва таъсири он ба инкишофи кўдак фарќ (људо) мекунонанд. Андозаи тањќиќоти мо имкони-яти муайян намудани мењнати кўдакон (муќобили кори кўдакон)-ро дар асоси давомнокї ва таъсири кор надошт, зеро барои ин саволномаи фарогири масъалањои мазкур лозим аст. Аз ин лињоз дар ќисмати мазкур мо танњо таъсири муњољирати калонсолонро ба фа-ъолияти иќтисодии кўдакон бе ќайди махсуси мењнати кўдакон баррасї менамоем.

Њисоботњо оид ба муњољират дар Тољикистон ќайд менамоянд, ки ашхосе, ки дар хона мемонанд (одатан занон), маљбуранд ќувваи кории њамсарони муњољирашонро иваз на-моянд. Иќтибос аз мусоњиба бо зане, ки дар њисоботи Олимова ва Боск (2003) оварда шу-дааст, ин масъаларо муаррифї карда метавонад: «ќариб 80-85 фоизи мардони дењаи мо барои пул кор кардан ба Россия рафтаанд. Кї кори онњоро (ба љои онњо) иљро мекунад? Албатта, занон, ки замин шудгор мекунанд, гандум мекоранд ва пахта месабзонанд. За-нон њама корњоро иљро мекунанд.» Олимова ва Боск ќайд мекунанд, ки њарчанд занон мувофиќи анъана ба кишоварзї љалб шаванд њам, бо муњољирати мардон ин амал ба ўњдадории онњо мубаддал гаштааст.

Самтњои асосии таъсир, ки дар тањќиќоти мазкур баррасї мешаванд, кори кўдак берун аз хонавода ва дар дохили он мебошад. Ин самтњо бо навбат тањлил мешаванд.

99



5.7.1 Кор берун аз хонаводаКўдакони њама навъи хонаводањо берун аз хонавода кор мекунанд. Кўдакони оилањои камбизоат зиёдтар кор мекунанд ва хонаводањои партофташуда одатан камбизоатанд, аз ин лињоз байни камбизоатї ва партофташуда таносуб мушоњида мешавад. То ан-дозае байни муњољират ва кори кўдакон омили сабабу натиља низ дида мешавад, чун-ки кўдакони оилањои партофташуда ва муњољир љойи волидайни ѓоибашонро иваз мекунанд. Аммо ин на он ќадар мустањкам буда, вобаста ба вазъият фарќ мекунад: кўдакони хонаводањои ба муњољират љалбнашуда низ кор мекунанд ва якчанд кўдакони хонаводањои партофташуда ва муњољир бошанд кор намекунанд. Илова ба дорої ва ќувваи корї њамчун омилњои асосї дар масъалаи кори кўдакон муносибатњо низ наќши муњим мебозанд: чанд нафар корро њамчун фоида њисоб кунанд, дигарон онро њамчун зарар муайян намудаанд.

Љадвали 61. Кор берун аз хонавода, санљиши фарзия

Фарзия Натиља ШарњКўдакони бе назорат ва тарбият монда дар Тољикистон берун аз хона камтар кор мекунанд

Дастгирї наёфт

Маълумоти бадастомада фарќи зиёдро байни кори кўдакони берун аз хонаводаро нишон намедињанд. Кўдакони њамаи навъњои хонаводањо берун аз хона кор мекунанд. Омили асосии кор кардани кўдакон берун аз хонавода мављудияти кор ва даромад аст.

Маълумоти сифатї муайян мекунад, ки ќариб њамаи посухдињандагон дар хона ё берун аз он дар баробари кори мактабї фаъолияти мењнатї кардаанд. Њангоми ба саволномаи сифатї љавоб гардонидан якчанд кўдакони хонаводањои партофташуда ќайд карданд, ки онњо маљбуранд барои пурра кардани љойи падарашон ба кори маблаѓнок љалб ша-ванд. Маълумоти сифатї муайян менамояд, ки аслан писарон ба ин машѓулият шоми-ланд. Масалан, писари хонаводаи партофташуда ќайд кард, ки ў маљбур аст, ки санг бор кунад ва «њамаи кори хона ба души ман аст. Агар падарам мебуд, кори ман хеле осон мешуд.»167

Одатан, ин барои иљрои вазифањои вазнин зарур аст. Масалан, духтарчае аз хонаводаи партофташуда ќайд кард, ки:

«Ба мо бобою бибиямон ёрї мерасонанд. Агар кор вазнин бошад, ба мо баро-дарони падарам ёрї мерасонанд. Мо бо њамсояњоямон муносибати хуб дорем. Онњо моро ѓам намедињанд; баръакс ба мо њангоми зарурат ёрї мерасонанд.»168

Дар аксари њолатњо кўдакони хонаводањои партофташуда ќайд мекунанд, ки онњо барои ќонеъ кардани талаботи худ кори маблаѓнок мекунанд. Масалан, духтаре аз хонаводаи партофташуда тарзи ба модараш ёрї расониданро чунин шарњ дод:

«Модарам дар хољагии дењќонї кор мекунад ва моро то андозае таъмин ме-намояд. Мо ба ў њангоми чобук кардан ва чиндани пахта ёрї мерасонем. Мо ба модарамон якљоя кор мекунем. Барои ин кор мо маблаѓи кам мегирем ва як навъ карда, бо ин маблаѓ зиндагиамонро пеш мебарем.»169

167 Мусоњиба бо писарак аз хонаводаи партофташуда, шањри Вањдат.

168 Мусоњиба бо духтар аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

169 Мусоњиба бо духтарчае аз хонаводаи партофташуда, Кўлоб.


100

Аммо муносибат байни кор ва муњољират ё партофташавї аниќ нест. Он аз консепсияи умумии тањќиќот манша гирифта, дар маълумот дарљ ёфтааст.

Аввал, на њамаи кўдакони хонаводањои партофташуда берун аз хонавода кор мекунанд (кор дар дохили хонавода аслан ќобили ќабул аст). Дар хонаводањое, ки сатњи некўањволї имконият медињад кўдакон кор накунанд, ё волидайн хавф доранд, ки кори кўдаконашон ба тањсили онњо зарар дорад ё кори духтарон муќобили меъёрњои гендерї буда метаво-над. Намунањои зиёде њастанд, ки волидайн кўдакони хонаводањои партофташуда ба кўдаконашон иљозат намедињанд, кик ор кунанд. Масалан, писари 17-солаи хонаводаи партофташуда ќайд кард, ки «модарам маро кори маблаѓнок кардан намемонад. Ў њамеша ба ман мегўяд, ки ман бояд дар мактаб хуб хонам, танњо пас аз ин ба ман иљозат медињад, ки дар куљое, ки хоњам кор мекунам.» 170 Иштирокчии муњокимаи гурўњии масъала, мода-ре ќайд карда, ки «духтари 12-сола дар бозор ва ё дар љойи дигар кор карда наметавонад. Писарон ин корро иљро карда метавонанд, аммо духтарон ба осонї аз ўњдаи он намеба-роянд. Њамчун модар ман ба духтарам кор карданро иљозат дода наметавонам» 171. Мода-ри дигар аз хонаводаи партофташуда зарурати тањсилотро барои кўдаконаш ќайд кард. Натиљаи ин фаъолият дар он аст, ки онњоро барои иљрои корњои хона иљозат медињанд, аммо «ман онњоро намемонам, ки кори маблаѓнок кунанд, њоло барои онњо хондан зарур аст.» 172 Омўзгорон низ ќайд карданд, ки аксари кўдакон ба корњои хона ёрї мерасонанд, одатан ин ба кўдакон таъсири манфї дорад, чунки онњо мактабро тарк мекунанд. 173

Сониян, кўдакони партофтанашуда низ ќайд карданд, ки кор мекунанд. Шояд ин аз пур-ра кардани ќувваи корї (дар хонаводањои муњољир), камбизоатї ё муносибати мусбат ба кор вобаста бошад. Нарасидани ќувваи корї ва камбизоатї омилњои асосианд. Масалан, марде, ки занаш ба Россия муњољират кардааст, ќайд кард, ки:

«Пас аз рафтани зављаам, корњои мекардаи модарашро духтари калониам ба ўњда гирифтааст. Духтари хурдї корњои рўбучини хонаводаро иљро мекунад. Бале, писарам низ ба корњои хона ёрї расонида дар ќитъаи наздињавлигї кор мекунад, масалан побел мекунад. Барои ин панљ-шаш соат ваќт сарф мекунад. Ба ин кор аслан писарам банд буда, духтарњо ба он љо дер –дер мераванд. Ма-салан, агар аз алафњои бегонаро тоза ё хишова кардан даркор бошад. Писари калониам баъзан бо њамроњии ман ба кор меравад ва барои кори иљрокардааш маблаѓи муайянро дастрас мекунад. Духтарам дўзандагї мекунад»174 .

Духтаре аз хонаводаи муњољир ќайд кард, ки «соли гузашта ман дар хољагии дењќонї кор мекардам ва маблаѓ мегирифтам»175. Кўдакони хонаводаи ѓайримуњољир низ кор мекунанд, шояд камтар зеро падарашон дар хона аст: «барои пахтачинї ва љамъ овардани санг мо пули кам мегирем. Мо њамаи маблаѓро ба модарамон медињем ва кай ваќте ки зарур бошад, онро барои мо сарф мекунад. Агар падарам намебуд, шояд мо зиёдтар кор мекардем.»176

Набудани падар баъзан сохтори ќабули ќарорњоро дар хонавода иваз мекунад ва ин ба кўдакон имконият медињад, ки кор кунанд. Масалан, навраси 17 чунин ќайд кардааст:

«Падарам муќобили он буд, ки барои чунин маблаѓи ночиз ман пахта чинам. Агар њоло падару бародарам дар хона мебуданд, ба ман ин ќадар бисёр кор кардан лозим намешуд. Ман фикр мекунам њамаи ин ба фоидаи ман аст, вале афсўс барои тайёр кардани вазифањои хонагї тамоман ваќт намемонад»177.

170 Мусоњиба бо писарбача аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров

171 Вохўрии гурўњии модарони партофташуда, шањри Вањдат.

172 Мусоњиба бо модари партофташуда, аз ноњияи Бобољон Ѓафуров

173 Мусоњиба бо муаллим, шањри Вањдат.

174 Мусоњиба бо падар аз хонаводаи ба муњољират љалб аз ноњияи Ѓафуров

175 Мусоњиба бо писарбача аз хонаводаи ба муњољират љалб, шањри Вањдат

176 Мусоњиба бо писарбача аз хонаводаи ба муњољират љалбнабуда, шањри Кўлоб

177 Мусоњиба бо писарбача аз хонаводаи ба муњољират љалббуда, шањри Кўлоб

101



Кор кардан берун аз хона одатан ба муносибати волидайн нисбати мењнат вобаста ме-бошад. Њарчанд мисолњое мављуданд, ки оќибати он касро ба ташвиш меоварад (баъ-зеи онњоро дар боло номбар кардем). Ќайд кардан муњим аст, ки на њамаи посухдодагон кори кўдаконро берун аз хонавода - њамчун омили манфї ќабул мекунанд, махсусан агар кўдак калонсолтар бошад. Масалан, писари 15-сола гуфт: њарчанд, ки ў санг бор кунад њам, «ин барои саломатї хуб аст»178. Модаре аз хонаводаи муњољир ќайд кард, ки кор кардан на танњо барои маблаѓ зарур аст, балки њам барои духтар ва њам барои писар фои-данок аст, зеро «кўдак коргари хуб мешавад.»179 Њарчанд «муњољират давомнокии корро зиёд гардонад, кор барои онњо зарар надорад»180. Модари дигаре аз хонаводаи муњољир ќайд кард, ки «ин барои онњо хуб аст. Онњо корро ёд мегиранд ва ин барои ояндашон хуб аст»181. Онњо корро ёд мегиранд ва ин барои ояндашон хуб аст.» Падаре аз хонаводаи муњољир аќидаи ба ин монандро иброз дошт:

«Ба фикрам, баръакс, кор барои онњо хуб аст. Онњо мебинанд, ки ману мода-рашон кор карда истодаем ва онњо ба мо ёрї расонда, мустаќилона пул кор мекунанд. Ин барояшон мушкил аст, аммо онњо бояд кор кунанд.»182

Маълумоти омории дар сатњи хонаводањо љамъовардашуда муайян кард, ки ќариб 20 фоиз аз шумораи 328 кўдаки синни 6-18-солаи ба тањќиќот фарогирифташуда барои маблаѓ ё ба ин монанд кор мекунанд. Писарони хонаводањои ѓайримуњољир зиёдтар кор мекунанд (35 фоиз аз шумораи 40 кўдаки ба тањќиќот фарогирифташу-да), дар дигар њолатњо фарќ байни духтарону писарон кам дида мешавад. Кўдакони хонаводањои партофташуда аз миќдори миёна зиёд кор намекунанд. Машѓулияти асосї - кор дар пахтазор буд (72 фоиз аз шумораи 57 кўдак)183. Танњо шаш писар аз хонаводањои партофташуда њангоми мусоњиба ќайд карданд, ки ба корњои дигар машѓуланд (аз љума сохтмон), аммо андозаи мањдуди интихоб имконият намедињад, ки аз он хулосаи зарурї бароварда шавад.

Маълумоти сатњи хонаводањо ќисман саволњое, ки аз наврасон бевосита пурсида меша-ванд, инъикос мекунанд. Таќрибан 21 фоизи наврасоне, ки саволномањоро оид ба кор ва тањсилот пурра сохтаанд, ќайд карданд, ки аз шахсони берун аз хонавода пул кор мекунанд. Дар байни миќдори ками онњое, ки маблаѓ ба даст меоранд, писарон назар ба духтарон зиёдтаранд, чуноне ки дар љадвали 62 оварда шудааст. Як њафта пеш аз тадќикот наврасони мусоњибашуда ќайд карданд, ки умуман 10 соат кори маблаѓноки берун аз хонавода карданд ва 50 фоизи онњо аз панљ соат камтар кор кардаанд.

Љадвали 62. Наврасоне (15-18-сола), ки берун аз хонавода кори маблаѓнок мекунанд

Духтар Писар

% -и посухдињандагонМуњо-

љирПартофта-

шудаЃайри-

муњољирМуњо-


шудаЃайри-

муњољирШумо ягон маротиба берун аз хонавода кори маблаѓнок кардаед?Ња 12% 0% 0% 24% 33% 63%Не 88% 100% 100% 76% 67% 38%Шумораи умумї 17 14 7 41 9 8

178 Мусоњиба бо писарбача аз хонаводаи партофташуда, шањри Вањдат

179 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалб, Кўлоб

180 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалб, Кўлоб

181 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалб, ноњияи Шуѓнон

182 Мусоњиба бо падар аз хонаводаи ба муњољират љалб аз ноњияи Ѓафуров

183 Дар сатњи минтаќа навъњои кор, ки кўдакон ба он машѓул мешаванд, мумкин зиёдтар бошад, вале сатњ ва шумораи ками минтаќаи интихобї ва фарќият дар љамъоварии маълумот муќоисаро мушкил ва хавфнок мегардонад, бинобар ин маълумот дар ин љо оварда нашуд.


102

Оид ба ваќте, ки кўдакон барои машѓулиятњои гуногун дар рўзи муќаррарии мактабї сарф мекунанд, тавассути саволњои мушаххаси тањќиќоти оморї пурсида шуданд. Ин саволњо дар наќшаи 13-и поён оварда шудаанд, ки фарќи мушаххасро байни ваќте, ки кўдакони оилањои партофташуда ва дигар навъи кўдакон сарф мекунанд, нишон намедињанд. Чуноне ки маълум буд, духтарон назар ба писарон ваќти зиёдтари худро ба корњои хона мебахшанд ва барои истироњат ваќти камтар сарф мекунанд, аммо ин фарќият на он ќадар барои дуруст ќайд кардан мувофиќ аст.

Њангоме ки истифодаи ваќт ба нишондињандаи дорої гурўњбандї шуд, муайян гардид, ки кўдакони оилањои бойтар берун аз хонавода барои кор кардани маблаѓ кам ваќт сарф карда, барои корњои хона ваќти зиёдтар сарф мекунанд. Ин нукта аќидаи хонаводањои бойтар ба кўдаконашон имконият медињанд, ки ба хондан зиёдтар ваќт сарф кунанд, на ба ба даст овардани маблаѓ тасдиќ мекунад. Дар назар аст, ки ин ба дастовардњои таълимї таъсири мусбат мерасонад.

Ин маълумот аз омилњои зиёд ба даст оварда шуд, аз љумла андозаи маблаѓи интиќол нисбат бар њар як аъзои хонавода, сатњи маълумотнокии волидайни муњољир ва да-вомнокии муњољират. Дар таркиби маълумот фарќи зиёд дида намешавад. Ин нишон медињад, ки истифодаи ваќт асосан ба бойгарї, ќувваи кор ва муносибатњо ва дигар омилњои муњољират вобаста аст. Аммо андозаи интихобшуда дар ин масъала мањдуд аст, аз ин лињоз хулосањо бояд эњтиёткорона истифода шаванд.

Наќшаи 13. Истифодаи ваќт барои тањсилот, аз рўи маќоми муњољират ва љинс

0%

20%

40%

60%

80%Машѓулияти маблаѓноки берун аз хонавода

Вазифањо дар хољагии дењќонии оилавї/тиљорати оилавї

Расонидани ёрї дар корњои хона

Истироњат

Кори хонагї

Мактаб

100%

Пар

тоф

таш

уда

Ѓайр

имуњ

ољир

Зан Мард

Муњ

ољир

Пар

тоф

таш

уда

Ѓайр

имуњ

ољир

Муњ

ољир

Саволњои мазкур оид ба рўзњои ѓайридарсї низ пурсида шуд ва маълум гардид, ки занњои партофташудаи муњољирон бо маќсади дастрас кардани даромад ба фаъолиятњои аз хона берун назар ба дигарон бештар машѓул мешаванд. Ќобили ќайд аст, ки шумораи кўдакон дар ин љадвалњо зиёд нест.

103



5.7.2 Фаъолияти мењнатии кўдакон дар хонаКўдакон дар њама навъи хонаводањо ба корњои хона љалб мешаванд. Ин бештар ба одату анъана ва муносибатњои хонаводагї вобаста аст, зеро фаъолиятњои хонаводагї як ќисми меъёрњои маъмули ташаккулёбии кўдак њисоб шуда, бояд бо мактабхонї якљоя татбиќ карда шавад (чи тавре, ки дар наќшаи боло нишон дода шудааст). Њозир набудани во-лидайн, мумкин аст рўзи кории кўдаконро барои иљрои корњои хона зиёдтар кунад, зеро ќобилиятњои онњо барои иљро кардани ин вазифањо мањдуд аст.

Љадвали 63. Меъёрњо барои санљиши фарзияњо оид ба кори хона

Фарзияњо Натиља Шарњ Кўдакони дар Тољикистон монда ваќти зиёдро барои иљро кардани кори хона сарф мекунанд.

Тасдиќ наёфт

Кўдакон дар њама навъи хонаводањо ба корњои хона љалб мешаванд.Духтарон дар хона назар ба писарон бештар кор мекунанд.

Оќибати набудани волидайн ба истифодаи мењнати кўдакон ва ёфтани манбаи дарома-ди иловагї барои калонсолон оварда мерасонад ва чунин аќида дар як ќатор мубоњисањо такрор шудаанд. Њамин тавр мешавад, ки дар њолати набудани мард фаъолияти вайро ягон марди дигар ва дар сурати набудани зан фаъолияти ўро зани дигар иљро мекунад. Масалан, духтаре аз хонаводаи партофташуда орзу мекунад: «Мехоњам падарам дар хона бо мо бошад. Агар падарам дар хона мебуд, бародар ва бобоям ин ќадар серкор на-мебуданд. Бародарам њоло хеле зиёд мењнат мекунад, бобоям бошад беќувват аст, лекин вай низ маљбур аст кор кунад»184. Ин гўё ба њама таъсир намекунад, зеро, чї тавре духта-рак ќайд мекунад, набудани падар ба фаъолияти рўзонаи вай таъсир накардааст.

Модарон низ ќайд кардаанд, дар њолати њозир набудани сардори хонавода бо вуљуди мањдуд будани малакањои корї, махсусан барои корњои хонаводагї ба кўдакон кор кардан лозим меояд. Масалан, дар Кўлоб модаре аз хонаводаи муњољири мењнатї чунин посух додааст: «Ягон чораи дигар нест, агар духтарам ёрї нарасонад вазъият вазнинтар мешавад»185. Ва давом дод, «Дар ваќти набудани падар кўдак маљбур аст ба љои вай њама корњои вазнинро ба монанди овардани обу њезум, нигоњубини чорво ва ѓайраро иљро кунад»186.

Њамин тавр, дар њолати ба муњољирати мењнатї рафтани модар кўдакон ва духтарон корњои хонаро иљро мекунанд. Њамчун шавњаре, ки зављааш ба муњољирати мењнатї рафтааст, чунин ќайд кардааст: «Ќисми зиёди корњои зављаам иљро мекардаро њоло кўдакон иљро карда истодаанд. Агар зављаам дар хона бошад, ќисми зиёди фаъолиятњои хонаводагї ба дўши ўст. Њоло бошад, ин корњоро писару духтаронам иљро мекунанд»187.

Кори маошнок, (ва њатто зиёда аз он), кори хонаводагї барои њамаи навъњои хонаводањои муњољир дошта, тарккардашуда ва муњољир надошта ба таври манфї ќабул карда наме-шавад. Якум, кори хона чун фаъолияти муќаррарї дар бисёр хонаводањо аст, новобаста аз он ки оила доро аст ё тарккардашуда ё муњољири мењнатї дошта. Чї тавре яке аз на-врасон аз хонаводаи муњољири мењнатї надошта ќайд кардаст: «Агар кореро дар ќитъаи замин иљро кардан лозим бошад, ман ёрї мерасонам»188. Духтараки дигар ин тавр ќайд

184 Мусоњиба ба духтарча аз хонаводаи тарккардашуда, ноњияи Шуѓнон.

185 Мусоњиба бо модари муњољир, Кулоб.

186 Мусоњиба бо модари муњољир, Кулоб.

187 Мусоњиба бо падари муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров

188 Мусоњиба бо писарбача аз оилае, ки муњољир надоранд, ноњияи Шуѓнон.


104

кардааст, «Мо ќитъаи замин ё мол надорем. Ман косаю табаќњоро мешўям ва ба дигар корњои хона ба модарам ёрї мерасонам. Ман барои маблаѓ кор намекунам»189. Ба њамин монанд духтараки дар хонаводаашон муњољири мењнатї надошта посух додааст, «Дар асл ман ба корњои модарам дар хона ёрї мерасонам, хўрок мепазам, хонањоро рўфта тоза мекунам, љомашўї мекунам, об мебиёрам ва ѓайра»190. Айни замон онњо њис мекунанд, ки дар њолати њозир набудани волидайн сарбории онњо бештар мешавад. Масалан, дух-тари 15 сола аз хонаводаи муњољири мењнатї надошта исрор мекард, «Агар волидайни ман дар хона набошанд, албатта, њамаи кори хонавода ба дўши ман меафтад, ба монанди нигоњубини хоњарам ва ѓайра»191.

Парасторон аз навъњои гуногуни хонавода низ дар аќидаанд, ки кори хона ин зару-рат аст, илова бар ин барои кўдакон фоиданоканд. Бинобар ин марди ба муњољирати мењнатї љалбнабуда чунин посух додааст:

«Кўдакон ба њар кори мо ёрї мерасонанд, масалан мо як ќитъа замин дорем, ки дар он кор мекунем ва наберањои ман хурд њам бошанд, доимо њамроњи мо ба сари замин мераванд ва аќаллан гап зада моро зиќ шудан намемонанд. Онњо барои мо чой мебиёранд, љунин тарзи ёрї низ бисёр муњим аст. Духтарам низ ба мо ёрї мерасонад. Вай дар сањро бо мо кор мекунад ва дар корњои хонаводагї низ ба модараш ёрї мерасонад.... њар њафта ба муддати ду-се соат ба мо ёрї мерасонад. Духтарон корњоро ба осонї иљро мекунанд, вале писарњо њоло хур-данд. Онњо китоб мехонанд, телевизор тамошо мекунанд. Келини ман му-аллима аст ва ба кўдакон барои ваќташонро бекора гузаронидан иљозат намедињад. Њаёти мо чунин аст. Як одам аз ўњдаи њамаи ин корњо намебарояд, бинобар ин мо бояд кўдаконро низ ба корњои гуногун љалб намоем. Ман дар ин амал ягон бадиеро намебинам»192.

Ин навиштањо муносибати иљтимої ва фардиро нисбати кўдакони ба волидайнашон дар корњои хона ёридињандаро равшан нишон медињанд: ин дар њаќиќат зарур (зеро як одам аз ўњдаи иљро кардани њамаи корњои хона намебарояд) ва манфиатнок аст (зеро он аъзои оиларо бо њам наздик ва корњои хонаро дилписанд мегардонад), бинобар ин нодуруст њисоб намешавад.

Аз кўдакони њамаи навъњои хонавода чашмдоранд, ки дар татбиќи фаъолиятњои хонаводагї ёрї расонанд ва он махсусан дар њолатњои набудани даромад ва камбизоатї муњим ва манфиатнок аст. Дар яке аз вохўрињо гурўњи кўдакон бањс мекарданд, ки кўдакон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта ва тарккарда бояд ба модаронашон бо маќсади бењтар кардани вазъияти оилавї ёрї расонанд.193 Дар вохўрии гурўњи дигар онњо зарурати ёрї расониданро ќабул доштанд, вале ќайд карданд, ки волидайн бояд аввал эњтиёљоти фарзандонашонро ба тањсилот ќонеъ намоянд. Дар вохўрии гурўњи сеюм духтаракон таъ-кид мекарданд, ки корњои хонавода байни њамаи аъзои оила тавре таќсим карда шавад, то онњо барои дарс тайёр кардан ва ба мактаб рафтан имконият дошта бошанд.194

Кўдакон дар бораи монеањо ба ќабули ќарор оид ба истифодаи ваќти онњо аз тарафи калонсолон огоњанд ва ба интихоби парасторонашон њаќиќатнигорона бањо медињанд.

189 Мусоњиба бо писарбача аз оилае, ки муњољир надоранд, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

190 Мусоњиба бо духтарак аз оилае, ки муњољир надоранд, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

191 Мусоњиба бо духтарак аз оилае, ки муњољир надоранд, ноњияи Вањдат.

192 Мусоњиба бо падаре, ки ба муњољирати мењнати љалб нест, ноњияи Вањдат.

193 Мусоњиба бо гурўњи писарбачањо аз ноњияи Бобољон Ѓафуров.

194 Мусоњиба бо гурўњи духтарон, аз шањри Кўлоб.

105



Гурўњи кўдакон аз хонаводањои ба муњољирати мењнатї љалбнабуда њангоми рў ба рў шудан ба чунин вазъияти имконпазир ба таври возењ љавоб мегўянд:

«Мо волидайнамонро барои ба кор кардан маљбур кардан ва ба мактаб раф-тан намондан мањкум карда наметавонем. Зеро вазъияти зиндагї хеле ваз-нин шудааст. Њама бояд дар як сатњ кор кунанд. Њаёт њаминро талаб меку-над. Ман фикр мекунам, вай (Анор) бояд кор кунад. Лекин вай бояд ба мактаб низ равад. Дар чунин њолатњо бањо додан мушкил аст»195.

Дуюм, муносибати волидайн нисбати таъсири мењнат, ки оё аз кўдакон кор кардан та-лаб карда мешавад, махсусан дар њолатњои будани имконияти интихоб. Доираи аќидаю муносибати гуногун оид ба мењнати кўдакон дар хона мављуд аст. Аз як тараф, волидайн ба онњо барои кор кардан иљозат намедињанд, њатто дар њолати хоњиши изњор кардани худи онњо. Масалан, наврасе аз хонаводаи партофташуда чунин изњор кард, «Модари ман иљозат намедињад, ки ба ягон кори маошнок ё кори хона машѓул шавам. Вай до-имо мегўяд, ки ман бояд пеш аз њама дар мактаб хуб тањсил кунам, баъд метавонам дар куљое, ки хоњам кор кардан мегирам»196. Аз тарафи дигар, ва дар аксари зиёди њолатњо, одамон аз кори кўдакон дар хона манфиат мебинанд.

Ин манфиатњо мумкин аст барои кўдакон раванди ташаккул бошад. Масалан, як модари ба муњољират муносибате надошта чунин маълумот пешнињод намудааст, “Духтар бояд аз синни хурдсолї ба модар дар корњои хонаводагї ёрї расонданро ёд гирад. Ман ба духтарам корњои вазнинро намефармоям, вай худаш оњиста-оњиста меомўзад”197. Мода-ри муњољири мењнатї дошта ин тавр ќайд намуд, “Ман чунин фикр мекунам, ки ин ба-рои онњо хуб аст. Онњо мењнат карданро ёд мегиранд, ки барои ояндаи онњо манфиатнок аст”198. Чї тавре дар боло ќайд шуд, дар њаќиќат манфиатњо дар сатњи сохтори хонавода низ њис карда мешавад. Иштирокчии вохўрии гурўњи ѓайримуњољир муносибати маз-курро ин тавр хулоса кард:

“Ман мехоњам ќайд намоям, ки агар мо ба волидайн барои корњои хона ва сањро ёрї расонем, онњо хурсанд ва хушбахт мешаванд. Чунин рафтор кардан инчу-нин нишонаи иззату њурмат нисбати волидайн аст”199

Маълумоти миќдории дар наќшаи 13 дар боло оварда аќидаи ба корњои хона љалб бу-дани кўдаконро аз њама навъњои хонавода тасдиќ мекунад. Кўдакон аз хонаводањои партофташуда, муњољир ва ба муњољират љалбнабуда њамаашон ягон ваќти муайянро ба корњои хона ё фаъолияти даромади оила сарф мекунанд. Ин нишондињандаи дои-мии минтаќаест, ки онњо зиндагї мекунанд, ва дар он гуфта мешавад, ки меъёру му-носибат дар ноњияу минтаќањои гуногуни љумњурї ќариб якхела аст. Ба ѓайр аз ин, дар нишондињандаи хонаводањои дороияшон гуногун низ ягон фарќияти калон мушоњида нашуд, яъне кори бачањо дар хона иљро мекарда ба дастоварди даромад он ќадар вобаста нест. Фарќияти на он ќадар калон байни духтарон ва писарон мушоњида мешавад, ки духтарон назар ба писарон ба корњои хона бештар ваќт сарф мекардаанд.

Ќисмати зиёди наврасони 15 то 18 сола (80 фоиз аз 89 пурсидашудагон, ки ба ин савол љавоб додаанд) ќайд кардаанд, ки онњо њамон ваќт ба корњои хона бештар љалб меша-ванд, агар падару модарашон дар сафар бошанд, вале байни кўдакон аз навъњои гуногуни

195 Вохўрии гурўњї бо духтарњои ба муњољират љалбнабуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

196 Мусоњиба бо писарони хонаводањои партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

197 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалбнабуда, ноњияи Шуѓнон.

198 Мусоњиба бо модари ба муњољират љалббуда, ноњияи Шуѓнон.

199 Вохўрии гурўњї бо писарњо аз хонаводаи муњољирати мењнатї надошта, шањри Кўлоб.


106

хонавода ё љинси наврасон фарќияти љиддї дида намешавад, ба ѓайр аз фарќияти каме, ки духтарон аз хонаводањои партофташуда рух додани таѓйиротро дар рўзи кориашон њис накардаанд. Намунаи маълумоти ба њамин монанд аз тарафи 89 нафар кўдакони аз 11 то 14 сола, ки аз онњо пур кардани саволнома хоњиш шуда буд, пешнињод кардаанд. Ин ба маълумоти сифатї, ки дар боло муаррифї шуд, монанд аст.

5.8 Таъсир ба њолати некўањволии психологї-иљтимоїДалелњо аз тањќиќоти миќдорию сифатї шањодат медињанд, ки таъсири аз њама калон ва муњими муњољирати волидайн ба кўдакони дар хона монда - ин таъсири психологї аст. Бахусус дар мисоли хонаводањои партофташуда, бањои иљтимоии муњољират бо сабаби вайроншавии оила ва мањрум шудани кўдакон аз ѓамхории волидайн махсусан баланд аст. Шумораи зиёди кўдакони ба тањќиќот фарогирифта дар натиљаи муњољирати воли-дайнашон таъсири сахт дидаанд ва нишонањои канораљўї ва афсурдагї, инчунин сатњи баланди бадхашмию саркашї нишон медињанд. Иќтибос аз посухи зане, ки шавњараш дар муњољират аст, таъсири умумии психологии муњољирати мењнатии волидайнро ба кўдакони дар хона монда хулоса мекунад:

«Мумкин аст њамаи шумо мушоњида карда бошед, ки торњои асаби фарзан-дони мо хеле таранг шудаанд. Таасури онњо ба њама гуна навигарї хеле сахт аст. Њолати рўњии онњо хароб аст....ин њам беморї аст ва табобатро талаб мекунад. Вале, ба фикри ман, бо ягон хел дору ин бемориро даво кардан мумкин нест, танњо муњаббат ва ѓамхорї аз љониби волидайн ва хешу таборон дар њалли масъалаи мазкур ёрї расонда метавонад»200.

Пизишкон ва њамширањои шафќати дар дењањо фаъолияткунанда њангоми пурсиш мах-сус баланд шудани сатњи дучоршавї ба беморињои рўњию асабро дар байни хонаводањои муњољирони мењнатї ва партофташударо хотиррасон карда, таъсири љиддии њолати са-ломатии психологии модарро ба фарзандонаш махсус ќайд намуданд:

«Дар хонаводањои муњољирони мењнатї дошта (...) беморињои асосї ба си-стемаи асаб вобаста аст. Ман њолатњои баландшавии фишори хун ва дигар беморињои асабро бисёр мушоњида кардаам, махсусан дар байни модарон, ва, албатта, ин ба њолати рўњии кўдакони онњо низ таъсир мерасонад»201.

Натиљањои тањќиќот чор навъи таъсири муњољиратро ба њолати рўњї-иљтимоии кўдакон махсус ќайд кардаанд: афсурдагї ва канораљўї; набудани назорати волидайн, бадхашмию саркашї; тарсонидан, мазоњкунї ва лаќабгузорї; муносибати хавфнок (истеъмоли маш-рубот, маводи мухаддир ва рафтори љинсї). Тањлили маълумот дар зер оварда шудааст.

5.8.1 Афсурдагї ва канораљўїДалелњои дар натиљаи тањлили маълумоти раќамї ва сифатї дастрасшуда гувоњи онанд, ки таъсири асосии муњољирати мењнатии волидайн ба кўдакони дар хона монда хусусияти канораљўї, маъюсї ва афсурдагиро дорад. Таъсири он ба духтарон назар ба писарон бештар буда, онро махсусан ба кўдакони хонаводањои партофташуда хос му-айян кардаанд.

200 Вохўрї бо гурўњи модарон, вилояти Суѓд

201 Мусоњибаи инфиродї бо маълумотдињандаи асосї, пизишки хонаводагї, вилояти Хатлон.

107


5.8 Таъсир ба њолати некўањволии психологї-иљтимої

Љадвали 64. Санљиши фарзияњо оид ба афсурдагии кўдакон

Фарзияњо Натиља ЭзоњСатњи афсурдагии кўдакони хонаводањое, ки дар муњољират њастанд, назар ба онњое, ки ба муњољират банд нестанд, баландтар аст.

Тасдиќ шудааст

Ба муњољират рафтани волидайн ба кўдакон таъсири кўтоњмуддати рўњї ва баъдтар таъсири бештар ба тамо-ми њолати эњсосотии онњо мерасонад. Ин махсусан ба њиссиёти партофташуда (фаромўшї) ва набудани шахси ѓамхорию мењрубоникунанда сахт алоќаманд аст.

Њангоми тањлили таъсири муњољират ба нишонањои афсурдањолї (депрессия) ва канораљўї дар байни кўдакони танњомонда таасури кўдакони хонаводањои партофта-шуда, ки бо падар ягон алоќае надоранд, бешубња, сахт аст ва иќтибосњои зерин гувоњи чунин хулосањоянд:

«Дигарон падар доранд ва онњо фарзандонашонро нигоњубину ѓамхорї меку-нанд. Ман низ мехоњам, ки падарам бо ман бошад Агар маро хафа кунанд, ягон кас нест, ки тарафамро гирад, бинобар ин ман бисёр мањзунам, баъзан ниша-ста аз ноилољї гиря мекунам»202.

«Дар њолати њозир набудани падарам вазъият бисёр мушкил аст, махсусан барои модарам. Ман баъзан бисёр зиќ мешавам ва гиря мекунам, зеро пада-рамро хеле ёд мекунам. Ман худамро яккаву танњо њис мекунам. Модарам кўшиш мекунад, ки мо танњоиро њис накунем, вале ман баъзан худро хеле бад њис мекунам, зеро њељ кас љои падарамро гирифта наметавонад»203.

«Падари ман дар бораи мо чизе намедонад, на дар бораи саломатї, на ягон чизи дигар. Мо тамоман бо ў алоќа надорем, њатто ба воситаи телефон њам. Бори вазнинии зиндагї ба дўши мо афтодааст, дар оилаи мо акнун танњо мањзунї, ѓам ва афсурдагї њукмрон аст. Мо бе мард мондаем»204.

Афсурдагї дар хонаводањо албатта, на танњо ба кўдакон таъсир мекунад. Дар њаќиќат аксар ваќт шахсе, ки таъсири бештар мебинад, ин, албатта, модар аст, ки бори тарбияю ташаккули фарзандонашро дар танњої мекашад. Ду иќтибос аз посухњои дар зер оварда-шуда, яке духтари 15 сола аз хонаводаи партофташуда ва дигаре модар аз њамин навъи хонавода, ба таври амиќ таъсири муњољиратро исбот мекунанд:

«Дилам ба њоли модарам месўзад, ваќте мебинам, ки ў доимо ашкашро аз мо пинњон медорад. Дар хонаводаи мо мард нест, њарчанд оромї аст, ман шабњо метарсам. Умуман хонаводаи бе мард пур аз мушкилот аст»205.

«Пас аз рафтани шавњарам мо њама худро чун бемор њис мекардем, вале ягон табиб дарди моро даво карда наметавонад. Ман мушаввашу афсурдањол будам, ягона коре, ки фарзандон барои ман карда метавонистанд, додани мањлули оромкунандаи валериана206 (нардсумбул) буд, ва бояд маро ором ме-кард. Вале ман дигаргунї ё таѓйиротеро њис намекардам»207.

202 Мусоњиба бо навраси 15 сола аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Вањдат.

203 Мусоњиба бо навраси 17 сола аз хонаводаи партофташуда, вилояти Суѓд.

204 Мусоњиба бо духтари 15 сола аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

205 Мусоњиба бо духтари 15 сола аз хонаводаи партофташуда, шањри Кўлоб.

206 Растании фоиданок, ки њолати ташвишнокиро ба эътидол меорад.

207 Мусоњиба бо модар аз хонаводаи партофташуда, ноњияи Њисор (тањќиќї озмоишї).


108

Њолатњои мањзунї ва афсурдахотирї на танњо хоси хонаводањои партофташудаанд. Њолатњои монанд дар хонаводањои волидайни дар муњољирати мењнатї буда, ки бо фарзандонашон дар алоќа њастанд, камтар бошад њам муайян шудаанд. Аљоибаш њамин аст, ки гурўњи модароне, ки шавњарњояшон дар муњољирати мењнатиянд, по-сух додаанд, ки агар «Падар тез-тез ба хона омада боз баргардад, барои кўдакон тањаммул кардани чунин њолат мушкил мешавад» ва сабабгори «афсурдањолии» онњо мегардад. Кўдакон аз омадану рафтанњои падар мањзун мегарданд, вале агар падар дер-дер ояд онњо ба ин одат мекунанд, яъне агар падар тез-тез ба хона ояд ин њам барои фарзандон мушкил аст»208. Ин хусусияти аљоиб фарќияти байни «мањзунии кўтоњмуддат»-ро бо сабаби рафтани шахси дўстдоштаашон ва њиссиёти дарозмуддати фаромўшї ва партофташудагиро, ки оќибати дурї ва танњої, инчу-нин набудани алоќа ва дастгирї аст, бо њам алоќаманд мегардонад (њиссиёти дуюм бештар ба хонаводањои партофташуда хос аст).

Бо вуљуди ин мањзунї аз муваќќатан дур будани падар барои кўдаке, ки инро аз сар мегузаронад, ташвишовар аст, махсусан ваќте ки онњо њаёти худ ва рафиќонашонро дар мактаб муќоиса мекунанд ё рўзњои дар хона будани падарро ба ёд меоранд. Наќли навраси 15 сола аз ноњияи Шуѓнон дар дигар минтаќањо низ маъмул аст, «Ал-батта, ин мушкил аст, махсусан, ваќте ки ман муносибати волидайни рафиќонамро нисбат ба фарзандонашон мебинам. Ман аз ин хеле мањзун мешавам», мефањмонд вай муносибати мушкили худ ва амакашро, ки «хеле даѓал» буда, доимо ба вай «дод зада» гап мезанад, њол он ки волидайни худаш ўро њељ гоњ намезаданд ва ягон чизи хостаашонро бо оромї мефањмонданд»209. Духтараки модараш дар муњољирати мењнатї буда њиссиёт ва муносибати мушкилашро бо модаркалонаш, ки њоло бо ў зиндагї мекунад, ин тавр арзёбї намуд: «Ман бе модарам бисёр ѓамгин мешавам, зеро ўро ёд мекунам. Модарам одами мењрубонанд, ман худро танњо њис карда баъ-зан њамин хел мањзун мешавам ва мехоњам ба вай занг зада гўям, ки њама чизро партофта ба хона баргардад ...вале баъд ором шуда дар бораи бибиам фикр мекунам ва чизе намегўям»210.

Маълумоти раќамї аз тањќиќоти хурд гузаронда натиљањои маълумоти сифатиро тасдиќ карданд. Љадвали 55-и дар зер оварда нуќтаи назари парасторони кўдаконро дар хонавода пешнињод мекунад. Ќобили ќайд аст, ки аз рўи маълумоти парасто-рон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта 25 фоиз ва парасторон аз хонаводањои партофташуда зиёда аз 78 фоиз кўдакони онњо пас аз рафтани волидайн дамдузд ва афсурдањол гаштаанд. Чї тавре дар наќшаи 14 нишон дода шудааст, илова бар он ќариб 10 фоизи парасторон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта ва 39 фоиз па-расторон аз хонаводањои партофташуда сабаби муњими таъсири манфии муњољиратро дар он мебинанд, ки кўдакон мањзуну афсурдањол мешаванд. (17 фоизи парасторон аз хонаводањои муњољири мењнатї дошта ва 23 фоизи парасторон аз хонаводањои пар-тофташуда ин сабабро чун сабаби дуюми асосї арзёбї намудаанд).

208 Мусоњиба бо гурўњи модарони ба муњољират љалббуда, ноњияи Шуѓнон

209 Мусоњиба бо писари 15 сола аз хонаводаи муњољир, ноњияи Шуѓнон.

210 Мусоњиба бо духтари 15 сола аз хонаводаи муњољир, вилояти Суѓд.

109



Наќшаи 14. Афсурдањолї ё депрессия - чун таъсири муњољират, аз нуќтаи назари парасторон

0.010.020.030.040.050.060.070.080.090.0

100.0

Муњољир П-шуда Ѓ-муњољир

Таъсири аз њама муњими манфи ММон аст, ки кўдакон мањзун ва

афсурдањол мешаванд

3юм сабаб аз њама муњим

2юм сабаб аз њама муњим

Аз њама муњим

Њамин тавр, 18 фоизи духтару писарон аз хонаводањои муњољир чун «мањзуну афсурдањол» дар давоми њамин моњ тавсиф шудаанд ва чї тавре чашмдор шудан мумкин аст, ин раќамњо барои кўдакон аз хонаводањои партофташуда каме баландтар буда, 45 ва 31 фоизро барои писарону духтарон ва каме камтар барои кўдакон аз хонаводањои муњољир надошта, яъне 10 ва 13 фоизро ташкил мекунад. Ќобили ќайд аст ки тафовут байни кўдакони хонаводањои «муњољир», «партофташуда» ва «ѓайримуњољир » њангоми дар сатњи фардї дида барома-дан боз зиёдтар мешавад (кушодани гирењи дигар њолатњо, масалан, агар кўдак аз хонаво-даи партофташуда дар хонаводаи муњољирони мењнатї надошта зиндагї кунад ва дигар њолатњои ба њамин монанд)211. Масалан, дар сатњи фардї ба љузъиётњо људокунї маълум шуд, ки 22 фоизи духтарони волидайни муњољир ва 54 фоизи духтарони хонаводањои пар-тофташуда дар моњи гузашта мањзуну афсурдањол будаанд.

Љадвали 65. Фањмиши парасторон оид ба афсурдањолии кўдакон

Муњољир ПартофташудаМуњољир надошта

№ умумї

% парасторон маълумот додаанд:Кўдакони хонавода пас аз ба ягон љой раф-тани волидайнашон мањзуну афсурдањол мешаванд.

25 78 184

Сабаби аз њама мухими таъсири ман-фии муњољират ба кўдакон аз мањзун ва афсурдањол шудани онњо иборат аст.

10 40 7 240

Дар моњи охир духтарњои хонавода камгап, мањзун ва афсурдањоланд

18 45 10 353

Дар моњи охир писарњои хонавода камгап, мањзун ва афсурдањоланд.

18 31 13 358

«Миќдори умумї» ба шумораи умумии мушоњидањо ишора мекунад. Диќќат дињед, ки ду нишонаи охирин (афсурдањолї дар моњи охир) дар асоси маълумоти инфиродї аз њар як кўдаки хонавода оварда шудааст. Ин чунин маъно дорад, ки миќдори умумии мушоњидањо зиёдтар аст.

211 Барои маълумоти бештар ба ќисмати методњо нигаред.


110

Тањлили миќдории нуќтаи назар ва фањмиши наврасон оид ба њолати афсурдањолии худ ќисман ва он ќадар амиќ набошад њам, муайян шудааст. Љадвали 66 се дараљаи људокуниро дорад: аз рўи љинс (мард, зан), алоќамандї ба муњољират ва синну соли на-врасони дар пурсишњо иштироккарда (ба ин гурўњи наврасони љавони 11-14 сола ва на-врасони 15-18 сола дохил мешаванд).

Љадвали 66. Нуќтаи назари кўдакон оид ба мањзунї ва афсурдањолї

Зан МардМуњо-

љирПартоф-ташуда

Муњољир надошта

Муњо-љир

Партоф-ташуда

Муњољир надошта

AY A

AYA

AYA

AYA

AYA

AYA

% парасторон маълумот додаанд:Дар давоми њафтаи гузашта мањзунию афсурдањолиро њис кардаанд.

41 21 29 8 0 33 25 33 20 25 22 50

Ќариб њар рўз дар ду њафтаи охир ва зиёда аз он худро чунон мањзуну афсурдањол њис кардаанд, ки дигар ба фаъолиятњои њаррўзаашон машѓул шуда натавонистаанд (дар 12 моњи охир).

41 28 50 33 14 40 29 20 30 25 33 62

Хеле љиддї дар бораи худкушї фикр кардаанд.

6 0 0 0 0 0

Ташвишу њаяљони зиёд њис мекардаанд, ки њатто хоб карда наметавонистаанд.

12 21 14 8 0 27 12 25 0 50 0 38

Дар шаш моњи охир худро на њама ваќт бадбахт, дилмонда ё дар њоли гиря њис мекардаанд.

53 58 57 30 71 40 66 71 60 63 89 50

Шумораи умумї 17 33 14 12 7 15 41 24 10 8 9 8a) Дар хотир доред, ки ба гурўњи наврасон, (A) кўдакони 15-18 сола ва ба гурўњи наврасони љавон, 11-14 солањо дохил мешаванд).

Ба маълумоти мазкур боэњтиётона рафтор намудан лозим аст (зеро шумораи њолатњои номбаршуда кам буда, саволномањои истифодашуда аз рўи дид ва фањмиши худи посух-додагон тањия шуд) ва аз рўи љадвали мазкур мушоњидањои (хулосањои) гуногун баро-вардан мумкин аст. Онњо дар нуќтањо зерин хулоса карда шудаанд:

• Фоизи умумии мањзунї ва депрессия дар њамаи гурўњњо мутаносибан хеле баланд буд, махсусан дар муќоиса бо њисоботњои ба ин монанди Тањќиќоти умумии солимї дар сатњи мактаб, ки соли 2007 гузаронида шудааст212. Масалан дар тањќиќоти мазкур 23.9 фоизи наврасони посухдињанда гуфтанд, ки тайи 12 моњи охир ќариб њар рўз онњо худро мањзун, зиќ ва ё нобовар њис карда, корњои њаррўзаашонро ќатъ мекарданд. 50 фоизи духтарони навраси оилањои партофташуда ва 41 фоизи оилањои муњољир ба ин њолат гирифтор шудаанд (нигаред ба Тањќиќоти умумии солимї дар сатњи мактаб 2007).

212 Тањќиќоти умумии солимї дар сатњи мактаб дар 99 мактаби саросари Тољикистон гузаронида шуда, 9714 наврас ба тањќиќот фаро гирифта шуданд. Баъзе саволњои саволномаи тањќиќоти мазкур бо маќсади таъмини мувофиќат дар асоси ин тањќиќот тањия шудаанд.

111



• Духтарони 15-18-сола зиёдтар ба мањзунї ва депрессия гирифтор мешуданд, ки ќуллаи баланди онро љавобњои духтарони хонаводањои муњољир ва партофташу-да ташкил доданд: 41 фоизи духтарони хонаводањои муњољир ва 29 фоизи дух-тарони оилањои партофташудаи њамин синну сол иброз доштанд, ки онњо њафтаи гузашта мањзун ва ё ба депрессия афтода буданд, ин њолатро ягон духтари оилаи ѓайримуњољир муаррифї накарданд. Њамзамон 12 фоизи духтарони хонаводањои муњољир ва 14 фоизи духтарони 15 то 18-солаи хонаводањои партофтшуда ќайд кар-данд, ки онњо одатан ба ташвиш афтода, њатто шабњо хобашон намебарад. Ин њолат низ аз тарафи духтарони хонаводањои ѓайримуњољир таъкид нашуд.

• Натиљањои љавобњои посухдињандагони 15-18-сола нишон медињанд, ки байни хонаводањои муњољир ва партофташуда аз лињози ба депрессия афтодан фарќияти зиёд дида намешавад, пешнињод карда шуд, ки набудани волидайн, ѓайр аз тартиби мулоќот бо онњо, њолати рўњии онњоро муайян мекунад. Ќайд кардан љоиз аст, ки ин љавобњо ба љавобњои парасторон (дар поён оварда шудааст) муќобиланд213.

• Натиљањои тањлили посухњои наврасони хурдсол (11-14-сола) натиљањои мушаххасро байни се навъи хонавода нишон намедињанд. Масалан, 33 фоизи писарону духтаро-ни оилањои ѓайримуњољир иброз доштанд, ки њафтаи гузашта худро мањзун ва зиќ њис карданд ва мутаносибан нишондињандаи баланд - 50 фоиз аз тарафи кўдакони оилањои муњољир ва партофташудаи њамин синну сол баён шуд. Чунин њолат дар самтњои ба ин монанди тањлилшуда мувофиќ меояд, шояд ин ба хусусиятњои гурўњи интихобшуда вобаста бошад ё ин ки муњољирати волидайн ба наврасони хурдсол ди-гар хел таъсир мерасонад.

Аќидаи охир оид ба таъсири гуногуни муњољирати волидайн ба рафтори депрессивии кўдакони синну соли гуногун дар наќшаи 15 дар поён овардашуда аниќ нишон дода мешавад. Наќша нишон медињад, ки кўдакони њар се категория кам таъсир мебинанд, кўдакони калонсолтар, махсусан синну соли 15-18-сола сатњи баланди танњо мондан, мањзунї ва депрессия доранд. Ин фарќияти муњими синну солї дар ќисми 5.9 пурра тањлил ва баррасї мегардад.

Наќшаи 15. Кўдаконе, ки мањзун ва гирифтори депрессия буданашонро ќайд карданд, аз рўйи гурўњи синну сол ва навъи хонавода

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Синни 0-5 с. Синни 6-10 с. Синни 11-14 с. Сини 15-18 с.

% Кўдаконе, ки мањзун ва гирифтори депрессия буданашонро ќайд карданд

Муњољир



213 Сифати ахбороти аз парасторон љамъовардашуда бояд баланд бошад, зеро он аз шумораи зиёди иштирокчиён ги-рифта шудааст.


112

5.8.2 Мушкилоти рафтор Аз натиљањои тањќиќот маълум мегардад, ки мушкилоти хашмгинї ва нописандии кўдакон дар натиљаи муњољирати волидайн дар байни кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташуда маъмул гаштааст. Аксари модарон иброз доштанд, ки бе ёрии падар идора ва назорати кўдакон басо мушкил аст. Хашмгинї махсусан байни писарон маъмул гаштааст (ки одатан ќадр ва сарварии модарро эњтиром намекарданд), инчунин ин амал байни кўдакони 11-14-сола (кўдакони калонсолтар «ором шуда» ба корњои хона ёрї ме-расонанд) дида мешавад.

Љадвали 67. Санљиши фарзияњо оид ба хашмгинии кўдакон

Фарзияњо Натиља Шарњ Кўдакони аз назорат ва тарбия дур-монда назар ба кўдакони оилањои ѓайримуњољир сатњи баланди хашмгинї ва гапнодарої доранд.

Тасдиќ шуд Писарон махсусан дар синни хурди наврасї сарварии модарро дар оила эњтиром намекунанд.

Модароне, ки дар натиљаи муњољирати шавњаронашон ба тарбияи кўдакон маљбур шу-данд, имконияти назорат кардани онњоро надошта, шарњи амиќи таъсири муњољиратро ба сатњи хашмгинї ва нописандии кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатиро пешнињод намуданд. Зављаи муњољири мењнатї (модари се фарзанд), ки шавњараш мунтазам тайи чор соли охир ба Россия сафар мекунад, чунин иброз дошт:

“Айни замон нигоњубини онњо (фарзандонам) мушкилтар гаштааст. Писари калониам 10-сола ва нописанд аст. Аз рўзе, ки падараш рафтааст, ў ба ман гўш намедињад, «Ман аз ту наметарсам»-мегўяд ў (…) ваќте ки шавњарам бармегардад, ў ба онњо мегўяд, ки маро эњтиром кунанд, мегўяд «зани маро гўш кунед!» ва кўдакон ба ў гўш дода, ором мешаванд»214

Аќидањои пешнињодкардаи модарони дигар ба ќоидањои иљтимоие, ки сатњи иљтимоии бе ин њам пасти онњоро пасттар мегардонад, пайваста буданд. Онњо чунин аќидањоро ба мо иброз доштанд:

«Муњољирати мардон ба Россия ягон фоида надорад, ѓайр аз маблаѓ. Рафтори кўдакон бад мешавад (…) онњо аз падаронашон зиёдтар метарсанд ва пада-рон ба онњо бештар таъсир мерасонанд, аз ин лињоз набудани онњо таъсири манфї дорад (…). Модар љойи падарро иваз карда наметавонад… чандин мар-дон ба Россия рафта, њатто кўдаконашонро фаромўш мекунанд».215

«Муњољират ба кўдакон таъсири манфї мерасонад, кўдакон падаронашонро бештар гўш медињанд. Онњо ба модарашон низ гўш медињанд, вале дар оилањои мо падарон њуќуќи асосии сарвариро доранд».216

«Ман ду писар дорам ва нигоњубини онњо бароям хеле мушкил шудааст; баъ-зан онњо ба ман гўш намедињанд ва бисёр ќасам мехўранд. Агар падарашон мебуд, шояд онњо маро чунин азоб намедоданд».217

214 Мусоњиба бо зављаи муњољир, ноњияи Њисор (тањќиќоти озмоишї)

215 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда, шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).

216 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони аз оилањои муњољир, ш. Вањдат.

217 Мусоњиба бо модари партофташуда, н. Б. Ѓафуров.

113



Мусоњибањо бо кўдакон низ ин масъаларо рўшан намуд, инчунин пешнињод шуд, ки хашмгинї аслан хоси писарон аст, на духтарон. «Муњољират њам ба духтарон ва њам ба писарон таъсир мерасонад. Аслан аксари духтарон гапдароянд, аммо њастанд духтароне, ки нописандї мекунанд. «Писарони оилањои падарони муњољир нисбат ба модарона-шон нописандии зиёд раво дида, ба дарсњо намераванд, ба тамокукашї сар мекунанд, нўшокињои спиртї менўшанд»218, - гуфт љавони 17-сола.

Аммо ахборотдињандагони асосии њар чор ноњияи тањќиќотї вобастагии нописандї ва хашмгинии кўдаконро ба муњољирати волидайни онњо гуногун арзёбї карданд. Баъ-зеи онњо ќатъиян иброз доштанд, ки «кўдакон баъд аз муњољирати волидайн нописанд мешаванд»219, дигарон бошанд, аќидаи маъмулро пайгирї карда, иброз доштанд, ки му-носибат ба муњољират «ба худи кўдак вобаста аст»220 ва одатан дар асл кўдакон «гапдаро» мешаванд, чунки дараљаи масъулияти онњо зиёдтар мегардад. Омўзгоре аз шањри Кўлоб тањлили аљоибе оид ба чї тарз зани мувофиќи анъана «дараљаи пасти идоракунии ои-ларо дошта» барои идоракунии фарзандонашон мушкилот мекашанд, пешнињод намуд:

«Дар оилањое, ки модарон њуќуќ надоранд … вазъият баъди рафтани падар ранги дигар мегирад. Кўдак нописанд, даѓал ва дар баъзе њолатњо љинояткор мешавад. Умуман, тарбия дар хона аз «кї дар хона вазни бештар» дорад во-баста аст... Назорати падар тавассути мулоќоти телефонї низ то андозае зарур аст.»221

Хашмгинї - њамчун натиљаи муњими таъсиррасонии муњољират дар маълумоти оморї низ рўшан аён мегардад. Њангоме ки аќидаи посухдињандагон оид ба таъсири муњимтари муњољират пурсида шуд, 19 фоизи парасторони оилањои муњољир, 28 фоизи хонаводањои партофташуда ва 29 фоизи хонаводањои ѓайримуњољир ќайд карданд, ки «кўдакон хашмгин ва нописанд мешаванд» ва инро њамчун љавоби аввал интихоб карданд. Ин натиљањо ва натиљањои дигар, ки онро дар дараљаи дуюм ва сеюми муњимият гузошта-анд, дар поён дар наќшаи 16 оварда шудаанд.

Наќшаи 16. Хашмгинї - натиљаи таъсири муњољират, аќидаи парасторон

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%45%50%


Натиљаи муњимтарини таъсири муњољират он аст, ки кўдак хашмгин ва нописанд мегардад

Дараљаи 3-юми муњим

Дараљаи 2-юми муњим

Хеле муњим

218 Мусоњиба бо писари 17-солаи оилаи муњољир, в. Хатлон

219 Мусоњиба бо ахборотдињандаи асосї бо корманди (зан) СЃЊ, шањри Вањдат.

220 Мусоњиба бо ахборотдињандаи асосї бо корманди (зан) СЃЊ, н.Б.Ѓафуров.

221 Мусоњиба бо ахборотдињандаи асосї бо омўзгори (мард), ш. Кўлоб.


114

Тањлили маълумоти оморї нишон дод, ки хашмгинї аслан мушкилоти писарон буд. 25 фоизи писарони хонаводањои муњољир ва 18 фоизи писарони хонаводањои партофташу-да, чуноне ки парасторонашон ќайд карданд, «тайи як моњи охир хашмгин ё махсусан нописанд буданд», баръакс танњо 10 фоизи писарони хонаводањои ѓайримуњољир ба чу-нин вазъият гирифтор буданд.

Чунин њолат дар мисоли духтарон, њарчанд кам ќайд шуда бошад, дида мешавад, чуно-не, ки дар љадвали 68 оварда шудааст. Ќобили ќайд аст, ки дараљаи хашмгинї байни пи-сарони оилањои муњољир њатто назар ба оилањои партофташуда хеле баланд аст. Шояд ин ба хусусияти сохтори оилањои ба тањќиќот фарогирифташуда бошад, ё шояд писаро-ни оилањои партофташуда маљбуранд наќши падари ѓоибашонро ба дўш гиранд, ки ин онњоро барои гўш додан ва ба модарашон ёрї расонидан маљбур месозад.

Љадвали 68. Аќидањои парасторон оид ба хашмгинии кўдакон



шудаЃайри-

муњољир Муњо-


шудаЃайри-

муњољир % кўдаконе, ки тайи моњи охир хашмгин ва махсусан нописанд буданд

11 13 9 25 18 10

Шумораи умумї 191 71 91 211 68 79Дар хотир дошта бошед, ки фоиз дар љадвали мазкур дар асоси њар як кўдаки ба тањќиќот шомилгашта њисоб шудааст ва ин ба зиёд будани миќдор меорад.

Ќобили ќайд аст, ки дар муќоиса бо депрессия дараљаи хашмгинї ба синну соли кўдакони хонавода сахт вобаста буд. Ин омил дар наќшаи 17 тањлил шудаст. Сину соле, ки кўдакони оилањои муњољир (инчунин кўдакони оилањои партофташуда) махсусан «нописанд (идо-ранашаванда)» мешуданд, 6-10-сола ва 11-14-соларо ташкил дода, ин вазъият дар синну соли калонтар – овони наврасї – паст мегардад. Таъсири депрессия вобаста ба фарќияти синну сол дар ќисмати 5.8.2 баррасї мешавад.

Наќшаи 17. Кўдакони ба хашм додашуда ва гапнодаро, вобаста ба синну сол ва навъи хонавода

0%

5%

10%

15%

20%

25%

Синну соли 0-5




% кўдаконе, ки тайи моњи охир хашмгин ва махсусан нописанд буданд

Муњољир



115



Маълумоте, ки аз саволномањои наврасони 15-18-сола ба даст оварда шуд, далели маз-курро тасдиќ мекунад, аммо дар ин маълумот духтарон назар ба писарон дараљаи ба-ланди хашмгиниро нишон медињанд222. Масалан, баён шудааст, ки 71 фоизи духтарони 15-18-солаи оилањои муњољир ва 50 фоизи духтарони оилањои партофташуда ва 43 фои-зи духтарони оилањои ѓайримуњољир тайи шаш моњи охир зиёд хашмгин шуда, њиссиёти худро идора карда натавонистаанд. 46 фоизи писарони оилањои муњољир, 60 фоизи оилањои партофташуда ва 33 фоизи оилањои ѓайримуњољир низ ба чунин њолат гириф-тор шуданд.

Љадвали 69. Аќидаи наврасони 15-18-сола оид ба хашмгинї



шудаЃайри-



шудаЃайри-

муњољир % -и наврасони 15-18 сола, ки тайи шаш моњи охир хеле хашмгин шуда, њиссиёти худро идора карда натавонистаанд

71 50 43 46 60 33

Умуман 17 14 7 41 10 9

Дар хотир дошта бошед, ки шумораи саволномањои пур кардашудаи наврасони оилањои партофташуда ва ѓайримуњољир хеле кам буд. Аз ин лињоз, фоизи пешнињодшуда бояд мутаносибан баррасї шавад. Њамзамон, бояд ќайд кард, ки дараљаи мувофиќати натиљањои саволномањои «худкор» паст буда метавонанд.

5.8.3 «Буќќагарї», тањќир ва лаќабгузорїНатиљањои тањќиќоти мазкур нишон доданд, ки раво дидани тањќир нисбати кўдакони оилањои муњољир маъмул нест, шояд ин бо сабаби васеъ пањн шудани ин падида (муњољират) дар мамлакат бошад. Аммо якчанд маълумоти дигар мављуд аст, ки кўдакони хонаводањои партофташударо бо сабаби падарашон онњоро партофта зани дигар гириф-тану онњоро «фаромўш» кардан, тањќир мекунанд. Зиёда аз он, модарони хонаводањои муњољир ќайд карданд, ки нисбат ба кўдакони онњо бо сабаби камии муњофизати падар «буќќагарї» ва тањќир раво дида мешавад.

Љадвали 70. «Буќќагарї», тањќир ва лаќабгузории кўдакон – санљиши фарзияњо

Фарзияњо Натиља ШарњКўдакони дар Тољикистон мон-даи муњољирони мењнатї дар љомеа тањќир нашуда, лаќаб гузошта намешаванд

Тасдиќ шуд

Бо сабаби падидаи оммавї будани муњољират дар мамлакат кўдакони бе назорат ва тарбия монда дар љомеа тањќир нашуда, ба онњо лаќаб гузошта наме-шавад.

Кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї зиёдтар ба «буќќагарї» ва таъќиб дучор мешаванд

Тасдиќ шуд

Камии наќши муњофизатии падар ба он оварда мерасонад, ки кўдаконе, ки онњоро касе муњофизат намекунад, ба «буќќагарї» ва таъќиб гирифтор ме-шаванд. Зиёда аз он кўдаконе, ки падаронашон дар Россия оилаи нав барпо кардаанд, зиёдтар тањќир мешаванд.

222 Ќобили ќайд аст, ки маљмўаи охири маълумот, ки аз миќдори ками саволномањои «худкор», њисоб карда шуда буд, бо сабаби камии саволнома он маълумотро назар ба сарчашмањои дар боло овардашуда боваринок намегардонад.


116

«Буќќагарї» ва таъќибу тањќир дар натиљаи муњољирати волидайн аз тарафи ќисмати зиёди кўдакони пурсидашуда ќайд карда нашуда, баръакс пешнињод шуд, ки масъалаи тањќир ва лаќабгузорї дар Тољикистон ба муњољират вобаста нест, шояд ин аз маъмул будани ин падида (муњољират) бошад. Чуноне ки кўдакони оилањои муњољир дар яке аз муњокимаи гурўњии масъала баён карданд:

«Љомеа моро дигар хел ќабул намекунад, ягон нафар моро тањќир намеку-нанд. Мо њам ба монанди кўдакони дигарем, аммо рањмат ба падаронамон, ки мо њоло дар хона мушкилоти кам дошта, маблаѓи зиёдтар дорем. Дўстону њамсинфони мо аз он шоданд, ки мо низ имконияти ба мактаб омаданро пайдо кардем.»223

Кўдакони оилањои ѓайримуњољир ќайд карданд, ки муњољират дар њаёти мардум пади-даи маъмул гаштааст ва ин боиси тањќиру таъќиб шуда наметавонад:

«Дар синфи мо духтароне њастанд, ки волидайнашон берун аз мамлакат кор мекунанд … ва мо ин масъалањоро њељ гоњ муњокима намекунем ва онњоро низ тањќир намекунем. Дар мањаллаи мо чандин падарону модарон дар муњољиратанд – ин чизи муќаррарї гаштааст, мо ба ин одат кардаем! Ягон кас масъалаи рафтани падару модаронро муњокима намекунад, ягон нафар ба ин ањамият њам намедињад … ин кори хуб нест.»224

Аммо миќдори ками кўдакон ќайд карданд, ки онњо бо сабаби надоштани шахси муњофиз тањќир ва њаќорат мешунаванд:

«Чанд нафар моро тањќир мекунанд, онњо мегўянд, ки «волидайни шумо дар Россия кайф карда гаштаанд ва шумо дар ин љо мондаед (…) онњо мегўянд, ки «мо бойем ва шумо камбаѓал, барои њамин онњо шуморо партофта мераванд»… дигарон моро мезананд барои он ки касе моро муњофизат намекунад.»225

“Як бача, ки Ќурбоналї ном дорад, маро тањќир мекунад, маро «бепадар» мегўяд ва њар хел ном мегирад. Ман ўро хеле бад мебинам.»226

Як мисоле, ки писари 15-сола аз шањри Вањдат ќайд кард, хеле њузнангез аст, зеро он хушунати љисмониро фаро мегирад. Њарчанд ин њодиса ба муњољирати падар бевосита пайваст набошад, њам, лекин ин писар ќайд мекунад, ки пас аз муњољирати падараш чу-нин таъќибкунї зиёдтар гаштааст:

“Ин сањар дар хона говњоро алаф додам ва аз дарси якум дер мондам. Муаллим маро аз дарс пеш карда, гуфт, ки ба дарси дуюм оям. Дар њавлии мактаб ин писар назди ман омада, маро бо корд тањдид карда, гуфт, ки ман ба синф да-роям. Ман рад кардам ва мо љанг шудем. Аз рўзе, ки падарам ба муддати зиёд дар хона нест, маро одатан дар мактаб таъкиб мекунанд … маро ин масъала азият медињад.227

223 Муњокимаи гурўњии масъала бо кўдакон, ноњияи Шуѓнон.

224 Муњокимаи гурўњии масъала бо духтарони хонаводањои ѓайримуњољир 16-17-сола, ноњияи Б. Ѓафуров.

225 Муњокимаи гурўњии масъала бо гурўњи кўдакони омехта аз оилањои муњољир ва партофташуда (писару духтарони синни 13-14-сола), шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).

226 Муњокимаи гурўњии масъала бо кўдакони хонаводањои муњољир, 10-сола, шањри Вањдат.

227 Мусоњиба бо писари 15-сола, шањри Вањдат.

117



Аќидаи модарон оид ба масъалаи дар мактаб ба «буќќагарї» ва таъќиб дучор шудани фарзандонашон аќидањои љолиб пешнињод карданд. Онњо инчунин ќайд карданд, ки камии симои муњофизатии падар боиси ин гуна тањќир мегардад:

«Одатан писари ман дар мактаб бо бачањои дигар љанг мекунад. Онњо ўро тањќир мекунанд (механданд) ва номњои њархела мегиранд. Ба фикрам ин бачањо медонанд, ки ўро касе муњофизат намекунад».228

“Кўдакон тез-тез њамон як саволро мепурсанд: «Падарам кай меояд?» Як рўз писарамро њамсолонаш тањќир карда, гуфтанд, ки падарат зани рус гириф-та, ту акнун бародар ва хоњари рус дорї».229

Яке аз модарони партофташуда, ки шавњараш тайи 12 сол аст, ки рафтааст, аз гапњои атрофиён оид ба вазъяти худ ва фарзандонаш дар њарос буда, ќайд кард, ки камбизоатї асоси тањќири иљтимої аст, махсусан дар њолате, ки ин ба таъмини талаботи асосї ба монанди либоспўшии мувофиќ вобаста бошад:

«Аз паси ман онњо оид ба занони монанди ман бисёр чизњои бад мегўянд. Ман ба чунин гапњо ањамият намедињам, зеро ман бояд фарзандонамро хўронаму пўшонам … Агар ман барои фарзандонам либос наёбам, онњоро механданд; мегўянд, ки ман наметавонам чизњои ба онњо лозимро фароњам орам...»230

Мутаносибан, ахборотдињандагони асосї, ба монанди намояндагони СЃЊ оид ба масъа-лаи мазкур аќидае пешнињод карданд, ки дар он бори дигар омили «камии муњофизат»-и кўдакон дар оилањои муњољир ќайд шудааст:

«Кўдакони оилањои муњољир дар кўча шахси муњофиз надоранд. Онњоро меза-нанд (таъќиб мекунанд). Баъзан омўзгорон низ онњоро зери хушунат ќарор медињанд, ки ин ба вазъияти равонии онњо таъсир мерасонад»231

Њангоми тањлили масъалаи «буќќагарї» ва тањќир кардан аќидаи он ки то кадом андоза кўдакони оилањои муњољир худашон ба ин корњо шомиланд ба эътибор гирифта меша-вад. Ин фарзия бо масъалаи «хашмгин»-ии кўдакони оилањои муњољир муќоиса карда мешавад (нигаред ба ќисмати боло), зеро одатан ин кўдакон худашон нисбат ба дигарон «буќќагарї» ва тањќирро раво мебинанд. Тасдиќи далели мазкур тавассути маълумоти сифатї басо мушкил аст, вале омўзгоре нисбати ин масъала аќидаи љолибе пешнињод намуд: «кўдакони муњољирон аслан баќувватаринони синфанд. Онњо сарваранд … онњо вазъияти вазнинро паси сар кардаанд, аз ин лињоз баќувваттаранд»232, - ќайд намуд ў.

Маълумоти оморие, ки аз наврасони 15-18-сола љамъ оварда шуданд, пешнињод ме-намояд, ки кўдакони оилањои муњољир ва партофташуда ба «гуфтани чизњои бад ва иљрои амалњои номувофиќ» нисбат ба рафиќонашон дар муќоиса бо кўдакони оилањои ѓайримуњољир зиёдтар моиланд. 24 фоизи духтарони хонаводањои муњољир ва 21 фо-изи духтарони хонаводањои партофатшуда дар муќоиса бо духтарони хонаводањои ѓайримуњољир ва 29 фоизи писарони хонаводањои муњољир дар муќоиса бо кўдакони ди-гар навъи оилањо.

228 Мусоњиба бо модар аз хонаводаи муњољир, шањри Вањдат.

229 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарон аз хонаводањои муњољир, ноњияи Шуѓнон.

230 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарон аз хонаводањои партофташуда, шањри Вањдат.

231 Мусоњиба бо ахборотдињандагони асосї, намояндаи СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

232 Мусоњиба бо ахборотдињандагони асосї, омўзгор, шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).


118

Љадвали 71. Аќидаи наврасон оид ба «буќќагарї»

Зан Мард

Муњо-љирПартофта-

шудаЃайри-



шудаЃайри-

муњољир % наврасони синни 15-18 сола, ќайд карданд, ки:Аќаллан як маротиба тайи 30 рўзи охир бо «буќќагарї» рў ба рў шудаанд.

24 14 14 22 0 22

Тайи 30 рўзи охир нисбат ба шахси дигар сухани бад гуфтаанд ё ягон кори нољо кардаанд.

24 21 0 29 0 0

Шумораи умумї 17 14 7 41 10 9Дар хотир дошта бошед, ки шумораи саволномањои пур кардашудаи наврасони оилањои партофташуда ва ѓайимуњољир хеле кам буд. Аз ин лињоз, фоизи пешнињодшуда бояд мутаносибан баррасї шавад. Њамзамон, бояд ќайд кард, ки дараљаи мувофиќати натиљањои саволномањои «худкор» паст буда метавонанд.

5.8.4 Дигар навъи таъсиррасонї: љинояткории наврасон ва мубталои хушунат ва истисмор шудан

Чуноне, ки дар маълумоти умумї ќайд шудааст, тањлили ин таъсирњо ба кўдакон ва на-врасон ба тањќиќоти амиќ ва дарозмўњлати сифатї бо љалби муњаќќиќони баландихти-сос ниёз дорад233 ва дар доираи тањќиќоти мазкур имконияти фаро гирифтани чунин масъалањо набуд. Њарчанд ягон далел оид ба мубталои хушунат ва истисмор шудани кўдакон дарёфт нашуда бошад њам, якчанд аќидањо оид ба љинояти наврасон аз тара-фи ахборотдињандагони асосї, ба монанди кормандони СЃЊ пешнињод шуданд. «Писа-рон зиёд хашмгин шуда ба љиноят даст мезананд»,234 - гуфт корманди шўъбаи хадамо-ти давлатии њифзи иљтимої, мењнат ва муњољирати ноњияи Шуѓнон. «Аксари оилањои муњољир бо сабаби вазнинии њаёт ба ќонуншиканї даст мезананд, занон ба худкушї даст мезананд, кори хуб намекунанд, ба дуздї ва нўшидани нўшокињои спиртї машѓул мешаванд»235, - ќайд кард яке аз кормандони СЃЊ дар вилояти Суѓд. Ќайд кардан љоиз аст, ки ин аќидањо шубњанок буда, далелњои аниќ нестанд.

Дар асоси тањлили аќидањои парасторон оид ба таъсири муњољират далели аљоибе аз маълумоти оморї пайдо шуд. Ваќте аз онњо пурсида шуд, ки кўдакони оилањое, ки як ва ё њарду волидайн њиљрат мекунанд, «рафтори кўдакон бадтар шуда, мушкило-ташон дар мактаб ва бо милиса зиёд мешаванд», 54 фоизи парасторони хонаводањои муњољир, 30 фоизи парасторони хонаводањои партофташуда ва 64 фоизи хонаводањои ѓайримуњољир236 љавоби «ња»-ро интихоб карданд.

233 Сабабњои гуногуни мураккаби ин навъи тањќиќот мављуданд. Якум, муњокимаи хушунати хонаводагї ва истисмор барои иштирокчиён хеле риќќатовар аст. Муњаќќиконе, ки ба ин масъала сару кор мегиранд, бояд њамзамон бо чу-нин оилањо машварат гузаронанд ва кормандони тањќиќот аз тарафи омўзиш таъсир расонида мешаванд. Сониян, муњаќќиќон шояд ўњдадории ахлоќї ва дар чанд њолати дигар ўњдадории њуќуќии пешнињоди чунин вазъиятњо ба муассисњаои хизматрасонии иљтимої ва ин дар навбати худ мураккабиро дар љодаи махфият ба вуљуд меорад. Ин-чунин тањќиќи чунин масъала омилњоеро пеш меорад, ки берун аз масъулият ва назорати муњаќќиќон мебошанд. Сеюм, муњаќќиќон ўњдадоранд, ки махфияти натиљањои тањќиќоташонро дар сатњи хонавода ва мањал нигоњ доранд. Ин маънои онро дорад, ки аз як хонавода бо як нафар мусоњиба гузаронида шуда, аз муњокимаи гурўњии масъала ва як ќатор саволномањо барои муайян кардани моњияти масъалаи хушунат даст кашида мешавад.

234 Мусоњиба бо ахборотдињандаи асосї, корманди (мард) СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

235 Мусоњиба бо ахборотдињандаи асосї, корманди (зан) СЃЊ, вилояти Суѓд.

236 Ќобили ќайд аст, ки парасторони хонаводањои ѓайримуњољир оид ба кўдакони оилањои муњољир назар ба модарони оилањои муњољир аќидањои манфї доранд.

119


5.9 Омилњое, ки таъсири муњољиратро паст мегардонанд: фарќият байни хонаводањо

Љадвали 72. Љалби кўдакон ба љинояти наврасон ва хушунат – санљиши фарзияњо

Фарзия Натиља ШарњНаврасони (писарон) хонаводањои муњољирон бештар ба љиноят даст зада, ба хушунат гирифтор мешаванд

Далелњо кифоя не-станд

Наврасон (писарон)-и хонаводањои муњољир бо сабаби људо шудани оила ва камии диќќати волидайн бештар ба љиноят даст мезананд.


Дар ќисматњои пешина таъсирњои асосии муњољирати волидайн ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї пурра шарњ дода шудаанд. Мувофиќи консеп-сияи пешнињодшуда ќисмати мазкур як ќадам пеш рафта, таъсири гуногуни муњољиратро дар асоси а) фарќияти таљрибаи муњољират (ки ба натиљањо таъсир мерасонад); ва б) фарќият дар хусусиятњои ашхос ва хонаводањои алоњида (ки њамчун миёнрав байни таъ-сир ба натиљањо хизмат мекунанд) баррасї менамояд237.

Њарчанд дар ин ќисмат на њамаи масъалањои дар наќшаи 2 (Консепсияи тањќиќот) овар-дашуда тањлил шаванд њам, масъалањои асосии он ба навбат баррасї мешаванд.

5.9.1 Самтњои таљрибаи муњољират, ки ба натиљањо таъсир мерасонанд

Чуноне ки дар консепсияи умумии тањќиќот муайян шудааст, муњољират ва таљрибаи муњољират дар бисёр њолатњо фарќ мекунанд – аз андозаи интиќоли маблаѓ то тарти-би интиќоли он, аз давомнокї ва тартиби муњољират то муошират байни волидайни муњољир ва кўдакони ў.

Чуноне ки дар сархати поён оварда мешавад, навъњои гуногуни муњољират ва таљрибањои гуногун дар ин љода ба хонаводањо ва натиљањои кўдакони онњо таъсири гуногун мерасонанд.

5.9.1.1 Дастгирии аъзои оилаи калон ва мулоќот

бо волидайни дар муњољират буда

Таъсирњои дар боло пешнињодшуда ќариб дар њамаи оилањои пурсидашуда якхела бошанд њам, аниќ буд, ки кўдакони дар оилањои калон зиндагї мекардагї аз танќисии иќтисодї ва мушкилоти психологии натиљаи муњољирати волидайн камтар азият мекашанд.

Аз мусоњибањо бо кўдакон ва модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда бармео-яд, ки ба онњое, ки амак, бобою бибї ё дигар аъзои оила ёрї мерасонанд, њам аз љињати иќтисодї ва њам аз љињати психологї њолати бењтар доранд.

Духтари 15-сола, ки падараш зани рус гирифтааст, ин њолатро чунин шарњ дод: «сабукї ва шармандагї» гуфт ў, «амак ва бобою бибиям ба мо хеле ёрї мерасонанд. Агар онњо

237 Барои ахбори пурратар ба консепсияи умумии тањќиќот назар кунед.


120

намебуданд, зиндагии мо назар ба њозир вазнинтар мешуд»238. Ба њамин маъно писаре, ки падару модараш њиљрати мавсимї кардаанд, таъкид намуд:

«Бобоямро хеде дўст медорам, зеро ў ба ман маслињат медињад ва њељ гоњ ба ягон љой намеравад - ў маро њамеша хушњол мекунад»239

Дастгирии оилаи калон инчунин ба мактабхонии кўдакон мусоидат менамояд. Њангоме ки волидайн дар муњољират буданд, чанде аз парасторон имконият доштанд, ки онњоро дар маљлисњои мактабї, мулоќот бо омўзгорон ва назорати ин кўдакон дар мактаб иваз намоянд.

Омили дигари мусбат, ки ба некўањволии равонї ва фаъолияти таълимии кўдакон дар мактаб мусоидат мекунад, шумораи мулоќоти ин кўдакон бо волидайни муњољирашон (хоњ телефонї бошад, хоњ рў ба рў) аст. Чуноне ки Парренас дар тањќиќоти худ дар Фи-липпин (2002) муайян намудааст, таъсирии људоии волидайн ва фарзандонро мета-вон тавассути мулоќотњои доимї паст намуд, дар ин њолат волидайн кўдаконро «аз дур мењрубонї ва роњнамої мекунанд.»

Ин «таъсири муњољират» низ дар мусоњибањо бо кўдакон ва парасторон, инчунин њангоми мусоњиба бо ахборотдињандагони асосї ба монанди духтурон ќайд гардиданд. Чуноне ки духтари 14-сола, ки модараш ба наздикї ба муњољират рафтааст, ќайд кард, «модарам дўсти наздиктарини ман аст – њарчанд ў аз ман дур рафта бошад њам, тавас-сути алоќаи телефонї ба ман њамеша ёрї мерасонад.»240 Боз як мисоли дигар аз њаёти писари 17-сола аз вилояти Хатлон, ки падару бародараш дар Россия дар як сол 7 моњ кор мекунанд, пешнињод шуд. Писар бо падараш доимо телефонї мулоќот карда, аз ў оид ба мактабхонї маслињату рањнамої мегирад, падараш ўро барои расидан ба орзуи дар донишгоњ хондан талќин мекунад:

«Ман њар њафта бо падарам телефонї гап мезанам. Ў њамеша ба ман мегўяд, ки ба модарам гўш дода, ба ў ёрї расонам, наѓз хонам, бо њамсинфонам, њамсояњо, хоњару бародаронам чанг накунам (…) Ман мехоњам баъди хатми мактаб тањсилро дар донишгоњ идома дињам; ин орзуи деринаи ман аст. Падару баро-дарам мехоњанд барои ин ба ман ёрї расонанд; онњо аз ман танњо бањои хубу аълоро мехоњанд ва намехоњанд, ки ман дар кўча бекор гардам. Ман талаботи онњоро риоя мекунам, зеро мефањмам, ки њамаи ин ба фоидаи ман аст.»241

Дар муќоиса вазъияти хонаводањое, ки чунин мулоќот бо мухољир камтар аст ва ё тамо-ман нест, на он ќадар хуб аст. Ин њолат махсусан дар оилањои партофташуда баръало мушоњида мешавад, ки кўдакон ва модарон њиссиёти худро оид ба «фаромўш шудан» тасвир мекунанд. Модаре чунин иброз дошт:

«Мо телефонї гап намезанем. Њар дафъа раќами телефони нав медињад. Вале ваќте ки ба ин раќам занг мезанем, он раќам хомўш аст ва ё кор намекунад. Њангоме ки кўдаконам мепурсанд, ки «Падарам дар куљост, кай занг мезанад, ў моро фаромўш кардааст? Ман ба саволњои онњо љавоб дода наметавонам. Барои ман ин хеле сангин аст … махсусан барои онњо.»242

238 Мусоњиба бо духтари 15-солаи оилаи партофташуда, шањри Кўлоб.

239 Мусоњиба бо писари 15-солаи оилаи муњољир, вилояти Суѓд.

240 Мусоњиба бо духтари 14-сола аз оилаи муњољир, вилояти Суѓд.

241 Мусоњиба бо писари 17-сола, вилояти Хатлон.

242 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда, вилояти Суѓд.

121



Духтари 15-солае чунин њиссиётро нишон дод, ў гуфт, ки «падарам њатто тавассути телефон дар бораи мо ва дар бораи саломатиамон намепурсад. Вазъияти вазнин ба души мо афтодааст.»243 Аќидаи ду табиб аз вилояти Суѓд фикри аљоиберо пешнињод мекунанд:

«Агар муњољирон пул равон кунанд, агар онњо бо хонавода телефонї мулоќот кунанд, он гоњ кўдакон хуб рафтор мекунанд ва таълим мегиранд. Вале агар волидайн ба онњо занг назананду маблаѓ нафиристанд, он гоњ кўдакон дуруст рафтор накарда, чизи хубро аз бад фарќ намекунанд.»244

«Агар муњољир тез-тез бо хонавода ва кўдаконаш телефонї мулоќот ку-над, онњо дастгирї ва алоќаро байни худ ва падарашон мушоњида мекунанд. Кўдакони чунин хонаводањо гапдаро буда, худро танњо њис намекунанд.»245

5.9.1.2 Андоза, тартиб ва пешбинии интиќоли маблаѓ

Чуноне ки дар саросари тањќиќоти мазкур ќайд карда шуд, доштани муњољир дар хо-навода маънои бо тартиби муайян ва доимо интиќол шудани маблаѓро надорад. Дар чандин њолатњо, муњољирон њиљрат мекунанд, вале тайи якчанд моњ кор намеёбанд, дар њолатњои дигар бошад, муњољирон имконияти бо тартиб ва доимо фиристода-ни маблаѓро надоранд, ин ањволи аъзои хонаводањоро дар банаќшагирии дурусти харољоти оила ва фарогирии тамоми талаботи онњо мушкил мегардонад. Як гурўњи модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда ќайд карданд, ки бисёр ваќт кори мардон барор намегирад ва онњоро нобарорї дар пайдо кардани кор берун аз мамла-кат пайгирї менамояд:

«Њангоме, ки падар ба хориљ меравад, ў намедонад, ки оё кор меёбад ё не. Агар вай кор наёбад, ин барои хонавода хеле вазнин мешавад, зеро ин њолат кори онњоро дучанд мегардонад. Агар падар љойи кор наёбад – пул намеёбад ва ба хона бар-гашта наметавонад. Ин ба хонавода таъсири манфї мерасонад – онњо шабу рўз кор мекунанд, то барои падарашон маблаѓи роњкиро љамъ намоянд.»246

Табибе (мард) аз шањри Вањдат оид ба муњимияти интиќоли доимии маблаѓ ќайд кард, ки «агар падар доимо маблаѓ фиристад, он гоњ фарзандони ў ѓизои хуб мегиранд, либо-си хуб мепўшанд, дар оилањои бой кўдакон њама чиз доранд, хўроки хуб, либоси хуб.»247 Аммо сарвари љамоат дар ноњияи Бобољон Ѓафуров шарњ дод, ки «интиќоли маблаѓ асосан доимї нест, тартиби муайян надорад». Мувофиќи њисобњои ў дар љамоате, ки ў роњбарї мекунад, «70 фоизи њамаи муњољирон номунтазам маблаѓ мефиристанд ва 30 фоизи онњо на телефон мекунанду на маблаѓ мефиристанд.»248

Дар саволномаи оморї миќдори миёнаи интиќол тайи соли гузашта зиёд буд (513 доллари ИМА), танњо 45 фоизи маблаѓ мунтазам интиќол шуда, танњо 38 фоизи посухдињандагон ќайд карданд, ки аќаллан њар моњ маблаѓ мегиранд. Гуфтањои поён намуна буда метавонанд:

243 Мусоњиба бо духтари 15-сола аз оилаи партофташуда, шањри Кўлоб.

244 Мусоњиба бо духтури оилавї (зан), вилояти Суѓд.

245 Мусоњиба бо духтур (мард), шањри Вањдат.

246 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда, вилояти Суѓд

247 Мусоњиба бо духтур (мард), шањри Вањдат.

248 Мусоњиба бо ахборотдињандагон, корманди њукумати мањаллї (мард), ноњияи Б. Ѓафуров.


122

«Шавњари ман одатан дар як моњ ду ва ё се маротиба маблаѓ мефиристад, баъзан як маротиба дар се ё чор моњ. Њангоми зарурат маблаѓ фиристода мешавад. Агар пул надошта бошад, дертар мефиристад.»249

5.9.1.3 Таъсири мухталиф бо гузашти замон:

давомнокї ва тартиби муњољират

Чуноне ки адабиёти илмї-тањќиќотии байналмилалї муайян мекунад, муњољирати во-лидайн бо гузаштани ваќт ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї таъсири мухталиф мерасонад, махсусан дар давраи аввали рафтани волидайн, ки «њиссиёти људо щудани оила хеле баланд аст» (Де ла Гарзаб 2010). Дэмилиё ва Корде-ро (2007) далелњоро аз Никарагуа пешнињод менамоянд, ки аксари кўдакон ќайд кар-данд, ки њангоми рафтани волидайнашон ба депрессия афтодаанд. Дар тањќиќот оид ба Мексика, ки аз тарафи Кортес (2007) гузаронида шудааст, омадааст, ки дар умум сатњи саломатии кўдакон дар соли аввали муњољирати волидайн паст мешавад, аммо бо гу-зашти замон ва интиќоли маблаѓ дастрасї ба хизматрасонии тиббї хубтар мешавад. Ин вазъият аз тарафи натиљањои тањќиќоти МакКензи ва Стилман (2009) тасдиќ мегардад.

Таъсири ваќт низ дар тањќиќоти мо дида мешавад; ин њолат њангоми тањлили таъсири њиссиётиву психологии муњољират ба кўдакон, чуноне ки дар ќисматњои пешинаи њисоботи мазкур оварда шудааст, бештар падидор мегардад. Махсусан барои кўдакони хурдсол рўзњои баъди рафтани волидайн хеле мушкил буда, бо гузашти моњњо ва солњо вазъияти онњо бењтар мегардад. Инчунин ќайд карда шуд, ки ташрифњои мунтазам ба кўдакон таъ-сири мусбат мерасонад, аммо онњо низ бо рафтани волидайн боиси депрессияи навбатї мегарданд. Иќтибос аз муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир дар ноњияи Шуѓнон, самтњои таъсиррасони ин омилро љамъбаст мекунад:

«Агар волидайн аз кўдакони худ ваќти зиёд дур бошанд, онњо (кўдакон) ба ин одат мекунанд… ва агар онњо тез-тез оянду раванд, барои кўдакон ин мушкил мегардад. [Кўдак] ба депрессия меафтад ва њар дафъа, ки бо волидайн хайру-хуш кунад, мањзун мегардад…»250

5.9.1.4 Муњољирати падарон дар муќобили муњољирати модарон

Чуноне ки дар ќисмати муќаддимавї оварда шудааст, муњољират дар Тољикистон па-дидаест, ки аслан ба мардон хос аст. Аксари посухдињандагони тањќиќоти мазкур занон ё фарзандони муњољирони мењнатї буданд. Аммо аќидаи љолибе аз тарафи падаре, ки зављааш ба Россия барои дар комбинати шоколадбарорї кор кардан рафтааст, самти дигари таъсири муњољирати модаронро ба кўдакон аён менамояд:

«Набудани модар ба духтаронам таъсири зиёд расонд. Њоло тамоми кори хона-ро духтарам иљро мекунад. Агар модар њиљрат кунад, ин барои духтарон хеле мушкил аст. Модар љойи падарро гирифта метавонад, аммо аз таљрибаи ман маълум шуд, ки падар љойи модарро гирифта наметавонад. Писар ба падараш наздиктар аст … агар падар њиљрат кунад, ин низ барои онњо мушкил аст.» 251

Гурўњи модарон аз ноњияи Б. Ѓафуров њангоми муњокимаи масъала нобоварии худро нис-бат ба нигоњубини кўдакон аз тарафи падар, чуноне ки модар фарзандонашро нигоњубин мекунад, иброз доштанд: «агар модар њиљрат кунад, њама чиз шояд иваз шавад. Масалан,

249 Мусоњиба бо модар аз оилаи муњољир, вилояти Хатлон.

250 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарон, ноњияи Шуѓнон.

251 Мусоњиба бо падари хонаводаи муњољир, ноњияи Б. Ѓафуров

123



агар ман барои кор (ба хориљи кишвар) равам, зиёд кор мекунам, то кўдаконам аз њељ чиз танќисї накашанд, аммо падарашон мисли ман онњоро нигоњубин карда наметавонад»252. Модарон аз шањри Кўлоб ва ноњияи Шуѓнон низ чунин њиссиёт доранд:

«Агар шавњарон муњољират кунанд, занон дар хона бо кўдакон монда, тамоми вазнинї ба дўши онњо меафтад, њатто пас аз як сол ё дањ сол ў шавњарашро интизор мешавад. Аммо агар зан муњољират карданї бошад, кўдаконаш на-мемонанд, ки ў равад, ин хеле мушкил аст… мардон дигаранд.»253

«Модар коре карда, љойи падарро иваз мекунад, аммо падар наметавонад љойи модарро иваз намояд. Барои кўдак бе модар будан басо мушкил аст – кўдак ху-дашро саѓера њис мекунад.»254

Њангоме ки аз кўдакон пурсидем, ки муњољирати модаронашон чї тавр метавонад ба онњо таъсир расонад, онњо љавоби аниќ пешнињод намуданд. Онњо розї шуданд, ки муњољирати модарон ањволро бадтар мегардонад. Љавоби духтарон ва писарон якхел буд. Масалан, писари 17-сола чунин шарњ дод:

«Муњољирати падар назар ба муњољирати модар бењтар аст. Модарон фар-зандонро нигоњубин карда, тартибро дар хона назорат мекунанд. Падар бояд оиларо дастгирї (таъмин) намояд».255

Њамин тавр, кўдаке њангоми муњокимаи гурўњии кўдакони 13-14-сола шарњ дод, «агар модари ман равад, ман дарњол бемор мешавам!» Њамаи рафиќонаш ба ин гап розї шу-данд. Писари дигар ба оила ва «муњаббат» содиќ набудани падаронро ќайд кард: «Агар падарам дар хона мебуду модарам дар муњољират, падарам дарњол зани дигар меёфт», писари дигар ба ин гуфтањо илова кард, ки «агар модаронамон раванд, мо ба куљое, ки набошад аз паси онњо меравем».256

Аммо чанд кўдак мушкилоти рафтани падаронашонро низ ќайд карданд:

«Падар равшании хонавода аст. Њангоме ки падар меравад, равшанї њам аз хона меравад. Агар падар дар хона бошад, ин хуб аст.»257

Далелњое, ки дар боло оварда шудаанд, ба далелњои тањќиќотњои дигари байналмилалї мувофиќанд. Масалан, тањќиќоти муќоисавии натиљањои гуногуни муњољирати Йэоњ ва Лам (2008) хулоса мекунад, ки «муњољирати як ва ё њар ду волидайн ба рафтори иљтимоии кўдакон таъсири мухталиф мерасонад», инчунин таъсири манфии муњољирати модарон дар ин тањќиќот ќайд карда мешавад.

Боз як масъалаи дигар, ки њангоми муќоисаи таъсири муњољирати мардону занон бояд ба эътибор гирифт, ин он аст, ки занон дар муњољират назар ба мардон маоши кам мегиранд ва ин ба андозаи маблаѓи фиристодаи онњо таъсир мерасонад. Чуноне ки бибие, ки духтараш муњољират кардааст, дар муњоќимаи гурўњии масъала аз тарафи парасторон иброз дошт:

«Агар муњољир модар бошад, ў он ќадар маблаѓи зиёд фиристонда наметаво-над, зеро занон танњо ба зарфшўї, људо кардан, парпеч кардан машѓул меша-

252 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарон аз хонаводањои партофташуда ва муњољир, ноњияи Б. Ѓафуров.

253 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда, шањри Кўлоб.

254 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир, ноњияи Шуѓнон.

255 Мусоњиба бо писари 17-сола, шањри Кўлоб.

256 Муњокимаи гурўњии масъала бо кўдакони гурўњи «омехта» (муњољир ва партофташуда; писару духтарон) 13-14-сола, шањри Вањдат (тањќиќоти озмоишї).

257 Муњокимаи гурўњии масъала бо кўдакони хонаводањои муњољир, шањри Вањдат.


124

ванд … инчунин модар кўдаконашро назар ба падар дуруст нигоњубин менамо-яд, аз ин лињоз муњољирати мардон бењтар аст.» 258

Маош ва интиќоли ками маблаѓ аз тарафи занони муњољир на танњо ба навъи кори занон дар хориљи кишвар вобаста аст; баъзан ин аз сабаби суиистифода кардани корфармоён низ ба миён меояд. Зане њангоми муњокимаи гурўњии масъала воќеаи ба ин мувофиќ пешнињод намуд:

«Кумитаи тадорукот ба мо гуфт, ки 20 зан барои дар хориљи кишвар кор кардан интихоб шуданд, ман низ ба ин нафарон шомил будам; ба мо ваъда до-данд, ки њар моњ 500 доллари ИМА маош медињанд. Мо як моњ кор кардем, вале ба мо маблаѓе надоданд. Ба мо гуфтанд, ки онњо барои мо љойи хоб доданд, хўрок доданд ва ин њама аз њисоби маош буд. Мо ба тањлука афтодем; мо ба Маскав омада, рафиќонамонро ёфтем ва бо онњо ба хона баргаштем. Баъди ин њодиса ман дигар кўшиши муњољират намекунам.»259

5.9.2 Хусусияти кўдакон ва хонаводањо, ки миёнарави таъсири муњољират ба натиљањо мегардад

Њарчанд таљрибањои гуногуни муњољират ба натиљањои кўдакони дар Тољикистон мон-даи муњољирони мењнатї таъсир расонанд њам, хусусиятњои кўдакон ва хонаводањо низ дар навбати худ ба ин натиљањо таъсир мерасонанд. Масалан, кўдакони синну соли гуно-гун ба муњољират муносибати гуногун доранд, инчунин писарон дар муќоиса бо духта-рон. Њамзамон хонаводањои бой барои ќонеъ намудани талаботи таълимї ва табобатии кўдакон мушкилоти камтар доранд, аммо барои хонаводањои калон ва ё хонаводањое, ки аъзои калонсол доранд ва имконияти таъмин намудани талаботи кўдаконашонро (ба-рои он ки онњо беморанд ё талаботи махсус доранд) надоранд, мушкил аст.

Дар консепсияи тањќиќот ин «омилњои мобайнї» ба омилњои фардї, хонаводагї ва воба-ста ба вазъият људо мешаванд. Дар ќисмати зерин мо бо навбат якчанд чунин омилњоро тањлил менамоем, аввал аз омилњои фардї оѓоз намуда, диќќати асосиро ба омилњое, ки бо далел тасдиќ мешаванд, равона месозем.

5.9.2.1 Синну соли кўдакон

Аќидаи муњољирати волидайн ба кўдакони синну соли гуногун ба тарзи мухталиф таъсир мерасонад, бо далелњои тањќиќоти мо тасдиќи худро меёбанд. Синну сол дар ду сатњи ба њам пайванд наќш мебозад: аз як тараф, синну соли кўдакон њангоми муњољирати во-лидайн (махсусан дар њолате, ки падарон дигар бар намегарданд) ва аз тарафи дигар, синну соли њозираи онњо.

Синну соли кўдакон њангоми сафар кардани волидайн ба сатњи пайвастагии онњо ба па-дар таъсир мерасонад. Кўдакони хурдсол, сесола ё хурдтар аз сафари волидайн таъсири камтар мебинанд, зеро аз вазъият огањ нестанд. Чуноне ки модаре аз хонаводаи пар-тофташуда ќайд кард: «Њангоме ки шавњарам бори аввал ба Россия рафт, духтарамон ду сола буд, вай њељ чизро намефањмид. Њоло вай 16-сола аст, дар њаќиќат ў падарашро тамоман намешиносад».260 Ба ин монанд зане аз оилаи муњољир шарњ дод:

258 Муњокимаи гурўњии масъала бо парасторон (занон), ноњияи Б. Ѓафуров.

259 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои партофташуда, шањри Вањдат.

260 Муњокима бо модари партофташуда, шањри Кўлоб.

125



«Агар волидайн дар синни хурдсолии кўдак муњољират намоянд, кўдак њељ чиз-ро намефањмад, ў бе модар ё падар зиндагї карданро меомўзад ва ба ин одат мекунад. Агар падар ё модар бори дигар раванд, ў ба ин тамоман ањамият намедињад».261

Кўдакони аз 3 то 10-сола, аз тарафи дигар, њангоми ба мўњлати кўтоњ ё миёна рафтани волидайн сахт диќќат карда, вале онњо њангоми муњољирати дарозмўњлат ба бе падар зиндагї кардан назар ба бародарони калонтарашон хубтар одат мекунанд.

«Агар кўдак хурдсол бошад, ў њељ чизро намефањмад ва ба рафтани падараш ањамият намедињад. Кўдакони калонсолтар ин вазъиятро ба дил наздиктар мегиранд.»262

«Кўдакони хурдсоли аз сесола то 10-12-сола волидайнашонро назар ба кўдакони калонсолтар бештар ёд мекунанд. Вале онњо ба ин вазъият ба осонї одат ме-кунанд.» 263

Кўдаконе, ки њангоми рафтани падарашон 11-сола ва калонтар (наврас) буданд, баръ-акси хоњару бародарони хурдсолашон ин вазъиятро ќабул карданд. Онњо муњољирати кўтоњмўњлати волидайнашонро њамчун воситаи ќонеъ намудани талаботи иќтисодии оила «фањмида», камтар азият мекашанд, аммо дар њолати муњољирати тўлонї дар раф-тори онњо нишонањои депрессия мушоњида мешуд:

«Писари калониам (10-сола) мефањмад, ки падараш бояд кор кунад, аммо фар-занди хурдиям (шашсола) инро намефањмад … баъд аз чанд ваќт ў ором шуда, аз хотир мебарорад, бародараш бошад, падарашро зиёдтар ёд мекунад.»264

Синну соли кунунии кўдак ба фањмиши онњо оид ба муњољирати волидайн њамин гуна таъ-сир мерасонад. Чуноне ки дар боло ќайд шуд, кўдакони калонсол зарурати муњољирати во-лидайнашонро дарк мекунанд ва кўшиш менамоянд, ки бо расонидани ёрї ба корњои хона онро љуброн намоянд (ин њолат асосан ба кўдакони аз 15-сола боло мувофиќ аст). Писари 17-сола аз вилояти Хатлон аќидаи худро оид ба њиљрати падару бародараш чунин шарњ дод:

«Дар њаќиќат њам ман онњоро ёд мекунам, махсусан падарамро, вале мо чї кор карда метавонем? Ин вазъият тамоми мамлакатро фаро гирифтааст. Дар ин љо кор нест ва падарам барои дарёфти кор маљбур рафтааст. Ман њама чизро мефањмам ва кўшиш мекунам то ба модару янгаам ёрї расонам.»265

Ин омил тавассути мусоњибањо бо парасторон тасдиќ мешавад. Онњо ќайд карданд, ки писарону духтарони калонсол дар натиљаи муњољирати волидайн масъулияти бештар њис карда, ба корњои хона ёрї мерасонанд. Ин ќисман зарур аст, зеро ба дўши мода-рон пас аз њиљрати њамсаронашон бори гарони зиндагї меафтад. «Агар кўдак фарзан-ди калонии хонавода бошад, ў бояд сахт мењнат карда, додару хоњарони хурдтарашро нигоњубин намояд», - гуфт зане аз ноњияи Шуѓнон. Ба ин монанд, модаре таљрибаи ху-дро оид ба таъсири муњољират ба ду писари 9 ва 15-солааш пешнињод намуд:

261 Мусоњиба бо парастор аз хонаводаи муњољир, ноњияи Шуѓнон.

262 Мусоњиба бо модари хонаводаи партофташуда, шахри Вањдат.

263 Мусоњиба бо модари хонаводаи муњољир, вилояти Хатлон.

264 Мусоњиба бо модари хонаводаи муњољир, ноњияи Њисор (тањќиќоти озмоишї).

265 Мусоњиба бо писари 17-сола, вилояти Хатлон.


126

«Байни ду писари ман фарќияти зиёд дида мешавад. Писари калониам рафта-ни падарашро дуруст ќабул мекунад – ў ба ман барои иљрои корњои хона ёрї мерасонад ва масъулиятшинос мегардад – аммо ў низ дар бораи падараш зиёд мепурсад ва инчунин бародарашро њифз мекунад.»266

Аз якчанд мусоњиба маълум гашт, ки синни хурди наврасї давраи мушкил аст, зеро дар ин синну сол писарон мустаќилияти худро нишон доданї шуда, модаронашонро азият медињанд. Ин омилро њам маълумоти оморї оид ба хашмгинии кўдакон, чуноне ки дар накшаи 17-уми зерќисмати пешин оварда шудааст, ва њам мусоњибањои сифатї тасдиќ мекунанд:

«Падараш аз ў хеле дур аст ва ин барои писари 12-сола хеле бад аст. Синни 12-солагї марњилаи мушкил аст, махсусан барои писарон. Будани падар дар ин синну сол мухњм аст, ў писарро назорат мекунад.»267

Барои кўдакони хурдсол, вазъият дигар ва осонтар буд. Пас аз гузаштани марњилаи ав-вали људої онњо ба вазъият кам ањамият медињанд ва ин ба онњо он ќадар таъсир на-мерасонад. Корманди СЃЊ дар ноњия Шуѓнон ин масъаларо дуруст љамъбаст менамояд: «Агар кўдак хурд бошад, набудани яке аз волидайн ба ў кам таъсир мерасонад, барои он ки ў њоло масъаларо дуруст намефањмад.»268.

5.9.2.2 Љинси кўдакон

Љинси кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташуда ба таъсири умумии муњољирати волидайн таъсири зиёд мерасонад. Ин масъала њангоми арзёбии таъсир чуноне ки дар ќисми пешина омадааст, айён гашт, аммо он асосан ба некўањволии њиссиётї ва то андо-зае ба тањсилот мувофиќтар аст.

Мувофиќи гуфтањои ахборотдињандагон ба монанди кормандони СЃЊ, масалан, «духта-рон хеле эњсосотианд ва аз ин лињоз набудани яке аз волидайнашонро ба дил наздик ќабул мекунанд, писарон бошанд, камтар таъсир мебинанд … аммо дар навбати худ хашмгин, нописанд шуда, ба љиноят даст мезананд.»269 Якчанд ахборотдињандагони асосї низ чу-нин аќидаро дастгирї карда, њамин гуна шарњ пешнињод карданд, ки «њангоми рафтани падарашон духтарон њамеша ѓамгин мешаванд» писарон бошанд, «хашмгин».270 Саба-би асосие, ки ба таѓйир ёфтани рафтори писарон боис мегардад, ин «модарон духтаро-нашонро боздошта метавонанд, аммо писаронро модарон идора карда наметавонанд» чунки «аксари писарон асосан ба падарон гўш медињанд.»271

Тањлили фарќияти љинсї дар ду самти депрессия (афсурдањолї) ва хашмгинї, чуноне ки дар боло шарњи пурра меёбанд, дар ду наќшаи поён (наќшањои 18 ва 19) љамъбаст шуда, аќидањои умумиро тасдиќ менамоянд.

266 Мусоњиба бо модари партофташуда, ноњияи Б. Ѓафуров.


268 Мусоњиба бо ахборотдињандагони асосї бо корманди (мард) СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

269 Мусоњиба бо ахборотдињандагони асосї бо корманди СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

270 Мусоњиба бо ахборотдињандагони асосї бо корманди (мард) СЃЊ, ноњияи Шуѓнон.

271 Мусоњиба бо табиб (зан), вилояти Суѓд.

127



Наќшаи 18. Депрессияи кўдакон, аз рўйи љинс ва навъи хонавода

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%


% кўдаконе, ки тайи моњњои охир худро танњо, мањзун ва ё зиќ њис кардаанд

Зан

Мард

Эзоњ: Њисоб дар асоси маълумотњои фардї тањия шудааст, дар умум 322 духтар ва 323 писар фаро гирифта шуданд.

Љадвали 19. Хашмгинии кўдакон вобаста ба љинс ва навъ

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

% кўдаконе, ки тайи як моњи охир хашмгин ва нописанд будаанд


Зан

Мард

Эзоњ: Њисоб дар асоси маълумотњои фардї тањия шудааст, дар умум 322 духтар ва 323 писар фаро гирифта шуданд.

Яке аз аќидањои байни калонсолон маъмул, ки аќида ва рафтори кўдакони ба ин тањќиќот фаро гирифташударо инъикос намекунанд, ин «духтарон дар њаќиќат набудани па-дарро њис намекунанд» ва барои писарон дар раванди инкишофи онњо «будани падар њатмист».272 Гурўњи модарон аз оилањои муњољир сабабњои ин омилро чунин шарњ доданд:

«Писарон аз муњољирати падаронашон бештар азоб мекашанд, барои он ки дух-тар ба модар ва писар ба падар унс мегирад. Писарон ба маслињати падар ба-рои њалли мушкилоташон ниёз доранд … писарон инчунин зиёд азоб мекашанд, зеро бо набудани падарашон ба онњо дар хона кори зиёд фармуда мешавад ва дар њолати доштани хољагии дењконї ањволи онњо дучанд вазнин мешавад.»273

Дар бобати тањсилот бошад, љинси кўдак ба синну соле, ки кўдакон мактабро тарк ме-кунанд, сахт таъсир мерасонад. Ќоидањои иљтимої сатњи пасти ба мактаб баргаштани духтарони 16-соларо таќозо мекунанд, зеро аксари ањолї ќадами дигари духтаронро дар шавњар кардан мебинанд, на ба тањсилу бо мењнат машѓул будан. Ин боиси љалби ками духтарони оилањои даромади камдошта ба зинањои минбаъдаи тањсилот мегардад, мах-сусан духтарони хонаводањои партофташуда ба чунин вазъият гирифторанд.

272 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони хонаводањои муњољир ва партофташуда, ноњияи Б. Ѓафуров.



128

Модаре аз хонаводаи партофташуда чунин ќайд кард:

«Барои духтарон доштани маълумоти олї шарт нест, ў бояд тарзи нигоњубини хонаро ёд гирад, аммо барои писарон маълумоти олї шарт аст, зеро дар оянда хонаводањояшонро бояд таъмин намоянд.»274

Чунин таъсири гендерї ба љинси ќабулкунандаи ќарор вобаста аст, чунки мардон тањсилоти писаронро авлотар медонанд:

«Пўшида нест, ки дар хонаводањои мо новобаста аз ќобилият сухани шавњар сухани охирон аст. Агар писарамон ба донишгоњ рафтанї шавад ва мо пул надошта бошем, он гоњ барои ин мо маблаѓ меёбем: ќарз мекунем, ягон чизро мефурўшем, аммо мутаасифона падарон на њамеша ин корро барои духтаро-нашон иљро мекунанд.»275

5.9.2.3 Даромади хонавода

Як аз омилњои муњими сатњи хонаводагї - њамчун омили мобайнии таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї - сатњи даромади умумии хонавода буд. Даромади хонавода дар асоси маблаѓе, ки худи оила ба даст меорад, интиќоли маблаѓ ва њадяњои шахсони дигар ва инчунин љубронпулињои њукуматї ва дигар ташкилотњо муайян карда шуд. Даромади оила дар навбати худ андозаи хариди мањсулот ва пешнињоди хизматрасонињоро барои кўдакон, махсусан дар самти дастрасї ба табобат ва тањсилот, муайян мекунад.

Далелњои чунин пайвастагї њам дар маълумоти оморї ва њам дар маълумоти сифатї пайдо шуданд. Инчунин барои нишон додани таъсири камии даромад ба хонаводањои партофташуда системаи соддаи нишондињандаи дороии амвол тањия шуд.

Наќшаи 20. Дараљаи дорої вобаста ба навъи хонавода

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Муњољир Партофташуда Ѓайримухољир

Дараљаи 3

Дараљаи 2

Дараљаи 1

Њарчанд маълумот оид ба масъалаи мазкур дар тамоми њисобот дида шавад њам, ду иќтибос моњияти мушкилоти мазкурро љамъбаст карда метавонанд. Як иќтибос аз мо-дари хонаводаи партофташуда ва иќтибоси дигар аз њамшираи шафќат, ки њар ду ду тарафи як масъаларо баён менамоянд, оварда мешавад:

274 Мусоњиба бо модари хонаводаи партофташуда, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

275 Муњокимаи гурўњии масъала бо модарони оилањои муњољир ва партофташуда, шањри Кўлоб.

129



«Сифати саломатї ва тањсилоти шумо аз маблаѓи доштаатон вобаста аст … агар шумо пул дошта бошед, онњо шуморо нигоњ мекунанд (хизмат мерасо-нанд), агар надошта бошед, нигоњ намекунанд...»276

“Камбизоатї ва набудани кор дар ин љо мушкилоти калон аст; муњољират танњо натиљаи он аст.»277

5.9.2.4 Сатњи маълумотнокии аъзои оила

Чуноне ки аз адабиёти илмї-тањќиќотї бар меояд, сатњи маълумотнокии волидайн ба натиљањои асосии кўдакони онњо сахт пайваста аст. Ќисман ин ба таъсири намоишї до-штан ва ќисман ба муносибати мухталифи одамони маълумотдор нисбат ба тањсилот, кор ва то андозае ба саломатї вобаста аст.

Сатњи маълумотнокии аъзои оила, махсусан модарон, њамчун омили муњими дастовардњои таълимии кўдакон шинохта мешавад. Иктибоси зерин барои нишон до-дани муносибати байни тањсили кўдакон ва сатњи маълумотнокии модарон намуна шуда метавонад:

«[Давомот] инчунин аз сатњи маълумотнокии модари хонавода вобаста аст. Агар модар маълумотнок ва саводи кофї надошта бошад, ў наметаво-над кўдаконашро таълим дињад. Тарафи хуби он ба кўдакон ѓизо додан, онњоро пўшонидан ва таъмин бо таљњизоти мактабї мебошад.»278

Ин дар маълумоти оморї, ки мувофиќати сатњи маълумотнокии волидайни дар хо-набуда бо давомоти мунтазами кўдакро дар мактаб нишон медињад, инъикос меёбад. Тањлилњои боло нишон медињанд, ки сатњи маълумотнокии падари ѓоиб ба эњтимолияти партофтани мактаб таъсири кам расонид, модари маълумотдор ба давомоти кўдакон таъсири мусбат мерасонад.

Љадвали 73. Давомоти кўдакони оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии волидайн

Сатњи маълумотоки волидайн:

Хатми пурраи синфи 10 Тањсилоти миёнаи касбї Донишгоњ

Падарон 42% (36) 44% (117) 45% (40)Модарон 62% (61) 37% (97) 31% (26)

% кўдаконе, ки аќаллан як рўз дар давоми 30 рўзи охир ба мактаб нарафтаанд. Шумораи кўдакон дар ќавс оварда шудаст.

Дастовардњои таълимї бо сатњи маълумотнокии волидайн мувофиќат мекунад. Ин мувофиќат дар мусоњибањои сифатї низ инъикос ёфтааст. Масалан, омўзгоре ин вазъи-ятро чунин шарњ дод:

«Агар дар оилаи муњољир модар маълумотдор бошад, ин хеле хуб аст. Агар маълумотдор набошад, баръакс. Модар танњо модари бесавод бошад, ин њатман ба кўдак таъсири манфї мерасонад.»279

276 Мусоњиба бо модар аз оилаи партофташуда, ноњияи Њисор (тањќиќоти озмоишї).

277 Мусоњиба бо њамшираи шафќат, шањри Вањдат.

278 Мусоњиба бо ахборотдињандаи асосї бо корманди (зан) СЃЊ, шањри Вањдат.

279 Мусоњиба бо омўзгор, шањри Вањдат.


130

Чуноне ки дар љадвали 74 нишон дода шудааст, ин омил дар тањлилњои оморї низ пайдо шуд.

Љадвали 74. Дастовардњои кўдакони оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии волидайн

Сатњи маълумотокии волидайн:

Хатми пурраи синфи 10 Тањсилоти миёнаи касбї Донишгоњ

Падарон 3.92 (38) 3.99 (116) 4.2 (40)Модарон 3.82 (61) 4.08 (98) 4.31 (26)

Балли миёна аз 5, ки он бањои баланд аст. Миќдор дар ќавс нишон дода шудааст. Дар ин љо кўдакони алоњида, ки падара-шон муњољиранд, њисоб карда мешаванд.

5.9.2.5 Муносибатњои хонаводагї

Муносибати хонаводагї дар муайян намудани сатњи мактабхонї, кор ва нигоњубини кўдакон наќши муњим мебозад. Муносибати волидайн ва кўдакон нисбат ба тањсилот нишондињандаи асосии миќдори солњои тањсил, давомот ва дастовардњои таълимї аст. Масалан, модаре аз оилаи муњољир ќайд кард, ки кўдакон «бояд кор кунанд, пул ёбанд. Писарам ба падараш њамроњ шуда муњољир мешавад.»280 Мисоли дигар зарурати муносибатњоро рўшан мегардонад:

«Баъди хатми синфи 9 ман духтарамро ба шавњар медињам. Писарамро бо-шад ба Россия мефиристам. Ман низ мехоњам, ки фарзандони ман мактабро хатм карда, ба донишгоњ дохил шаванд, аммо чунин имконият надорам. Пи-сари калониам мехоњад, ки ба Россия барои кор кардан равад. Ў мегўяд, ки маъ-лумот гирифтан дар њаёт чизи асосї нест, фаъол будан чизи асосї аст. Агар шахс доно бошад, он гоњ худаш њама чизро соњиб мешавад … Њамаи фарзандо-ни ман дар мактаб хуб мехонанд. Писари калониам њамеша бањои се мегирад. Духтаронам бошанд, бањои чор мегиранд. Ман онњоро маљбур намекунам, ки ба мактаб раванд, зеро ман духтаронамро ба шавњар медињам, хондан барои онњо лозим нест.»281

Намунаи дигар ин масъаларо рўшантар мегардонад:

«Њамаи кўдакон бояд тањсил намоянд, аммо њоло бе пул ягон кор карда наме-шавад. Писари калониам мактаби миёнаро соли гузашта хатм карда хост, ки ба мактаби олии милиса дохил шавад, аммо барои дохил шудан маблаѓ та-лаб карданд. Њоло ў маљбур шудааст, ки дар хориљи кишвар бо модараш кор карда, барои ба мактаби олии милиса дохил шудан маблаѓ љамъ оварад. Ал-батта, дар оянда тањсилот ба кўдакони мо ёрї мерасонад. Ба фикрам гириф-тани маълумоти олї ба писарон зарур аст. Тањсилот баъди синфи 9 барои духтарон интихобї аст. Духтари калониам, ки њоло 17-сола аст, ба мактаб намеравад; ў хона, бародару хоњаронаш ва бибиашро нигоњубин мекунад, зеро модараш дар хориљи кишвар аст. Барои духтарон тањсилот интихобист; онњо бояд кори худро ёд гиранд.»282

280 Мусоњиба бо модари хонаводаи муњољир, вилояти Хатлон.

281 Мусоњиба бо падари хонаводаи муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

282 Муњокимаи гурўњии масъала бо падарони оилањои муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

131



Билохир, муносибатњо ба дастовардњои кўдакон низ таъсир мерасонанд:

«Дар мактаб зуд-зуд маљлисњо мешавад ва ману занам њамеша ба мактаб раф-та, сатњи инкишофи кўдаконамонро (кўдакони худ ва бародарамонро) пурсон мешавем… Одатан набудани волидайн ба дастовардњои таълимии кўдакон таъсири манфї мерасонад, аммо њама чиз ба парасторон ва дараљаи масъ-улияти онњо вобаста аст. Дар оила ба фаъолияти таълимии кўдаконамон ањамияти зиёд медињем.»

Муносибатњо ба ваќти барои кор сарфшаванда низ таъсир мерасонад, чуноне ки воли-дайн ќайд карданд:

«Ба фикрам, баръакс кор барои онњо манфиат дорад. Онњо мебинанд, ки ману модарашон сахт кор карда истодаем. Онњо мехоњанд ба мо ёрї расонда мустаќилона пул кор кунанд. Ин барояшон хеле мушкил аст, вале онњо бояд ин корро кунанд.»283

Муносибати кўдакон низ муњим аст:

«Ман гуфтан мехоњам, ки агар мо ба падару модарамон дар корњои хона ва сањро ёрї расонем, онњо хеле хурсанд мешаванд. Ба фикрам ин падару модарро эњтиром кардан аст».»284

283 Мусоњиба бо падарони оилањои муњољир, ноњияи Бобољон Ѓафуров.

284 Муњокимаи гурўњии масъала бо писарони оилахои ѓайримуњољир, шањри Кўлоб.


132

6. Хулосањо оид ќабули ќарори сиёсї

6.1 Муњољират ва сиёсат Чуноне ки дар консепсияи умумии тањќиќот пешнињод шудааст ва далелњои шаръии боло аз он шањодат медињанд, алоќаи байни муњољирати волидайн ва некўњволии кўдакон масъалаи мураккаб буда, ба омилњои фардї, хонаводагї ва иљтимої вобаста аст. Сиёсати њукумат ва хадамоти хизматрасон яке аз унсурњои системаи иљтимої буда, метавонад њам таљрибаи муњољирати ашхоси алоњида ва таъсири онро ба натиљањои кўдакон муайян кунад. Мушкилоти сиёсат дар ин самт дар тарзи идора кардани муњољират, ки сатњи људошавии оиларо паст мекунад, ва пешнињоди ќолаби њифзи иљтимоие, ки таъсири муњољиратро ба кўдакон кам мекунад, мебошад. Дар навбати худ мо ќонуну ќоидањои љории сиёсати дав-латро дар самти идоракунии мухољират ва њифзи иљтимоии Тољикистонро ба эътибор ги-рифта, барои такмил ёфтани онњо тавсияњо пешнињод менамоем.

6.2 Идоракунии муњољират 6.2.1 Ќолаби сохторї барои идоракунии муњољиратСиёсати муњољирати давлатї ва ќолаби сохторї барои татбиќи он дар Тољикистон мањдуд аст. Маќоми ќарор ќабулкунанда ба Дастгоњи Президент, ки масъалањои муњољират ба дўши шўъбаи њифзи иљтимої, мењнат ва муњољират вогузор шудаанд, љалб шудааст. Дар сатњи њукумати иљроия сиёсати муњољират ба Хадамоти муњољирати Вазорати корњои дохилї, ки ин вазифа моњи декабри соли 2006 аз Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї ба Хадамоти мазкур гузаронида шудааст, вогузор гаштааст. Ин навъи таќсимот барои муносибати њифзи њуќуќи сиёсати муњољират мувофиќ буда, барои пешнињоди хизматрасонии иљтимої ба муњољирон мувофиќат намекунад. Мутаносибан, моњи ян-вари соли 2011 Президенти Љумњурии Тољикистон Фармони285 таъсис додани Хадамоти муњољирати назди Њукумати Љумњурии Тољикистонро ба имзо расонд.

Хадамоти нави муњољират барои идоракунии сиёсати муњољирати мењнатї, аз љумла таълимоти касбии муњољирони мењнатї, рањнамої дар самти бо кор таъмин намудани муњољирон дар хориљи кишвар, таъмини алоќа бо марказњои миллї ва назорату идо-раи муњољирати дохилї дар Тољикистон масъул аст. Хадамоти муњољират дар ин самт

285 Фармони Президент № 1014, 21-уми январи соли 2011.

133


6.2 Идоракунии муњољират

вазифањои кунунии Вазорати корњои дохилї ва намояндагии он дар Федератсияи Рос-сия, Консулгарии Тољикистон дар Федератсияи Россия ва Хадамоти давлатии њифзи иљтимої, мењнат ва муњољирати Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолиро фаро ме-гирад. Дар наќша аст, ки Хадамоти муњољират дар мамлакатњои интихобї, ки самти са-фари муњољирони тољиканд, намояндагии худро таъсис медињад.

Њукумати Тољикистон барои фаъол гардонидани Хадамоти муњољират вазифадор гаш-тааст, ки: • низомнома, сохтори хадамот, механизми идоракунї ва рўйхати муассисањои тобеъи

Хадамоти муњољиратро тањия ва тасдиќ намояд. Ин вазифа бояд дар мўњлати 2 моњи пас аз ба имзо расидани Фармон, яъне охири моњи марти соли 2011 ба сомон расо-нида шавад;

• буљет ва тавсияњо барои маблаѓгузории Хадамоти муњољиратро тањия намояд;• барои ворид сохтани таѓйиру иловањо ба ќонунгузории мављуда тавсияњо пешнињод

намояд.

Таъсиси Хадамоти муњољират имконияти хубро барои ќабули муносибати фароги-рии умумии сиёсати муњољират дар Тољикистон, ки масъалањои таъсири иќтисодї ва иљтимої ва инчунин психологї-иљтимоии муњољиратро фаро гирад, фароњам меорад. Дар поён оид ба масъалаи мазкур тавсияњои мушаххас оварда мешаванд.

6.2.2 Ќонуну ќарорњо (сиёсат) дар самти идоракунии муњољиратЌонуну ќарорњо оид ба муњољират, ки аз тарафи Њукумати Љумњурии Тољикистон то соли 2010 ќабул гардидаанд, муњољиратро њамчун воситаи охирин шинохта, њамчун воситаи рушди иќтисодї намепазиранд. Њамин тавр, самтњои асосии сиёсат, ки ба муњољират во-баста буд, то андозае такмил дода шуданд (дар аксари њолатњо бо дасгирии ташкилотњои байналмилалї ва бахшњои хусусї), ки аслан онњо дар самти дастгирии одамони алоњида барои муњољират кардан ва омода намудани онњо барои муњољират равона шудаанд.

Ин таѓйиротњо чунинанд:

• сиёсати озоди муњољират, ки ба шањрвандони Тољикистон имконияти озодона берун аз мамлакат сафар карданро фароњам меорад;

• сиёсати доштани ду њолати шањрвандї бо Россия, ки ин ба муњољирон имконият медињад, ки вазъияти худро ба тартиб дароварда њуќуќи худро бењтар њимоя кунанд;

• гуфтушуниди дуљониба бо мамлакатњои ќабулкунандаи муњољирон дар самти зиёд кардани ваќти баќайдгирї баъд аз ворид шудани муњољир ба мамлакат (айни замон Федератсияи Россия барои шањрвандони Тољикистон танњо се рўз мўњлат медињад, то онњо худро то ѓайриќонунї гаштани муњољираташон ба ќайд гиранд; Њукумати Тољикистон мехоњад, ки ин мўњлатро то 5 рўз дароз кунад, аммо хуб мешуд ин мўњлат то 30 рўз зиёд гардад);

• низоми интиќоли маблаѓи беандоз, ки он ба муњољирони мењнатї дастрас ва мувофиќ бошад;

• низоми инкишофёфтаи хизматрасонии наќлиёт (ѓайр аз наќлиёти њавої);• дастгирии таъсис намудани марказњои ахборотдињї (аслан барои пешнињоди ахбо-

рот оид ба талаботи ќонунии мамлакати ќабулкунанда ва инчунин барои пешнињоди ахборот оид ба имконияти дарёфти љойи кор ва ѓайра) бо маќсади хубтар омода на-мудани ањолї барои муњољират ва инчунин ба даст овардани фоида аз чунин мар-каз (чунин марказњо аввал аз тарафи ташкилотњои байналмилалї, ба монанди Ташкилоти умумиљањонии муњољират ва Созмони њамкорї ва бехатарии Аврупо маблаѓгузорї мешуданд);


134

• дастгирии таъсиси додани марказњои касбомўзї барои муњољирони эњтимолї пеш аз њиљрати онњо. Якчанд чунин марказњоро метавон бо марказњои ахборотдињї якљоя таъсис дод. Инчунин аќидаи омўзонидани асосњои муоширатии забон ба шахсоне, ки ба Руссия њиљрат карданианд.

Муносибати мазкур номувофиќатиро аз лињози андозаи ќарору ќонунњо ва татбиќи осо-ни онњо ба миён меорад. Ќарору ќонунњо њуќуќњои муњољир ва њифзи иљтимоии онњо ва оилањояшонро фаро намегиранд. Дар њолате, ки чандин муњољирони тољик дар Россия ба истисмор ва хушунат гирифтор мешаванд, дигарон гум мешаванд ё ѓоиб шуда зану кўдаконашонро мепартоянд.

Андозаи мушкилоти мазкур махсусан баъд аз бўњрони иќтисодии соли 2008 вазнинтар гашт. СЃЊ, ки ба њифзи њуќуќи муњољирон машѓул буданд, муайян намуданд, ки шумо-раи муњољироне, ки маошашон дода нашуд, ба маротиб зиёд гашт. Ин омил инчунин ба оилањои онњо таъсири манфї расонд, чунки муњољират ягона сарчашмаи даромади онњо ба шумор мерафт.

Барои њалли мушкилоти мазкур Њукумати Љумњурии Тољикистон бо дастгирии мутахас-сисони мустаќил бо маќсади тањияи стратегияи панљсола ва наќшаи чорабинињо оид ба муњољирати мењнатї ва инчунин ќонун оид ба муњољирати мењнатї ду гурўњи кории байнисоњавї таъсис дод. Лоињаи стратегия барои тасдиќ ба Њукумати Љумњурї моњи декабри соли 2010 пешнињод шуда, дар назар аст, ки охири моњи марти соли 2011 он тасдиќ мешавад. Ќонун бошад то њол тањия шуда истодааст. Лоињаи стратегия чор самти асосии сиёсати муњољиратро фаро мегирад:1. Таъсиси системаи самарабахши идоракунии муњољирати мењнатї, ки ба ќабул шуда-

ни ќонун оид ба муњољирати мењнатї ва ба тартиб даровардани ќонуну ќарорњо ва низомномањои соњаи муњољират мусоидат мекунад.

2. Тањияи восита ва усулњои мувофиќ барои идоракунии муњољирати мењнатї бо маќсади таъмини устувории ќолаби сохтории идоракунии муњољират ва инчунин таъсиси низоми муташаккили бо кор таъмин намудани муњољирони мењнатї.

3. Такмили малакањои муњољирони мењнатї, инчунин такмили низоми омодагии пешакї бо маќсади пешнињоди барномањои таълимии пешазмуњољиратї ва тањияи механизми барќароршавї барои муњољирони баргашта.

4. Васеъ ва устувор намудани созмонњои љамъиятї-хусусї дар самти таълим, таъминот бо кор ва њифзи њуќуќњои муњољирони мењнатї берун аз мамлакат, аз љумла љалби диаспорањо ва созмонњои дигар дар раванди муњофизати њуќуќњои муњољирон.

Сиёсат дар самти њалли мушкилоти оилањои муњољир ва фарзандои онњо ягона ё ноки-фояанд; њатто лоињаи стратегияи нав ин холигии сиёсиро пурра фаро намегирад. Маса-лан, барои њалли масъалањои њаётї оид ба зиёд шудани ќонуншиканї (аз љумла мењнати кўдакон), ки аз тарафи кўдакони хонаводањои муњољир, ки аз нигоњубини волидайн дур мондаанд, Њукумат ба Кодекси љиної таѓйиру иловањо ворид кард, ки акнун бо Кодекси мазкур барои волидайни чунин кўдакон љазо пешбинї мешавад.

Соли 2007 Њукумати Љумњурии Тољикистон Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими анъана ва љашну маросимњо дар Љумњурии Тољикистон»-ро, ки серхарољот гу-заронидани чунин тадбирњоро бе иљозати шўрои мањалла манъ мекунад, ќабул кард. Ќонуни мазкур дар асоси тањлилњое, ки харљи бештари интиќоли маблаѓро барои чу-нин чорабинињо муайян кард, ќабул шудааст. Мувофиќи тањќиќотњои соли 2009-уми муњољирони вилояти Суѓд ва Хатлон, пас аз ќабули ќонуни мазкур харољот барои чунин чорабинињо то 50 фоиз кам шуд, ки ин ба зиёд шудани сарфи маблаѓ ба тањсилот ва сало-матии ањли хонавода овард (Хадамоти њамкорї ва рушди техникї, 2009). Новобаста аз

135


6.3 Њифзи иљтимої

натиљањои мусбати ин сиёсат, ќарору ќонунњои дигар, ки барои инкишофи саводнокии молиявии хонаводањои муњољир мусоидат мекунанд, заруранд.

Илова бар камии ќонуну ќарорњо барои њалли мушкилоти хонаводањои муњољир, масъ-алаи дигар ин татбиќи самаранокии онњост. Бо набудани хоњиш ва ќобилияти њукумат дар њамоњангсозии њамаи ташкилотњои донорї, дигар сохторњо, СЃЊ, ки оид ба масъа-лаи мазкур дар мамлакат фаъолият мекунанд, натиљаи хуби чунин њолат дар тартибу татбиќи корњое аст, ки лоињањо фаъолияти якдигарро такрор накунанд ва натиљаи ман-фии он мусобиќаи байни њамаи ин сохторњо дар муайян намудани наќши пешбарї дар самти некўањволии мамлакат мебошад.

Муайян кардани андозаи сањми стратегияи нав ва ќонуни тањияшаванда оид ба муњољирати мењнатї дар инкишофи низоми идоракунии муњољирати мењнатї ва њалли самараноки мушкилоти муњољирони мењнатї ва оилањои онњо басо мушкил аст, зеро ба унсурњои ин њуљљатњои сиёсї ва воситањои татбиќи амалии онњо сахт вобаста аст. Дар ин самт њамаи си-ёсат ва татбиќи амалии он дар соњаи мазкур бояд талаботи васеи инкишофи Тољикистонро фаро гирифта, њуќуќи муњољирон ва оилањои онњоро ба эътибор гиранд.

6.3 Њифзи иљтимої6.3.1 Ќолаби сохторї барои хизматрасониии

иљтимої ва њифзи кўдаконСистемати њифзи кўдакон дар Тољикистон дар се зина ба роњ монда мешавад: миллї, минтаќавї ва мањаллї (нигаред ба наќши 21).

Наќшаи 21. Наќши се зинаи њукумат дар низоми њифзи кўдакон

Њукумати Љумњурї

Коммисияи миллї оид ба њуќуќњои кўдак

Комиссияи миллї оид ба њуќуќњои кўдак барои

таъмин ва назорати риояи њуќуќи кўдакон

масъул аст.

Вазорати маориф

Вазорати тандурустї

Вазорати мењнат ва њифзи иљтимої

Вазорати адлия

Шўъбаи њуќуќњои кўдак (коммисия оид ба аќалиятњо

ва парасторон)

Шўъбаи маориф

Шўъбаи тандурустї

Шўъбаи мењнат ва њифзи иљтимої

Њукумати вилоят

Њукумати ноњия

Раёсат оид ба њуќуќњои кўдак

Раёсати маориф

Раёсати тандурустї

Раёсати мењнат ва њифзи иљтимої

Вазорати маориф 13 муассисаи нигоњубини

кўдаконро идора мекунад.

Дар вилояти Суѓд 17 муассисаи нигоњубини

кўдакон мављуд аст.

Шўъба барои баланд бардоштани риоя њуќуќњои

кўдак масъул аст.

Шўъбаи маориф барои назорати

мактаб-интернатњо масъул аст.

Шўъбаи тандурустї барои назорати сатњи саломатии

кўдакон, инчунин кўдакони хонаи бачагон

ва ба парасторї гирифташуда масъул аст.

Шўъбаии мењнат ва њифзи ањолї барои муайн намудани ашхоси

нафаќагиранда ва дигар навъи љуброн масъул аст.

Дар вилояти Хатлон 14 муассисаи

нигоњубини кўдакон мављуд аст.

Дар Душанбе 4 муассисаи


Дар ВМКБ 18 муассисаи


Дар ноњияњои тобеи марказ 11 муассисаи нигоњубини кўдакон

мављуд аст.

Вазорати тандурустї 6

муассисаи нигоњубини

кўдаконро идора мекунад.

Вазорати мењнат ва њифзи иљтимої барои расонидани ёрии иљтимої, љубронпулї масъул буда, 5 муассисаи

нигоњубини кўдаконро идора мекунад.

Вазорати адлия 2 муассисаи

нигоњубини кўдаконро идора

мекунад.

Сарчашма: Пажўњишгоњи идораи Маастрихт, 2008.


136

Дар самти њифзи кўдакон Њукумати Љумњурии Тољикистон барои тањия ва назорати си-ёсат масъул аст. Тавассути Вазорати маориф Њукумат кўдакони ниёзманд, ба монанди бепарасторон ва камбизоатонро нигоњубин менамояд; Вазорати тандурустї ба кўдакон тавассути хонањои навзодон ва бошишгоњњои тиббї ёрї мерасонад; Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї муассисањои кўдакони инкишофи аќлониашон сустро ба ўњда дошта, инчунин барои ба роњ мондан ва татбиќи сиёсати љубронпулињо ва дигар навъи пардохтњои иљтимої масъул аст (Пажўњишгоњи идораи Маастрихт, 2008.)

Дар амал низомњои миллии њифзи иљтимої ва хизматрасонии иљтимої мураккаб ва пароканда буда, дар зинањои гуногуни идорї намоянда дошта, вазифањои якдигарро (њам дар тањияи сиёсат ва пешнињоди хизматрасонї) такрор мекунанд. Масалан, њам Вазорати мењнат ва њифзи иљтимої ва њам Комиссия оид ба њуќуќи кўдак дар самти њифзи кўдакон ќарорњои сиёсї тањия намуда, њар ду сохтор тобеи Њукумати Љумњурии Тољикистон мебошанд.

Низоми њифзи кўдак айни замон ислоњоти муњимро аз сар гузаронида истодааст. Ба наздикї дар назди Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї шўъбаи њифзи иљтимоии оила ва кўдак таъсис дода шуд, ки барои тањия ва татбиќи сиёсат дар масъалањои оила ва њифзи кўдак масъул аст. Аммо њоло аниќ равшан нест, ки шўъбаи мазкур чї тавр бо Комиссияи миллї оид ба њуќуќи кўдак ва комиссияњои мањаллии њуќуќи кўдак њамкорї мекунад, ё андозаи ўњдадорињои он чї ќадар аст.

Шўъбањои њуќуќи кўдакон дар доираи лоињаи озмоишї оид ба иљтимоикунонї таъсис дода шуданд, аммо то њоло маълум нест, ки онњо хизматрасонии њифзи кўдаконро васеъ ба роњ мемонанд ё танњо дар доираи ўњдадории лоиња мањдуд мегарданд. Ин шўъбањо бо кўдакони 7-15-солаи бошандагони хонањои кўдакона (интернатњо, мактабњои махсус) ё онњое, ки барои ба чунин муассисањо ворид шудан дар навбат истодаанд, сару кор меку-нанд. Кўдакони то 7-сола мувофиќи ќонун зери назорати Вазорати тандурустї ќарор до-ранд, аз ин лињоз њуќуќи гирифтани чунин хизматњоро надоранд. Илова бар ин, њангоме ки вазоратњои марбут, ба монанди Вазорати тандурустї ва Вазорати маориф кўдакони ниёзмандро нигоњубин мекунанд, онњо танњо масъалањои бо таълим ва табобат фаро ги-рифтани онњоро њал карданї шуда, њифзи иљтимоии онњоро ба эътибор намегиранд. Ин нофањмї ба ќарору ќонунњо (сиёсат) ва тартиби сохтории њифзи кўдакон вобаста буда, имконияти кўдакони ниёзмандро дар гирифтани нигоњубин ва хизматрасонии зарурї мањдуд менамояд.

6.3.2 Хизматрасонии иљтимої ва сиёсати њифзи кўдакон Дар чорчўбаи КЊК СММ, ки 6 октябри соли 1993 аз тарафи Љумњурии Тољикистон ќабул шудааст, Њукумат ўњдадор аст, ки њуќуќи кўдаконро пешбарї ва таъмин намояд, ва ху-сусан волидайн ва хонаводаи онњоро дастгирї намуда, кўдаконро аз азоб њифз наму-да, кўдаконе, ки аз нигоњубини оила мањрум шудаанд, бо нигоњубини алтернативї таъ-мин намояд. Як ќатор њуљљатњои њуќуќии дохилї, аз љумла Сарќонун (конститутсия)-и Љумњурии Тољикистон ва Кодекси оилаи Љумњурии Тољикистон (1999), инчунин як ќатор ќонуну њуљљатњои меъёрї сиёсати њифзи кўдакон ва фароњам овардани хизматрасонињои иљтимоиро муайян менамоянд. Ќобили зикр аст, ки Наќшаи амалиёт барои таъмини хоњиши кўдак 2003-2010 њадафњоеро ба монанди татбиќи КЊК СММ-ро фаро гириф-тааст. Аммо чунин њуљљатњо њамдигарро такрор карда, ба таври кофї маблаѓгузорї на-мешаванд ва инчунин механизми аниќи татбиќ надоранд. На њамеша равшан аст, ки кадом муассиса масъулияти асосии тањияи сиёсат ва стратегияњои њифзи кўдаконро ба

137


6.4 Аќидаи оилањои пурсидашуда оид ба сиёсат

дўш дорад ва онњо бо оилањо дар сатњи мањал кор ва машварат мекунанд ва кї хизмат мерасонад.

Низоми њифзи иљтимоии Тољикистон асосан ба расонидани ёрї дар сатњи мањал ра-вона шудааст ва барномањои мањдуд дошта, ягон барнома махсусан барои кўдакони оилањои муњољир равона нашудааст. Хадамоти расонидани ёрии иљтимої ба оила ва кўдакон ќариб вуљуд надорад. Дар Тољикистон ин падидаи нав аст ва тадбирњо дар самти пешнињоди барномањои таълим ва омўзиши кормандони иљтимої иљро шуда истодаанд.

Чандин гурўњњои кўдакон – аз љумла кўдакони хонаводањои муњољир, ки ба њифзи махсуси иљтимої ниёз доранд, мављуданд. Ин махсусан ба кўдакони хонаводањои пар-тофташуда, ки модарони онњо барои љубронї набудани таъминкунандаи оила маљбур мешаванд, ки зиёд кор кунанд, муњим аст. Њодисањои њаётї муайян мекунанд, ки дар чанд њолатњо баъди аз даст додани саробони оила, оилањо маљбур мешаванд, ки фарзан-донашонро ба хонањои кўдакон барои аз хатар эмин нигоњ доштан, фиристанд. Баъзан кўдакон муваќќатан то аз тарафи муњољир интиќол додани маблаѓ дар чунин муассисањо нигоњубин карда мешаванд.

Њукумат барои кўдакони бепарастор ва кўдаконе, ки падарашон онњоро партофтааст ва дигар ёрї намерасонад, љубронпулї ё имтиёзњо дар пардохти њаќќи хизмати маишї ва маблаѓи тањсил пешнињод мекунад (Пикап ва Ќувватова, 2003). Њарчанд дар назария зане, ки шавњари муњољираш ўро партофтааст, метавонад ба хадамоти иљтимої барои гирифтани љубронпулї бо сабаби набудани парастор мурољиат кунад, аммо дар амал ин хеле мушкил аст, зеро барои гирифтани ин имтиёзњо ќарори суд оид ба набудани шавњар зарур аст.

Илова бар ин, барои гирифтани дигар навъи нафаќа ва имтиёзњо муњољирон ва ањли ои-лаи онњо бояд ба низоми давлатии суѓуртаи иљтимої сањм гузошта, раќами мушаххаси иљтимої дошта бошанд. Муњољирони мењнатї, инчунин њамаи шањрвандони Тољикистон дар низоми суѓуртаи иљтимої ќайд шуда, сањм гузошта метавонанд, аммо суѓуртаи иљтимої барои муњољирон ихтиёрї аст. Муњољирони мењнатї одатан сањми суѓуртаи иљтимоиро намесупоранд ва њатто онњое, ки одатан дар мамлакати муњољираташон, яъне Россия ва Ќазоќистон, маблаѓи суѓуртаашонро месупоранд. Дар самти пасандозњои иљтимоии муњољирони мењнатї байни Тољикистон ва Россия ё Ќазоќистон созишномаи шинохтани ин навъи суѓуртањо баста нашудааст, аз ин лињоз муњољирони мењнатї аз супоридани сањми суѓуртаи иљтимої даст кашида, худ ва ањли хонаводањояшонро ниёз-манд мегардонанд (Олимова ва Ќуддусов, 2007).

Кўдакони хонаводањои муњољирон ба гурўњњои мухталиф таалуќ доранд ва ба навъњои гуногуни ёрии давлат ниёзманданд. Системаи кунунии њифзи иљтимої дар умум ва мах-сусан дар самти њифзи кўдакон талаботи кўдакони аз назорат ва тарбия дурмондаро ќонеъ карда наметавонад, чунки њифзи ќонунї ва татбиќи ќонуну ќарорњо барои њифзи кўдакон ва дастгирии оилањо на он ќадар самаранок аст.

6.4 Аќидаи оилањои пурсидашуда оид ба сиёсат Дар тањлили сиёсат оид ба оилањои муњољир ва барои тањияи тавсияњо барои такми-ли ояндаи онњо, шунидани фикру аќидаи худи онњо љолиб аст. Њангоме ки аз онњо (хонаводањои муњољир ва партофташуда) пурсидем, ки агар онњо намояндаи њукумат ме-буданд, чї тавр ба одамоне, ки дар чунин вазъият ќарор доранд, ёрї мерасонданд, танњо 19 фоизи намояндагони хонаводањои муњољир ва 26 фоизи хонаводањои партофташуда гуфтанд, ки ба онњо љубронпулї медињанд. Аксари хонаводањо, њам муњољирон ва њам


138

партофташудагон мехостанд, ки хона дошта бошанд. Инчунин аксари онњо мехостанд, ки хизматрасонињои бепул пешнињод карда шаванд, ба монанди хизматрасонии тиббї (ин нуктаро 53 фоиз ва мутаносибан 61 фоиз дастгирї карданд).

Наќшаи 22. Тадбирњои сиёсї, аќидаи хонаводањои муњољир

0%

Ман

зил

Дас

трас

и ба

ќар

з

Клуб

њо в

а ф

аъол

ияти

бе

руна

зсин

фї

Боѓч

а

Мак

таби

сиф

атан

бењт

ар

Љойи

кор

Маб

лаѓ /

инт

иќол

им

абла

ѓ

Ёрии

иљт

имої

Табо

бати

беп

ул

Муњ

оким

аим

асъа

ла њ

о

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Амали 6-ум

Амали 5-ум

Амали 4-ум

Амали 3-юм

Амали 2-юм

Амали 1-ум

Наќшаи 23. Тадбирњои сиёсї, аќидањои хонаводањои партофташуда

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Ман

зил

Дас

трас

и ба

ќар

з

Клуб

њо в

а ф

аъол

ияти

бе

руна

зсин

фї

Мак

таби

сиф

атан

бењт

ар

Љойи

кор

Маб

лаѓ /

инт

иќол

им

абла

ѓ

Ёрии

иљт

имої

Табо

бати

беп

ул

Муњ

оким

аим

асъа

ла њ

о

Боѓч

а

Амали 6-ум

Амали 5-ум

Амали 4-ум

Амали 3-юм

Амали 2-юм

Амали 1-ум

6.5 Тавсияњо барои такмили сиёсат Бозёфтњои мо ва тањлили низоми сиёсї се самти сиёсатро муайян намуданд: идораку-нии муњољират, њифзи иљтимої ва тарѓибот.

139


6.5 Тавсияњо барои такмили сиёсат

6.5.1 Идоракунии муњољиратБозёфтњои тањќиќоти мо нишон медињанд, ки муњољирати ба тартиб даровардашуда таљрибаи муњољирати ањолиро инкишоф дода, људошавии оиларо кам мекунад ва ба ин васила таъсири манфии муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатиро паст менамояд. Муњољирони ба тартибдаровардашуда маќоми муњофизатї доранд ва ин ба онњо имконият медињад, ки бо оилаашон муњољират кунанд ва/ё оила-ашонро барои дидор даъват намоянд. Инчунин ин шароит ба онњо имконият медињад, ки мунтазам ва ба тартиби муайян маблаѓ интиќол намоянд ва аз истисмор ва хушу-нат эмин монанд. Дар ин љода сиёсати идоракунии муњољират дар Тољикистон бояд њадафњои зеринро пайгирї намояд:

1. Барои ба тартиб даровардани муњољират тадбирњо андешида шаванд.

2. Таљрибаи муњољирати муњољирони тољик такмил дода шавад.

3. Пешнињод намудани хизмат ва расонидани ёрї ба оилањои муњољир.

4. Инкишоф додани инфрасохтори дохилї барои фароњам овардани љойи кор барои муњољирони эњтимолї ва водор кардани муњољирон ба баргаштан.

Идоракунии муњољират масъалаи мураккаб аст ва сиёсат дар ин самт гуногун буда мета-вонад. Тањќиќотњои зиёд дар Тољикистон мушкилоти идоракунии муњољиратро муайян намуда, як ќатор тавсияњои мутахассисон дар самти такмили сиёсат дар ин самт ва њалли ин мушкилот низ пешнињод шудаанд. Њарчанд пешнињоди маљмўаи тавсияњо оид ба такмили сиёсати идоракунии муњољират дар вазифаномаи тањќиќоти мазкур набошад њам, тавсия мекунем, ки тадбирњои зерин дар ин самт андешида шаванд:

• Идома додани гуфтушуниди дуљониба бо Федератсияи Россия оид ба тар-тиб даровардани њолати муњољирони тољик. Њукумати Љумњурии Тољикистон бояд аз форумњо ва имкониятњои байналмилалї, ба монанди Сарварии Шўрои сарони Иттињоди давлатњои мустаќил, инчунин Созмони њамкории иќтисодии Евразия ис-тифода бурда, муњокимањоро оид ба сиёсати нави муњољирати мењнатї ба миён орад.

• Тасдиќ ва татбиќи самараноки Стратегияи нави муњољирати мењнатї. Чуноне ки дар боло ќайд шуд, стратегия якчанд масъалањои муњимро, ки метаво-нанд таљрибаи муњољиратро такмил дињанд, аз љумла омўзиш ва такмили малакањо, дастгирї дар ёфтани кор ва механизми такмилёфтаи њифзи њуќуќ, њал менамояд. Ба-рои мустањкам намудани стратегия унсури якуми он, ки ба масъалањои идоракунии муњољирати мењнатї дахл дорад, бо маќсади фаро гирифтани мушкилоти оилањои муњољир ва тадбирњои њифзи иљтимої барои дастгирии оилањо ва кўдакони ниёз-манд, бояд таѓйир дода шавад.

• Тањия ва ќабули ќарорњо барои ба тартиб даровардани муњољират, ки тавассути ин ќарорњо вазифа ва ўњдадории муассисањои гуногуни давлатї дар самти муњољирон ва оилањои онњо муайян карда мешаванд. То њол њуќуќшиносон ва мутахассисони тољик ба хулосае наомадаанд, ки оё ќонуни нав оид ба муњољират зарур ва фоида-овар аст ё не. Новобаста аз ин, масъалањои рањнамоии пеш аз муњољират, суѓуртаи иљтимоии муњољирон ва оилањои онњо ва амсоли он, ки ба заминаи њуќуќї ниёз до-ранд, бояд ба тартиб дароварда шаванд. Муњим он аст, ки њама гуна ќарорњо бояд барои њалли самараноки мушкилоти муњољирон ва оилањои онњо ва риояи њуќуќњои онњо равона гарданд.

• Њукумати Љумњурии Тољикистон бояд барномањои махсусро барои дастги-рии на танњо муњољирон, балки оилањои онњо ба наќша гирифта татбиќ со-


140

зад. Намунањои барномањои бомуваффаќият дар дигар мамлакањо чунин унсурњоро фаро мегиранд:

◦ Барномањои гранти дуљониба барои истифодаи интиќоли маблаѓ барои оѓози тиљорати нав, њам барои муњољирон ва ањли хонаводаи онњо. Намунаи чунин барнома метавонад барномаи пайвастани интиќоли маблаѓ ба рушди дењот дар Мексика, ки ба занони оилањои муњољирон гранти хурд барои сањм гузоштан ба хољагии оилавї ва њамзамон ба онњо омўзиш оиди ба роњ мондани тиљорат пешнињод карда мешавад, буда метавонад. Илова бар ин D-MADE (Рўшди бозори мењнат барои диаспораи Африкоињо дар Аврупо) аз тарафи Бонки умумиљањонї таъсис дода шуда, якчанд мамлакатњои Аврупо ба гурўњњои диаспораи марду-ми Африка барои дар мамлакатњои худ татбиќ кардани лоињањои тиљоратї ба гирифтани грант имконият фароњам оварданд. Барномаи калоне дар Америкаи Лотинї аз соли 1999-ум татбиќ гардида истодааст. Дар доираи барномаи мазкур лоињањое, ки интиќоли маблаѓро бо маблаѓгузорї сатњи микро ба роњ мемонанд, дастгирї меёбанд.

◦ Барномањои пасандозї, ба монанди кушодани суратњисоби пасандозї (депозитї)-и ройгон барои маблаѓгузории тањсилоти ояндаи кўдакон. Лоиња ба-рои таъмини пасандозњои муњољирон, инкишофи хизматрасонињои молиявї ва пешнињоди имкониятњои алтернативии сањмгузорї барои интиќолдињандањо ва ќабулкунандањои маблаѓ дар Непал аз тарафи Хазинаи байналмилалии рушди кишоварзї маблаѓгузорї шуд.

◦ Барномањои суѓуртавї, ба монанди Фондњои иљтимої, ки оилањои муњољирро аз хатари ба муњољират вобаста эмин медоранд. Яке аз тадбирњо фароњам оварда-ни имконияти иштироки ихтиёрии муњољирон дар системаи суѓуртаи иљтимоии ватанї буда метавонад. Барои љолиб гардонидани чунин система пешнињоди воситањои њавасмандгардонї ва огањ сохтани муњољирон оид ба фоидаи суѓуртаи иљтимої зарур мешавад. Илова бар ин, метавон талаботро барои суѓуртаи њатмии иљтимої ё тандурустї пешнињод намуд. Аммо тадбири охирон ба эътибор ги-рифтани њуќуќи муњољирро таќозо мекунад, инчунин бояд зарар ва фоидаи он тањлил шавад.

• Баланд бардоштани иќтидори кадрии Хадамоти нави муњољират дар асоси далелњо, тањияи сиёсати самаранок оид ба муњољирати мењнатї. Иќтидори Хадамоти муњољират дар татбиќи самарабахши стратегия ва ќонуни нав наќши муњим мебозад, аз љумла мустањкам намудани ќудрати намояндагии хадамо-ти мењнат бо маќсади пешнињоди ахборот ва њифзи муњољирони тољик.

6.5.2 Њифзи иљтимоїТавсияњои адабиёти илмї-тањќиќотї пешнињод менамоянд, ки барои тањияи сиёсати самаранок, мувофиќ, мушаххас ва аз лињози гендерї баробар барои њалли мушкилоти оилањои муњољир ва кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї бояд ќолабе пешнињод шавад, ки муњољиратро бо њифзи иљтимої бевосита пайваст намояд. Сиёсати њифзи иљтимої бояд шањрвандонеро, ки ба хориљи кишвар сафар мекунанд, њифз наму-да, ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї ёрї расонанд. Њамзамон, тадбирњое, ки ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї махсусан равона мешаванд, метавонанд ба поймол кардани њуќуќ ва натиљањои баръакс оваранд (Кортес, 2007). Мутаносибан, сиёсати њифзи иљтимої бояд њуќуќи њамаи кўдаконро дастирї ва талќин намояд. Аз ин лињоз, сиёсати њифзи иљтимої дар Тољикистон бояд хусусиятњои зеринро дошта бошад:

141



1. Њифзи кўдакон аз истисмор ва хушунат. Сиёсат ва хизматрасонї дар самти ба тартиб даровардани мењнати кўдакон ва назорату љазо додани њама навъи хушунат бояд такмил ва устувор гарданд.

2. Дастгирии парасторони кўдакон дар ба љо овардани ўњдадорињои тарбияи кўдакон. Барномањои беруназмактабї метавонанд њам ба парасторон ва њам ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї, махсусан аз оилањои партофташуда, ёрї расонанд.

3. Дастгирии љавонон ва калонсолон дар ёфтани кори сермањсул.

Тањќиќоти мо равшан нишон медињад, ки кўдакони оилањои муњољир, махсусан аз оилањои партофташуда, ба як ќатор мушкилот рў ба рў мешаванд, ки дар чорчўбаи васеи њифзи иљтимої бояд њалли худро ёбанд.

Масъалаи асосї, ки бавосита ва ё бевосита аз тањќиќоти мазкур аён мешавад, чунин аст:

• Зиёдшавии мушкилоти солимии равонї (психологї) байни кўдакон (инчунин кўдакони партофташуда). Солимии равонї дар Тољикистон дуруст фањмида на-мешавад ва ё аќидаи маъмул нест ва аќидаи он ки «кўдакон бояд тоќат кунанд» бартарї дорад.

• Камии огањї байни як ќатор шахсони дахлдор (кўдакон, парасторон ва мутахассисон ба монанди духтурону омўзгорон, сарварони мањалла ва љамоат) оид ба муњољират ва таъсири он ба кўдакони бе назорат ва тарбия монда. Инро аќидањои зиёди нодуруст оид ба масъалаи мазкур ва камии дониш дар бораи њуќуќи кўдак (махсусан инкишофи кўдак) нишон дода, муносибати «анъанавї» ба масъалањои гендерї бартарї дорад ва ин дар чанд њолатњо њуќуќњоро поймол мекунанд ё таъсири манфї мерасонанд.

• Камии диќќат (мењрубонї) аз тарафи омўзгорон ва дигар мутахассисон, ки метаво-нанд як ќисми низоми дастгирї ва ёриву муњофизати кўдакон бошанд.

• Омили «гурўњбандї»-и кўдакон - њамчун як ќисми гурўњи калон (кўдакони оилањои муњољир чунинанд», «кўдакони оилањои ѓайри муњољир чунонанд») ба љои кўдакро њамчун шахси дорои эњтиёљоти махсус шинохтан.

• Набудани механизми мувофиќ барои љамъ овардани овози/аќидаи кўдакон – дар муќобили аќидаи калонсолон оид ба кўдакон, шояд онњо дуруст бошанд, аммо на њамеша аќидаи кўдаконро инъикос карда метавонанд.

• Бо вуљуди хоњиши таълим гирифтан, набудани ёрии таълимї берун аз мактаб.

• Номуайянии «сарњадњо» байни кадом сањми кўдак дар корњои хонавода/оила мувофиќ ва дурустанд ва мењнати носолими кўдак чист (мушкилоте, ки на танњо ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї таалуќ доранд).

• Самаранокии мањдуди механизми ёрии молияї ба хонаводањои ниёзманд бо сабаби хурдии андозаи маблаѓ, банаќшагирии нодуруст ва арзиши баланди њуљљатнигорї.

• Набудани механизме, ки тавассути он њукумат (ё маќоме аз номи њукумат) ба вазъи-ят дахолат карда, кўдаконро дар њолати зарурї муњофизат карда, нигоњубини алтер-нативии мувофиќро пешнињод намояд.

Тањлили масъалањои мазкур ва сиёсати хизматрасонии иљтимої ва њифзи кўдак дар Тољикистон ва мамлакатњои дигари сатњи муњољирати баландошта муайян мекунанд, ки барномањои дастгирии молиявї ва ѓайримолиявии иљтимої барои паст кардани сатњи таъсири муњољирати волидайн ба кўдакон мусоидат менамоянд. Зарурат ба си-ёсати фарогири миллие, ки на танњо ба паст кардани сатњи камбизоатї (ки ин зарур


142

аст, вале кифоя нест) равона шуда бошад, балки инчунин ба њифзи ањолии ниёзманд, аз љумла кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї нигаронида шавад. Ин сиёсат бояд дар асоси далелњои талаботи њаќиќї тањия шавад, на дар асоси тахминњо ва ё хулосањо оид ба талабот. Ин ду унсури сиёсат (молиявї ва ѓайримолиявї) аз лињози техникї шояд дар алоњидагї ба роњ монда шаванд, аммо бояд пурра ба њадафњои уму-мии њифзї иљтимої мусоидат намоянд. Аз тањќиќотњо бармеояд, ки мушкилоте, ки кўдакон муайян ва ќайд карданд, ба даромад (молиявї) алоќаманд мебошанд, аммо унсурњои дигари некўањволї, ки онњоро ташвиш медињанд, ин камии ваќт ва ёрї дар таълим, афсурдањолию мањзунї, маљбур шудан ба мењнати номувофиќ, хушунат ва ис-тисмор ва ѓайра мебошанд.

Илова бар ин, ба масъалаи хонаводањои партофташуда диќќати махсус дода шавад; чунин хонаводањо махсусан ниёзманданд. Дар ин њолат мушкилоти сиёсї ду-чанд мегардад: (1) паст кардани пайдошавии њолатњои партофташавї; ва (2) пешнињоди ёрии иљтимої барои оилањое, ки пас аз партофта шудан ба камбизоатї рў ба рў шуданд.

Ислоњот ва тадбирњоро оид ба самтњои дар боло ќайдшуда чунин муаррифї кардан мум-кин аст:

Ёрии молиявї:

• Тањияи низоми самараноки расонидани ёрии иљтимоии маќсаднок ва мувофиќи талабот. Айни замон љубронпулињои гуногун ба категорияњои мухтали-фи ањолї пардохта мешаванд, ки ба ашхоси камбизоаттарин ва ниёзмандтарин сама-ранок равона намешаванд. Њукумати Тољикистон бо дастгирии созмонњои њамкори ёрирасон, махсусан бо Шўрои Аврупо ва Бонки умумиљањонї айни замон масъалаи низоми љубронпулињоро тањлил карда истодаанд. Бо назардошти он, ки муњољират дар Тољикистон падидаи муњим ва пањншуда аст, масъалањое, ки ба муњољират ва некўањволии оилањои муњољир алоќаманданд, махсусан ба оилањои партофташуда бояд њангоми тањияи механизмњо, идора кардани пардохтњо ва арзиши омода карда-ни њуљљатњо ба эътибор гирифта шаванд.

• Ба наќша гирифтани ёрии доимии молиявї барои оилањои партофташу-да ва кўдаконе, ки як волидайн (аслан модар) онњоро нигоњубин менамо-яд. Инчунин ин барои занон њамчун воситаи фароњам овардани имконияти бешта-ри фаъолият хизмат карда метавонад. Тањлили тадбирњои сиёсї, ки барои муайян намудани барномањои ёрирасони мувофиќ ва баррасии масъалањо, ба монанди сатњи даромад ва нишондињандањо барои пардохт (гирифтани љубронпулї), ки барои му-айян намудани роњи хуби татбиќ зарур буда, дар ин самт раванди мувофиќ аст.

• Паст намудани арзиши баќайдгирии њуљљатњои шањрвандї ва пардохтњои иљтимої. Њарчанд масъалаи мазкур байнисохторї бошад њам, он на танњо ба ёрии молиявї вобаста аст, ин масъала низ њангоми тањќиќот айён гашт. Мушкилоти зе-рин бояд њалли худро ёбанд:

◦ Хонадоршавї ва таваллуди ба ќайд нагирифташуда. Статуси (њолати) њуќуќии зан ва кўдакони оилањои ба ќайд гирифтанашуда (инчунин таваллуди ба ќайд нагирифташуда) ба тартиб дароварда нашудааст ва ин ба њуќуќи онњо ба моли-кият ва гирифтани љубронпулї, гирифтани мерос, пардохтњои иљтимої ва ѓайра таъсир мерасонад.

◦ Баќайдгирии љойи истиќомат. Аксари зављањои муњољирон ва фарзандони онњо дар хонаи падари шавњарашон зиндагї мекунанд, аммо расман ба ќайд гирифта нашудаанд. Ин њолат онњоро аз талаб кардани њуќуќ ба моликият ва дастрасї ба хизматрасонињои иљтимої, махсусан дар њолате, ки агар онњо пар-

143



тофташуда бошанд ва хонавода аз онњо хоњиш кардаанд, ки хонаро тарк ку-нанд. Аксари хизматрасонињою њуќуќњо ба ќайди љойи истиќомат вобастаанд (истиќомат, нафаќа, хизматрасонии тиббї, тањсилот ва суратњисоби бонкї). Ќайд инчунин дар њолати буридани аќди никоњ ва ё марги шавњар њуќуќи соњиб шудан ба як ќисми моликиятро таъмин менамояд (ё азиши онро). То моњи сен-тябри соли 2010, барои шахсоне, ки ќайди истиќоматї надоштанд, кушодани суратњисоби бонкї ѓайриимкон буд. Њарчанд ин талабот аз байн бурда шуда-аст, сатњи маълумотнокї оид ба ин масъала то њол паст аст, њатто дар байни кормандони бонк.

◦ Њуљљатњо барои гирифтани љубронпулињо ва ёрдампулї. Харољоти њуљљатњо (миќдори њуљљатњо, роњкиро ва амсоли он) барои гирифтани ёрдампулї ва љубронпулї дар Тољикистон хеле баланд буда метавонад ва ин барои оилањои муњољир дар гирифтани ёрдампулии иљтимої монеа мегардад.

Ёрии ѓайримолиявї:

• Таъсиси системаи муташаккили хизматрасонии иљтимої, ки аз тарафи Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї роњбарї шуда, сарњадњои сохторию институтсионалиро гузашта метавонад. Чунин система на танњо самаранок, балки метавонад захирањои кунуниро муттањид созад (масалан, низоми маориф ва тандурустї, сохторњои њукумати мањаллї ва захирањои он). Дар Вазора-ти мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї машѓулияти (кори) муосири иљтимої њамчун касби нав инкишоф ёфта истодааст ва он метавонад наќши муњимро дар њамкории байни сохторї ва институтсионалї бозад, махсусан дар самти арзёбии талаботу ха-тар ба кўдакон (аз лињози стратегияи њолистикї-умумии рушд) ва кор бо мактабу бунгоњњои тиббї, СЃЊ ва љамоатњо барои муайян кардани ёрии мувофиќ барои кўдак ва оилаи ў бозад. Низоми њифзи иљтимоии кўдакон назар ба дигар низомњои њифзи иљтимоии Тољикистон зудтар инкишоф меёбад, дар њар њолат ин падидаи мусбат аст, аммо он бояд њамчун ќисми људонашавандаи низоми њифзи иљтимої рушд ёбад. Аз ин лињоз ќарори сиёсї бо назардошти таъмини њуќуќ ва талаботи њамаи одамони ниёзманд дар асоси захирањои мављуда бояд ќабул карда шавад.

• Таъсис додани механизми самаранок, ки тавассути он давлат ба вазъият дахолат карда, ба кўдаконе, ки ба сатњи муайяни хатари ба хушунат, истисмор ва танњої гирифтор шудаанд, сарпаноњи (њифзи) муваќќатї ва ё дарозмўњлат пешнињод кунад. Њарчанд нигоњубини кўдакон аз тарафи муассисањои гуногун пешнињод шавад њам (масалан, вазоратњои маориф ва тандурустї, СЃЊ ва ѓайра), ин хизматрасонињо бояд мувофиќи сиёсати њифзи иљтимої тањия ва татбиќ шаванд.

• Тањияи низоми шаффофи муайянкунї, арзёбї, табобат ва азназаргуза-ронии кўдаконе, ки ба хатар дучор шудаанд (аз љумла кўдакони оилањои муњољир). Низоми мазкур аз тарафи хизматрасонии иљтимої идора шуда, бо муассисањои тиббї, тањсилот, њуќуќї ва љомеаи шањрвандї бояд фаъолона њамкорї кунад. Барои ин муайян намудани наќш ва сохтори маќомоти давлатии мањаллии њифзи иљтимої зарур аст. Сохторњои мањаллии њифзи иљтимої бояд дар арзёбии та-лаботи иљтимоии мањаллї (бо маќсади тањияи хизматрасонии мувофиќ ва таќсимоти захирањои буљет), дар њамоњангсозии тадбирњо дар самти пешнињоди хизматрасонии асосї/ќонунї (ба монанди арзёбї, фаро гирифтан бо нигоњубин, тањлилњои расмї ва ѓайра) наќши муњим дошта бошанд.

• Таъсиси хизматрасонии иљтимої дар сатњи мањал. Мактаби мањаллї љойи мувофиќи барои бо кўдакон вохўрдан ва машварат кардан буда, инчунин љойи


144

мувофиќ барои бо волидайн мулоќот намудан аст. Аз ин лињоз, барномањои асосии ѓайримолиявии ёрирасони иљтимої дар мактабу атрофи он ва дар назди он бояд тањияю љой дода шавад. Чунин барномањо бояд ёрии беруназмактабї (ёрї расондан барои иљрои корњои хонагї ва омўзиш), «машваратдињї» ва маслињатдињии кўдакон ва волидайни онњоро фаро гиранд. Зиёда аз он, мактабро њамчун љойи сафарбаркунї ба дигар навъи хизматрасонињо дар њолати махсус ва ё бо пайдо шудани талаботи махсус истифода бурда мумкин аст. Онњо (мактабњо) њамчун «равзана» барои ди-гар хизматрасонињо ва таъсиррасонињо буда метавонанд. Илова бар ин, имконияти љалби созмонњои љомеаи шањрвандї дар самти пешнињоди хизматрасонињои сатњи мањал бояд тањлил гардад.

• Таъсис додани тадбирњо барои расонидани ёрии психологї-иљтимої дар мактаб. Илова ба хизматрасонињои иљтимоии умумии дар боло дарљшуда барномањои мушаххас оид ба њалли мушкилоти депрессия ва хашмгинии кўдакон бояд ба роњ монда шаванд. Ин равандро бо муаррифии баномањои махсус барои омўзгорон бо маќсади такмили малакањои гуногун, аз ќабили: ◦ малакањои њамгироии унсурњои психологї-иљтимої ва психологї-педагогї

дар кори њаррўза (яъне дарс) ва фаъолиятњои дигари ба кори омўзгори марбут (вохўрї бо волидайн);

◦ малакањои пешнињоди ёрии фардї ба кўдакони ниёзманд; ◦ малакањои кор бо волидайн; ◦ малакањои муттањид сохтани дастгирї дар мањалла.

• Дастгирии барќароршавї ва фаро гирифтани одамони талаботи махсус-дошта. Њарчанд ин омил ба муњољират марбут набошад њам, ин масъала њангоми тањќиќот муайян гаштааст ва бояд њамчун ќисми таркибии муносибати гуногунсамтї ва гуногунсохторї ба некўањволии иљтимої шинохта шавад. Барќароршавї дар сатњи љамоат (мањалла) модули маъмул буда (аз тарафи Ташкилоти умумиљањонии тандурустї талќин мешавад), ба монанди њифзи иљтимоии кўдакон бояд ба систе-маи њифзи иљтимої ва некўањволии иљтимої њамгиро карда шавад.

• Аз байн бурдани аќидањои нодуруст ва тањќир нисбат ба муњољират дар чорчўбаи сиёсат. Барои ин ду стратегияи классикї зарур аст:

◦ Бо дастгирии донорон ва њамкорон дар самти рушди кишвар, ки дар ин љода таљрибаи кофї доранд, гузаронидани чорабинињои баланд бардоштани сатњи огоњї бо љалб кардани воситањои ахбори омма, мактабњо, муассисањои тиббї ва хадамотњои иљтимої.

◦ Пешнињоди маълумоти огањкунанда оид ба муњољират ва таъсири он ба кўдакон дар барномањои таълимї, барномањо ва курсњои махсуси так-мили ихтисоси мутахассисони асосї (аз љумла омўзгорон ва кормандони тиб, гурўњњои ањолї, ки дар байни онњо стереотипњо ва аќидањои нодуруст зиёданд). Ин зарурати бо кўдакон бо эњтиёт муошират кардан, мунтазам фароњам оварда-ни фазои мувофиќ барои баёни озодонаи фикру аќида ва ѓайраро фаро мегирад.

Пешгирї ва паст кардани сатњи партофташавии оилањо

Паст кардани сатњи партофташавии оилањо вазифаи вазнин аст, ки таѓйир додани рафтор ва ќоидањои мадании шахс, хонавода ва љомеаро таќозо мекунад. Тадбирњои васеи ташвиќотї барои баланд бардоштани огањии таъсири умумии партофташавии хонаводањо ба оила ва љомеа заруранд. Татбиќи барномањои устуворгардонии оила

145



бо љалби љомеа ва сарварони дин тавассути кор бо оилањои муњољир ва муњољирони эњтимолї заруранд.

Илова бар ин, тадбирњои мушаххасро барои паст кардани таъсири партофташавї ба оилањо (ки аллакай партофта шудаанд) метавон ба роњ монд. Намунањои чунин тадбирњо дар поён оварда шудаанд:

• талаб кардани ќайди шањрвандии хонадоршавї, на танњо никоњи исломї;

• ворид кардани таѓйирот ба ќонунгузории оила, муайян кардани њуќуќњои зан дар муносибат бо хешу табори шавњар;

• дастгирии кўшишњои дуљонибаи аз байн бурдани камбизоатї;

• талќини гузаштани амвол ба номи зан.


146

Маъхази истинодњо Аббазов Р ва Туриканова Е, (2009) «Тањќиќот оид ба занон муњољирони мењнатї аз Оси-ёи миёна», Хазинаи дастгирии занони СММ (UNIFEM); Њисоботи минтаќавии Созмони миллали муттањид, Мимео.

Aкоста П, (2006), «Таъминот бо љои кор, давомот дар мактаб ва интиќоли маблаѓњо аз номи муњољирони мењнатии байналмилалї»; «Њикояи воќеї аз Ел-Салвадор, Њуљљати корї оид ба тањќиќи сиёсати Бонки умумиљањонї, No. 3903, Вашингтон.

Aнтмани Ф.М (2010) «Муносибатњои гендерї, сатњи маълумотнокї ва таъсири муњољирати волидон ба фарзандони дар хона монда», донишгоњи Колорадо.

Aззари ва Зезза (2011) «Тањќиќи таъсири муњољират ба бехатарии ѓизо ва маводи ѓизої», Сиёсати ѓизо, 36 (1), сањифањои 54-70

Бабаљанян Б. (2004). «Камбаѓалї ва мањрумияти иљтимої дар Љумњурии Тољикистон»; Бонки мумиљањонї, [12 июли соли 2011. http://www.untj.org/files/reports/tajikistan_social_exclusion_report_290805.pdf

Батистелла Г ва С. Коноко, (1998). «Таъсири муњољирати мењнатии волидон ба фарзандо-ни дар хона монда», Тањќиќоти хонандагони синфњои ибтидої дар Филиппин, маљаллаи масъалањои иљтимої дар мамлакатњои Љанубу-шарќии Осиё 13 (2), сањифањои 220-235.

Бэккер C. M., Мўсобек E. Н., Сеитинова A. С., ва Уржумова Д. С. (2005) «Муњољирати мењнатї, чун љавоб ба зарбаи иљтимої: Аз таљрибаи Љумњурии Ќазоќистон. Маљаллаи Муќоисањои иќтисодї; 33, сањифањои 107-132.

Багасао, I. (2004). «Муњољират ва рушд: Аз таљрибаи Филиппин», Ташкили корхонањои хурд, 15 (1), сањифањои 62-67.

Бетроли С. (2007). «Интизорињои беназир – Тањќиќоти умедворињо ба рушди интиќоли маблаѓњои коргарон», тезисњои кори илмї, донишгоњи Флоренс.

Бут A ва Тамура Й. (2009). «Таъсири муваќќатан набудани падарон ба кўдакони дар хона монда», Донишгоњи тањќиќотии мењнат, Њуљљатњои муњокимавї 4381.

Борраз Ф, (2005). «Тањќиќоти таъсири маблаѓњои интиќолшуда ба тањсилот: Таљриба аз мексика» Маљаллаи иќтисодиёти љањонї 5 (1), сањифањои 1-9.

Брайант Љ, (2005). «Кўдакони муњољирони байналмилалї дар Индонезия, Тайланд ва Филиппин: Тањлили далелњо ва сиёсатњо, Инносенти; Њуљљати корї № 2005-05. Фло-рентсия, Хазинаи кўдакони СММ, Маркази тањќиќотии Инносенти.

Калеро С. А., Беди С ва Р. Спарров (2009) «Интиќоли маблаѓњо, мањдудияти бозоргир будан ва сањмгузорї бо захирањои инсонї дар Эквадор», Рушди љањонї 37.

Карточкањои мигратсионї (2006). «Таъсири маблаѓњои интиќолшуда ба тањсилот: Тањќиќот дар Гаякил», Банаќшагирии муњољират, муошират, донишгоњи тањќиќотњои иљтимоии мамлакатњои Америкаи лотинї– ILDIS: Кито, пойтахти Эквадор.

Маркази њуќуќии кўдакон (2006) «Тарѓибу ташвиќи лоињаи ѓайрирасмикунонии масъалањои маъюбият ваба мактабњои умумї љалб намудани кўдакони эњтиёљоти мах-сус дошта дар Љумњурии Тољикистон», њуљљати арзёбии лоињаи Хазинаи кўдакони СММ.

http://www.untj.org/files/reports/tajikistan_social_exclusion_report_290805.pdf

http://www.untj.org/files/reports/tajikistan_social_exclusion_report_290805.pdf

147

Маъхази истинодњо

Чикюар Д ва Њансон Љ. Њ.(2002). «Муњољирати байналмилалї, худинтихобкунї ва таќсимоти њаќќи мењнат: Далелњо аз таљрибаи Мексика ва Иёлоти Муттањидаи Амрико, Њуљљати кории, Ташкилоти миллии тањќиќотњои иќтисодї 9242,

Коронел E ва Унтеррейнер Ф (2005). «Таъсири иљтимоии интиќоли маблаѓњо ва Њуќуќњои кўдакон: Њикояи воќеї аз таљрибаи Филлипин, Манила: Хазинаи кўдакони СММ.

Кортез Р. (2007) «Интиќоли маблаѓњо ва Њуќуќњои кўдакон: Хулосаи адабиётњои таълимї ва сиёсат»; Шўъбаи сиёсату банаќшагирї. Хазинаи кўдакони СММ Њуљљатњои корї.

Кокс-Едвардс А ва Урета М (2003). «Маблаѓњои интиќолкардаи муњољирони байналмилалї ва тањсилоти кўдакон: Намуна аз таљрибаи Ел-Салвадор. Маљаллаи руш-ди иќтисодиёти љањонї 72 (3), сањифањои 429–61.

Каррен С, В. , Кэдљ А, Варанграт А ва Чунг С. (2004). «Писарон ва духтарон дар Тай-ланд таѓйири имкониятњои тањсилотї мекунанд: Таъсири нигоњубини кўдакони хурд-сол, муњољират ва мавќеи љойгиршавии дења»-Тањќиќот оид ба иљтимоияти тањсилот 14, сањифањои 59-102.

Д’Емилио А., Кордеро Б, ва Бейнвел Б., (2007). «Таъсири муњољирати байналмилалї: кўдакони дар ватан танњо монда аз мамлакатњои интихобкардаи Америкаи Лотинї ва бањри Кариб», Њуљљати сиёсати Хазинаи кўдакони СММ.

Де ла Гарза Р (2010). «Mуњољират, таракќќиёт ва кўдакони беназорату сарпаноњ мон-да: имкониятњои бисёрченака», Њуљљати кории сиёсати иљтимої иќтисодии Хазинаи кўдакони СММ, моњи маи соли 2010.

Фонди аврупоии тањсилот (2010). Маълумотнома оид ба Љумњурии Тољикистон, Фонди аврупоии тањсилот, [12 июли соли 2010]. http://www.etf.europa.eu/pubmgmt.nsf/%28getAttachment%29/6ABDD02362337273C12577420045B904/$File/NOTE86EGVX.pdf

Фрэнк Р ва Њаммер Р (2002). «Тарафи дигари парадокс (масъалае, ки ба аќл рост на-меояд): Хавфи бо вазни кам таваллуд шудани кўдакон дар хонаводањои ба муњољират љалб ва љалб набуда дар дохили Мексика», Тањлили муњољирати байналмилалї 36 (3), сањифањои 746-65.

Созмони озуќа ва кишоварзии СММ (2007). «Дастурњо оид ба чен кардани гуногунии ѓизои хонаводањо ва ашхоси алоњида», Созмони озуќа ва кишоварзии СММ, Рим, [12 октябри соли 2010]. http://www.foodsec.org/fileadmin/user_upload/eufao-fsi4dm/docs/guidelines_MeasuringHousehold.pdf

Фйюнхоузер E. (1995). «Интиќоли маблаѓњо аз муњољирати байналмилалї: Муќоисаи Ел Салвадор ва Никарагуа, Тањлили иќтисодї ва оморї, 77 (1), сањифањои 137-146

Гангулї И (2009). «Тањќиќоти кўтоњи илмї: муњољирати мењнатии коргарон ба Руссия: Оё Тољикистон дар нимароњ мондааст? Шўрои байналмиллалии тадќиќот ва табодул (IREX) [12 июли соли 2010] http://www.irex.org/programs/us_scholars/programs/eps/research/08-09/Ina_Gangulil.pdf

Гао Й, Пинг Лї Л, Ким Љ, Њ., Коегдон Н (2010) «Таъсири муњољирати волидон ба сатњи саломатї ва рафтори ба саломатї мусоидаткунанда дар байни наврасон, мактаббачаго-ни хитої», BMC тандурустии ањолї, маќола ба тањќиќоти саломатї бахшидашуда.

Гарбарино С ва Љ. Њолланд (2009), «Усулњои оморї ва сифатї дар арзёбии таъсир ва чен кардани натиљањо», Маркази захирањо оид ба идоракунї ва рушди иљтимої; (10 февра-ли соли 2011). http://www.gsdrc.org/docs/open/EIRS4.pdf

http://www.etf.europa.eu/pubmgmt.nsf/%28getAttachment%29/6ABDD02362337273C12577420045B904/$File/NOTE86EGVX.pdf

http://www.etf.europa.eu/pubmgmt.nsf/%28getAttachment%29/6ABDD02362337273C12577420045B904/$File/NOTE86EGVX.pdf

http://www.foodsec.org/fileadmin/user_upload/eufao-fsi4dm/docs/guidelines_MeasuringHousehold.pdf

http://www.foodsec.org/fileadmin/user_upload/eufao-fsi4dm/docs/guidelines_MeasuringHousehold.pdf

http://www.irex.org/programs/us_scholars/programs/eps/research/08-09/Ina_Gangulil.pdf

http://www.irex.org/programs/us_scholars/programs/eps/research/08-09/Ina_Gangulil.pdf

http://www.gsdrc.org/docs/open/EIRS4.pdf


148

Де ла Гарза Р (2010) «Муњољират рушд ва кўдакони дар ватан монда», Њуљљати кории сиёсати иљтимої иќтисодии Хазинаи кўдакони СММ.

Љианелли, Љ. Љ.., ва Мангиаваччї Л. (2010) «Тањсилоти кўдакон ва муњољирати волидон: далелњо аз таљрибаи насли «Дар аќибмондагон аз Албания., IZA DP № 4888.

Де Њаан А (2005). «Масъалањои муњољират дар адабиёти “Тањќиќоти рушд»: оё ин аз рўи мањдудии њуќуќњост?» Њуљљати конфронси љашнї оид ба рушди ояндаи иќтисодиёт, шўъбаи тараќќиёти байналмилалї

Њансон Љ, Њ ва Вудруф С (2003). «Муњољират ва дастовардњои тањсилотї дар Мексика», Мимиограф, донишгоњи Калифорния дар Сан Диего.

Рољер Њарт (1992). «Иштироки кўдакон: аз иштироки рамзї то шањрвандї, Њуљљатњои Инносент (бегуноњї) № 4. Ню Йорк: Хазинаи кўдакони Созмони миллали муттањид.

Његланд M.E. (2010). «Муњољирати мењнатии мардони тољик ва занњои танњомонда: оё онњо ба зидди муносибатњои ба љинсият вобаста ва иерархияи авлодї истодагирї карда метавонанд?» Антропологияи Осиёи Шарќї 5 (2): сањифањои 16-35 (20).

Њелениак Т (2002) «Муњољират, чиро интихоб намоем, масъалаест, ки мамлакатњои пас аз шўравии Руссияро ба ташвиш овардааст». Донишгоњи сиёсати муњољират, Вашингтон ДС.,округи Колумбия. http://www.migrationinformation.org/feature/display.cfm?ID=62 [16 июли соли 2009].

Њеррера Г. (2004). ‘Elementos para una comprensión de las familias transnacionales, Migraciones, un juego con cartas marcadas’, Abya Yala: Quito.

Њилдебрандт Н ва Маккензи Д, (2005). «Таъсири мўњољират ба саломатии кўдакон дар Мексика», ‘Њуљљати кории тањќиќоти сиёсат, 3573, Бонки умумиљањонї.

Њолланд Б.(2008) «Кўдакони муњољир, тњсилоти њатмї ва риояи ќонун дар Љумњурии Хитой», тањлили ќонуни Буффало оид ба њуќуќњои инсон, љилди 14, соли 2008.

Фонди байналмиллалии асъор (2004) «Љумњурии Тољикистон: Њуљљати стратегияи паст кардани сатњи камбизоатї; њисобот оид ба раванди татбиќи стратегия; Фонди байнал-миллалии асъор, Њисоботњои мамлакатњо № 04/280, Августи соли 2004. Мимео.

Хазинаи байналмиллалии асъор (2006) «Макроэкономикаи маблаѓњои интиќолкардаи муњољирони мењнатї ба Љумњурии Тољикистон» Њуљљати кории Хазинаи байналмил-лалии асъор WP/06/02, ки аз тарафи Киреев A тањия шудааст, http://imf.org/external/pubs/ft/wp/2006/wp0602.pdf [16 июли соли 2009].

Созмони байналмиллалии муњољират (2008). «Муњољират дар федератсияи Руссия: Вазъият дар мамлакат», http://publications.iom.int/bookstore/free/Russia_Profile2008.pdf [16 июли соли 2009].

Созмони байналмиллалии муњољират (2009). «Занњои партофташудаи муњољирони мењнатии тољик»: Тањќиќот оид ба њолати иљтимої иќтисодии занњои партофташудаи муњољирони мењнатии тољик ва имкониятњои онњо барои бењдошти зист. Созмони бай-налмиллалии муњољират, шањри Душанбе, Љумњурии Тољикистон.

Илтзигсон C. (1995). «Интиќоли маблаѓњо аз тарафи муњољирони мењнатї, бозори мењнат ва стратегияњои зиндамонии хонаводањо»: тањлили муќоисавии стратегияњои њаётии хонаводањои камбизоат дар њавзаи бањри Кариб, Ќуввањои иљтимої, 74 (2), 633- 655.

Ивахнюк И. (2006). Њуљљати «Муњољират дар сатњи минтаќаи Иттињоди давлатњои соњибистиќлол: Мушкилот ва манфиатњои умумї» дар симпозиуми байналмиллалї оид

http://www.migrationinformation.org/feature/display.cfm?ID=62

http://imf.org/external/pubs/ft/wp/2006/wp0602.pdf

http://imf.org/external/pubs/ft/wp/2006/wp0602.pdf

http://publications.iom.int/bookstore/free/Russia_Profile2008.pdf

http://publications.iom.int/bookstore/free/Russia_Profile2008.pdf

149


ба муњољирати байналмиллалї ва рушд, Шўъбаи нуфуси СММ, 28-30 июни соли 2006, Турин, Италия муњокима шудааст.

Ивахнюк И. (2009) «Сиёсати муњољирати Руссия ва таъсири он ба рушди ањолї: ояндабинї, Барномаи рушди СММ, Тањќиќоти рушди захирањои инсонї Њуљљати корї 2009/14, [14 августи соли 2009]. http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2009/papers/HDRP_2009_14.pdf

Љоунз Р. C. (1995). «Сафари ихтилофнок: Муњољират дар ИМА. Муњољират ва њаракати иќтисодї дар ќисмати шимолу марказии Мексика», Таксон, Маркази иттилоотии Донишгоњи Аризона.

Љоунз Л, Блэк Р ва Скелдон Р (2007) «Муњољират ва паст кардани сатњи камбизоатї дар Љумњурии Тољикистон». Маљмўаи њуљљатњои корї. [16 июли соли 2009]. http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C11.pdf

Канаљаупунї С ва Донато К (1999). «Долларњои муњољират ва сатњи фавт: Таъсири муњољират ба некўањволии атфол дар Мексика». Маљаллаи демография 36, сањифањои 339–53.

Кэндел В (2003). «Таъсири муњољирати ИМА ба дастовардњои тањсилотии кўдакони мексикої», Раванди инкишофи тањсилот, оила ва ањолї, М. Косио, Миарку М., Пи-лон ва Кюеснел А. Кумитаи њамкорињои байналмиллалї оид ба тањќиќотњои миллї ва масъалањои демографї. (CICRED), сањифањои 305-28.

Кэндкл В ва Kao Љ (2001). «Таъсири муњољирати муваќќатї ба дастовардњои тањсилотї рўњбаландии кўдакони мексикої», Тањлили муњољирати байналмиллалї 35(4), сањифањои 1205-31.

Њакимов П ва Махмадбеков М (2009). «Инкишофи иќтисодии интиќоли маблаѓњо аз тарафи муњољирони мењнатии Љумњурии Тољикистон», Њисобот дар асоси тањќиќоти маблаѓњои интиќолшуда ва Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолї (ки дар моњи августи соли 2008 гузаронида шуда буд) тайёр шудааст, Созмони байналмиллалии муњољират.

Киреев А. (2006). «Макроиќтисоди маблаѓњои интиќолшуда: дар мисоли Љумњурии Тољикистон», Хазинаи байналмиллалии асъор, Њуљљати корї 06/2, http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2006/wp0602.pdf [12 июли соли 2010].

Ќуддусов Љ ва Олимова С (2007).»Хонаводањои муњољирон дар Љумњурии Тољикистон: мушкилот ва роњњои њалли онњо», Созмони байналмиллалии мењнат, Њисоботи тањќиќоти тањлилї.

Ќуддусов Љ. (2009). «Таъсири бўњрони молиявї ба муњољирони мењнатии Љумњурии Тољикистон: аз диди муњољирон», Мусоњибањо аз тарафи шўъбаи хизматрасонињои иљтимоии Кумитаи байналмиллаии наљот (IRC) гузаронида шудааст.

Кваки O. A., (2009) «Таъсири муњољирати мењнатии байналмиллалї ба кўдакони дар хона монда: Њикояи воќеї аз тањќиќоти кўдакон аз хонаводањои муњољирдошта ва ба муњољират љалбнабуда аз Кумаси, Гана». Дар расонаи : http://ssrn.com/abstract=1284994 љой дода шудааст.

Ларуелл M (2007). «Муњољирони мењнатии Осиёи Марказї дар Руссия: оё «Диаспоризатсия»-и мамлакатњои Осиёи Марказї рафта истодааст?». Вохўрињои Љумњурии Хитой ва мамлакатњои Евроосиё, Љилди 5,№. 3 (2007), сањифањои 101-119

Левитт П (1998). «Интиќоли маблаѓњои иљтимої: шаклњои нави пањншавии маданї, ки дар асоси муносибатњои ба муњољират вобаста ба миён омадданд» Тањлили муњољирати байналмиллалї 32 (4): 926-948.

http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2009/papers/HDRP_2009_14.pdf

http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2009/papers/HDRP_2009_14.pdf

http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C11.pdf

http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C11.pdf

http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2006/wp0602.pdf%20%5b12

http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2006/wp0602.pdf%20%5b12

http://ssrn.com/abstract=1284994


150

Лопез-Кордова E. (2006). «Глобализатсия, муњољират ва рушд: наќши интиќоли маблаѓњ аз тарафи муњољирони мењнатии мексикої». INTAL-ITD Њуљљати корї № 20, Бонки рушди мамлакатњои дохили ИМА.

Лу Й. (2005). «Гурўњи кўдакон аз як падару модар, ташкилоти хонаводањо ва тањсилоти кўдакон дар Африкаи Љанубї», Кўдакони ранги пўсташон гуногун, Њуљљати кории CCPR 045-05. Маркази тањќиќоти ањолї дар Калифорния, донишгоњи Калифорния, Лос Анљелас.

Лу Й ва Трейман Д (2007). «Таъсири муњољирати мењнатї ва маблаѓњои интиќолшуда ба тањсилоти кўдакони сиёњпўсти Африкаи Љанубї», Њуљљати кории CCPR 001-07. Маркази тањќиќоти ањолї дар Калифорния, донишгоњи Калифорния, Лос Анљелас.

Маастрихт донишгоњи баъдидипломии идоракунї (2008) «Муњофизати кўдакон дар Љумњурии Тољикистон». Бахаритадарории њунарпешањо, наќшњо, манфиатњо ва њарољотњо, Мимео.

Маастрихт донишгоњи баъдидипломии идоракунї (2009) Тањлили харољоту манфиатњои Сиёсати муњофизати кўдакон дар Љумњурии Тољикистон; Хазинаи кўдакони СММ ва Њукумати Љумњурии Тољикистон.

Маккензи Д. Љ ва Рапопорт Њ (2006). «Оё муњољират дастовардњои тањсилотиро паст мекунад? Далелњо аз таљрибаи Мексика». Бонки умумиљањонї, Њуљљатњои корї оид ба тањќиќи сиёсат №. 3952, Вашингтон.

Маккензи Д., Стиллман С., ва Гибсон Љ (2009). «Таъсири муњољирати байналмилаллї ба аъзоёни хонавода, ки дар ватан мондаанд. Натиљаи иштирок дар барномаи лотере-яи муњољират». PRWP; Бонки умумиљањонї, Гурўњи тањќиќот дар соњаи рушди савдо ва якљояшавї.

Мансурї Г. (2006). «Муњољират, дастовардњои тањсилотї ва мењнати кўдакон: Далелњо аз таљрибаи дењоти Љумњурии Покистон. Бонки умумиљањонї, Њуљљатњои корї оид ба тањќиќи сиёсат №. 3945, Вашингтон.

Марат E. (2009) «муњољирати мењнатї дар Осиёи Марказї: Таъсири бўњрони иќтисодии глобалї». http://www.silkroadstudies.org/new/docs/silkroadpapers/0905migration.pdf [12 августи соли 2009].

Донишгоњи сиёсати муњољират (2010) «‘Соњаи интиќоли маблаѓњо, Љумњурии Тољикистон» http://www.migrationinformation.org/datahub/remittances/Tajikistan.pdf [9 августи соли 2010].

Тањќиќоти минтаќавии Молдова оид ба камбизоатии кўдакон, (2005). Хазинаи кўдакони СММ, Молдова, Мимео.

Олимова С ва Игор Боск (2003) «Муњољирати мењнатї дар Љумњурии Тољикистон» http://www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/published_docs/studies_and_reports/Tajik_study_oct_03.pdf [16 July 2009].

Ормонбекова Л (2008). «Озодии њаракат ва муњољирати мењнатї дар Иттињоди давлатњои мустаќил, Муќоисаи кўтоњ байни ќонунгузорињои ИДМ ва Иттињоди Аврупо». Мимео.

Парренас Р.С. (2002). «Бўњрони нигоњубини кўдакон дар Филиппин: Кўдакон ва хонаводањои байни сарњадї дар иќтисодиёти нав, Дар иќтисодиётї васеъшуда занњо: њамширањои шафќат, хизматгорзанон ва кормандони соњаи алоќаи љинсї дар иќтисодиёти нав мебошанд. Ню Йорк: Њенри Њолт ва гурўњи вай.

http://www.silkroadstudies.org/new/docs/silkroadpapers/0905migration.pdf

http://www.migrationinformation.org/datahub/remittances/Tajikistan.pdf

http://www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/published_docs/studies_and_reports/Tajik_study_oct_03.pdf

http://www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/published_docs/studies_and_reports/Tajik_study_oct_03.pdf

151


Пикап Ф, Ќувватова А 2003. Стратегияњои некўањволии хонаводањо дар Љумњурии Тољикистон. http://www.untj.org/files/reports/Household%20Survival%20Strategies%20in%20Tajikistan.pdf [12 июли соли 2010].

Љумњурии Тољикистон (2002).Стратегияи паст кардани сатњи камбизоатї, Њукумати Љумњурии Тољикистон, Душанбе.

Љумњурии Тољикистон (2006). Стратегияи рушди миллии Љумњурии Тољикистон то соли 2015, Гунаи аввал.

Росси А (2008). «Таъсири муњољират ба кўдакон дар мамлакатњои рў ба рушд» далелњо ва маълумоти мављуда ба Форуми глобалии 2-юми «Муњољират ва рушд», ќисмати «Мустањкамкунии маълумот ва воситањои тањќиќот оид ба муњољират ва рушд, Манила, соли 2008.

Салоњ M. A. (2008) «Таъсири муњољират ба кўдакони Молдова, шўъбаи сиёсат ва амалия, Хазинаи кўдакони СММ.

Шиллер, Нина Клик, Линда Вош ва Кристина Бланк-Сзантон (1998). ‘Транснатсионализм: Чорчўбаи тањлилии нави фањмиши муњољират. Ба сўи муњољирати транснатсионалї: масъалањои нажод, синф, миллат, ва фањмиши миллї аз сари нав дида баромада меша-вад. Ню Йорк: Академияи илмии шањри Ню Йорк.

Тейлор Љ, Е (1987). Мавод аз таљрибаи муњољирати Мексикаи ИМА. Муњољират ва бар-гаштани хонаводањо ба ќисматњои дењоти Мексика, ки ба тартиби муайян њуљљатгузорї нашудааст. Маљаллаи амрикої оид ба иќтисодиёти хољагии ќишлоќ, 69(3), сањифањои 626-38.

Тием С. (2009) «Ба куљо баргардем? Алоќамандињои байни шањру ќишлоќ дар дав-раи муњољират дар дохили мамлакат ё берун аз он». Дар: маркази тањќиќоти иљтимої Донишгоњи амрикоии Осиёи миёна. Маълумоти мухтасар оид ба сиёсат оид ба Љамъияти шањрвандї, муњољират, ислом, ва ришватхўрї ва ѓайра, Бишкек, сањифањои 108-113.

Tишков В. Зейинчковская Ж. Ва Витковская Г (2005). «Муњољират дар мамлакатњои аъзои Иттињоди Шўравии барњамхўрда». Њуљљати мазкур барои тањлили сиёсат ва барномањои тањќиќотии комиссиюни глобалии муњољирати байналмиллалї тањия шу-дааст.

Толстокорова А. (2009). «Њарољот ва манфиати муњољирати мењнатї барои хонаводањои муњољири украинї, ки дар оилањои намояндаи ду давлат зиндагї мекунанд: якљояшавї ва истеъмол кардан?, Circulation Migratoire et insertions economique precaire en Europe.

Toтс Г(2007). «Муносибати сифатнок нисбат ба масъалаи хавфи ба кўдакони волидо-нашон дар хориљи мамлакаташон дар муњољирати мењнатї буда тањдидкунанда», дар асарњои Тотс А, Тотс Г, Воису О ва Стефанеску М: Таъсири муњољират: Кўдакони дар хона бе назорати волидон монда. Румыния: Фонди Сорос.

Ањдномаи њуќуќњои кўдакони СММ (2010) «Љамъбасти мушоњидањо: Љумњурии Тољикистон» сессияи 53-юм. Муњокимаи њисоботњои аз тарафи Њукумат зери моддаи 44-уми Ањднома пешнињод мешавад.

Хазинаи кўдакони СММ (2002). «Иштироки кўдакон дар тањќиќот санљиш ва арзёбї-одоби рафтор ва масъулияти шумо чун роњбар, Эзоњ ба усулњои гузаронидани арзёбї No 1, Хазинаи кўдакони СММ, Шўъбаи арзёбї.

Хазинаи кўдакони Созмони Миллали Муттањид (2004). Санљиши иљтимоии Инносенти 2004, Флоренсия: Хазинаи кўдакони СММ, Маркази тањќиќотии Инносенти, 2004;

http://www.untj.org/files/reports/Household%20Survival%20Strategies%20in%20Tajikistan.pdf

http://www.untj.org/files/reports/Household%20Survival%20Strategies%20in%20Tajikistan.pdf


152

Хазинаи кўдакони СММ (2007), хусусиятњои TRANSMONEE 2007 http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/tm2007_features.pdf [12 июли соли 2010].

Хазинаи кўдакони СММ (2008) Таъсири набудани волидон ба рушди кўдакони дар хона мондаи муњољирони молдовагї. Хазинаи кўдакони СММ Њуљљати корї.

Хазинаи кўдакони СММ (2009). «‘GMG Маълумотнома оид ба таъсири бўњрони иќтисодї ба муњољират, маблаѓњои интиќолии муњољирон ва кўдакони дар ватан монда». Мимео.

Хазинаи кўдакони СММ (2009). «Некўањволии кўдакон дар чорроња: раванди эволютси-онии мушкилотњо дар мамлакатњои Аврупои Маркаї ва Шарќї ва Иттињоди давлатњои мустаќил», Маркази санљишї ва тадќиќотии Инносенти, боби 4.2.

Хазинаи кўдакони СММ (2009). Тањќиќоти миллии вазъи микроэлементњои ѓизої дар Љумњурии Тољикистон.

Хазинаи кўдакони СММ (2011), Чорабинии башардўстона барои кўдакон, Љумњурии Тољикистон.

Барномаи рушди СММ (2005). Њисобот оид ба рушди захирањои инсонї дар Осиёи Марказї, Братислава http://europeandcis.undp.org/poverty/show/300BDC00-F203-1EE9-BE944F24EDFC09CE [16 июли соли 2009].

Витковская Г., Платонова А., ва Школников В. (2009) Ќонунгузории нав оид ба муњољират дар Федератсияи Руссия: риояи он дар амал..

Вотерз M. C. (1999). «Намояндагони сиёњпўстон: орзую омоли муњољирони ќисмати ѓарбии Њиндустон ва њаќиќати хаёт дар Амрико». Ню Йорк: Фонди Рассел Сейљ

Вейн С., Бањромов М., ва Мирзоев А. (2008). «Муњољирони мењнатии осебпазир ва муњофизат нашудаи тољик дар шањри Маскав, ки зери хавфи сироятшавї бо ВМНО/АНМО ќарор доранд», Маљаллаи масъалањои тандурустии муњољирон ва намояндагони миллатњои камшумор Љилди 10 (5), сањифањои 461-468.

Вайтњед, Анна ва Имон Њошим, «Кўдакон ва муњољират», Њуљљатњои чопнакарда ба-рои гурўњи Муњољирати Вазорати рушди байналхалќии Њукумати Британияи Кабир.Моњи марти 2005. Маркази тањкиќотњо оид ба рушд, донишгоњи Сассекс. http://www.livelihoods.org/hot_topics/docs/DfIDChildren.doc

Бонки умумиљањонї (2005a) њисоботи такмилдодаи «Тањќиќоти сатњи камбизоатї, дар Љумњурии Тољикистон»,. Бонки умумиљањонї, Њисоботи № 30853-ЉТ.

Бонки умумиљањонї (2005b) «Тањкиќоти њолати бозоргонї ва савдо дар Љумњурии Тољикистон», Њуљљати Бонки умумиљањонї, Њисоботи № 32603-ЉТ.

Бонки умумиљањонї (2009), њисоботи «Тањќиќоти сатњи камбизоатї, дар Љумњурии Тољикистон», шўъбаи Соњаи рушди захирањои инсонии, Бонки умумиљањонї.

Бонки умумиљањонї (2010) «Интиќоли маблаѓњо аз љониби муњољирони мењнатї да-вом дорад; бозёфтњо аз Тањќиќоти глобалии бонкњои марказї», Вашингтон, Бонки умумиљањонї.

Йанг Д. (2004). «Муњољирати байналмилалї, захирањои инсонї ва мањорати соњибкорї: Далелњо аз таљрибаи муњољирони филлипинї, зарбаи сахт аз мубодилаи асъор, Аз сил-силаи маводи кории донишгоњи Форд оид ба сиёсати давлатї №. 02-011, Донишгоњи Мичиган (маълумот аз Маљаллаи иќтисодї).

Ёоњ Б., ва Лам Т. (2008). «Ќиммати бењаракатї: Кўдакони дар хона монда ва кўдаконе, ки бо волидон ба муњољирати мењнатї мераванд».

http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/tm2007_features.pdf

http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/tm2007_features.pdf

http://europeandcis.undp.org/poverty/show/300BDC00-F203-1EE9-BE944F24EDFC09CE

http://europeandcis.undp.org/poverty/show/300BDC00-F203-1EE9-BE944F24EDFC09CE

http://www.livelihoods.org/hot_topics/docs/DfIDChildren.doc

http://www.livelihoods.org/hot_topics/docs/DfIDChildren.doc

153

Замимаи A. Тањлили адабиёти илмї-тањќиќотї

A2. Муќаррарот


A1. МуќаддимаДар доираи тањќиќоти илмї диќќати кам ба таъсир ва натиљаи муњољирати як ва ё њар ду волидайн ба кўдакон ва љавононе, ки бе назорат мондаанд, равона шудааст. Мута-носибан, далелњои мањдуд дар асоси таљриба, ки алоќаи байни муњољират ва таѓйироти некўањволии кўдаконро нишон дињанд, мављуданд. Ин ќисман ба мањдудияти маълумо-те, ки њам унсурњои мураккаби муњољират ва самтњои гуногуни некўањволии кўдаконро фаро мегирад, вобаста аст. Новобаста аз ин, хоњиши тањлили натиљањои ѓайримолиявии таъсири муњољират ва масъалањои таъсири дарозмўњлати он ба кўдакони хонаводањои муњољир зиёд буда, баъзе мавзўъњо дар самти мазкур пурра омўхта шудаанд. Ин имко-ният медињад, ки хулосањои мушаххас оид ба алоќаи чашмдошт байни муњољират ва некўањволии кўдакон бароварда шаванд.

Тайи солњои охир, як ќатор тањлилњои натиљањои таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї тањия ва пешнињод шудаанд, ки маъмулта-рини онњо тањлилњои Андрея Россї (2008) ва Родолфо де ла Гарза (2010) мебошанд. Ќолабњои тањлилї ва шарњи дар ин тањлилњо овардашуда сармашќи тањлили мо буда, тањќиќоти моро оид ба муносибати байни муњољирати волидайн ва некўањволии кўдакон роњнамої кардаанд.

A2. МуќарраротЭЊК СММ эъломияи байналмилалї буда, онро ќариб тамоми мамлакатњои љањон, аз љумла Тољикистон ќабул кардааст. Эъломияи мазкур муносибати фарогирро барои таъ-мини некўањволии кўдакон пешнињод карда, ўњдадории давлатро барои њар як кўдак муайян менамояд. ЭЊК СММ њуќуќњои кўдакро барои гирифтани хизматрасонии сатњи баланди тандурустї ва тањсилот, њуќуќи аз истисмор, хушунат озод будан муайян менамо-яд. Мутаносибан, муносибати «њуќуќи кўдак - дар маркази диќќат» некўањволии кўдакро нисбат ба саломатї, тањсилот, фаъолиятњои иќтисодї ва нишондињандањои психологї-иљтимої арзёбї менамояд. Муносибати мазкур на танњо пурра, балки амалї низ мебо-шад, чунки дастрасии мањдуди маълумоти мушаххас оид ба таъсири муњољират ба кўдакон муњаќќиќонро маљбур месозад, ки ба дигар сарчашмањои ахборот ба монанди, маълумоти демографї, тандурустї ва тањлилњои ќувваи корї (Россї, 2008) мурољиат кунанд.

Аз њар як тањќиќот оид ба таъсири муњољират ба кўдакон талаб карда мешавад, ки шарњи мушаххаси «кўдакон» ва «муњољират»-ро мувофиќи стандартњои байналмилалї исти-фода баранд. Эъломияи байналмилалї кўдаконро њамчун «шахсони аз синни 18-сола поён» муайян кардааст. Аммо бо назардошти мањдудияти маълумот ва истифодаи манбаъњои дигари маълумот, ба монанди барўйхатгирї ё тањќиќотњои ќувваи корї, ак-сари тањќиќотњо синну соли 15-соларо истифода мебаранд, на маълумоте, ки ањолиро ба гурўњи синну соли 18-сола људо мекунад.

Созмони Милали Муттањид (1998) мафњуми муњољирро њамчун шахсе, ки «мамлака-ти аслии худро иваз мекунад» шарњ медињад. Муњољират доимї, ки шахс ба мамлака-ти аслиаш дигар барнамегардад, дарозмўњлат, ки шахс ба мамлакати дигар ба мўњлати на камтар аз як сол њиљрат мекунад, ва кўтоњмўњлат яъне шахс ба мамлакати дигар ба мўњлати аќаллан се моњ ва камтар аз як сол њиљрат мекунад, буда метавонад. Маъмулан њаракат дар дохили мамлакат њамчун муњољирати дохилї шинохта шуда, муњољирати


154

байналмилалї муњољиратест, ки шахс аз як мамлакат ба мамлакати дигар њиљрат ме-кунад ва муњољират дар њолате трансмиллї мешаванд, ки агар муњољир «муносибатњои гуногунљабњаро талбис мекунад, ки љойи зистро бо љомеањои аслиашон алоќаманд меку-нанд» (Шиллер ва дигарон, 1992).

A3. Омилњое, ки ба таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї таъсир мерасонанд

Яке аз сабабњои мушкил будани баровардани хулосањои мувофиќ оид ба муносибати байни муњољират ва некўањволии кўдакон он аст, ки таъсири муњољират ба кўдакон во-баста ба омилњои гуногун, ба монанди синну сол, љинси кўдак, синну соли кўдак њангоми њиљрати якуми волидайн фарќ мекунад. Зиёда аз он, тањќиќотњо фарќияти љолибро дар некўањволии кўдакон дар њолатњои зерин муайян намудаанд: агар падар њиљрат кунад, агар модар њиљрат кунад, ё њар ду; агар волидайни муњољир дар мамлакати ќабулкунанда ќонунї ва ё ѓайриќонунї фаъолият кунад; ва ё муњољирати волидайн хусусияти мавсимї дорад ё дарозмўњлат аст. Андозаи оила низ омил буда метавонад, чунки кўдакони оилањои калон ба муњољирати волидайн шояд ба таври дигар дар муќоиса бо хонаводањои аз як оила иборат буда, муносибат дошта бошанд (доштани додару хоњар метавонад ба сатњи њолати њиссиётї таъсири мусбат расонад), кї кўдакро нигоњубин мекунад ва муносибати волидайни кўдак бо парастор метавонад ба некўањволии кўдак ва њолати равонии ў таъ-сир расонад.

Инчунин тањќиќотњо муносибати дигарро дар тањлили таъсири муњољират ба кўдакон дар муќобили наврасон пешнињод менамоянд. Атман (2010) ќайд мекунад, ки сатњи мактабро тарк кардани кўдакони калони хонавода назар ба хоњару бародари хурдсола-шон баландтар аст. Њарчанд муњољират ба њолати њиссиётии кўдакони хурдсол назар ба калонсолтар бештар таъсир расонад њам, ЮНИСЕФ, Молдавия (2008) вазъияти мушах-хаси наврасоне, ки тамоми масъулияти сарварии хонаводаро ба дўш мегиранд, таъкид менамояд. Кўдакони хурдсол ва наврасон ба муњољират муносибати гуногун доранд; дар њолате ки кўдакони хурдсол муњољирати волидайнашонро њамчун «чизи бад» ќабул ме-кунанд, наврасон онро сарчашмаи маблаѓ њисобида, ќарори мантиќии њалли мушкило-ти молиявии хонавода мешиносанд.

Унсурњои географї, маданї ва гендерї омил буда метавонанд. Яеоњ ва Лан (2008) дар мисоли тањќиќоти пурраи Вйетнам, Филиппин, Индоне-зия, Шри Ланка ва Тайланд нишон медињанд, ки таъсири муњољирати волидайн ба кўдакон аз як марњилаи муњољират то марњилаи дигари он фарќ мекунад ва симои муњољиратии волидайн њамчун муайянкунандаи зиндагии баъдимуњољиратии кўдакон хизмат мекунад. Мансурї (2006) таъ-сири бузургу муњими муњољиратро (тавассути интиќоли маблаѓ) ба саломатии духтарон (ќаду вазни онњо вобаста ба синну сол) њисоб карда, натиљањои дигарро барои писарон муайян карда-аст. Ў инчунин ќайд мекунад, ки ѓизогирии хуб ба кўдакони хурдсол таъсири мусбат мерасонад; мутаносибан синну соли кўдак њангоми муњољирати волидайн наќши муњим мебозад.

Ваколат барои муайянкунии таъсир њолати саломатї• Беморї ё фавти байни кўдакони

дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї

• Сатњи эмгузаронї ва дастрасї ба ди-гар тадбирњои пешгирии беморињо

• Њолати ѓизогирї ва тадбирњои антропологї

• Дастрасї ба хизматрасонии тиббї• Беморињои мушаххас• Истифодаи машрубот ва тамокукашї

155


A4. Таъсир ба саломатї

A4. Таъсир ба саломатї Як ќатор омилњо тањлили умумии муњољирати калонсолонро ба саломатии кўдакони оилањои онњо мушкил мегардонанд. Якум, таъсири муњољират бо мурури замон фарќ мекунад. Дар тањќиќоти Мексика, Кортес (2007) оварда мешавад, ки вазъи умумии сало-мати кўдакон дар соли аввали муњољират паст рафта, бо мурури замон он бењтар мегар-дад, зеро интиќоли маблаѓ имконият медињад, ки хизматрасонии бењтари тиббї муњайё гардад. Сониян, тањлил нишон медињад, ки таъсири муњољират ба саломатии кўдак ба синну соли ў њангоми њиљрати як волидайн ва ё њар дуи онњо вобаста аст. Канайапунї ва Донато (1999) муайян намуданд, ки муњољират (аз љомеа) сатњи фавти навзодонро дар мўњлати кўтоњ зиёд гардонда, дар чорчўбаи муњољирати дарозмўњлат фавти навзодонро паст менамояд, ин ба таъсири хонавода ва љомеа вобаста аст.

Зиёда аз он, як ќатор омилњое, ки ба натиљањои саломатї таъсир мерасонанд, ва онњо бояд њангоми људо кадани таъсири муњољират ба эътибор гирифта шаванд. Ин иштибоњро њангоми њисоб кардани маълумот ба миён меорад: њангоме, ки маълумот љамъ оварда мешавад, бояд дар хотир дошт, ки маълумот оид ба миллати посухдињанда, тањсилоти волидайн ва вазифаи онњо, инчунин кї кўдаки дар хона мондаро нигоњубин мекунад, дуруст тањлил шавад.

Њангоми тањлили таъсир ба саломатї муњаќќиќон кўшиш менамоянд, ки вазъи физиологї ва психологии кўдаки дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатиро бо вазъи њамсолони онњо муќоиса намоянд. Баъзе муњаќќиќон ба сатњи фавт ва ѓизогирии навзодон, дигар рафторњои ба саломатї мувофиќ (одатњои хўрокхўрї, тамокукашї, нўшидан, хушунати интернетї) ва инчунин ба дардњое, ки кўдакро азият медињанд, ва њолати равонии онњо ањамият медињанд. Муњаќќиќон кўшиш мекунанд, ки сатњи дастрасии кўдаконро ба амалиётњои пешгирии беморї, ба монанди эмгузаронї ва беморињои махсус, ки бо сабаби набудани яке аз волидайн (модар ва ё њарду) сар мезананд, муайян намоянд.

Далелњои адабиёти илмї-тањќиќотии байналмилалї ду самти эњтимолии таъсири муњољиратро ба саломатї нишон медињанд. Аз як тараф, интиќоли маблаѓ имконияти дастрасии хизматрасонињои тиббї, доруворї ва хўроквориро зиёд мегардонад. Далелњои тањќиќоти Либерия (ЮНИСЕФ 2009) пешнињод мекунанд, ки баландшавии дарома-ди хонавода тавассути интиќоли маблаѓ сатњи камѓизоиро байни кўдакон ва занони њомиладор паст мегардонад. Дар Мексика, Њилдебрандт ва МакКензи (2005) муайян кардаанд, ки дар натиљаи муњољират вазни навзод 364 г зиёдтар гашта, эњтимоли кам-вазн таваллуд шудани кўдакон бо назардошти омилњои дигар то 6.9 фоиз паст гардида-аст. Тањќиќотњои гуногунсамт, ки таъсири муњољиратро ба нишондњандањо, ба монанди вазн ва ќад тањлил намуд, бо таъсири мусбии интиќоли маблаѓ мувофиќ буданд (Бонки умумиљањонї, 2006; Акоста ва дигарон, 2007). Ба ин монанд, тањќиќоти хонаводањои муњољири дењот дар Покистон (Мансурї, 2006) пешнињод менамояд, ки муњољират ба вазн ва ќади духтарон таъсири мусбат мерасонад.

Аксари тањќиќотњо таъсири мусбати муњољиратро ба саломатї муайян мекунанд, асо-сан тавассути интиќоли маблаѓ дастрасї ба хизматрасонии тиббї таъмин мегардад. Яке аз нишондињандањои асосии дастрасии хонавода ба хизматрасонии тиббї – ѓайр аз дар њолатњои зарурї ба духтур мурољиат кардан – ин будани маблаѓ барои хариди доруворї ва пардохти њаќќи хизмат мебошад. Масалан, дар Мексика, Гуатемала ва Никарагуа натиљањои мусбати тандурустї асосан ба интиќолї маблаѓ алоќаманд буд, ки бо мурури замон дастрасиро ба хизматрасонии тиббї бењтар гардонид (Кортес, 2007). Зиёда аз он, чуноне ки аз тарафи Россї (2008) ќайд шудааст, ин таъсири мусбат асосан «ба оилањои камбизоаттарин, ки дар таќсимоти даромад дасткўтоњ буданд», ки ба интихоби тадбирњои ба саломати нигаронидашуда камии даромад сахт таъсир мерасонд, мањдуд буд.


156

Аз тарафи дигар, Яйоњ ва Лам (2008) як ќатор тањќиќотњои Филиппин, Шри Ланка ва Чинро тањлил карда, ба хулосае омаданд, ки њатто бо вуљуди будани далелњо оид ба кўдакони оилањои муњољир назар ба кўдакони оилањои ѓайримуњољир худро хуб њис ме-кунанд, кўдаконе, ки модаронашон муњољиранд, баръакс аз лињози солимии љисмонию равонї худро на он ќадар хуб њис мекарданд. Ин бо сабаби «рафтори манфї»-и кўдаки аз назорат ва тарбия дурмонда рух дода, ба гум шудани иштињо, партофтани вазн ба-рои кўдакони то панљсола, инчунин хашмгинї байни кўдакони њамаи сину сол, махсу-сан байни наврасон, инчунин беањамиятї ва сатњи пасти риояи гигиенаи шахсї меорад. Ин њолат аз тарафи тањќиќоти ЮНИСЕФ (2009) оид ба кўдакони дар Молдавия мондаи муњољирони мењнатї тасдиќ мешавад, дар ин љо пешнињод мешавад, ки байни кўдакони хонаводањои муњољир ва дигар навъи хонаводањо дар сатњи саломатї фарќият дида на-мешавад, аз љумла дар самти гуногунии ѓизо ва гигиена. Инчунин ќайд мешавад, ки кўдаконе, ки њар ду волидайнашон муњољират кардаанд (инчунин кўдаконе, ки модара-шон муњочират кардаанд) дар муќоиса бо кўдаконе, ки танњо падаронашон њиљрат кар-даанд, мунтазам мањзун (зиќ) мегарданд. Чунин таъсири муњољират ба солимии равонии кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда дар ќисмати минбаъдаи таъсири психологї ва иљтимої (ќисмати 5.8) тањлил мегардад.

Самти эњтимолии таъсири муњољирати волидайн ба кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда, чуноне ки тавассути далелњои байналмилалї тасдиќ шудаанд, ин таъсир ба машѓулиятњои солимгардонии кўдакон мебошад. Ин аз як тараф њифзи саломатї (пешгирї) ва аз тарафи дигар рафтори носолим ба монанди тамокукашї ва нўшидани машруботи спиртиро фаро мегирад. Дар Мексика МакКензї (2006) муайян кардааст, ки кўдакони хонаводањои муњољир ба машѓулиятњои њифзи саломатї кам шомил мегар-данд, пешнињод карда мешавад, ки ин метавонад ба саломатии ояндаи кўдакон таъсири манфї расонад. Тањќиќоти байнисохторї, ки дар як ќатор минтаќањои Чин аз тарафи Гао ва Пинг (2010) гузаронида шуда буд, хулосањое пешнињод мекунад, ки муњољирати воли-дайн «омили хатарноки рафтори носолим» барои кўдакон буда метавонад. Ин кўдакон, махсусан духтарон сатњи баланди камфаъолии љисмонї дошта, вазни зиёд доранд, зиёд телевизор тамошо мекунанд, нўшокињои спиртї менўшанд ва тамоку мекашанд.

Масъалаи инъикоскунандаи алоќаи тандурустї бо муњољират инчунин дар баланд буда-ни хатари гузаштани беморињои тавассути алоќаи љинсї гузаранда, ки дар натиљаи боз-гаштани муњољир пайдо мешавад, зоњир мегардад (де ла Гарза, 2010). Ин навъи таъсир ба зергурўњи ањолии муњољир мувофиќ буда, дар адабиёти тањќиќотї оид ба беморињои инфексионї пурра фаро гирифта шудааст.

A5. Таъсир ба тањсилотЯк ќатор њуљљатњое, ки тањќиќотњоро оид ба таъсири муњољират љамъ оварда љамъбаст мекунанд, мављуданд (нигаред ба тањќиќот Кортес, 2007; Лу ва Трейман, 2007; де ла Гарза, 2010 дар сатњи байналмилалї ва Бриант, 2005 дар сатњи мамлакат (Индонезия, Филиппин ва Тайланд)). Њарчанд далелњои таъсири муњољирати волидайн ба тањсилоти кўдакон одатан омехтаанд, фарзияи умумї дар ин љода чунин аст: интиќоли маблаѓ им-конияти бо тањсил фаро гирифтани кўдаконро баланд мегардонад. МакКензи ва Рапа-порт (2006) пешнињод мекунанд, ки муњољират ба раванди тањсилот тавассути се самти алоњида таъсир мерасонад: таъсири даромад, ки тавассути интиќоли маблаѓ сурат меги-рад; натиљаи таъсири бевоситаи муњољирати калонсолон зиёд шудани мењнати кўдакон буда метавонад; таъсири хоњиши муњољират кардан нисбат ба сањм гузоштан ба тањсилот («Таќлид» ва таъсири «Намоишї»). Мутаносибан, дар њолате ки интиќоли маблаѓ ба зиёд шудани захирањо барои бо тањсил фаро гирифтани кўдакон мусоидат кунад њам, на-

157


A5. Таъсир ба тањсилот

будани волидайн метавонад ба фаъолияти пасти таълимї, сатњи баланди аз мактаб раф-тан ва камии хоњиши тањсил кардан бо сабаби таъсири «намоишї» доштани муњољират оварад.

Тањлили минбаъдаи таъсири муњољират ба раванди тањсили кўдакони дар ватан мондаи муњољирони мењнатї мушкилтар мегардад, зеро ин таъсир ба омилњои гуногун, аз љумла љинси кўдак, синну соли кўдак њангоми муњољирати волидайн, миќдори хоњару барода-рон ва сохтори хонавода, сатњи маълумотнокии волидайни муњољир ва волидайни пар-тофта ва инчунин сатњи шањрикунонии љомеаи муњољирон вобаста аст.

Ин маънои онро дорад, ки натиљањои тањќиќоти амалї пурра ба минтаќа, мамлакати алоњида ва вазъияти мушаххаси тањќиќшаванда вобаста буда, коркарди чунин натиљањо ва дар асоси онњо баровардани хулосањо оид ба муносибати байни муњољират ва тањсилоти кўдаки дар ватан мондаи муњољири мењнатї мушкил мегардад.

Аз як тараф аксари тањќиќотњо муайян намуда-анд, ки интиќоли маблаѓ ба имконияти инти-хоби навъи тањсилот, давомот ва дастовардњои таълимии кўдакони муњољир дар муќоиса бо кўдакони хонаводањои ѓайримуњољир таъсири мусбат мерасонад (Тейлор, 1987; Љонс, 1995; Кокс-Эдвард ва Урета, 2003; Њансон ва Вудруф. 2003; Куран ва дигарон, 2004; Лу, 2005; ва Ка-релов а дигарон, 2007). Аслан ин ба андоза ва тартиби интиќоли маблаѓ вобаста аст (нигаред ба тањќиќоти Бораз, 2005 ва Лопез 2005 оид ба Мексика). Де ла Гарза (2010) ќайд мекунад, ки интиќоли маблаѓ ба ташаккули сармояи инсонї, ки дигар омилњоро назорат мекунад, таъсири мусбат мерасонад.

Аз тарафи дигар, як ќатор тањќиќотњо таъсири манфии онро ба давомот ва дастовардњои таълимии кўдакон муайян намудаанд (Батистелла ва Конако, 1998; Кандел ва Као, 2001; Њансон ва Вудруф, 2003; Акоста, 2005; ва Макензи ва Рапопорт, 2006). Умуман, таъсири манфї дар зиёд шудани талабот ба кор њангоми набудани волидайн, дар камии назорат ва таъсири «намоишї» доштани муњољират зоњир мегардад (дар ин вазъият кўдакон аз пайи кор кардан мешаванд, на тањсил кардан).

Дар адабиёти илмї-тањќиќотии байналмилалї якчанд намунаи тањќиќотњо таъсири мусбати интиќоли маблаѓро ба тањсил (фаро гирифтан) нишон медињанд. Карело ва ди-гарон (2007) нишон медињанд, ки интиќоли маблаѓ сатњи ба тањсил фаро гирифта шуда-ни кўдаконро баланд гардонда, миќдори њодисањои ба мењнати кўдакон шомил гаштан-ро кам мегардонанд, махсусан барои духтарони дењот. Мувофиќи тањќиќоти минтаќањои дењоти Покистон Мансурї (2006) ба хулосае омад, ки муњољират барои ба тањсил фаро гирифтани писарону духтарон мусоидат мекунад. Янг (2006) муайян кардааст, ки кўдакони хонаводањои муњољири Филиппин бо сабаби интиќоли маблаѓ имконияти зи-ёди тањсилро пайдо кардаанд. Дар њаќиќат, дараљаи таъсири муњољират ба фарогирї ба тањсил ба андоза ва тартиби интиќоли маблаѓ ва сатњи фарогирї бе таъсири муњољират вобаста аст.

Таъсири муњољирати волидайн ба раванди тањсили кўдакон вобаста ба ваќт ва давомно-кии набудани волидайн фарќ мекунад. Яйеоњ ва Лам (2009) нишон медињанд, ки њарчанд интиќоли маблаѓ имконияти дастрасиро ба тањсил зиёд гардонад њам, кўдакони дар ва-тан мондаи муњољирони мењнатї баъд аз чанд ваќт метавонанд мактабро тарк карда ба љиноят даст зананд. Љампаклей (2006) ќайд кардааст, ки ба мўњлати дароз набудани

Ваколат барои муайянкунии таъсир ба тањсилот• Солњои тањсил • Ба мактаб љалбшавї • Иштирок дар дарсњо • Дараљаи мактабро тарккунї • Бањо ва натиљаи тестњо • Дастрасї ба (тањсилоти) мактаби

хусусї


158

волидайн, махсусан модарон, ба мактабхонї (ба мактаб љалбшавї)-и кўдакони Тайланд таъсири манфї мерасонад.

Адабиёти илмї-тањќиќотї устувор будани таъсири «намоишї» доштани муњољиратро ќайд мекунад (њарчанд одатан ин бо таъсири мусбати интиќоли маблаѓ љуброн меша-вад). Масалан, Кандел (2003) ќайд мекунад, ки наврасони мексикої, ки муњољират кардан мехоњанд, ба тањсилот кам ањамият медињанд. Онњо дарк мекунанд, ки мак-таб талаботи бозори мењнатии муњољиратро ќонеъ карда наметавонад. Дар натиља кўдакони хонаводањои муњољир ба дарсњо намераванд ва мактабро тарк мекунанд. Таъ-сири «намоишї»-и муњољират дар муќобили таъсири мусбати интиќоли маблаѓ меи-стад (Кандел ва Као, 2001; Чикуар ва Њансен, 2005). Бо назардошти он, ки писарони мексикої имконияти баланди муњољират карданро доранд, натиљањои манфии таъсири «намоишї»-и муњољират ба онњо зиёдтар аст (МакКензї ва Рапапорт, 2006).

Далелњои тањќиќотњои байналмилалї оид ба таъсири муњољират ба давомоти кўдакон низ гуногунанд. Тањќиќот оид ба муњољират аз Тонго ба Зеландияи Нав (МакКензї, 2009) таъсири зиёди муњољиратро ба давомоти кўдакони дар ватан мондаи муњољирони мењнатиро пайдо накард. Кокс-Эдвардс ва Урета (2003) муайян кардаанд, ки интиќоли маблаѓ ба давомоти кўдакон дар мактаб мусоидат мекунад, аммо кўдаконе, ки њам падар ва њам модарашон њиљрат кардаанд, назар ба кўдаконе, ки як ва ё њар ду волидайна-шон дар хонаанд, дар дарсњо зиёдтар ѓоибанд. Мансурї (2006) муайян кард, ки њарчанд муњољират дар Покистон барои ба мактаб љалб шудани кўдакон мусоидат кунад њам, писароне, ки падаронашон муњољиранд, ба дарсњо камтар њозир мешаванд, шояд сабаби ин берун аз хонавода кор кардани онњо бошад.

Таъсири манфии муњољират ба тањсилоти кўдакони хонаводањои партофташуда сахт-тар аст, дар њолате ки фоизи калони ањолї ба интиќоли маблаѓ барои таъмини талабо-ти њаётї ниёз доранд (ба мисли Тољикистон). Одатан ин ба интиќоли иловагии маблаѓ вобаста будан (одат кардан), паст кардани ќувваи корї ва таѓйири сохтори талаботи истеъмолї оварда мерасонад (Коронел ва Унтеринер, 2005). Чуноне ки тањќиќотњои ди-гар (масалан, ОПМ, 2010) нишон медињанд, байни мактабхонї ва кор алоќаи сахт дида мешавад ва кори зиёд маънои онро дорад, ки ба тањсил ваќти кам мемонад. Натиљаи нињої низ ба ваќт вобаста буда метавонад; Мансурї (2006) муайян мекунад, ки синну соли кўдак пеш аз муњољирати волидайн ба давомот ва миќдори солњои тањсил таъсири бузург мерасонад. Махсусан наврасон маљбур карда мешаванд, ки парастории асосии хонаводаро дар набудани волидайн ба душ гиранд (де ла Гарза, 2010). Ба ин монанд, ЮНИСЕФ, Молдавия (2006) муайян кардааст, ки кўдакони 15-18-сола бо маќсади иљрои корњо (ўњдадорињо)-и хона ба дарс намераванд.

Љианеллї ва Манљиавачї (2010) модели «интихоби якчанд љавоб»-ро барои арзёбии дастовардњои таълимии кўдакон ва наврасони хонаводањои муњољири Албания истифо-да бурда, сипас сатњи иштироки ин кўдаконро тавассути истифодаи модели алоњида ва мунтазам (ваќт) тањлил намуданд. Натиљањои онњо нишон медињанд, ки муњољирати во-лидайн ба давомоти кўдакон таъсири манфї расонда, ба баланд шудани дараљаи тарк кардани мактаб аз тарафи кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда, махсусан писарон мусоидат менамояд. Онњо инчунин муайян намуданд, ки агар зан сардори оила бошад, ин ба муваффаќияти таълимии кўдакон таъсири мусбат мерасонад, инчунин ќайд карда мешавад, ки пас аз муњољирати мардон, ќудрати ќабули ќарори занон зиёд мешавад ва онњо ба тањсилоти кўдаконашон сањми бештар ворид месозанд.

Тањќиќотњои байналмилалї дар самти дастовардњои таълимии кўдакон низ чун нишондињандањои дигари тањсилот омехтаанд. Умуман, де ла Гарза (2010:16) муайян ме-кунад, ки «то њол маълум нест, ки то кадом андоза интиќоли маблаѓ ба сифати тањсилоти

159


A5. Таъсир ба тањсилот

кўдаконе, ки як ва ё њар ду волидайнашон ба мўњлати дароз ѓоибанд (муњољират карда-анд), таъсир мерсонанд.» Якчанд тањќиќот алоќаи манфии онро муайян кардаанд. Маса-лан, тањќиќоти сифатии Саллањ (2008) оид ба кўдакони аз назорат ва тарбия дурмондаи Молдавия шарњ медињад, ки бо вуљуди таъсири мусбати интиќоли маблаѓ ба тањсилот, набудани волидайн мунтазам ба њолати равонї ва фаъолияти таълимии кўдакон таъси-ри манфї мерасонад. Тањќиќоти фарогири 1200 хонаводаи Шри Ланка муайян мекунад, ки кўдакони оилањое, ки модарашон муњољиранд назар ба кўдаконе, ки модарашон дар Шри Ланка кор мекунанд ва ё хонашинанд, дар мактаб ба дастовардњои бадтар ноил мегарданд (Наљоти кўдакон, 2006). Ин бозёфт ба таъсири манфии муњољирати модар ба некўањволии психологии кўдакон замина мешавад. Таъсири манфии муњољирати во-лидайн ба раванди тањсилоти кўдакон дар мактаб низ дар Эквадор тавассути тањќиќоти хурд бо љалби 450 кўдак муайян намуд, ки кўдакони оилањои муњољир хуб тањсил на-мекунанд ва ўњдадории зиёди оилавї доранд, махсусан духтарон (Картиллас Собре Ми-грасион, 2006). Тањќиќоти сифатї дар Молдавия муйян кард, ки калонсолон андеша доранд, ки кўдакони волидайни муњољир бештар хатари тарк кардани мактабро бо са-баби камии њавасмандї, назорат ва роњнамоии волидайн доранд (ЮНИСЕФ Молдавия, 2007). Тањќиќоти мазкур таъкид менамояд, ки кўдакон парасторонро њамчун ивазку-нандаи мувофиќи волидайн намешиносанд.

Тањќиќотњои дигар алоќаи байни ин омилњоро наёфтаанд. Масалан, тањќиќоти кўдакони аз тарафи волидайни муњољир бе назорат ва тарбия монда дар Гана (Кваку 2009) пешнињод мекунад, ки байни бањоњои кўдакони хонаводањои муњољир ва дигар њамсолонашон фарќ дида намешавад (дар илмњои даќиќ, забони англисї ва математи-ка). Баттистела ва Конако (1998) муайян кардаанд, ки муњољират набояд ба инкишо-фи кўдакони дар хонамонда монеа шавад, махсусан њангоме ки модар дар хона монда, кўдак бо хешовандон зиндагї мекунад.

Якчанд тањлилњо нишон медињанд, ки омўзгорон бовар доранд, ки кўдакони оилањои муњољир нисбат ба тањсил муносибати бад доранд. Масалан, тањќиќотњои Эквадор ва Молдавия муайян кардаанд, ки баъзе омўзгоронро кўдакони оилањои муњољир ба ѓазаб меоранд, зеро онњо маблаѓи зиёд мегиранд ва изњор доштанд, ки кўдакон аз оилањои муњољир одатан даѓал ва нописанданд (Каррилло ва Неррера 2004, ЮНИСЕФ Молдавия 2007).

Билохир, якчанд тањќиќот алоќаи мусбии байни ин омилњоро муайян мекунанд. Маса-лан, тањќиќоти калоне, ки соли 2003 дар Филиппин гузаронида шуд, муайян кард, ки кўдакони оилањои муњољир назар ба кўдакони оилањои ѓайримуњољир дастовардњои ба-ландтари таълимиро соњиб гаштаанд, аммо бештари онњо ба мактабњои хусусї мераванд (Донишкадаи Скалабрини, 2003). Аммо Яйеоњ ва Лам (2009) муайян мекунанд, ки дар мактабњои хусусии Филиппин бањоњои кўдакони оилањои муњољир ва њамсолони онњо аз њамдигар фарќ намекунанд.

Мувофиќи адабиёти илмї-тањќиќотї дар соњаи таќсимоти вазифањо дар дохили хо-навода, ки баландшавии наќши зан ба рушди муназзами захирањои хонавода рост меояд, ба инкишофи натиљањои духтарон мусоидат карда, ба натиљањои писарон таъ-сири хуб нарасондааст, Антаманї (2010) муносибати мусбати байни муњољирати во-лидайн ва тањсилоти духтаронро дар Мексика муайян намудааст. Баъд аз муњољирати падар таѓйирот дар сохтори хонавода ба миён меояд, баъди муњољирати падар модар њамчун ягона шахси ќабулкунандаи ќарор дар хона мемонад ва маълум аст, ки маблаѓи мањдудашонро ба тањсилоти духтарон сарф мекунанд. Баръакс, агар модарон сафар ку-нанд, њамаи кўдакон кам ба дарсњо њозир мешаванд (де ла Гарза, 2010).


160

A6. Таъсир ба фаъолияти иќтисодїТањќиќотњо тавсия медињанд, ки таъсири муњољират ба фаъолияти иќтисодии кўдакони дар ватан мондаи муњољирони мењнатї во-баста ба дар хона ва ё берун аз он кор карда-ни кўдак фарќ мекунад (Россї, 2008). Барои кўдаконе, ки дар дохили хонавода кор меку-нанд, таъсир дуљониба шуда метавонад. Якум, кўдак барои љуброни ќувваи кории калонсолони муњољираткарда зиёд кор мекунад ва дуюм, интиќоли маблаѓ метавонад кори кўдаконро мањсулноктар гардонад, дар њолате ки агар ин маблаѓ барои маблаѓгузории самаранок ба монанди коркади замин ва харидани таљњизот сарф шавад. Агар кўдак берун аз хо-навода кор кунад, он гоњ интиќоли маблаѓ ба кам кардани андозаи кори кўдак мусоидат мекунад.

Мутаносибан, таъсири умумии муњољират ба фаъолияти иќтисодии кўдакон ба таќсимоти кор дар дохили хонавода ва навъи таъсири натиљаи муњољират вобаста аст. Шояд, ин ба љинси кўдак ва инчунин макони зисти хонавода (шањр ё дења) вобаста бошад.

Умуман, сатњи баланди интиќоли маблаѓ ба кам шудани кори кўдак берун аз хона му-соидат мекунад. Масалан, Акоста (2006) муайян кардааст, ки интиќоли маблаѓ ба кори кўдак тавассути иваз кардани даромади кўдакон ва кам кардани зарурат ба фаъолияти иќтисодии онњо таъсири мусбат мерасонад. Аммо ин метавонад мувозинати баръакс до-шта, андозаи кори хонаро зиёд намояд. Янг (2004) таъсири андозаи интиќоли маблаѓро дар хонаводањои Филиппин ба ваќти кори кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда та-вассути муайян намудани навъњои гуногуни кори кўдакон тањлил карда, муайян сохт, ки интиќоли маблаѓ сатњи кори маблаѓноки кўдаконро паст мекунад, аммо ваќти барои иљрои корњои хонаро зиёд мегардонад. Мувофиќи тањлилњои Янг, интиќоли маблаѓ уму-ман ба кори кўдакон таъсири мусбат мерасонад, чунки баландшавии андозаи кори хона назар ба андозаи кори маблаѓноки кўдакон на он ќадар зиёд аст. ЮНИСЕФ, Молдавия (2007) низ муайян намуданд, ки андозаи кори хона зиёд мешавад, зеро кўдакон бояд бародару хоњарони хурсолашонро баъд аз њиљрати волидайн нигоњубин кунанд.

Таъсири муњољират ба кори кўдак бо ќувваи корї ва мављудияти кор барои калонсолони хонавода сахт вобаста аст. Масалан, де ла Гарза (2010) ќайд мекунад, ки муњољират дар њолати камии ќувваи корї дар хонавода андозаи кори кўдаконро дар њолати набудани дастгирии мунтазами иљтимої барои иваз намудани сањми муњољирон дар ќонеъ наму-дани талаботи хонавода зиёд мегардонад.

Инчунин ин фарќияти таъсири интиќоли маблаѓро байни хонаводањои дењотї ва шањрї шарњ медињад. Дар минтаќањои дењот, ки аслан бо хусусияти баланд будани сатњи корњои хона маъмул аст, таъсири интиќоли маблаѓ ба фаъолияти иќтисодии кўдакон назар ба хонаводањои шањрї камтар аст. Масалан, тањќиќот оид ба Эквадор, Бертолї (2007) му-айян мекунад, ки таносуби кори кўдакон дар фаъолиятњои хољагї дар минтаќањои дењот назар ба шањр ду маротиба зиёд аст. Тањќиќоти мо асосан дар минтаќањои дењот бо њамин андозаи корњои хољагї гузаронида шуд.

Тањќиќотњои байналмилалї пешнињод менамоянд, ки љинси муњољир ва љинси онњое, ки дар хона мондаанд, ба таќсимоти кор дар хонавода наќш мебозанд. Мансурї (2006) нобоварона ќайд мекунад, ки дар Покистон баъд аз муњољирати падар ба дўши писа-рон бори гарони кори маблаѓнок меафтад. Аммо ин аќидањои гендерии Покистонро инъикос мекунанд, ки дар он мардон имконияти зиёди берун аз хона дарёфтани кори

Ваколат барои муайянкунии таъсири фаъолияти иќтисодї• Коргари кирояи берун аз хонавода • Ваќте, ки ба кори хона сарф меша-

вад • Идоракунии буљети хонавода

161


A6. Таъсир ба фаъолияти иќтисодї

маблаѓнокро доранд. Дар оилањое, ки сарварї ба дўши занон аст, кўдакон кори зиёди хонаро ба сомон мерасонанд, аз ин лињоз, таъсири муњољират дар паст кардани кори кўдакон, ки тавассути интиќоли маблаѓ расонида мешавад, нейтралї аст (Кортес 2007).

Кортес (2007) ќайд мекунад, ки «тањќиќотњо муайян менамоянд, ки пеш аз муњољират дар хонаводањои камбизоат кўдакон барои ба даст овардани маблаѓ кор мекарданд ва духтарон бошанд ба корњои хона ёрї мерасонданд. Баъд аз муњољират духтарон то њол дар хона кор мекунанд ва ин ба фаъолияти таълимии онњо дар мактаб таъсир мерасо-над.» Ў хулоса мебарорад, ки муњољират наметавонад «муносибати гендериро, ки кори хонаро ба души духтарон ва модарон бор мекунад, ва њуќуќи онњоро барои машѓул шу-дан ба кори маблаѓнок ва гирифтани маълумоти олї таѓйир дињад.»

Таъсири иљтимої ва психологї

Таъсири муњољират ба некўањволии њиссиётии кўдакони аз назорат ва тарбия дурмон-да равшан нест. Њарчанд интиќоли маблаѓ иќтидори хонаводањоро барои дастрасї ба хизматрасонии бењтари тиббї, тањсилот ва имкониятњои бо кор таъмин будан баланд гардонад њам, арзиши иљтимої барои чунин хонаводањо вобаста ба људошавии оила ва камии нигоњубини волидайн хеле баланд буда метавонад. Ин арзишњоро муњољирати дарозмўњлат ва доимї вазнинтар мегардонад. Тањќиќотњое, ки харољот ва фоидаи муњољиратро тањлил карданианд, наќши мусобиќавии байни таъсири људошавии оила ва љуброни ин људошавї тавассути интиќоли маблаѓро дида метавонанд (Њансон ва Ву-друф, 2003). Аммо танњо якчанд тањќиќот харољоти иљтимоии муњољират ва таъсири психологї ва њиссиётии онро тањлил менамоянд ва мутаносибан дар ин самт далелњои ками амалї мављуданд.

Њангоми омўзиши таъсири муњољират ба њолати њиссиётии кўдакон омилњои гуногун ба монанди андозаи хонавода, љинси кўдак, синну сол њангоми муњољират, навъи муњољирати волидайн, муносибат бо парасторон, муносибат бо волидайн ва муносибатњои љамоат наќши калон мебозанд ва бояд ба эътибор гирифта шаванд.

Умуман, тањќиќотњо нишон медињанд, ки набу-дани волидайн ба рафтор ва њолати њиссиётии кўдакон таъсири манфї мерасонад. Тањќиќоти Д.Эмилиё дар минтаќаи Кариб муайян мекунад, ки кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда ба «тањлукаи психологї ва њиссиётї» афтода, аз «худбањои паст» азият мекашанд, ки ин муш-килотест, ки ба инкишофи умумии кўдак халал ворид месозад. Тањќиќотњои Филиппин ва Шри Ланка тавсия мекунанд, ки кўдакони модари муњољирдошта «сатњи пасти иљтимоишавиро нишон дода, аз мањдудиятњои рушди иљтимої ва психологї азият мекашанд». Еот (2007) бошад ќайд мекунад, ки кўдакони модарони муњољир нисбат ба дигарон «ба депрессия зиёдтар гирифтор мешаванд».

Таъсири манфии муњољирати волидайн ба кўдакони аз назорат дурмонда бо мурури ваќт фарќ мекунад, махсусан дар марњилаи аввали рафтани волидайн. Д-Эмилиё ва Коре-до (2007) далелњои тањќиќоти Никарагуаро пешнињод карда, ќайд мекунанд, ки аксари кўдакон марњилаи тарк кардани яке аз волидайнро бо депрессия алоќаманд мекунанд. Тањќиќоти ЮНИСЕФ (2009) дар асоси тањлилњои МакКензї ва Стилман (2009) тасдиќ мекунад, ки њолати саломатии кўдакон, аз љумла саломатии равонии онњо њангоми соли аввали муњољирати яке аз волидайн паст мешавад.

Ваколат барои муайянкунии таъсири иљтимої ва психологї • Њолати њиссї• Љанбањои рафтор • Дараљаи худкушї• Иштироки љомеа • Тањќир (бадномкунї)• Љинояткории кўдакон• Хушунат ва одамрабої • Расмигардонї


162

Ба тањлили масъалаи таъсири муњољират ба хашмгинии кўдакон он ќадар тањќиќоти зиёд гузаронида нашудааст. Аммо якчанд њуљљат ин алоќаро муайян кардаанд. Дар Мол-давия (тањќиќоти ЮНИСЕФ, 2010) аз мусоњибањои кўдакон иќтибос оварда, хулоса меба-роранд, ки кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда «дар њолатњои гуногун њиссиёти ху-дро бе хашм иброз дошта наметавонанд». Ба ин монанд, дар «тањлили гуногунљабња»-и кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда, Де ла Гарза (2010) шарњ медињад, ки «писарон дардро ба худ гирифта, онро тавассути рафтори хашмгинона иброз медоранд».

Муносибати љомеа ва имконияти иштирок дар њаёти љомеа хеле муњиманд. Кўдакони во-лидайни муњољир сару калобаашонро гум кардаанд, аз як тараф масъулияти баланд ни-шон дода, њамзамон рафтори бад мекунанд. Чандин кўдакон аз муњољир будани волидай-нашон шарм дошта, дигарон - фахр мекунанд, ки волидайнашон дар хориљи кишвар кор мекунанд (Кваку, 2009). Дар якчанд мамлакатњо (Хитой, Индонезия) љомеа муњољиратро дастгирї карда, кўшиш ба харљ дода мешавад, ки њолат кўдакони бе назорати волидайн мондаро бењтар гардонанд, аммо тањќиќоти ЮНИСЕФ (2010) муайян кардааст, ки мар-думи Молдавия кўдакони хонаводањои муњољирро лаќаби «кўдакони пул» мондаанд. Ин муносибат ба тањќир ва амалиёти баръакс аз тарафи кўдакон мусоидат менамояд.

Мувофиќи адабиёти илмї-тањќиќотї оид ба масъалаи баррасишаванда «буќќагарї» ва «тањќир»-и кўдакони хонаводањои муњољир ба то кадом андоза дар мамлакат пањн шу-дани падидаи мазкур вобаста буда, аз тарафи муносибатњои асосии љамъият таъсир ра-сонда мешаванд. Дар Эквадор, Њеррера (2004) ќайд мекунад, ки воситањои ахбори омма муњољиронро ба машѓулияти ѓайриќонунї ва људоии оила баробар мекунанд. Мувофиќи тањќиќоти ў, кўдакони оилањои муњољир ба хушунат асосан дар синфњои миёна ва боло-ии мактабњои шањр гирифтор мешаванд, њамзамон тамњќир дар минтаќањои дењот ва мактабњои давлатї ќариб ки дида намешавад. Ин тањлил пешнињод мекунад, ки тањќир дар ин њолат хусусияти људоии синфиро дораду халос. Њисоботњои Маркази муњољирати Скалабрини (2003) оид ба Филиппин њолати хеле баланди хушунати љисмонї нисбат ба кўдакони хонаводањои муњољир, махсусан ба писаронро нишон медињанд. Дар муќоиса тањќиќот оид ба Ямайка нишон медињад, ки муњољират аз тарафи љомеа дуруст ќабул шуда, кўдакони аз назорат ва тарбия дурмонда тањќир намешаванд, махсусан чунин кўдакон дар оилањои њифзкунанда ва калон хуб ќабул карда мешаванд (Вотерс, 1999).

Дар адабиёти илмї-тањќиќотї оид ба сабабњои љинояти наврасон мувофиќати умумї дида намешавад: якчанд тањќиќот љинояткории наврасонро ба хушунати оилавї, камии назорати волидайн алоќаманд карда, дигарон ин алоќамандиро рад мекунанд. Умуман, њарчанд мувофиќати умумї дар самти сабабњои бевоситаи љинояти наврасон вуљуд на-дошта бошад њам, муњаќќиќон ва мутахассисон ноустувории њиссиётии кўдакон ва камии њифзи волидайнро њамчун омили хатарноке, ки метавонад сатњи љинояткории наврасон-ро баланд бардошта, онњоро ба хушунат ва истисмор гирифтор карда метавонанд муай-ян намудаанд. Тањќиќоти Украина, Толстокорова (2009) пешнињод мекунад, ки баъди муњољират «алоќаи њиссиётї байни аъзои оила канда мешавад» ва некўањволии равонии кўдакон коста мешавад, инчунин бо далелњо баланд шудани сатњи љинояткории наврасон-ро байни кўдакони бе назорат ва тарбия мондаро нишон медињад. Аз тарафи дигар, Салањ (2008) кўшиш кардааст, ки вазъияти Молдавияро тавассути тањќиќоти сифатї масъалаи хатари ба хушунату истисмор гирифтор шудани кўдакони бе назорат ва тарбия мондаро тањлил намояд. Тањќиќот нишон медињад, ки бо сабаби камии ашхоси намунавї барои таќлид ва људошавии чандкарата эњтимолияти ба хушунат ва рабудани одамон дучор шу-дани ин гуна кўдакон хеле баланд аст; ба њар њол, ягон маълумот барои дастгирии аќидаи мазкур пайдо нашуд. Шояд ин аз мушкилоти тањлилии омўзиши масъалаи гирифтор шу-дани кўдакон ба хушунат ва истисмор буда, тавассути воситањои тањќиќотии мушаххас му-айян кардани чунин навъи хушунат ва истисмор мураккабтар бошад.

163

Замимаи Б. Маълумот аз њаёти воќеї

Б2. Тандурустї


Б1. Далелњо аз њаёти воќеї оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї

Умуман, аксари одамони пурсидашуда тасдиќ карданд, ки муњољират барои рушди иќтисодї ва паст кардани сатњи камбизоатї дар Тољикистон омили басо муњим аст. Аммо аксар дар он аќидаанд, ки муњољират аз тарафи дигар таъсири худро ба тањсилот, саломатї ва некўањволии психологии кўдакон мерасонад, ки ин ба рушди дарозмўњлати Тољикистон таъсир мерасонад. Аксари маълумоти њаётї нишон доданд, ки ба фикри онњо муњољират чунин мушкилотро ба миён меорад: а) сатњи баланди мактабро тарк кардан ва доштани зинаи пасти маълумот (тањсилот); б) ѓизогирии нокифоя, саломатии бад бо сабаби зиёд шудани кори хона ва хатари баланди гирифтор шудан ба беморињои иљтимої, ба монанди бемории сил ва ВМНО; г) баланд шудани сатњи мењнати кўдакон ва муњољирати онњо; ѓ) пайдоиши мушкилоти рафтор ва њуќуќвайронкунї аз тарафи хурдсолон.

Њангоми тањлили маълумоти њаётии пешнињодшуда људо кардани мушкилоте, ки махсусан ба муњољирати волидайн алоќаманданд ё ба мушкилоти умумии рушд, ки Тољикистон бо онњо рў ба рў шудааст, ба монанди паст рафтани сифати хизматрасонии иљтимої ё рушди консерватизми иљтимої, махсусан дар минтаќањои дењот, мушкил аст. Илова бар ин, вазъияти хонаводањое, ки маблаѓ мегиранд (тавассути интиќол аз тара-фи муњољирон), аз вазъияти оилањое, ки маблаѓ намегиранд, ба куллї фарќ мекунад. Боз хусусиятњои муњими минтаќавї дар Тољикистон дида мешаванд, ки ба хусусиятњои муњољират ва таъсири он ба кўдакони оилањои муњољир таъсир мерасонанд. Њангоме ки аз посухдињандагон аќидаи онњоро ба таъсири умумии муњољират пурсон мешудем, ак-сари онњо ќайд карданд, ки муњољират ба хонаводањо таъсири мусбат мерасонад.

Дар поён хулосаи мухтасари масъалањои таъсири муњољирати мењнатї ба унсурњои асо-сии некўањволии кўдакон: тандурустї, тањсилот, фаъолияти иќтисодї, психологї ва иљтимої оварда мешавад.

Б2. Тандурустї Њадафи аввалин далелњои мањдудро оид ба таъсири муњољират ва тандурустї муайян намуданд. Якчанд ашхос ќайд карданд, ки вобаста ба мавсимї будани интиќоли маблаѓ, кўдакони хонаводањои муњољир ба камѓизоии муваќќатї гирифтор мешаванд. Дигарон ќайд карданд, ки ин мушкилоти умумии Тољикистон буда, ба камбизоатї вобаста аст, на ба муњољират. Тањќиќоти сатњи некўањволии ањолии Тољикистон модули ѓизогириро фаро гирифта, тайи чанд соли охир дар ин самт якчанд тањќиќот гузаронида шудаанд.

Якчанд шахс ќайд карданд, ки аксари муњољирон бо оилањояшон њиљрат мекунанд, ва аз ин лињоз кўдакони онњо дуруст эмгузаронї нашуданд. Аммо ин мушкилот на он ќадар ка-лон аст, зеро дар аксари њолатњо зан ва кўдакони муњољирон дар хона, дар дења меистанд.

Маълумоти кам оид ба сатњи баланди бо беморињои сил ва ВНМБ гирифтор будани муњољирон, ки бо баргаштан метавонанд ба оилањояшон таъсир расонад, мављуданд. Дар нимаи дуюми соли 2010 Ташкилоти умумиљањонии муњољират омўзиши васеъро оид ба ВНМБ гузаронд.


164

Б3. ТањсилотАз як тараф, кўдакони хонаводањои муњољир имконияти хуби дастрасї ба тањсилотро до-ранд, чунки интиќоли маблаѓро метавон барои хариди либос, таљњизоти мактабї, иљораи китоб ва харољоти дигари мактаб сарф кард. Чандин муњољирон њатто интиќоли маблаѓро барои пардохти тањсилоти кўдаконашон дар донишгоњ истифода мебаранд, то онњо соњиби маълумоти олї гарданд. Аз тарафи дигар, зиёд шудани андозаи кори хона ба мактабро тарк кардан ва ё сарфи ками ваќт барои фаъолиятњои таълимї мусоидат менамояд.

Аксари одамон муайян карданд, ки натиљањои пасти тањсилот ва имконияти ками дар до-хили мамлакат бо кор таъмин шудан, аксари писаронро водор мекунанд, ки муњољират кунанд ё дарњол пас аз 16-сола шудан муњољират кунанд (дар Тољикистон тањсилот то 16-солагї њатмї аст).

Инчунин мушкилоти муњими тањсилоти духтарон вуљуд доранд, аммо аслан сабаби асо-сии он - инкишофи консерватизм ва зиёд шудани хонадоршавии барваќтї мебошад.

Фарќияти зиёд байни минтаќањои мамлакат дар самти муносибат ба тањсилот мушоњида мешавад. Масалан, дар Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон, ки ањолиаш аслан исмоилї мебошанд, одамон дар тањсилоти фарзандонашон назар ба минтаќањои ди-гар сањми бештар мегузоранд. Ин новобаста аз он ки дар ВМКБ занон бо њамроњии шавњаронашон муњољират карда, фарзандонашонро бо бибию бобояшон ё амаку холањояшон мемонанд.

Якчанд мутахассисон муайян кардаанд, ки сањмгузорї ба тањсилоти кўдакон ба сатњи тањсилоти модарон сахт вобаста аст.

Б4. Фаъолияти иќтисодїАксари пурсидашудагон ќайд карданд, ки кўдакони хонаводањои муњољир корњои хона-ро иљро мекунанд, чунки корњои хона бо набудани падар зиёд мешаванд. Кори кўдакон дар бозор, мошиншўї ва дар пахтазор низ васеъ пањн шудааст. Аммо маълум нест, ки кўдакони хонаводањои муњољир назар ба кўдакони хонаводањои ѓайримуњољири дар њамин сатњи моливї ќарордошта зиёд кор мекунанд ё не.

Аксари посухдињандагон ќайд карданд, ки вазъияти хонаводањо вобаста ба андозаи интиќоли маблаѓ куллан фарќ мекунад ва кўдакони оилањои партофташуда ё оилањое, ки маблаѓ намегиранд, зиёдтар ба кори маблаѓнок шомил (маљбур) мегарданд. Муш-килоти инкишофёбандаи истифодаи мењнати кўдак дар пахтазорон вуљуд дорад. Њатто кўдакони 6-сола дар пахтазор кор мекунанд ва чанде аз онњо бо волидайни худ аз минтаќањои дигари Тољикистон муњољират кардаанд.

Якчанд шахси дар мусоњиба иштироккарда ќайд карданд, ки набояд мењнати кўдаконро бо муњољират алоќаманд кард. Барои ин тањлили амиќи масъала зарур аст, чунки њатто дар давраи узви Иттињоди Шўроваї будани Тољикистон мењнати кўдакон истифода мешуд.

Б5. Таъсири психологї ва иљтимоїАксари одамон ќайд карданд, ки кўдакони хонаводањои муњољир аз љињати психологї бо сабаби набудани падар ва муносибати хашмгинонаи модарон хеле нозуканд. Ин ба як ќатор мушкилот оварда мерасонад, аз љумла ба худкушї, таљовуз (шањвонї) ва одамрабої ва инчунин сатњи баланди таъсири пешвоёни динии мањаллї.

165


Б5. Таъсири психологї ва иљтимої

Якчанд шахс ќайд кард, ки хушунати хонаводагї дар Тољикистон васеъ пањн шудааст, ва набудани падарон дар њаќиќат ба некўањволии психологии кўдакон таъсири мусбат мерасонад ва ба фикри онњо сатњи хушунати оилавї паст мегардад.

Аксари пурсидашудагон баландшавии љинояткориро дар байни љавонон (махсусан дуздї) ба муњољират ва набудани сардори оила алоќаманд мекунанд. Аммо мувофиќи маълумоти омории аз тарафи Вазорати корњои дохилї пешнињодшуда танњо 10 фоизи љавонон, ки дар шаш моњи аввали соли 2010 ба даст афтодаанд, аз оилањои муњољирон буданд.


166

Замимаи C. Рўихати ашхосе, ки ба муколамањо љалб шуда буданд

Алишер Ярбобоев, Сарвари шўъбаи кор ва њифзи иљтимої, Дастгоњи иљроияи Президенти Љумњурии Тољикистон;

Зариф Ализода, Омбудсмени Республикаи Тољикистон;

Ќиматгул Алибердиева, Муовини аввали раиси Кумитаи кор бо занон ва оилаи Њукумати Љумњурии Тољикистон;

Ширинкеб Мирзоев, Муовини мудири шўъбаи пешгирии вайронкунии ќонунњо аз тарафи наврасон ва љавонон;

Хонгвей Гао, Роњбари собиќи намояндагии Хазинаи кўдакони Созмони милали муттањид дар Љумњурии Тољикистон;

Артур ван Дисен, Муовини роњбари намояндагии Хазинаи кўдакони Созмони милали муттањид дар Љумњурии Тољикистон;

Љамшед Њасанов, Мутахассис оид ба сиёсати иљтимої, Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон;

Фарњод Њамидов, собиќ Мутахассис оид ба мониторинг ва арзёбї, Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон;

Шима Баркин Кузмин, Роњбари барномањои муњофизати кўдакон, Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон;

Салоњиддин Шамсиддинов, Евари барномањои муњофизати кўдакон, Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон;

Аядил Сапарбеков, Роњбари барномаи тандурустї ва таъминоти ѓизо, Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон;

Собир Ќурбонов, Мутахассиси соњаи тиб, Хазинаи кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон;

Такахо Фуками, Роњбари барномањои маориф, Хазинаи кўдакони СММ;

Барно Мухаммадиева, Мутахассиси барномањои маориф, Хазинаи кўдакони СММ

Зайниддин Ќараев, Намояндаи мањаллї, Бонки умумиљањонї;

Садхэршен Кэнэгараља, Иќтисодчии калон, Бонки умумиљањонї;

Матин Холматов, Мушовири Бонки умумиљањонї;

Бахтиёр Сафаров, њамоњангсози барномаи: «Устуворгардонии системаи омори миллї», Бонки умумиљањонї;

Зейнал Њољиев, Роњбари њайати дипломатии Ташкилоти байналхалќии муњољират;

Зохир Нављавонов, Ташкилоти байналхалќии муњољират;

Малика Ярбобоева, Ташкилоти байналхалќии муњољират;

Гулчењра Иброњимова, Ташкилоти байналхалќии муњољират;

Собир Аминов, њамоњангсози миллї, Ташкилоти байналхалќии мењнат;

Муњайё Хосабекова, њамоњангсози миллї, Ташкилоти байналхалќии мењнат IPEC дар Љумњурии Тољикистон;

Тоњир Валиев, Роњбари лоиња оид ба муњољират, АКТЕД;

167

Замимаи C. Рўихати ашхосе, ки ба муколамањо љалб шуда буданд

Б5. Таъсири психологї ва иљтимої

Шамсиддин Муњиддинов, њамоњангсози барномаи мубориза зидди њодисањои фавќулода/таъминоти об ва тозагї, Федератсияи байналмилалии салиби сурх;

Фаррух Ќосимов, Корманди барномаи мубориза зидди њодисањои фавќулода/таъминоти об ва тозагї, Федератсияи байналмилалии салиби сурх;

Бесс Браун, Мушовири минтаќавї оид ба масъалањои иќтисодиёт ва муњити зист, Ташкилоти бехатарї ва њамкории Аврупо;

Зайнаббї Ќурбонова, Евари барномањо, Ташкилоти бехатарї ва њамкории Аврупо;

Наргиз Бобоева, њамоњангсози барномаи муњољират, Фонди занњо СММ;

Джеффри Пойнтер, Муовини директори барномањои Наљоти кўдакон;

Моёншо Мањмадбеков, Роњбари Хадамоти мустаќил оид ба муњољират, шањршавї ва ањолии назди Академияи тањсилоти, Љумњурии Тољикистон;

Тољиддин Љалолов, Иљрокунандаи вазифаи директори, Маркази њуќуќњои кўдакон.

Замира Комилова, Менељери лоињаи «Ёрии техникї ба барномањои соњаи муњофизати иљтимої- Ќисмати хизматрасонињо»;

Профессор Музаффар Олимов, Директори маркази илмї тањќиќотии «Шарќ»;

Љамшед Ќуддусов, «Хизматрасонињои иљтимої», Кумитаи байналмилалии наљот.

объединимся ради детей