ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

γ. κοινωνία

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Τα πλούσια κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού της μινωικής Κρήτης επιτρέπουν την παρακολούθηση της εξέλιξης της μινωικής κοινωνίας που εμφανίζει διαφορετικά σχήματα σε κάθε περίοδο της

Μινωικής εποχής. Μέσα από τα οικιστικά κατάλοιπα, τα νεκροταφεία και τα έργα τέχνης διαφαίνεται η ραγδαία εξέλιξη μιας γεωγραφικά κλειστής κοινωνίας που είναι δεκτική στις ξένες

επιδράσεις, χρησιμοποιεί κατάλληλα τους πόρους της και δημιουργεί έναν υψηλό πολιτισμό.

Το Πρωτομινωικό ΙΙ σπίτι στη Βασιλική.

Κατά την Πρωτομινωική περίοδο (3000-2000 π.Χ.) παρουσιάζονται για πρώτη φορά συλλογικά έργα, τεχνική εξειδίκευση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και κοινωνική διαστρωμάτωση, ως

αποτέλεσμα των εξωτερικών εμπορικών σχέσεων και της επιτυχημένης εκμετάλλευσης πρώτων υλών, πιθανότατα από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής

τονώθηκε η κοινωνική συνείδηση και επιβλήθηκε μια άρχουσα τάξη που οδήγησε στην ίδρυση των ανακτόρων.

Αριστερά : Πετσοφάς. Πήλινο ειδώλιο ανδρικής μορφής με εγχειρίδιο.

Πάνω: Η μοναδική οβάλ σχήματος οικία στο Χαμαίζι με τα ακτινωτά διατεταγμένα δωμάτια, 2000 π.Χ.

Κατά τη Μεσομινωική περίοδο (2000-1550 π.Χ.), με την εμφάνιση των ανακτόρων, που εκτός από ένα

ιδιάζον οικιστικό σχήμα ήταν και ο άξονας της κεντρικής διοίκησης, η μινωική κοινωνία υπόκειται

σε ριζικές αλλαγές και εμφανίζεται, σε όλες τις εκδηλώσεις της, άριστα οργανωμένη και

συγκεντρωτική. Η εσωτερική οργάνωση των ανακτορικών κέντρων προϋπέθετε την ύπαρξη σαφώς

διαχωρισμένων κοινωνικών τάξεων, που έπαιζαν συγκεκριμένο ρόλο στην ιεραρχία. Ο χαρακτήρας της

ανακτορικής διοίκησης επιτρέπει το χαρακτηρισμό της κοινωνίας ως θεοκρατικής, αφού η συγκέντρωση της εξουσίας, που ασκούνταν σαφώς στα ανάκτορα,

συνοδευόταν από την κυρίαρχη παρουσία της θρησκείας. Τα όρια όμως μεταξύ της πολιτικής και

της θρησκευτικής εξουσίας, παραμένουν ακόμη ασαφή, καθώς για το μεγαλύτερο μέρος της

Ανακτορικής περιόδου, η έρευνα στηρίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα που δεν τεκμηριώνονται από

γραπτά μνημεία. Και ενώ η μυθολογική παράδοση του κρητικού ηγέτη Μίνωα επηρέασε για ένα μεγάλο

διάστημα την ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων, έχουν επισημανθεί από τη νεότερη έρευνα

προβλήματα αναγνώρισης και αυτών των ηγετικών προσώπων της μινωικής Κρήτης.

Καστέλι Χανίων. Το σφράγισμα του ηγέτη (σχεδιαστική

απόδοση). Η παράσταση της καταπληκτικής σφραγίδας

θεωρείται πως απεικονίζει τον βασιλιά ή τον θεό να εξουσιάζει

μια μινωική πόλη.

Η μυκηναϊκή κυριαρχία εισήγαγε στην Κρήτη μία διοικητική οργάνωση παρόμοια με αυτή της μυκηναϊκής Ελλάδας, με το σύστημα αρχειοθέτησης και τη δημιουργία ορισμένων νέων θεσμών,

στρατιωτικού χαρακτήρα, όπως δείχνουν οι πλούσιοι τάφοι πολεμιστών. Κατά την Μετανακτορική περίοδο (1400-1050 π.Χ.) παρατηρούνται κοινωνικά φαινόμενα που συνοδεύουν συνήθως την

εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας. Η εξουσία ασκούνταν πια από πολλούς άρχοντες, που κατοικούσαν μάλλον σε αγροτικές επαύλεις και έλεγχαν μικρότερες γεωγραφικές περιοχές.

Πάνω :Παλαίκαστρο. Πήλινο ομοίωμα μορφών που χορεύουν. Mετανακτορική εποχή. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο. Δεξιά: Οδοντόφρακτο κράνος από θολωτό τάφο της «μυκηναϊκής» εποχής στην Κρήτη (1450-1100 π.Χ.). Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο.

Κατά το τέλος της εποχής του Χαλκού η εξουσία ασκείται σε γεωγραφικά περιορισμένη κλίμακα, ενώ έχουν χαθεί οι εξειδικευμένες ομάδες που εξυπηρετούσαν το διοικητικό μηχανισμό. Η έλλειψη

κεντρικής εξουσίας οδηγεί στον ολοένα αυξανόμενο ρόλο των αστικών κέντρων, όπου παρατηρούνται φαινόμενα διοικητικής ανεξαρτησίας που έχουν επίδραση και στη θρησκευτική

οργάνωση. Η επιλογή νέων θέσεων κατοίκησης σε φυσικά οχυρωμένες περιοχές δείχνει την έλλειψη ασφάλειας των κατοίκων, που οφείλεται μάλλον στην αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας.

Αριστερά: Aρχάνες. Eιδώλιο γυναικείας μορφής που ιππεύει. Yστερομινωική III

περίοδος. Hράκλειο, Aρχαιολογικό

Mουσείο 18505. YΠΠO/ΤΑΠ.

Σαπουνά-Σακελλαράκη, E., Mινωική Tέχνη, στο: H Aυγή της Eλληνικής

Tέχνης, Eκδοτική Aθηνών, Aθήνα 1994, σ.

161, εικ. 27. © ΥΠΠΟ

Δεξιά: Ο Υστερομινωικός ΙΙΙ θολωτός τάφος της Φυλακής Αποκορώνου.

Καθ' όλη τη διάρκεια της Μινωικής εποχής απουσιάζει τελείως από την Κρήτη ένα αμυντικό σύστημα, ανάλογο με τις ακροπόλεις της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο και την ηπειρωτική

Ελλάδα. Η διαπίστωση αυτή είναι μια ένδειξη ότι η ασφάλεια των κατοίκων εξασφαλιζόταν στο μεγαλύτερο μέρος της εποχής του Χαλκού από τη λεγόμενη μινωική ειρήνη.

Η κεντρική αυλή και οι αίθουσες υποδοχής στο ανάκτορο της Ζάκρου. Είναι εμφανής η απουσία οχυρώσεων που να περικλείουν το ανακτορικό

συγκρότημα.

ΘΕΟΚΡΑΤΙΑΜία σειρά από στοιχεία των ανακτόρων, όπως η τελετουργική χρήση σημαντικών χώρων, αλλά

και παραδείγματα της εικονιστικής τέχνης, όπου ηγετικές μορφές συνοδεύονται από θρησκευτικά εμβλήματα και σύμβολα, οδηγούν στην παραδοχή ότι η ανώτατη εξουσία της

μινωικής Κρήτης είχε θεοκρατικό χαρακτήρα.

Φουρνί Αρχανών. Κρύπτη με πεσσό (τελετουργικός χώρος στη μινωική αρχιτεκτονική).

Οι βασιλείς ήταν εκπρόσωποι των θεοτήτων και το κύρος τους πήγαζε από τη συγγένειά τους μ' αυτές. Ίσως αυτή η ιδέα ενσάρκωσης της θεότητας οδήγησε

στις τελετές μίμησης που παρουσιάζονται τόσο συχνά στη μινωική εικονιστική τέχνη. Η σχέση τους με τις θεότητες

υποδηλωνόταν μέσα από τη θεατρικότητα των βασιλικών εμφανίσεων. Οι βασιλείς-

αρχιερείς, καθισμένοι σε θρόνους ή σε υπερυψωμένες εξέδρες στους θεατρικούς

χώρους, θα ήταν ορατοί από τους υπηκόους τους που ήταν συγχρόνως και

το θρησκευτικό τους ποίμνιο.

Η αίθουσα του θρόνου στο ανάκτορο της Κνωσού.

Μόνο ελάχιστα δείγματα της εικονιστικής τέχνης φανερώνουν αυτή τη σύζευξη της πολιτικής με τη θρησκευτική εξουσία. Ανάμεσά τους περιλαμβάνεται και το σφράγισμα της Μητέρας των

ορέων, στο οποίο απεικονίζονται δύο επιβλητικές μορφές, μία ανδρική και μία γυναικεία, στις οποίες αποδίδονται θεϊκές ή διοικητικές ιδιότητες. Έχει προταθεί ότι αυτή η παράσταση

απεικονίζει το βασιλιά που δεόμενος αντλούσε το κύρος του από τη θεά, η οποία τον νομιμοποιούσε.

Αριστερά: Kνωσός. Tο σφράγισμα της "μητέρας των ορέων".

Δεξιά: Φακοειδής σφραγιδόλιθος με παράσταση γενειοφόρου ιερέα. Yστερομινωική I περίοδος.

Παρόμοια στοιχεία θεοκρατίας παρατηρούνται, με διαφορετικό όμως ύφος, σε όλους τους πρώιμους πολιτισμούς της Εγγύς Ανατολής. Στην Αίγυπτο, η θεοποίηση του βασιλιά συνδεόταν

στενά με τις δοξασίες για το θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή και οι Φαραώ θεωρούνταν θεοί μετά το θάνατό τους. Αυτό δε φαίνεται να ίσχυε στη μινωική Κρήτη, όπου οι βασιλείς ήταν οι

ενσαρκώσεις των θεοτήτων εν ζωή, ένα φαινόμενο που πλησιάζει περισσότερο το μεσοποταμιακό πρότυπο της απόλυτης θεϊκής υπόστασης του βασιλέα.

Aποτύπωμα συριακού σφραγιδοκυλίνδρου από αιματίτη. Aπεικονίζονται ανδρικές μορφές που κατευθύνονται προς

ένθρονη ανδρική θεότητα.

Η ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑΟ σχεδιασμός των μινωικών ανακτόρων με τη σύνθετη

αλλά καλά οργανωμένη διάταξη των χώρων του φανερώνει ένα αυστηρά ιεραρχημένο και

συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρισκόταν μία ηγετική μορφή η οποία είχε

διοικητική και νομοθετική εξουσία, ενώ κατείχε ταυτόχρονα την ύψιστη αρχιερατική θέση. Γύρω της

μια ομάδα από ευγενείς και οι συγγενείς της βασιλικής οικογένειας, που κατοικούσε μάλλον στις γειτονικές πολυτελείς επαύλεις, έπαιζε συμβουλευτικό ρόλο.

Αρκετά ισχυρή πρέπει να ήταν η θέση του ιερατείου, που αποτελούνταν από άνδρες και γυναίκες και ίσως διαχωριζόταν σε διάφορους βαθμούς ιεραρχίας και

εξουσιαστικής δύναμης.

Kνωσός, Νότιος διάδρομος. Ο «Πρίγκιπας με τα Κρίνα». Ανάγλυφη

τοιχογραφία νέου ευγενούς σε επίσημη πομπή.

Η κλίμακα της ιεραρχίας διαμορφωνόταν σε σαφώς διαχωρισμένες κοινωνικές τάξεις και ειδικότητες. Η ύπαρξη εργαστηριακών χώρων μέσα στα ανάκτορα, όπου κατασκευάζονταν πολυτελή αντικείμενα

κατά παραγγελίαν της ηγετικής τάξης, δείχνει την ύπαρξη επαγγελματιών τεχνιτών, οι οποίοι λόγω της σπάνιας εξειδίκευσής τους μάλλον απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια. Ανάμεσα σ' αυτούς κατείχαν

αναμφίβολα σημαντική θέση και οι γραφείς οι οποίοι είχαν την ευθύνη της αρχειοθέτησης των αποθηκών. Ανάμεσα στο ανάκτορο και τους πολίτες βρίσκονταν μάλλον υψηλοί αξιωματούχοι,

επιφορτισμένοι με το έργο της συλλογής των αγροτικών προϊόντων ή άλλων φόρων από την ύπαιθρο

Kνωσός. Αποθηκευτικοί πίθοι με ανάγλυφη διακόσμηση σχοινιών.

Οι άνθρωποι στις πόλεις και την ύπαιθρο ασχολούνταν με τις αγροτικές εργασίες, τη βιοτεχνία και το εμπόριο. Οι συνεχείς εμπορικές επαφές με κοντινές αλλά και με πολύ μακρινές περιοχές εκτός Κρήτης προϋποθέτει τη διαρκή ενασχόληση μιας κοινωνικής ομάδας με τη ναυτιλία. Η οργάνωση και η κατανομή της εργασίας στην κοινωνία των ανακτόρων καθιστά αναγκαία την ύπαρξη μιας

τάξης οικιακών βοηθών ή και σκλάβων που επιβεβαιώνεται και από τα κείμενα των ανακτορικών αρχείων, αλλά δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να συγκρίνονται με την εκμετάλλευση των

δούλων στην κλασική Αθήνα και την αρχαία Ρώμη.

Αγία Τριάδα. Η «αγορά» της μινωικής πόλης με τα καταστήματα.

Η απασχόληση των γυναικών δεν είναι εύκολο να διαγνωστεί από τα αρχαιολογικά δεδομένα, αλλά στις πινακίδες των

ανακτορικών αρχείων αναφέρονται ανάμεσα στα επαγγέλματα και υφάντρες, πράγμα που σημαίνει ότι γυναίκες που

ασχολούνταν με την υφαντική τέχνη είχαν εργασιακή σχέση με τα ανάκτορα είτε ως επαγγελματίες είτε ως σκλάβες. Παρ' όλη τη δυσκολία ανάγνωσης λεπτομερών κοινωνικών δομών, είναι

κοινώς αποδεκτό ότι οι γυναίκες κατείχαν υψηλή θέση στη μινωική κοινωνία και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη δημόσια

ζωή. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από τις παραστάσεις της μινωικής εικονογραφίας, όπου οι γυναίκες εμφανίζονται συχνά να συμμετέχουν σε κοινωνικές εκδηλώσεις ως θεατές δημόσιων

θεαμάτων, ως ιέρειες αλλά και ως αθλήτριες. Τα προνόμια αυτά των γυναικών αλλά και η λατρεία της μητέρας-θεάς ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στην υπόθεση ότι στη μινωική κοινωνία

επιβίωναν κατάλοιπα γυναικοκρατίας που ανάγονται στη Νεολιθική εποχή.

Αριστερά: Κνωσός. Η "τοιχογραφία των γυναικών". Ηράκλειο, Αρχαιολογικό

Μουσείο.

Δεξιά: Πήλινο ειδώλιο ιέρειας ή θεάς.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑΉδη από την αρχή της πρώιμης Χαλκοκρατίας (3650-2000 π.Χ) αρχίζει να εγκαταλείπεται στην

Κρήτη το νεολιθικό ταφικό έθιμο της απόθεσης των νεκρών σε σπήλαια ή βραχοσκεπές και γενικεύεται η χρήση των νεκροταφείων. Κάθε γένος διατηρούσε στα νεκροταφεία το δικό του

ταφικό κτήριο που χρησιμοποιόταν από γενιά σε γενιά επί πολλούς αιώνες. Ο χαρακτηριστικότερος τύπος ταφικών κτηρίων της Μινωικής εποχής είναι τα κυκλικά ταφικά κτήρια, που είναι γνωστά ως θολωτοί τάφοι, οι οποίοι παρουσιάζουν μεγαλύτερη διάδοση στο νοτιοδυτικό τμήμα της Κρήτης,

ιδιαίτερα στην πεδιάδα της Μεσαράς.

Αριστερά: Kαμηλάρης. Kάτοψη του θολωτού τάφου.

Δεξιά: Γερόκαμπος, ο θολωτός τάφος. Διακρίνεται στο δεξί μέρος το τρίλιθο της

εισόδου.

Στην ανατολική Κρήτη συνηθίζονταν αντίθετα τα ορθογώνια ταφικά κτήρια. Οι

νεκροί αποτίθενταν σε ιδιαίτερους χώρους και τα οστά των παλαιότερων ταφών

συγκεντρώνονταν σε γειτονικά οστεοφυλάκια που προστίθενταν στο αρχικό κτίσμα. Τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα του

ορθογώνιου ταφικού τύπου βρέθηκαν στο Μόχλο, στο Παλαίκαστρο και στα Γουρνιά.

Αριστερά: Μόχλος. Ορθογώνιο ταφικό δωμάτιο.

Πάνω: Χρυσόλακκος Μαλλίων. Το νεκροταφείο των πολλών δωματίων.

Οι νεκροί τοποθετούνταν ανάσκελα με μαζεμένα τα πόδια σε λάρνακες, σε ξύλινα φέρετρα, σε ρηχούς λάκκους μέσα στους τάφους ή επάνω στο δάπεδο των τάφων. Τα οστά των παλαιότερων

ταφών παραμερίζονταν για να δημιουργηθεί χώρος για τις νέες ταφές και μερικές φορές καιγόταν το εσωτερικό του τάφου πριν από τη νέα ταφή. Αυτό το φαινόμενο, χωρίς να θεωρείται ασέβεια των νεκρών προγόνων, διαφοροποιείται πολύ από τα ταφικά έθιμα της Αιγύπτου, όπου δινόταν σημασία όχι μόνο στη μνήμη αλλά και στη διατήρηση του σώματος των νεκρών. Η καύση των

νεκρών στην Κρήτη παρατηρείται μόνο κατ' εξαίρεσιν. Οι νεκροί συνοδεύονταν από κτερίσματα που ήταν συνήθως κοσμήματα, όπλα, προσωπικά αντικείμενα και αγγεία, ο αριθμός και η ποιότητα

των οποίων ήταν ανάλογα με την κοινωνική θέση του νεκρού. Οι πολεμιστές της εποχής της μυκηναϊκής κυριαρχίας στην Κρήτη θάβονταν με ολόκληρο τον οπλισμό τους, κατά το έθιμο της

μυκηναϊκής Ελλάδας.

Αριστερά: Λεπτομέρεια από τη σαρκοφάγο της Aγίας Tριάδας. Iέρεια θυσιάζει τον ταύρο υπό τη συνοδεία αυλητού. Yστερομινωική II-III περίοδος. Hράκλειο,

Aρχαιολογικό Mουσείο. Δεξιά: ταφή σε συνεσταλμένη στάση στις Αρχάνες.

Εκτός από τα ταφικά κτήρια υπήρχαν και ανεξάρτητες ταφές. Οι λακκοειδείς τάφοι ήταν απλοί λάκκοι σκαμμένοι σε μαλακό βράχο. Ένα σπανιότερο είδος αποτελούσαν οι κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι, που

θεωρούνται μία από τις κυκλαδικές επιρροές και περιορίζονται στη βόρεια Κρήτη. Ένα άλλο ταφικό έθιμο, που ήταν διαδεδομένο κυρίως κατά τη Μεσομινωική περίοδο, ήταν οι πιθοταφές. Οι νεκροί

τοποθετούνταν μέσα σε πίθους, δεμένοι σε συνεσταλμένη στάση. Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα πιθοταφών βρέθηκαν στο νεκροταφείο της Παχυάμμου.

Πρωτομινωικός θολωτός τάφος της Οδηγήτριας στη Μεσσαρά.

Κατά τη Μετανακτορική εποχή (1390-1070 π.Χ.) οι τάφοι περιείχαν τρεις έως πέντε νεκρούς. Το φαινόμενο αυτό ερμηνεύεται συχνά ως αποδυνάμωση του κοινωνικού ρόλου του γένους και

ισχυροποίηση της ατομικότητας των μελών του, ένα φαινόμενο που ήταν αποτέλεσμα της άνισης κατανομής του πλούτου. Οι πλουσιότεροι τάφοι αυτής της εποχής ανήκουν στον τύπο του θολωτού τάφου, ενώ εμφανίζονται και οι θαλαμοειδείς τάφοι. Oι τάφοι αυτοί ήταν υπόγειοι, λαξευμένοι σε

πλαγιές λόφων και είχαν είσοδο στο τέρμα ενός μακρόστενου, επίσης λαξευμένου δρόμου.

Αριστερά: θολωτός τάφος στο Φουρνί Αρχανών, 1300 π.Χ.

Πάνω: θαλαμοειδείς τάφοι στους Αρμένους Ρεθύμνης, 1300- 1100 π.Χ.

Είναι πολύ δύσκολο να ανιχνευθούν οι δοξασίες των Μινωιτών για τις σχέσεις των νεκρών με τις θεότητες. Είναι βέβαιο όμως ότι καθ' όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού, στους χώρους των

νεκροταφείων τελούνταν ειδικές νεκρικές τελετουργίες και ίσως ολόκληροι οι χώροι των νεκροταφείων να θεωρούνταν ιερές περιοχές. Προς τιμήν του νεκρού γίνονταν τελετουργικές

πόσεις, μετά από τις οποίες τα κύπελλα σπάζονταν και τα θραύσματά τους εγκαταλείπονταν κοντά στον τάφο. Η καλύτερη μαρτυρία για τις νεκρικές τελετουργίες προσφέρεται στις παραστάσεις της περίφημης σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας, όπου απεικονίζονται με μεγάλη ακρίβεια σκηνές χοής,

πομπής και θυσίας συνδεμένες με τη νεκρική λατρεία.

H σαρκοφάγος της Aγίας Tριάδας αποτελεί το αρτιότερο δείγμα σαρκοφάγου καθώς είναι

καταστόλιστη με θρησκευτικές και λατρευτικές παραστάσεις. Αριστερά, ιέρειες συλλέγουν το

αίμα του θυσιασμένου ταύρου και ιερείς προσφέρουν δώρα στο νεκρό. Δεξιά, γρύπες

οδηγούν άρμα στο οποίο επιβαίνουν δύο γυναικείες μορφές. Yστερομινωική II-III περίοδος.

ΤΟ ΜΙΝΩΙΚΟ ΕΝΔΥΜΑΟι πληροφορίες που διαθέτουμε για το μινωικό ένδυμα προέρχονται από ένα πλήθος

τοιχογραφικών παραστάσεων, από τα ενδύματα των ανθρωπόμορφων ειδωλίων και από τα αφιερωματικά φορέματα. Δεδομένου όμως ότι οι περισσότερες από αυτές τις παραστάσεις είναι θρησκευτικού περιεχομένου, δεν είναι συχνά σαφές, αν τα ενδύματα που απεικονίζονται στην

τέχνη αντιπροσωπεύουν την καθημερινή φορεσιά των Μινωιτών, αν πρόκειται για τα ενδύματα που φοριόνταν μόνο στις επίσημες κοινωνικές εκδηλώσεις ή ακόμα αν ήταν τα ενδύματα των

ιερέων για τις θρησκευτικές τελετές.

Σχεδιαστικές απεικονίσεις ειδωλίων από φαγεντιανή: (α)

Πετσοφάς, (b) Kνωσός.

Οι εικονογραφικές πηγές προέρχονται κυρίως από τα ανάκτορα και σημαντικά κτήρια, όπου

συνήθως απεικονίζονται επιλεκτικά στιγμιότυπα της λατρείας και της ζωής των

ανθρώπων με υψηλό κοινωνικό κύρος. Έτσι, στην εικονογραφία αντιπροσωπεύονται

συνήθως τα ενδύματα των ιερέων και της αριστοκρατίας, ενώ οι γνώσεις μας για την

ενδυμασία των απλών ανθρώπων είναι σχεδόν ανύπαρκτες.

Θηρα. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία στην οποία εικονίζεται

ιέρεια ή λατρευτής με μινωικό ένδυμα.

Μία εύκολη διαπίστωση είναι παρόλα αυτά ότι το γυναικείο και το ανδρικό ένδυμα ήταν σαφώς διαφοροποιημένα. Ο διαχωρισμός αυτός είναι εμφανής στα ιερατικά ενδύματα, όπως δείχνουν τα χαρακτηριστικά φορέματα των ιερειών και οι κροσσωτοί χιτώνες που φοριόνταν μόνο από άνδρες ιερείς. Εξαίρεση αποτελεί ίσως η φορεσιά των αθλητών, η οποία ήταν κοινή και για τα δύο φύλα

και ένας συγκεκριμένος τύπος ιερατικού μανδύα που κάλυπτε τον ένα ώμο και φοριόταν από άνδρες και γυναίκες ιερείς. Για την κατασκευή τόσο των γυναικείων όσο και ανδρικών ενδυμάτων χρησιμοποιούνταν υφάσματα με πολύχρωμα σχέδια, κατασκευασμένα με διαφορετικές τεχνικές.

Τα τελειώματα των ενδυμάτων αλλά και οι επιφάνειές τους διακοσμούνταν από πολύχρωμες υφαντές ταινίες, κρόσσια και επίρραπτα κοσμήματα.

Kνωσός. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της πομπής.

Την εντυπωσιακή εμφάνιση των Μινωιτών, παράλληλα με την πολυχρωμία των ενδυμάτων και τον πλούτο των κοσμημάτων, συμπλήρωναν συχνά διάφορες τεχνικές καλλωπισμού, όπως το βάψιμο

του δέρματος και η δερματοστιξία που χρησιμοποιούνταν και από τα δύο φύλα.

Δεξιά: Κνωσός, Νεοανακτορική περίοδος. Tοιχογραφία με παράσταση καλοκτενισμένης και καλοντυμένης γυναικείας μορφής με βαμμένα

χείλη, η αποκαλούμενη «Παριζιάνα».

Πάνω: Κνωσός, Νεοανακτορική περίοδος. Τοιχογραφία χορεύτριας.

ΑΘΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑΣε θραύσματα τοιχογραφιών από την Κνωσό και τις Μυκήνες, αλλά και σε μια σειρά από

σφραγίδες και σφραγίσματα απεικονίζονται Μινωίτες σε διάφορες αθλητικές σκηνές. Aνάμεσα σ' αυτές διακρίνονται ακροβατικά άλματα, σκηνές πάλης, πυγμαχίας και ένα χαρακτηριστικό είδος ταυρομαχίας, τα λεγόμενα ταυροκαθάψια. Στο άθλημα των ταυροκαθαψίων εμφανίζονται και τα

δύο φύλα, ενώ στα αθλήματα της πάλης και της πυγμαχίας δεν εικονίζονται ποτέ γυναίκες. Οι αθλητικές εκδηλώσεις λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών που μάλλον

γίνονταν σε τακτά διαστήματα και ίσως συνδέονταν με τη γέννηση, το θάνατο και την ανάσταση του νεαρού θεού.

Πάνω: Aποτύπωμα σφραγίδας από την Kνωσό με δύο αντωπούς ακροβάτες.Oxford, Ashmolean

Museum.

Δεξιά: Οπλιτοδρομία. Τοιχογραφία στο ανάκτορο της Κνωσού.

ΑΘΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ: ΤΑΥΡΟΚΑΘΑΨΙΑTα αγωνίσματα των ταυροκαθαψίων αποτελούσαν ίσως μέρος των γιορτών της άνοιξης και

συμβόλιζαν τη σύλληψη του ιερού ταύρου. Κατά τη διάρκεια αυτού του αθλήματος, οι ταυροκαθάπτες πιάνονταν από τα κέρατα ενός ταύρου, εκτελούσαν ένα επικίνδυνο άλμα στον αέρα, επάνω από τη ράχη του ζώου, και κατόπιν προσγειώνονταν στο έδαφος. Οι διάφορες παραστάσεις

ταυροκαθαψίων δείχνουν τους αθλητές σε ποικίλες στάσεις. Οι αγωνιζόμενοι δεν έφεραν βαρύ οπλισμό, αλλά μερικές φορές κρατούσαν δίχτυα για να παγιδεύουν το θύμα και λόγχες, με τις οποίες όμως δε σκότωναν αλλά τραυμάτιζαν ελαφρά τον ταύρο με σκοπό να τον ερεθίσουν.

Πάνω: Σχεδιαστική αναπαράσταση του άλματος των ταυροκαθαψίων.

Γιαλούρης, N. (εκδ.), H Iστορία των Oλυμπιακών Aγώνων, Eκδοτική

Aθηνών, Aθήνα 1982, σ. 17, εικ. 4.© Εκδοτική Αθηνών.

Αριστερά: Kνωσός, ανάκτορο. Eλεφάντινο ειδώλιο ταυροκαθάπτη.

Το έθιμο αυτό φαίνεται ότι συνδέεται με το μύθο του Μινώταυρου, σύμφωνα με τον οποίο επτά νέοι και επτά νέες από την Αθήνα στέλνονταν ετησίως στην Κρήτη για να γίνουν βορά ενός άγριου ταύρου. Τα ταυροκαθάψια επιβίωσαν μέχρι τους κλασικούς χρόνους σε διάφορες περιοχές, όπως στην Έφεσο, τη Σμύρνη και τη Σινώπη, ενώ τα γνωστότερα της Αρχαιότητας ήταν τα θεσσαλικά.

Κνωσός, ανατολική πτέρυγα ανακτόρου. Τοιχογραφία με παράσταση ταυροκαθαψίων. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο.

Το άθλημα των ταυροκαθαψίων ομοιάζει με τις σημερινές

ταυρομαχίες στην Ισπανία. Η βασική τους διαφορά συνίσταται στο

γεγονός ότι στο μινωικό άθλημα ο ταύρος δεν σκοτωνόταν κατά τη διάρκεια του αθλήματος αλλά

μάλλον αργότερα σε ειδική τελετή από τους αρχιερείς.

ΑΘΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ: ΠΥΓΜΑΧΙΑ ΚΑΙ

ΠΑΛΗΣε μια σειρά παραστάσεων της μινωικής τέχνης αναγνωρίζονται σκηνές πυγμαχίας και πάλης. Τέτοιες σκηνές είναι γνωστές

κυρίως από σφραγίσματα και από την τοιχογραφία της Τυλίσου. Η καλύτερη όμως μαρτυρία αυτών των αθλημάτων

είναι το περίφημο λίθινο ρυτό των πυγμάχων από την Αγία Τριάδα, όπου

απεικονίζονται διάφορες σκηνές πυγμαχίας και πάλης διατεταγμένες σε ζώνες. Οι αθλητές σε αυτές τις σκηνές

απεικονίζονται με αθλητικό ζώμα, γάντια, κράνος και περιβλήματα στα γόνατα. Μια

παρόμοια αθλητική σκηνή πυγμαχίας προσφέρει και η τοιχογραφία των νεαρών πυγμάχων από το Ακρωτήρι της Θήρας.

Αν και τα ταυροκαθάψια συνδέονταν στενά με τις θρησκευτικές δοξασίες, δεν είναι γνωστό αν οι αγώνες πυγμαχίας ήταν μια απλή αθλητική επίδειξη στο πλαίσιο των θρησκευτικών τελετών ή αν είχαν κάποια συμβολική σημασία, όπως συνέβαινε στην Αίγυπτο, όπου παρόμοιοι αγώνες πάλης

αναπαριστούσαν τη νίκη του Όσιρι κατά των αντιπάλων του.

Δεξιά: Το κωνικό ρυτό από τηνAγία Tριάδα. με τις απεικονίσεις

αθλημάτων. Yστερομινωική I

περίοδος. Hράκλειο,

Aρχαιολογικό Mουσείο 498. YΠΠO/ΤΑΠ.

Αριστερά: Λεπτομέρεια του κωνικού ρυτού.

ΑΘΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ: ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ

Ένα ιδιότυπο αντικείμενο, το λεγόμενο ζατρίκιο, που προέρχεται από το πρώτο ανάκτορο της Κνωσού μάς

δίνει μια εικόνα για τα επιτραπέζια παιχνίδια της Μινωικής Κρήτης. Πρόκειται για μια ελεφάντινη

πλάκα διαστάσεων περίπου 1Χ0,50 μέτρα, με επιχρυσωμένη επιφάνεια. Τα εσωτερικά διάχωρα της

πλάκας ήταν σχηματισμένα από ένθετα κομμάτια ορείας κρυστάλλου και γαλάζιας φαγεντιανής. Η

πολυτελής αυτή κατασκευή στηριζόταν μάλλον σε ένα ξύλινο πλαίσιο και ήταν σταθερά τοποθετημένη στο δάπεδο ενός διαδρόμου στη βόρεια πτέρυγα του

ανακτόρου. Η διακόσμηση του ζατρικίου αποτελείται από σειρές μεταλλίων, ευθύγραμμων

ταινιών και σχηματοποιημένων ναυτίλων, ακολουθώντας τα κλασικά διακοσμητικά πρότυπα

της μεσομινωικής τέχνης. Κοντά στο ζατρίκιο βρέθηκαν τέσσερις μεγάλοι κώνοι από

ελεφαντόδοντο που ερμηνεύτηκαν ως πιόνια, ενώ δεν αποκλείεται και η χρήση ζαριών.

Kνωσός. Σχεδιαστική απόδοση πολυτελούς επιτραπέζιου παιχνιδιού.

Από το παλαιό ανάκτορο της Φαιστού προέρχονται επίσης δύο

ελεφάντινα πιόνια σε σχήμα λεοντοκεφαλής και ταυροκεφαλής,

τα οποία βρέθηκαν μέσα σε ένα κύπελλο που μάλλον χρησίμευε ως

θήκη. Από τάφο της Υστερομινωικής εποχής (1600-1050

π.Χ.) στον Κατσαμπά προέρχεται ένας αστράγαλος που φέρει

αρίθμηση από το ένα μέχρι το τέσσερα και δύο συμπλέγματα

ανδρικών μορφών. Κατά την άποψη του A. Evans ίσως και οι σφραγίδες

που έχουν πρισματικό σχήμα και φέρουν κύκλους και στιγμές σε κάθε τους πλευρά, χρησιμοποιούνταν ως

ζάρια. Η έμπνευση αυτών των παιχνιδιών ανήκει στην Αίγυπτο και

την Εγγύς Ανατολή, όπου υπήρχε μια τεράστια ποικιλία παρόμοιων

επιτραπέζιων παιχνιδιών.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Χάρις στην πλούσια εικονογραφική κληρονομιά που άφησε η Μινωική εποχή, είμαστε σήμερα σε θέση να συλλάβουμε την κεντρική ιδέα της μινωικής θρησκείας. Η βασική έκφραση όλων των

θρησκευτικών εκδηλώσεων είναι η λατρεία μιας γυναικείας θεότητας, που φαίνεται να έχει στενή σχέση με τη λατρεία της θεάς Aστάρτης στη Μέση Ανατολή. Η θεότητα αυτή νυμφεύεται ένα νέο

θεό, ο οποίος γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο, μεταφέροντας έτσι σε θεϊκό επίπεδο την αναγέννηση της φύσης.

Η λατρεία της θεότητας εκφράζεται με την τέλεση συγκεκριμένων ιερών

τελετουργιών, η απεικόνιση των οποίων επαναλαμβάνεται συχνά στη μινωική τέχνη. Οι τελετουργίες αυτές είχαν σκοπό την έκκληση της εύνοιας της

θεότητας ή και την εμφάνισή της στους θνητούς, μέσω μίας οραματικής διαδικασίας, της θεοφάνειας.

Πάνω: Λίθινο κυλινδρικό αγγείο, μάρμαρο (δολομιτικό). Υστερομινωική Ι περίοδος (;), 16ος-15ος αι. π.Χ.; Κυλινδρικό αγγείο από τεφρό μάρμαρο με ανοιχτόχρωμες φλεβώσεις. Λίθινα αγγεία χρησιμοποιούνταν στη μινωική Κρήτη ως ταφικά κτερίσματα ήδη από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Η λιθοτεχνία, ωστόσο, γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά τη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού, όταν στα εργαστήρια των μινωικών ανακτόρων κατασκευάζονταν περίτεχνα σκεύη σε σχήματα που έλκουν την καταγωγή τους από την Αίγυπτο και την Εγγύς Ανατολή.

Κάτω: Aρχάνες. Oμοίωμα ναΐσκου. Yπομινωική περίοδος. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο 376. YΠΠO/ΤΑΠ.

Η τέλεση των ιερών τελετουργιών γινόταν από το ιερατείο, σε χώρους που είχαν διαμορφωθεί ειδικά γι' αυτό το σκοπό στις ιδιωτικές κατοικίες και τα ανάκτορα και χαρακτηρίζονται ως ιερά, αλλά και σε τοποθεσίες μακριά από κατοικημένες περιοχές, σε ιερά σπήλαια και σε απρόσιτες

βουνοκορφές, τα λεγόμενα ιερά κορυφής. Aυτοί οι ιδιαίτεροι χώροι, που συνδέθηκαν τόσο νωρίς με τη θρησκευτική λατρεία και χαρακτηρίστηκαν ήδη από τη Μινωική εποχή ιεροί, απέκτησαν τόσο μεγάλη σημασία, ώστε να συνεχιστεί εκεί η λατρεία μέχρι την κλασική Αρχαιότητα. Ένα

σύνολο από λειτουργικά σκεύη, που η ακριβής τους χρήση δεν εξηγείται στον οικιακό ή εργαστηριακό χώρο, ερμηνεύονται ως ιερά και χρησίμευαν κυρίως σε χοές και προσφορές. Τέτοια

σκεύη, τα κυριότερα από τα οποία είναι τα ρυτά και οι κέρνοι, απεικονίζονται πολλές φορές σε παραστάσεις θρησκευτικών τελετών και με αυτό τον τρόπο επιβεβαιώνεται η χρήση τους.

Αριστερά Μάλια. Λίθινος κέρνος στην κεντρική αυλή του

ανακτόρου.ΚΓ' ΕΠΚΑ.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Ζάκρος. Ρυτό θαλάσσιου ρυθμού. Υστερομινωική ΙΒ

περίοδος.

.

Η ΜΙΝΩΙΚΗ ΘΕΟΤΗΤΑKεντρική ιδέα της μινωικής θρησκείας είναι η λατρεία της θεάς της γονιμότητας, της οποίας ο εραστής γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο, συμβολίζοντας έτσι την αναγέννηση της φύσης. H παρατήρηση του κύκλου της φύσης οδήγησε στην προσωποποίηση ενός γονιμοποιητικού στοιχείου, του νεαρού θεού, που γεννιέται και πεθαίνει. Η θεά, που ορίζεται και ως μεγάλη μητέρα, είναι η σύζυγος του θεού. O ιερός γάμος, ένα θρησκευτικό θέμα που απεικονίζεται

και στην τέχνη μεταγενέστερων περιόδων, συμβολίζει την ένωση των δύο θεών. Τελετουργικές αναπαραστάσεις γάμων γίνονταν για να συντείνουν στη γονιμοποίηση και την

καρποφορία. Παρόμοια ζεύγη θεών συναντώνται και σε ανατολικές θρησκείες.

Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι με θρησκευτική παράσταση της μινωικής θεότητας και τριμερές ιερό. Από την Κνωσό.

H γέννηση και ο θάνατος του θεού συμπίπτει αντίστοιχα με την ετήσια αναγέννηση και το μαρασμό της βλάστησης. Μερικές θρησκευτικές τελετές θυμίζουν μαγικές τελετουργίες που γίνονταν για να

προκαλέσουν την παραγωγική λειτουργία των φυσικών δυνάμεων, οι οποίες εμφανίζονται προσωποποιημένες. Οι σχετικές με τη βλάστηση μινωικές τελετές θυμίζουν τη λατρεία της

Mητέρας και Kόρης στην Eλευσίνα των κλασικών χρόνων, η οποία μάλλον ανάγεται σε προελληνικούς χρόνους. Ενδείξεις προς αυτήν την κατεύθυνση προσφέρουν ορισμένα αρχαιολογικά ευρήματα της Ύστερης Χαλκοκρατίας, όπως ένα ελεφάντινο ειδώλιο-σύμπλεγμα από τις Mυκήνες

που αναπαριστά δύο θεές με ένα βρέφος.

Αριστερά: Kνωσός, ιερό

θησαυροφυλάκιο. Eιδώλιο

της θεάς των όφεων από

φαγεντιανή. Nεοανακτορικ

ή εποχή. Hράκλειο,

Aρχαιολογικό Mουσείο.

Δεξιά: Η ιερή τριάδα από τις

Μυκήνες.

Εκτός από τις απεικονίσεις της θεότητας και των δεομένων, στις λατρευτικές σκηνές εμφανίζονται μερικές φορές και διάφορα ζώα ή φανταστικά όντα με ενδιάμεση μορφή ανθρώπου-ζώου, τα οποία ερμηνεύονται ως δαίμονες της βλάστησης που συμμετέχουν στη λατρεία. Ίσως όμως οι μορφές αυτές να μην αναπαριστούν κάποιες ζωόμορφες θεότητες αλλά ιερείς που φορούσαν

ζωόμορφες μάσκες κατά τη διάρκεια τελετών.

Αριστερά:. Κνωσός. Xρυσή χάντρα σε μορφή πάπιας.

Δεξιά: Λεπτομέρεια από τη σαρκοφάγο της Aγίας Tριάδας. H ιέρεια θυσιάζει τον ταύρο υπό τη συνοδεία αυλητού. Yστερομινωική II-III

περίοδος.

Η μινωική θεά απεικονίζεται σε τόσες πολλές διαφορετικές σκηνές ώστε να υπάρχουν αμφιβολίες για το αν πρόκειται για μία ή για διαφορετικές θεότητες. Απεικονίζεται σε κορυφή όρους μεταξύ δύο

λεόντων, ως Ορεία Μήτηρ ή Πότνια Θηρών, ως θεά του ιερού δέντρου, θεά των όφεων, των περιστεριών ή των μηκώνων. Η θεά εμφανίζεται επίσης σε πολεμικές παραστάσεις με ξίφος και

ασπίδα και άλλες φορές σε θαλασσινό ταξίδι. Γνωστό εικονιστικό θέμα αποτελεί επίσης η μητέρα-θεά κουροτρόφος. Τα διάφορα σύμβολα της θεάς συμβολίζουν τις διαφορετικές της ιδιότητες. Έτσι τα φίδια μαρτυρούν το χθόνιο χαρακτήρα της, τα περιστέρια είναι το σύμβολο του ουράνιου πεδίου και οι υπνοφόρες παπαρούνες τα σύμβολα της μητρικής θεάς, που κατευνάζει τα νήπια. Κατά μία

ερμηνεία οι διάφορες εκφάνσεις της μινωικής θρησκείας συντείνουν στο μονοθεϊσμό.

Αριστερά: Φορτσέτσα. Πήλινο ομοίωμα του ιερού δέντρου με πουλιά. Yστερομινωική περίοδος.

Hράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο 18505.Πάνω: Kνωσός. Tο σφράγισμα της "μητέρας των

ορέων". Δεξιά: Κνωσός. Η μεγάλη θεά των όφεων από

φαγεντιανή. Μεσομινωική III περίοδος.

Τα πρώτα πλήρως διαμορφωμένα στοιχεία της μινωικής θρησκείας εμφανίζονται ήδη

κατά τη διάρκεια της Προανακτορικής περιόδου. Μετά την κατάρρευση του

μινωικού πολιτισμού η μινωική θρησκεία επηρέασε τη μυκηναϊκή και στη συνέχεια τη

θρησκεία της Αρχαιότητας. Οι επιβιώσεις της φαίνονται σε μερικά ονόματα θεοτήτων

της βλάστησης, που είναι προελληνικά, όπως Δίκτυννα, Bριτόμαρτυς, Αριάδνη και Yάκινθος. Πολλά από τα σύμβολα της μινωικής θεάς συνοδεύουν γυναικείες

θεότητες των αρχαίων χρόνων. Η Αθηνά, η θεά του πολέμου, απεικονίζεται με όπλα, η

Eιλείθυια σχετίζεται με τον τοκετό, η Άρτεμις είναι η θεά των θηρίων, η Αφροδίτη συμβολίζεται με τα περιστέρια, η Δήμητρα

με τους μήκωνες, ενώ τα λιοντάρια συναντώνται στη λατρεία της Kυβέλης. Ειδικά στη θρησκεία της Mικράς Aσίας

βρίσκονται θεότητες που αντιστοιχούν στη μινωική θεά, όπως μία πολεμική θεά των Xετταίων, που είχε για σύμβολά της τον

πάνθηρα, το λιοντάρι αλλά και το περιστέρι.

Κνωσός. Η μεγάλη θεά των όφεων από ελεφαντόδοντο. Μεσομινωική III περίοδος.

Αναπαράσταση του ιερού κορυφής στον Πετσοφά και εικόνες τριμερών ιερών από μινωικά έργα

τέχνης.

Αντίθετα με τις γυναικείες θεότητες,

οι άνδρες θεοί του μεταγενέστερου

ελληνικού δωδεκαθέου, δεν ανταποκρίνονται

στους συμβολισμούς του μινωικού κόσμου. Αυτό δείχνει ότι το πάνθεον της ελληνικής

Αρχαιότητας αποτελείτο μάλλον από άρρενες θεούς ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, που

αναμίχθηκαν με το προελληνικό στοιχείο των γυναικείων θεοτήτων.

Κνωσσός. Σχεδιαστική αναπαράσταση μέρους του ανακτόρου. Στα αριστερά εικονίζονται οι ιεροί χώροι με τριμερή μορφή, στο κέντρο το κλιμακοστάσιο και

δεξιά η ισόγεια αίθουσα του θρόνου. Το ανάκτορο διέθετε βέβαια ορόφους και ξύλινη αντισεισμική ενίσχυση ενώ ήταν κατάκοσμο από τοιχογραφίες με

θρησκευτικά θέματα και θέματα από το φυσικό κόσμο.

ΟΙ ΙΕΡΕΙΣ ΜΕ ΚΡΟΣΣΩΤΟΥΣ ΧΙΤΩΝΕΣΟι ιερείς με τους κροσσωτούς χιτώνες, που απεικονίζονται κυρίως σε σφραγίδες, είναι ίσως οι μόνοι εκπρόσωποι του ανδρικού φύλου σε μινωικές θρησκευτικές παραστάσεις. Η ιερατική ιδιότητα των μορφών αυτών φαίνεται βέβαιη, εφόσον εμφανίζονται μαζί με διάφορα θρησκευτικά σύμβολα, όπως το περιστέρι, το δελφίνι και ο γρύπας.

Κατά τον Evans οι μορφές αυτές ήταν απεικονίσεις ιερέων, ενώ μερικοί από αυτούς ίσως παρίσταναν το βασιλιά-

αρχιερέα. Το ένδυμά τους αποτελούνταν από ένα μακρύ ύφασμα με κρόσσια, που τυλιγόταν πολλές φορές γύρω από το σώμα. Αυτό το ύφασμα φοριόταν επάνω από ένα φόρεμα που έπεφτε από τους ώμους σχηματίζοντας κοντά μανίκια.

Ίσως αυτά τα υφάσματα δένονταν σε διάφορα σημεία, σχηματίζοντας τους ιερούς κόμπους, που είναι γνωστοί και από τη θρησκευτική εικονογραφία της Μέσης Ανατολής.

Στο Αιγαίο, κροσσωτά ενδύματα φοριόνταν και από άνδρες και από γυναίκες, αλλά τα τυλιγμένα μονοκόμματα

υφάσματα φοριόνταν αποκλειστικά από άνδρες. Δύο άλλες εικονογραφικές παραλλαγές του ιερέα με τον κροσσωτό

χιτώνα προέρχονται από τη σφραγιστική τέχνη. Στη μία, η μορφή κρατάει ένα τόξο και στην άλλη έναν πέλεκυ. Μερικές φορές κρατούν τους λεγόμενους συριακούς τελετουργικούς πελέκεις που -όπως και ο κροσσωτός χιτώνας- προέρχονταν μάλλον από την Ανατολή. Η

παρουσία των σφραγίδων αυτών σταματάει το διάστημα της μυκηναϊκής κυριαρχίας. Από την εποχή αυτή και μετά

συναντώνται ανδρικές μορφές με κροσσωτούς χιτώνες μόνο στη ζωγραφική, πράγμα που δείχνει ότι οι μινωίτες ιερείς συνέχιζαν με παρόμοιο τρόπο το έργο τους και υπό την

μυκηναϊκή ηγεμονία .

Ιερείς με κροσσωτούς χιτώνες σε σφραγίδες από την Kνωσό και το Bαθύ Πεδιάδος (σχεδιαστική απόδοση).

Στην τοιχογραφία από την Κνωσό οι ιερείς εμφανίζονται με αυτό το είδος του χιτώνα. Και εδώ τυλιγόταν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως τα ενδύματα των παραστάσεων στις

σφραγίδες. Η παράσταση αυτή επιβεβαιώνει ότι ο κροσσωτός χιτώνας ήταν μάλλον το ένδυμα μιας

συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας και όχι το ένδυμα μιας ηγετικής φυσιογνωμίας.

Ειδώλιο λατρευτού, Μεσομινωική Ι - ΙΙ περίοδος, 2000-1700 π.Χ.

Περιγραφή: Αποσπασματικό ειδώλιο λατρευτού με περίτεχνη κόμμωση και απλό περίζωμα που συγκρατείται από ζώνη με στρογγυλή πόρπη (ή κόμβο). Κάτω από τις απολήξεις της ζώνης διακρίνεται εγχειρίδιο ή θήκη για εγχειρίδιο. Τα πήλινα χειροποίητα ειδώλια αποτελούσαν το συνηθέστερο είδος προσφοράς στα μινωικά ιερά. Ιδιαίτερα συχνά βρίσκονται σε Ιερά Κορυφής, υπαίθριους λατρευτικούς χώρους σε κορυφές λόφων ή βουνών, απ' όπου πιθανώς προέρχεται και το συγκεκριμένο παράδειγμα. Κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο (2000-1700 π.Χ.), η λατρεία στα Ιερά Κορυφής είχε έντονα λαϊκό χαρακτήρα. Οι πιστοί ανέθεταν στη λατρευόμενη θεότητα πήλινα ομοιώματα ζώων, ενδεχομένως ως υποκατάστατα πραγματικών σφαγίων, αλλά και ανθρώπων σε στάσεις δέησης.

ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΙΕΡΕΩΝTα μέλη του ιερατείου που μεσολαβούσαν μεταξύ των θεϊκών δυνάμεων και της κοινότητας ήταν πρόσωπα με αυξημένο κοινωνικό κύρος. Οι άνδρες ιερείς είναι αναγνωρίσιμοι στις εικονιστικές παραστάσεις από το μακρύ ένδυμα με τις πλάγια υφασμένες ρίγες και τον κροσσωτό χιτώνα, που συναντιέται και σε απεικονίσεις ιερέων της Ανατολής. Oι ίδιες μορφές κρατούν στα χέρια τους

πελέκεις και λίθινα δικέφαλα σφυριά που χρησιμoποιούσαν στις θυσίες. Τέτοια αντικείμενα περιέχονταν στα ιερά θησαυροφυλάκια και αποτελούσαν σύμβολα των αξιωματούχων του

ιερατείου. Μεταξύ των εμβλημάτων του ιερατείου συγκαταλέγονται υφασμάτινες ταινίες, που συνδέονται μάλλον με το συμβολισμό του ιερού κόμβου.

Kνωσός. Φακοειδής σφραγιδόλιθος με παράσταση γενειοφόρου ιερέα. Yστερομινωική I περίοδος. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο 1419. YΠΠO/ΤΑΠ. Σαπουνά-Σακελλαράκη, E., Mινωική Tέχνη, στο: H Aυγή της Eλληνικής Tέχνης, Eκδοτική Aθηνών, Aθήνα 1994, σ. 202, εικ. 83.© YΠΠO Επεξεργασία: ΙΜΕ

Καθήκοντα του ιερατείου ήταν οι σπονδές και οι θυσίες, η ανάπεμψη ευχών, ο ψαλμός ύμνων και οι εξορκισμοί. Στις εκδηλώσεις, που ήταν μάλλον πολυπληθείς, η φωνή των ιερέων ενισχυόταν με τη

χρήση ενός θαλάσσιου τρίτωνος, που χρησίμευε ως μεγάφωνο. Η παράσταση μίας σφραγίδας δείχνει μία ιέρεια μπροστά σε βωμό, που φέρνει έναν τρίτωνα κοντά στο στόμα της. Λόγω της

χρήσης τους στις τελετές οι τρίτωνες απέκτησαν ιερό συμβολισμό, γι' αυτό και απεικονίζονται πολύ συχνά σε θρησκευτικές παραστάσεις. Ιερά αγγεία και ρυτά σε σχήμα τρίτωνος, συνήθως με

κομμένο το στόμιό τους, βρίσκονται επίσης συχνά στα μινωικά ιερά.

Αριστερά: Φαιστός. Oξυπύθμενο ρυτό θαλάσσιου ρυθμού. Yστερομινωική IB περίοδος. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο 5832. YΠΠO/ΤΑΠ.Σαπουνά-Σακελλαράκη, E., Mινωική Tέχνη, στο: H Aυγή της Eλληνικής Tέχνης, Eκδοτική Aθηνών, Aθήνα 1994, σ. 150, εικ. 12. © ΥΠΠΟ

Δεξιά: Kνωσός. Πήλινο ομοίωμα ιερού με τρεις κίονες, οι οποίοι επιστέφονται από περιστέρια. Nεοανακτορική εποχή.

ΧΩΡΟΙ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΕ ΝΕΚΡΟΤΑΦΙΑΕιδικά διαμορφωμένοι λατρευτικοί χώροι παρατηρούνται συχνά σε νεκροταφεία της Πρωτομινωικής

περιόδου. Στην Kουμάσα βρέθηκαν πλακοστρωμένοι χώροι ανάμεσα στους τάφους, που ερμηνεύτηκαν ως χώροι λατρευτικών τελετών. Στις πλακοστρωμένες αυλές των τάφων

εντοπίστηκαν κατασκευές που μοιάζουν με βωμούς. Tέτοιες κατασκευές έχουν παρατηρηθεί κυρίως στην κοιλάδα της Mεσαράς και στο Mόχλο. Εκτός Κρήτης έχουν βρεθεί στις Λακκούδες της Nάξου. Η χρονολόγηση αυτών των κατασκευών δεν είναι σίγουρη. Μπορεί να προέρχονται από την Πρώιμη

εποχή του Χαλκού, όπου χρονολογούνται τα ταφικά μνημεία, αλλά μπορεί να είναι και μεταγενέστερες προσθήκες. Oι τελετουργίες στα νεκροταφεία συνδυάζονταν μάλλον με την ταφή

σημαντικών ατόμων. Tέτοιοι χώροι δεν εμφανίζονται σε όλη την Kρήτη. Από τις Αρχάνες, για παράδειγμα, αν και εκεί το νεκροταφείο είναι εκτεταμένο, λείπουν εντελώς.

Κουμάσα. Οι θολωτοί τάφοι.

ΠΟΜΠΕΣΠομπές ιερέων, μουσικών και άλλων προσώπων που σχετίζονται με τη λατρεία απεικονίζονται σε

πολλές παραστάσεις. Οι ιερείς παρέλαυναν κρατώντας σπονδικά αγγεία, όπως φαίνεται σε ένα λίθινο ανάγλυφο από την Κνωσό. Οι πομπές κατευθύνονταν στο ναό ή σε κάποιον άλλο ιερό

χώρο, όπου γίνονταν δεκτές από τη θεά. Mία τέτοια διαδρομή απεικονίζεται στο διάδρομο της τοιχογραφίας της πομπής, όπου νέοι από το προσωπικό του ιερατείου μεταφέρουν πολύτιμα

αγγεία και ρυτά. Στα μέλη της πομπής ανήκουν και κάποιες μορφές με μακριά ενδύματα, πιθανώς μουσικοί, ενώ μία ιέρεια υποδύεται τη θεά. Οι θρησκευτικές πομπές, που λάμβαναν χώρα μάλλον σε τακτά διαστήματα, ήταν και μία ευκαιρία επίδειξης των πολύτιμων ιερών σκευών στο πλήθος,

τα οποία όλο το υπόλοιπο διάστημα ήταν προσιτά μόνο στους ιερείς. Έτσι η πομπή ήταν ένας συνδυασμός προσφοράς προς τη θεότητα και επίδειξης κύρους. Μερικά από τα μέλη της πομπής

δε μετέφεραν δώρα, αλλά προσεύχονταν προτείνοντας τα χέρια.

Kνωσός. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της πομπής.

Οι πομπές αυτές περιλάμβαναν κάποιες φορές και την περιφορά

ενός ξόανου της θεάς ή ενός προσώπου, που την υποδυόταν. Η

περιφορά ξύλινου ειδώλου των θεοτήτων από ναό σε ναό και από

πόλη σε πόλη ήταν ένα θρησκευτικό έθιμο γνωστό και από την Αίγυπτο. Η διαδικασία

αυτή συμβόλιζε την επίσκεψη της θεότητας. Oι θρησκευτικές

πομπές ίσως λάμβαναν χώρα στους ειδικά σχεδιασμένους πομπικούς διαδρόμους των

ανακτόρων, που βρίσκονταν σε ψηλότερο επίπεδο.

Ειδώλιο λατρευτή από την Κνωσό, Υστερομινωική

περίοδος.

Η περιφορά του ξόανου γινόταν και στη θάλασσα, όπως γνωρίζουμε επίσης από αιγυπτιακές παραστάσεις. Μερικές φορές στο φορείο της θεότητας δινόταν το σχήμα ενός πλοίου. Το μοτίβο

αυτό πλησιάζει θεματικά τις παραστάσεις του θεού του ήλιου σε σφραγιδοκυλίνδρους της Μεσοποταμίας. Σε ένα χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από το Μόχλο, η θεά απεικονίζεται σε θαλασσινό ταξίδι, ενώ επάνω στο καράβι διακρίνεται και ένα δέντρο. Πρόκειται για το ιερό

δέντρο, που συμβολίζει την επερχόμενη και απερχόμενη βλάστηση. Στο λεγόμενο δακτυλίδι του Μίνωα απεικονίζεται ένα παραθαλάσσιο ιερό ή νησίδες με ιερά δέντρα και η θεά να κωπηλατεί σε πλοίο μεταξύ τους. Υπάρχει ένας συσχετισμός μεταξύ σχημάτων και συμβόλων. Οι παραστάσεις

απαγωγής και τα θαλασσινά ταξίδια είναι ένα συχνό εικονιστικό θέμα σε κρητομυκηναϊκά σφραγιστικά δακτυλίδια, έτσι ώστε να υποθέτουμε την ύπαρξη μυθολογικών κύκλων.

Δεξιά: Μόχλος. Κρύπτη με πεσσό.Αριστερά: Mόχλος. Xρυσό δαχτυλίδι με παράσταση γυναικείας μορφής σε

πλοίο. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Κάποιες λατρευτικές πομπές συνδέονται με την αγροτική λατρεία. Μία τέτοια πομπή απεικονίζεται στο ρυτό της Αγίας Τριάδος. Η πομπή σε αυτή την παράσταση αποτελείται από θεριστές, που περπατούν σε ζεύγη υπό την μουσική υπόκρουση ενός σείστρου. Θεωρείται βέβαιο ότι η μουσική συνόδευε έναν ύμνο

προς τη θεότητα και ότι η τελετή αποσκοπούσε στην ευλογία της συγκομιδής.

Αγία Τριάδα. Το λίθινο "ρυτό των θεριστών". Υστερομινωική ΙΑ περίοδος. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο 184.

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣΟ σκοπός των θρησκευτικών τελετών ήταν η δημόσια ευχαριστία της θεάς με προσφορές,

προκειμένου να διατηρηθεί η ευημερία της κοινότητας. Κατά τη διάρκεια των τελετουργιών το ιερατείο και προπάντων οι βασιλείς μπορούσαν να παίξουν το ρόλο της θεότητας. Έτσι εξηγούνται οι

πολυάριθμες θρησκευτικές παραστάσεις, όπου ανθρώπινες μορφές δέχονται δώρα από λατρευτές.

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ: ΘΕΟΦΑΝΕΙΑMία θεμελιώδης τελετουργία της μινωικής θρησκείας αποσκοπούσε στη θεοφάνεια, δηλαδή την

εμφάνιση της θεάς στη θρησκευτική κοινότητα. Αυτή η διαδικασία προκαλούνταν μέσω επικλήσεων, ύμνων ή εκστατικού χορού των θνητών. Η σκηνή της θεοφάνειας είναι πολύ αγαπητή στη μινωική εικονιστική τέχνη. Σε τέτοιες αναπαραστάσεις, η θεότητα κατεβαίνει από τον ουρανό με κόμη που ανεμίζει ή δέχεται τις ικεσίες των πιστών σε ιερό περίβολο κοντά σε ένα βωμό ή ένα ιερό δέντρο.

Μερικές παραστάσεις δείχνουν την ιέρεια-θεά πάνω σε μία κούνια, στηριγμένη σε δέντρα ή στύλους. Σε ένα πήλινο ομοίωμα από την Αγία Τριάδα η ιέρεια-θεά αιωρείται μεταξύ δύο κιόνων, επάνω στους

οποίους κάθονται περιστέρια. H ιέρεια-βασίλισσα περιφερόταν από τους υπηκόους σε φορητό κάθισμα κατά τις εορτές. Το φορείο είχε έτσι αποκτήσει συμβολική, ιερή σημασία.

Αριστερά: Το πήλινο ομοίωμα θεάς σε κούνια από την Αγια τριάδα.Κάτω: Αρχάνες. Xρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι με παράσταση θεοφάνειας. Yστερομινωική I περίοδος. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο 989.

Ένα πήλινο ομοίωμα φορείου βρέθηκε στην Kνωσό μαζί με άλλα ομοιώματα

ιερών αντικειμένων. Έχει εκφραστεί επίσης η άποψη ότι ο αλαβάστρινος θρόνος στο

ανάκτορο της Kνωσού ίσως δεν προοριζόταν για το βασιλιά αλλά για την ιέρεια-βασίλισσα, που υποδυόταν τη θεά

και περιβαλλόταν από δύο γρύπες. Αυτή η διαπίστωση συντείνει στην εκδοχή του θεοκρατικού χαρακτήρα του μινωικού

πολιτικού συστήματος.

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ: ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣΣε πολλές μινωικές εικονιστικές παραστάσεις εμφανίζονται γυναικείες μορφές σε εκστατικό χορό.

Σχεδόν όλες οι μουσικές εκδηλώσεις και οι χοροί έχουν ιερό χαρακτήρα, δεδομένου ότι στις σκηνές αυτές εμφανίζονται θρησκευτικά σύμβολα. Ο χορός προκαλούσε την έκσταση και συνέβαλλε έτσι στον οραματισμό της θεοφάνειας. Οι τελετουργικοί χοροί λάμβαναν χώρα συχνά σε ιερά άλση. Σε ένα χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από τα Ισόπατα τέσσερις ιέρειες χορεύουν γυμνόστηθες. Σε μία

καρποδόχη από τη Φαιστό δύο γυναίκες χορεύουν κρατώντας στα χέρια τους άνθη. Ένα πήλινο ομοίωμα από τάφο στον Καμηλάρη αναπαριστά τέσσερις άνδρες σε ιερό κυκλικό χορό. Η ιερότητα

της σκηνής υποδηλώνεται εδώ από τα κέρατα καθοσιώσεως, που διακρίνονται στη βάση του ομοιώματος.

Δεξιά: Kαμηλάρης. Πήλινο ομοίωμα χορευτικής σκηνής. Nεοανακτορική εποχή.Πάνω: Iσόπατα. Xρυσό δαχτυλίδι με παράσταση τελετουργικού χορού. Nεοανακτορική εποχή.Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο.

ΣΤΑΣΕΙΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣΠολλά από τα ειδώλια και τις θρησκευτικές σκηνές δείχνουν μία συγκεκριμένη στάση προσευχής.

Oι λατρευτές εμφανίζονται μπροστά από το ιερό ή το όραμα της θεάς όρθιοι, με τεντωμένο τον κορμό προς τα πίσω και το ένα χέρι στο κεφάλι. Άλλες στάσεις προσευχής που μαρτυρούνται στις

παραστάσεις λατρευτών είναι η ύψωση των χεριών, η έκτασή τους και το μάζεμα στο σώμα. Οι στάσεις αυτές σήμαιναν ικεσία, δέηση και αφιέρωση στη θεότητα και ίσως αντιπροσωπεύουν τις

διαδοχικές φάσεις τελετουργικών κινήσεων, κατά τις οποίες τα χέρια εκτείνονται και μαζεύονται.

Αριστερά: Πήλινο ειδώλιο γυναίκας σε στάση προσευχής. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο.

Κέντρο: Πορτί Mεσαράς. Λίθινο ανδρικό ειδώλιο. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο.

Δεξιά: Γρύβιγλα Mυλοποτάμου. Xάλκινο ειδώλιο λατρευτού. Yστερομινωική III περίοδος.

ΑΙΜΑΤΗΡΕΣ ΘΥΣΙΕΣΠρος τιμήν της θεάς θυσιάζονταν μικρά και μεγάλα ζώα. Ένα μοναδικό εύρημα, η ζωγραφιστή

λάρνακα της Aγίας Τριάδας, δείχνει σημαντικές λεπτομέρειες της τελετουργίας των θυσιών. Στη μία πλευρά εικονίζεται ένας θυσιασμένος ταύρος δεμένος επάνω σε βωμό. Το αίμα, που τρέχει από

το λαιμό του, συλλέγεται σε αγγείο. Άλλα, μικρότερα ζώα περιμένουν να θυσιαστούν, ενώ ένας μουσικός με τον αυλό του συνοδεύει την τελετή. Το αίμα του θυσιασμένου ζώου μεταφέρεται με

αγγεία περασμένα σε ξύλο, που κρατάει μία ιέρεια. Μία άλλη ιέρεια χύνει το αίμα σε ένα μεγαλύτερο κάδο, που βρίσκεται μεταξύ δύο διπλών πελέκεων. H ιερότερη στιγμή της αιματηρής θυσίας συνοδεύεται από μουσική, που παιζόταν με επτάχορδη λύρα. Σε μερικά ιερά, όπως στην οικία του αρχιερέα στην Κνωσό υπήρχε πρόβλεψη για τη συλλογή του αίματος της θυσίας, που

κυλούσε στη βάση του βωμού και απομακρυνόταν με αγωγό. Ίσως γινόταν και μετάληψη από το θυσιαστήριο, ενώ τα δέρματα των θυσιασμένων ζώων προσφέρονταν στο ιερό.

Πάνω: Λεπτομέρεια από τη σαρκοφάγο της Aγίας Tριάδας. H ιέρεια θυσιάζει τον ταύρο υπό τη συνοδεία αυλητού. Yστερομινωική II-III

περίοδος.

Δεξιά: Η έπαυλη της Αγ. Τριάδας.

Yπάρχουν σήμερα σαφείς ενδείξεις ότι στη μινωική Kρήτη τελούνταν ανθρωποθυσίες. Η σημαντικότερη μαρτυρία προέρχεται από ένα σχετικά πρόσφατο εύρημα από το ιερό κορυφής στα

Ανεμοσπήλια κοντά στις Aρχάνες. Σε αυτό το κτήριο βρέθηκε κατά χώραν (in situ) ο σκελετός ενός νέου σκοτωμένου με μαχαίρι, που είχε μάλλον θυσιαστεί λίγο πριν την κατάρρευση του

κτηρίου κατά την Μεσομινωική IIIA περίοδο (1750-1700 π.Χ.). Η ερμηνεία αυτού του ευρήματος ως στοιχείο ανθρωποθυσίας θεωρήθηκε αρχικά ασυμβίβαστη με το χαρακτήρα της μινωικής

κοινωνίας, η οποία μέχρι τότε θεωρούνταν φιλειρηνική χωρίς ίχνη βιαιοτήτων.

Aνεμόσπηλια Αρχανών. Σχηματική αναπαράσταση του ιερού.

ΑΝΑΙΜΑΚΤΕΣ ΠΡΟΣΦΟΡΕΣΕνώ οι αιματηρές θυσίες ήταν αναμφίβολα η υψηλότερη τιμή στη

θεότητα, οι προσφορές αντικειμένων ήταν επίσης πολύ διαδεδομένες. Οι προσφορές ομοιωμάτων ζώων συμβόλιζαν και

αντικαθιστούσαν τα ζώντα θύματα, ενώ η προσφορά ομοιωμάτων λατρευτών δήλωνε την αφοσίωση του πιστού στο ιερό. Μεγάλη είναι και η ποικιλία ομοιωμάτων αντικειμένων. Ανάμεσα σ' αυτά

συγκαταλέγονται τελετουργικά εξαρτήματα, όπως ιερατικά φορέματα, θρόνοι, βωμοί και φορεία της ιέρειας-θεάς. Η

προσφορά ομοιωμάτων ναών ίσως ήταν ένα υποκατάστατο της έγερσης ιερού. Ένα άλλο πολύ συνηθισμένο είδος ιερών

προσφορών ήταν τα αγροτικά προϊόντα, ανάμεσα στα οποία τα πιο συνηθισμένα ήταν το κρασί και το μέλι. Ιδιαίτερα το μέλι

μνημονεύεται στα κείμενα των πινακίδων Γραμμικής Β γραφής από την Κνωσό, ως προσφορά στην Ειλείθυια, τη θεά του

τοκετού.

Αριστερά: Aρχάνες. Πήλινα ειδώλια ζώων από το νεκροταφείο στο Φουρνί. ΚΓ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Κάτω: Ειδώλιο λατρεύτριας ή ιέρειας.

ΙΕΡΑ ΣΥΜΒΟΛΑΗ προβολή της θρησκείας στους ιερούς χώρους, αλλά και σε χώρους ή αντικείμενα κοσμικής χρήσης, γινόταν μέσω μίας σειράς ιερών συμβόλων, τα οποία επαναλαμβάνονταν συχνά είτε

ως ρεαλιστικές απεικονίσεις είτε ως αφηρημένα διακοσμητικά θέματα στην τέχνη. Τα κυριότερα από αυτά τα σύμβολα ήταν το ζεύγος των ιερών κεράτων και ο διπλός πέλεκυς, που

αποτελούσαν και τα δύο μία έμμεση αναφορά στην ιερότερη τελετουργία της μινωικής θρησκείας, τη θυσία του ταύρου.

Αριστερά: Zάκρος. Λίθινο ρυτό σε σχήμα ταυροκεφαλής. Nεοανακτορική εποχή. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Τελετουργικοί Διπλοί Πελέκεις.

ΙΕΡΑ ΣΥΜΒΟΛΑ : ΔΙΠΛΟΣ ΠΕΛΕΚΥΣΑνάμεσα στα κυριότερα αρχαιολογικά ευρήματα με θρησκευτική σημασία διακρίνονται οι διπλοί πελέκεις, που είχαν λατρευτική ή αναθηματική χρήση. Ο διπλός πέλεκυς ήταν μάλλον το σύμβολο

της θυσίας του ταύρου. Οι λατρευτικοί πελέκεις έχουν μεγάλο μέγεθος. Οι αναθηματικοί είναι μικρών διαστάσεων. Εκτός από τα ανάκτορα και τους οικισμούς, όπως το Νίρου Χάνι, την Αγία Τριάδα, την Τύλισο, τα Γουρνιά, το Παλαίκαστρο, τον Πλάτανο και την Kνωσό, αναθηματικοί

πελέκεις βρέθηκαν και σε ιερά σπήλαια, όπως το Αρκαλοχώρι και τα σπήλαια του Ψυχρού και του Σκοτεινού.

Αριστερά: Σπήλαιο Aρκαλοχωρίου. Χρυσοί διπλοί πελέκεις. Nεοανακτορική εποχή. Hράκλειο,

Aρχαιολογικό Mουσείο.ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Πάνω: Σπήλαιο Aρκαλοχωρίου. Χάλκινος πέλεκυς με ιερογλυφική γραφή.

Διπλοί πελέκεις απεικονίζονται συχνά σε αγγεία και σφραγίδες μεταξύ ιερών κεράτων, επάνω σε ταυροκεφαλές ή αναρτημένοι σε στειλεούς. Στη λατρευτική σκηνή της σαρκοφάγου της Αγίας

Τριάδος διπλοί πελέκεις στέκονται σε στειλεό που καλύπτεται από φύλλα, ενώ στην κορυφή ενός βάθρου βρίσκεται ένα πτηνόμορφο ομοίωμα της θεότητας.

Το σχήμα του διπλού πέλεκυ εμφανίζεται συχνά

στην μινωική εικονογραφία και

αγγειογραφία συνοδευόμενο από τον

ιερό κόμβο ή από φυτικά διακοσμητικά θέματα. Απεικονίζεται σε ιερά αγγεία και ως χάραγμα

στους πεσσούς των ιερών κρυπτών και σε τοίχους

των ανακτόρων. Ενδιαφέρουσα είναι η

σύνδεση του συμβόλου με τη γλωσσική παράδοση.

Το όνομα του πελέκυ στην καρική γλώσσα είναι

λάβρυς, εξηγώντας έτσι το όνομα του ανακτόρου της Κνωσού, λαβύρινθος, που θα σήμαινε το ανάκτορο των διπλών πελέκεων.

Σπανιότερα μαρτυρείται η ύπαρξη ενός τελετουργικού πέλεκυ με δύο ισομεγέθη ανοίγματα. Ο χαρακτηριστικός αυτός τύπος προέρχεται από τη Μέση Ανατολή, όπου συναντάται ως κτέρισμα

στους βασιλικούς τάφους της Βύβλου και σε απεικονίσεις θρησκευτικού περιεχομένου. Στην ηπειρωτική Ελλάδα βρέθηκε μόνο ένας παρόμοιος πέλεκυς, στον τάφο του Bαφειού, που

χρονολογείται στην Υστεροελλαδική II A περίοδο.

Βύβλος, Λίβανος. Ερείπια της αρχαίας πόλης.

Πάνω: Aρχάνες. Τριποδικές τράπεζες προσφορών και κέρατα καθιέρωσης. ΚΓ' ΕΠΚΑ.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Κέρατα καθοσίωσης στο νότιο πρόπυλο της Κνωσού.

ΙΕΡΑ ΣΥΜΒΟΛΑ : ΖΕΥΓΟΣ ΚΕΡΑΤΩΝΤο ζεύγος των ιερών κεράτων ή κεράτων καθοσιόσεως ήταν το κυριότερο θρησκευτικό

σύμβολο της μινωικής θρησκείας και αποτελούσε αντικείμενο λατρείας. Τα κέρατα συμβόλιζαν μάλλον βουκράνια, δηλαδή τα κεφάλια θυσιασμένων ταύρων που κρέμονταν στα ιερά δένδρα και στους τοίχους των ιερών. Η λατρεία των ταύρων είναι γνωστή από ιερά της Νεολιθικής εποχής στη Μικρά Ασία. Κέρατα καθοσιόσεως διακοσμούσαν συχνά τα βάθρα

ιερών, ενώ μερικές φορές απεικονίζονται στην τέχνη ανθρώπινες μορφές, που προσεύχονται μπροστά στα ιερά κέρατα. Υπάρχουν πολλά ομοιώματα ιερών κεράτων σε πηλό,

ασβεστοκονίαμα και πέτρα, που διακοσμούν κοσμικά οικοδομήματα. Ένα τεράστιο ζεύγος τέτοιων κεράτων βρέθηκε κοντά στο νότιο πρόπυλο της Kνωσό κι ένα άλλο στο ανακτορικό συγκρότημα των Αρχανών. Στο μέγαρο Νίρου λατρευτικά κέρατα βρέθηκαν τοποθετημένα

σε μία βαθμιδωτή βάση στη νότια πλευρά της αυλής.

ΙΕΡΑ ΣΥΜΒΟΛΑ : ΙΕΡΟΣ ΚΟΜΒΟΣΈνα από τα μοτίβα με θρησκευτική σημασία ήταν ο ιερός κόμβος, δηλαδή μία λωρίδα υφάσματος που

ήταν δεμένη κόμπο περίπου στο μέσο της. Παραστάσεις ιερών κόμβων συναντώνται σε αγγεία και τοιχογραφίες με θρησκευτικά θέματα. Ομοιώματα ιερών κόμβων από ελεφαντοστό και φαγεντιανή βρέθηκαν στην Kνωσό, τη Ζάκρο, αλλά και τις Μυκήνες. Ένα παράδειγμα ιερού κόμβου βρίσκεται

στην τοιχογραφία της παριζιάνας από την Κνωσό. Το σύμβολο του ιερού κόμβου ίσως συνδέεται και με πρακτικές μαγείας, όπως αυτές εκφράζονται σε άλλους πολιτισμούς. Πιθανός σκοπός αυτών των

πρακτικών ήταν το λύσιμο της βασκανίας, η κατοχή του εραστή, η διευκόλυνση του τοκετού, η θεραπεία ασθενειών και η δέσμευση της θεότητας.

Πήλινο σφράγισμα Κνωσός, Ύστερομινωική ΙΙ - ΙΙΙ Α1 περίοδος, 1425-1350 π.Χ.

Η παράσταση έχει αποτυπωθεί με εμπίεση στην επίπεδη όψη του αντικειμένου. Οι άλλες δύο

πλευρές του πρίσματος είναι κοίλες και διαμορφώθηκαν πιέζοντας με τα δάχτυλα τον πηλό

όσο ήταν ακόμη νωπός, σχηματίζοντας έτσι μια σχετικά οξεία ακμή.

Το σφράγισμα απεικονίζει σκηνή επίθεσης λέοντα σε ελάφι. Το λιοντάρι βρίσκεται ήδη στην πλάτη

του ελαφιού και το δαγκώνει στο λαιμό. Το κεφάλι του λιονταριού αποδίδεται μετωπικά ενώ στη

αριστερή άκρη της σκηνής διακρίνονται τα κέρατα του ελαφιού.

ΙΕΡΑ ΣΥΜΒΟΛΑ : ΟΠΛΑΑνάμεσα στα άλλα, λιγότερο συχνά θρησκευτικά σύμβολα, βρίσκονταν μέρη του οπλισμού, ειδικά του αμυντικού, όπως η ασπίδα, το κράνος και ο θώρακας. Αυτά τα σύμβολα συνδέονται μάλλον με

την πολεμική υπόσταση της θεότητας. Ειδικά το μοτίβο της ασπίδας, στην οποία είχε ίσως αποδοθεί η δύναμη φυλαχτού, επαναλαμβάνεται πολύ συχνά στη μυκηναϊκή τέχνη. Παραστάσεις κρανών εικονίζονται επάνω σε χάλκινο πέλεκυ, ενώ οι οκτώσχημες ασπίδες εμφανίζονται μαζί με

άλλα ιερά σύμβολα. Οκτώσχημες ασπίδες φτιαγμένες από δέρματα ταύρων διακοσμούσαν το μέγαρο του άνακτα στην Kνωσό. Επίσης, σε ένα σφράγισμα διακρίνεται μία γυναικεία μορφή σε

λατρευτική στάση μπροστά σε μία ασπίδα.

Αριστερά: Kατσαμπάς. Aμφορέας ανακτορικού ρυθμού με απεικόνιση κράνους. Yστερομινωική II περίοδος. Hράκλειο, Aρχαιολογικό Mουσείο 10058.YΠΠO/ΤΑΠ.

Δεξιά: Διακόσμηση από οκτώσχημες ασπίδες στο μεγάλο κλιμακοστάσιο της Κνωσού.

ΙΕΡΑ ΣΥΜΒΟΛΑ : ΣΤΑΥΡΟΣΟ σταυρός και διάφορες παραλλαγές του, όπως το άστρο, ο αγκυλωτός σταυρός και ο τροχός

συναντώνται σε παραστάσεις με θρησκευτικό περιεχόμενο. Mερικές φορές βρίσκονται ανάμεσα σε κέρατα καθοσιόσεως. Ένας λίθινος σταυρός προέρχεται από το ιερό θησαυροφυλάκιο της Kνωσού. Oι σταυροί και τα παρεμφερή σύμβολα ερμηνεύονται ως αστρικά σύμβολα και τα αντικείμενα με

παρόμοιες παραστάσεις χρησιμοποιούνταν πιθανότατα ως φυλακτά.

Κνωσός. Λίθινος σταυρός από τον ιερό αποθέτη του ανακτόρου.

Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Μάλια. Κεφαλή σκήπτρου από σχιστόλιθο.

Ηράκλειο. Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)