М. Ананд

МУИС

ШУС

Байгалийн ухааны салбар

XYII-зууны 30аад оноос Манж нар Монголыг байлдан дагуулах үе шаттай үйл ажилгаагаа эхлэн Өвөр , Ар монголыг дайлан дагуулсаар XYII зууны дунд үед Монгол орныг бүхэлд нь эзлэв .

Манжийн хааны Монголыг баримтлан захирах бодлогыг боловсруулж газар дээр нь хэрэгжүүлэх ажлыг хянаж байдаг гол байгуулга нь Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яам байв

ГМТЗЯЯ-ын гол үүрэг нь Монгол , Хотон , Түвэд зэрэг цөөн тоот үндэстэнг эрхшээлдээ барьж байх явдал байлаа .

Манжийн төр нь Монголчуудыг баримтлан захирахдаа ГМТЗЯЯ-ны хууль зүйн бичиг , Монгол цаазын бичигийг голлон ашиглаж байсан бөгөөд орон нутгийн онцолгыг харгалзан , Халх журам мэтийн хуулийг бас ашиглаж байв

Манжийн үеийн замаг захиргааны нэгж нь

Чуулган , аймаг , хошуу , сум , отог байв .

Чуулган – тухайн хошууны үйл ажилгааг хянаж байх үүрэгтэй бөгөөд чуулган бүрд нэг чуулган дарга, тухайн чуулганд харгалзах газар нутгын хэмжээнээс хамаарч 2-3 дэд дарга байна .

Хошуу – Феодалийн харицаа хөгжиж ардууд нэлэнхүйгээрээ феодалийн албад хамжлага болсон тэр нөхцөл байдалд цэрэг зохион байгуулалтыг хайж олох шаардлага гарсан бөгөөд тэр нь Хошуу байв. Батмөнх даян хаан отгийг цэргийн зохоин байгуулалт бүхий хошуу болгожээ . Иймээс хошуу Манжийн үед үүсээгүй бөгөөд Монголд нэгэнт үүсэн байсан боловч төдийлэн амжилт олоогүй байсан зохион байгуулалтыг өөртөөашигтайгаар хэрэгжүүлсэн байна .

Хошуунд хувааснаар Монголын цэрэглэг шинжийг хадгалж аж ахуй , цэргийн чадамжийг ашиглан бусад дарангуйлалд байсан улс орны бослогыг дарахыг хичээж байлаа .

Сум- 150 эр(өрх) , Занги тушаалтан хариуцна

Отог нь тамгатай худагт нарын засаг захиргааны үндсэн нэгж болж байв

Манжийн төрөөс хошуу , сумын зохион байгуулалтан шилжүүлэхдээ тухайн газарын нутгын онцлог, Манжийг хэр зэрэг эсэргүүцсэн зэргээс хамааран Засаг ноёнтой, Засаг ноёнгүй, Бүгдийн даргын хошуу гэж ялгаварлаж байв .

Засаг ноёнгүй хошууг Бүгдийн даргын хошуу гэнэ .

Засаг хошууг угсаа залгамжилсан ноён Манжийн хуулийн заагдсан эрх хэмжээний дотор захирах бөгөөд тамгын газрын тусламжтайгаар ажил хэргээ гүйцэтгэдэг байв

Хошууны засаг ноён нь засаг захиргаа хууль , цааз, гааль, алба татвар , цэргийн болон арилжаа худалдааны асуудлыг зохицуулахийн зэргэцээ тамгын газарыг бүрдүүлэх эрхтэй байв

Хошууны туслагчийг Манжийн хаанаас томилно .

Халхын 4 аймаг , Ховдын хязгаар , Дарьгангыг гол төлөв багтааж байв

Манжийн засагын газар Монголын улс төрийн нэгдлийг бутаргах, хүчийг сарниулах зорилгоор хошуу, сумын зохиоэ байгуулалтанд шүлжүүлж байв. Иймээс 7 отог байсныг 1691онд 34 хошуу болгож дараагаар нь тоог нэмсээр 1760 онд 86 хошуу болгосон байв .

Түшээт хан аймагт 20 хошуу , 51 сум

Засагт хан аймагт 19 хошуу , 17 сум

Сэцэн хан аймагт 23 хошуу , 40 сум

Сайн ноён хан аймагт 24 хошуу ,31 сум

1728 онд Манж нар Аймгийн чуулган гэдэгйиг байгуулав. Анхандаа аймгийн хан нарийг чуулганы даргаар томилдог байсан боловч удалгүй Манжид үнэнч монгол ноёндыг томилдог болов.

Аймгийн чуулган нь 3 жилд нэг удаа хуралдаж аймгийн талаарх асуудлийг шийддэг байсан.

Мөн аймгийн жанжин байсан бөгөөд цэргийн асуудлийг хариуцдаг байв

Манжийн эрх баригсад Ар Монголд хэд хэдэн сайдын газар байгуулан аймаг хошуудыг захируулсан байна

Үүнд -Их хүрээны манж сайдын газар(Түшээт хан, Сэцэн хан аймаг болон Их шавь)1756 онд байгуулагдсан

-Улиастайн Манж жанжны газар(Засагт хан, Сайн ноён хан)1733он

-Ховдын манж сайдын газар 1761 онд байгуулагдаж , Ховдын хязгаарт оршин суугчдыг захируулсан байна

Нийгмийн дээд хэсэг нь хошууны ноёд, тайж, том лам нар байв . Засаг ноён тайж нарыг заримдаа хар феодалууд гэдэг байсан.

Хошууны ноёдод Манжийн төрд үнэнчээр зүтгэсний хариуд Ван,Бэйл,Бэйс,Гүн хэмээх 4 шаталсан хэргэм олгодог байв

Ванг чин ван ,жун ван, туслагч гүн түшээ гүн гэхчилэн олгодог байв.

Засаг ноёд уг гаралаараа 5 янз байсан:

Боржигон , Цорос , Торгууд, Урианхай, Их мянгад овгоос төрөн гарагсад бөгөөд дийлэнх нь Боржигон овгийхон буюу алтан ургийхан байлаа.

Манжийн хаад 17-р зууны 30 аад оноос бурханы шашныг Монгол болон төв азид дэлгэрүүлэх бодлого баримтлах болсон. Энэ бодлогын цаана байр сууриа бэхжүүлж улмаар ноёрхолоо тогтоох зориолго агуулагдаж байв.

Манж улс эрэлхэг байлдаанч монголчуудын дунд номхон хүлцэнгүй, энэрэнгүй ёс, номлолыг гол болгосон бурхны шашиныг дэлгэоэх явдлыг дэмжиж байсан Мин улсын бодлогыг үргэлжлүүлсэн болно.

Монгол , Хятад 2-г аль алинийг нь эрхшээлдээ барьж байсан Манж гүрэн Хятадийн худалдаачид, тариачдийг Монголд нэвтрүүлэн улмаар өөрийн эрх ашигт нийцүүлэх бодлогыг дэс дараатайгаар баримлав.

Эхэн үед Монгол , Хятадийг хооронд нийцүүлэхгүй байхийг чухалчилж байлаа. Учир нь Монгол мал сүрэг ихтэй бөгөөд манжийн зүтгэх хүчийг сэлбэж , уналга хөсгийг нийлүүлэх нэг бааз болгон ашиглаж. Нөгөө талаар Хятадын тариачид худалдаачдыг оруулж ирвэл бэлчээр нутагыг багасгаж , худалдаачдын мөжилгө нь ихдэж Монголын эдийн засаг доройтож алба татвараа хугацаанд нь залгуулж чадахгүйд хүрч улмаар бослого гарж болзошгүй гэж үзэж байсан

1874-1911 онд Монгол дахь хятадын худалдаачид, тариачдыг хязгаарласан урьдийн бүх хуулийг хүчингүй болгожээ

Ашигласан материал :

Монгол улсын түүх 4-р боть

Сум хамжлага , шавь ард Ш.Нацагдорж

Хэргэм, зэрэг, цол өргөмжлөхүй Ж.Урангуа