ՀԱՐՈԻք^ՑՈԻՆ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

ասՍԼձհւԱ.ԷՐՁՐՈՒՍՅԱն ԳԱՂԹԻձп и н iitp орьро

ԵՐԵՎԱՆ 2002

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

Ծնվել է 1922 թվականի նոյեմբերի 22-ին, Ախւպցխայի Ծինուբան գյուղում: Սովորել է գյուղի տարրական դպրո­ցում, Ծղալթբիլայի 7-ամյա դպրոցում, ապա Աիաղցիաւյի մանկավարժական տեիւնիկումում:

1941 թվականի հունիսի 22-ին ստացել է մանկավարժի դիպլոմ գործուղվել գյուղի տարրական դպրոց որպես դաս­վար, բայց սկսված պատերազմը թույլ չի տվել աշխատել զորակոչվել է բանակ:

Պատերազմ, տառապանք...1946 թ. ապրիլի 6-ին զորացրվել է աշխատանքի անցնել

հայրենի գյուղում' որւդես տարրական դասարանի դասվար ւդւստմության դասատու, ապա ընդունվել է Երևանի հեռակա մանկավարժական ինստիտուտի պատմության ֆակուլտետը, որն ավարտելով' շարունակել է աշխատել նույն դսյրոցում որպես պատմության ե հասարակագիտության ուսուցիչ: Երկար տարիներ է, աշխատում է ւդւպես Վայեի թիվ 3 միջ­նակարգ դւդրոցի տնօրեն:

Հայրենի եզերքի նվիրյալը

Ամիսներ առաջ ընկերս Սերգեյ Հակոբյանը, մի թղթապանակ տվեց խնդրելով ծանոթանալ: Հոր պատմաբան, մանկավարժ, երկար տարիներ Ախալցխայի շրջանի Վալեի N 3 դպրոցի տնօրեն Հարություն Հակոբյա­նի գրառումներն էին ոչ միշտ համաչափ ու համարժեք, բայց հարուստ փաստական նյութերով: Հետո արդեն հնարավորություն ընձեռվեց ծանո­թանալ հեղինակին, մարդու, որ տարիներ շարունակ սիրով ու նվիրումով, էջ առ էջ հավաքել, դասդասել, ի մի է բերել պատմությունը հայրենի ե- զերքի ու նրա մարդկանց մասին սկսած 1830-ական թվականներից, երբ գաղթի ճանապարհներով անցել են իր նախնիները, անցել Են նոր հայ­րենիք գտնելու հույսով, անցել են, հավատալով, որ դեռ գալու են նոր ու գեղեցիկ օրեր: Ու այդ հույսով և հավատով նոր շեներ են հիմնել, տուն ու ընտանիք և շարունակել է հյուսվել պատմությունը մարդկանց ու նրանց գործերի մասին ու այսօր, ահա, Հարություն Հակոբյանն իր պարտքն է հւսմարել ուժերի ներածին չափով ի մի բերել այդ ամենը, ամենակուլ ժա­մանակի մոռացությունից փրկել անուններ և գործեր, միաժամանակ ե- կողներին փոխանցել հայրենի եզերքի կյանքի պատմությունը նաև հոր­դորելով հիշել, թե ով են իրենք, որտեղից են գալիս:

Այս գիրքը, որ հեղինակի գավակների Սերգեյ, Ռոբերտ և Լիդա Հա­կոբյանների հովանավորությամբ լույս է տեսնում իրենց հոր 80-ամյակի ւսռիթով, շատերին է մղելու մտորել մեր երկրային կյանքի և աշխարհում մարդու թողնելիքի, հայրական տան ու դեպի այդ տունը տանող ճանա- պւսրհների մասին, որ ցավալիորեն ավելի ու ավելի հաճախ է սկսում ապ­րել սոսկ հիշողության մեջ: Հարություն Հակոբյանը ձգտում է արթուն պա­հել մեր հիշողությունը և հայրենի տուն տանող ճանապարհը:

Տիգրան ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ «ՀԱՅԱՍՏԱՆ» թերթի գլխավոր խմբագիր

Գրող-հրապարակախոս

* * *

Ինչպես գետը մայր է վտակներով և ինչպես ծառը ծառ է արմատնե­րով և ճյուղերով, այնպես էլ երկիրն ու հողը հայրենիք են զավակներով լինեն ներսում, թե դրսում: Այնպես որ, ամենայն հայոց հայրենիք Հայաս­տանի սնուցող երակները հայ գաղթօջախներն Են իբրև ազգի կենաց ծա­ռի ճյուղեր և իբրև ազգի մայր գետի վտակներ: Միայն այս կերպ աշխար­հացրիվ հայ ժողովուրդը կարող է լինել միասնական մի մարմին և մի հո­գի: Ինչպես որ ծառի ճյուղը մեռնում է ծառից անջատւխլիս և մայր գե­տից կտրվող վտակը ցամաքում է, այնպես էլ գաղթօջախներն են, եթե կենաց ծառի վրա չեն, եթե մայր գետով շունչ ու ընթացք չունեն: Ահա սա է մեր հայրենակից Հարություն Հակոբյանի այս գրքի հրատարակման հա­վիտենական խորհուրդը: Սա սովորական գիրք չէ: Սա ճանապարհ է, նպատակ և անդունդի ափերն իրար բերող հոգևոր կամուրջ: Պատահա­կան չեղավ այս գրքի լույսընծայումը:

Երկու հազար երկու թվականի գարնան էր, «Հայաստան» թերթի գլխավոր խմբագիր Տիգրան Նիկողոսյանը, տեղեկանալով, որ իմ ծննդա­վայր Ախալցխայի շրջան եմ գնում, ասաց մտերմաբար. «Եթե ժամանակ կունենաս, ցանկալի է որ ունենաս, շրջանի Վալե ավանում, մի հրաշալի հայրենակից ունես Հարություն Հակոբյան, ապրում է կնոջ Ռոզայի հետ, մանկավարժ է, ութսունը լրացրած հայ մարդ, տղան Սերգեյը, որ ընկերս է և Երևանում հայտնի բժիշկ, շատ լավ բաներ խոսեց հոր մասին: Արժե ակնարկով անդրադառնալ, հանդիպիր»: Եվ քանի որ խոստացա հան­դիպել, հանդիպեցի: Ակնարկ էլ գրեցի Հայաստանից տարածությամբ հե­ռու մի խուլ վայրում հայ մնացած և հոգևոր ու մարմնավոր Հայաստան պահող մանկավարժ մարդու մասին: Վերջում, հպանցիկորեն, նշել էի, որ այս մարդը տարիների ընթացքում գիրք է պատրաստել Ախալցխայի և Ախալցխայի շրջանի տասնհինգ հայկական գյուղերի ստեղծմւսն ու զար­գացման պատմության մասին անցյալով ու ներկայով Տասնհինգ գյու­ղաշխարհ կա այս գրքում, որ ծիածանւխյծ են Հւսրություն Հւսկոբյան հայի հոգում, նրա աչքի ւոեսությւսմբ և ակւսնջի ծարւսվով:

Հիմնականում էրզրումից եկած հայի այս բեկորները այս վայրերն են եկել, հաստատվել Կարապետ սրբազանի առաջնորդությամբ և ռուսա­կան կայսրության համաձայնությամբ:

Այսքանը: Մանրամւսսնևրը գրքովՀարություն ՀՈՎՆԱԹԱՆ

Բանաստեղծ

4

ԱՌԱՋԱԲԱՆ

Հայ ժողովուրդն իր բազմադարյան պատմության ընթացքում շատ է բռնել գաղթի ճանապարհը, եղել հայրենաթող, շատ է տեսել դժվարու­թյուններ, սակայն չի վհատվել, չի կորցրել իրեն, գտել է ելքը ու շարու­նակել ճանապարհը: Նույն իր աշխատասիրությամբ ու հնարամտությամբ ստեղծել է այն բոլորը, ինչն անհրաժեշտ է դժվարությունից դուրս գալու համար, չկորցնելով իր լեզուն ե հավատը, ստեղծել է իր ազգին հատուկ պատմություն:

Իսկ եթե ժողովուրդը չի հանում պատմությւսն մութ էջերից իր անցած ուղին, չի գրի առնում իր պատմությունը, նա կմատնվի մոռացության: Ապագա սերունդները չիմանալով իրենց պատմությունը, կմոռանան ամեն ինչ: Տարիների ընթացքում մոռանալով ազգայինը, կենթարկվեն ասիմի- լիացիւսյի և մեզ' ավագ սերնդիս, կնզովեն:

Ելնելով այս ճշմարտությունից, որոշեցի իմ գիտելիքների չափով, իմ ուժի կարողությամբ պրպտել, հարցնել այս կամ տարեց մարդկանց ու գրի առնել այն, ինչը կնպաստեր այս փոքրիկ աշխատությանս:

Ով չի հիշում իր անցյալը, նա չի կարող սովորել իր ներկան: Գիտենալ մեր անցյալի պատմությունը, մեր' էրզրումցիներիս, սրբազան պարտքն է: Առանց հւսյրենական պատմությունը գիտենալու, քո հայրենիքի անդամ չես կարող լինել:

Մարդը հարուստ է իր պատմությունը գիտենալով, մարդը ազատ է իր ազգի հեւր, մարդը բարոյապես հանգիստ է իր ազգի մեջ, հանգիստ է, երբ խոսում է մայրենի լեզվով, գրում ու կարդում է մայրենիով ե հայրե֊ նասեր է: Նա հարգված է, երբ գնահատում է ուրիշ ազգերի պատմու­թյունը, նրանց լեզուն ու կուլտուրան, չգերազանցելով նրանց թույլը իր առավելություններից:

Դու չհպարտանաս, որ օտար լեզուն ավելի լավ գիտես, քան քոնը, այդպիսի մարդիկ տկար են ու թույլ, նրանց չի սիրում օտարն անգամ:

Սիրելի ընթերցող, ներիր, որ քեզ անհանգստացնում եմ, բայց հայրե­նիքի սիրո անունից պարտավորեցնում եմ' օգնեք, որպեսզի աշխատու-

թյունը լրիվ U ճշմարիտ հասնի իր նպատակին, ի փառս մեր ախւսլ- ցիխեցիների, ի փառս մեր ազգի:

Երբ սկսեցի այս աշխատանքը, ինձ մեծ ուրախություն պատճառեց, երբ հայրենակիցներս սիրով արձագանքեցին4 հայտնում էին և բանավոր, ե գրավոր, պատմում էին ինչ գիտեին, ինչ իմացել էին իրենց տատիկ­ներից ու պապիկներից, իրենց համայնքի մյուս անդամներից, պատմու­թյուններ, որոնք վերաբերում էին մեր էրզրումյան գաղթի պատմությանը:

Այսպիսի աշխատանք ես առաջին անգամ է, որ ձեռնարկել եմ, ես զգում եմ, որ կլինեն շատ սխալներ, բայց մյուս կողմից ուրախ եմ, որ կգտնվեն ավելի բանիմացները, որոնք կկարդան ու կմտցնեն այն ճշգրտումները, ինչն անհրաժեշտ է պատմության ճշմարտացի արտա­ցոլմանը:

Պատմաբանը չպետք է վախենա քննադատությունից, առանց քննա­դատության պատմություն գոյություն չունի:

Այս աշխատանքիս նպատակն այն է, որպեսզի ախալցիխեցիներին որոշ տեղեկություններ տամ մեր էրզրումյան պատմությունից, որն ընդգրկում է 165 տարի, սկսած 1830 թվականից մինչե 1995 թվականը:

6

ՈՐՈՇ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՏՎԱԾԻ

ԱՆՑՅԱԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Հայ ժողովուրդը գտնվելով մուսուլմանական աշխարհի խաչմերուկում, միշտ իր վրա է կրել ազգափոխման դառն ստվերը և պայքարել է տոկուն մնալու այդպիսի արհավիրքներից:

«Լինել, թե չլինել», շեքսպիրյան այս հարցադրումը միշտ էլ իր դառն իրա­կանությամբ կախված է եղել հայ ժողովրդի գլխին: Հայ ժողովուրդը միշտ պայքարել է իր լեզուն ու կրոնը անաղարտ պահելու համար, պայքարել է իր կուլտուրան ու ազգայինը չկորցնելու համար: Պայքարել է իր ուժերի լարումով, իսկ երբ հնարավոր չէր դիմանալ այդ ահավոր պայքարում, դիմել է այս կամ այն եվրոպական պետությունների օգնությանը: Սակայն ոչ մի անգամ դրանցից բավարար օգնություն չի ստացել, բացի կարեկցանքից:

Հայ ժողովուրդն իր դարավոր պատմության ընթացքում միշտ ենթարկվել է մասերի բաժանման, նա ոչ մի անգամ չի եղել միասնական, որպեսզի կարո­ղանար միասնական ուժերով պայքարել իր թշնամիների դեմ: Հայաստանը բաժանեցին հռոմեացիները, պարսիկները, թուրքերը: Հայ ժողովրդի համար ստեղծվեցին ոչ բարենպաստ պայմաններ' ունենալու իրենց միասնական պետությունը: Դեռ հին ժամանակներից սկսած Հայաստանը բաժանված էր երկու մասի' Արևելյան ե Արևմտյան Հայաստանների:

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷՐՋՐՈՒՄ-ԿԱՐԻՆԻ ԱՆՑՅԱԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Պատմագիտության մեջ կա այն տեսակետը, որ Կարին-Թեոդորպոլը հիմնադրվել է 421 թվականին, Թեոդորոս II կայսրի օրոք, Անատոլիոս զորավարի կողմից: Սակայն պատմաբան Նինա Գարսոյանը (Կոլումբիայի համալսարանի դասախոս) ապացուցեց, որ քաղաքը հիմնադրվել է IV դարի 80-ական թվականներիս, Թեոդորոս 1-ի օրոք:

Օքսֆորդի համալսարանի հայագետ Ռոբերտ Թոմսոնը հաստատում է, որ Կարին-Թեոդորպոլը մինչև Հայաստանի երկրորդ բաժանումը (591 թ.) եղել է Բյուզանդիայի կարևոր ռազմական հենակետը Պարսկաստանի դեմ պայքարում: Կարին-Թեոդորպոլի պատմության մասին անդրադարձել է գիտնական Լուսի Տեր Մանվելյանը, որը մասնավորապես լուսաբանել է էրզրումի նահանգի ժողո­վրդական պատկերը 16-19-րդ դարերում, նրա մշակույթի ազդեցությունը թուրք- սելջուկյան մշակույթի վրա:

Օսմանյան կայսրության Հայաստանյի քաղաքականությունը դեռևս հայտնի էր 16-րդ դարից, թեպետ թուրք պատմաբանները ջանում են ապացուցելու, թե

1

հիմնականում 1915 թվականին սկսվեցին հայ-թուրքական կոտորածները, որի հիմնական պատճառը իբր ռուսներն էին: Սակայն աշխարհի առաջադեմ մարդիկ լավ գիտեն, որ թուրքերի հայասպան քաղաքականությունը 1915 թվականին նրանց հայասպան քաղաքականության պայթյունն էր, որը կլանեց մեկուկես միլիոն անմեղ հայերի:

Կարին-էրզրումի էթնիկական տարրը ժամանակի ընթացքում, մինչև 19-րդ դարի սկիզբը, զգալիորեն փոխվել է, որովհետև Օսմանյան կայսրությունը հատուկ ժողովրդագրական քաղաքականություն էր վարում ոչ միայն էրզրումի նա­հանգում, այլև մյուս նահանգներում, աշխատելով քչացնել և դիմախեղել հայերի էթնիկական միատարր պատկերը, այսինքն' հայ բնակչությանը ստիպողաբար դուրս էր մղում իրենց բնակավայրերից:

Հակառակ թուրքական պատմագիտության պնդմանը, թե հայերը Օսման­յան Թուրքիայում ավելի բարվոք և ապահով կյանք են ունեցել, հայ պատ­մաբանները էրզրումի նահանգի ժողովրդագրական պատկերի օրինակով հիմ­նավորել են, որ մինչև 19-րդ դարի 30-ական թվականները էրզրումի նահան­գում հաշվվում է 978 հայկական գյուղեր, որոնց մասին սխալ քարտեզագրել է հայագետ, ազգությամբ հրեա Ռեբեկա Մորիսը: Պատմաաշխարհագետ Մորիսը, ուսումնասիրելով թուրքական արխիվները, գրել է, որը թուրք պատմաբանների, հայերի էրզրումյան գաղթը արհեստականորեն կազմակերպել են ռուսները, իսկ էրզրումցիները նման ցանկություն չեն ունեցել: Ըստ Մորիսի, հայերը նման ցանկություն ունեցել են, Ռուսաստանը պարզապես ընդառաջել է նրանց:

Ըստ պատմաբաններ Ռուբինա Փիրումյանի, Լորիս Անջելյանի (Լոս Անջե- լեսի համալսարանի դասախոս), էրզրումի շարժումը իրենից ներկայացնում է հայ-ազգային ազատագրական շարժում, որի կենտրոնը հանդիսանում էր Կարին- էրզրումը:

Թուրքերը նպատակադրվել էին իսպառ վերացնել էրզրումաբնիկներին, սակայն նրանց չհաջողվեց, չէր էլ հաջողվի, նրանք ալիք առ ալիք շարժվելով աշխարհի տարբեր վայրեր, ոչ թե կորուստ կրեցին, այլ աճեցին ու ծաղկեցին, ինչպես աճում են Ախալցիխայում, Ջավախքում և Ծալկայում:

Էրզրումյան հայերս շատ հին ժամանակներից ապրելիս ենք եղել Արևմտ­յան Հայաստանի գավառներում, համարվել բնիկներ: Թեպետ հույն պատմա­բանները գրում են. որ Արմենները գաղթել են Բալկանյան թերակղզուց, սակայն հայ պատմաբանները հերքում են այդ տեսակետը, հաստատելով, որ հայերն անհիշելի ժամանակներից ապրելիս են եղել այդ ւխյյրերում:

Երբ սելջուկ թուրքերը քոչեցին Սիջին Ասիայից դեպի Հարավ-Արևմուտք, մտան իրանական սարահարթ, նվաճեցին Ատրպատականը, կազմեցին ընդար­ձակ պետություն, որին անվանեցին Ագ-կռունլու-կարա կռունլու:

Խալիֆաթի անկումից հետո սելջուկ-թուրքերը շարժվեցին դեպի Հայաստանի ու Հունաստանի տարածքները:

1047 թվականին սելջուկներն իրենց ղեկավար Իբրահիմ Յանալի գլխավո­րությամբ գրավեցին Վանա լճի հյուսիսային ափերը, Մանազկերւրի դաշտը.

Я

հայերը հույների հետ դաշնակցած դիմադրեցին թուրքերին, սակայն մարտի դաշտում հույները փախան, հայերն այդ ահավոր մարտում պարտվեցին: Թուրքերին հաջողվեց մորեխի նման ներխուժել հայկական գյուղերն ու քաղաքները: Ատրպատականի, Խոյի և Սալմաստի վրայով մտան Բասեն, Տայք, Սպեր, Արշարունիք ե Տարոն:

1049 թ. Մանազկերտի գավառի Սմբատաբերդ լեռան մոտ կոտորեցին տասնյակ հարյուրավոր մարդկանց, հիմնահատակ կործանեցին հռչակավոր Արծն քաղաքը:

1054 թվականին սելջուկ֊թուրքերը Տուրջիլ Բեկի ղեկավարությամբ մեծ զորքով հարձակում կազմակերպեցին Կարին (էրզրում) քաղաքի վրա: Կարին- ցիները քաջաբար դիմադրեցին, թշնամին լրացուցիչ զորք բերեց, բայց չդի­մացավ, դիմեց փախուստի: Այդ արշավանքներից հետո անցավ տասը տարի: 1064 թվականին սելջուկ֊թուրքերը զորավար Ալփ-Ասլանի ղեկավարությամբ մտան Լոռի, Շիրակ ե պաշարեցին Անին: Անեցիները լուրջ դիմադրություն ցույց տվին, բայց բյուզանդացիների մեղքով թշնամին կոտրեց հարավային պարիսպը ե մտավ քաղաք, ավերեց այդ մի միջնադարյան ամենահարոատ քաղաքը ե շատ գերիներ տարավ: Սելջուկները գրավեցին նաե Արարատյան դաշտը ե Սյունիքը: 1070 թվականին Ալփ-Ասլանը գրավեց Հայաստանի հարավային շրջան­ները: Եվ այսպես, Հայաստանի մեծ մասը ընկավ թուրք-սելջուկների գերիշխա­նության տակ:

Արնմտյան Հայաստանի ամենահարոատ վիլաեթը էրզրում-Կարինն էր, իսկ էրզրում քաղաքը հանդիսանում էր վիլայեթի մայրաքաղաքը:

Էրզրումի վիլայեթում 18-րդ դարի վերջերին, 19-րդ դարի սկզբներին ապրում էր Թուրքահայաստանի հայության ստվար մասը, որոնք ունեին իրենց գավառ­ներն ու լիվաները (շրջանները): Դրանցից են' Կարինը Թորթումը, Սպերը, Թերծանը, Բաբերդը, Ալաշկերտը ե շատ ուրիշ լիվաներ:

Կարին-Թորթում ճանապարհը, որը ձգվում է էրզրումից դեպի հյուսիս- արևելք 30-40 կմ հատվածում, անցնում է Կարնո դաշտի վրայով. որի աջ ե ձախ կողմերում սփռված են զուտ հայաբնակ գյուղերը' Ձիթահողը, Թվանգը, Դինարի- կումը, Հնձիքը, Արծաթին: Հնձուկ գյուղի կողքին գտնվում է նշանավոր «Կարմիր վանքը, որի կարմրագմբեթ եկեղեցին հնձուկցիների գլխավոր աղոթարանն էր:

Կարնո դաշտի հյուսիս-արեելյան հատվածում ընկած են Կամպուր, Դավթա, Քյմղք, Կյունկերմազ, Գարակյոպակ, Ծաղկի, Կզըքիլիսա գյուղերը:

Թորթումի լիվան էրզրումի ամենամեծ լիվան է, որը ոչ մի անգամ չի ենթարկ­վել բաժանման: Էրզրումը ժամանակին եղել է զուտ հայկական քաղաք: 18-րդ դարում սուլթանական կառավարությունը նպատակ դրեց ազգային շրջաններում թուրքական վարչակարգը ամրապնդել, դրա համար ուրիշ նահանգներից շատ թուրքեր տեղավորեցին և նրա շրջակայքում:

«Ուրբանիզացիայի պրոցեսն ավելի ուժեղ էր էրզրումում, թուրքերի քանակը կրկնապատկվեց»,- գրում է Ինճիճյանը: Ֆրանսիացի գեներալ Գաոդան գրում է. «1807 թվականին էրզրում քաղաքի ընտանիքների քանակը հասավ 50

9

հազարի, որոնցից հինգ հազարը հայ էին, մնացածները մուսուլմաններ: Էրզրումի հնագույն բնակիչներից են նաե հույները: 1809 թվականին նրա թիվը հւսսնում էր մոտավորապես 100 ընտանիքի»:

Էրզրումյան գաղթի սոցիալ-քաղաքական պատճառներից կարելի է հիշա­տւսկել հետևյալը.

էրզրումի վիլայեթը հողատարածքով հարուստ երկրամւսս էր, թուրքական կառավարությունը իր բարձրաստիճան հրամանատարներին հող էր նվիրում հենց այդ վայրերից և տեղական ժողովուրդներին դարձնում այդ հողի մշակներ: Հայությանը և մյուս քրիստոնյա ժողովուրդներին ենթարկում հողատեր աղալար­ների խիստ կեղեքմանը:

Թուրքական տարրի ներթափանցման հետևանքով հաճախակի էին դառ­նում հայ բնակչության կրոնափոխման դեպքերը, աճում էր հայերի մեջ օտար բառերի գործածությունը:

Էրզրում քաղաքից արևմուտք հոսում է Կան գետը, որը խառնվում է Եփ- րատին: Կան գյուղը շատ հարուստ գյուղ է, նրա հարևանությամբ է գտնվում Իլիջանը' ամենախոշոր հայաբնակ գյուղը, որն իսկական արհեստագործական կենտրոն է եղել, նրանց պատրաստած ապրանքները մեծ համբավ են ունեցել էրզրումի շրջակայքում:

Էրզրումի նահանգի հյուսիսային անկյունամասում են գտնվում միմյանց սահմանակից Սպեր և Թորթում գավառները, որոնց հարավային սահմանները հասնում են մինչև էրզրումի լիվան: Սպերի արևմուտքում Բաբերդի գավառն է. իսկ արևելքում' Թորթումի գավառը:

Թորթումից դեպի արևելք Ախալցիխայի էլիաթի Օլթի և Նարիմա գավառներն են:

Սպերի գավառը հայաշատ գավառներից է: Նրա Հոսաուտ գյուղում է ծնվել Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու հայրը:

Սպեր բերդաքաղաքը 19-րդ դարի սկզբներին ուներ 6000 բնակիչ, նրանց մեծ մասը խոսում էին թուրքերեն, բայց նրանք ժամանակին զուտ հայ են եղել:

Սպերից արևելք գտնվում է Գիսկիճ գավառը, որը մտնում էր Ախալցխայի Սանջակի կազմում, որում գլխավորապես ապրում էին հայ կաթոլիկներ:

Էրզրումից դեպի հյուսիս հայտնի են հայկական Մուտրակու, Չիգթելիկ, Ջերմուկ, Շինոց, Թասմաձոր գյուղերը: Մուտրակա գյուղը հայտնի է իր նշա­նավոր «Սուրբ Լուսւսվորիչ» ւխյնքով, որը էրզրումի նահանգի հոգևոր կենտրոնն է եղել:

Քարվուր մեծ հայկական գյուղից հյուսիս գտնվում է գավառի Երկնիստ գյուղը, որն ուներ 500 ծուխ, նրա Թումբլի լեռւսն հարավային ստորոտում գտնվում է «Խաչ վանքը», որը Արևմտյան Հայաստանի հոգևոր կենտրոնն էր:

Էրզրումի վիլայեթի բազմամարդ գավառներից են Դերջանն ու Բարբերդը:Եփրատի աջ ւսւիին է գտնվում վարչական կենտրոններից մեկը' Մամախա-

թունը, որը հիմնված է Եփրատի վտակ Դերջանի վրա, ունի հարմարավետ առև­

10

տրական ճանապարհ: Մամախաթունն ունի մոտավորապես երկու-երեք հազար բնակիչ, որոնք զուտ հայեր են:

Էրզրումի վիլայեթում ամենաբռնի ձնով թուրքացնում էին Եպերի ե Թորթումի լիվաները, սակայն 70 գյուղերից կարողացան 30-ը կեսկեսներ դարձնել (կեսկես նշանակում է կիսով չափ խոսում էին հայերեն, կիսով չափ' թուրքերեն):

Թորթում վարչական կենտրոնը 19-րդ դարի սկզբներին փոքրիկ ավւսն էր, նրանից հյուսիս ընկած Թորթում ամրոցն ավելի մեծ բնակավայր էր, որն ուներ 400 ծուխ բնակիչ, որոնց մեծ մասը կեսկեսներ էին:

Ցուտ հայկական էին հետևյալ գյուղերը' Նորաշենը, Թիվիկը, Վերին Եսկավը, Վերին Քեղը, Քցխան: Ամենամեծ գյուղը Նորաշենն էր, որն իր շրջւսկայքում ուներ հետևյւսլ գյուղերը' Պոչենը, Խաշուտը, Գեղիկը, Սեզուսը, Չիֆլիկը, Վար- դաշենը: Այս գյուղերը թրքացման պրոցեսից որոշ չափով հեռու մնւսցին, նրանց հովանավորում էին ֆրանսիական միսիոներները, որոնք ւսռաջարկեցին ընդունել կաթոլիկություն: Դա մոտավորապես 18-րղ դարի 60-70-ական թվականներին էր:

Սպերի ե Թորթումի լիվաներում շատ կան լազեր, որոնց անվանում էին հայկական լազեր, խոսում էին հայերեն և որոշ չափով իրենց' վրացախառն լեզվով:

Ըստ Ինճիճյանի, Մորգւսնի, Կաոդանի և Մելքոնյանի տված տեղեկատվու­թյունների, Թորթումի, Սպերի և էրզրումի շրջակա մի քանի գյուղեր ընդու­նեցին կաթոլիկություն և իրենց հին բնակավայրերից գաղթեցին Արցախի շրջանի Ծւսլթսիլա, Չիֆլիկ և Աբաթխե գյուղերը:

Էրզրումի վիլայեթի հայաբնակ շրջաններից է Ալաշկերտը, ուր շատ քիչ բացառությամբ զուտ հայեր են ապրել: Արժե հիշատակել մեր Սեծ Պամաճի ե Համալայի հին գյուղերի անունները: Վերին Քեղ, Մութրուս գյուղերը. Սեծ պամաճծիների ե տամալւսցիների գյուղերն են եղել: Կա նաև մի փոքրիկ գյուղ, որին կոչում էին Բյուրապատ. այղ գյուղում ապրելիս է եղել տամալացիների մի մասը: Այղ գյուղերն ընկած էին էրզրումից արևմուտք, Ալաշկերտի լիվայի կազմում:

ՀԱՄԱՌՈՏ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷՐՋՐՈՒՄՅԱՆ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

18-րդ դարի առաջին կեսին ուժեղացավ ֆրանսիական միսիոներների հոսքը դեպի Թուրքիա, նրանց նպատակն էր' կեղեքվող հայ ժողովրդին «ազաւրել» թուրքական բարբարոսությունից: Սակայն հիմնական նպատակը հայերի շրջա­նում կաթոլիկություն տարածելն էր: Հռոմի Պապի դրդմամբ ֆրանսիական հյու­պատոսի ճիզվիտները նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ հայերի ու քրղերի միջև սրվում են հակասությունները, սկսեցին պրոպագանդել հայերի շրջանում, որ եթե ընդունեք կաթոլիկական դավանանքը, թուրքական կառավարությունը ձեզ կհու1անավորի: Միսիոներներին չհաջողվեց էրզրումի գյուղերի բոլոր հայերին

11

կաթոլիկացնել, սակայն որոշ գյուղերի հավաւրացյալներ իրենց քահանաների դրդմամբ լսեցին ֆրւսնսիացիներին և ընդունեցին կաթոլիկությունը:

Կաթոլիկություն ընդունող առաջին գյուղերն էին' Քարսիփանը, Դավոն, Չլակաւրանին: Երբ այս գյուղերն ընդունեցին կաթոլիկություն, հայկական երկու դավանանքների միջե առաջացավ որոշ խռովություն ե սկսվեց որոշ տեղաշարժեր հայկական բնակավայրերում: Որոշ գյուղերի հայեր փախան իրենց գյուղերից ե բնակություն հաստատեցին կաթոլիկություն ընդունած գյուղերում, որտեղ դրությունը որոշ չափով բարվոք էր: Թափուր մնացած գյուղերում բնւսկություն հաստատեցին թուրքերն ու քրդերը: Կւսթոլիկների ձեռքն անցավ ամենամեծ գյուղերից մեկը' Մոլլա-Սուլեյմւսնը և նրա հոյակապ Առաքելական եկեղեցին: Թուրքական իշխանությունները խրախուսում էին հայերի միջև եղած հւսկասու- թյունները. «Բաժանիր, որ տիրես» կարգախոսի տակ միջամտում էին հայերի գործերին:

Սեծ թվով կւսթոլիկություն ընդունեցին Ալաշկերտի արևելյան շրջանի հայ­կական գյուղերը:

Ղեոնդ Ալիշանը գրում է. «1780 թվւսկանին կաթոլիկների թիվը Մոլլա- Սուլեյմանում հասւսվ 1500 մարդու, Քարմիփանում 1000-ի, Հրեղու ե Կարասու գյուղերում 500-ի, Շահւսզարում' 1000-ի, որոնց գումարը կազմեց 4660 մարդ»:

Ըսւր Հովհաննես Ղազարյանի տված տեղեկությունների, 1829-30 թվական­ներին Թուրքիայում ապրում էր երեք միլիոն հայ, որոցից Արևմտյան Հայաստւս- նում և նրանց հւսրակից գավւսռներում 2,5 միլիոն հայեր: Ըստ Աշոտ Սելքոնյանի տված տեղեկությունների, Թուրքիայի արևելյան շրջւսններում հիմնականում ապրում էին հայերն ու քրդերը, իսկ մնացած փոքրամասնությունները կազմում էին թուրքերը, թուրքմենները, արաբները, հույները, ասորիները և այլ ազգու­թյուններ:

19-րդ դարի առաջին տասնամյակներում, երբ հայ բնակչությունն աչքի էր ընկնում առավել բւսզմաքւսնակությամբ, էրզրումի նահանգում հաշվվում էր մոտ 1000 բնակւսվայր, որոնցից 14-ը քաղաքներ կամ քաղաքատիպ բնա­կավայրեր էին:

Քրիստոնյա հայերի գյուղերի թիվը հասնում էր ութ հւսրյուրի, իսկ մինչև Բաբերդի, Երզնկւսյի, Սպերի և Թարթումի գավւսռները կիսամահմեդականացված (կեսկեսների) և մւսհմեդականացված հայերի բնակավայրերի թիւխ հասնում էր 100-ի:

19-րդ դւսրի սկզբներին Թուրքիայում ապրող 2,5 միլիոն հայերից 400 հազարն ապրում էին էրզրումում:

Վերևում նշվւսծ թվային փաստերը մեզ հանգեցնում են այն եզրակացության, որ Արևմտյւսն Հայաստանում մինչև մեր էրզրումյւսն մեծ գաղթը հայերի քանակն ավելի շատ էր, քան թուրքերինը և հայերն իրավունք ունեին ունենալու իրենց ազգւսյին հայրենիքը, իրենց ւսռւսնձին անկախ պետությունը: Դրա հւսմար էլ հայերը պայքարում էին իրենց ազատության համւսր, իսկ թուրքերը պւսյքւսրում էին հւսյերին կրոնափոխելու հւսմար:

12

Թուրքերն իրենց նվաճողական քաղաքականության հիմքը համարում էին ուրիշ ազգերին կրոնափոխելը ե ազգափոխելը. որով կարողանային քանակապես քչացնեին հայերին և մյուս քրիստոնյաներին: Շատ ազգերի հանդեպ կրոնա­փոխումս ու ազգափոխումը հաջողվում էր. բայց հպյերի հանդեպ շատ դժվար էր. հայերին այնքան էլ հեշտ չէր կրոնափոխել կամ ազգափոխել, դրա համար էլ ամեն կերպ ձգտում էին աքսորել կամ բնաջնջել:

Հայ ժողովուրդը միշտ ուղիներ է փնտրել ազատվելու թուրք ջարդարարներից, պարսիկ կրոնամոլներից, բայց չէր ստեղծվում հարմար առիթ այդ մեծագույն խնդիրը լուծելու համար: Հայերը հասկանում էին, որ իրենց ազատագրվելու ճանապարհին շատ դժվարությունների կհանդիպեն, ուստի փնտրում էին հարմար հովանավորող, որոնց միջոցով ու օգնությամբ ազատագրվեին: Հայերն զգում էին, որ առանց հովանավորի հնարավոր չէր լինի ազատագրվել: 19-րդ դարի սկզբներին այդ հովանավորողը դարձավ ռուսական կայսրությունը, որին հայերը ավելի շատ էին հավատում, քան մի որևէ եվրոպական երկրի:

Առիթը հանդիսացան 18-րդ դարի վերջերի ե 19-րդ դարի առաջին երեք տասնամյակների նվաճողական պատերազմները, որին մասնակցեցին ռուսներն ու թուրքերը, ռուսներն ու պարսիկները: Առաջին ռոա-պարսկական պատերազմը սկսվեց 1809 թվականին, որը ձգձգումներով հասավ մինչև 1812 թ.: Այդ պատե­րազմում ռուսներն այնքան մեծ տարածքներ չնվաճեցին, միայն Գյուլիստանի պայմանագրով (Հայկական գյուղ Ղարաբաղում) ռուսների տիրապետությանն անցավ Ղարաբաղի մելիքությունը:

1826 թվականին սկսվեց երկրորդ ռոա-պարսկական պատերազմը: Այս պատերազմը համարյա առաջինի շարունակությունն էր: Ռուսներն ուզում էին գրավել Արևելյան Հայաստանը, մեկընդմիշտ ամրանալ Հայաստանում, վերացնել պարսիկների տիրապետությունը Նախիջևանի և Երևանի խանությունների հանդեպ:

1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ի առավոտյան ռուսական զորքերը հայ կամավորների հարաճուն օգնությամբ մտան Երևանի բերդը: Շուտով հակա­ռակորդը զենքը վայր է դնում: Ընկնում է պարսկական դարավոր բռնակալու­թյան վերջին, ամենախոշոր և կարևոր հենակետը Հայաստանում:

Երևանի գրավումը ռազմական, քաղաքական և տնտեսական կարևոր նշանա­կություն ունեցող ակտ էր: Երևանի գրավումը պատմական մեծ նշանակություն ուներ հայ ժողովրդի ապագա միավորման և Հայաստանի գոյության համար:

1827 թվականի հոկտեմբերի 13-ին ռուսական զորամասերը մտնում են Թավրիզ: Ատրպատական այդ ժամանակ մեծ թվով հայեր կային, որոնք իրենց ազատությունը կապում էին ռուսական զորքերի հաղթանակի հետ:

1827 թվականի վերջերին Պասկևիչի բանակները գրավում են Խոյը, Մարազան. Սալմաստը, Արդաիրը և շարժվում դեպի ԹԵհրան: Պարսկական զորքը չդիմանալով ռուսների հարվածներին, ընդունում է հաշտության առա­ջարկը:

Թավրիզից Թեհրան տանող ճանապարհի վրա գտնվող Թուրքմենչայ գյուղում

13

1828 թ. փետրվարի 7-ին սկսվում են հաշտության բանակցությունները:1828 թվականի փետրվարի 10-ին կնքվում է Թուրքմենչայի պայմանագիրը,

որով ավարտվում է ռոա-պարսկական երկրորդ պատերազմը:Ըստ Թուրքմենչայի պայմանագրի, հազարավոր հայեր Պարսկաստանից

գաղթում Են Հայաստան: Գաղթի հակառակորդները ամեն կերպ ձգտում էին թույլ չտալ հայերին գաղթելու, սակայն ամբողջությամբ խափանել չեն կարո­ղանում:

1828 թվականի գարնան մի քանի ամիսներում Պարսկաստանից դեպի Հայաստան են գաղթել 45-50 հազար հայեր:

Թուրքմենչայի պայմանագրով պարսկական շահը իր ե իր հաջորդների անունից մեկընդմիշտ Ռուսաստանի սեփականություն է ճանաչում Երևանի ու Նախիջևանի նախկին խանությունները, ինչպես և ամբողջ Կովկասը:

1828-1829 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ

19-րդ դարի 20-ական թվականներին Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև հակասությունները գնալով սրվում էին: Անգլիան. Ֆրանսիան, Պրուսիան, Ավստրիան Թուրքիային հրահրում էին Ռուսաստանի դեմ:

Պատերազմը Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև սկսվեց 1828 թվականի ապրիլին:

Կովկասյան ռազմաճակատում գեներալ Պասկևիչը հունիսի 14-ին 12 հազար զինվորով Գյումրիի մոտ անցավ Ախուրյան գետը և շարժվեց դեպի Կարս: Կարսում թուրքերն ունեին մեծ քանակությամբ զորք, որոնք պիտի գրավեին Գյումրին ու Թբիլիսին և ավարտեին պատերազմը:

Հունիսի 19-ին Կարսի մոտ տեղի է ունենում խոշոր ճակատամարտ, ռուսները ջարդում են թուրքական զորքերին և գերությունից ազատում 750 հայ ընտանիք: Հունիսի 20-ին պաշարում են Կարսի բերդը և տեղական հայերի օգնությամբ գրավում Կարսի բերդը:

Ռուսներն ավելի քաջալերվեցին իրենց զորքերը առաջ շարժելու գործում: Հունիսի 21-23-ը ռուսական զորքը համառ գրոհներ է ձեռնարկում հայկական թաղամասի ուղղությամբ, հայ կամավորները Ղարաղաղի բարձունքների ուղղու­թյամբ հանկարծակի հարձակվում են թուրքերի վրա և ստիպում նրանց փախչել դեպի արևմուտք, Սուղանլուղի ուղղությամբ: Հունիսի 23-ին վերցնում են Կարսը:

Կարսից հետո ռուսական զորքերը մեկը մյուսի հետևից գրավում են Ախւսլքալաքը (հունիսի 24-ին), Ախալցխան (օգոստոսի 15-ին) և Արդահանը:

Հակառակորդն ուժեղ դիմադրություն է ցույց տալիս Ախալցխայի գրավման ժամանակ:

Ախալցխայի փաշայությունն ուներ շուրջ 140 հազար բնակիչ, 24 սանջակ և մոտ 5 անգամ մեծ էր Կարսի փաշայությունից: Օգոստոսի 5-9-ը ջախջախելով

14

ու փախուստի Աատնելով թուրքական 30 հազարանոց կորպուսին, պաշարում են Ախալցխայի բերդը:

Ավելորդ արյունահեղությունից զերծ մնալու համար գեներալ Պասկեիչն առաջարկում է կայազորի պետին, առանց արյունահեղության հանձնվել, բայց գոռոզ փաշան կտրականապես մերժում է առաջարկը, պատասխանելով. «Երբ լուսնյակը երկնքից ցած կընկնի, երբ Փոցխով գետը հետ կհոսի ե մեր 15 հազարանոց բանակը կոչնչանա, այն ժամանակ բերդը կլինի ձերը»: Սակայն գոռոզ փաշան չարաչար սխալվեց, ռուսները գրոհով գրավեցին Ախալցխայի բերդը:

Գեներալ Պասկևիչը նկատի առնելով այդ պատասխանը, իր մոտ է հրավիրում իր անվանի գեներալներին ու սպաներին, խորհրդակցում նրանց հետ ու տալիս հրաման գրոհով գրավել Ախալցխայի բերդը և այդ դժվարին գործը հանձնա­րարում է գեներալ-մայոր Բարսեդ (Վասիլի) Առաքելովիչ Բեյբությանին, իսկ ինքը թողնելով ճալագյուդի մոտ իր շտաբ-կայանը, փոխադրվում է Սալելի գունդ կոչվող բարձունք ե այնտեղից հեռադիտակով նայում Բեյբությանի զորքերի հերոսական մարտերին:

Բարսեդ (Վասիլի) Առաքելովիչ Բեյբությանը ազգությամբ հայ, ծնված Թիֆլիս քաղաքում, մեծահարուստի ընտանիքում: Ստանալով իր ժամանակի փայլուն կրթություն, ավարտում է կայսերական ռազմական կադետական կորպուսի սպայական ուսումնարանը ե աշխատանքի նշանակվում Անդրկովկասյան զորա­մասերում: Ռուս-թուրքական երկրորդ պատերազմում նա ուներ արդեն գեներալ- մայորի կոչում:

Մի քանի օրվա նախապատրաստությունից հետո, օգոստոսի 15-ին, ռուսա­կան զորքերն անցնում են գրոհի, թուրքերը դիմադրում են, մութն ընկնում է, բայց մարտերը չեն դադարում: Պասկնիչը հրամայում է հրդեհել քաղաքը ե 13 ժամյա արյունահեղ մարտերից հետո գրավում է Ախալցխայի բերդը: Աուջի փաշան բերդը ե իր բախտը հանձնում է Վասիլի Բեյբությանին ե գեներել Պաս- կեիչին:

Ախալցխայի գրավման ահեղ մարտերում տեղի հայերը, վրացիները, հրեանէտը մեծ օգնություն են ցույց տալիս ռուսներին, որոնցից աչքի էին ընկնում Ղոր- ղանյանը, Բեջանյանը, Դիտիմամիշվիլին, Ցետիկիձեն ե շատ ուրիշներ: Ախալ- ցխայի հերոսամարտին մասնակցածները պարգևատրվեցին «Սուրբ Աննայի» շքանշանով, որն հանձնվեց Ռաբատի մեծ եկեղեցու բակում, ընդ որում Վասիլի Բեյբությանին շնորհվեց գեներալ-լեյտենանտի բարձր կոչումը, նա նշանակվեց կայազորի պետ ե շրջանի կառավարիչ: Վասիլի Բեյբությանը (Բեյբութով) լավ էր տիրապետում տեղական ժողովուրդների լեզուներին, նրանց վարք ու բարքին:

Ռաբատի եկեղեցու բակում իր արտասանած ճառում գեներալ Պասկեիչն ասաց «Իմ 22 տարվա մարտական գործողություններում շատ էի տեսել քաջ կռվողների, բայց ինչպիսի քաջությամբ էին մարտնչում Ախալցխայի բէտդի գրավ­ման համար մարտիկները, այդպիսին չէի տեսել: Ես հրամայում եմ բոլորին պարգևատրել «Սուրբ Աննայի» շքանշանով»:

15

Ախալցխայի նվաճումից հետո Պասկեիչը հրամայում է գրավել Արդահանի բերդը: Տեղի հայերը, թվով 33 հայ գյուղեր, փաշայի հրամանով տեղահանվել էին ու քշվում էին թիկունք, դեպի էրզրում: Ռուսները շուտափույթ մոտենում են Արդահանին ե ազատում հայ գերիներին: Արդահանի հայերը կազմակերպում են կամավորական խմբեր U միանալով ռուսներին, ստիպում բերդի փաշային հանձնել բերդի բանալիները:

1828 թվականի ամռան ամիսներին ռուսական բանակը անցնելով Սողան- լուղի լեռները, մոտենում է էրզրումին: Այդ ուղղությամբ դիրքերն ամրապնդելու համար հարձակողական մարտեր սկսեցին Բայազետի փաշայության վրա: Այդ ուղղությամբ կռվող զորքերի հրւսմանատար նշանակվեց անվանի զորավար Ալեքսանդր ճավճավաձեն, որը մինչև այդ նշանակված էր Երևան քաղաքի կայազորի զորքերի հրամանատար և նահանգի ղեկավար:

Ռուսների հիմնական նպատակը Արևելյան Թուրքիայի Անատոլիայի գրավումն էր, որի մայրաքաղաքը էրզրումն էր, հին հայկական քաղաք Կարինը: Էրզրումը գտնվում է Արևելյան Թուրքիայի խաչմերուկ ճանապարհների վրա, որտեղից անցնում էր Ստամբուլ, Անկարա, էրզրում. Կարս. Թիֆլիս ճանապարհը: Բացի դրանից, ուներ շատ ստրատեգիական նշանակություն ունեցող բերդեր ու ամրոց­ներ, որի գրավումից հետո ճանապարհը բաց կլիներ դեպի Ստամբուլ: Ուստի Պասկևիչը մանրազնին ուսումնասիրեց տեղական ճանապարհները, տեղական ժողովուրդների էթնիկական կազմը և պլանավորեց գրոհով վերցնել էրզրումը և վերջ տալ պատերազմին:

Պասկևիչն ուզեց քաղաքը գրավել առանց արյունահեղության, նա էրզրումի Սեր-ասկարի մոտ ուղարկեց իր բանագնացներին, որոնց թվում կար մի թուրք, որը նախկինում եղել էր զորավար, նրան անվանում էին Մամլիշ-օղլի, նա հանձն առավ վերջնագիրը հանձնել Սեր-ասկարին: Ինքը էրզրումցի էր, նրան ճանաչում էին որպես անվանի մարդու: Քաղաքային խորհուրդը չհամաձայնվեց կատարել Պասկևիչի առաջարկությունը: Ազդեցիկ թուրք հոգևորականները ժողովրդին կոչ արեցին դուրս գալու սրբազան պայքարի գյավուրների դեմ, ոչնչացնել ու բնաջնջել բոլոր քրիստոնյաներին և առանձնապես հայերին: Արդեն պատերազմի սկզբից Ախալցխայում, Կարսում, Բայազետում և այլ վայրերում հայերի ընդունած դիրքերը դեպի ռուսները թուրքերին գրգռում էր հայերի դեմ: Թուրքերը միշտ էլ սովորություն են ունեցել մասսայական ջարդերի միջոցով ազատվելու իրենց թշնամիներից:

Թուրքերը պատերազմի դաշտում միշտ էլ եղել են անկայուն, միշտ խուճապի են մատնվել, բայց իրենց տանը դառնում Են կատաղի գազան և իրենց պար­տության վրեժը հանում անպաշտպան ժողովրդից, հոշոտում նրանց մոլեգ­նած գազանի նման: Եվ ահա. 1829 թվականի ամռանը, էրզրումի հայերի համար ստեղծվել էր վերին աստիճանի վտանգավոր դրություն: Էրզրումի Սեր-ասկարը իր ռազմական խորհրդում որոշում է ոչնչացնել բոլոր հայ լուսավորչական- ներին,նրանց առաջնորդ արքեպիսկոպոս Կարապետ Բագրատունուն, որը մի

16

շատ ազդեցիկ մարդ էր, հեղինակավոր իշխան կամ ինչպես նրան անվանում էին' Սեծ Մարդ:

Քաղաքի զինվորական խորհուրդը որոշում է գնդակահարել առաջին հերթին Կարապեւր սրբազանին ե վախեցնել մնացածներին:

Էրզրում քաղաքի «Ամենափրկիչ» հոյակապ սուրբ տաճարում Կարապետ սրբազանը պատարագ էր մատուցում պատերազմում զոհվածների հիշատակին: Հանկարծ բացվեց դուռը ե ներս խուժեցին մի քանի թուրք զինվորական ե հրամայեցին դադարեցնել պատարագը: Հավատացյալ ունկնդիրները մոլորված նայում էին թուրք ենիչերիներին ե մտածում ինչ անելու մասին: Դուրս հրավիրեցին սրբազանին ե ձերբակալեցին: Երբ նրան տանում էին Սեր-ասկարի մոտ ճանապարհին մի զինվոր, որ սրբազանի հետևից էր գնում, իր կողքի ընկերոջն ասաց. «Ափսոս այս հոյակապ ու անվախ մարդուն, որ պիտի սպանեն»: Սրբազանը գլխիկոր քայլում էր առաջ ե մտածում' ինչ անել: եա լավ էր տիրապետում թուրքերենին, հասկանում էր նրանց խոսակցությունը և մտածելուց հանկարծ ուշաթափվեց ու գետնին փռվեց, զինվորները վեր բարձրացրին, տեսան նրա բերանից արյուն է հոսում, թուրք զինվորականը սրբեց նրա արյունը ու նկատեց, որ ոչ թե բերանից, այլ ներքևի շրթունքից էր արյուն հոսում: Ուժեղ մտածմունքից պայթել էր ներքևի շրթունքի երակը և արյուն էր հոսում: Սրբազանին հանձնեցին Սեր-ասկարի դատին:

Անցավ ժամանակ, երբ սրբազանը պատմեց բժիշկներին այդ դեպքի մասին, բժիշկները ուրախ ծիծաղեցին և ասացին. «Ինչքան բախտավոր ես եղել, Վարդապետ, որ շրթունքիդ երակը պատռվել է և արյուն հոսել, թե չէ' սիրտդ կպայթեր»:

Սրբազանին ներկայացրին Սեր-ասկարին: Որոշումը շատ դաժան էր, պետք է, որ նրան գնդակահարեին, բայց մի ծերուկ փաշայի առաջարկով սրբազանի գնդակահարությունը փոխում է տաժանակիր աշխատանքով: Նա պետք է հայերին կազմակերպեր ինքնապաշտպանության աշխատանքներին մասնակ­ցելու, որոնք քաղաքի շրջակայքում պետք է կառուցեին ամրություններ: Այդ աշխատանքը կատարվելու էր խիստ զինվորական հսկողության տակ:

Աշխատանքին պետք է մասնակցեին գավառի բոլոր տղամարդիկ, իսկ կա­նայք պետք է ապահովեին հացով, ճաշով ու ջրով: Այնպես, որ ամբողջ գավա­ռը պետք է աշխատեր ինքնապաշտպանության դիրքերում:

Պատերազմը դեռ շարունակվում էր: 1829 թվականի գարնանը ռուսական բանակը Փոցխով գետի մոտ, իսկ հետո Սոդանլուղի լեռներում ջարդեց թուր­քական մեծաքանակ զորամասերին, որոնք շարժվում էին Կարսի և Ախալցխայի ուղղությամբ: Այդ մարտերում գերի ընկավ զորքերի հրամանատար Հակկի փաշան' իր 1200 զինվորներով:

Հունիսի 24-ին ռուսական զորքերի հարվածներից թուրքերն անկազմակերպ նահանջում են դեպի էրզրում:

Հունիսի 26-ին, շրջապատելով էրզրումը, Պասկևիչն առաջարկում է Սեր- ասկարին հանձնվել առանց կռվի, խոստանալով կյանքի և գույքի ապահովու-

17

թյուն: Ստանալով ոչ դրական պատասխան, Պասկեիչը նոր բանագնաց է նշանակում գեներալ-մայոր Բեկովիչ-Չերքասկուն, որը լավ էր տիրապետում թուրքերենին: Քաղաքի բնակչության ավագները արյունահեղությունից խուսափելու համար համաձայնվեցին հանձնվել, բայց Սեր-ասկարն ու մի քանի փաշաներ չեն համաձայնվում' սպասելով դրսի օգնությանը: Հաջորդ օրը ռուսական զորքը գրավում է Թոփ-դաղ կոչվող բարձունքը ե ռմբակոծում քաղաքը: Բնակիչների ճնշման տակ Սեր-ասկարը էրզրումի բանալիները ե իր բախտը հանձնում է Պասկեիչին:

Այսպիսով, 1829 թվականի հունիսի 27-ին ռուսական զորքերն առանց կռվի գրավում են Արևմտյան Հայաստանի ամենախոշոր քաղաքը' էրզրումը:

Ռուս զորքերի մուտքը էրզրում մեծ ոգևորությամբ են ղիմավորում տեղի հայերը, որոնց թիվը հասնում էր 20 հազարի:

Հայ կանայք ծաղիկներ էին նվիրում ռուս զինվորներին: U. Ս. Պուշկինը իր «ճանապարհորդություն դեպի էրզրում» աշխատության մեջ գրում է «Մենք մտանք քաղաք, որը զարմանալի տեսարան էր ներկայացնում: Թուրքերն իրենց տափակ կտուրներից մռայլ նայում էին մեզ վրա: Հայերն աղմկելով վխտում էին փողոցներով, նրանց տղաները վազելով մեր ձիերի առջևից խաչակնքում էին' կրկնելով' քրիստոնյաներ, քրիստոնյաներ»:

Էրզրումից հետո ռուսական զորքը գրավում է Խնռանը, Քղին, Դերջանը, Սուշը, Օլթին և Բայբուրդը: Բայբուրդի գրավման ժամանակ զոհվում է խիզախ հրամանատար Բուրցովը և թաղվում Բայբուրդի Հայոց գերեզմանոցում:

Քաղաքի պաշտպանության համար Պասկևիչը կազմակերպում է հայկական պահակախումբ, որն ուներ սպիտակ դրոշակ, իսկ զինվորներն իրենց կրծքերին ունեին կարմիր մահուդից կարած խաչեր:

Ռուսական զորքերի կողմից էրզրումի գրավումով հայերը շատ էին ուրախացած, նրանք կարծում էին, թե ամեն ինչ վերջացած է, և իրենք փրկվել են դարավոր կապանքներից և այսուհետ կդառնան իրենց բախտի տնօրենը: Նրանք կարծում էին, թե էրզրումը այլևս երբեք թուրքերինը չի դառնա, ընդմիշտ պետք է ղողանջեն հայոց եկեղեցիների զանգերը և ազատ կմտնեն իրենց աղոթարանները:

Սակայն հայերը սխալվեցին:1829 թվականի հուլիս-օգոստոս ամիսներին Բալկանյան ռազմաճակատում

ռուսների ձեռք բերած խոշոր հաղթանակները ստիպեցին Թուրքիայի սուլթան Մահմուդ 2-ին հաշտություն խնդրելու:

Այդ հաշտությունը կնքեցին Ադրիանապոլիս քաղաքում 1829 թվականի սեպտեմբերի 2-ին: Սակայն Ռուսաստանը չկարողացավ օգտվել հաղթանակի պտուղներից: Անգլիան, Ֆրանսիան, Ավստրիան ստիպեցին հաղթող կողմին համաձայնել Թուրքիայի համար անհամեմատ ձեռնտու հաշտության պայմա­նագրի:

Ռուսական կայսրությանը անցան Սևծովյան մի քանի նահանգներ. Ախալ- ցխայի և Ախալքալաքի նախկին փաշալիկը:

18

Ադրիանապոլիսի պայմանագրի լուրը չուրախացրեց արևմտյան հայերին, գրում է գնդապետ Պոտտոն. «Այստեղ Հայաստանի ճիշտ սրտում հաշտության մասին լուրը խորը հուսահատության մեջ գցեց ժողովրդին, որոնք իրենց հույսը կապել էին ռուսական բանակի հաղթանակի հետ, թուրք ջարդարարներից ազատվելու համար»:

Օսմանյան կայսրության լծի տակ հեծեծող հայության վիճակը դառնում էր օրհասական: Թուրքական հրամանատարությունը իր պարտության պատճառը վերագրում էր հայերի դավաճանությանը և պատրաստ էր ռուսական զորքերի հեռանալուց հետո հաշվեհարդար տեսնել հայերի հետ: Մոլեռանդ մահմեղական- հոգևորականները կոչ էին անում պատժել «գյավուրներին», հրահրում էին քրդերին կողոպտել հայկական և հունական գյուղերը: Հայերի առաջնորդները ռուսական զորքերի հրամանատարներ Պանկրատովի, Ռեուտի, Պասկեիչի հասցեներով ուղարկվող գրություններում խնդրում էին մտածել իրենց գաղթի մասին:

Թիֆլիսում գեներալ ՊասկՍիչի ղեկավարությամբ կազմվեց կոմիտե, որը պետք է կազմակերպեր օգնություն գաղթականներին: Կոմիտեի գլխավոր աշխա­տանքը գաղթականներին նոր վայրեր տեղափոխելու հարցն էր: Կազմեցին մի քանի նախագծեր, սակայն հիմնական նախագիծը էրզրումյան հայության տեղափոխությունն էր:

Թեպետ մոտեցող ձմեռը ե սառնամանիքները թույլ չէին տալիս գաղթը սկսելու, սակայն թուրքական լուծն այնքան անտանելի էր և ռուսական կյանքի մասին լուրերը այնքան մեծ էին, որ շատ հայեր հենց ձմռան սառնամանիքին շարժվեցին դեպի ռուսական սահմանները:

1829 թվականի էրզրումի լիվաից Փամբակի գավառն են տեղափոխվում 29 ընտանիք հայ կամավորներ:

Ձմռանը նախապատրաստվեցին գարնանային գաղթի համար: 1830 թվականի մայիսի 5-ին սկսվեց էրզրումյան գաղթի առաջին քարավանի շարժումը դեպի նոր վայրեր:

Էրզրումից ե նրա կենտրոնական շրջաններից սկսվում է զանգվածային գաղ­թը, թիվը հասնում է մոտ 7 հազար ընտանիքի:

Ըստ Ադրիանապոլիսի պայմանագրի, էրզրումը, Բայազետը, Բաբերդը, Արդահանը, Հասա-ղալան և շատ ուրիշ գյուղեր ու քաղաքներ նորից մնացին թուրքերին:

Լսելով պայմանագրի մասին, հայերը շատ հիսաթափվեցին, զգացին, որ թուրքերը պետք է հաշվեհարդար տեսնեն իրենց հետ ռուսամետության և ռու­սական բանակին օգնություն ցույց տալու համար: Հայերի բախտը կախված էր մազից: Թուրքերը քաղաքի փողոցներում սպասում էին հայերին, թալանում ունեցվածքը, անառակություն էին անում հայ կանանց նկատմամբ:

Հայկական քաղաքային խորհուրդը Կարապետ սրբազանի և մյուս բարձ­րաստիճան մեծահարուստների մասնակցությամբ որոշեցին կազմակերպել գաղթ

19

դեպի ռուսական կայսրության հողերը: Ջգում էին գաղթի Աեծ դառնությունը, սակայն գաղթը համարեցին չարիքի փոքրագույնը:

Ըստ 1829 թվականի սեպտեմբերի 2-ի պայմանագրի 12-րղ հոդվածի, իրա­վունք էր վերապահվում ցանկացողներին գաղթել իրենց ցանկացած ուղղությամբ:

Թուրքական կառավարությունը ամեն կերպ աշխատում էր կանխել գաղթը, նկատի առնելով, որ հայերի գաղթը կթուլացներ Թուրքիայի տնտեսությունը, նրանք կզրկվեին հմուտ վարպետներից, գործունյա առետրականներից. որը տնտեսության զարգացման համար վտանգավոր երևույթ էր, բայց գաղթը այնպես էր մտել հայերի սրտի մեջ. որ ոչ ոք չէր կարող կանգնեցնել:

Մեր էրզրումյան գաղթը օրվա հրատապ հարց էր:

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՊՐՈՂ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՍԱՍԻՆ

Վրասւրանում շատ տարիներ առաջ, գուցե ն դարեր առաջ ապրել են շատ հայեր, ունեցել են իրենց զուտ հայկական գյուղերն ու ավանները, չհաշված քաղաքներում ապրողներին: Վրաստանում ապրող հայ բնակչության մասին մանրամասնությամբ գրում ու նկարագրում է պատմական գիտությունների դոկտոր Շոթա Լոմաձեն. որի հոյակապ պատմական աշխատությունը լայն հնա­րավորություն է տալիս առանձնապես Ախալցխայի ե Ախալքալաքի հայության պատմությունը ուսումնասիրելու համար. Պրոֆեսոր Լոմաձեի աշխատությունը, որը վերնագրված է «Սեսխեթի ե Ջավախեթի», մեզ' ախալցիխեցի հայերիս, մեծ հնարավորություն է տալիս տեղեկանալու մեր էրզրումյան գաղթի մասին:

Շոթա Լոմաձեի տված տեղեկություններով հայերը Վրաստանում ապրելիս են եղել շատ հին ժամանակներից, բայց 18-րդ դարի վերջերից սկսած' Իրանից, Թուրքիայից դեպի Վրաստան ներգաղթը հասնում էր մեծ թվերի:

Վրաստանը լինելով խոր ֆեոդալական կացութաձևի երկիր, մեծ կարիք ուներ զարգացնելու ապրանքադրամական հարաբերությունները: Վրաստանի թագավորները բոլոր հնարավորություններն ստեղծում էին հայերին և հրեաներին ներքաշելու Վրաստանի տնտեսության զարգացման գործում: Տասնյակ հայ վաճառականներ իրենց կապիտալները տեղադրում էին Վրաստանի բանակ­ներում, իրենց ձեռքը վերցնելով Ասիայի և Եվրոպայի առևտուրը Վրաստանում: Վրաստանի կառավարությունը նկատի էր առնում հայ ժողովրդի առևտրական հմտությունը, բազում արհեստների գիտակ լինելը, ստեղծում էր պայմաններ ավելի շատ հայեր բնակեցնելու Վրաստանի գյուղերում ու քաղաքներում:

Վրաստանում ապրող հայերը մեծամասնությամբ ապրում էին իրենց հայկա­կան համայնքներում, որտեղ պաշտպանվում էր մայրենի լեզուն, կրոնական հավատալիքների բոլոր տեսակի ծիսակատարությունները:

19-րդ դարի սկզբներին, երբ Վրաստանը կցվեց Ռուսաստանին, այնտեղ ապրում էին մեծ քանակությամբ հայեր, ստեղծել էին իրենց հայկական գաղութ­

20

ները Առանձնապես քաղաքներում, որին մեծ նշանակություն էին տալիս վրա­ցիները:

Վրասւրանում ամենամեծ հայկական գաղութներն էին Թբիլիսին, Գորին, որտեղ հայերը մեծամասնություն էին կազմում: հայաշատ էին Ախալցխան, Ախալքալաքը, Անանուրին, Սիղնաղին:

Օրինակ' 1801 թվականի տվյալներով, Վրասւրանում կային զուտ հայկական գյուղեր, որոնց թիվը հասնում էր 147-ի, վրաց-հայկական խառը գյուղեր' 53, թուրք-հայկական 6 գյուղ: Ախալցխայում ապրում էր 411 հայ կաթոլիկ ընտանիք, 44 հայ լուսավորչական: Ախալքալաքում բնակչության 90 տոկոսը հայեր էին, Անանուրիում 123 ընտանիք, Թելավում' 236, Սիղնաղում' 377, Սուրամիում' 120:

Վրաստանի քաղաքներում, մասնավորապես Թբիլիսիում ե Գորիում, հայերը թվւսքանակով ավելի շատ էին, քան մյուս ազգերը միասին վերցրած: Վրաստանը խոր միջնադարյան ճորտատիրական ավանդույթներով ապրող երկիր էր, վրացի ճորտատերերը մեծամասամբ ապրում էին գյուղերում:

Հայերը' որպես առևտրաարղյունաբերական զարգացման մասնագետներ, կապ էին հաստատել Ասիայի և Եվրոպայի առևտրականների հետ ե ապրում էին խաչմերուկ ճանապարհների վրա կառուցված քաղաքներում: Վրաստանի արևմտ­յան քաղաքներում առևտուրը ղեկավարում էին հրեաները, իսկ արևելյան քաղաք­ներում' հայերը:

Վրաստանի թագավորները քաղաքներում ապրող հայերին, հրեաներին անվանում էին «մոքալաքելիներ» (այսինքն' քաղքցիներ):

Օրինակ' Թիֆլիսում ապրում էին հայերի 2951 ընտանիքներ, վրացիները և ռուսները իրար հետ վերցրած' 267 ընտանիք: Գորիում ապրում էր 332 հայ ընտանիք:

Վրաստանի Ռուստամ թագավորը, որն ամուսնացել էր հայ իշխանի աղջկա' Աշխենի հետ. հարգված էր բոլորի կողմից: Ռուստամը երկար ժամանակ ապրելով Իրանում, ընդունել էր մահմեդականություն, բայց չէր ամուսնացել մահմեդականի հետ Վերադառնալով Վրաստան, գերադասեց ամուսնանալ հայուհու հետ, որոնց հետ Իրանում շփվել էր. գիտեր հայուհու գիտակցության ու տնտեսավարության մասին, գիտեր նրանց քաղաքական հարցերում հեռատեսության մասին:

Ռուստամ թագավորը կնոջ' Աշխեն թագուհու մեջ տեսնում էր խորահավատ քրիստոնյայի, և գաղտնի աղոթում էր իր սխալն ուղղելու համար: Եվ 1660 թվականին, ի պատիվ Աշխեն թագուհու, կառուցել տվեց մի քաղաք, որը նախկինում մի փոքր ավան էր իր բերդով, և անվանեց «ՍԵփես քաղաք», հետա­գայում այդ քաղաքն անվանեցին Ախալքալաքի, կառուցել տվեց մի վանք և մատուռ, վանքի պատի ներսի կողմից, մի մեծ քարի վրա փորագրել տվեց վրաց լեզվով. «Այստեղ հին ժամանակներից ապրելիս են եղել շատ հայեր»: Այս տեղեկությունը հաստատում է մեր մեծ պատմաբան Լեոն (հատոր 4, էջ 437):

Այս տեղեկությունները ոչ միայն հայ և վրացի պատմաբաններն են հաստա-

21

ւքւում, այլ հույն անվանի պատմաբանները' Ստրաբոնը, Պլինոսը, Պլուտարքոսը, որոնք ամենավառ փաստերով գրում են. որ Թիֆլիսը մինչև մայրաքաղաք դառնալը (5-րդ դար), որը հիմնադրեց Վախթանգ Գորգասալը (Գայլագլուխ), Քուռ գետի աջ ափին շատ հին ժամանակներից ապրելիս են եղել հայեր, կառուցել են լողարաններ' հոդային հիվանդությունների բուժման նպատակով Եվ այդ տաք ջրի անունից էլ քաղաքը ստացել է «Թբիլիսի» անունը, որ վրա­ցերեն նշանակում է «Այստեղ տաք է»:

Վրաստանում ապրող հայերի մասին գրելիս պետք է խորը ուսումնասիրել սրանց անցյալի դարավոր պատմությունը:

Հայերը երկար դարերի ընթացքում եղբայրաբար ապրել են վրացիների հետ, մեկը մյուսին փոխանցելով իրենց մշակույթը:

Առանձնապես հայաշատ էին Վրաստանի արևելյան շրջանները: Վրաց այդ հատվածում ապրող հայերն իրենց շատ ազատ են զգացել, չեն ենթարկվել վրաց թավադների ճնշմանը, իրենց փոքրիկ հողակտորներում վարել, ցանել ու ապրել են:

Վրաստանի արևելյան շրջանների բռնակցումը Ռուսաստանին, որը հիմ­նականում սկիզբ առավ Գեորգևսկյան Համաձայնագրից հետո (1783 թ.), Վրաս­տանի այդ հատվածում ապրոդ հայերը խանդավառությամբ ընդունեցին:

Երբ 1801 թվականի մարտի 2-ին Ռուսաստանի կայսր Պավել l-ը ստորագրեց այդ ակտը, որով Վրաստանը համաձայնում էր միանալ ռուսական կայսրությանը, հայերը նորից ընդունեցին խանդավառությամբ: Ռուսական բանակի մուտքով' Վրաստանի արևելյան շրջաններում (Քարթլի-Կախեթ) կազմվեց խանություն: Ռուսաստանի համար հետաքրքրվեր իմանալ այդ գավառի էթնիկական կազմը: Դրա համար կազմվեց հատուկ կոմիտե գյուղերում և քաղաքներում ապրող ազգերի և ցեղերի քանակի մասին գրանցումից հետո ստացվեց այսպիսի պատկեր:

Քարթլի Կախեթում զուտ հայկական գյուղերի ընդհանուր քանակը ստացվեց այսպես. 53 գյուղ, 147 գյուղեր վրացինկրը և հայերը միասին. 6 գյուղ հայերը և թուրքերը միասին:

ԻՆՉ ԱԶԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷԻՆ ԱՊՐՈՒՄ ԱԽԱԼՑԽԱՅՈՒՄ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ԷՐԶՐՈՒՄՏԱՆ ԳԱՂԹԸ

Այս հարցը պարզաբանելու համար ուզում էի գրել ճշմարիտ գրավոր փաստե­րով. բայց չկարողւսցա իմանալ, չգտնելով ոչ մի արխիվային փաստաթուղթ: Միայն իմացա, որ կա մի շաբաթաթերթ, որը լույս էր տեսնում 1832 թվականից, ռուսերեն լեզվով' «Кавказский вестник» Դրա մասին խոսեցի պրոֆեսոր Լոմաձեի հետ, նա խորհուրդ տվեց կարդալ Ջիջինաձեի և Վախուլտի Բագրա- տիոնի «Մեմուարները», որտեղից ավելի ստույգ տեղեկություններ կիմանայի ինձ հետաքրքրող հարցի մասին, չէր բացառված նաև իր աշխատությունը,

22

որի Սասին արդեն գրել եմ: Եվ իսկապես, այդ աշխատությունները մեկը մյուսին լրացնելով հաստատում են այն միտքը, որ մինչև մեր էրզրումյան գաղթը Սեսխեթ, Ջավախեթ և այլ գյուղերում ապրելիս են եղել վրացիներ, բայց ընդունել են մահմեդականությունը ե խոսել են թուրքերեն, ինչպես վրաց պատմության մեջ է ասվում. «Մեծ թրքության ժամանակներից նրանք ազգափոխվել ե կրոնա- փոխվել են ու ապրել այս վայրերում»: «Մեծ թրքությունը», «Դիդի թուրքոպան» հաստատում է նաև մեծ պատմաբան Իվանի Ջավախիշվիլին:

Սեր ապուպապերից մեզ են հասել մի շարք բանավոր տեղեկություններ, որոնք հավաստիացնում են. որ իսկապես, մեր Ախալցխայի 15 հայաբնակ գյուղերում ապրելիս են եղել ինչ-որ մարդիկ, որոնց ներգաղթողները չեն տեսել: Մինչև մեր գաղթը, այդ գյուղերի բնակիչները ցրվել են այս ու այն կողմերը, գլխավորապես' Թուրքիա:

Երբ 1828 թվականի սեպտեմբերի 2-ին կնքվեց Աղրիանապոլսի հաշտության պայմանագիրը, ըստ այղ պայմանագրի 6-րղ հոդվածի, ռուսական բանակը թողնելով իր նախկինում գրաված էրզրումի վիլայեթ էրզրումը, Բայազետը, Կարսը, Բաբերդը, Արդահանը և այլ վայրեր, 18 ամսվա ընթացքում պետք է հետ քաշվեր, մնալով նոր գրաված .Սև ծովի ափերում: Ըստ այղ պայմանագրի 12-րղ հոդվածի, ներում էր շնորհվում երկու կողմերի գերիներին և այն քաղա­քացիներին. որոնք այս կամ այն պատճառով նպաստել էին պատերազմի ընթաց­քին, նաև այն քաղաքացիներին ու գյուղացիներին, որոնք ցանկություն ունեին ազատ տեղաշարժվել այս կամ այն կողմ Հենց մեր գաղթին էլ նպաստեց այղ պայմանագրի 12-րղ հողվածը: Սկսվեց Վրաստանից մեկնել ցանկացողների գաղթը դեպի Թուրքիա և շատ կրոնափոխված ու ազգափոխված վրացիներ, որոնց անվանում էին «եռլիներ», այսինքն' «բնիկներ», հեռացան իրենց գյուղերից և բնակություն հաստատեցին այն բնակավայրերում, որտեղից գաղթել էին հայերը, հույները և այլազգիներ Հենց այդ արտագաղթած բնակիչների բնակավայրերում էլ տեղավորվեցին էրզրումյան գաղթականները:

Օրինակ' իմ հորեղբայր տիրացու Օվակը, Աթանենց Արսեն ապարը, Աղա- նիկենց Ավետիս պապը պատմում են. «Սեր գալու ժամանակ մեր գյուղերում բնակիչներ չեն եղել, բայց կային մի քանի խարապա տներ, տներում ոչինչ չկար, որով կարողանայինք իմանալ նախկին բնակիչների մասին: Ոչ ժամ կար, ոչ հուշարձան, ոչ էլ որևիցե գրավոր փաստարկ: Կային միայն խարապա տներ, որոնք իրար հետ կապ ունեին և ունեին պատանցքեր, հավանաբար իրար հետ խորհրղակցելու համար:

Սկզբում մի քանի ամիս շարունակ դրությունը շատ վատ էր, քանի որ գաղթածները ոչ բնակարան ունեին, ոչ անասուններ և ոչ էլ ապրելու համար տարրական պայմաններ: Շատ ներգաղթածներ հիսաթափվեցին, որոշեցին նորից հետ վերադառնալ իրենց նախկին բնակավայրերը: Այդ երևույթը նկատի առնելով, գեներւսլ Պասկևիչը հատուկ հրամանով կարգադրեց կանգնեցնել այդ հետգաղթը, իսկ որևէ փորձ կատարողներին մեծ պատիժ էր տրվում: Կամաց-կամաց կա­սեցվեց ետգաղթը:

23

Անդրկովկասի մեծ կոմս Պասկեիչը հատուկ նամակով իրազեկ էր պահել Նիկոլայ I կայսերը' հետգաղթը կանխելու ե գաղթականների տնտեսական դրու­թյունը բարելավելու համար. Ստանալով դրական պատասխան. Պասկեիչը հա­տուկ խորհուրդ կազմեց, որ կազմում ընդգրկված էին Կարապետ սրբազանը, Վասիլի Բեյբությանը, Սարջևելաձեն և ուրիշ ազդեցիկ մեծահարուստներ' Գևորգ Բեյբությանը, Մկրտիչ Սուրենյանցը, Արսեն աղա Չիբթալատյանցը, Արամ ադա Ինճիկյանը և այլոք, որոնք պետք է հոգային նոր գաղթականների բնակեցման ու տեղաբաշխման հարցերի, նրանց սոցիալական ու տնտեսական կարիքների բարելավման մասին:

Արդյունքում հավաքվեց բավականին խոշոր գումար, որը բաժանվեց գաղթականներին, մեծ մասը' անվերադարձ, իսկ մյուս մասը փոխառության ձևով: Տեղական խորհուրդը նախկին բնակիչներից վերցնում էր քաշող և կթվող անասուններ, անտառափայտ և այն բոլոր միջոցները, որոնցով կարոդ էին նորա­բնակները հիմնավորվել: Այնպես որ, մեր գաղթը բոլորովին ուրիշ տեսակի գաղթ էր: Սենք և վերևում, և ներքևում ունեինք հովանավորներ: Թիֆլիսում կազմա­կերպվեց մի ղեկավար մարմին, որը գլխավորում էր իշխան Բոգինը, նրա հատուկ օգնական էր նշանակված Կարապետ արքեպիսկոպոսը, որի խոսքը օրենք էր: Գյուղերում ու քաղաքներում հողերի բաժանման գործը նույնպես ղեկավարում էր սրբազանի կազմած խորհուրդը:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԵՎ ԱԽԱԼՔԱԼԱՔԻ ԷՐՋՐՈՒՄՅԱՆ ԳԱՂԹԸ

Բալկանյան ռազմաճակատում գործող ռուսական զորքերը 1829 թվականի օգոստոսին հասնում են Կոնստանդնուպոլսի դռները: Թուրքիայի սուլթան Մահմուղ 2-րդը հարկադրված հաշտություն է խնդրում, որը կնքվում է Անդրիա- նապոլսի պայմանագրով, որով Սև ծովի կովկասյան ափերը' Կուբանից մինչև Փոթի ներառյալ, ինչպես նաև Ախալցխան ու Ախալքալաքը անցնում են Ռուսաս­տանին:

Ըստ պայմանագրի 12-րղ հողվածի, ընղհանուր ներում է շնորհվում պատե­րազմին մասնակցած երկու կողմերի հպատակներին ու ռազմագերիներին:

Գեներալ Պասկևիչը հաշտության լուրը ստացավ, երբ զորքերը գրավելով էրզրումը (Կարինը), դարձվում էին դեպի Բաբերղ Իր օգնականին թողնելով գործող բանակում, վերադառնում է էրզրում:

երզրումում այղ օրերին տիրում էր խառնաշփոթ դրություն: Հայերը շատ էին ուրախացել, որ իրենք ազատվել են և կարող էին ազատ ապրել ռուսների օգնությամբ: Բայց երբ իմացան, որ ըստ պայմանագրի էրզրումը և նրա շրջակա գավառները նորից մնալու են թուրքերին, խորը հիասթափություն ու հուսա­հատություն ապրեցին: երանք սկսեցին մտածել, թե ինչպես դասավորեն իրենց ապագան:

Պասկևիչը նույնպես դժգոհ մնաց, երբ իմացավ, որ իր գրաված տարածքները

24

նորից ետ են վերադարձվելու Թուրքիային: Երբ վավերացվում էր Ադրիանւսպոլի պայմանագիրը, 1829 թ. հոկտեմբերի 10-ին երզրումից նա թագավորին գրում է. «Հաշտությունը, որ Ձերդ կայսերական մեծությունը բարեհաճել է շնորհել Բարձրագույն Դռանը, այնտեղ, Ասիայում, ընդհանուր ուրախության հետ իրա­վացի տրտմության մեջ է գցել ժողովրդի այն մասին, որն արժանի է մեր կարեկ­ցությանը և մշտապես կրած իր տառապանքներով ե ռուսական զորքի հաջողու­թյանը ցույց տված իր փորձով ե այն դժբախտ ապագայով, որ նրան սպասվում է»:

Հաշտության պայմանագրից հետո շատերը ոչ մի կերպ չցանկանալով մնալ թուրքական լծի տակ, վախենալով թուրքերի վրեժխնդրությունից, հարկադրված էին թողնել իրենց հարազատ հողն ու ջուրը, տունն ու տեղը U գաղթել Անդր­կովկաս:

Թուրքական կառավարությունը լավ էր հասկանում, որ հայերը հեռանալը Թուրքիայից, մեծ վնաս կհասցներ թուրքական տնտեսությանը, դրա համար ամեն կերպ աշխատում էր կանգնեցնել հայերի գաղթը: Թուրքական սուլթանը հատուկ առաջարկությամբ խնդրել էր Ստամբուլի հայ պատրիարքին, միջոցներ ձեռնարկելու հայերի գաղթը կանխելու համար: Բայց գաղթը այնպիսի մեծ ժողովրդականություն էր վայելում, որ կանգնեցնել հնարավոր չէր:

Գաղթին նախապատրաստվողները իմանալով գաղթի մասին հրամանը, չսպասելով գարնանը, հենց 1929 թվականի ձմռանը ուզում էին շարժվել Անդր­կովկաս, բայց հայ գաղթի առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին մի կերպ կարողացավ համոզել ու կանգնեցնել այն, քանի որ առջեում ցրտաշունչ ձմեռ էր և ճանապարհին կսառչեին ու անթիվ կորուստներ կունենային:

гга էր կ ա ր ա պ ե տ ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը

Կարապետ արքեպիսկոպոսը ծնվել է 1779 թվականի մայիսի 18-ին Սեծ Հայքի նահանգի Սպեր գավառի Հունահատ գյուղում: Նրա պապը' Կարապետը, եղել է իր ժամանակի կրթված մարդ ե իր հարստությամբ մեծ համբավ է վայելել Սեծ Հայքի գավառներում: Պապի իսկական ազգանունը եղել է Եզնիկ օղլի: Կարապետը իմանալով, որ իրենց գավառը ժամանակին եղել է Բագրատունյաց թագավորության ապաստարանը, փոխում է իր ազգանունը ե գրվում Բագրա- տունի: Կարապետ պապի Գրիգոր որդուց ծնվում է մեր ապագա առաջնորդը, որի անունն էր Հովհաննես, իսկ վարդապետ օծվելուց հետո կնքվում ե ստանում է Կարապետ վարդապետ անունը: Երբ Կարապետը 10 տարեկան էր, մահանում է հայրը Մայրը' Արեգնազը, ամուսնանում է ուրիշ մարդու հետ, տղան մնում է հորեղբոր' Հարությունի մոտ, որը ե նրան կրթության է տալիս և այսպիսով նա հասնում է արքեպիսկոպոսի աստիճանի:

1804 թվականին Կարապետ սրբազանին նշանակում են էրզրումի ավագ

25

քահանա ե մինչև մեր գաղթը այդ մեծ համբավ վայելող սրբազանը ղեկավարում է էրզրումյան գավառի եկեղեցիները:

Երբ սկսվեց գաղթը, Պասկևիչը հատուկ հրամանով նրան նշանակեց գաղթի առաջնորդ:

Եկավ 1830 թվականի գարունը, ժողովուրդը անհամբեր սպասում էր տեղաշարժվելու հրամանին: Որոշված էր հավաքվել էրզրումի մոտ գտնվող Թոփրադ դալա կոչվող վայրում: Գաղթվողները գիշէտրում էին զինվորական վրան­ներում. ստանում էին հաց ու ճաշ: Եվ երբ հավաքվեց գաղթականների քարա­վանը. սկսեցին շարժվել:

1830 թվականի մայիսի 15-ին երզրումից (Կարինի) դուրս եկավ առաջին քարավանը: Կարապետ սրբազանի անունն ու հեղինակությունը այնքան մեծ էր. որ նրա ասածը օրենք էր բոլորի համար: Ինչպես այն ժամանակ գաղթողներն ասում էին. «Եթե Քրիստոսը հրամայի գաղթը թողնել, չենք լսի, իսկ եթե սրբա­զանը ասի' կլսենք»:

Սիրելի ընթերցող, կարդալուց կզգաս, թե ինչ դրություն էր այդ օրերին, երբ մեր պապերը թողնելով իրենց դարավոր ապրած վայրերը, իրենց հարա­զատների գերեզմանները, իրենց պաղ ու քաղցրահամ աղբյուրները, իրենց տներն ու դաշտերը, դուրս պետք է գային ու գնային մի նոր հայրենիք, որի պատկե­րացումն անգամ չունեին: Սեր պապերից բանավոր մեզ է հասել նրանց ողբեր­գական վիճակի նկարագրությունը, երբ նրանք դուրս եկան իրենց գյուղերից, հացի, ուտելիքի հետ միասին իրենց հետ վերցրել էին նաև ջուր ոչ թե լվացվելու համար, այլ որպես մասունք, որպես մեռոն' աչքերին քսելու ե նորածին երե­խաներին ջրկնունք անելու համար: Նրանք փաթաթվում էին իրենց հարազատ­ների գերեզմաններին, իրենց արցունքներով լվանում դրանք, հող էին լցնում ծոցերը, ասելով' եթե հանկարծ մեռնեմ ճանապարհին, թող վրաս լցվի իմ հայրենի հոդը: Եվ իսկապես, ճանապարհին շատ մարդիկ մահացան' չունենալով իրենց գերեզման-հանգրվանները:

Էրզրումի հատվածը, որը մոտավորապես կազմում էր 7500 հայ ընտանիք, իրենց նշանակված առաջնորդի ղեկավարությամբ շարժվում է դեպի դեռևս անհայտ հայրենիք:

Կարապետ սրբազանը կարողացավ հասնել նրան, որ ժողովուրդը որոշ չափով վաճառի իր ունեցած անշարժ գույքը, անւսսունների մի մասը, տնտե­սական ապրանքները, և որոշ չափով ճանապարհածախս ունեցավ Թույլա­տրվում էր հնարավորին չափ ունեցվածք վերցնել հետները Սայլին էին լծում մեկ կամ երկու զույգ եզներ կամ ձիեր և ունեցվածքը բարձում վրան, փոքրիկներին ու ծերերին նստեցնում էին սայլերին ու շարժվում առաջ:

Հարուստները մի քանի սայլ էին վարձում, և իրենց անհրաժեշտ ապրանք­ները բարձելով, տեղափոխվում էին նոր բնակավայրերը:

Կարապետ սրբազանն ուներ 13 սայլ, որոնց վրա բարձել էր էրզրումյան եկեղեցիների ունեցվածքը' գրքերը, սրբապատկերները, մոմակալները, գորգերը և շատ անհրաժեշտ իրեր:

26

Գաղթի ճանապարհին գաղթականներին ուղեկցում էր ռուս զինվորական պահակախումբը, նրանք շատ ղեպքերում օգնում էին սայլերով, հացով ե զինվորական ճաշով: ճիշտ է, դրանք շատ չնչին էին, բայց այդ նեղ օրերին դա թե նյութական, թե' բարոյական մեծ կարեկցանք էր:

1929 թ. մայիսի 15-ին դուրս գալով էրզրումից, շարժվեցին նախապես որոշ­ված ճանապարհով: ճիշտ է, գաղթականները շարժվեցին տարբեր ճանապարհ­ներով. բայց գլխավոր ուղին այսպես էր.

էրզրում-Ջվեն-Սողանլուղի լեռնանցք-Արփաչայի ափերով հասան Կարս գետի ափերը: ճանապարհները շատ քարքարոտ էին, շատ տեղերում՝ անանցանելի: Հասան Կարս: Կարսում քարավանին միացան Կարսից գաղթողները, որոնց նույնպես ղեկավարում էր Կարապետ սրբազանը: Կարսում սրբազանի օգնական նշանակվեց մի զորապետ՝ Բագրատիոնի ազգանունով: Նա ազգությամբ վրացի էր. Թիֆլիսից: Այս օրերին գաղթի խորհուրդը պլանավորեց, թե ում որտեղ պետք է տեղավորեն: Որոշվեց կարսեցիների արհեստավորներին տեղավորել Գյումրի-Ալեքսանղրապոլում, իսկ գյուղացիներին' շրջակա գյուղերում ու ավաններում: Մի որոշ մասին' Թալինի ե Մաստարայի գյուղերում:

Էրզրումից գաղթածներին որոշվեց հասցնել Ջավախք ե Ախալցխա: Էրզրում- ցիների մեջ շատ կային մեծահարուստներ, որոնք որոշեցին հասնել մինչև վերջին հանգրվանը: Իմանալով, որ Ախալցխան ավելի հարուստ է և գտնվում է խաչմե­րուկ ճանապարհների վրա, Կարապետ սրբազանը նույնպես ցանկացավ տեղա­վորվել Ախալցխայում:

Սրբազանը խորհրդակցելով իր հետ գաղթած մեծահարուստ ադաների հետ' Սարգիս Սուրենյանցի, Մարգոզ աղա Ծաղիկյանցի, Մկրտիչ ադա Չիֆթալար- յանցի, Մրամ ադա Ինճիկյանցի, Գևորգ ադա Բայբուրթյանցի, ապա նաև Թյությունջյանցի և ուրիշների հետ, որոշեցին որոշ թվով գյուղացիների հետ տեղավորվել Սխալցխայի սանջակում:

Հասնելով Ջավախք, Կարապետ սրբազանը իր օգնականներից մեկին' աղա Սեյթքարջյանին նշանակեց Ջավախքի հատվածի ղեկավար, իսկ ինքը զորապետ Բագրաղիոնի հետ շարժվեց դեպի Ախալցխա: Երկու օր մնացին Խրթվինի բերդի շրջակայքում, իսկ ինքը և Բագրատիոնին մի փոքր շքախմբով հասան գյուղ ճալա: Որոշեցին գյուղացիներին ժամանակավորապես հանգստացնել ճալա գյուղի դաշտում, մինչև չգտնեն համապատասխան գյուղեր գյուղացիներին տեղավորելու համար: ճալայի դաշտում գյուղացիները մնացին երկու շաբաթ, գիշերում էին զինվորական վրաններում, ստանում էին զինվորական ճաշ, փոխում էին մաշված կոշիկները, ստանալով կիսամաշ կոշիկներ և հագուստ: Մեծահա­րուստները այդ երկու շաբաթում տեղավորվեցին ճալա գյուղում: Ընդ որում' Կարապետ սրբազանը և զորապետ Գեորգի Բագրատիոնին գիշերում էին Քուռի աջ ափին գտնվող կիսաավերակ բերդում (հիմա այդ բերդից մնացել է մի փլատակ պատ' ջրի մեջ): Շրջագայելով Արցախի Սանջակի դատարկ գյուղերը, հետ վերադարձան և գադթվածներից կազմեցին հատուկ խորհուրդ, որի անդամներից յուրաքանչյուրը պետք է իր գյուղի անդամներին տեղավորեր իրեն

27

հատկացված գյուղում: Գյուղերի վրա բաժանման ժամանակ հաշվի էր առնվում այն հանգամանքը, որ նույն գյուղում տեղավորվածները կրոնական հավատալի­քով (լուսավորչական, կաթոլիկ) չտարբերվեին ե հողը բավարարեր: Սեծահա- րուստներից յուրաքանչյուրն ուներ իրեն ենթարկվող գյուղերը, նրանք պատաս­խանատու էին հասցնել իրենց հատկացված գյուղը, տեղավորել և բաժանել հողամասերը:

Արհեստավորնէտին տեղավորեցին Ռաբատ քաղաքում, մի մասին էլ' Ացխուրի բերդի շրջակայքում:

Գաղթի ճանապարհը շատ դժվար էր, նրանք պիտի անցնեին խարւմպա ճանապարհներով, անլվա, սոված, ոտաբոբիկ, շատ դեպքէտում տղամարդիկ գալիս էին ոտքով, քայլելով այդ երկար ու ձիգ ճանապարհը: Շատերը իրենց հանգրվանները գտան օտար հողերում, անցան-գնացին մոռացված:

Գաղթի ճանապարհը տևեց յոթ ամիս, գաղթականները օրերով, շաբաթներով մնում էին այս կամ այն փլատակ գյուղում, կամ ուղղակի քնում էին բացօթյա' ծառերի տակ: Գաղթականների սայլերը լավ չէին կահավորված, տախտակ չու­նենալու պատճառով գաղթողները ճանապարհին որոշ հնարամտությունների էին դիմում, ծառի բարակ ճյուղերից քթոցներ էին գործում, չաթսաններ դնում սայլի վրա, մեջը լցնում խոտ, փոքրիկներին ու հիվանդներին պառկեցնում այդ չաթսաների մեջ ու շարժվում առաջ: Երբ հասան Ախալցխա, վալեցիները տեսան, որ սայլերի վրա քթոցներ կան, ուղղակի զարմացան: Եվ հետագայում խնդալու համար ասում էին. «Թքվեն կոտորիտ չամռսուլեբուլեպի խառաթ», այսինքն' դուք քթոցով եկածներ եք: Իհարկե, որոշ դեպքերում պախարակում էին. սակայն փաստը մնում է փաստ, որ դա հնարամտություն էր.

Ախալցխայում կազմված կառավարական խորհուրդը մի խումբ գործունյա մարդիկ էին, որոնց հավատում ու լսում էին գաղթականները: Դրանք էին.

1. Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունի2. արքեպիսկոպոս Սերյան (կաթոլիկ)3. Պողոս վարդապետ4. քահանա Ուռումօղլյանց:

ԱՇԽԱՐՀԱԿԱՆՆԵՐ1. Վասիլի Բեյբությանց2. Գեորգի Բագրատիոնի3 Գեորգի Դիդիմաշվիլի4. էրակլի Սայսուրաձե5. Գևորգ աղա Բայբուրդյան:

Գյուղերի վրա բաժանում էին ըստ ցանկության, սակայն շատ բան կախված էր այդ գյուղի ղեկավարից, նրա հմտությունից ու հեռատեսությունից: Համենայն դեպս' բաժանումը կատարվեց ոչ ստիպողական, գյուղացիները չգիտէփն, թե որն է լավը՝ Հողը շատ էր, բնությունը, ջուրը, օդը ապրելու համար շատ լավ:

28

Գյուղերում հողաբաժանումը шОу էր կացվում ըսւր շնչի: Հողը բաժանում էին երեք կարգով' բերրի, կիսաբերրի ե ոչ բերրի: Իսկ արոտավայրերը բաժանեցին ըստ համայնքների: Հողի բաժանման ժամանակ նկատի էր առնվում նաե աղաների քանակը, եթե ընտանիքում կար 5 մանչուկ, իսկ մյուսում 5 աղջնակ, տղաներին 0,15 հողամաս շատ էր տրվում, նկատի առնելով հետագա հողա­բաժանումը: Ընղհանուր համայնական հողից ստանում էին հավասար, ըստ հողի կարգի: Բացառված չէին նաե հողաբաժանման խախտումները, հանձնա­ժողովի անդամները որոշ չափով խախտելով բաժանման կարգը, իրենք էին վերցնում ««լավ» հողամասերը: Նվիրատվություն էին անում այս կամ այն ընկերոջը կամ հարազատին: Կան գրավոր ե բանավոր փաստեր, որ ղեկավար մարդիկ ենթարկվել են պարսավանքի, տուգանքի:

Կար նաե այսպիսի օրենք, արտագաղթածների հողերի մի մասը մինչե մեր գաղթելը տիրապետել էին տեղական ադաներն ու բեկերը, և քանի որ նոր գաղթած գյուղացի ներին իրավունք չունեին ճորտացնելու, ստիպված էին իրենց հողի ավելցուկը վաճառել փողով կամ կիսրարով տալ ցանկացող գյուղացու:

Քաղաքներում ապրող շատ մեծահարուստներ նախկին աղաներից գնեցին շատ հողատարածքներ և դարձան կալվածատերեր, գնած հողը տալիս էին վարձով և ստանում իրենց փայաբաժինը:

Աղա Բայբուրդյանները գնեցին «Շաբանիպել» կոչվող խոտհանդը, Ինճիկյանները վարձով վերցրին «Կոնջդայի» տյուզը, Թյությունջյանները գնեցին Ծղալթբիլայի դաշտերից մեկը, որը կոչվում էր «Ձուսկա», ներկայիս երկաթգծի կայարանի հոդերը գնեցին ռաբատցի Ջիլավյանները ե Կարապետ աղան: Ներկայիս պահածոների գործարանի տեղի հողերը գնեցին աղա Ջեյթունցին և աղա Ինճիկյանը' Սուջիանների հետ միասին: Ահա այսպես էր հողաբաժանումն ու հողատիրացումը գաղթից հետո:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

ԱԽԱԼՑԽԱ

Հարյուր վաթսուն տարի առաջ մեզանից,Մեր պապերը ելան հին էրզրումից.Փախչելով թուրքի բարբարոս լծից,Ելան, գաղթեցին բուն հայրենիքից:

Թողին տուն ու տեղ, կայք ու ունեցվածք,Թողին արտ, արոտ, կով, գութան, կալվածք.Ազատ ապրելու տենչով համակված,Նրանք գաղթողի ցուպը ձեռքն առած.

29

Երկար, տանջալից ճանապարհ անցան.Եկան փրփրած Ախուրյանն անցան.Հին Գյումրին թողած' Ջավախքով անցան, Ախալցխան ընտրեցին իրենց օթեան:

Հին Տայքը նրանց իր գիրկը առավ,Գյուղեր ու քաղաք շինություն առան.Արհեստ ու արվեստ շուտով ծաղկեցին, Պարտեզ ու այգի կանաչ գույն առան:

Կամուրջ կապեցին Փոցխովի վրա,Իրար միացան Ռաբատ, Մարտա,Հիմնեցին գյուղերը' Նորեր Տամալա,Սուիլիս, Ծինութան ե Ծղալթրիլա:

Մաճկալը արտը հերկել սկսեց,Գարի ու ցորեն առատ բերք տվեց,Խնձորը ծառին աշնանը կարմրեց.Անտառում փայտահատի կացինը հնչեց:

Քաղաքում բազում արհեստավորներ Երկաթ կռեցին, շինեցին խոփեր.Արծաթն ու ոսկին ե այլ մետաղնէտ,Հմուտ վարպետները շինեցին զարդեր.

Հիմնեցին դպրոց ու եկեղեցի,Բազում ուխտատեղ, մայր եկեղեցի,Որ ուխտի գնան այստեղ գյուղացիք,Նոր հարևաններ հայ, թուրք, վրացի:

Բազում ցեղեր ու ազգեր հին Սեսխեթի,Իրար նայեցին ու սովորեցին,Նոր բերած արհեստով ու սովորույթներով, Հին Սեխսին շենացրին, Ախալցխա դարձրին

Ու այսպես տարիները եկան ու անցան,Հին կարնեցին նոր հայրենիք շինեց, Վարդագույն տուֆից տուն կառուցեց.Իր նոր հայրենիքը այսպես շենացրեց

Բայց խաղաղ կյանքը շեշտակի փոխվեց,Ահել ու ջահել իրարով անցան,Նորից բռնեցին ցուպը գաղթողի,Այս անգամ դեպի նոր Ռուսաստան:

1995 թ., 10 հոզիսի ք. Վալե

ՆԻԿՈԼԱՅ I ԿԱՅՍՐԻ ԱՅՑԸ ԹԲԻԼԻՍԻ-ԱԽԱԼՑԽԱ֊ԱԲԱՍԹՈՒՄԱՆ-ԱԽԱԼՔԱԼԱՔ֊

ԳՅՈՒՄՐԻ֊ԵՐԵՎԱՆ

1837 թվականին, երբ արդեն վավերացվել էին բոլոր կարգի պայմանագրերը, զինվորականությունը հետպատերազմյան ժամանակների պայմանների համաձայն տեղաբաշխված էին, ռուսական կայսրության կայսրը' Նիկոլայ Պավլովիչ Ռոմանովը (Նիկոլայ I) որոշեց ժամանել Վրաստան, Հայաստան ե մոտիկից ծանոթանալ հարավային սահմանների ամրություններին:

Կայսրի շքախումբը կազմված էր 300 հոգանոց հեծելազորային գումար­տակից: Թագավորական կառքերի քարավանը 20 կառքերից կազմված շարա­սյուն էր, բազմաթիվ աղախիններով, սպասավորներով:

Կայսրին ուղեկցում էին պաշտպանության նախարարության բարձրաստիճան սպաներն ու գեներալները: Կայսրի հետ Կովկաս էր ժամանում կայսրուհի Ալեքսանդրս] Ռոմանովան, որն ուներ նույնպես իր շքախումբը: Կայսրի ուղևո­րության ճանապարհն էր' Պետրոգրադ, Մոսկվա, Դոնի Ռոստով, Վլադիկավկազ և վրացական ռազմավարական ճանապարհով Թիֆլիս (Թբիլիսի):

1837 թվականի սեպտեմբերին կայսրը դուրս եկավ մայրաքաղաքից ե Թիֆլիս հասավ հոկտեմբերի 10-ին: Թիֆլիսում նրան դիմավորեցին իշխան Պասկեիչը, իշխան Ռոզինը, զորւսվար Պանկրւստովը, գնդապետ Բոթեն, կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցին և այլ պաշտոնական անձինք: Կայսրը ե կայսրուհին ժամանելով Թիֆլիս, հյուրընկալվեցին իշխան Կորոնցովի հյուրընկալ օջախում:

Հոկտեմբերի 10-ին կայսրն իր շքախմբով, որում ավելացան որոշ բարձ­րաստիճան չինովնիկներ, ժամանեց Ախալցխա: Մոտենալով Ախալցխային, ծա­ղիկներ դրեց «Պամյատնիկ» կոչվող հուշարձանին, որը կառուցված էր ի հի­շատակ 3000 ռուս զինվորների, որոնք զոհվեցին Ախալցխայի բերդի, Ռաբատ քաղաքի գրավման ժամանակ:

Կայսրի կառքը իր շքախմբով մտավ Ռաբատ, հանգրվանեց Սուրբ Աննայի եկեղեցու կողքին գտնվող մեծահարուստ Գեորգի Դիղիմամիշվիլու վեհաշուք բնակարանում, այն սենյակում, որում 1830 թվականից մինչև 1835 թվականը բնակվել էր Կարապետ սրբազանը: Հաջորդ առավոտյան Կարապետ սրբազանը

31

պատարագ մատուցեց Սուրբ Աննայի եկեղեցում' ի պատիվ Ռոմանովների ընտանիքի: Սուրբ Աննայի եկեղեցու մեծ սրահում նստած էին կայսր Սիկոլայ 1-ը, կայսրուհի Ալեքսանդրա Ռոմանովան, կոմս Պասկեիչը, իշխան Ռոզինը. արքեպիսկոպոս Բագրատունին, Ախալցխայի բարեգործական խորհրդի անդամները' գեներալ Վասիլի Առաքելովիչ Բեյբությանը, գեներալ Բագրատիոնին, արքեպիսկոպոս Սեթյանը, Գեորգի Դիդիմամիշվիլին U այլն:

Պատարագից հետո կայսրը Կարապետ սրբազանին հանձնեց կառավարա­կան բարձր շքանշան' «Սուրբ Աննայի շքանշանը»:

Սրբազանը մեծ տպավորություն թողեց թագուհու վրա իր խորամտությամբ, քաղաքական հեռատեսությամբ, գործունեությամբ: Թագուհին սրբազանին նվիրեց 5000 ռուբլի իր անձնական ծախսերի համար: Սակայն սրբազանը գումարը ծախսեց դպրոցական և եկեղեցական շինարարության վրա:

Կայսրուհին U կայսրը սրբազանին առաջարկեցին տեղափոխվել մայրաքա­ղաք Թբիլիսիում ապրելու համար ե նվիրեցին հատուկ կալվածք Թբիլիսիի մոտակայքում Գերմանական Կոլոնիայի հողերից: Այդ հոդերում ամբողջությամբ կարող էին տեղավորվել Ախալցխայի հայ գաղթականները: Սակայն սրբազանը չհամաձայնվեց այդ առաջարկին: «Ես չեմ կարող թողնել իմ գաղթականներին բաժան-բաժան. դա իմ կողմից անմարդկային վերաբերմունք կլինի նրանց հանդեպ»,- ասաց սրբազանը:

Սրբազանը կայսրից խնդրեց որոշ օգնություն, նորակառույց քաղաքի շինարարության համար, որին ախալցխացիներն անվանում էին «Վերին պլան»:

Կայսր Նիկոլայ 1-ը ե կայսրուհին երեք օր շրջագայեցին Ախալցխայի շրջանի գեղատեսիլ վայրերը, անուշ արեցին Ախալցխայի տանձն ու խնձորը, սալորն ու ջանջուլը ե ուղևորվեցին Աբասթումանի:

Թագուհին շատ հետաքրքրությամբ ուսումնասիրեց Աբասթումանը, նրան շատ դուր եկան Աբասթումանի օղն ու ջուրը, իսկ ավելի շատ նրան դուր եկավ տաք ջուրը ե թագուհու առաջարկությամբ որոշվեց մեծ գումար հատ­կացնել Աբասթումանի առողջարանի կառուցման համար:

Կայսրը երկու շաբաթ մնալուց հետո ուղևորվեց Երևան: Արա շքախումբը անցնելով Ասպիձա գյուղաքաղաքով, հետաքրքրվեց եղած բերդերով: Կայսրն հետաքրքրվեց Իրթվինի բերդով և առաջարկեց բերդը վերանորոգել: Կայսրն իր շքախմբով մի օր մնաց Ախալքալաքում, հետաքրքրվեց նրա բնական դիրքով, գաղթականների տեղաբաշխման հարցերով և շարժվեց դեպի Գյումրի: Կայսրուհին նայելով Գյումրիի դաշտավայրը, հետաքրքրվեց և առաջարկեց այստեղ կազմակերպել հեծյալ զորամաս' պոլիգոն Երբ հյուրասիրվեցին քաղաքապետի մոտ. կայսրուհին խնդրեց կայսրից' Գյումրին վերանվանել Ալեքսանդրապոլ (թագուհու անունով), խնդրանքը կատարված էր ե մինչև 1924 թվականը կոչվում էր Ալեքսանդրապոլ, իսկ հետո' Լենինական

1837 թվականի հոկտեմբերի վերջերին շքախումբը հասավ Երևան Այսպիսով' ավարտվեց էրզրումյան գաղթի համառոտ պատմությունը, գաղթի

պատճառներն ու ընթացքը:

32

ԷՐՋՐՈՒՄ8ԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻՆԵՐԸ ԳԱՂԹԻՑ ՀԵՏՈ

ՄԵՆՔ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻՆԵՐ ԵՆՔ ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԱՐՄԱՏՆԵՐՈՎ

1830 թվականի ամռան ամիսներին, երբ էրզրումյան ախալցխացիները գաղ­թեցին Ախալցխայի փաշայություն, նրանք խղճուկ հագուստներով էին, անտուն- անօթեան, կիսաքաղց ու վտիտ: Նայողի աչքերում նրանց դալուկ դեմքը հիշեց­նում էր մարդկային այն անասելի կերպարանքը, որ կարծես այլևս հնարավոր չէր վերածնվել, ապրել ու զարգանալ:

Սակայն հայի հեռատեսությունն ու աշխատասիրությունը, դժվարությունների, արհավիրքնկփ դեմ պայքարի փորձը, դիմացկունությունն ու հմտությունը նրանց տոգորեց ու համախմբեց: Նրանք լեզու գտան տեղացիների հետ: Իրենց հավա­տարմությամբ ու աշխատանքային վարպետությամբ շատ շուտ ընկերացան տեղացիների հետ' լիներ թուրք, վրացի, հույն կամ հրեա: ժրաջան արհեստա­վորները շուտ հասկացան տեղական ժոդովուրդների պահանջները, ընկերացան տեղական առևտրականների հետ, շուտ նկատեցին շուկայի պահանջները: Որոշ հմուտ առևտրականներ անգամ վերադարձան էրզրոււՐ ապրանքներ բերելու: Տեղական արհեստավորների արհեստանոցների կողքին ստեղծեցին իրենց արհես­տանոցները. արտադրում էին այնպիսի ապրանքներ, որոնց կարիքն ուներ տեղա­կան ժողովուրդը, բայց վարպետ չուներ:

Կյանքը զարմանալիորեն վերափոխվեց, զարգացավ: Երբ սկսվեց Փոցխովի աջ ափին նոր քաղաքի կառուցումը, քաղաքացիներն ստացան 300 մ հողամաս: Շատերը վարպետ վարձելու կարիք չունեին, իրենք էին կառուցում իրենց բնա­կելի տները: Առաջինը վեր խոյացան մեծահարուստների տները: Կենտրոնական փողոցում երևացին տուն-արհեստանոցներն ու առաջին քարվանսարաները:

Գյուղերում դրությունն ավելի լուրջ էր' քաշող անասուններ չունեին: Նրանք մոտակա գյուղի գյուղացիներից վարձում էին քաշող անասուններ (աշնանային հատուցմամբ) ու վարում ստացած արտերը:

Շատերը գնում էին թուրքական կամ վրացական գյուղերը աշխատանքի' պարենով կամ դրամով, այնպես որ 1831 թվականի աշնանը գյուղերում նկատելի կերպով կյանքն աշխուժացավ:

Յուրաքանչյուր գաղթական ստանում էր պետական նպաստ, ազատված էր պետական հարկից 3-5 տարով, սակայն գաղթականը մնում է գաղթական, նրան չէր ուրախացնում համարյա ոչինչ: Նրա աչքերից չէր հեռանում իր թողած հնադարյան հայրենիքը, տունը, հողն ու ջուրը, հարազատների լքված գերեզ­մանները, իրենց մանկության ու պատանեկության վառ հիշողությունները: Բայց ինչ արած' հայի բախտը այդպես էր դասավորված, նա պիտի կառուցեր, թողներ ու գնար:

Ախալցխայի 15 հայկական գյուղերը մեկ տարում վերջացրին հողաբաժա­նումը, ունեցան իրենց սեփական հողատարածքները:

33

Սիրելի ընթերցող, Ախալցխայի 15 հայկական գյուղերի ե նրանց շրջկենտրոնի' Ախալցխայի մասին կկարղաք ներքևում իմ շարադրածից:

ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ախալցխան հին անունով' Սա-Մցխե, կամ երկիր ՍԵսխաց: 1227 թվականին վրաց Թամադա թագուհին ժամանելով Ախալցխա, նորոգեց հին բերդը և անվանեց Ախալի-Ցիխե, որը վրացերենով նշանակում է «Նոր բերդ»: Մինչ այդ. Ախալցխային անվանում էին Երկիր ՍԵսխաց:

1414 թվականին պարսկական մեծաթիվ բանակը շարժվեց Ախալցխայի վրա: Ախւսլցխացիներն ուժեղ դիմադրություն ցույց տվեցին, բայց ուժերի անհավասա­րության պատճառով պարտվեցին' թշնամին գերեց հարյուրավոր ախալցխա- ցիների:

1236 թվականին թաթար-մոնղոլները գրավեցին Աղվանքը. մտան Գյանջա, Հայաստանի հյուսիսային շրջանները, ավերեցին վրացական գյուղերն ու ավան­ները: Մտան Ջավախք, թալանեցին գյուղերն ու հարուստ ավարով հետ վերա­դարձան: Չբավարարվելով այդ ավարից, մի մեծ զորամասով թաթար զորապետը շարժվեց Ախալցխա, գրավեց բերդը, թալանեց ունեցվածքն ու հետ վերադարձավ: Սակայն դրանով էլ չբավարարվեցին' մի քանի վրացական գյուղեր բաժանեցին թաթար զինվորների միջև, որոնք ընդմիշտ մնացին Ացղուրիում, Սաղունեթում, Ծինիսում, Ծինուբանում և Ակառայում: Հետագայում նրանց անվանում էին «եռլի թուրքեր», այսինքն' «հիմնական թուրքեր»:

1266 թվականին Ախալցխայի բնակիչ Սարգիս Ծաղելին մոնղոլների օգնու­թյամբ Սամցխեն անջատում է Վրաստանից ե դառնում նրա լիառատ իշխանը: Վրաստանի այդ ժամանակվա թագավորը ստիպված համակերպվում է ստեղծված դրության հետ և, այսպիսով Ախալցխան անջատվում է Վրաստանից:

1508 թվականին սուլթան Մյուրադ ll-ը գրավում է Ախալցխան, ավերում է բերդը ու հեռանում:

՜-^ 1576 թվականին տեղական հովանավորողների անկազմակերպ ղեկավարու­թյան պատճառով թուրքական զորքը Թահման փաշայի հրամանատարությամբ գրավեց Ախալցխան: Թուրքական սուլթան Մյուրեդ Ill-ի հրամանով Ախալցխան վերափոխվեց փաշայության և նրա առաջին աթաբեկ նշանակվեց Սեյֆիտ փաշան (այս փաստերը հաստատում է վրաց պատմաբան ճիվանշիրը):

Մինչև, տեղի կունենար ռուսների կողմից Ախալցխայի գրավումը, շրջանի մի քանի գյուղերում ավելացան, այսպես կոչված, թարաքամաները: Նրանք քոչվոր անասնապահներ էին և գլխավորապես բնակվեցին լեռնային շրջաններում:

Ախալցխան միջնադարյան Արաստանի ամենահարուստ քաղաքն էր: Գտնվելով առևտրական ճանապարհի խաչմերուկի վրա, լի էր ամեն ինչով: Թուր­քիայից եկող վաճառականները Ախալցխայում էին հանգստանում, փոխանակում բերած ապրանքները, տեղափոխում Թիֆլիս կամ վրացական այլ քաղաքներ:

Ախալցխայի Ռաբատ կոչվող թաղամասը միշտ աշխույժ էր, այնտեղ կարելի

34

Էր տեսնել թուրք, արաբ, պարսիկ առևտրականների: Ռաբատի քարվանսա­րաներն ու չարսուները լիքն էին արևելյան և ասիական ապրանքներով:

Ախալցխան ավելի աշխուժացավ, երբ 1830 թվականին էրզրումի (Կաբինի) վիլայեթից Ախալցխա գաղթեցին հազարավոր հայեր. Գաղթած հայ արհեստավոր­ներն ու առևտրականները տեղավորվեցին հին քաղաքի ու բերդի շրջակայքում: Ունևոր արհեստավորները գնեցին արհեստանոցներ, օգտվեցին տեղական հումքից և սկսեցին աշխատել: Արհեստավորների մի մասը տեղավորվեց Ացխուրի բերդի շրջակայքում: Իրենց առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու ղեկավարությամբ Ռաբատում բացվեցին արհեստանոցներ: Տեղացի հայ, վրացի, հրեա արհեստավորները նկատեցին նոր գաղթած արհեստավորների արհեստում ունեցած վարպետության հմտությունները, միանգամից ընդօրինակեցին և անգամ որոշ օգնություն կազմակերպեցին' նոր եկած վարպետներին աշխատանքի տեղավորելու համար:

Սկզբնական շրջանում արհեստավորներն աշխատանքի անցան տեղական արհեստավորների արհեստանոցներում: Հետագայում ունեցած հաջողություննէտի շնորհիվ բացեցին իրենց սեփական արհեստանոցները:

Նկատի առնելով, որ մեծ արհեստանոց բացելու համար մեծ գումար է անհրաժեշտ, դիմեցին քաղաքի ղեկավար Կարապետ սրբազանին, որպեսզի նա' որպես միջնորդ, օգնի իրենց' կառավարությունից վարկեր ստանալու համար. Կառավարությունը հարգեց Կարապետ սրբազանի խնդրանքը և արհեստավոր­ները թե օգնություն, թե վարկ ստացան:

Առևտրականները արհեստավորների արտադրած ապրանքը վաճառում էին տեղացի թուրքերի և վրացիների վրա, գլխավորապես փոխանակում էին գյուղատնտեսական մթերքներով:

Մեր էրզրումյան գաղթի առաջին տարիներին ի՞նչ էր ներկայացնում իրենից Ռաբատ կոչվող քաղաքը:

Ռաբատ' արաբերեն նշանակում է հանգստավայր: Իր ժամանակին այս վայ­րերը հանդիսացել են նվաճողների հարուստ մասի հանգստավայրերը:

Օդի մաքրությունը, եղանակի մեղմությունը, քաղցրահամ ջրերը, մրգեղենի առատությունը և գլխավորը' Ախալցխան, որպես առևտրական ճանապարհների խաչմերուկ, գրավում էր հարուստներին:

Մինչև ռուսների կողմից գրավվելը Ախալցխայի փաշայությունը խիտ էր բնակեցված: Ապրում էին վրացիներ, թուրքեր, հրեաներ, հայ կաթոլիկներ, հույներ, քրդեր և այլ ազգեր: Այս բազմաքանակ էթնիկական կազմը բացատրվում է նրանով, որ Ախալցխա աշխարհը միշտ եղել է քոչվորների ճանապարհի խաչ­մերուկը: Գալով հասնելով Ախալցխա, քոչվորների մի մասը գերադասում էր մնալ այս վայրերում և կազմել իրենց համայնքները' խառնվելով տեղական թուրքերի և վրացիների հետ, ընդունելով տեղական կրոնական հավատները:

Երբ 1829թ. Ախալցխայում վերացվեց փաշայությունը և այն անցավ Ռուսական Կայսրության հպատակությանը, ոմանք գերադասեցին թողնել Ախալցխան և անցել Թուրքիա: Դեպի Թուրքիա գաղթողների վրա ճնշում չէր գործադրվում,

35

բայց շատ վրացիներ ընդունել էին մահմեդականությունը, և չուզեցին մնալ քրիստոնյա պետության տիրապետության տակ:

Մինչև էրզրումյան գաղթը Ախալցխան խիտ էր բնակեցված, բայց ռուս֊ թուրքական երկրորդ պատերազմից հետո այն որոշ չափով նոսրացավ: Մի մասը գաղթեց Թուրքիա, իսկ առանձնապես վրացիները' Վրաստանի կենտրո­նական և արևելյան շրջանները:

Մինչև ախաախացիների էրզրումյան գաղթը Ռաբատում ապրում էին.1. Հայ կաթոլիկներ (565 ընտանիք, 625 տղամարդ)2. Հայ լուսավորչականներ (26 ընտանիք, 64 տղամարդ)3. Վրացիներ (կաթոլիկներ 44 ընտանիք, 94 տդամւսրդ)4. Հրեաներ (117 ընտանիք, 517 տղամարդ)5. Մահմեդականներ (24 ընտանիք, 64 տղամարդ):Կային նաև այլ ազգային փոքրամասնություններ:Էրզրումյան գաղթիս հետո հայփի քանակը Ռաբատում աւքսլաւյավ և կազմվեց

հետևյալ ւյոււյակը.1. Հայ լուսավորչականներ ֊ 400 ընտանիք, 1542 տղամարդ2. Հայ կաթոլիկներ - 150 ընտանիք, 296 տղամարդ:Ըստ այս ցուցակի հայ կաթոլիկների քանակը պակասել է: Ըստ երևույթին

շատ կաթոլիկ հայեր, ովքեր վրացախոս էին, գերադասել են գաղթը դեպի Վրաս­տանի խորքերը, կամ էլ վրացականացել են: Այս փաստերը պատմական են: Պատմությունը լավ ծանոթ է ազգերի այս կամ այն կողմի ձուլմանը:

1728 թվականին Սխիթարյանների միաբանության աշակերտ Հակոբիոս Բու- դաղյանը Ախալցխայի Սուրբ Աննա եկեղեցում պատարագ մատուցելիս հաշվել է 2000-ից ավել հայ կաթոլիկներ: 1728 թ. աշնանը Ախալցխայում բռնկված համաճարակը տարավ շատ մարդկանց: Հակոբիոս Բուդադյանը գրում է. «Շատ մարդիկ մահացան, դիակներն անթիվ էին, հավաքող չկար: Մարդիկ փախչում էին անտառները, ապրում էին քարանձավներում: Ով չկարողացավ փախչել' մեռավ»:

Հին Ռաբատը շատ գեղեցիկ էր: Երբ նայում էիր Փոցխով գետի աջ ափից, քո առաջ երևում էր մի հոյակապ բարձրություն' իր ատամնավոր բերդով, իր զառիթափ բարձունքով, զիգզագաձև ճանապարհներով, գեղեցիկ ծառուղիներով: Երբ բարձրանում ես ու մոտենում բերդի լայնածավալ հրապարակին, քո առջև երևում է ամբողջ Ռաբատ քաղաքն իր բազմաթիվ եկեղեցիներով, միջնադարյան տիպի փողոցներով: Ռաբատն իսկական միջնադարյան էր իր շուկայով, քար­վանսարայով. պարսկական ու թուրքական տարազներով հագնված մարդկանցով: Ավադ, երբ 1828 թվականին ռուսները գրավեցին Ռաբատը, պատերազմը թողեց իր հետքերը' կործանվեցին շատ մզկիթներ, քարվանսարաներ և պատմական նշանակություն ունեցող հուշարձաններ

36

ՈՐՈՇ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՀԻՆ ԵՎ ՆՈՐ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ախալցխա քաղաքի հին թաղամասը, որը պատմության մեջ կոչվում է Ռաբատ, շաւր նման է մեր Անի քաղաքին. Ռաբաւրն Անիի նման բազմաեկեղե- ցիների քաղաք է: Դարերի ընթացքում կառուցել են մեծ ու փոքր բերղեր, մզկիթներ, աղոթարաններ, եկեղեցիներ, պատմական նշանակություն ունեցող մատուռներ ու խաչքարեր:

Ամենահոյակապ հուշարձանը բերդի միջի մզկիթն է, որը ճարտարապե­տության գլուխգործոց է: ճիշտ է, բերդը լրիվ վերակառուցվեց վրաց թագուհի Թամարայի տիրապետության ժամանակ, բայց բերդի վերակառուցումը միակն էր. ուրիշ ոչ մի պատմական հուշարձան չկառուցվեց: Դրա հիմնական պատճառը օտար նվաճողներն էին: Ախալցխայում ապրող վրացիներն ու մյուս ազգերը հանգիստ չունեցան, որպեսզի կարողանային մտածել հուշարձանների մասին: Մի օտար թալանչիից չպրծած, ներս էր խուժում մյուսը, մինչ վերականգնում էին մի ավերակը, մյուսն էր առաջանում: Այսպես կորչում, հողին էր հավասարվում ամենալավն ու ամենապատմականը:

Բերդի ներսում կառուցված ամենաճարտարապետական կառույցը մզկիթն էր, որի կառուցման նախաձեռնողն Ախալցխայի աթաբեկ Ահմեդ փաշան էր (մոտավորապես 1705-1707 թվականներ): Մզկիթի գլխավոր ճարտարապետն իտալացի էր' Կենետիկ քաղաքից, որը երկար տարիներ աշխատել էր Վենետիկի Դոժի պալատական ճարտարապետ:

Մզկիթի ներսում, գավիթի վրա կա արաբերեն արձանագրություն այն մասին, որ բերդը նորոգված է 1707 թվականին, իսկ մզկիթի կառույցի ավարտն ու բացումը տեղի են ունեցել 1752 թվականին: Մզկիթի բացմանը ներկա են եղել բերդի փաշան, Ստամբուլից կանչված մուսուլմանական ավագ շեյխը բացման ժամանակ բերդի Ցիա փաշան հյուրասիրել է նաե Ռաբատի ավագ քրիստոնյա հոգևորականներին ե քաղաքի ավագներին:

Նշանավոր էր նաև բերդի մինարեն, որն ուներ 430 ոտք բարձրություն, պատրաստված էր սրբատաշ քարերից՛ 1828 թ. Ախալցխայի գրավումից հետո Ռուսական հրամանատարությունը բոլորը կործանեց: Ռաբատ թաղամասում կան շատ աղբյուրներ, որոնք ունեն հին պատմություն. Օրինակ՝ 1734 թվականին բերդի ավագ տնօրեն Ահմեդ փաշան 14 կմ բերդից դեպի հյուսիս գտնվող անտառից կավե խողովակներով խմելու ջուր բերեց բերդի ու քաղաքի համար:

Ռաբատից դեպի ներքև, Փոցխով գետի վրա, առաջին անգամ փայտե կամուրջ կառուցվեց 1833 թվականին: Այդ կամրջով էին տեղափոխում նոր քաղաքի շինարարության շինանյութը: Կամուրջը կանգնած էր երեք սյուների վրա. հաստ կոնդերից միացած, կոնդերի վրա հաստ տախտակներով հատակած: Կամուրջի լայնությունը 3,5 մետրից ավել չէր. դա հիմնականում անցուդարձի ճանապարհ էր:

Հարուստ աղաները զավթեցին հողամասի լավ տեղերն ու միանգամից

37

սկսեցին կառուցել իրենց տները: եաե նկատի էր առնվում արհեստների բնույթի: Տների հետ միասին կառուցվում էին նաև քարվանսարաներ

Հոյակապ տներ կառուցեցին աղաներ Գնորդ Բայբուրդյանը, Կարապետ Լալայանցը, կալվածատեր Սուրենյանցը, Սուջյանները, Չիֆթալարյանները, Այվազյանները. Ազնաուրյանները ե շատ ու շատ ուրիշներ:

Ախալցխայի հոգնոր ե աշխարհիկ ղեկավար Կարապետ սրբազանը անդադ­րում աշխատում էր ն իր ներդրումն ուներ նոր քաղաքի եկեղեցիների ու կրթօ­ջախների կառուցման պատվավոր գործում: ճիշտ է Ռաբատում շատ կային եկեղեցիներ ու աղոթարաններ, բայց դրանք համարյա բոլորն էլ պատկանում էին կաթոլիկ դավանանքին: Լուսավորչականներն ուզում էին ունենալ իրենց' Առաքելական եկեղեցին: Այդ էր պատճառը, որ առաջին շինությունը դարձավ Սուրբ Խաչ Ամենափրկիչ եկեղեցին:

Հայ կաթոլիկները երկար ժամանակ ապրելով վրացիների հետ' խոսում էին վրացերեն ե մոռացել էին իրենց մայրենիս, չնայած եկեղեցիներում լսում էին հայերեն ե լատիներեն լեզվով տրվող պատարագներ:

Ախալցխայի կաթոլիկներին անվանում էին վրացի կաթոլիկներ, կամ ուղղակի' հռոմեական: Նրանց թիվն ավելի շատ էր, քան կւս գրանցումներում:

ՌԱԲԱՏԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿ ԾԽԱԿԱՆՆԵՐԻ ԹԻՎԸ1. Սուրբ Մկրտիչ եկեղեցին ուներ 1180 ծխական2. Սուրբ Խաչ եկեղեցին ուներ 740 ծխական3. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ուներ 740 ծխական4. Սուրբ Խաչ Երեմյա եկեղեցին ուներ 708 ծխական Ընդամենը 5576 ծխական:Ախալցխայի հայ կաթոլիկներն իրենց եկեղեցիներով առաջինն են եղել

Անդրկովկասում: Նրանք կապ են ունեցել Ախալքալաքի, Լոռվա, Ալեքսանդրապոլի կաթոլիկների հետ: Քանի որ չեն ունեցել հայ կաթոլիկ եպիսկոպոս, ենթարկվել են Սարատովի լատին եպիսկոպոսին:

Էրզրումյան գաղթից հետո նոր գաղթած հայ կաթոլիկները որոշ ժամանակ իրենց ժամերգություններն անց էին կացնում հին' հայ կաթոլիկների եկեղեցի­ներում: Բայց քանի որ նրանցից շատերը խոսում էին վրացերեն, որոշեցին նոր պլանում ունենալ իրենց հայ կաթոլիկական եկեղեցին, որը կառուցվեց քաղաքի կենտրոնում (այժմյան շրջկոմի շենքի նախկին տեղում), որը կոչվեց Սուրբ Աստվածածնի վերափոխման եկեղեցի:

Այդ հոյակապ շինության կառուցումն սկսվեց 1833 թվականին ե ավարտվեց 1836 թվականին: Եկեղեցին օծեց վարդապետ Եփրեմ Սեթյանը 7 կաթոլիկ վարդապետների հետ:

Հայր Սեթյանը վանեցի էր, Վանից գաղթած գաղթականների առաջնորդը: Փոքրաթիվ գաղթականների խմբով Սեթյանը 1831 թ. ժամանեց Ախալցխա:

Վարդապետ Սեթյանն իր ժամանակի կրթված վարդապետներից էր: Նա ձեռնամուխ եղավ կաթոլիկ եկեղեցու ե վարժարանի կառուցմանը: Վարժարանի

38

առաջին տնօրենն ու ուսուցիչն ինքն էր, դասավանդում էր կրոն, կրոնի պատ­մություն, փիլիսոփայություն, հայոց լեզու ե քերականություն (գրաբար): Բացի կաթոլիկներից, վարժարանում սովորում էին նաե լուսավորչականներ: Բացի Սեթյանից մեծ լումա ունի վարդապետ հայր էսային, որն իր գիտելիքներով սերմանեց լուսավորության ե ուսումի գաղափարի սերմը «ամեն հայ ախալցխա- ցու սրտում»,- գրում է «Մշակ» հանդեսը 1884 թվականին:

Հայր Սեթյանի մահից հետո վարժարանը մնաց անմխիթար վիճակում: Այլևս Վենետիկից վարդապետներ չեկան: Բայց հայր Սեթյանի անունը վառ մնաց ախալցխացիների սրտերում:

Վարժարանի խորանի կողքին կար հատուկ ավանդատուն, որը հետագայում դարձավ նրա գերեզմանոցը և բժշկատունը. Խորանի հետևում կար մի տապանաքար' նրա անունով փորագրված: 1946 թվականին եկեղեցին քանդեցին և նրա տեղը կառուցեցին կուսշրջկոմի շենքը: Հայր Սեթյանի աճյունը պատվով հանգրվանեց նոր գերեզմանում' Վերի Պլանի եկեղեցու բակում:

Հին քաղաքում' Ռաբատում, Ռաբատի ամենաբարձր բլուրի վրա է կանգնած հայ կաթոլիկների Սուրբ Նշան կամ Երզմյա Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է, 1451 թվականին, հետագայում մի քանի անգամ վերա­նորոգվել է: Նրա վրա կան արձանագրություններ, որոնց առաջին անգամ նկա­րագրել է Պետեր Պրոսեն: Դրանք վերաբերում են 1451-1454-1475-1490 թվական­ներին: Այդ եկեղեցու վերջին քահանան էր հայ կաթոլիկ Պողոս Հովակիմովիչ Պեժանովը: 1828 թ. օգոստոսի 15-ի ահեղ մարտերի ժամանակ նա քաջաբար ընկավ կռվի դաշտում: Նրա տապանաքարի վրա վրացերեն և հայերեն տառերով գրված է. «Քաջի մահով ընկավ Պողոս Պեժանովը»:

Ռաբատի Սուրբ Խաչ եկեղեցին երկար ժամանակ գտնվում էր անմխիթար վիճակում: 1866 թ. Ազնաուրյան եղբայրների օգնությամբ եկեղեցին վերանո­րոգվեց:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը գտնվում է հին Ռաբատում, այնքան էլ նման չէր եկեղեցու, նրան անվանում էին փոքր աղոթարան: Այն կառուցվել է 1356 թ : 1442 թ. այդ փոքրիկ աղոթատունը վերանորոգեցին և այն նմանվեց եկեղեցու: Նրա մեջ կա արձանագրություն. «Այստեղ է թաղված Աբրիամ II աբե­ղան»:

Հին քաղաքում կա նաև Ս. Հովհաննես Մկրտչի անվան եկեղեցի: Այն պատ­կանում է վրացի կաթոլիկներին: Եկեղեցում կա մի արձանագրություն' գրված վրացական հին եկեղեցական տառերով: Ռաբատի Սուրբ Խաչ եկեղեցին հայ կաթոլիկաց եկեղեցի է եղել, որը կառուցվել է 1694 թվականին: Այդ կառույցի նախաձեռնողներն ու կառուցողներն են եղել Պողոս և Վարդան Սեփիյան եղբայր­ները: Այս մասին հաստատում է Պետրոս Բեյբությանը 1898 թվականին լույս տեսած «Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարանի» I հատորի 61-րդ էջում:

Ռաբատի բերդի հյուսիս-արևելյան կողմում, հարթավայրի վրա է գտնվում Ս. Աստվածածին հոյակապ եկեղեցին, որը կառուցվել է 1875 թ.: Այդ եկեղեցին եղել է վրացի և ռուս լուսավորչականների եկեղեցին: 1930-ական թվականներին

39

շրջանի ղեկավարությունը որոշեց այն պահեստ դարձնել և մինչև 1985 թվականը եկեղեցին օգտագործվել է որպես պահեստ: Սակայն հանգանակության ե «Հնությունների պաշտպանության ֆոնդի» հաշվին եկեղեցին վերանորոգվեց ե այժմ գործում է որպես վրացական լուսավորչական եկեղեցի:

Ախալցխա բերդի զորանոցը 1828 թվականից մինչև 1960-ական թվականները մնաց որպես զորանոց, որտեղ տեղավորված էր սահմանապահ շտաբ-կայանն իր զինվորներով:

1960-ական թվականներին Ախալցխայից Ախալքալաք տանող ճանապարհի ձախ ափին' Փոցխով գետի աջ ափին, կառուցվեց նոր տիպային զորանոց սահմանապահ զորքերի համար: Կառույցի ավարտից հետո բերդի զորամասը տեղափոխվեց այդ նորակառույց տիպային զորանոցը: Բերդը որոշ ժամանակ մնաց դատարկ: Սակայն 80-ական թվականներին այն վերանորոգեցին ու այնտեղ տեղավորեցին զինվորական հոսպիտալը: Առ այսօր այդ հոսպիտալը գործում է:

Էրզրումյան հայերի գաղթն Ախալցխա արագացրեց եկեղեցիների և վարժա­րանների կառուցման գործը: Գաղթի առաջնորդ, արքեպիսկոպոս Կարապետ Բագրատունին ձեռնամուխ եղավ այղ նշանավոր օբյեկտների կառուցմանը: Նրա օրոք և նրա նախաձեռնությամբ կառուցվեց Ամենայն Փրկիչ եկեղեցին. Սուրբ Ստեփանոսի և Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցիները: Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցին նախկինում գործել է որպես մզկիթ: Հետագայում նրա տեղը կառուցեցին Ախալցխայի ուսումնարանը, որն անվանեցին Կարապետյան վարժարան: Այստեղ սովորել են հարյուրավոր հայ մանուկներ: Այդ դպրոցի ուսուցման գործում մեծ լումա ունի հայ մեծանուն գրող Ղազարոս Աղայանը, որը դասավանդել է այնտեղ հայոց լեզու և գրականություն: 1968 թվականին քաղաքի այղ հինավուրց դպրոցը քանդեցին և նրա տեղը կառուցեցին շրջանային պոստ-շտաբ.

Նոր քաղաքի Ամենայն Փրկիչ եկեղեցին, որը քաղաքի մայր եկեղեցին էր համարվում, կառուցվել է 1835-1837 թվականներին: Նրա մեջ զետեդեցին էրզրու- մից և ընդհանրապես' Օսմանյան երկրներից բերված եկեղեցական զարդերը' անոթներ, գորգեր, սրբապատկերներ: 1875 թվականին կազմած ցուցակի համաձայն, այղ մասունքների թիվը հասնում էր 486 կտորի:

Դրանց մեջ կային 114 արծաթյա խաչեր, ոսկյա շրջանակներով 7 սրբոց մասունքներ, 17 սաղավարտ, 6 բուրվառ, 3 զույգ աշտանակներ, 2 կանթեղ, 10 գոտի, 7 մասնատուփ, 17 վակաս, 5 գավազան, 62 արծաթապատ ավե­տարան. 13 եպիսկոպոսյան թագ. 1 կնքման ջրաման, որը կշռում էր 25 հոխ և 302 գրամ 4 փութ ջարդած արծաթեղեններ:

Կարապետ սրբազանը մեծ հարստություններ էր բերել: Նա բոլորը նվիրեց եկեղեցուն: Դրամական գումարի մի մասով գնեց կալվածք, գյուղեր, որոնք նույնպես նվիրաբերեց եկեղեցուն: Մնացած գումարը ներդրեց դպրոցական շի­նարարության մեջ:

1842-1844 թվականներին կառուցեցին մի հոյակապ վարժարան' Կարապետ­յան վարժարանը. Կառուցման աշխատանքները ղեկավարում էր Սուքիաս եպիսկոպոսը:

40

Ախալցխացիները լավ էին ճանաչում Սուքիաս եպիսկոպոսին: Նա իր ժամանակի կրթված հոգևորականներից էր: Դպրոցի բացումից հետո նա դարձավ դպրոցի տնօրենն ու ուսուցիչը: Դասավանդում էր հայոց լեզու, հայոց պատմու­թյուն, փիլիսոփայություն: Ցավոք, նրա թաղման վայրը հայտնի չէ:

Քաղաքի այդ վարժարանը երկրորդն էր Ներսիսյան վարժարանից հետո: Հայտնի էին նաև Եդիսաբեթյան, Ռաֆայելյան, Սուրբ Ստեփանոսի ե այլ վարժարանները:

Էրզրումյան ախալցխացիներն իրենց հետ բերել էին էրզրումյան լավ սովորությունները: Նրանց մոտ հակում կար ոչ միայն դեպի արհեստները, նաև դեպի ուսումը: Դա ոչ թե ձևամոլություն էր, այլ հոգեկան պահանջ: Շատ ըն­տանիքներ ունեին վարձովի ուսուցիչներ, սովորում էին ոչ միայն տղաները, այլ նաև կանայք ու աղջիկները:

Ախալցխայում շատ տարածված էր նորաձև հագնվելը Հատկապես կանայք էին նորաձևություն ստեղծողները և նրանց հագուստի ձևերի մեջ կարմիր թելի նման անցնում էր էրզրումյան նորաձևությունը:

Հայ անվանի գրող Լևոն Շանթի տիկինը 1890 թվականին ժամանելով Ախալ- ցխա (նա եկել էր տեսարժան վայրերը շրջագայության), ավելի շատ հետաքր­քրվեց կանանց տարազով: Ահա թե ինչ է գրում տիկին Շանթը. «Ինձ ավելի շատ հետաքրքրեցին Ախալցխայի կանանց ազգային տարազները, մոտայական ու ճաշակով կարած գեղեցիկ ծիրանագույն ճուբբան, Ֆանելինե կործած ու կարմիր գույնով ներկած անաթարին, մետաքսե կրծնկալը, արծաթե գոտին, ոսկյա մարջանը (շերիտը), ցածրակրունկ պապուճները, գլորիկ ականջօղերը, թանկագին կտորից կարած ձեռնադոպրակները, մաքուր բրթից կործած ու կարմիր գույնով ներկած ու ոսկեթել բյուքմայով (հաստ ոսկեգույն թել է) նախշեր հանած գոկնոցները»:

«Կանանց նազելի հասակն ու նազանքը, նրանց համով բառբառի առոգա­նությունը, կանանց հագուստի ներդաշնակությունը, հատուկ փայլ ու գեղեց­կություն էր տալիս կանանց, նայողը հիանում էր»,- գրում է տիկին Շանթը.

Ախալցխայում ապրող զինվորական սպաներն ու նրանց կանայք որոշեցին նոր քաղաքում ունենալ իրենց ռուսական աղոթարանը: Կիրակի օրերին նրանք գնում էին իրենց հոգևոր պարտքը կատարելու:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԳՅՈՒՂԱՑԻՆԵՐԸ

Ախալցխան շատ հին ժամանակներից հայտնի է իր հարստությամբ: Այստեղ բացի արևադարձային բույսերից աճում է ամեն ինչ: Նրա մեղմ կլիման, մաքուր օդը, քաղցրահամ ջրերը, նրա աշխարագրական դիրքը նպաստում Են բարիք­ների առատությանը, որը լիառատ բավարարում է և գյուղացու, և քաղաքացու պահանջները գյուղատնտեսական մթերքների հարցում:

Սակայն ախալցխացի գյուղացին հնուց զբաղվել է նաև անասնապահությամբ: Ախալցխայի յուղն ու պանիրը չի զիջի ոչ մի շրջանի յուղին ու պանրին: Արժանի

41

են հիշատակության երկարաթել բուրդը, նշանավոր կովերը, անուշահամ կարագը, քաղցրահամ մեղրը:

Սազելցիները, մեծ ու փոքր պամաճցիները, ծուղրութցիները միշտ զբաղվել են մեղվապահությամբ: Սազելի ու Պամաճի շաղգամը, Ծինուբանի, Աբաթինի, Խյակի. Ծդալթբիլայի փխրուն կարտոֆիլը. Սուխլիսի վարունգը, գետնախնձորը, ճակնդեղը, Վալեի կաղամբը, Նորխեբի ջանջուլը: Համեղ է Քոբլիանի մրգերը, Ուդեի ու Ադիգենի «Շահամզա» խնձորը, «Նանազիզ», «Դաբաղ Արմուտի», «Շահաղիր» տանձերը: Ախալցխայի «Շաքար ալմա» և «Յայղալմա» խնձորները, որպես ղեղորայք' մոռը, մասուրը, քաղցրահամ թութը, որպես ղեղորայք «Աբլե- բիխան», անտառի պանտան, մուրաբայի վարդը ե շատ ու շատ ուրիշ համեղ մթերքներ:

Ախալցխան հարուստ է գեղեցիկ անտառներով: Կան բազմատեսակ ծառեր' սոճի, եղևնի, կեչի: Հարուստ է նաև մրգատու ծառերով:

Ծուղրութ գյուղի մոտ կա մի հոյակապ քարհանք, որտեղ «Բազալտ» տեսակի հանքաքար է արդյունահանվում: Քարհանքից օգտվում է ամբողջ շրջանը: Գլխա­վորապես քարն օգտագործում են եկեղեցիների ե հուշարձանների շինարա­րության համար:

Ծղալթբիլայի ե Նարխրեբի գյուղերի մոտ է գտնվում Ալչու (ալեպատետի թապաշիտի) հանքը, որը մեծ պահանջ ունի շինարարների կողմից: Ծղալթբիլայի հանքային ջուրը մոտակա գյուղերի հիմնական բալասանն է:

Ախալցխայում աճում է նաև խաղող, բայց այն քաղցրահամ չէ, օգտագործ­վում է գինեգործության մեջ: Հավանական է, որ ժամանակին եղել են խաղողի ավելի լավ տեսակներ' դրա մասին են վկայում շինությունների տակից հանած մեծ կավե կարասները. Օրինակ' Ծուղրութում. ՄիքելԷմինտայում, Իվլիդայում և այլուր հողի տակից հանվել են շատ գինու կարասներ:

Սեբաստիայից գաղթած մի հայ, գալով Ախալցխա, ծառայության մտավ Ասպինծայում ապրող մի հարուստ թուրքի մոտ և նրան առաջարկեց թույլ տալ իրեն զբաղվելու ծխախոտագործությամբ: Տանտերը համաձայնվեց. Հնա­րամիտ սեբաստացին իր հետ բերած սերմը ցանեց ե լավ բերք ստացավ: Հե­տագայում նա մեծացրեց իր արտը և գավառը հարստացրեց նոր տեսակի ծխա­խոտով:

Ախալցխացիները նաև զբաղվում էին շերամապահությամբ:Այս բոլոր տեղեկությունները քաղեցի «Պատկերազարդ աշխարհիկ

բառարանի I հատորից, որը լույս է տեսել անցյալ դարի 60-90-ական թվա­կաններին «ՆՈՐ ԱՋԴ» ժողովածուով:

ԱԽԱԼՏԽԱ8Ի ՀՐԵԱՆԵՐԸ

Ախալցխայի հրեաներն ունեին իրենց Հրեական թաղամասը, որը գտնվում էր բերդի ներքևի ցածրադիր մասում: Նրանք այստեղ էին տեղափոխվել 600 տարի առաջ. Ախալցխայի հրեաները, որոնց կոչում են «Քարթլ Եպրելեպի»'

42

վրացական հրեաներ, Ախալցխա են տեղափոխվել Մցխեթա քաղաքից և նրա շրջակայքից, այնտեղ ապրել են շատ հին ժամանակներից:

Եվ Մցխեթայում ե' Սխալցխայում հրեաները զբաղվել են առետրով: Նրանց մոտ արհեստավորները քիչ են, իսկ հողագործներ բոլորովին չունեն: Հրեա ազգը Սխալցխայում շատացավ, երբ այն գրավվեց ռուսների կողմից:

Մեծ էրզրումյան գաղթից հետո քաղաքում հաշվվում էր 2545 հրեա: Նրանք չտեղափոխվեցին նոր քաղաքամաս ե առ այսօր ապրում են հին թաղամասում:

Հրեաների թաղամասում կա երկու ժողովարան՝ «Թալմուտատուն», որը հետագայում անվանվեց «Սինա-Կոկո»: Այղ տուն-աղոթարանը երկար ժամանակ հողածածկ էր, հետագայում թիթեղապատեցին ե ներկեցին կանաչ գույնով: Ներ- սից աղքատիկ է, առանց զարդարանքների:

Ախալցխայի հրեաներից շատերն ունեն շեկ գույնի մազեր, կապույտ աչքեր, ոմանց աչքերը կանաչավուն են: Մեջները հարուստներ կան, բայց չքավորները շատ են: Հիմնականում զբաղվում են մանրածախ առնտրով: Կան նաև հնոտի վաճառողներ' բախալներ:

Խորհրդային շրջանում նրանք մի քիչ աշխուժացան: Երեխաներն սկսեցին հաճախել դպրոց: Սեփական' հրեական դպրոց չունեին և, երեխաները սովորում էին վրացական դպրոցներում:

Նրանք մտան մեծածախ առևտրի մեջ, հարստացան, կառուցեցին նոր տներ: Սակայն վերջերս շատերը գաղթեցին Իսրայել: Մնացել է 30 տուն հրեա:

19-րդ դարի 30-ական թվականներից մինչև 90-ական թվականները Սխալցխայում ապրում էր 16446 մարդ, որոնցից 12130 հայեր: Մնացածը հրեաներ էին, վրացիներ, ռուսնէտ, լեհեր, հույներ, և այլ ազգություններ:

ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱ9ԻՆԵՐԻ ԿՅԱՆՔԸ, ԿԵՆՑԱՂՆ ՈՒ ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐԸ

Արևմտյան Հայաստանի հայությունը էտկար ժամանակ ապրել է ուրիշ ազգերի հետ, ստեղծել կյանքին ու ապրուստին անհրաժեշտ ամեն տեսակի բարիքներ: Միաժամանակ չի մոռացել իր ազգայինը, հասկանալով նրա մեծ նշանակու­թյունը:

Արևմտյան Հայաստանի մեր հարևանները միշտ նախանձով են նայել մեր կուլտուրային, կենցաղին ու սովորություններին: Շատերն ուզեցել են ամբողջու­թյամբ վերացնել մերը' հայկականը: Սակայն նրանց չի հաջողվել հասնել իրենց նպատակին:

Մենք' էրզրումյան հայերս, սրբությամբ պահել ենք ու պաշտպանել:Որտեղ էլ ապրելիս լինես, ինչ հարցի մասին զրուցելիս լինես, միշտ հատուկ

բավականություն ես ստանում բարբառից, ընտանեկան սովորություններից, հար­սանիքներից ու մաշխուլթներից: Սեր կենցաղի հազար ու մի սովորությունները տալիս են մեծ հոգեկան հանգստություն և դու իրավունք ունես ասելու. «Ես էրզրումցի եմ, ես ախալցխացի եմ»:

43

Ախալցխայի շրջանում հայկական գյուղերն ունեն միանման սովորություններ: Բացառություն է կազմում որոշակի բարբառային տարբերությունը: Օրինակ' ծղալթբիլացիները, չիթլիկցիները, խաչուտցիները բառավերջի «կ»-ի փոխարեն ասում են «կու» (ոչ թե տանիմկը, այլ տանիմկու): Ծինուբանցիները, նորխեբ- ցիները, սուխլիսցիները, ղուլալիսցիները, պամաճցիները իրար նման են խոսում' իւրիկ, այնիկ, այսիք: Օրալցիները, խյաչցիները ճալացիներն իրար նման են, խոսում:

Այս որոշակի բարբառային տարբերությունները մեզ բերում են հիշեցնելու, որ գյուղերի ժողովուրդներն իրենց բարբառները բերել են իրենց նախկին հայրենիքից: Եվ չնայած անցել է 165 տարի, մնացել են խոսակցության ձեերն ու բառերի վերջավորությունները:

Ախալցխա քաղաքը' որպես քաղաք, ունի ե պետք է, որ ունենար իր առանձնահատկությունները և՜ խոսակցության ե՛ ընտանեկան սովորությունների հարցերում: Ախալցխացիները. երբ խոսում են գործնական հարցերի մասին՝ խոսում են այլ առոգանությամբ, քան եթե խոսեին արհեստանոցում: Իսկ երբ Խասպաղչայում պատմում են այս կամ այն ղեպքերի մասին՝ բոլորովին այլ տպավորություն ես ստանում:

«Անօրս տեսա Խոբոենց Ակոյին, Եյրամջոնց Սուսեսին, Խասրիջոնց Օննիկին իրար հետ կը զրցեին, քեֆս եկավ, Մոսեսը կսեր, վա՜ Ակո ախբար, շատուցե չէի տեսել, ի՞նչդ ես. տղաքդ, թոռներդ ի՞նչդ են: Է, Մուսես ջան ասոնք լավ են. մենք եխթիարցանք. դե լավ, լավ էլի էն Ակոն ես, էլի են ուտոդ-խմող ախալ- ցխացին: Հա՜ յարան ջան, հա՜, աշխարհը փոխվել է, հմը ախալցխացիներս չենք փոխվել, էլի մեր հոգին էրզրումյան է, մեռնիմ մեր հողին ու ջրին, ծո այդպես է, մարդուն բնավորություն տվողը իր երկիրն ու ջուրն է, քարերն ու սարերն են, կուզե մրզղին ծերին հասնեն, էլի այդպես կմնա, ինչպես կար»:

Ես հիշում եմ 30-ական թվականները, երբ հորս հետ գալիս էինք քաղաք ու ես նայում էի շուրջս վազող գործունյա մարդկանց: Կամուրջից դեպի նոր քաղաք անցնելիս լսում էիր մուրճի ռիթմիկ հարվածներ՝ մեկը վառարան էր սարքում, մյուսը' ջրաման, պահարան կամ էլ եզի պայտն էր ծեծում: Սի քիչ առաջ էիր անցնում ե առջեդ կոշկակարների ու դերձակների խանութ- արհեստանոցներն էին, որոնց ախալցխացիները «Թիքիջի սրասք» էին ասում' կարողների շարք: Իսկ ինչ հետաքրքիր էին ոսկերիչների ու ժամագործների խանութ-արհեստանոցները, որտեղ ամեն արհեստավոր, բացի իր արհեստից, նաե երաժիշտ էր և հանգստի ժամերին մեկը թառ էր նվագում, մյուսը' ջութակ կամ քամանչա: Նայելուց ուրախանում էիր ու հրճվում, որ էրզրումյանը չի մոռացվել:

Ես' փոքրիկ գյուղացի տղաս, բաց բերանով էի նայում այս ամենին: Երբ վերադառնում էինք տուն, հայրս պատմում էր. «էյ օղուլ, ինչ ես տեսել որ: Ես որ պզտիկ էի, պապիտ հետ քուքայինք քաղաք, մտնեինք կը ուստա Սերկոյի խանութը, պապտ ինձ համար ջուղթմ յամանի կառներ, ուստա Սերգոն յամանու հետ մի բան էլ փեշքաշ կուտար: Պապդ կսեր. դե լավ, ուստա Սերգո. մի

44

ամնչեցնի, իսկ ուստա Սերգոն կսեր. դե լավ խաչո աղբար, քու բատիվներդ էլ բակաս չեն եղել»:

Հայրս պատմում էր, որ իմ պապն էլ է առևտրական (չարպատատ) եղել: եա քաղաքից առնում էր գյուղացու յամանիներ, կանացի պապուջներ, հու­լունքներ, թավշալներ. աղ, օճառ, լուցկի, տարբեր տեսակի դանակներ, գեղեցիկ ջազվաներ (ջրամաններ) և շատ ու շատ ուրիշ իրեր: Նա դրանք երկու ձիու վրա բարձած տանում էր թուրքերի գյուղերը, որոնց այն ժամանակ անվանում էին թյուրքմաններ կամ թարաքամաներ: Ապրանքը փոխում էր կաղինով, կա­կալով, յուղով, պանիրով: Կաղինն ու կակալը հանձնում էին Կարապետ աղայի խանութը, յուղն ու պանիրը վաճառում էին շուկայում' մեծագնորդներին: Գործը վերջացնելուց հետո Կարապետ աղան ասում էր. «Ուստւս Խաչո, ընկերներիդ հավաքիր, մե պզտի հացմ ուտենք, միսը փուռն եմ տվել, անտեղ չանախ կա, աշե ծո, չանախը չպաքսե, միս կա. էլի փուռը տվեք: Իչկին բլոմաթ կա, աշեցեք շատ չըզարխոշնաք»:

Փռատիրոջ խանութում խմում էին ու պատմում հին էրզրումի մասին, առանձին-առանձին հիշում էին վարպետներին ու առևտրականներին, նրանցից լավերի մասին: Չէր բացառվում նաև խոսքը վատ ուստաների մասին:

Թամադան միշտ առաջին բաժակը խմում էր էրզրումյան և ախալցխյան ենսավների կենացը, էրզրում և Բայբուրթ քաղաքների մեջտեղում գտնվող «Պուռոզտի» չայխանայի կենացը, էրզրում քաղաքի Սուրբ Խաչ մեծ տաճարի սրբապատկերների կենացը: Նրանք այնքան ջերմեռանդ էին խոսում, կարծես թե երզրումում էին ու այնտեղի օղին էին խմում:

Կարապետ աղան հանաքով դիմում էր ուստա Խաչոյին. «Ծո խալո, աս ի՞նչ է պատահել յարանիդ' Ավետիսին, ինչի՞ է մռութը կախել ու թթվել էստեղ, ի՞նչ է պատահել»: «Է ադա ջան, դու էլ որ նրա տեղը ըլլնեիր, դուն է թթվեիր, է ի՞նչ է եղել որ է՜ աղա ջան, էրզրումի սիրած աղջիկն է միտքը ընկել, հայ վա՜խ հայ, գիտես ի՜նչ ջեյրան աղջիկ էր, փեզավանք քուրթը հետը ընկերություն էրավ. հետո այդ ջեյրանին փախուց: ԴԵ, ուստա Խաչո, մտքերս մի քցի, արիք խմենք մեր Կարապետ սրբազանի կենացը, մեր Ախալցխայի լավ-լավ մարդկանց կենացը»:

Այո, սիրելի ընթերցող, երբ հիշում ես անցյալը, էտբ մտովի գնում ես պապերիդ հայրենիքը, հիշում ես նրանց պատմածները, նորից թարմանում է քո սիրտը, նորից ես մտաբերում ու ասում, «Ախր ինչո՞ւ պիտի այդպես լիներ, ախր ի՞նչ մեղք էինք գործել, որ կարոտով պիտի մեռնենք»: Ախր մենք աշխատասեր ու աստվածապաշտ մարդիկ ենք, ուրիշի ելին-թելին չխառնվող, ուրիշի բարին կամեցող, ինչո՞ւ մեր բախտն այդպես դասավորվեց, միթե՞ ուրիշ ազգերը մեզանից խելացի էին, որ բոլորովին չտեսան այդ արհավիրքները:

Այս դժվար օրերին էլ ախալցխացին չի մոռացել իր անցյալի սովորություն­ները իր նիստն ու կացը: Էլի առաջվա նման իրենց թաղամասերում երեկոյան ժամերին հավաքվում են կանայք, տղամարդիկ, խոսում, զրուցում են իրենց լավ ու վատ կյանքից, միշտ չմոռանալով մեր անցյալի սուրբ հայրենիքը' էրզրումը (Կարինը)՜

45

Սեկը վերջացնում է իր համով-հոտով զրույցը, սկսում է մյուսը. «Աղջի Շողա­կաթ, կրող ելնե աս կյանքը, մե շաղքամով ժայնու էլ կարոտ մնացինք»: «Է աղջի ջան, հիմի ի՞նչ կա, յո յայնու մասին կը զրցիս, անցան գնացին էն գյուզալմ օրերը»:

«Աղջի Սաթո, միտքդ է՞ Գեորիս հարսինքին եփած խմորեղենդ, աղջի կե­տին մտնիս, աղ ի՜նչ ձեռք ունիս, հարսանքավորներ մեննուկ խմորեղենով կշտացան»:

Այո, սիրելի ընթերցող, հավատացնում եմ քեզ, որ ոչ մի շրջանում, ոչ մի ազգության մեջ չես գտնի այդքան շատ խմորեղենի վարպետներ, ինչքան Ախալցխայում:

Ախալցխացի օրիորդը հարս գնալիս իր օժիտի հետ տանում է խմորեղեն եփող վարպետ մատները: Հարսի մասին խոսելիս թամադան անպայման շեշտում է հարսնացուի վարպետությունը խմորեղեն եփելու մեջ:

Ախալցխայի համով-հոտով գաթան, «Ցերեկ ու գիշեր» կոչվող խմորեղենը, մրգերով պատրաստված ռուլետները, Ախալցխայի բորակին, էլ ո՜րն ասեմ: Հայտնի է մեր համով բազուկե թուռշին, մեր էրիշտան, ցորենից շինած փա- լուզան: (Ախալցխացիները բազուկի սերմը ե ղապլիճա կոչվող ցորենը խնամքով բերել են էրզրումից):

Երբ մեկ-մեկ գործով գնում եմ քաղաք, շտապում եմ գործս շուտ վերջացնել, որպեսզի ժամանակ ունենամ մտնելու արհեստանոցները' խոսելու, զրուցելու, ինչպես արհեստների, այնպես էլ բոլոր նորությունների մասին: Շատ բան կարելի է այնտեղ լսել ու սովորել: Ես արհեստով դերձակ եմ' 8-րդ կարգի վարպետ: Ես կարում եմ հագուստների համարյա բոլոր տեսակներն ու ձևերը: Բայց, չնայած դրան' էլի բան կա սովորելու: Մտնում եմ արհեստանոց: Խոսում ենք, ուրա­խանում, բայց աչքի պոչով ուսումնասիրում եմ և նորը:

Վերջերս մեկ-մեկ մտնում եմ վարպետ Սեպուհի մոտ' այղ փոքրիկ արհեստանոցը: Բոլորը գիտեն Սեպուհ ժամագործի արհեստանոցը, այն միշտ մարդաշատ է: Բացի հաճախորդներից այստեղ նստած են քաղաքի տարեց մարդիկ U խոսում են: Խոսում են հնից-նորից, քաղաքի անցյալից ու ներկայից: Այնքան համով են խոսում, որ չես նկատում, թե երբ անցավ ժամանակը: Ամենագլխավոր հաճույքը Ախալցխայի բարբառով խոսելն է' անցած-գնացած դեպքերի մասին, որոնք լսողին հատուկ հաճույք են պատճառում:

Ախալցխայի շուկան, որ հարյուր տարուց ավել է, որ գործում է. միշտ աշխույժ է ե մարդաշատ:

Պատմում են, որ Ախալցխայի շուկան շատ նման է մեր էրզրումյան քա­ղաքային շուկային, կարծես նույն նախագծով է կառուցված, նույն ձևի ցու- ցափեղկերով Շուկայի երկրորդ մուտքի ձախ կողմում փոքրիկ արհեստանոցներ կան, գարեջրի փոքրիկ խանութներ: Հենց այդ շարքում է իմ ընկեր վարպետ Սեպուհի արհեստանոցը: Նայում ես. սեղանին ու պատերին ինչ ձևի ժամացույց­ներ ասես, որ չկան

Ախալցխացիներն իրար տեսնելիս բարևում ու ասում են. «Ծո, ի՞նչ պիտի

46

Էնենք, չիւրեմ, վերջին հոգեպահոաւրներս ալ հանեցինք, ծախեցինք, աս ինչքան պիտի շարունակվի»: Մեկը մյուսին հորդորում է. «Բան չկա, յարան ջան, ասոնք քուքան ու կերթան, մենք լավ լինենք, Ասւրված ողորմած է»:

Ախալցխացիները շաւր լավատես են, չհուսահատվող: Նրանք իրենց կյանքի ընթացքում շատ են տեսել անցման շրջաններ: ճիշտ է, աշխատանք չկա, բայց ախալցխացին չի մոլորվում, զբաղվում է ինչ որ բանով ե ապրուստի միջոց ստեղծում:

Երբ խոսում են ախալցխացու հետ, առանձնապես չի դժգոհում ապրուստի հարցում: Նա մի արհեստից անցնում է մյուսին, կամ մի ձնի առետրից' մյուսին: Նրանց գլխավոր դժգոհությունն իրենց տղաների ու աղջիկների արտագնա- ցությունն է' շատ ընտանիքներ ուղղակի դատարկվել են:

Իրար հանդիպելիս բարևում ու հարցնում են. «Ի՞նչդ ես յարան ջան, կյանքդ ի՞նչդ է»: «Է՛, ինչդ պիտի լինի, բաղի վախտ ջուրմ տվող էլ չկա, որ կուշտմ խմես, տունը մնացել ենք ես ու մեր պառավը, երկուսս էլ եղթարցած, աղ էլ նել կմեռնինք, կերթանք, հմը էս իմ ձեռքով շինած «թագավորական» տներս ում պիտի մնա»: «Է, կյանքիդ աշե, քուքան անկջին գնին կծախեն, փարան կառնեն ու կերթան: Տատ էլ չեն, որ սրտները ցավի»:

ԷՐՋՐՈՒՄՏԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱ9ԻՆԵՐԻ ԱՌԵՎՏՐԻ ԵՎ ԱՐՀԵՍՏՆԵՐԻ

(ՀԱՄՔԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ) ՄԱՍԻՆ

Արհեստները ն առևտուրը հայ ժողովրդի անբաժանելի մասնագիտություններն են: Չկա այնպիսի հայկական գաղթօջախ, որտեղ զարգացած չլինեին արհեստ­ներն ու առևտուրը:

Մինչև ախալցխացիների առևտրի և արհեստների մասին գրելը, հայտնեմ որոշ տեղեկություններ հայկական գաղթօջախներում զարգացող արհեստների և առևտրի մասին:

14-րղ դարի 50-ակաՆ թվականներից ամայանում են Հայաստանի հյուսիսային քաղաքները: Այղ ամայացմանը նպաստեց երկու խոշոր պետությունների' Պարս­կաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների վատացումը: Սրանց նպատակն էր' բաժանել Հայաստանն իրար մեջ:

Մարդիկ գերադասեցին մեկնել ուրիշ քաղաքներ, փրկել իրենց կյանքը, իրենց արհեստով ստեղծել ապրուստի միջոցներ:

Առաջին մեծ գաղթը սկսվեց Անկից, որը միջնադարյան արհեստների կենտրոնն էր: Քայքայվելով, արհեստավորների համքարություններն առանձին խմբերով գաղթեցին Ղրիմ, Լեհաստան, Բյուզանդիա, Միջին Ասիա և այլ վայրեր, իրենց հետ տանելով հայկական մշակույթն ու սովորությունները:

14-րդ դարում Ղրիմի Թեողոսիա (Կաֆա) քաղաքը դարձավ հայկական մշա­կույթի ու կուլտուրայի կարևոր գաղթօջախներից մեկը: Կաֆայում ապրող 70 հազարից 30 հազարը հայեր էին: Քաղաքում կար 8 հայկական եկեղեցի: Պա-

47

տահական չէր. որ եվրոպացիները Ղրիմն անվանում էին «Ծովային Հայաստան»: Ամբողջ Գրիմում կար 24 հայկական եկեղեցի: Առևտրի և կուլտուրայի օջախ­

ներ էին Լվովը, Վարշավան. Ստոկհոլմը, Ամստերդամը, Սարսելը և ուրիշ շատ քաղաքներ:

Անդրկովկասի բոլոր քաղաքներում կային հայ արհեստավորների առևտրա­կանների միություններ (համքարություններ):

Առևտրի և արհեստների հնագույն կենտրոններից է եղել Ախալցխան: Գտնվելով ճանապարհների խաչմերուկում, նա դարձել էր առևտրաարդյունաբերական քաղաքներից մեկը:

Ախալցխան ավելի աշխուժացավ 1830-ական թվականներից, երբ այնտեղ գաղթեց Կարին-էրզրում ազգաբնակչության ստվար մասը' գլխավորապես արհեստավորներ և առևտրականներ, որոնք իրենց հետ բերել էին համքարային կազմակերպությունների բոլոր սովորությունները:

Կարին-էրզրումը Միջնադարյան Հայաստանի ամենանշանավոր կենտրոն­ներից էր: Կարինցի վարպետների պատրաստած իրերը հատուկ տեղ էին գրավում ամբողջ Թուրքիայում և նրա սահմաններից դուրս:

Կարին-էրզրումցիների արհեստներից նշանավոր են ոսկերչությունը, զինագործությունը, կաշեգործությունը, բանալի պատրաստելու արվեստը, թրեր ու սրեր պատրաստելու արվեստը, գորգագործությունը, եյրամջիությունը, դեր­ձակությունը, կոշկակարությունը, հյուսնությունը, թիթեղագործությունը, ակնե- գործությունը և շատ ուրիշ արհեստներ, որոնց շնորհիվ նրանք մեծ անուն էին վաստակել ամբողջ Տաճկաստանում:

Թիֆլիսից հետո հայ արհեստավորական նշանավոր կենտրոնը Ախալցխան էր: Նրա մասին հիշատակություններ կան 8-10-րդ դարերի աղբյուրներում: Մոնղոլների տիրապետության ժամանակ' 13-14-րդ դարերում, Ախալցխան համարվում էր արհեստավորական խոշոր կենտրոն: Կա նույնիսկ հիշատա­կություն այն մասին, որ 13-րղ դարում Ախալցխայում եղել է փող կտրելու արհեստանոց: Ակադեմիկոս Տ. Լամառը գրում է, որ 1575 թվականին Ազղորի եկեղեցին Ախալցխայում ունեցել է ճորտեր, խանութներ և արհեստանոցներ:

Ըստ 1829 թ Ադրիանապոլի դաշնագրի, Կարինից Ախալցխա գաղթեց հայերի մի ստվար խումբ: Դրանք մեծ մասամբ արհեստավորներ էին և զբաղվում էին արհեստներով: Ախալցխայի թանգարանում կան երկու արձանագրություններ: Դրանցից առաջինում 1830 թվականի աշնանը արճիճե տախտակի վրա Ախալ- ցխայի վարպետները արձանագրել են «Մենք կարինցի (էրզրումցի) վարպետ­ներս հաստատում ենք, որ Կարինից գաղթած հայերի քանակը հասնում էր 6000 տուն, միջին հաշվով շուրջ 30 հազար մարդ»: Այդ բնակչության մի զգալի մասը եղել են արհեստավորներ և առևտրականներ, մեծ մասը գյուղացիներ, որոնց տեղավորել են Ախալցխայի և Ախալքալաքի գյուղերում:

Երկրորդ արձանագրությունում, որը նույնպես փորագրված է արճիճե տախ­տակի վրա, հիշատակված է 1836 թվականի Ախալցխայի նոր' Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու շինության մասին:

48

Ախւսլցխայի արհեստավորության մասին շատ արժեքավոր փաստաթուղթ է պահպանված Կարապետ արքեպիսկոպոսի դիվանում: Այդ փաստաթղթերից պարզվում են նախ' արհեստների տեսակները և ապա էնսավության մասին եղած կանոնները: Փաստաթղթից պարզվում է, որ Կաղինից Ախալցխա գալով նրանք իրենց հետ բերել են էրզրումյան արհեստավորների էնսավությունների կարգի ու կանոնադրության մասին շատ արժեքավոր փաստաթղթեր:

Ախալցխայի թանգարանում պահվում է երկրորդ ուսուցանող փաստաթուղթը, որում ասվում է. «Սենք էրզրումից (Կաղինից) գաղթած հայ արհեստավորներս, նոր հայրենիք ենք բերել 56 տեսակի արհեստներ իրենց արհեստավորներով ե գործիքներով: Արհեստավորների քանակը հասնում է 286 հոգու' արհեստավոր ու առևտրական: Բայց գտնվում ենք վատ վիճակում, օգնություն ենք խնդրում ղեկավարներից մեր վիճակը լավացնելու համար»: Փաստաթղթի տակ ստորագրել են տարբեր արհեստների արհեստավորներ' թվով 43 մարդ: Փաստաթուղթը կնքել են ուստա-բաշիներ' Չիլինգար Ավետիսը, Փափադճի Պողոսը, Պապուչքի Մկրտիչը, դուրգար Հովակիմը, Բախալ Քոռ Մկոն ե այլոք 1831 թվականին:

Վերոհիշյալ փաստաթղթերից պարզվում է, որ էրզրումյան ախալցխացիները 1832 թվականին իրենց հետ բերել և Ախալցխայում տեղագրել են 60-ից ավելի արհեստներ:

Հիշատւսկենք րտանցիւյ.1. պարանագործներ 752 սանրագործներ 23 քարտաշներ 434. կաշեգործներ 405 դարբիններ 1536 պղնձագործներ 827. օճառագործներ 118 զինագործներ 129 դաշյունագործնհր 1310 ատաղձագործներ 7411 դերձակներ 24912 թուր պատրաստողներ 1313. կոշկակարներ 14314. մոմագործներ 1415. թամբագործներ 316. ծխախոտագործներ 4517. ջուլհակներ 8818. մետաքսագործներ 8019 երիզագործներ 3220. արծաթագործներ 5521. ներկարարներ22 ածխագործներ

49

23. լավաշ թխողներ24. վաւրալետներ25. մորթագործներ26. թամբագործներ27. նալբանտներ28. վրացական պուրի պատրաստողներ29. փականագործներ30. մետաքսաթել պատրաստողներ31. թաղիքագործներ32. վառարանագործներ33. կղմինդրագործներ34. զուռնաչիներ35. ոսկերիչներ36. ջրաղաց պատրաստողներ37. խոհարարներ38. հրուշակեղեն պատրաստողներ39 մսագործներ40. գլխարկ կարողներ

Ինչպես տեսանք, էրզրում-Կարինը 18-19-րդ դարերի սկզբում համարվել է արհեստավորական խոշոր կենտրոններից մեկը, որտեղ զարգացած էին արհեստ­ների բազմաթիվ ճյուղեր, և որոնց թիվը 70-ից անցնում էր Արհեստների բոլոր ճյուղերում աշխատող արհեստավորները համախմբված են եղել էնսավության մեջ: Նրանք 30-ական թվականներից հետո տեղափոխվելով Ախալցխա, իրենց սովորություններով, կարգ ու կանոններով մեծ ազդեցություն ունեցան Ախալցխայի արհեստավորական կազմակերպությունների վրա:

Բացի արհեստավորներից, իրենց վիճակից դժգոհ են եղել նան առևտրա­կանները: Եթե նրանք Կարինում մեծածավալ առևտուր էին անում Պոլսի և եվրոպական քաղաքների հետ, նոր միջավայրում նրանք զրկվել էին այդ հնա­րավորությունից: Այս էր պատճառը, որ նրանք դիմում են Կարապետ արքեպիս­կոպոսին, որպեսզի նա մտահոգվի նրանց հարցով:

Փաստաթղթում ասվում է. «Սենք' Ախալցխայի առևտրականներս, նոր քաղա­քում' Փոցխովի աջ ափին, կառուցել ենք նոր տներ, քարվանսարաներ, չարսու- ներ, բայց չկան առևտրի պայմաններ: Խնդրում ենք գրեք Օսմանյան պետությանը, մեր առևտուրը նրանց հետ կապելու համար՜ Հակառակ դեպքում մենք հետ կգնանք նորից էրզրում, մեր դրությունը բարելավելու համար» (1832 թ.. սեպ­տեմբեր, Ախալցխայի դիվանատուն, թուղթ 163):

Շատ արհեստավորներ և առևւրրականներ ընկնելով վատ պայմանների մեջ, թողնում են իրենց ընտանիքները Ախալցխայում, գնում են Թուրքիա' Կարին, այնտեղ շարունակում իրենց արհեստն ու առևտուրը:

Մի ուրիշ փաստաթղթում ասվում է. «Հարգարժան սրբազան, եթե այսպես

50

շարունակվի, Սեր նոր քաղաքում արհեստավոր ե առնտրական չի մնա: Խնդրում ենք հայտնեք վերին ղեկավարներին մեր դրությունը լավացնելու համար» (մի խումբ արհեստավորներ և առևտրականներ, 1832 թ., դեկտեմբեր, Կարապետ սրբազանի դիվանատուն, թուղթ 163):

Վերոհիշյալ փաստաթղթերը հաստատում են, որ Կարինի արհեստավորները Ախալցխայում հաստատվելու առաջին մի քանի տարիներին կրել Են մեծ դժվա­րություններ, իսկ հետագայում հարմարվելով տեղական պայմաններին, կա- տարելագործել են իրենց արհեստները:

Ախալցխայի բնակիչ Գուրգեն Չիֆթալարյանն իրենց տոհմի պատմության մեջ գրել է. «Երբ Փոցխովի աջ ափին հողեր բաժանեցին տներ կառուցելու համար, ավագանին խիստ նկատի էր առնում տվյալ տան ապրողի արհեստը, ստեղծվում էին հարմարություններ, որ դրանք մոտ լինեին չարսուին, շուկային, կենտրոնական ճանապարհին, ինչպես ասում էին' «Ուստա սրային»:

Չիֆթալարյանների խանութները գտնվում էին զինվորական և պղնձագոր­ծական խանութների շարքում:

Ախալցխայում պահված փաստաթղթերում հիշատակված են խանութների և արհեստանոցների գոյությունը, շուկաներն իրենց բազմաթիվ խանութներով: Դրանք վկայում են այն մասին, որ Ախալցխայում արհեստավորական և առևտրա­կան համքարություններն ավելի կազմակերպված ձևով են հանդես եկել, քան հայկական մյուս գաղթօջախներում:

Ախալցխայի շուկաներն ու արհեստավորական «սրահները» շատ նման են Կարնո շուկաներին, նույն ձևով է կառուցված նաև քաղաք Ախալցխայի շուկան, որ մինչև այսօր էլ գոյություն ունի:

Ախալցխայի համքարությունները շատ լավ են ձևավորված եղել: Նրանք ունեցել են իրենց էնսավների դրոշակը, կանոնադրությունը, օգնության գանձա­րանը, բարեգործական հատուկ ընկերությունը, որը մեծ դեր է խաղացել ոչ միայն տնտեսական, այլև քաղաքական ու կրոնական ավանդույթների մաս­սայականացման հարցում Սրբազանի դիվանատան մի փաստաթղթում կա հետևյալ տեղեկությունը Վարդանանց հերոսամարտի տոնակատարությունը հանդիսավոր կերպով նշելու հւսւ!ար Ախալցխայի մեծ շուկա' Հրապարակ է դուրս եկել 400 հոգուց բւււղկւււցւււծ ւսրհեսւրավորական և առևտրական հոծ զանգվածը

Ախալցխայում մասնավոր անձանց մոտ պահպանվել են երկու համքարու­թյունների դրոշակները: Դրոշակներից մեկը պատկանում է հյուսների համքա­րությանը, որի մի երեսին նկարված է Սուրբ Գևորգը, մյուս երեսին' հյուսների նախագահ Հովսեփը' դազգահի առաջ:

Երկրորդ դրոշակը պատկանում է մանրավաճառներին (բախալներին), որի մի երեսին նկարված է Սուրբ Սարգիսը:

Ախալցխայում հւսմքարություններն իրենց գոյությունը պահպանել են մինչև Վրաստանում սովետական կարգերի հաստատումը: Այդ կարգերի հաստատումից հետո կազմակերպվեցին արհեստագործական արտելներ:

51

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ ԿՈՄԻՍԱՐԻԱՏԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Ախալցխայի շրջանային զինվորական կոմիսարիատը հիմնվել է դեռևս 19- րդ դարի 80-90-ական թվականներին:

1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի տարիներին առաջին անգամ անցկացվեց զինվորական ծառայության համար պիտանի զինակոչիկների ստուգում: Ստուգման էին ենթակա միայն քրիստոնյաները, թուրքերը, հրեաները, քրդերը, ռուս-մոլոկանները, ռուս-տուխապոռները զորահավաքին չէին մասնակ­ցում: Չէին մասնակցում նաև ծնողների միակ տղաները

եախազորահավաքին պատրաստվելու համար կազմվել էր բժշկական հանձ­նաժողով: Բանակ չէին զորակոչվում հիվանդները, մարմնական պակասություն ունեցողները և զինվորին անհրաժեշտ հասակ չունեցող զորակոչիկները:

Զինվորական զորակոչն Ախալցխայում խստացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին.

Առաջին համաշխարհայինի ավարտից հետո կայսերական բանակը ցրվեց: Կազմվեցին զորամասեր առանձին, անկախ պետություններում՛ Վրաստանն ուներ իր ազգային բանակը, որը հարատեեց մինչև 1921 թվականը:

1921 թվականի փետրվարի 25-ին վրացական ազգային բանակը ցրվեց և մարտի 31-ին կազմակերպվեց Վրաստանի սովետական բանակը: 1921թ. մարտի 3-ին էլ Ախալցխայում կազմվեց նահանգային զինվորական կոմիսարիատը:

Նահանգային առաջին կոմիսար նշանակվեց Կիրիա Վ Կ-ն:Նրան փոխարինեցին'1. Գվարամաձեն2. ճանիցվալիձեն 3 Չխիրկաշվիլին4. Մամիկոն Թադևոսյանը (1940-1947)5. Միքաձե Պ. Ի. (1947-1952)6. Դվալիշվիլին (1952-1955)7. Բասիլիա մ. Գ. (1955-1961)8. Մայսուռաղզե Շ. Վ. (1961-1965)9 Դարբինյանը (1965-1968)10. Բամատաձե Ն. Գ. (1968-1972)11. Պեժանով Գ Մ. (1972-197612. Լոմակին Վ. Ֆ. (1972-1981)13. Բոջորիշվիլին (1981-1987)14 Տալախաձե Վ. Վ (1992-ից առ այսօր)

ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉՆԵՐI - ԿանաձեII - Վելաշվիլի

52

III - ՏաբակաձեIV - ՑիկլաուրիՖինանսատնտեսական - ՊոդոսյանԳործերի պատասխանատու կատարող Նալաձե:

ԱԽԱԼ8ԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ

ՀԱՄԱՌՈՏ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Շրջանւսյին սոցապահովագրության բաժինը կազմավորվել է 1940 թվւսկանից: Այն իր կեսդարյա պատմության ընթացքում մեծ աշխատանք է կատարել ժողո­վողին ծառայելու պատվավոր գործում, իրագործելով բանվորների, գյուղացիների, ծառայողների ծերության ու հաշմանդամության պետական սոցիալական օգնու­թյունը:

Այդ բաժնի աշխատանքի գլխավոր ուղղությունը թոշակառուների, աշխատան­քի հաշմանդամների, ընտանիքի կերակրողին կորցնողների թոշակները ժամա­նակին տեղ հասցնելն էր:

Այդ բաժնի աշխատողներն էին.1. Գեորգա&ե2. Դուրգլիշվիլի3. Իվանիձե4. Սարգսյան5. Հակոբյան6. Անղալարյան7. Տապատաձե8. Սանիկա&ե9 Շողոլաշվիլի

ՏԵՍՈՒՉՆԵՐ1. Բերիձե2. Լորա Շուշանիա3. Ծաղիկյան Պարգե

ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ԹԱՂԱՄԱՍԵՐԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ

Աշխարհի բոլոր մեծ ու փոքր քաղաքներն ունեն իրենց թաղամասերի անունները, որոնք սոցիալական հիմք ունեն ե արժանի են հետաքրքրության:

Ախալցխա քաղաքի հիմնական թաղամասերն են.1. Ռաբատը, որ հին քաղաքի կենտրոնն է և ունի շատ հետաքրքիր պատ-

53

մական անցյալ: Այն գտնվում է զառիթափ բարձունքի վրա: Դեռ շատ հին ժամանակնէտից են կառուցել են ամրացված բերդ-ամրոց, որը միջնադարի ամե­նահիանալի բերդերից է: Ռաբաւրը, բացի բերդաքաղաք լինելուց, հիշվում է նաե որպես հանգստավայր: (մերձավոր Արևելքի համարյա բոլոր առևտրական ճանապարհներն անցնում էին Ռաբատով: Ախալցխայում ապրող բոլոր Վրացիները, հայերն ու հրեաները հպարտորեն Ռաբատին անվանում են «Սեր Ռաբաւրը»: Այն բազմաթիվ եկեղեցիների թաղամաս է, պաղ աղբյուրների ու մաքուր օդի թաղամաս: Բացի դրանից, ունի հետաքրքիր պատմություն:

2. Մարտա կոչվող թաղամասը նույնպես հետաքրքիր պատմություն ունի, ա. 1830 թվականին այդ թաղամասի բարձունքի ներքևի մասում եղել է

զինվորական ձիերի հանգստավայր: Ձիարշավներից հետո ձիերն այդտեղ հանգստանում էին: Բացի դրանից, բարձունքի ներքևի հարթ տարածության վրա կազմակերպում էին մարզական խաղեր: Տեղը կոչում էին «Ջիլիթ Մոյտան»: Այստեղ հանգստանում էր հեծելազորային մի փոքր զորամաս, որի հրամա­նատարն էր կապիտան Կազակովդ: Շաբաթը մի անգամ կազմակերպվում էր ստուգատես, քաղաքի ձիախաղ սիրողները գալիս էին տեսնելու Կազակովի «հրաշք» ձիուն: Ձիու անունը Մարթա էր' ի պատիվ Կազակովի սիրած աղջկա, որը մահացել էր քութեշից Այդ ձիու անունով էլ թաղամասն անվանեցին Մարտա:

բ. մինչև մեր էրզրումյան գաղթը այդ թաղամասը եղել է ձիերի արոտավայր: Ձիերի տերերը Բորժոմում ապրող հույներն էին, որոնք շատ էին ժամանակա­կիցներից Հունաստանից գաղթել են Վրաստան և կազմել Բորժոմի հունական գաղութը:

Գաղութի ավագը ձիաֆերմա ուներ, բուծած ձիերը վաճառում էր Վրաստանի թագավորին: Այդ արոտավայրերում հույների ավագն ունեցել է ձի, որին մեր բարբառով կոչել են «ազդուն» ' չարաճճի, որի անունով էլ թաղամասն անվանել են Մարտա:

Ինչ հետաքրքրություն էլ առաջացնենք ընթերցողի մեջ, միևնույն է, ճշմարտությունն այն է, որ թաղամասն իր անունը ստացել է ձիու անունից:

Մարտայի ժայռոտ բարձունքի վրա էրզրումյան ախալցխացիները 1883 թվա­կանին կառուցեցին մի հոյակապ եկեղեցի և անվանեցին Սուրբ Նշան: Եկեղեցին գործեց մինչև 30-ական թվականները: Այդ թվականների հախուռն գործողու­թյունների պատճառով փակվեց և առ այսօր չի գործում: Միայն շաբաթը երկու անգամ լուսավորչական դավանանքի հավատացյալները մտնում են մոմ վառելու:

Մարտայի եկեղեցին օծեցին 1884 թվականին: Դրան մասնակցեցին էջմիա- ծնից և Վրաստանի հոգևոր առաջնորդարանից ժամանած բարձրաստիճան հոգևոր անձիք Եկեղեցին անվւսնեցին Սուրբ Նշան Ինչո՞ւ: Ախալցխայի տարեց մարդիկ պատմում են, որ այդ եկեղեցու տեղում եղել է մատուռ (հայկական, հունական կամ վրացական): Հենց այդ փլատակ մատուռի վրա էլ Ախալցխայի երախտապարտ հասարակությունը կառուցեց այդ վեհաշուք Եկեղեցին, որն ունի հինգ գմբեթ, հինգ զանգակատուն, և որոնց նմանը չկա ոչ Վրաստանում, ոչ էլ Հայաստանում: Սուրբ Նշանը մի մեծ խաչքար է' նման հայկական

54

խաչքարերին, որը մինչև այժմ էլ դրված է եկեղեցու մուտքի մոտ: Բացի դրանից, եկեղեցին ունի երկրորդ անունը' Վարդանանց եկեղեցի: Ամեն տարի մայիսի 25-ին ախալցխացիները հավաքվում են եկեղեցու բակում և հիշատակում Ավարայրի ճակատամարտում զոհված մարտիկների հիշատակը, որտեղ հերոսի մահով ընկավ նաև Վարդան Մամիկոնյանը:

Ախալցխա քաղաքը հիմնականում կառուցվեց էրզրումյան գաղթից հետո: Փոցխովի ձախ ափին գտնվող հարթ դաշտի վրա էրզրումյան ախալցխացիներն ստանալով հողամաս, կառուցեցին իրենց սեփական տները և, քաղաքը բա­ժանվեց թաղամասերի:

3. «Գետնափոր» կոչվող թաղամասը ձգվում է նախկին օսլայի գործարանից մինչև զինկոմիսարիատի շենքը: Նրան անվանում են «Գետնափոր» ' գետնափոր կառուցված տների պատճառով: Օսլայի գործարանից մինչև զինկոմիսարիատի շենքն էր ձգվում տներն իրար միացնող ստորերկրյա ճանապարհը:

4. «Ֆանթազիա» կոչվող թաղամասը գտնվում է սահմանապահների նոր զորանոցը տանող ճանապարհի վրա: Սի ժամանակ այդ ճանապարհը կոչվում էր «Սիրահարների ճանապարհ»: Գեղեցիկ ծառուղիով զբոսնում էին երի­տասարդները:

5. «Խափանի Մայլան» (Շուկայի թաղամասը) գտնվում էր ներկայիս շուկայի և նրանից ցած գտնվող խանութների տարածքում և հասնում էր մինչև Գե­տափնյա Խանը (ներկայիս Ծիտիկի պարտեզը): Խափանը պարսկերեն բառ է, նշանակում է' կշեռք:

6. «ճիլիթ Սոյտան» թաղամասը Փոցխովի ձախ ափին էր: Այնտեղ անց էին կացվում ձիավարժություններ: Ամռան ամիսներին անց էր կացվում հատուկ ձիարշավ քաղաքի հասարակության ներկայությամբ:

7. «Վարի Բազարի» թաղամասը գտնվում էր Փոցխովի ձախ ափին, քաղաքի կամրջի մոտից ձգվում էր մինչև ներկայիս ավտոկայանի տարածքը, որտեղ հիմնականում անասնաշուկան էր:

8 «Որբանոցի» թաղամասը գտնվում էր Սազելի Գոնդի ձախ ափում և ձգվում էր մինչև «Ջուխտ վանքերը»: Այդ թաղամասի գետափնյա կողմում գտնվե­ցին տաք հանքային ջրեր, որտեղ բուժվում են հողային հիվանդություն ունե­ցողները:

9. «Բոշա Մայլա» թաղամասը գտնվում է ներկայիս հայկական գերեզմանոց տանող ճանապարհի աջ և ձախ կողմերում, Աբ ու Խյակ գյուղերի ուղղությամբ' մինչև Փաշ-օղլու բաղերը:

10. «Հին Գերեզմանոցի» թաղամասը գտնվում է ներկա հրեաների գերեզ­մանոցի կողքին, որտեղ նախկին Ռաբատի գերեզմանոցն էր:

Իսկական հայկական գերեզմանոց բացվեց 1840 թվականին: Այն օծեց Կա- րապետ արքեպիսկոպոսը:

Ներկայումս Ախալցխան ունի նոր թաղամասեր' Կայարանային, Գետափնյա, Բլյաժնայա, Ստադիոնի, Ցորամասային և այլն:

Ախալցխայի հիմնական կամուրջը կառուցվել է 1832-1833 թվականներին,

5.5

վերանորոգվել է մի քանի անգամ: Լայն կամուրջ կառուցվեց 1980 թվականին; Փոցխովի վրա, երկւսթգծի ապրանքային կայարանից դեպի Ախալքալաք տանող ճանապահի կամուրջը կառուցվեց 1988 թվականին:

Վերջին ժամանակներս Ախալցխայի շրջանում, և գլխավորապես քաղաքում ոչ մի շինություն չի կառուցվում' ոչ տուն, ոչ ճանապարհ, ոչ էլ գործարան: Միայն վերանորոգվեց Ախալցվա-Պաւրելա (Թուրքիա) խճուղին, որով հիմնա­կանում երթևեկում են թուրքական բեռնատար ավտոմեքենաները: Օրական անց­նում է 20-30 բեռնատար ավտոմեքենա, որոնք Թուրքիւսյից բեռներ են բերում Կովկասի տարբեր քաղաքները:

Իրադրությունն առայժմ շատ լարված է, ժողովրդի մեծամասնությունն ապրուստի միջոց չունի, աշխատողն աշխատավարձ չի ստանում, աշխատող ձեռքերը մեծ մասամբ անգործության են մատնված:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԼՈՒՍԲԱԺՆԻ ԱՆՑՅԱԼԻ ԵՎ ՆԵՐԿԱՅԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Ախալցխայի շրջանի ժողկրթբաժինը հիմնադրվել է 1926 թվականին: Նա իր շուրջն էր համախմբել շրջանի բոլոր տարրական, ոչ լրիվ միջնակարգ ու լրիվ միջնակարգ դպրոցները: Բացի ղրանից, երկու հայկական մասնագիտական տեխնիկումները՜ մանկավարժական ն գյուղատնտեսական:

1926 թվականից մինչև 1930 թվականը շրջանում գերակշռող դպրոցները տարրական էին: Ախալցխա քաղաքում էր գտնվում միակ հայկական միջնակարգ դպրոցը, չկային ոչ վրացական, ոչ թուրքական, ոչ էլ ռուսական միջնակարգ դպրոցներ: Կար միայն ռուսական գիմնազիա, որտեղ սովորում էին ռուսախոս հայերը' ռուսների հետ միասին:

Շրջանի գյուղերում կային տարրական ն ոչ լրիվ միջնակարգ դպրոցներ: Ծղալթլիբայում, Վալեում, Զիգիլայում, Ացխուրիում, Սուֆլիսում կային ոչ լրիվ միջնակարգ դպրոցներ, որոնցից երկուսը հայկական, երկուսը' թուրքական և մեկը' վրացական:

1930-ական թվականներին ուժեղ թափ առավ դպրոցական շինությունը: Բացվեցին մի շարք տարրական դպրոցներ' Նաոխրեբում, Ծինուբանում, Մեծ և Փոքր Պամաճներում, Սազելում, Ծուղրութում, Չեչերեկում, Օրալում, Ղուլալի- սում, Խյակում, Ծիրայում, ճուլղայում, Աբաթխևում և մի շարք թուրքական գյուղերում Սաղունեթում, Ծինիսում, թուրքական Ծինուբանում, Կուրկելում, Անում, Չութչութայում, Սիքել-Ծմինտայում, Արջանայում, Վալեում, ճաղիսմանում, Օջոշանում, Փարախայում, Վերին Սուֆլիսում, Աբում, Ջանջղայում և այլուր:

Ախալցխայի շրջանի գյուղերում մեծ մասամբ ապրում էին թուրքեր: Դրա համար էլ սկզբնական շրջանում շրջանի լուսբաժնի վարիչը նշանակվում էր ազգությամբ թուրք քաղաքացի, իսկ օգնականները' տեսուչները' մի հայ, մի վրացի. Նույն ձևով էին նշանակվում նաև շրջկոմի ղեկավարները' առաջին քարտուղարը թուրք, երկրորդը' հայ, քարտուղարը' վրացի:

56

1930-1940-ական թվականներին Ախալցխայի դպրոցներն ստացան իսկական դպրոցի տեսք' համալրվեցին նոր մասնագետ դասատուներով, մանկավարժական տեխնիկումներն ու ինստիտուտներն ավարտած մասնագետներով: Ախալցխայի մանկավարժական տեխնիկումը, որտեղ սովորում էին հայեր ե թուրքեր, ուղղակի կարելի է ասել' յուրօրինակ ինստիտուտ էր մանկավարժական կադրեր պատ­րաստելու գծով: Տեխնիկումը ոչ միայն բավարարում էր շրջանի հայկական և թուրքական գյուղերի դպրոցների պահանջը, այլ նաե որոշ մասն ուղարկվում էր Ախալքալաք, Բոգդանովկա:

1939- 1940-ական թվականներին շրջանում բացվեցին մի շարք միջնակարգ դպրոցներ' Վալեի. Ծղալթբիլայի, Ցիգիլիայի, Սաղունեթի, Ացղուրի, Ուռավելի միջնակարգ դպրոցները:

1940- 1950-ական թվականներին, արդեն պատերազմից հետո, բացվեցին մի քանի յոթնամյա ե միջնակարգ դպրոցներ:

Վատն այն էր, որ պատերազմից հետո փակվեցին Ախալցխայի մանկավար­ժական և գյուղատնտեսական տեխնիկումները: Հավանաբար նկատի առնելով, որ թուրքերն արտաքսվել էին Ղազախստան ե Սիջին Ասիա:

1944 թվականին բացվեց Վալե ավանի հայկական դպրոցի I դասարանը, որը կցվեց ռուսական N 2 դպրոցին և անվանվեց Վալեի N 2 միջնակարգ դպրոց: Վալեի N 3 հայկական դպրոցը բացվեց 1958 թվականին U առանձնացավ որպես N 3 միջնակարգ դպրոց

1950-1970-ական թվականներին միջնակարգ դպրոցներ բացվեցին հայաբնակ Ծինուբանում, Սազելում, Փոքր Պամաճում, Ծուղրութում, Մուսխում, Ռաբատում ե այլուր:

Ավելացավ աշակերտության քանակը: Շրջանի ղեկավարությունը ձեռնամուխ եղավ նոր տիպային դպրոցների կառուցմանը: Երկու իսկական տիպային դպրոցներ կառուցվեցին Վալեում, յուրաքանչյուրը 600 աշակերտի համար:

1968-1980 թվականներին Ծղալթբիլայում կառուցվեց մի հոյակապ տիպային դպրոցական համալիր' իր բոլոր հարմարություններով (1000 աշակերտի համար):

Նոր դպրոցական շենք Ծինուբանում կառուցվեց 1978 թվականինՇրջանի ղեկաւ1արության անուշադրության հետևանքով շենքի կառուցումը

մնաց կիսատ:Նոր դպրոցներ կառուցվեցին Սեծ Պամաճում, 2 հանքում: Ախալցխա քա­

ղաքում կառուցվեցին N I, II, III, IV դպրոցական համալիրները: Նույն ժա­մանակաշրջանում կառուցվեցին Սազելի, Ղուլալիսի, Շիրայի, Խակի, Չեչերեկի շենքերը:

ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԺՈՂԿՐԹԲԱԺՆՈՒՄ ԱՇԽԱՏՈՂ ՂԵԿԱՎԱՐՆԵՐ ԵՎ ԱՆՎԱՆԻ ՄԻ ՇԱՐՔ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐ

Հարգանքի են արժանի Ախալցխայի շրջանային ժողկրթբաժնի աշխատող­ները, որոնք իրենց ունակությունների և պայմանների չափով իրենց լուսավոր

57

լուման են ներդրել շրջանի մատաղ սերնդի կրթության ու դաստիարակության գործում:

Նրանք շատ են, սակայն հիշատւսկենք մի քանիսին.

ԺՈՂԿՐԹԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉՆԵՐ1. Դեկանոզիշվիլի2. Ղանչաշվիլի3. Դեկանոիձե4. Կանչավելի5. Կոլակվիշվիլի6. Աբաշի&ե7. Ախվլետիանի8. Սեսխիձե9. Խարչիլաձե10. Կոաձե11. Ինսարիձե12. ժուժունաձե13. Իոսելիանի14. Բլուաշվիլի

ԲԱԺՆԻ ՏԵՍՈՒՉՆԵՐ1. Կալաջե Գրիշա2. Ալբերտյան Մամիկոն3. Սանթաձե ժենյա4. Նասխիտաշվիլի Ելենա5. Լելաշվիլի Շալվա6. Սեյրաբեշվիլի Պետոե7. Չիթաձե Գրիշա8 ժուժունաձե Սիխայել

ԳԼԽԱՎՈՐ ՀԱՇՎԱՊԱՀՆԵՐ1. Վաչագան Պողոսյան2. Եթերի Կուրթանիձե

ԱՐՀՍԻՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀՂազանչեա Լիլի

ՀԻՇԱՏԱԿԵՆՔ ՍԻ ՔԱՆԻ ԱՆՎԱՆԻ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՆԵՐԻ ԱՆՈՒՆՆԵՐՀայ անվանի գրող Նաիրի Ջարյանն ուսուցիչներին անվանել է «մարդկության

հոգու ճարտարապետներ»: Եվ իսկապես, ինչքան մանկավարժ-ճարտարապետի լումա կա այդ փոքրիկ մարդկանւյ, ապագայում մեծաւյած, մարդկությանը օգոււր

58

բերած հոգիների մեջ: Իսկական մանկավարժը չի մոռացվում, նրա մասին հիշո­ղությունը չի խամրում յուրաքանչյուր աշակերտի մեջ, մնում է որպես անմեռ հիշատակ:

Ուսուցիչն ուսում է, խիղճ է, քաղաքավարություն է, կյանքի մոդել է:1. Մամիկոն Ալբերտյան2. Երվանդ Սիմոնյան3. Մամփրե Սիմոնյան4. Հեղինե Պետրոսյան5. Վահան Հակոբյան6. Հովհաննես Վահանյան7. Պետրոս Աբելյան8. Խաչատուր Մոսոյան9. Լյուդվիգ Անտոնյան

- 10. Գրիգոր Բղոյան11. Գայանե Սարգսյան12. Հարություն Հակոբյան13. Հարություն Սարգսյան14. Միքայել Լորիկյան15. Տալիթա Համբարձումյան16. Վահան Սարաջյան17. Հովհաննես Մարգարյան18. Նիկողոս Բաբոյան19. Գոքոր Բալոյան20. Սարգիս Գոգորյան21. Ցորիկ Պետրոսյան22. Լյուբա Մաթևոսյան23. Քերոբ Պապիկյան24 Վիկտոր Վահանյան25 Օվակիմ Փիլոսյան26. Աղվան Սկոյան27. Սիմոն Սհերյան28. Հռիփսիմե Մաթևոսյան29. Մանիկ Փաշալյան30. Պայծառ Պարասաթյան31. 9ոյա Գրիվի նա32. Վահան Ղազարոսյան33. Վաղինակ Սիմոնյան34. Բագրատ Սարտիրոսյան35. Գրիգոր Շիրխանյան36. Վերոնիկա Վոգորյան37. Թերեզա Մոսիկյան38. Լորիկ Գոգորյան

59

39. Հովսեւի Հակոբյան40. Սարդիս Խաչատրյան41. Սամսոն Պողոսյան42. Քնարիկ Ասատրյան43. Գոհար Ասատրյան44. Շողիկ Պետրոսյան45. Գայանե Ստեփանյան46. Տաճար Չոլախյան47 Մարտին Սուսոյան48. Նազարեթ Սխիթարյւսն49. Ջանիկ Բայբուրդյան50. Բալաբեկ Թահիրյան51. Հակոբ Ավագյան52. Ռուբեն Բալասանյան53. Մկրտիչ Մովսիսյան54. Փեֆուշ Պալոյան55 ԵլիզավԵտա Սոն-Կորեացի

ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ԱՆՑՅԱԼԻ ԲԱՂԱՆԻՍՆԵՐԸ, ՊԱՐՏԵԶՆԵՐԸ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ, ՀՅՈՒՐԱՆՈՑՆԵՐԸ

Ախալցխա քաղաքում շատ հին ժամանակներից կառուցվել են առողջության համար գերազանց նշանակություն ունեցող բաղանիսներ:

1. Դավթանենց բաղնիքը, 2. Սայաթենց բաղնիքը, 3. ֆռանկների բաղնիքը,^4. Օսեւի ծւսխանի բաղնիքը. Բագրատիոնի բաղնիքը:

ԱԽԱԼ8ԽԱՅԻ ՊԱՐՏԵԶՆԵՐԸ1. «Խաս պւսղչւս» կոչվող պարտեզը 1900 թ., կառուցել են Մարտիրոսյան

եղբայրները: Պարտեզը շատ հարմարավետ էր ու գեղեցիկ, շուրջը բազալտ քարից պարսպած, հաճելի ծառուղիներով, պաղ ու զուլալ աղբյուրներով: Ուներ մարզական խաղերի հարմարանքներ (սպորտի բոլոր տեսակների համար):

2. Չիֆթւսլարենց պաղչան, Փաշօղլենց պաղչան, Վարդանենց պաղչան, Ֆայրաթենց պաղչան, Սուջենց պաղչան, Քիւիալենց պաղչան, Բայբուրթենց պաղչան, Չուլլենց պաղչան, Չարչի Նազարի պաղչան, Սառանջոնց պաղչան, Սմբատենց պաղչան:

3. ՔԱՂԱՔԻ ՀԻՇԱՐԺԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸՕրալ գյուղի «Ղոռուխ» կոչվող անտառից հոսում էին պաղ ու զուլալ

աղբյուրի ջրերը, ախալցխացիները նպատակահարմար համարեցին օգտվել այդ աղբյուրների ջրերից ե քաղաքի տարբեր մասերում կառուցեցին աղբյուրներ' Խակենց աղբյուրը, Մոմջոնց աղբյուրը, Ադնառենց աղբյուրը, Քարհանքի աղբյուրը, շուկայի աղբյուրը ե շատ ու շատ աղբյուրներ:

4. ՔԱՂԱՔԻ ՀՅՈՒՐԱՆՈՑՆԵՐԸ

60

1. Մառանջոնց հյուրանոցը, Սոզի-խան կոչվող հյուրանոցը, Չիֆթալարենց հյուրանոցը, Կարապետ աղի հյուրանոցը:

ՔԱՂԱՔԻ ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ1. Վերին Խափանը, Վարին խափանը, Սալւրատսկի բազարը, Ախալցխայի

առաջին էլեկտրասյունը, որը կառուցել են Սուջյան եղբայրները 1909 թվականին, Չիֆթալարենց ջրաղացը, որը կոչվում էր «Սաքոովի», կարտոֆիլի օսլայի գոր­ծարանը, Քեշիշևների կաթ ե ջրի գործարանը, Մայսուրաձեի լիւմոնադի գործա­րանը, խնձորի ե տանձի չորացման գործարանը, պաղպաղակների գործարանը, կաշի դաբաղելու հարմարանք-գործարանը:

«Արարատ» ռեստորանը, մանկական ճաշարանը, «Խաշլամա» ճաշարանը, Ղայֆաջոնց չայխանան, ճիկիթ սապոի խանութը և այլն:

ՔԱՂԱՔԻ ԵՎ ՔԱՂԱՔԻՑ ՂՈՒԻՍ ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐԸ

Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Գևորգ, Մւսյր եկեղեցին, Կիկոլենց վայքը, Սաֆարու ժամը. Իվլիտու ճրագների ժամը, Ջուխտ վայրեր և այլն:

ԲԱՐՁՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՁՈՐԵՐԻ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ

Ջուխտ աղբյուրներ, Մայովկան, Առիլոլի ձորը, Քոռ ձորը. Թորուխլուի ձորը, Բյուքլուղները, Դամբանները, Տավշա-թափփան, Գոռնոցը, Պամյաթնիկը, Մարատա չայը, Սեծ կամուրջը: (Ներկայի բեռնատար կայարանի մոտակայքում Տաշվվա-Թափփա կոչվող բլրի վրա 1837 թվականին կառուցվեց մի հոյակապ հուշարձւսն: Հուշարձանը կառուցվեց, երբ Նիկոլայ I կայսրը ժամանեց Ախալցխա ե առաջարկեց ի պատիվ 1829 թ. օգոստոսին բերդի գրւսվումից զոհված 300 զինվորների հիշատակին կառուցել հուշակոթող: Երկար տարիներ այդ վայրը զբոսավայր էր, սակայն բոլշևիկները քանդեցին և հողին հավասարեցրին:

Հայոց գերեզմանոցում կառուցվեց Ազղորի 9-ք հերոս զինվորների դամբա­րանները, Աղասի Կորկոտյանի և իր հերոս ընկերների հիշատակին:

Ախալցխացիների ուշադրությունից ոչ մի անգամ չի վրիպել քաղաքի կուլ­տուրական զարգացման հարցերը: Քաղաքը միշտ ունեցել է փողոցային Ակոն, Կռոլներ Գևոն, Կռոլներ Վաղոն, Բաս Հաբեթը, Սաքրանո Մամիկոնը, Քոչոենց Մելժոնը, Վենգերջանոն և այլոք:

ՉԱՐՉՕՂԼԵՆՑ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ԳՐԱԴԱՐԱՆԸ

ԱՆՎԱՆԻ ԲԺԻՇԿՆԵՐԲուտաղյան Գրիգոր, Այվազյան Սուրեն, Մոսեսով Վահե, Ասատրյան, Վիթաբով,

Մառուքով, Իսկանյան, Անահիտ Եքսուսյան, Աղվանովա, Խիթարով, Ջինջելաձե, ժամկոչյան, Եզնավուրովա, Չոբանյան, Գրիգորյան, Դասաբաշյան Կառպուշ և այլոք:

61

ԿԱՐԱՊԵՏ ՍՐԲԱԶԱՆԻ ԹԱՂՈՒՄԸ ԵՎ ԴԱՄԲԱՐԱՆ֊ՀՈՒՇԱԿՈԹՈՂԻ ԿԱՌՈՒՑՈՒՄԸ

Կարապեփ արքեպիսկոպոս Բագրաւրունին Ախալցխա ժամանել) 1830 թվականի մայիսին: Հենց ժամանման առաջին օրերից սկսվեց նրա օգտակար ու նվիրական աշխատանքը:

Սրբազանը ծնվել է 1779 թվականին, մահացել 1856-ին, իր բնակարանում, որը գտնվում էր ներկայիս հայկական դպրոցի կողքին: Նրա թաղմանը մասնակցում էին էջմիածնից կանչված 5 բարձրաստիճան հոգևորականներ: Մասնակցում էր նաև համայն Վրաստանի եկեղեցիների առաջնորդը ե Աստրախանի ավագ հոգևոր հովիվը: Թաղմանը մասնակցում էին նաև Թիֆլիսից ժամանած բարձրաստիճան զինվորականներ: Քաղաքի զինվորական կայազորի հրամանատարը կանգնեցրել էր պատվավոր ժամապահներ: Հուղակավորմանը մասնակցում էր զինվորական նվագախումբը:

Նրան թաղեցին իր կառուցած Սուրբ Խաչ Ամենայն Փրկիչ եկեղեցու բակում, մուտքի աջ կողմում: Նրա վրա դրված էր մի հասարակ շիրմաքար, որի վրա գրված էր. «Այստեղ հանգչում է Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրաւրունին»:

1940 թվականին Ախալցխայի զինվորական օկրուգը որոշեց կառուցել սպաների կուլտուրայի տուն: Կազմվեց մի քանի նախագիծ' հետևյալ տեղերի ընտրությամբ.

1. Բերդի թուրքական մեչիդի տեղում2. Ներկայիս շրջանային խորհրդի շենքի տեղում3. Ներկայիս ավտոկայանի հրապարակում4. Կարապետ սրբազանի եկեղեցում:Կազմված նախագծերը ներկայացվեցին առաջին քարտուղարին: Ամբար­

տավան քարտուղարը (Մգելաձեն) մատիտը դրեց Կարապետ սրբազանի եկեղեցու անվան տակ: Նա վաղուց այդ մտքին էր: Նախագիծը ներկայացնողը ազգությամբ հայ, ծագումով' ախալցխացի, կենտկոմի հատուկ բաժնում աշխա­տող ԵլեՆա Միրաքյանն էր: Նա շատ խնդրեց քարտուղարին, որպեսզի սա փոխի իր որոշումը, սակայն քարտուղարը կարմիր մատիտով ընդգծեց եկեղեցու անունը: Ելենա Միրաքյանն արցունքն աչքերին դուրս եկավ քարտուղարի գրասենյակից: Եկեղեցու տեղում կառուցվեց «Սպաների կուլտուրայի տուն»:

Կարաււյետ սրբազանը 1831 թվականից մինչև իր կյանքի վերջը ղեկավարում էր Արևմտյան և Հարավային Վրաստանի եկեղեցիները:

Սրբազանի աճյունն իր հանգրվանում մնաց մինչև 1953 թվականը: Նկատի առնելով, որ դամբարանն ուղղակի մնացել է անտեր, քաղաքի երախտապարտ հասարակությունը որոշեց վերաթաղել սրբազանի աճյունը քաղաքի հայկական գերեզմանոցում: Այղ որոշմանը միանգամից չարձագանքեցին: Այն օրերն էին, երբ մարդիկ չէին կարող իրենց կարծիքն ւսզատ արտահայտել: Ստալինյան ժամանակներն էին: Բայց մարդասիրությունն ու ազգասիրությունը քաջալերեցին որոշ մարդկանց և նրանք հանձն առան այդ գործն իրականացնելու: Կազմվեց

62

օգնության ֆոնդ, կազմակերպվեց հանգանակություն: Զարմանալին ե ուրախալին այն էր, որ այդ միջոցառմանը մասնակցեցին ոչ միայն հայեր, այլև վրացիներ, հրեաներ, ռուսներ: Աճյունի հանման աշխատանքները սկսվեցին 1954 թ. գար­նանը: Գրավոր դիմեցին քաղխորհուրդ' թույլտվության համար: Թույլտվությունը ստացվեց, կազմվեց միլիցիայի պահակախումբ:

Դագաղի հանման աշխատանքներին մասնակցեցին ժամագործ Սեպուհ Սաղաթելյանը. Հրաչյա Գասպարյանը, Հարություն Ֆայրաթյանը, Պողոս Խաչա­տրյանը և Արտաշ Շիրանյանը: Սրբազանի դագաղը կաղնե փայտից էր, նրա չորս բոլորը շարված էր սրբատաշ խաչքարերով: «Սրբազանի գերեզմանը շատ դժվարությամբ քանդեցինք,- պատմում էր ժամագործ Սեպուհը,- մի ամբողջ օր երկաթե լոմով խփում էինք, ու չէինք կարողանում գտնել: Վերջապես լոմիս ուժեղ հարվածներից մեկի ժամանակ երկաթե ձողը կիսով չափ խրվեց: Ասացի' «Տղա՜ք, գտա»: Քանդեցինք երեսի քարերը, կողքի քարերը, որոնք շինած էին Ծուղրութի քարհանքի քարից: Խաչքարերը համարակալեցինք ե զգուշորեն հանեցինք փայտե դագաղը: Դագաղը փտել էր, որոշեցինք մոտակա արհես­տանոցում շինել տալ կաղնու փայտից նոր դագադ: Հավաքեցինք ոսկորները, հանեցինք մեջի հողը, խնամքով լցրինք նոր դագաղի մեջ. Ես նկատեցի սրբա­զանի մորուքի մազերը, խնամքով հանեցի, փաթաթեցի թղթի մեջ, բերեցի մեր տուն և պահում եմ' որպես մասունք, մեր տան թանգարանում»:

Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին իր ամբողջ հոյակապ կյանքը անմնացորդ նվիրեց իր ժողովրդին, իր հոգատար միտքն ու խելքն ամբողջու­թյամբ նվիրեց էրզրումյան ախալցխացիներին, ախալքալաքցիներին, բայազետ- յան ու կարսյան գաղթականներին բարվոք տեղ հասցնելուն: Սրբազանը բազում անգամ իր կյանքը վտանգի տակ է դրել հանուն իր ժողովրդի: Նա իսկական հոգևորական էր ու աշխարհիկ ղեկավար: Նրան ճանաչող ախալցխացի կամ ախալքալաքցի տարեց մարդկանց հաղորդած բանավոր տեղեկությունները մեզ պատմում են նրա անբասիր աշխատանքի, նրա մարդամոտության ու գործա­րարության մասին:

Սրբազանի մասին պատմածներից արժանի է հիշատակության նրա կառա­պանի պատմածը «Հանգուցյալ սրբազանը վերին աստիճանին աշխատասեր էր, համեստ ու ուշադիր, հարցերին միշտ բավարար ու սպառիչ պատասխան էր տալիս: Նրա կառքը ուներ չորս ընտիր ձիեր: Ամեն օր լծում էինք նոր զույգը, իսկ նախկին զույգը հանգստանում էր: Սրբազանը դադար չուներ, չկար մեկ օր, որ պատարագից հետո չգնար այս կամ այն գյուղը: Նա զրուցում էր գյուղացիների ցավոտ հարցերի մասին, խորհուրդներ տալիս, որոշ դեպքերում նաև' նյութական օգնություն: Գնում էր արհեստանոցները, առևտրական տները, խոսում, հանաքներ անում, օգնում ու քաջալերում, նա չէր տարբերակում, թե զրուցակիցը հայ է. վրացի, թուրք, ռուս թե հրեա: Նրա այցը այս կամ այն վայրը միշտ եղել է տոնական»:

Սրբազանը եկեղեցիաշինության և դպրոցաշինության իսկական սիրահար էր, շատ դեպքերում ինքն էր մշակում հատակագիծը վարպետների հետ: Ամեն

63

օր գնում էր աշխատանքի վայրը, ուղղում ու քաջալերում աշխատողներին: Սրբազանի դամբարանն այնքան էլ ճոխ չէ, սակայն կառուցված էր

գերեզմանոցի կենտրոնում: Անցնող-դարձողը սիրով կանգ էր առնում, խո­նարհվում նրա առնական նկարի առջև, խաչակնքում ու նոր հեռանում:

Սրա հոյակապ նկարի մոտ, որն ամրացված է դամբարանի տնակի պատին, միշտ կարելի է տեսնել թարմ ծաղիկներ: Երախտապարտ ախալցխացին սիրով է խոնարհվում նրա շիրմի առջև:

Փառք ու պատիվ արժանահիշատակ արքեպիսկոպոս Կարապետ Բագրա- տունուն: Դարեր կանցնեն, չի խամրի նրա սուրբ շիրիմը, միշտ վառ կմնա նրա անմոռանալի հիշատակը;

Հանգի՛ստ քեզ, մեծ ու սուրբ մարդ:

ՀՌՉԱԿԱՎՈՐ ԱԲԱՍԹՈՒՄԱՆ ԱՄԱՌԱՆՈՑԸ

Աբասթուման ամառանոց-բուժարանը շատ հին ժամանակներից հանդիսացել է և հանդիսանում է Ախալցխայի շրջակայքի ամենահռչակավոր ամառանոց- բոլմարաններից մեկը: Աբասթումանը գտնվում է Օձխե կամ Աբասթուման գետի աջ ե ձախ ափերին, 5 վերստ երկարություն ունեցող ձորի մեջ: Այն գտնվում է Ախալցխայից 25 վերստ դեպի հյուսիս-արևմուտք ձգվող Արսիանի' լեռների կենտրոնում: Նրանից դեպի արևմուտք' 94 կմ հեռավորության վրա, գտնվում է Բաթումը:

Աբասթումանը բարձր է ծովի մակերևույթից 1273 մետր, ունի հոյակապ առողջարաններ: Այստեղ են բուժվում տարեկան հինգ հազարից ավելի թոքային հիվանդներ: Ունի հանքային տաք ջուր, որի ջերմաստիճանը հասնում է 47-ի: Ջրում բուժվում են խլացավերից ու հոդացավերից տառապող հիվանդները:

Աբասթումանը ժամանակին եղել է վրացական իշխանների հանգստավայրը: Այնտեղ կառուցած է եղել Օձելախե կամ Ունձլիխե բերդը: Բերդը հիմա ավերակ է: Այն ավերեցին արևմուտքից եկած լազիկացիները: Բերդի շրջակայքում կան մի քանի ավերակ գերեզմանոցներ:

Վրաց պատմաբան ճիվանշիրն այդ բերդն անվանել է, «Դամուր Ղալա», այսինքն' երկաթյա բէտդ: Աբասթումանն ունի մի քանի հոյակապ սանատորիաներ' Արա-Ցինտո, Ակոբիլ, Կանոբիլ, Արսիանակ և այլն:

1869 թվականին Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր ll-ի հրամանով Աբաս- թումանի հանքային ջրերը պետականացրին և բուժակ Պետր Ոեմերտի ղեկա­վարությամբ կառուցեցին մի շարք լողարաններ, մի շարք եվրոպական փայտաշեն տներ, որոնց թիվը հասնում էր 150-ի

1892-1899 թվականներին այստեղ բնակություն հաստատեց ռուսաց թագա­վորի թագաժառանգ ԳԵորգի Ալեքսանդրովիչը: Նա հիվանդ էր' տառապում էր թոքախտից և հոդացավերից: Թագաժառանգի պատվին կառուցեցին շատ տներ և ամառանոցներ, մի քանի մառան-պահեստներ, որտեղ պահվում էր նրա ուտես­տեղենը: Կառուցեցին նաև մի քանի մեծ ու փոքր կամուրջներ, որոնք ներկված էին կանաչ գույնով:

64

Գեղեցիկ է Արա-Ցինւրո տանող ճանապարհը, որը հասնում է մինչն աստղա- դիւրարան: Այդ հռչակավոր ասփղադիտարանից երեում է ամբողջ Սեսխեթիան իր գեղատեսիլ բնությամբ:

Աբասթումանում կան մի քանի կիրճեր' «Վարդանի կիրճը». «Յորեկինի կիրճը», «Ոեմբրանտի կիրճը»: Ներքին թաղում կա լուսավորչական հայկական եկեղեցի, որը կառուցված է Հակոբ ե Հովակիմ Արամյանների ծախսերով: Հիվանդ թագաժառանգին 1899 թվականին տեսության եկավ տատիկը, որի պատվին Ներքին Աբասթումանից մինչն կենտրոն ծառուղի գցեցին' տնկվեց 1000 բարդի:

Վերին թաղը շատ գեղեցիկ է, այնտեղ է գտնվում թագաժառանգի պալատն իր սառնաղբյուրներով ու ծաղկանոցներով, որի երկարությունը հասնում է 4 կմ֊ի: Գեղեցիկ է նան մեծ իշխանուհու' Կոնիա Ալեքսանդրովայի պալատը: Շուկան գտնվում է ներքին թաղում:

Իշխանուհին իր դրամով նորոգեց Ախալցխա-Աբասթուման խճուղին և Փոց- խովի վրա կառուցեց կամուրջ, որը տանում էր Սուֆլիսից դեպի Ծղալթբիլա: Թագուհին հաճախ էր գնում զբոսանքի: Թագաժառանգը մահացավ հեծանիվի վթարից՝ Նրա պատվին կառուցվեց հուշարձան (հիմա ավերակ է):

Աբասթումանում ապրում են վրացիներ, հայեր, ռուսներ, հրեաներ.

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԿԱՅԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Ախալցխացին ի սկզբանե սիրում ու սիրել է գիրքը, գիտությունը ն կուլտուրան: Հայրենական պատերազմից հետո մեծ պահանջ զգացվեց ունենալու կուլտուրական զարգացման ժամանակակից օբյեկտներ: Հրամայական պահանջ առաջացավ հեռուստացույց դիտելու, գաղաւիարապես զարգանալու, բարոյապես հարստանալու ու ֆիզիկապես հանգստանալու:

1958 թւխյկւսնին մի խումբ ախալցխացի ռադիոհաղորդումներ սիրողներ' Վ Բեղոնովը. մեխանիկ Լազինը, շրջանի հաղորդակցության պետ Ռուբեն Կւսրագոզյանը. ուսւսնող Ս Դալթաղչյանը, ժամագործ Սեպուհ Սաղաթելյանը, լուսւսնկարիչ Ա Ալբերտյանը կազմեցին մի գործնական խորհուրդ' շրջանում հեռուստատեսություն ունենալու համար:

Հեռուստատեսության խմբի անդամներին երկար ժամանակ մտահոգում էր այն միտքը, թե ինչպես Ախալցխայում ընդունել Թբիլիսիի և այլ քաղաքների հեռուստահաղորդումներ:

Ձեռք բերելով անհրաժեշտ սարքավորումներ, սկսեցին կոնկրետ գործնական աշխատանքը: Սեծ ջանքեր թափելուց հետո ինքնագործ ալեհավաք ունեցող «Ռեկորդ» հեռուստացույցով նրանց հաջողվեց քաղաքի մերձակա բարձունք­ներից մեկի վրա ընդունել Թբիլիսիի հեռուստակայանի հաղորդումների ձայնը, իսկ պատկերները շատ աղոտ էին: Մինչև անգամ կարողացան որսալ Պրահա քաղաքի հեռուստահաղորդումները:

65

1959 թվականի հունիսի 23փն այս հայրենասեր նվիրյալները կարողացան լրիվ հասնել իրենց նպատակին: Շրջանի ղեկավարությունը հարց հարուցեց Հանրապետության կապի նախարարությունում ռետրանսլյացիոն հանգույց կա­ռուցելու մասին: Այդ գործին ընդառաջեց կապի նախարար Քրիստեսաշվիլին:

Արաստանի ռադիոկենտրոնի պետ Լ. Աղաբաբովի գլխավորությամբ Ախալ- ցխա գործուղեցին մասնագետների հատուկ բրիգադ:

Ներկայումս Ախալցխայի հանգույց-կայանն ունի ժամանակակից ավտոմատ- սարքավորումներով հեռուստահաղորդումների հուսալի կայան:

Ախալցխայի հաղորդումներ սիրող հասարակությունը խորին հարգանքով սիրում ու մեծարում է այդ գործունյա խմբի անդամներին' ռենտգենոլոգ Վ Բիդոնովին, ժամագործ Սեպուհ Սաղաթելյանին, նկարիչ Ա. Ալբերտյանին, մե­խանիկ Լազինին, Ռ. Կարակոզյանին և այն բոլոր նրանց, ովքեր իրենց ջանասեր աշխատանքով կարողացան լուսավորել շրջանի հասարակությանը: ,

ԷՐՋՐՈՒՍՏԱՆ ԱԽԱԼ9ԽԱՑԻՆԵՐԻ ԱՆՎԱՆԻ ՄԱՐԴԻԿ

1. Կարաւկետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին ծնվել է 1779 թվականի մայիսի18-ին Սեծ Հայքի Սպիր գավառի Հնաուտ գյուղում: Սկզբնական ազգանունը եղել է էզեկ-օղլի: Հայրն ուսումնասիրելով Բագրատունյաց թագավորության պատմությունն այն մասին, որ Սպեր գավառը պատմականորեն գտնվել է Բագրատունյաց թագավորության կազմում, որոշել է, իր ազգանունը գրել Բագրատունի:

Կարապետն իր ժամանակին ստանալով փայլուն կրթություն, հասել է արքեպիսկոպոսի բարձր տիտղոսի: Պատմական իրադրությունների բերումով նշանակվել է որպես 1830 թվականի էրզրումյան գաղթի կազմակերպիչ: Սինչե իր կյանքի վերջը ծառայել է ու իրագործել հայության այդ հատվածի որոշ մասի ազատագրումը ցեղասպանությունից ու կրոնափոխությունից:

Կարապետ սրբազանը էրզրումյան հոգևորականության շրջանում մեծ հեղինակություն վաստակած, հայասեր ղեկավար, կազմակերպիչ, և իր նպատակին հասնող դեմք էր: Նա կարողացավ լեզու գտնել ռուսական հրամա­նատարության հետ, առանձնապես Պասկևիչի հետ, և նրա անմիջական օգնու­թյամբ էրզրումյան հայության մի ստվար հատված հաջող հասցնել իրենց նպատակատեղին: Նա իր կապտավուն ձին նստած միշտ լինում էր այնտեղ, որտեղ իր կարիքը զգացվում էր: Նա մի անդադրում մարդ էր, անշահախնդիր, մարդասեր, և վերջապես իսկական մարդ

Կարապետ սրբազանը գւսղթականությանը 1830 թվական մայիսի 15-ից մինչև 1830 թ հոկտեմբերը հասցրեց պլանավորված նպատակատեղը' էրզրումից Սոդանլուղի դժվարանցանելի լեռներով' Կարս, Գյումրի, Թալին, Մաստարա, Աշոցք, Ջավախք. Սամցխե, Ախալցխա՜

Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին իսկական լուսավորիչ էր, եկեղեցաշինության, դպրոցաշինության մոլի կողմնակից և պրակտիկ կատարող:

66

2. Արքեպիսկոպոս Վարդան Սեթյանը ծնվել է 1790 թվականին Վան քաղա­քում: Էրզրումյան գաղթից երկու տարի առաջ, ըստ Թուրքմենչայի պայմանագրի (գտնվում էր Պարսկաստանում) տեղափոխվում է ռուսական սահմանները: 1831 թվականին, մի խումբ հավատացյալների հետ, որոնք պատկանում էին կաթոլիկ դավանանքին, տեղափոխվում է Ախալցխա և իր շուրջն է համախմբում Ռաբատի հայ և էրզրումից գաղթած հայ կաթոլիկներին, ստեղծում է մի մեծ կրոնական համայնք: Սկզբում հովվում է Ռաբատի կաթոլիկական եկեղեցիներից մեկում, հետո ստանալով հողաբաժին, հավատացյալների ուժերով կառուցում է «ֆրանկ­ների ժամ» կոչվող հոյակապ եկեղեցին (ներկա շրջկոմի շենքի տեղը): Կոմու­նիստների ղեկավարության շրջանի հախուռն տարիներին այդ սրբավայր- եկեղեցին քանդեցին և նրա տեղը կառուցեցին անաստվածների երեք հարկանի շենք: Քանդման ժամանակ գտնվեց նրա դագաղը, որը թաղված էր խորանի տակ: Դագաղը մաքրատաշ քարից էր: Հավատացյալները դագաղը տեղափոխե- ցին ու ամփոփեցին Մարտայի Սուրբ Նշան եկեղեցու բակում:

Սրբազան Սեթյանն առաջինը եկեղեցական դպրոց բացեց: Նա անձամբ դասւսվանդում էր կրոն, գրաբար ե փիլիսոփայություն:

Սեթյանը մահացել է 1850 թվականին, Ախալցխա քաղաքում:3. Ջորի Նավասարդի Ջորյանը ծնվել է 1886 թվականին, Թիֆլիսում: Ցա­

րական կայսրության անկումից հետո Ջորիին, որպես կրթված երիտասարդի, Թբիլիսիի ազգային կոմիտեն ուղարկում է Ախալցխա, որպեսզի նա զերծ պահի ախալցխահայությանը ցեղասպանությունից: Ջորյանը սիրով կատարում է այդ հանձնարարությունը:

1918-1921 թվականներին նա ղեկավարում է Ախալցխա քաղաքը, ստանձնելով քաղաքապետի պաշտոնը:

1918-1921 թվականների ինքնապաշտպանության տարիներին Ջորյանը ակտիվ մասնակցություն է ունեցել ազգային հաշտեցման մեծ գործին: Նա անվանի հռետոր էր, վարժ խոսում էր երեք լեզուներով' հայերենով, ռուսերենով, Վրացերենով, գիտեր նան թուրքերեն: Զորյանն իսկական հայրենասեր էր, խելացի մւսրդ և հոյակապ կազմակերպիչ: Ախալցխացիներն առանց սխալի նրան անվանում են Ախալցխայի պատվավոր քաղաքացի:

Չորի Ջորյանը զոհ գնաց անհատի պաշտամունքի տարիներին: Նա մահացավ 1942 թվականին, Սիբիրյան ճամբարներից մեկում:

4. Հովսեփ Կարապետի Լազյանը ծնվել է 1888 թվականին Ախալցխա քաղա­քում, հացթուխի ընտանիքում: Սովորել է քաղաքի ռուսական գիմնազիայում: 1908-1912 թվականներին Լազյանը ծառայել է ցարական բանակում, ստանալով շտաբս-կապիտանի կոչում: 1913 թվականին նա ընդունվում է Ռիգայի բարձրա­գույն ռազմական ուսումնարանը: Ծանոթանալով տեղական սոցիալ-դեմոկրա- տական կազմակերպության անդամների հետ, զինվորականների շրջանում ակտիվ աշխատանք է ծավալում: Հետագա անախորժություններից ու ձերբա­կալությունից խուսափելու նպատակով անցնում է Գերմանիա և աշխատանքի մտնում Բեռլինի տպարաններից մեկում' որպես կարգավորող:

67

Հովսեփը լավ էր տիրապետում գերմաներենին, ռուսերենին, ֆրանսերենին և հայերենին:

Հեղափոխությունից հետո Լազյանը ավարտել է Մոսկվայի մարքսիզմ- լենինիզմի դասընթացները, աշխատել է որպես Մոսկվայի քաղկոմի անդամ:

1936-1937 թվականներին Լազյանին աշխատանքի են ուղարկում Լոնդոն' սովետական դեսպանատուն' որպես ավագ խորհրդատու: 1938 թ. նրան հետ են կանչում ե նա նշանակվում է ՍՍՀՍ լուսավորության ժողկոմատում:

Լազյանը 11-րդ բանակի քաղաքական կոմիսարն է եղել: նա ՍՍՀՍ ռազ­մական կոմիսարների բյուրոյի անդամ է:

Լուսապայծառ, մարդասեր ու գրագետ ախալցխացին դարձավ ստալինյան բորենիների, մարդակեր ոհմակի զոհը: Սա 1953 թվականին բռնադատվածների ճամբարներից մեկում ինքնասպանություն գործեց:

5. Հովհաննես Հովհաննեսի Ամրիկյանը ծնվել է 1935 թվականին, Ախալցխայի շրջանի հայաբնակ Ծինուբան գյուղում: Հայրը էրզրումյան որբ գաղթականներից էր: Նրան որդեգրում են էրզրումի Արծաթիա գյուղից գաղթած ե Ծինուբանում բնակություն հաստատած Ալեքսան պապի ընտանիքը ե նա ապրում է այդ տանը:

Հովհաննեսը լինելով առաքելական եկեղեցու դավանակիցը, ամեն կիրակի գնում է Ախալցխա քաղաք' պատարագ լսելու Եկեղեցու քահանան աչքի տակ է առնում այդ անծանոթ, արտաքինից գեղեցիկ երիտասարդին և վերջապես հայտնում է իր մտադրությունը: Նա տղային առաջարկում է իր աղջկա' Շողա­կաթի ձեռքը: Քահանայի պլանները իրականացվում են Հովհաննեսն ու Շողակաթը լույս աշխարհ են բերում նորածին Հովհաննեսին:

Փոքրիկ Հովհաննեսն ավարտելով Ախալցխայի հայկական դպրոցը, գնում է ուսումը շարունակելու ԹիֆլիսոււԼ Ներսիսյան դպրոցում: Դպրոցում, մեծ հակում ունենալով դեպի դերասանությունը, խաղում է մի շարք գլխավոր դերեր ե ստանում անվանի դերասանի կոչում: Նրան ճանաչում էին Պոլսում, Նոր Նախի­ջևանում, Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Ախալցխայում: Նա մի ոտքից կաղ էր: Այդ կաղությունը ստացել էր իր չարաճճիության պատճառով: Նա սիրում է մի օրիորդի, որը սակայն նրան դավաճանում է: Վրդովված Հովհաննեսն իր բնակարանում, 1876 թվականին, ինքնասպանություն է գործում:

6. Վարդապետ հայր Վահան Հովհաննիսյանը ծնվել է 1894 թվականին, Ախալցխայի շրջանի հայաբնակ Ծղալթբիլա գյուղում:

1908 թվականին գնում է արտասահման ուսումը շարունակելու: Հայր Վահանը Վենետիկի հայ կաթոլիկների միաբանության անդամ էր, անվանի մանկավարժ, մանկավարժական մի շարք աշխատությունների հեղինակ: Հայր Վահանը որպես վարդապետ-ուսուցիչ 1938 թվականին ուղարկվում է Հաբեշստան' Ադիս-Ապեպա և, այնտեղ բացում հայկական առաջին դասարանը: Ութ տարի այնտեղ մնալուց հետո, երբ ավարտում են առաջին սաները, հայր Վահանը վերադառնում է Վիեննա և մինչև իր կյանքի վերջն ապրում ու աշխատում է Վիեննայի հայկական-կաթոլիկական միաբանությունում:

(>8

Հայր Վահանը երկու անգամ եկավ հայրենի գյուղ: Առաջին անգամ' 1936 թվականին, մեծ դժվարությամբ կարողացավ ազատվել տեղական ակտիվիստ­ների ձեռքից: Սակայն տուժեցին նրա հարազատներից մի քանիսը, որոնց տներում նա հյուրընկալվել էր: Երկրորդ անգամ եկավ 1985 թվականին: Այս անգամ ոչ ոք չտուժեց: ժամանակները փոխվել էին:

Հայր Վահան Հովհաննիսյանը վախճանվեց 1989 թվականին, Վիեննայում: Թաղված է միաբանության պանթեոնում:

7. Ռաուլ Խաչո (Խաչատուր Կարապետյան)Սովորական մի արհեստավոր' հյուսն, ծնվել է Ախալցխա քաղաքում 1895

թվականին: Նրա տունը գտնվում էր Փոցխով գետի աջ ափին: Դա իսկական տուն-արհեստանոց էր:

Ռաուլ Խաչոն իսկական հայրենասեր ե հայասեր էր. Նա հրացանը ուսին, ատրճանակն ու սուրը կողքին ոտքի տակ էր առել Հայաստանը, Պարսկաս­տանը, Թուրքիան: Նա այնտեղ էր, որտեղ ազատագրական պայքար էր մղվում: Նա իր ողջ կյանքը նվիրեց հայ ժողովրդի ազատագրման գործին: Ռաուլ Խաչոյի կյանքի թելը կտրվեց անհատի պաշտամունքի խառը տարիներին: Նա մահացավ աքսորում, 1933 թվականին: Երախտապարտ ախալցխացիները միշտ վառ են պահում Ռաուլ Խաչոյի պայծառ անունը:

8. Հայկ Ավագյանը ծնվել է 1894 թվականին, Ախալցխայի շրջանի Սեծ Պամաճ գյուղում, ժամանակին ստացել կրթություն: Նա շատ էր կարդում հայ գրողներին ե հայոց պատմությունը, հայրենասեր էր և հայասեր: Հայկն Ախալցխայի ազատագրական շարժման ե թուրքերի դեմ պայքարի առաջին շարքերում էր: Նա հին կարգերի դեմ պայքարում էր զենքով և հմտությամբ;

Հայկ Խակցյան - Ավագյանը զոհ գնաց բորենիների մարդակեր ոհմակին' 1937 թվականին մահացավ բանտում:

9. Քահանա Տեր Քերոբ (Քերոբ Տեր-Պողոսյան)Տեր Քերոբե իր ժամանակին ստացել է հոգևորական կրթություն և վայելում

I հասարակության հարգանքըՏեր Քերորր ծնվեւ է Ծղալթբիլա գյուղում 1918-1919 թվականներին

թուրքական բանակի ներխուժման ժամանակ, երբ տեղական թուրքերը ցեղասպանության հոգով էին վարակված, քահանան խաչը ձեռքին ճակատամարտում էր' ոչ թե զենքով, այլ հաշտեցման բառերը բերանում: նրան հաջողվեց փրկել շատ հայերի և թուրքերի

10. Կարո Դաֆ ատ արյանՀնագիտական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Երևանի պատմության

թանգարանի երկար տարիների տնօրեն, մի շարք հնագիտական աշխատու­թյունների հեղինակ՜ Կարո Ղաֆատարյանը ծնվել է Ախալցխայի շրջանի Ծուղ- րութ գյուղում, սովորել է Ախալցխայի միջնակարգ դպրոցում, ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի հնագիտական բաժինը:

11. Վար դան Աղա ՎարդանյանԱխալցխա քաղաքի անվանի մեծահարուստ, քաղաքի բարեգործական ընկե-

69

րության անդամ: Վարդան աղան իր միջոցներով և քաղաքի ու շրջանի հայ հավատացյալների օգնությամբ 1883 թվականին կառուցեց Մարւրա թաղամասի հոյակապ եկեղեցին, որին անվանեցին Սուրբ Նշան Վարդանանց եկեղեցի:

12. Մ. ՕրբելյանովՍխալցխայի անվանի մեծահարուստ, Արղահան-Թիֆլիս առևտրական

ընկերության տնօրեն:Աղա Օրբելյանովը կառուցեց քաղաքի առաջին երկհարկանի շենքը, որը

մինչև այսօր կանգուն է: 20-40-ական թվականներին այն ծառայում էր շրջկոմին: Հետո այնտեղ բացեցին երաժշտական դպրոց: Շենքը կառուցվել է 1884 թվա­կանին: Շենքի ճակատին գրված է. «1884 թ. Մ. 0.»:

13. Հովհաննես (Օնիկ) ՂանալանյանԱնվանի գիտնական, բազում գիտական, մանկավարժական աշխատություն­

ների հեղինակ, Հայաստանի պետական համալսարանի մշտական դասախոս, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Երևանի և Սխալցխայի պատվավոր քաղաքացի: Նա ծագումով Ախալցխա քաղաքից է, էրզրումյան գաղթականների ընտանիքից:

14. Սերկո Դավրանյան (պզտի Սերկո)Ծնվել է Ախալցխայում, արհեստավորի ընտանիքում, իր ժամանակին ունեցել

է մեծ հեղինակություն քաղաքի և շրջանի գյուղերի հայասեր հասարակության շրջանում 1918-1920 թվականներին իր ձին նստած, հրացանն ուսին, սուրն ու ատրճանակը կողքին, իր կյանքը վտանգելով պաշտպանում էր իր հայրենի քաղաքի և շրջանի գյուղերի հայ հասարակությանը թուրք ջարդարարներից

15. Բժիշկ ԱյվազյանԾնվել է Ախալցխա քաղաքում, մեծահարուստ առևտրականի ընտանիքում:

1910 թվականից Ռուսաստանի պետական դումայի անդամ է. ռուսական բանակի մայոր, զորամասի բժշկական խմբի ղեկավար.

16. Գալուստ ԲայբուրդյաՕ (աղա)Ծնվել է Ախալցխա քաղաքում, մեծահարուստ առևտրականի ընտանիքում:

Բայբուրղյանների ընտանիքը գաղթել է էրզրումից: Իրենց հայրենիքում նրանք մեծ հարգանք են վայելել ինչպես ժողովրդի շրջանում, այնպես էլ կառավարական մարմիններում:

Գալուստ Բայբուրդյանը ցարական բանակի մայոր էր Նա իր ռազմական կրթությունը ստացել էր մայրաքաղաքում' Ս ՊԵտերբուրգում, որպես քաղաքական բաժնի պետ աշխատել էր կայսրական կորպուսում:

17. Արշավիր Անդրանիկի ԹորոսյանԾնվել է Սխալցխայի շրջանի Սեծ Պամաճ գյուղում Ավարտելով Ծղալթբիլայի

միջնակարգ դպրոցը, նա ընդունվում է Երևանի պետական բժշկական ինստի­տուտը: Գերազանց դիպլոմ ստանալով, մնում է ասպիրանտուրայում, գրում է դեղաբույսերով բուժման հանրածանոթ աշխատությունը: Պաշտպանելով թեկնա­ծուականը, նշանակվում է աշխատանքի Դիլիջան քաղաքի բժշկան համա­լիրում որպես թերապևտ: աշխատանքի տարիներին կատարած ուսումնասիրու-

70

թյունների շնորհիվ նա գրում է մի շարք գիտական աշխատություններ ե ստանում բժշկական գիտությունների դոկտորի կոչում:

18. Պողոս Վարժապետ (երգահան)Ախալցխայի հայտնի երգահան, եկեղեցական շարականների հայտնի կա­

տարող, եկեղեցում կրոնական երգերի հայտնի կատարող ե խմբավար:Պողոս Վարժապետը Ռաուլ Խաչոյի եղբայրն է:19. Գրիգոր Ալթունյան1914 թվականին Ախալցխա քաղաքում ршуфу քաղաքային երկսեռ դպրոց,

որի առաջին տնօրեն նշանակվեց Գրիգոր Ալթունյանը: Բնիկ ախալցխացի, գիտուն մանկավարժ:

20. Վայրիչ ԱնդրիասյանԳրող, բանաստեղծ, երգահան, անվանի ախալցխացի:21. Իսահակ Տեր-ՆերսիսյանԱխալցխայի հայկական երկսեռ դպրոցի տնօրեն, վաստակավոր մանկավարժ

Ավարտել է Օղեսայի մանկավարժական ինստիտուտի բնագիտության ֆակուլ­տետը, նշանակվել դպրոցի բնագիտության ուսուցիչ ե տնօրեն:

22. Գոհարիկ Չիֆթալարյան, Արուսյակ ՍուճյւսնԱխալցխա քաղաքի երկսեռ դպրոցի առաջին աղջիկ աշակերտուհիները:23. Արամայիս ՍուճյւսնԾնվել է Ախալցխա քաղաքում, ավարտել է Մոսկվայի բժշկական ինստի­

տուտի բուժական ֆակուլտետը: Պաշտպանելով ատենախոսությունը ստացել է բժշկական գիտությունների դոկտորի կոչում: Դեղագործ է:

24. Կարո ՍուջյանԿարո աղան անվանի ու գործունյա մարդ էր. նա իր հարստությունը միշտ

ի սպաս էր դնում ժողովրդի բարօրության համար: 1909-1910 թվականներին կառուցեց առաջին էլեկտրակայանը Սուխլիսի մոտ ե լույս տվեց քաղաքին:

25. Սարեն ԿավալերյանԱխալցխա քաղաքից է. ռազւ/ական գործի անվանի գիտակ, մի քանի

զենքերի տեսակների հնարող. հեւրևակի և հեծելազորի հարձակողական մարւքերի պլանավորող:

26. Հովհաննես ՎահանյանԾնվել է 1914 թվականին Ծղալթբիլա գյուղում, հարուստ ընտանիքում:

Ավարտելով գյուղի տարրական դպրոցը, ուսումը շարունակել է Ախալցխա քաղաքի հայկական դպրոցում. 1929 թվականին պատանի Հովհաննեսը վտար­վում է դպրոցից, հորը կուլակաթափության ենթարկելու պատճառով: Սակայն ուսման ծարավ պատանին գնում է Լենինգրադ ուսումը շարունակելու ե 1938 թվականին ավարտում է Լենինգրադի համալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական բաժինը Նշանակվում է Պրախլադնի քաղաքի դպրոցի մաթեմատիկայի ուսուցիչ:

Պատերազմից հետո, մինչև կենսաթոշակի անցնելը, աշխատել է իր հայրենի գյուղի դպրոցի տնօրեն: Անվանի մաթեմատիկոս, վաստակավոր մանկավարժ: Մահացավ 1996 թվականի նոյեմբերին:

71

27. Պիոն Հովսեփի ՀակոբյանԲանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, անվանի մանկավարժ,

Երևանի պետական համալսարանի դասախոս, մի շարք գիտական աշխատու­թյունների հեղինակ. Սուրբ էջմիածնի վարդապետարանի պատվավոր անդամ: Հարգարժան Պիոնը ծնվել է 1926 թվականին, Ախալցխայի շրջանի հայաբնակ Ծղալթբիլա գյուղում, անվանի ու գրագետ քահանայի ընտանիքում: Ուսումը շարունակել է Երևանի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում և տարի­ների ընթացքում իր անբասիր աշխւստանքի շնորհիվ հասել է բանասիրական գիտությունների դոկտորի աստիճանի:

28. Հովհաննես Նագարեթի Նազարեթյանը ծնվել է հայաբնակ Ծղալթբիլա գյուղում: Միջնակարգն ավարտել է հայրենի գյուղում: Ոսկե մեդալ ստանալով, ընդունվում է Երևանի Խաչատուր Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստի­տուտի բանասիրական ֆակուլտետը: Ավարտելով (նույնպես գերազանցության դիպլոմով), ընդունվում է ասպիրանտուրա և ավարտում այն, ստանալով մանկա­վարժական գիտությունների թեկնածուի, ապա դոցենտի կոչում: Երկար տարիներ է աշխատում է նույն ինստիտուտում որպես դասախոս:

29. Անվանի բժիշկ Վահան Մովսեսյանը ծնվել է Ախալցխա քաղաքում, սովորել է Մոսկվայի բժշկական ինստիտուտում, երկար տարիներ աշխատել է քաղաքի հիվանդանոցում որւցես թերապևտ

30. Աղա Սալտած^եՔաղաքի անվանի մեծահարուստ, հայ-վրացական բարեկամության հայտնի

ղեկավար, օգնում էր որբ և անտուն երեխաներին31. Անվանի բժիշկ Ջոնջոլաձե32. Անվանի բժիշկ Ասատիանի33. Անվանի հողաչափ Արտեմ Պազոյան34. Ղանալանյան ԱրամԾնվել է Ախալցխա քաղաքում, առևտրականի ընտանիքում: Ավարտելով

քաղաքի միջնակարգ հայկական դպրոցը, ուսումը շարունակել է Երևանի պետա­կան համալսարանի պատմագրական ֆակուլտետում:

Արամ Ղանալանյանը մեծ գիտնական է, Հայաստանի ազգային ակադեմիայի անդամ:

35. Արամ Սկրտչի ԻնճիկյանԲանասիրական գիտությունների դոկտոր, բազում աշխատությունների

հեղինակ, Հայաստանի ճանաչված գիտնական, խոշորագույն ինտելիգենտ ու ախալցխասեր

36. Վահան ՍիրականյանՊատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր. Հայաստանի մանկավար­

ժական ինստիտուտի դասախոս, միջնադարի պատմության մասնագետ, ծագումով Ախալցխա քաղաքից:

37. Մամիկոն Հակոբի ԱլբերտյանԱնվանի մանկավարժ, լեզվի և գրականության մասնագետ Երկար տարիներ

72

աշխատել է լուսբաժնում, որպես հայկական դպրոցների տեսուչ Մի քանի դպրոցների տնօրեն, Ախալցխայի հայ հասարակության հանրաճանաչ մանկավարժներից, ծագումով Ախալցխա քաղաքից:

38. Հայտնի մեծահարուստ Կարապետ աղաԿարապետ աղայի ծնողները էրզրումից գաղթեցին Ախալցխա: Նրանք

անվանի մեծահարուստներ էին: Նրանք բացեցին Ախալցխայի առաջին առևտրա­կան տունը և դարձան Ախալցխայի և Թիֆլիսի մեծահարուստ աղաներ. Նրա դրամից օգտվում էին շատ արհեստավորներ և առևտրականներ Բացի խա­նութներից. Կարապետ աղան գյուղերում ուներ բազմաքանակ կովերի և ոչխար­ների նախիրներ: Աղան մեծ բարեգործ էր, կառուցեց շատ անվանի տներ, որոն­ցից այսօր էլ օգտվում է քաղաքի հասարակությունը:

39. Մեծահարուստ վաճառական Զեյթունցի աղա40. Մեծահարուստ վաճառական Վիրաբով Սեդրակ աղա41. Ռուբեն Խորենի ՍարաջյանԱնվանի գիտնական, փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր:42. Եպիսկոպոս Վարղան ԳորգիկյանԱնվանի հոգևորական, ծագումով ախալցխացի: Եպիսկոպոս է ձեռնադրվել

Բուխարեստ քաղաքում, ավագ տաճարում: Հայտնի Բալկւսններում:43. ճինիշվարդյան (հայտնի մեծահարուստ)Ծնվել է Ախալցխա քաղաքում, երկար տարիներ աշխատել է Վենետիկի և

Ախալցխայի առևտրական տան տնօրեն, հայտնի է որպես մեծ բարեգործ:44. Ռուբեն ԼալայանցԾնվել է Ախալցխայի Ռաբատ թաղամասում, երկար տարիներ աշխատել է

Ռաբատի կաթոլիկ (հայկական) եկեղեցու ավագ քահանա: Անվանի մեծահա­րուստ է, հայ-վրացական բարեկամության անվանի գործիչ: Բացի հայերենից, լավ էր տիրապետում վրացերենին, ռուսերենին և լատիներենին:

45. Պողոս Մկրտչի ԽաչատրյանԲանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտԱնվանի մանկավարժ. Երևանի համալսարանի երկարամյա դասախոս. Պո-

ղոսը ծնվել է 1928 թվականին Ախալցխայի շրջանի հայաբնակ Ծղալթբիլա գյուղում, անվանի քահանաների ընւրանիքում: Հայտնի է Երևանում և Ախալցխա- յում:

46. Մարգիս Պողոսի Տեր-ՊողոսովԱնվանի անասնաբույժ, անասնաբուժական գիտությունների թեկնածու:

Ծագումով Ծղալթբիլացի:47. Անդրանիկ Մկրտչի Տեր-ՊողոսովԲժշկական գիտությունների թեկնածու, անվանի վիրաբույժ: Ծագումով

Ծղալթբիլացի: Տիրապետում է գերմաներենին, ֆրանսերենին:48. Սերգեյ Հարությունի ՀակոբյանԲժշկական գիտությունների թեկնածու. Երևանի Միքայելյան հիվանդանոցի

անվանի վիրաբույժ. Ծագումով Ախալցխայի շրջանի Վալե ավանից (քաղաքի) բնակիչ: Մանկավարժ Հակոբյանների ընտանիքից:

73

49. Ջախ ար իա Կոնստանդիսովիչ ՍեփիսաշվիլիԱնվանի պատմաբան, պատմական գիտությունների դոկտոր, բնիկ ռաբատցի:

Լավ է տիրապետում հայերենին, վրացերենին, ռուսերենին: Հայ-վրացական բարեկամության ակտիվ մասնակից է:

50. Կոնստանտին ԽուցիշվիլիԱնվանի գիտնական, ծագումով ռաբատցի:51. Ալեքսանդր Ջեդգինի&եԱնվանի քահանա, Ռաբատի վրացական եկեղեցու մշտական տնօրեն52. Արշավիր Վասակի ՍաղաթելյանԾնվել է 1891 թվականին: Ախալցխայի ինքնապաշտպանության Ազղուրի

դեպքերի ակտիվ մասնակից է: Հերոսաբար մարտնչել է թուրք-ջարդւսրարների դեմ:

Արշավիր Սաղաթելյանը հայտնի մեղվաբույծ է. անվանի բարեգործ, քաղաքի բարեգործական ընկերության ակտիվ անդամ.

53. Մաոլեն Արխակի ՄանասովԾնվել է 1922 թվականին: Ավարտել է Մոսկվայի իրավաբանական ինստի­

տուտի արտաքին հարաբերությունների բաժինը Ստացել է խորհրդատուի և դեսպանորդի կոչում: Աշխատել է Կուբայի Հանրապետությունում որպես ԽՍՀՍ դեսպան:

54. Աղասի ԿորկոտյանԾնվել է 1897 թվականին, ավարտել է Ախալցխա քաղաքի գիմնազիան:

Ցանկություն ուներ ուսումը շարունակելու, սակայն կյանքը կապեց իր հայրենի քաղաքի ինքնապաշտպանության գործին: Նա չտեսավ իր գործի հաղթանակը, ղեկավարեց ինքնապաշտպանությունը ե Աղլուրի մոտ ընկավ հերոսի մահով: Թաղված է Ախալցխայի հայկական գերեզմանոցում:

55. Գրիգոր-Պետրոս ժ. Ե. ԱղաջանյանԾնվել է 1895 թ. սեպտեմբերի 18-ին, Ախալցխա քաղաքում: Իսկական անունն

է' Ղազարոս Աղաջանյան: Ավարտելով Ախալցխայի տարրական դպրոցը, 1906 թվականին գնացել է Հռոմ, ուսումը շարունակելու: 1921 թ. նա օծվում է վար­դապետ Ֆրանչեսկո անունով: 1937 թվականին նրան շնորհվում է կարդինալի բարձր աստիճան, վերանվանելով Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյան:

1946 թ. Աղաջանյանին շնորհվում է «Հռոմեական մայր եկեղեցու կարդինալ- արևելյան» տնտղոսը: Նույն տարվա փետրվարին նրան շնորհում են «Տասներորդ ծիրանավորի» կոչումը: Սև գլխարկի փոխարեն նա սկսում է կրել ծիրանագույնը Ծիրանագույնի կոչումը շնորհվել է Մխիթարյանների Սուրբ Գազար դպրեվանքում: Ծիրանագույնը մի շարք աստվածաբանական ե փիլիսոփայական գրքերի հեղինակ է, նա իր հուշերում ոչ մի օր չի մոռացել հայրենի քաղաքը' Ախալցխան (նա էրզրումյան (Կարինյան) ախալցխացի է):

Աղաջանյանը վախճանվել է 1970 թվականի մայիսի 21-ին: Նրան «Սուրբ Ղազարի» դպրեվանքից տեղափոխեցին Հռոմ, Ծիրանագույն 32 ընկերների և 200 կաթողիկոսների ուղեկցությամբ: Հանձնեցին հողին Հռոմի «Սուրբ Պետրոսի» պանթեոնում:

74

56. Գոհար Եդիշի Չիֆթալաղյսւն (ՍաղաթելյաՕ)Ծնվել է 1900 թվականին, քաղաք Ախալցխայում, զինագործ ե մեղվաբույծ

Եղիշե Չիֆթալարյանի ընտանիքում: 1909 թվականին ընդունվել է Ախալցխայի Եղիսաբեթյան կանացի տարրական դպրոցը: Որպես ընդունակ երեխայի, նրան միանգամից ընդունել են II դասարան: Ավարտելով VI դասարանը, նա ընդհատել է ուսումը, սակայն հետագայում շարունակել է այն՜ 1918-1919 թվականներին ավարտել է Ախալցխայի միջնակարգ երկսեռ դպրոցը: Որպես գերազանցիկ աշակերտ-շրջանավարտի, նրան շնորհվում է գերազանցիկի և լավագույն նկարչի առաջին գովասանագիրը:

Գոհար Չիֆթալարյանը Ախալցխայի առաջին կին նկարիչն է. որի նկարներն ու կտավներն իր ժամանակին դարձան նրա ապրուստի միջոցը: 1925-1940 թվականներին նա բազում անգամներ ցուցադրել է իր նկարները թե Ախալ- ցխայում, ե թե նրա սահմաններից դուրս

Գոհար Չիֆթալարյանը 1918 թվականի Ախալցխայի ինքնապաշտպանության ակտիվ անդամ Արշավիր Սաղաթելյանի կինն է: Երիտասարդ ամուսինները միասին են մասնակցել ինքնապաշտպանությանը, Գոհարը որպես վառոդ պատրաստող, իսկ Արշավիրը հրացանակիր:

Գոհար տատիկն այսօր էլ առողջ է ու առույգ, չնայած արդեն 96 տարեկան է: Նա ունեցել է երեք զավակ: Ունի բազմաթիվ թոռներ ու ծոռներ:

1919 ԹՎԱԿԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ԱՂՋԻԿ ՇՐՋԱՆԱՎԱՐՏՆԵՐԸ1. Գասպարյան Շուշանիկ2. Կուզիկյան Աշխեն3. Հապիպյւսն Աստղիկ4. Տեր-Կարապետյան Համասփյուռ5. Իգիթյան Հեղինե6 Չիֆթալարյան Գոհար7. Մնկոյան Գոհար8 Չթչյան Եղիսաբեթ9. Ղուկասյան Շուշանիկ10. Բաբոյան Երմոնե

1900-1925 ԹԹ. ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԱՆՎԱՆԻ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐԸ1. Սարգինյան Անուշ - անվանի նկարիչ2. Չեռաֆյան - դպրոցի տեսուչ3. Գազարյան Սոֆյա - դպրոցի ուսմասվար4. Տիկին Մուրադյան - հայոց լեզու5. Տիկին ճեպյան - հայոց լեզու6. Տիկին Շախունի - ֆրանսերեն7. Պարոն Յաղուբյան - մաթեմատիկա8. Պարոն ճղմաճյան - գրականություն

75

9. Պարոն Չիֆլիկյան - թվաբանություն10. Պարոն Տոնականյան - ռուսաց լեզու11. Պարոն Խնճիկյան - երգեցողություն12. Պարոն Սանդուրճյան - պատմություն13 Պարոն Տեր-Մկրւրումյան - եկեղեցական պատմություն

Այս տեղեկություննէտ ստացանք Գոհար տատիկից 1996 թվականի հունվարի 14-ին' հին Նոր տարուն: Նրան խոսեցնում էր որդին' անվանի ժամագործ Սեպուհ Սաղաթելյանը, իսկ ես գրի էի առնում: Ցանկանանք նրան առողջություն ե երկար կյանք:

57. Բարղուղիմեոս Հարությունի ՖանարջյանՌենտգենաբանության հիմնադիրն է Հայաստանում: Բժշկական գիտություն­

ների ակադեմիայի թղթակից-անդամ, Հայկական ՍՍՀ գիտությունների ակա­դեմիայի ակադեմիկոս, գիտության վաստակավոր գործիչ, բժշկական գիտու­թյունների դոկտոր, պրոֆեսոր:

Ֆանարջյանը ծնվել է 1898 թվականին, Ախալցխայում, արհեստավորների ընտանիքում: Նախնական կրթությունն ստացել է Աբասթումանում: 1912 թ. ընդունվել է Թիֆլիսի առևտրական ուսումնարանը: Այստեղ էլ' ուսման տարի­ներին արթնացել է նրա սերը բժշկությւսն նկատմամբ: Առևտրի բնագավառում իր համար ապագա չգտնելով, 1919 թ. ընդունվել է Անդրկովկասյան համալսա­րանի բժշկական ֆակուլտետը: 1923 թվականին տեղափոխվել է Բաքու և 1924 թվականին ավարտել տեղի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը: Նորավարտ բժիշկը վերադառնում է Թբիլիսի և նշանակվում որպես ռենտգենաբան: Սեկ տարի անց հրավիրվում է Երևան և անմիջապես գործուղվում Գերմանիա' ռենտ­գենաբանության գծով կատարելագործվելու: Այնտեղից նա իր հետ բերում է որոշ անհրաժեշտ սարքավորումներ և ձեռնամուխ լինում հանրապետական կլինիկայի ստեղծմանը: Նրա նախաձեռնությամբ և անմիջական ղեկավա­րությամբ կազմավորվում է ռենտգենաբանության ամբիոն: Ինստիտուտը դառ­նում է գիտահետազոտական աշխատանքների իրականացման հիմնական օջախը:

Մեծ ու փառավոր ուղի է անցել տաղանդավոր բժիշկ-գիտնականը, նրա անվան հետ է կապված Հայաստանում ռենտգենաբանության հիմնադրումն ու զարգացումը: Նա ունի 18 արժեքավոր մենագրություն, ուսումնական ձեռնարկ և դասագիրք:

1973 թվականից դադարեց բաբախելուց մեծ գիտնականի սիրտը: Այժմ նրա անունով է կոչվում Հայկական ՍՍՀ առողջապահության նախարարության ռենտ­գենաբանության և ուռուցքաբանության գիտահետազոտական կենտրոնը:

58. Վահրամ Վահանի ԱղաջանյանԲժշկական գիտությունների դոկտոր, ակադեմիկոս Ծնվել է 1948 թվականին,

միջնակարգն ավարտել է Ախալցխայի N 2 ռուսական դպրոցում: Սովորել է Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում, ունի բազում բժշկական

76

աշխատություններ: Ապրում է ե աշխատում Լենին-Կուզնեցկ քաղաքում, որտեղ ապրում են 5 հազար հայեր:

Ակադեմիկոս Աղաջանյանն Ախալցխայի անվանի բժիշկ Վահան Աղաջանյանի որդին է:

59. Պատրիարք Սեսրոպ ՈւզունյանԾնվել է 1790 թվականին, մահացել է 1865 թվականի փետրվարին: Նա

աշխատել է որպես Ախալցխայի գավառի եկեղեցապետ: Նրա ղամբարանաքարը գտնվում է Ախալցխայի «Ջույգ Վանքի» ներքնամասում: Սրբատաշ քարի վրա գրված է նրա անունը, ազգանունը, ծննդյան ու մահվան թվերը:

60. Տիգրան Կարապետի ճառաքյանԲժշկական ծառայության գեներալ-մայոր: Ծնվել է 1909 թվականին Պետեր-

բուրգում, ախալցխացի մեծածախ առևտրականի ընտանիքում: ճառաքյանների ընտանիքը 1922 թվականին տեղափոխվում է Դոնի-Ռոստով և այնտեղ էլ շարունակվում է նրա օգտակար ու գիտական աշխատանքը:

ճառաքյանը բժշկական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր է, Պավլովի և Հ. Օրբելու գործին շարունակողը: Թեպետ չի ապրել Ախալցխայում, սակայն միշտ կապ է ունեցել հայրենի քաղաքի հետ, այնտեղ ունի հարազատներ:

61. Հւսկոբ Սիմոնի ՖայրաթյանԾնվել է 1930 թվականին Ախալցխայում, արհեստավորի ընտանիքում: Ախալ-

ցխայի 2-րդ միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո ուսումը շարունակում է Սոսկվայի համալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում: Համալսա­րանը կարմիր դիպլոմով ավարտելուց հետո մնում է որպես ասպիրանտ, ասպի­րանտուրան ավարտելուց հետո իր ամբողջ կյանքը կապում է ֆիզիկամաթեմա­տիկական գիտություններին: Հակոբ Սիմոնի Ֆայրաթյանը ֆիզիկամաթեմատի- կական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր է. Սովետական Միության պետական մրցանակի դափնեկիր, ատոմային զենքի մասնագետ: Նրա ստեղծած պաշտպա­նական ֆունկցիայով օժտված սարքավորումը ետ է դարձնում թշնամու արկերը:

Հակոբ Ֆայրաթյանը Լենինյան մրցանակի դափնեկիր է, ԽՍՀՄ գիտու­թյունների թղթակից անդամ, Ախալցխա քաղաքի պատվավոր քաղաքացի: 1987 թվականին, «Սաֆարա» վանքի բացման ժամանակ շրջանի ղեկավարությունը քաղաքի հուշամատյանում գրանցեց նրա անունը, որպես «պատվավոր քաղա­քացու»: Հուշակրծքանշանը հանձնեց շրջանի I քարտուղարը' Քաջւսյանը:

Հակոբ Սիմոնի Ֆայրաթյանը 1991 թվականի մայիսին հանկարծամահ եղավ Մոսկվայում:

62. Հակոբ Լնոնի Աբիբով (Հապիպյան):Ծնվել է 1919 թվականին, Ախալցխայում, արհեստավորի ընտանիքում: Սովո­

րել է Աբասթումանի 7-ամյա դպրոցում, այնտեղից ուսումը շարունակել է Մոսկվա- յի ավիացիոն ուսումնարանում: Հապիպյանն ավիացիոն կոնստրուկտոր է, պրո­ֆեսոր, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, ակադեմիայի թղթակից անդամ:

63. Կոնտր-ադմիրալ Սրտավազդ ՍաղոյանԾնվել է 1904 թվականին. Ախալցխայում: Սովորել է Բաթումի ռազմածովային

ուսումնարանում 1924 թվականին նրան ուղարկում են Լենինգրադ ե այնտեղ

77

ավարտում է ռազմածովային բարձրագույն ուսումնարանը, ստանում է «ռազմա­ծովային ուժերի հրետանավորի» բարձր կոչում:

Սաղոյանը մասնակցել է Հայրենական պատերազմին, պարգևատրվել է բա­զում շքանշաններով: Պատերազմից հետո նշանակվել է ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերի գլխավոր շտաբի պետ: Դասախոսել է ռազմածովային ակադեմիայում: Ունի բազմաթիվ աշխատություններ:

64. Կոնտր-ադմիրալ Ջարմադ ԱրվանովՋարմար Մամիկոնի Արվանովը ծնվել է 1906 թվականին, Ախալցխա բարա­

քում: Սովորել է Թիֆլիսի արհեստակցական ուսումնարանում: Աշխատել է որպես փականագործ.

1934 թվականին ուսումը շարունակել է Լենինգրադի ռազմածովային ուսում­նարանում, ստանալով սուզանավի (Կ-2) հրամանատարի պաշտոն: Արվանովը 206 օր մնացել է ծովի տակ' որպես սուզանավի գլխավոր հրամանատար: Նա առաջինը ստացավ բալթյան սուզանավերի հրամանատարների մեջ «Խիզա­խության» շքանշան և գովասանագիր: Կյանքի վերջին տարիներին նա գիտական աշխատությունների հետ գրել է նաև հուշեր: Արվանովն իր կյանքի պւսյծառ տարիները միշտ ապրել է իր հայրենի քաղաք Ախալցխայից հեռու: Սակայն ոչ մի օր չի մոռացել իր ծննդավայրը:

65. Արտաշես ԲուդադյանՍեծ հոգեբանները գրում են. որ մարդու բնավորության, գիտակցության ու

տաղանդի վրա բարերար ազդեցություն է թողնում ծննդավայրի բնությունը' նրա լեռները, ջրերը, օդը:

1983 թվականի հունիսի 4-ին, Ախալցխայի շրջանային «Ծիթելի դրոշա» կոչվող թերթի N 66-ում տպագրված էր մի ուշադրության արժանի հոդված, որը վերնագրված էր. «Բարի հոգու տեր մարդը, մեծ բժիշկը»: Նամակը ստացվել էր Բելոռուսիայի Հանրապետության Գրոդնո քաղաքի բնակիչ, բժշկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Վիաոյդ Բրժեսկից: Ահա թե ինչ է գրում պրոֆեսորը. «Դուք, սիրելի ախալցխացիներ, իրավունք ունեք հպարտանալու ձէտ համաքաղաքացու անունով: Նա բարի հոգու տեր մարդ էր և մեծ բժիշկ: Դա Արտաշես Բուդաղյանն էր»:

Բժշկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արտաշես Բուդաղյանը ծնվել է 1864 թվականին. Ախալցխայում, էրզրումից գաղթած մեծահարուստ արհեստավորի ընտանիքում: Նախնական ուսումն ստացել է Կարապետ սրբազանի հիմնած վարժարանում: Ուսման ծարավ պատանին տեղափոխվում է Պետրոգրադ' ուսումը շարունակելու: Գիմնազիան ավարտելուց հետո աշխատանքի է անցնում Պետրոգրադում:

Արտաշես Բուդաղյանը պաշտպանում է դոկտորական թեզը, ստանում դոկտոր, պրոֆեսորի կոչում ու դասախոսում մայրաքաղաքի մեծանուն բժշկա­կան ինստիտուտներից մեկում:

Պրոֆեսոր Արտաշես Բուդաղյանը, բացի բժիշկ լինելուց, նաև մեծ բարերար էր և քաղաքական մեկնաբան: Նա ամեն տարի ամռան ամիսներին գալիս էր իր հայրենի քաղաքը՛ Ախալցխա, կազմակերպում մարդկանց ձրի բուժում և դեղորայքի անհատույց բաժանում.

78

Հայասեր գիտնականը 1890 թվականին Պետերբուրգում հայոց լեզվով տպագրել է տալիս աշխատություններից մի քանիսը. «Նվեր հայ դպրոցական­ներին», «Անձնական ազատություն», «Մամուլի ազատություն», «Կրոնի ազա­տություն», ե այլ աշխատություններ:

Պրոֆեսոր Բուդաղյանն իր աշխատություններն անվճար բաժանում էր հայ ուսանողներին: Նա բժիշկ-լուսավորիչ է:

Բուդաղյանը Պյատիգորսկում կազմակերպված Հայկական բարեգործական ընկերությանն է նվիրում մի մեծ գումար, որով հայ ուսանողների համար առողջարան են բացում՜

Այս հայասեր ն ուսումնասեր մարդն Ախալցխայում առաջին անգամ իր հաշվին բացում է բժշկական ուսումնարան: Ուսումնարանի ուսանողների ուսման վարձի ու ապրուստի միջոցների դրամն ինքն է հայթայթռւմ:

Փառք ու պատիվ մեծ բարերարին, բժշկին ու մեծ ախալցխացուն:66. Դերենիկ ՉարխչյանԾնվել է 1914 թվականին, Ախալցխայում, արհեստավորի ընտանիքում:

Ավարտելով Ախալցխայի հայկական դպրոցը, 1936 թվականին գնում է Երևան և ընդունվում Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետ: Մինչև այդ Դերենիկն աշխատել է Ախալցխայի շրջանային թերթի պատասխա­նատու խմբագիր:

Համալսարանը չավարտած, սկսվում է Մեծ հայրենականը և նա կանչվում է բանակ: Դերենիկը մասնակցել է Ստալինգրադի ճակատամարտերին: Ծանր վիրավորվելուց հետո նա զորացրվում է, գալիս տուն, սակայն չի ապաքինվում, վախճանվում է 1943 թվականի հուլիսին:

Ահա նրա գողտրիկ բանաստեղծություններից մեկը

Կ Ն Ո Ջ ՍԹԵ մարտում ընկնեմ, տխուր մի մնա,Անսեր մի մնա, սիրիր դու մեկին,Թող ջահել սիրտդ սիրով արբենա,Ափսոս է վարդը թոշնի գարունքին:Ես հող կդառնամ դաշտում սիզավետ,Կդառնամ ծաղիկ, անուշ կբուրեմ,Դու եկ ինձ այցի նոր սիրածիդ հետ,Քաղիր ինձ, որ քո ձեռքը համբուրեմ:

ՀԱՅԵՐԸ ԿՐԱՍՆՈԴԱՐԻ ԵՎ ՍՏԱՎՐՈՊՈԼԻ ԵՐԿՐԱՄԱՍՈՒՄ

Ախալցխացիներն իրենց գիտելիքներով, իրենց բարեխիղճ աշխատանքով հայտնի են աշխարհի տարբեր անկյուններում:

Ախալցխացիների' տարբեր անկյուններից ստացած հաճելի նամակները

79

վկայում են այն մասին, որ ախալցխացին ուր էլ ապրելիս ու աշխատելիս լինի, վաստակել է ու վաստակում է անուն ու պատիվ:

Բացում եմ 1966 թվականի հոկտեմբերի 2-ի «Հայրենիքի ձայն» թերթը: Հոդվածագիրը գրում է. «Ռուսաստանի հարավի երկու երկրամասերում ուրիշ ազգությունների հետ ապրում են ու ստեղծագործում մոտ 200 հազար հայեր: Այդտեղ ապրող հայերի մի մասն ապրելիս են եղել անհիշելի ժամանակներից, իսկ մի մասը Երկրորդ համաշխարհայինի ավարտից հետո»

1959 թվականի մարդահամարի տվյալներով, Կրասնոդարում ապրում են 105 հազար հայեր, իսկ Ստավրապոլում' 90 հազար Ներկայումս նրանց թիվը կրկնապատկվել է երկրաշարժի ե Դարաբաղյան շարժման հետևանքով:

Հայկական այս գաղթօջախներում իրենց անվանի տեղն ունեն նաև ախալցխացիները. Դրանցից նշենք երկուսին.

67. Արմեն ակ Վահանի Վիրաբով (Վիրաբյան)Արմենակ Վիրաբյանն իր անբասիր աշխատանքով, իր խորը գիտելիքներով

հայտնի է ոչ միայն էսենդուկիում. այլ ամբողջ երկրամասում: Նա Ռուսաստանի Ֆեդերացիայի վաստակավոր բժշկի կոչում ունի:

Արմենակ Վիրաբյանը ծնվել է 1896 թվականին, Ախալցխա գեղատեսիլ քաղաքում, բոլորին հայտնի Վիրաբովների ընտանիքում: Նա մասնագիտացել է քիթ-կոկորդի բուժման բնագավառում Նա բժշկական գիտությունների թեկնածու է, ՌԽՖՍՀ բժշկական ասոցիացիայի անդամ:

Ավարտելով Թբիլիսիի գիմնազիան, ուսումը շարունակում է Խարկովի բժշկական ինստիտուտում: Սասնագիտացել է հայտնի պրոֆեսոր Ստեփան Գավրիլովիչ Սուրուկխինի մոտ (նա ազգությամբ հայ է):

1923 թվականին նրան հրավիրում են եսենդուկիի բուժարան աշխատանքի' որպես քիթ-կոկորդի մասնագետի: Արմենակ Վիրաբյանը 30 տարի աշխատեց Սպավրոպոլի երկրամասում: Թեկնածուական կոչումը շնորհեցին Երևանի բժշկական ինստիտուտի գիտական խորհրդի անդամները:

Արմենակ Վիրաբյանն հոգով, սրտով և աշխատանքով միշտ կապ է ունեցել իր հայրենի քաղաքի հետ:

68. Աշոտ Աշոտի ՄնդոյանւյԱշոտ Մնդոյանցը ծնվել է 1910 թվականին, Ախալցխա քաղաքում Մնդոյանցը խորհրդային ճարտարապետության խոշոր վարպետներից էր,

Լենինյան մրցանակի դափնեկիր: Նա իր ամբողջ միտքն ու գիտելիքները նվիրեց հայրենական ճարտարապետության զարգացման և կատարելագործման պատ­վավոր գործին:

Մնդոյանցը Սոսկվայում կառուցվող պանելային բազմահարկ բնակելի տների գլխավոր ճարտարապետն էր ե իրագործողը:

Աշոտ Մնդոյանցի նախագծերով է կառուցվել Մոսկվայի Ֆրունզեի փողոցի վրա գտնվող Պաշտպանության նախարարության շենքը, Կրեմլի համագու­մարների պալատը ե շատ ուրիշ պալատներ:

Աշոտ Մնդոյանցը նախագծեց Մոսկվայի Կալինինի պողոտայի բնակելի շենքը,

80

տնտեսական փոխօգնության 30 հարկանի շենքը, Պիւյունդայի նոր, ժամա­նակակից առողջարանը, Մոնրեալում (Կանադա) համաշխարհային ցուցահան­դեսի տաղավարը.

Մնդոյանցը վաղ մահացավ, չտեսավ իր նախագծերի մի մւսսի իրակա­նացումը: Նրա հիշատակը միշտ վառ է ախալցխացիների սրտերում:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԱՆՎԱՆԻ ՄԱՐԴԻԿ

ԿԱՐԱՊԵՏ ՂԱԶԱՐԻ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ (Ղազոյենց Կարո)Անվանի ջութակահար Կարապեւր Կարապետյանը ծնվել է 1881 թվականին,

Ախալցխայում: Մինչև 1926 թվականն ապրել է Լենինական քաղաքում: Երկրաշարժից հետո տեղափոխվում է Թիֆլիս: Կյանքի վերջին տարիներին վերադարձել է Ախալցխա, ուր և վախճանվել է 1930 թվականին: Վարպետին ճանաչում էին ոչ միայն Հայաստանում ու Վրաստանում, այլև Անգլիայում:

Մի փոքրիկ դրվագ Ղազոյենց Կարոյի կյւսնքից:Սի խումբ անգլիացի սպաներ գտնվում էին Ախալցխայում, 1909 թ.:

ճաշարանում ճաշելիս նրանց բորշ են մատուցում, որը շատ տաք է լինում և դժգոհության տեղիք տալիս: Որպեսզի հանդարտեցնի սպաներին, վարպետը դիմում է հնարամտության ե սպաների համար ջութակով նվագում է Անգլիայի պետական հիմնը: Սպաները ոտքի են կանգնում: Մինչև հիմնի ավարտը բորշն արդեն սառել էր: Սպւսները շատ են զարմանում Կարոյի նվագից ու շնորհակալություն են հայտնում վարպետին' նրան անվանելով անգլիական պետական հիմնի անզուգական կատարող:

ՊՈՂՈՍՅԱՆ ՎԼԱՂԻՍԻՐ ՄՈՎՍԵՍԻԾնվել է Ախալցխայում, 1940 թվականին, սովորել է քաղաքի N 2 դպրոցում:

1959-1964 թվականներին սովորել է Երևանի բժշկական ինստիտուտում: Բժշկա­կան գիտությունների թեկնածուի կոչում ստացել է 1972 թվականին: Նա Լենինյան կոմերիտմիության մրցանակի դափնեկիր է: Քրտնաջան աշխատանքի արդյունք էր կենսաբանական գիտությունների դոկտորի կոչումը: 1992 թվականին ղեկա­վար գիտական աշխատող էր Օրբելու անվան ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտում, ունի 70-ից ավելի գիտական աշխատություններ:

ԿԱՐՄԵՆ (ԱՐԱՍ ՔՐԻՍՏԱՖՈՐԻ ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ)Ախալցխան իր թատերասիրությամբ և երաժշտասիրությամբ հայտնի է շատ

հին ժամանակներից: Ղեռևս էրզրումում ապրած ժամանակներում քաղաքի երիտասարդները կազմակերպում էին տոնական համերգներ և թատերական ներկայացումներ: Գաղթելով Ախալցխա, թեպետ սկզբում ապրում էին շատ դժվարին պայմաններում, սակայն միշտ իրենց կյանքի հանգիստը գտնում էին կուլտուրական միջոցների մեջ: Բացօթյա թատրոն էին կազմակերպում քաղաքի պարտեզում կամ վարձով տներում:

81

Կարմենը (Արամ Ադաջանյանը) ճանաչված էր ամբողջ շրջանում, նրա ւրա- րերքը թատրոնն էր: եա շատ էր կարդում հայ դասականների ստեղծագոր­ծությունները ու սիրով կերպավորում հերոսներին:

Արամ Աղաջանյանն անզուգական էր Շիրվանզադեի «Նամուս» դրամայում' Բարխուդարի դերը կատարելիս: Նրա արտաքինը, տեմբրային ձայնը ուղղակի կենդանացնում էր Բարխուդարին: Նա երկար տարիներ աշխատել է Ախալցխա քաղաքի կուլտուրայի տանը' հրապուրելով թատերասեր հայությանը:

ՎԱՀԱՆ ԱՌԱՔԵԼԻ ԲԱՅԲՈՒՐԹՅԱՆԱխալցխայի անվանի մարդկանցից, դիվանագետ, մայրենի լեզվով ուսումն

ստացած, հայասեր ու ախալցխասեր:Վահան Բայբուրթյանը իսկական էրզրումյան ախալցխացի է: Ծնվել է

Ախալցխայում, 1933 թվականին: Ավարտել է քաղաքի N 3 հայկական միջնա­կարգ դպրոցը, 1947 թվականին ընդունվել Երևանի պոլիտեխնիկական ինստի­տուտի տեխնոլոգիական բաժինը: Որպես գերազանցիկ սովորող' միանգամից ընդունվել է նույն ինստիտուտի ասպիրանտուրան ու դասախոսել ինստիտու­տում: Վահան Բայբուրթյանը երկար տարիներ եղել է ինստիտուտի պրոռեկտորը, ունի գիտության թեկնածուի գիտական աստիճւսն: 1993 թվականին նշանակվում է Իրանական Իսլամական Հանրւսպետությունում Հայաստանի Հանրապետության դեսպան: Վահանն Ախալցխայում ունի շատ հարազատներ ու մտերիմներ, հաճախ է լինում Ախալցխայում ու Հայաստանում:

ՎԱՀՐԱՄ ՎԱՀԱՆԻ ԽԱՉՎԱՆՔՅԱՆԾնվել է Ախալցխայում, ավարտել է քաղաքի N 2 ռուսական դպրոցը, ուսումը

շարունակել է Ուկրաինայի Դոնեցկ քաղաքում: Խաչվանքյանն աշխատում է Դոնեցկի տնտեսական իրավունքի ինստիտուտում Նա ղեկավարում է ինստիտուտի տնտեսագիտության ամբիոնը: Գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր է, Ուկրաինայի պետական ակադեմիայի թղթակից անդամ: Խաչվանքյանն ապրում է Ունիվերսիտետսկայա փողոցի թիվ 77-ում (99-18-04):

ՊՈՂՈՍ ՍԻՄՈՆԻ ՀԱԿՈԲՈՎ (ՀԱԿՈԲՅԱՆ)Ծնվել է Ախալցխայի շրջանի Սուֆլիս գյուղում, անվանի Հակոբյանների

ընտանիքում: Ավարտելով գյուղի յոթնամյա դպրոցը՜ ուսումը շարունակում է Թբիլիսիի երկաթգծի տեխնիկումում Ապա աշխատանքի է նշանակվում Ռուսթավիի մետալուրգիական գործարանում' որպես տեխնիկ: 1947 թվականին ուսումը շարունակելու նպատակով ընդունվում է Սոսկվայի պետական պոլի­տեխնիկական ինսւրիւրուտի տնտեսապլանային ֆակուլտետը, որն ավարտելով' աշխատանքի է նշանակվում տնտեսական կոմիտեում' որպես ավագ տնտե­սագետ: 1957-1960 թվականներին աշխատում է որպես տնտեսագետ արտաքին գործերի նախարարությունում 1960 թվականին նշանակվում է դեսպան Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետությունում, ուր ապրում և աշխատում է

82

15 տարի: 1986-1991 թվականներին նշանակումով աշխատում է Քուվեյթի Արա­բական Հանրապետությունում, որպես հյուպատոս: 1991 թվականից աշխատում է արտաքին գործերի նախարարությունում որպես փոխպրեզիդենտ' արտաքին հարաբերությունների գծով: Երկար տարիներ աշխատել է ԽՍՀՍ արտաքին գործերի նախարարի խորհրդատու, ունի աշխատանքային և անձնական բարեկամություն էդվարդ Շեարդնաձեի հետ: Մոսկվայում սիրված է որպես հեղինակավոր հասարակական գործիչ: Մոսկվայում գործող Հայկական բարե­գործական ընկերության անդամ է, հոգ է տանում Մոսկվայում ապրող հայության միասնության համար:

Պողոս Հակոբյանը ախալցխայի սիրված U հեղինակավոր մարդկանցից է, իր կապերը չի կտրել հայրենի գյուղ Սուխլիսի հետ, ամեն տարի այցելում է հարազատներին: Պողոս Հակոբովն ապրում է Մոսկվայի Յարոսլավյան փողոցի N 1 0 տանը, երրորդ հարկում: Նրա բնակարանը յուրօրինակ հյուրանոց է ախալ- ցխացիների ե բոլոր հայերի համար, ովքեր ցանկություն են հայտնում որևէ հարցով դիմել նրան: Կինը հյուրասեր է և հայասեր: Ունեն մի աղջիկ և մի տղա: Տղան' Սերգեյ Ակոբովը, աշխատում է արտաքին գործերի նախարա­րությունում, որպես ավագ խորհրդատու.

ԲԵՆԻԱՍԻՆ (ՎԱՉԻԿ) ՀԱԿՈԲԻ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԱխալցխայի անվանի մարդկանցից է, վաստակավոր ինժեներ, պետական

մրցանակների դափնեկիր, սոցիալիստական աշխատանքի հերոս. Հայրենական պատերազմի 1-ին աստիճանի շքանշանակիր, երկու «Կարմիր աստղի» շքա­նշանակիր ե բազում մեդալներով պարգևատրված: Բենիամին Հակոբի Թումանյանը ծնվել է Թիֆլիս քաղաքում, 1925 թվականին: Ծագումով լինելով ախալցխացի, 1927 թվականին տեղափոխվում են Ախալցխա և բնակություն հաստատում Փոցխով գետի ափին. «Ջիլիթ մոյտան» կոչվող թաղամասում: Հայրը կոշկակար էր, մայրը՛ դերձակ և իրենց քրտնաջան ու հալալ աշխա­տանքով մեծացրին իրենց աշխատասեր որդիներին:

Բենիամին Թումանյանն ավարտելով Ախալցխայի N 3 հայկական միջնակարգ դպրոցը, 1943 թ զորակոչվեց գործող բանակ և մասնակցեց Մեծ հայրենակա­նին. Հերոսաբար մարտնչելով՛ հասավ մինչև Օդեր: 1945 թվականին վիրավորվեց ոտքից ու ձեռքից և որպես 2-րդ կարգի հաշմանդամ սպա վերադարձավ տուն: 1946 թ ուսումը շարունակեց Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի էլեկտրա­տեխնիկական ֆակուլտետում, որն էլ ավարտելով գերազանց' նշանակվեց նորակառույց էլեկտրալամպերի գործարանի պետի տեղակալ: Երկու տարի անց' պետ:

Նա աշխատել է բոլոր արտադրամասերում, լավ ծանոթ լինելով աշխատան­քային բոլոր պրոցեսներին, նրան նշանակում են միավորման գլխավոր տնօրեն: Ինն անգամ Մոսկվայի ցուցահանդեսներում վաստակել է առաջավորի կոչում' ստանալով բազմաթիվ նվերնէտ: Նա Հայաստանի վաստակավոր կոնստրուկտոր է. նրա իսկ նախաձեռնությամբ Հայաստանի տարբեր վայրերում կառուցվել

83

են գործարաններ ու ֆաբրիկաներ Մեծ անուն ու համբավ ունի իր հայրենի քաղաքում' Ախալցխայում. Նա իր ախալցխացի բոլոր ընկերների ու բարե­կամների հարսանիքների թամադան է եղել:

Նա Ախալցխա քաղաքի պատվավոր քաղաքացի է (1987 թ., N 245 հրաման):

ՋՈՐՋ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱեԱխալցխահայության համառոտ պատմությունը գրելիս իմ ուշադրությունից

չեն վրիպել այն անվանի էրզրումցիները, ովքեր հեռու կամ մոտիկ ազգականներ են եղել ախալցխացիներին, որոնց մասին քիչ գիտեն շատ ախալցխացիներ:

Ջորջ (Հովհաննես) Մարտիրոսյանը ծագումով էրզրում քաղաքի «Թուիրախ ղալա» կոչվող թաղամասից է: Նրա հայրը արհեստավոր էր ե այդ թաղամասի արհեստավոր անսաֆության ղեկավարը: Մարտիրոսյանների ընտանիքը 1830 թվականի գաղթի ժամանակ չի գաղթել ուրիշ շատ ընտանիքների նման: 1915 թվականի Մեծ եղեռնի ժամանակ Մարտիրոսյանների ընտանիքը մեծ դժվա­րություններով փախչում է ու հասնում Ստամբուլ. որտեղ ապրում էր իրենց ավագ եղբայրը: Նրանց ընտանիքում էլ ապրում ու սովորում էր պատանի Հովհաննեսը 1922 թվականին նրանց ընտանիքը տեղափոխվում է ԱՄՆ Հովհաննեսը լավ տիրապետելով անգլերենին, կարճ ժամանակում ծանոթանում է ամերիկյան վարք ու բարքին և մտնում զինվորական ծառայության: Գերազանց ավարտելով Ֆիլադելֆիայի ռազմական ակադեմիան' սկսել է աշխատել ամե­րիկյան բանակի գլխավոր շտաբում' որպես բանակի տնտեսական մատակարար­ման բաժնի ււյետ: Երկրորդ համաշխարհայինի առաջին օրերին Ջորջ Մարտի- րոսյանն ուներ գնդապետի կոչում ե մեծ համբավ բանակի շտաբում: 1944 թ., երբ գեներալ Դուայդ Էյզենհաուերը նշանակվում է դաշնակից զորքերի հրա­մանատար, խնդրում է պրեզիդենտից, որ Ջորջ Մարտիրոսյանին նշանակի իրեն օգնական ամերիկյան բանակի տնտեսական բաժինը ղեկավարելու: Խնդրանքը բավարարվում է: Սեր հայրենակիցը սիրով ու հաջողությամբ է կատարում հրա­մանները ե նրան շնորհում են գեներալ-մայորի կոչում: Պատերազմի ավարտից հետո, երբ նա գտնվում էր Սյունխեն քաղաքում, նրան վստահում են գերիների և էվակուացված ընտանիքների կամավոր տեղափոխության ղեկավարումը: Հովհաննես Մարտիրոսյանը ձեռնամուխ է լինում Ռուսաստանից, առանձնապես' Հյուսիսային Կովկասից էվակուացված հայ ընտանիքներին տեդափոխել Արևմտ­յան Ամերիկա (Կալիֆոռնիա): Ըստ 1947 թ տվյալների, Կալիֆոռնիա Են տեղա­փոխվել 4575 հայ գերիներ, որոնց մեծամասնությունը Մարտիրոսյանի օգնու­թյամբ կարողացել է տուն-տեղ դնել Գերիների որոշ մասը տեղավորվել է Նյու Յորքի Թյուրնիկ արվարձանում, մի մասը Բոստոնում ու մի մասն էլ' Ֆիլադելֆիայում

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԳԵՎՌՐԳՈՎԻՉ ՎԻՐԱԲՈՎ (ՎԻՐԱԲՅԱՆ)Ծնվել է Ախալցխայում 1930 թվականին, իսկական պատվարժան ու հայտնի

միրաբովների ուսումնասեր ընտանիքում՜

84

Ալեքսանդր Գևորգովիչ Վիրաբովը արևելագի լրության ավագ գիտական աշխատող է, Ռուսաստանի ակադեմիայի թղթակից անդամ, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու, 50-ից ավելի գիտական աշխատությունների հեղինակ: Նա ոչ միայն Ռուսաստանի գիտությունն է հարստացրել, այլ մեծ լումա ունի արտասահմանյան երկրների տնտեսական գիտությունների, ինչպես նաև' Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրների տնտեսական զարգացման գործում: 1967- 1971 թթ. ղեկավարել է խորհրդային տնտեսագետների խումբը, իր նպաստը ներդնելով նաև մերձավոր Արևելքի երկրների տնտեսական զարգացմանը Ալեքսանդր Վիրաբովն աշխատել է Ալժիրի հյուպատոսարանում' որպես տնտե­սական գիտության զարգացման խորհրդատու. Մասնակցել է տնտեսագետների միջազգային գիտաժողովին Լայպցիգում, Մոսկվայում, Երևանում, Ալժիրում:

Փառք ու պատիվ մեր հարգարժան հայրենակցին:

ԲԱՐԻՍ ՌԵԻՏՌՎ (ՌԵԻՏՅԱՆ)Բարիս Ռեիւրյանը սերում է Ախալցխայի արհեստավորի ընտանիքից, բայց

իր ամբողջ կյանքն անց է կացրել Նոր Նախիջևանում ու Պետերբուրգում:Բարիս Ռեիւրյանը ծնվել է 1903 թվականին Ռոնի-Ռոստովի Նոր

Նախիջևանում, սկզբնական կրթությունն ստացել է հայրենի քաղաքում, ապա ուսումը շարունակել Պետրոգրադում: Մինչև 5 տարեկան հասակը խոսել է հայե­րեն, որը նրան սովորեցրել էր տատիկը: Ավարտելով Պետրոգրադի համալսարանի լեզվաբանասիրական բաժինը' ստացել է դոկտոր, պրոֆեսորի գիտական աստի­ճան Երկար տարիներ դասախոսել է նույն համալսարանում: Ապրել է 79 տարի, կյանքի վերջին 4 տարին չէր խոսում ռուսերեն' լրիվ կորցրել էր ռուսերեն խոսելու ունակությունը, սակայն խոսում էր հայերեն այնքան, ինչքան սովորել էր տա­տիկից: Ահա թե ինչքան մեծ ուժ ունի մայրենին:

Վ Վ ԱՂԱՋԱՆՅԱՆԲժշկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ակադեմիկոս, աշխատում

է Նովոկուզնեցկ քաղաքում, որտեղ բացվել է առողջության պահպանության պետական գիտական լաբորատորիա: Այդ լաբորատորիայի ղեկավարը ակա- դեմիկ Աղաջանյանն է Նա խոշոր դեմք է Ռուսաստանի առողջապահության նախարարությունում, միջազգային բժշկական գիտությունների ասոցիացիայի անդամ, ախալցխացի անվւսնի բժիշկ Ադաջանյանի որդին.

ԹՍԴԵՎՌՍ ԱՐԹԵՆԻ ԱՂԵԿՑԱՆԱղեկյանը ծնվել է Ախալցխայում 1916 թվականին: Մաթեմատիկական գիտու­

թյունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Լենինգրադի համալսարանի մաթեմատիկական ֆակուլտետի դասախոս, բազում գիտական աշխատությունների հեղինակ:

Մեծ լումա ունի աստղագիտության զարգացման բնագավառումՓառք ու պատիվ մեր մեծ հայրենակցին.

85

ՍԵՐԳԵՅ ՎԻՐԱԲՈՎ (ՎԻՐԱԲՅԱՆ)Ծնվել է Ախալցխայում 1927 թվականին: Ավարփելով քաղաքի միջնակարգ

դպրոցը' ուսումը շարունակում է Լենինգրադի ւրեիյնիկական գիւրությունների ֆակուլտետում Դոնեցկի համալսարանի դոցենտ, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու, բազում գիւրական աշխատությունների հեղինակ, որոնք մեծապես օգնում են քարածխի հանքերի կատարելագործված տեխնոլոգիայով մշակելուն:

ԱՐՄԵՆՍԿ ԱՐՇԱԿԻ ՎԻՐԱԲՈՎ (ՎԻՐԱԲՅԱՆ)Ծնվել է Ախալցխայում, 1917 թվականին: Ավարտելով միջնակարգը' ուսումը

շարունակել է Մոսկվայի համալսարանի լեռնային ֆակուլտետում: Որպես լեռնա­գործի, Արմենակ Արշակովիչը նշանակվում է ԽՍՀՄ քարածխի արդյունաբե­րության նախարարի տեղակալ: Հեղինակ է մի շարք աշխատությունների:

ՌՈՒԲԵՆ ՎԱՂԱՐՇԱԿԻ ՎԻՐԱԲՈՎ (ՎԻՐԱԲՅԱՆ)Ծնվել է Ախալցխայում, անվանի Վիրաբովների ընտանիքում, 1921 թվա­

կանին: Ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի ավտոտեխնիկական ֆակուլտետը, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ինստիտուտի տեխնիկական գիտություններ ամբիոնի վարիչ, մասնակցել է արտերկրում կազմակերպված գիտական ժողովների (Լոնդոն, Ստոկհոլմ, Սադրիդ, Պեկին) ե բարձր է գնա­հատվել: «Փոքրիկ Հայաստանն իրավունք ունի ուրախանալու իր գիտնական զավակներով' հանձին Ռուբեն Վիրաբովի»,- գրում էր չին թղթակիցը:

ԱՇԽԱՐՀԱՀՌՉԱԿ ՍՈՊՐԱՆՈ ԵՐԳԻՉՄԱՐԻԱ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆՄարիա Մուրադյանը ծնվել է գեղատեսիլ Ախալցխա քաղաքում, արհեստա­

վորի ընտանիքում: Նրա հայրը աչքերի հիվանդության պատճառով գնում է Օդեսայի Ֆիլատովների հիվանդանոց' աչքերը բուժելու: Ապաքինվելուց հետո ծանոթանում է ակնաբույժ բժշկուհու հետ ե ամուսնանում: Նրանց ընտանիքում ծնվում է ապագա սոպրանո երգիչը, որն իր տաղանդով վաստակում է Համաշ­խարհային սոպրանո երգչի կոչումը:

Մարիա Մուրադյանը սովորել է Օդեսայի օպերայի և բալետի պետական ակադեմիայում: Մարիան Գլինկայի անվան 11-րդ մրցանակի դափնեկիր է, Մինսկի Մեծ թատրոնի մեներգիչ

Մարիա Մուրադյանը համերգներով շրջագայել է աշխարհի շատ երկրներում: Կատարելով իտալական սոպրանո Երգի շարքը, ճանաչելի դարձավ որպես աշխարհի սոպրանո երգի առաջին մրցանակակիր:

Մարիա Մուրադյանը լայն համբավ ունի Բելառուսում, Ռուսաստանում, Անդրկովկասում և այլուր Կատարելով ռուսական կլասիկների աշխատու­թյունները. ստացել է առաջին մրցանակ:

Փւսռք ու պատիվ մեր հւսյրենակցին, մեր սիրասուն քաղաքի ծնունդին:

86

ԱՆՎԱՆԻ ԻՆԺԵՆԵՐ-ՇԻՆԱ ՐԱ Ր ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԼԵՎՈՆԻ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԱխալցխա քաղաքից, շրջանից շատ ինժեներ-շինարարներ են ավարտել

միության տարրեր բուհերը, սակայն ոչ բոլորին է բախտ վիճակվել կառուցել ու շենացնել իր քաղաքի կամ շրջանի տներն ու դպրոցները, հիվանդանոցները, առողջարանները, կամուրջներն ու հուշակոթողները:

Ինժեներ Ալեքսանդր Լեոնի Մուրադյանը ծնվել է 1930 թ. քաղաք Սիմֆերո- պոլում, արհեստավորի ընտանիքում: Նրա հայրը ծագումով էրզրումյան ախալցխացի էր: 1933 թվականին նրանց ընտանիքը որոշեց վերադառնալ Ախալ- ցխա' իրենց հարազատների մոտ, ահա այղ քաղաքի N 2-րղ դպրոցում սովորեց ու ավարտեց միջնակարգը:

1949 թվականին ընդունվում է Մոսկվայի էներգետիկայի ինստիտուտը: Կարճ ժամանակից հետո գործերը տեղափոխում է Երևան և ընդունվում սովորելու Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում Ավարտելով այն, 1955 թվականին աշխատանքի է նշանակվում ջերմաէլեկտրաքարշերի գործարանում' որպես ինժեներ:

1950-ական թվականներին Ախալցխայի շրջանի Վալե ավանում մեծ աշխա­տանք է սկսվում քարածիր հանքահորերի բացման գործում: Ինժեներ Մուրադյանը նշանակվում է N 2 հանքահորի գլխավոր էներգետիկ

1963-ից Մուրադյանին նշանակում են շինարարական տրեստի մոնտա- ժավորման գլխավոր ինժեներ և մեծ աշխատանք է կատարում Սսխեթ-Ջավախքի գավառի էլեկտրաֆիկացման գործում:

1971 թվականին Մուրադյանին նշանակում են շինարարական և մոնտա- ժավորման կարության պետ: Իր ստեղծագործ աշխատանքի ընթացքում ինժեներ Մուրադյանի ղեկավարությամբ կառուցվել են մի շարք բնակելի շենքեր' Ախալ- ցխայում. Ադիգեյում, Ասբիծայում, Աբասթումանում, Բաքուրքասում և այլուր: Մուրադյանը կառուցել և շահագործման է հանձնել Ախալցխա քաղաքի հիվան­դանոցը, Ախալցխա քաղաքի կենտրոնական հանրախանութը, Բաքուրյանի 90 մ ճոպանուղին, Բաքուրյանի մեխանիկական գործարանը

Անվանի ինժեներ Մուրադյանի գլխավոր ուշադրությունը միշտ եղել է դպրոցաշինությունը, ուսում սիրող ինժեների համար ուրախալի տոն է եղել, երբ շահագործման է հանձնվել այս կամ այն դպրոցը:

Ծղալթբիլայի և նրա շրջակա գյուղերի ուսում սիրող հասարակությունը միշտ երախտագիտությամբ են հիշում անվանի ինժեներ Մուրադյանին:

Մուրադյանը 1983-1995 թթ. աշխատել է ջերմամատակարարման տրեստի տնօրեն, նրա անբասիր աշխատանքով առավել չափով ավելացավ ջերմամա- տւսկարարումը շրջանում:

Հարգարժան Մուրադյանի աշխատանքի օբյեկտները շատ-շատ են. ուստի բավարարվենք այսքանով

Փառք ու պատիվ քեզ, անվանի ինժեներՉի կարելի չհիշատակել պարոն Մուրադյանի ներդրումներն ու անմնացորդ

նվիրումը կենցաղի ու կուլտուրայի բնագավառում.

87

Նրա հարսնացուն աշխարհահռչակ երգչուհի, սոպրանո Մարիա Աղասու Մուրադյանն է, որը նույնպես բարձր է գնահատում երգասեր, երաժշտասեր Ալեքսանդր Մուրադյանին U խոստովանում, որ նա մեծ լումա ունի իր առաջընթացի ե համաշխարհային ճանաչման հասնելու գործում:

Ցանկանաք առողջություն ե հաջողություն:

ՄԻԱԲԱՆ ԳԱԼՈԻՍՏ ՏԵՐ-ՍԿՐՏՉՅԱՆԱխալցխահայությունը բազմաթիվ նշանավոր դեմքեր է տվել գիտության,

աեխնիկայի, բանահյուսության, արվեստի U այլ բնագավառներում:Գալուստ Տեր-Մկրտչյանը ծագումով էրզրումյան ախալցխացի է, ծնվել է

1860 թվականին, Ախալցխայում: Ավարտելով քաղաքի «Կարապետյան» դպրոցը, ուսումը շարունակել է Էջմիածնի Գեորգյան ճեմարանում, այնուհետև Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում: Չբավարարվելով դրանով, ուսումը շարունակել է Փարիզի քաղաքական գիտելիքների ուսումնարանում.

Նպաւրակ ունենալով օգնել հայրենիքին, 1882 թվականին վերադառնում է Հայաստան ե աշխատանքի մտնում Սուրբ էջմիածնի վանքում' որպես դպիր:

Միաբան Տեր-Մկրտչյանի երկար ու փակված աշխատանքը ազդում է առող­ջության վրա. նա հիվանդանում է մկանային հիվանդությամբ ե մինչև իր կյանքի վերջը շարժվում է երկու փոքրիկ անիվներով սայլակի վրա: Սակայն հաղթա­հարելով այղ բոլոր դժվարությունները, նա մեծ աշխատանք է կատարում պատ­մության և բանահյուսության բնագավառներում:

Միաբանի բոլոր աշխատությունները հիմնավորված են փաստերով ու ճշմարտություններով: 1900-ին արդեն ճանաչված գիտնականին ընտրում են Մոսկվայի կայսերական հնագիտական ընկերության մշտական անդամ: Նրա բազմաքանակ գիտական նամակները, որոնք պահվել էին էջմիածնի վանքի արխիվներում, դուրս է բերել աշխատասեր և հոգատար գիտնական, պրոֆեսոր Պիոն Հովսեփի Հակոբյանը և կազմել երկհատոր լայնածավալ գրքեր, որոնք ամբողջացնում են անվանի գիտնականի աշխատությունները:

Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի հետաքրքրության ոլորտում մեծ տեղ են գրավում դավանաբանական բազմաբարդ խնդիրների պարզաբանումը, որոնց մեջ մեծ տեղ են գրավում Անանիա Շիրակացու, Պետրոս Սյունեցու, Նարեկացու, Անանիա Մոկացու, Ղազար Փարպեցու և այլոց աշխատությունները:

Պրոֆեսոր Պիոն Հակոբյանը հսկայական աշխատանք է կատարել և հրա- տարակել է իր երկրացու՜ Գալուստ Տեր-Մկրտչյանի չլուսաբանված աշխատու­թյունները, որով Սկրտչյանին դասել է հայագիտության մեծագույն երախտա­վորների շարքը:

ՀԱԿՈԲ ՀԱՄԱԶԱՍՊԻ ՍԱՆՍՆԴՅԱՆՊատմափիլիսուիայական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ակադեմիկոս

Հակոբ Մանանդյանը ծնվել է 1873 թ. Ախալցխա քաղաքի Հեքիաթային Մարտա թաղամասում' անտառապետի ընտանիքում:

88

Սկզբնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրի Կսրասյետյան արական դպրոցում: Ուսումը շարունակելու նպատակով գնալով Թիֆլիս, մտնում է աղա Սանթաշյանի ե աղա Ակոպովի հովանավորության տակ ուսում առնողների շարքը և որպես առաջավոր ու գերազանցիկ սովորողի, ուղարկվում Գերմանիա ե ընդունվում Եննայի համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետը, զուգըն­թացաբար հետևելով Լյապցիգի և Ստրասբուրգի արևելագիտության ֆակուլ­տետների դասընթացներին: Ավարտելով համալսարանը, ստանում է փիլի­սոփայական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան, գրելով «Ադվանանց Աշխարհի պատմության շուրջը» աշխատությունը:

1898 թվականին 25 տարեկան երիտասարդ գիտնականը վերադառնում է Հայաստան և երեք տասնամյակ մեծ աշխատանք ծավալում Կովկասի հայոց դպրոցներում:

Մանանդյանը աշխատել է Բաքվում որպես իրավաբան և Բաքու քաղաքի հայոց դպրոցներում' հայոց լեզվի և գրականության դասատու: Տասը տարի աշխատելուց հետո տեղափոխվել է Թիֆլիս, դասախոսել եերսիսյան ճեմարանում, որպես արևելյան լեզուների ամբիոնի վարիչ:

Հակոբ Մանանդյանը տիրապետում էր հայոց լեզվի երկու ձևերին' գրաբարին և աշխարհաբարին, հին և նոր հունարենին, գերմաներենին, ֆրանսերենին, արաբերենին, վրացերենին, ռուսերենին: Հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկի խնդրանքով Թիֆլիսից տեղափոխվում է էջմիածին և նշանակվում էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի հայ գրականության, հունարենի և գերմաներենի ամբիոնի վարիչ:

Մանանդյանը էջմիածնում աշխատանքային տարիներին մեծ անուն է վաս­տակում հայ առաջադիմական ինտելիգենցիայի շրջանում, որոնցից կարելի է հիշատւսկել Խրիմյան Հայրիկին, Հովհաննես Թումանյանին, Հովհաննես Հովհաննիսյանին, Հրաչյա Աճաոյանին, Սեդրակ Մատինյանին, Մեծն Կոմիտասին և շատ ու շատ ուրիշների:

1921-ին նշանակվում է Երևանի համալսարանի առաջին ռեկտոր և վարում պատմության և արևելագիտության ամբիոնները

Մանանդյանը գրել է բազում գիտամանկավարժական աշխատություններ: 1939 թ. ընտրվում է ԽՍՀՍ գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ:

Մա պետական մրցանակների կրկնակի դափնեկիր է:Նշանակալի է նրա կենսագրության մի քանի հետաքրքիր դրվագներ. Հովհան­

նես Թումանյանի և Խրիմյան Հայրիկի միջնորդությամբ ծանոթանում է ադա Ալեքսանդր Մանթաշովի (Մանթաշյանց) աղջկա՛ Վարվառա Ալեքսանդրովնայի հետ, նրանց ամուսնության և հարսանիքի արարողությունը կատարվում է Սուրբ էջմիածնի կամարների տակ. նշանակալի է, որ թամադան եղել է Հովհաննես Թումանյանը, պսակադրումը կատարել է Սեծն Կոմիտասը: Հարսանիքը շարու­նակվել է Թիֆլիսում' Մանթաշյանցի ընտանիքում, որտեղ քավորն էր աղա Արամյանցը: Հարսանիքի մասնակիցները երեք օրով ժամանել են Ախալցխա և նկարահանվել Մարդայի Սուրբ Նշան Վարդանանց եկեղեցու բակում:

80

Սեր սիրելի ախալցխացին կյանքից հեռացավ 1951 թ., նրա աճյունը ամփոփված է համալսարանի շենքի բակում:

ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ ՍՏԵՓԱՆ ՍԱԲԳՍԻ ՄԱԼԽԱՍՅԱՆՑԱխալցխա քաղաքի ե շրջանի ուսանողների ն մտավորականության կողմից

սիրված ու հարգված ակադեմիկոս Ստեփան Սարգսի Մալխասյանցը ծնվել է 1854 թ. Ախալցխա քաղաքում, արհեստավորի ընտանիքում: Իր սկզբնական ուսումը ստացել է Ախալցխայի ռուսական կառավարական դպրոցում: Այն ավար­տելուց հետո, 1874 թ. ընդունվում է էջմիածնի ԳԱորգյան ճեմարանը: Ցան­կանալով ավելի բարձր կրթություն ստանալ, ճեմարանի 5-րդ դասարանից դուրս է գալիս ե ընդունվում Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների ֆա­կուլտետը, սկզբում որպես ազատ ունկնդիր, հետո համալսարանի հայոց և վրաց լեզուների ուսումնասիրման ֆակուլտետը: Ավարտելով համալսարանը, 1890 թ. աշխատանքի է անցնում Ներսիսյան ճեմարանում և դասավանդում հայոց լեզու, մայրենագիտություն և միևնույն ժամանակ Ներսիսյան դպրոցի և Հովհաննիսյան օրիորդաց դպրոցի տեսուչ:

1910 թ. աշխատանքի է անցնում Ախալցխայում' որպես դասատու և Ախալ- ցխայի դպրոցների տեսուչ՜ դասավանդելով հայոց լեզու և գրականության պատ­մություն: Ակադեմիկոս Մալխասյանցը երկար ժամանակ է աշխատել Ախալ- ցխայում, նրան լավ են ճանաչում Ախալցխայի ուսանողությունը և լայն հասա­րակությունը որպես գիտուն դասատուի և հասարակական գործչի:

Անբասիր աշխատանքի ն գիտական աշխատությունների համար 1940 թվա­կանին ստացել է բանասիրական գիտությունների դոկտորի կոչում:

1942- ին Մալխասյանցը ընտանիքով տէրլափոխվում է Երևան և հիմնավորվում Հայաստանում:

1943- ին ընտրվել է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի հիմնադիր կազմի անդամ:

1946- ին արժանացել է պետական մրցանակի դափնեկրի կոչման:1947- ի հունիսի 21-ին ոչ ծանր հիվանդությունից հետո դադարեց բաբախել

մեր գիտնական ախալցխացու սիրտը և 90 տարեկան հասակում իր հավերժական հանգրվանն է գտնում մայր հայրենիքում' Հայաստանում:

ՀՍՅՐ ԵՎ ՈՐԴԻ' ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՉԵՄՊԻՈՆՆԵՐՀնուց մեր ժողովուրդը մի առանձին համակրանք էր տածում դյուցազնական

ուժի տեր մարդկանց նկատմամբ: Ազգային էպոսներում հերոսին ներկայացնում էին որպես ահռելի ուժի տեր մարդու, բարի ու ազնիվ անհատի:

19-րդ դարի երկրորդ կեսին Եվրոպայի ն Հյուսիսային Ամերիկայի տարբեր երկրներում ձևավորվեց մի մարզաձև, որն անվանեցին «ծանրամարտ»:

1896 թ. այդ մարզաձևը մտցվեց Աթենքի օլիմպիական խաղերի ծրագրի մեջ, իսկ երկու տարի անց անցկացվեց աշխարհի անդրանիկ առաջնությունը: Հայաստանը նույնպես հետ չմնաց այդ մարզաձևին մասնակցելուց և մենք'

90

հայերս ունենք այնպիսի դյուցազնական ուժի տեր մարզիկներ, ինչպիսիք են Սերգո Համբարձումյանը, Ռուբեն Մանուկյանը, Յուրի Մարզպանը, Օգսեն Միրզոյանը, Վարդան Միլիտոնյանը, Յուրի Վարդանյանը, Ջեյրանյանը, Պետ- րոսյանը և նրանց թվում անվանի տեղ գրավող հայր ու որդի' Աղասի ե Վահան Չիլինգարյանները:

1953 թ. ԼԵնինականում անցկացվող ծանրամարտիկների թիմային խաղերում' ծագումով ախալցխացի, երևանաբնակ Աղասի Չիլինգարյանը գրավեց առաջին տեղը' ծանր քաշում սահմանելով նոր ռեկորդ: Աղասի Չիլինգարյանին շնորհվեց սպորտի վարպետի բարձր կոչում ե պարգևատրվեց հանրապետության չեմպիոնի կրծքանշանով:

1956 թվականին հանրապետության առաջնությանը մասնակցեց նաև չեմ­պիոնի ավագ որդին' Վահան Չիլինգարյանը, նա կիսածանր քաշում վաստակեց հանրապետության չեմպիոնի կոչում, երկու ձեռքով ձևեց սահմանը ե բարձ­րացրեց 115,5 կգ ծանրություն

Փառք ու պատիվ Վահանին ու Աղասուն, մեր քաղաքի' Ախալցխայի անունը բարձր պահողներին:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԱՐՀԵՍՏԱՍԵՐ ԲԱԲՈՅԱՆՆԵՐԻ ԸՆՏԱՆԻՔԸէրզրումյան ախալցխացիների արհեստները բազմազան են, սակայն կան

ընտանիքներ, որոնք անցնելով սերնդից սերունդ, չեն մոռացվել և շարունակվում են:

Բաբոյանների ընտանիքը բնիկ էրզրում-Կարինցի են, ապրել են քաղաքի միջնաբերդում և անհիշելի ժամանակներից իրենց ապրուստի միջոցը վաստակել հալալ արհեստավորի վաստակով: Բաբոյանների պապը' Մահակ ուստան, ինչպես բազում էրզրումցի արհեստավորներ, 1830 թ. մայիս-հոկտեմբեր ամիսներին իր ընտանիքով գաղթեց և հասավ Ախալցխա' բնակություն հաստատելով գեղատեսիլ Ռաբատ քաղաքի արվարձաններից մեկում: Ընտանիքի ավագը իր դերձակու­թյան արվեստը սովորեցրել էր ավագ որդուն' Հարությունին: Երբ ւրեղավորվեցին Ախալցխայում, միանգամից գործի դրին իրենց արվեստը: Ուստա Հարութը կարճ ժամանակում իր կողմը գրավեց հաճախորդների մեծամասնությանը: Ուստա Հարութը, բացի արհեստից, զբաղվում էր նաև մանրածախ առետրով, որոնց Ախալցխայում անվանում էին սախալներ. Հարություն պապի եղբայրները' Սերգոն ու Կարոն, նույնպես արհեստավոր էին' անվանի կոշկակարներ, երկու քույրերը' Մարիամն ու Նեկտան Ախալցխայում ճանաչված ասեղնագործներ էին, ընդ որոււք Մարիամ հորաքույրը մի քանի անգամ իր ցուցադրած ասեղնագործության նմուշների համար ստացել է առաջին կարգի մրցանակ:

Բաբոյանների ընտանիքը' որպես կատարելագործված արհեստավորներ, նույնպես բարձր են գնահատել ուսումն ու արվեստը: Բաբոյանների ընտանիքը որպես արհեստ սիրողների թողել է իր արհեստավոր սերնդի շառավիղը: Ախալցխայի շրջանում ո՞վ չի ճանաչում քաղաքի անվանի գլխարկ կարող Ռիմիկ Բաբոյանին, համեստ ու մարդամոտ վարպետին, չես գտնի մեկը, որը

91

դժգոհ դուրս գա արհեստանոցից: Նստած իր փոքրիկ անկյուն արհեստանոցում, վաստակում է իր ընտանիքի հալալ ապրուստի միջոցը:

Ռիմիկ Բաբոյանը ոչ միայն արհեստավոր է, այլ բարձրագույն կրթությամբ ապրանքագետ: Ավարտելով Մոսկվայի մի ինստիտուտի Երևանյան մասնաճյուղը, ստացել է ապրանքագետի կոչում ե աշխատանքի անցել Ախալցխայի կենցաղ­սպասարկման տանը' որպես ապրանքագետ ե ղեկավար:

Ռիմիկ Բաբոյանին Վրաստանի կենցաղ՜սպասարկման նախարարության համակարգում գերազանց աշխատանքի համար Գերագույն խորհրդի նախա­գահության հրամանագրով 1978 թ հուլիսի 21-ին շնորհվել Վրացական ԽՍՀ Կենցաղ ե կոմունալ սպասարկման վաստակավոր աշխատողի պատվավոր կոչումը:

Արհեստավորի ընտանիքը լավ է հասկանում, որ արհեստը մութ տեղը լույս կտա ե իսկապես:

Ռիմիկի հայրը' Սահակը, երբ մեկնեց ռազմաճակատ, հուսով էր, որ իր ընտա­նիքը սոված չի մնա: Նա զոհվեց Երկրորղ համաշխարհային անմիտ պատե­րազմում: Փոքրիկ Ռիմիկը շարունակելով ընտանեկան ավանդույթը, շարունակեց զբաղվել արհեստով ե դարձավ Բաբոյան արհեստասեր ընտանիքի համեստ շառավիղը:

ԱՆԺԵԼՅԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐԲժշկական գիտության ասպարեզում անվանի գիտնական երեք եղբայրները

ծնվել են գեղատեսիլ Ախալցխա քաղաքում, սնվել նրա օդով ու ջրով, մանկական ու պատանեկան տարիներն անցկացրել այդ հոյակապ ու ուսումնատենչ քաղաքում:

Երևանում լույս տեսնող «Республика Армения թերթի N 256-ը կարդալիս, երկրորդ էջում աչքս ընկավ երեք գեղադեմ եղբայրների լուսանկարը, որի վերևում գրված էր «Люди среди людей», «Три брата» շատ ուրախացա, որ նրանք ախալցխացի են ու անվանի ընտանիքից: Որոշեցի ռուսերենից թարգմանել թերթում տպագրված նրանց կենսագրությունները:

Երեք եղբայրներ, մեկը մյուսից մեծ ու փոքր երեք տարով Նրանք ծնվել են հեղինակավոր Հովհաննես Անժելյանի ընտանիքում, սնվել, մեծացել Ախալցխայի օդով ու ջրով, լողացել Փոցխով գետի զուլալ ջրում, մանկությունն ու պատանեկությունը անցկացրել Վերին Պլանում, Սարտայում ու Ռաբատում, Խւսփանում ու Չարսուում և հայտնի մարդ դարձել

ԱՎԱԳ ԵՂԲԱՅՐԸ' ԲՈՐԻՍ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ԱՆԺԵԼՅԱՆԱնվանի գիտնական, մանկական հիգիենայի ու երեխաների բուժման

մեթոդիստ, այդ ուղղությամբ նոր մեթոդների ներդրման հիմնադիրներից մեկը Հայաստանում

Բորիս Անժելյանը ավարտելով քաղաքի միջնակարգ դպրոցը, ուսումը շարունակել է Երևանի բժշկական ինստիտուտի բուժֆակում: Գերազանց

92

սովորելու համար նրան նշանակում են պրոֆեսոր Գաբրիելւանի անվան թոշակ: Ավարտելով բուժֆակը, որպես գերազանց սովորողի, ընդունում են նույն

ֆակուլտետի ասպիրանտուրան: Նրան ասիստենտ են նշանակում նույն ամբիոնում:

Բորիս Անժելյանը 1957 թվականից մինչև օրս աշխատում է որպես պրակտիկ բժիշկ և դասախոսում Երևանի Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական համալ­սարանում, որպես հիգիենայի և մանկական հիվանդությունների բուժման մեթոդիստ:

Իր աշխատանքի ընթացքում պրոֆեսոր Անժելյանը գրել է 150фу ավելի գիտական աշխատություններ.

Բորիս Անժելյանը Ռուսաստանի գիտական ասոցիացիայի անդամ է. դա- սախոսել է շատ ինստիտուտներում, մասնակցել է արտասահմանյան սիմ­պոզիումների, լայն ճանաչում գտել մանկական տարբեր հիվանդությունների բնագավառում:

ՄԻՋՆԵԿ ԵՂԲԱՅՐ' ԳԵՎՈՐԳ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ԱՆԺԵԼՅԱն Ավարտելով Ախալցխայի N 2-րդ միջնակարգ դպրոցը, ուսումը շարունակել

է Երևանի բժշկական ինստիտուտի բուժֆակում: Ավարտելով ինստիտուտը, նրան նշանակում են Կոտայքի շրջանի շրջանային վիրաբույժ՝

Գևորգ Անժելյանը ուսումը խորացնելու նպատակով դիսերտացիա է պաշտպանում և աշխատանքի անցնում ինստիտուտում: 1975 թվականին Գևորգ Անժելյանն աշխատանքի է ընդունվում Երևանի բժշկական ինստիտուտում' որպես անեստեզիոլոգ-ռենտգենոլոգ և ղեկավարում է այդ բաժինը:

Իր աշխատանքի ընթացքում, գրելով 130փց ավելի գիտական աշխատու­թյուններ և ներդնելով նոր, ռացիոնալ մեթոդներ, մեծ համբավ է վայելում ոչ միւսյն Հայաստանում, այլ նաև նրա սահմաններից դուրս:

Պրոֆեսոր Գևորգ Անժելյանը պարգևատրվել է պատվավոր բժշկի կրծքա­նշանով և աշխատւսնքի վետերանի շքանշանով: Սպորտի վարպետ է:

ԿՐՏՍԵՐ ԵՂԲԱՅՐ' ՎԼԱՂԻՍԻՐ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ԱՆԺԵԼՅԱՆ Ղոկտոր, պրոֆեսոր Վոլոդյա Անժելյանը ավարտելով Ախալզխայի N 2-րդ

միջնակարգ դպրոցը, ընդունվում է Երևանի բժշկական ինստիտուտի բուժֆակը.Ղեռևս բժշկական ինստիտուտում սովորելու տարիներին նրա մեջ մեծ

հետաքրքրություն է առաջանում դեպի ակնաբուժությունը:Ուսանող Վլադիմիր Անժելյանը պրոֆեսոր Սելիք-Մուսյանի ղեկավարությամբ

իրեն դրսևորեց որպես այդ ուղղությամբ մեծ հետաքրքվոդի:Ավարտելով բուժֆակը Վլադիմիրին նշանակում են Յալթայի հիվանդա­

նոցներից մեկում' որպես թերապևտ 1968 թ. Վլադիմիր Անժելյանը ընդունվում է Մոսկվայի Հելմհոլցի անվան գիտահետազոտական ինստիտուտի ւսսպիրան- տուրան և այն ավարտում գերազանց գնահատականներով: Նա ասպիրանտից աստիճանաբար հասավ դոկտորի, պրոֆեսորի կոչման, ստանալով անվանի ակնաբույժի համբավ:

93

Վ. Անժելյանը բժշկական գիտության մեջ dipyphy բուժման նոր մեթողներ, որոնք մեծ ճանաչում գտան աշխարհի շատ երկրների ակնաբույժների մոտ

Որպես խոշորագույն բժիշկ և մեթոդիսւր, դասախոսում է շատ երկրների բժշկական ինստիտուտներում:

Վլադիմիր Անժելյանը բաւյի բուժելուց, նաև ճանաչված հասարակական գոր­ծիչ է, արդեն մի քանի տարի է ղեկավարում է Մոսկվայում ապրող Հայկական ազգային ընկերությունը, օգնում հայերին լինել համախմբված ու հեղինակավոր.

Այսպիսին են Հովհաննես Անժելյանի տղաները: Որտեղ էլ աշխատել են նրանք, միշտ վայելել են շրջապատի ու կոլեկտիվի մեծ հարգանքն ու վստահությունը:

Ուրախ ենք ձեզանով, սիրելի հայրենակիցներ

ԵՐԳԻ ԱՆԶՈՒԳԱԿԱՆ ԿԱՏԱՐՈՂԼՈՒՍԻՆԵ ՀԱԲԵԹԻ ԶԱՔԱՐՅԱՆԱմենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Առաջինը Լուսինե Զաքարյանին

համարել է երգի անզուգական վարպետ ե անվանել. «Լուսինե' Հայաստւսնի սոխակ»:

Րքվ է Լուսինե Զաքարյանը:Նա ծնվել է 1937 թվականին, Վրւսստանի Հւսնրապետության Ախալցխա

քաղաքում, երգասեր ու նվագասեր Հովսեփ ե Հաբեթ Տոմաշեիչ Զաքւսրյանների ընտանիքում:

Լուսինե Զաքարյանը սերվել է լեհահայ ե էրզրումահայ երգասեր ու նվագասեր ընտանիքից, նրա մայրական կողմը ծագումով լեհահայ ազնվական ընտանիքից էր, իր հայրական կողմը՜ բնիկ էրզրումցի, զարգացած ընտանիքից:

Մայրական կողմի պապը Հովսեփ Տոմաշեիչն էր, որը հայտնի էր որպես կայսերական պալատի մեներգիչ:

1860-ական թվականների լեհական ապստամբության ժամանակ, նրան որպես մւսսնակցի արտաքսում են Ռուսաստան: Հովսեփ Տոմաշնիչը ցանկություն է հայտնում բնակություն հաստատելու Ախալցխա հայաշատ քաղաքում: Նրա ավագ եղբայրը շուտ գալով Ախալցխա, Օրփոլա կոչվող հանդամասում մի կալվածք է գնում ու աշխատում որպես կալվածատեր: Իմանալով եղբոր ղրությունը, նրան Մոսկվայից հրավիրում է Ախալցխա:

1922 թվականին Հովսեփ Տոմաշեիչի մինուճար աղջկան ամուսնացնում են Ախալցխայի անվանի օկորտուլիստ Հաբեթ Զաքարյանի հետ Ահա այդ պատվարժան ընտանիքում ծնվեց մեր սիրելի U աշխարհի կողմից ճանաչված Լուսի նե-Սոխակ-Զաքարյանը:

Լուսինեն փոքր հասակից իր մեջ ամփոփում էր ժառանգական երգչի ու երգահանի ւրւսղանղը, նրա մեջ զարգանում էր սերն ու հարգանքը դեպի երգը:

Դեռ միջնակարգը չավարտած' Զաքւսրյանների ընտանիքը 1952 թվականին տեղափոխվեց Երևան: Նրանց ընտանիքին անշահախնդիր օգնություն ynijg տվեցին Երևանում ապրող ախալցխացի երկու ընտանիք, որոնք «ճանապարհ բացին» Լուսինեին՜ Ռոմանոս Սելիքյանի անվան ուսումնարանում սովորելու:

94

Լուսինեի ձայնը ստուգեց անվւսնի մեներգիչ Տիգրան եալբանդյանը: Լուսինեի համարձակությունն ու ձայնի մաքրությունը հիացրեց մեծ երգչին, սակայն նա առարկեց, ասելով, որ դեռ Լուսինեն փոքր է ե չի կարելի ծանրաբեռնել ձայնալարերը, Լուսինեին կընդունի, երբ լրանա նրա 17 տարին:

Տիգրան Նալբւսնդյանը ծւսնոթացւսվ Լուսինեի մոր' Լյուդմիլայի հետ ե իմանալով, որ նա Հովսեփ Տոմաշնիչի աղջիկն է, իսկ Լուսինեն նրա թոռը, վերին աստիճանի ուրախացավ ե հույս հայտնեց, որ աղջիկը անպայման լավ երգիչ կդառնա, նրա մեջ անպայման կա Տոմաշնիչի տաղանդից: Տիգրանը Հովսեփի հետ աշխատել էր Սոսկվայի օպերային թատրոնում:

1957 թվականին մեկ քննությամբ ընդունվեց Կոմիտասի անվան կոնսեր­վատորիան: Երբ Լուսինեն կատարեց մի քւսռյակ Կոմիտասից, կոմպոզիտոր Գրիգոր Եղիազարյանն ասաց. «Ես զգացի սարերի զովության անուշ բուրմունք, իմ հոգին թարմացավ»:

Լուսինեն օր-օրի մեծանում էր ու զարգացնում իր կատարողական արվեստը, դառնում էր ճանաչելի ոչ միայն երեանյան երգասեր հասարակությանը, այլ նաև աշխարհին:

Լուսինեի մերձավորները ե դասատուները անհանգստանում էին նրա մենայնության համար: Լուսինեին պետք էր կյանքի ու աշխատանքի ընկեր:

քք°վ էր Խորեն Պալյւսնը: Խորենը ծնվել է Բեյրութում, գրագետ, զարգացած Հարություն Պալյանի բազմանդամ ընտանիքում: 1946 թվականին Պալյանների ընտանիքը եկավ հայրենիք և բնակություն հաստատեց Լենինականում՛

Խորենը մտավ էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան ուսումը շարունակելու: Դեռ չավարտած' Լուսինեն ու Խորենը հանդիպեցին իրար U համաձայնվեցին ամուսնանալ:

Ամուսնությունը Խորենի հետ բարերար ազդեցություն թողեց Լուսինեի երգի ու երգահանության վրա: Խորենը լավ էր տիրապետում միջնադարյան երգերին և հյուրախաղերի ժամանակ միշտ Լուսինեի կողքին էր: Խորենը Լուսինեին ծանոթացրեց Հովհաննես Չեքիջյանի հետ. հենց այս երգչախմբի հետ Լուսինեն ճանաչվեց ամենից առաջ Հայաստանում ե ապա' ամբողջ աշխարհում:

Երգասեր ախալցխացին երբ իմացավ Ախալցխայի Գելենց Հաբեթի աղջկա' Լուսինեի համբավի մասին, հպարտությանը չափ չկար, ասում էին. «Մեր Լուսինեն»:

Թեպետ սկզբնական շրջանում երգում էր եվրոպական U ռուսական օպերային երգեր, սակայն նրա իսկական երգը հայկականն էր: Նա անզուգական էր կատարում եկեղեցական Երգերի շարքը, շարականները և կամաց-կամաց նրա համբավը հասավ Վեհափառին:

Վեհափառ Վազգեն Առաջինը սիրով լսեց նրան ե հենց իր ընդունարանում զրուցելուց հետո Լուսինեն երգեց «Խորհուրդ խորին», «ГГվ է հասկացել քմայքը բախտի» Ս այլ ու այլ հայկական եկեղեցական երգեր:

Լուսինեն սիրում էր կարդալ ու երգել Պարույր Սևակին, նրա «Անլռելի զանգակատունը» Լուսինեի սերն ու ոդբն էր, Սևակի այդ պոեմը կոփեց Լուսինեի

95

հայասիրությունը ե Կոմիտասը դարձավ նրա երգի գլուխգործոցը:Լուսինեն մեծ ճանաչում գտավ հայկական ցեղասպանության 50-ամյակի

կապակցությամբ կազմակերպված երեկույթի ժամանակ:Լուսինեն երգում էր այնպիսի երգեր, որ լսողները զմայլվում էին նրա

կատարողական արվեստով ու նզովում 20-րղ դարի բորենիներին, նրանք մտքով գնում էին դեպի Անատոլիա, դեպի Դեր-Զոր

Լուսինեի երգերի մաքրությունը, գեղեցկությունը գերում էր անգամ անվանի կոմպոզիտորներին: Ահա թե ինչ է գրում եղվարդ Սիրզոյանը. «Լուսինեի երգերը շատ ազգային են, սակայն նրա երգերի մաքրությունն ու գեղեցկությունը հասկանալի է աշխարհի բոլոր ժողովուրդներին, Լուսինեն ավելի մեծ է, քան մեզ թվում է»: Լուսինեին աշխարհը ճանաչել սկսեց 70-ական թվականներից, երբ համերգային շրջագայություն կատարեց ամբողջ աշխարհով մեկ. Ռուսաստան, եվրոպական բոլոր պետությունները, Մերձավոր Արևելք, Ամերիկա, Կանադա, այլ երկրներ: Լուսինեն մեծ համբավ ու հարգանք գտավ սփյուռ­քահայության մեջ' հայ երգասերները սպասում էին մայր հայրենիքից զով բերո­ղին: Համերգից տուն գալով նրանք ասում էին. «Իսկապես հանգստացանք, Հայաստանը մեր աչքի առջեն էր»:

Լուսինեն երգում էր շուրջ տասնհինգ լեզուներով, օտար լեզուներից ամենալավը տիրապետում էր անգլերենին: Լուսինեն մեծ ճանաչում գտավ ամերիկյան նեգրերի շրջանում, երբ նա երգեց «Դու այնտեղ էիր, երբ Տիրոջը խաչեցին», «Հանգստացիր, Հորդանան» և այլ երգեր

Լուսինե Զաքարյանի մասին շատ կարելի է գրել, սակայն բավարարվենք այսքանով.

1979 թվականին Լուսինեին շնորհվեց Հայաստանի պետական մրցանակ: Ահա թե ինչ է գրում Լուսինեի կենսագիր Կառլեն Դանիելյանը; «Ես այցելեցի

նրա ծաղիկներով լի բնակարանը, նա նստած էր ոսկյա մեդալը կրծքին փակցված, ձեռները ծնոտին հենած: Մեդալի վրա երեում էին հասկեր ու Սասիսներ: «Հայրենիքիս խորհրդանշանն է և մեր ուժի նշանը»,- ասաց Լուսինեն, վեր կացավ, նստեց դաշնամուրի մոտ ու երգեց.

Հայաստան, երկիր դրախտավայր.Դու մարդկային ւյեդի օրրան.Դու ե բնիկ իմ հայրենիք.Հայաստան. Հայաստան. Հայաստան:

Լուսամուտի տակից անցնողները լսում ու հիանում էին:Լուսինե Ջաքարյանը մահացավ 1994 թվականին: Թաղված է էջմիածնում,

տապանաքարի վրա գրված է.

«Լուսինե, Հայաստանի Սոխակ»:

96

ՎԱՀՐԱՄ ՂԱՅՖԱՋՅԱՆԳԵՂԵՑԿՈՒԹՅՈՒՆ ԿԵՐՏՈՂ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻ ԳԵՂԱՆԿԱՐԻՉԸ Վահրամ Ղայֆաջյանը 19-րդ դարի վերջերի-20-րդ դարի սկզբների ամենւս-

անվանի գեղանկարիչն է: Նա ծնվել է Մեսխերի երկրի գեղատեսիլ Ախալցխա քաղաքում: Այդ գավառական քաղաքը դարեր շարունակ ունեցել է իր անվանի մարդիկ, բայց կյանքը շարունակվելով ավելացավ մարդկանց թիվը, որի հետ մեկտեղ ավելացավ նաե այդ քաղաքի անվանի մարդկանց քանակը:

167 տարի առաջ, երբ կարնեցի գաղթականները հիմնավորվեցին գեղատեսիլ Ախալցխա քաղաքում, իրենց հետ բերին գիտության ու արվեստի բազմատեսակ նմուշներ, հարստացրին այդ գավառական անկյունը, դարձրին հիշարժան վայրերից մեկը:

Վահրամ Ղայֆաջյանը ծնվել է 1879 թվականին ւսնվանի Ղայֆաջյանների ընտանիքում՜ Վահրամը դեռ փոքրուց սիրում էր նկարել, նա հասարակ մատի­տով նկարում էր իր հայրենի քաղաքի շրջակա լեռներն ու սարերը ու միշտ հիանում նրանցով:

Վահրամը դեռ ութ տարեկան էր, երբ սև ածուխով տախտակի վրա նկարեց իրենց հարևան դարբին Գեոն, որը ապշեցրեց ողջ քաղաքի բնակչությանը:

Վահրամին 12 տարեկան հասակում հայրը տարավ Մոսկվա' վերցնելով մի քանի բնանկարներ:

Գեղատեսիլ Ռաբատի ավանի բարձունքը, Ախալցխայի նորակառույց բերդը' բարձր մեջեթի գմբեթով, քաղաքի միջով գալարվելով հոսող Փոցխով գետը, Սազելու Գուդը. Մարտայի հոյակապ եկեղեցին պատկերող կտավները ցուցա­դրեցին Սոսկվայի մանկական նկարչի տան ցուցահանդեսում, որի համար Վահրամը ստացավ առաջին մրցանակ:

Վահրամ Ղայֆաջյանը Մոսկվայում ապրեց 20 տարի, այդ տարիներին իր սիրելի հոր' Հովհաննեսի խնդրանքով, մտավ Սոսկվայի անվանի հայկական Նազարյան ճեմարանը Ս սովորեց գեղեցիկ կերպարներ կերտելու գաղտնիքը, սովորեց մի քանի արևելյան լեզուներ Չբավարարվելով դրանով' ուսումը շարունակեց Սոսկվայի համւսլսարանի իրավաբանական և բժշկական ֆակուլ­տետներում և դարձավ գիտության ու արվեստի փայլուն դեմքերից մեկը: Սակայն Վահրամի տարերքը գեղարվեստական նկարչությունն էր: Նա մտավ անվանի գեղանկարիչ Կոնստանտին Կորովինի արհեստանոցը, իր պայծառ գիտելիքներով գերեց բոլորին, վաստակելով անզուգական գեղանկարչի կոչում:

Վահրամ Ղայֆաջյանը 30 տարի անց վերադարձավ իր հայրենի քաղաք' Ախալցխա, և իր ամբողջ կյանքը կապեց փոքրիկ ու արվեստասեր քաղաքի արվեստասեր ժողովրդի հետ: Վահրամը օրերով թափառում էր Ախալցխայի գեղատեսիլ վայրերում, նկարում էր բոլոր գեղեցիկը ինչ կար իր շրջակայքում:

Վահրամ Ղայֆաջյանը իր հայրենի քաղաքում բաց արեց նկարչական ստուդիա, այնտեղ էին հավաքւխւմ քաղաքի ոչ միայն արվեստագետները, այլև անվանի մարդիկ' գրականագետներ, դէտասանՕեր, երգիչներ՜ Նա անզուգական մտավորական էր, փայլուն մտքի տեր մարդ:

97

Ահա թե ինչ է գրում Վահրամ Ղւսյֆւսջյանի մասին իր աշակերտներից մեկը' Գյուխմանը «Նկարիչ ու բազմակողմանի զարգացած Վահրամ Ղայֆաջյանը կարճ ժամանակամիջոցում կարողացավ իր հայրենի քաղաք Ախալցխայում բաց անել այն Ժամանւսկի մասշտաբով հոյակապ արվեստանոց ստուդիա: Քաղաքը հեռու էր երկաթգծից, չուներ էլեկտրական լուսավորություն, չկային ջրային ու ցամաքային բանուկ ճանապարհներ, սակայն Ղայֆաջյանի փայլուն տաղանդը լուսավորում էր այդ գավառական քաղաքը, իրեն ձգելով շրջակա գավառներից:

Ղայֆաջյանը հանրաճանաչ նկարիչ է, զարմանալի զարգացած, զգայուն և մարդամոտ մարդ: Նրան ճանաչում են ոչ միայն տաղանդավոր հայ ժողովուրդը, այլն ամբողջ աշխարհը»:

(Տեղեկությունները վերցված են «Հայաստանն այսօր»-իցN 45. փետրվար. 1978 թ.):

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՀԱՅՏՆԻ ՄԵՂՎԱՊԱՀԵՂԻՇԵ ՉԻՖԹԱԼԱՐՅԱՆԵղիշե Չիֆթալարյւսնը ծնվել է անվանի զինագործ փականագործ

Չիֆթալարյանների ընտանիքում 1861 թվականին Թբիլիսի նահանգի Ախալցխա քաղաքում:

Եղիշե Չիֆթալարյւսնը 15 տարեկանից զբաղվել է մեղվաբուծությամբ ե մի շարք նորարարություններ է մտցրել մեղվաբուծության բնագավառում: Նա պատ­րաստել է մոմաթերթ արտադրող մի մեքենա, իսկ 1909-10 թվականներին մետա- ղից (ալյումինից) պատրաստել է մեղրահաց, որը հետագայում լայն հետա­քրքրություն է առաջացրել ամբողջ Եվրոպայում:

Ահա թե ինչ է գրում մեղվապահությամբ զբաղվող մասնագետներից մեկը' Անդրանիկ Մարտիրոսի Կոթողյանը. «Իմ աշխատության պատմական նյութերը հավաքելիս ես կարդացի Եղիշե Չիֆթալարյանի գրած «Բաց նամակը» ուղղված կովկասյան մեղվապահներին, որը ւրպագրված էր «Կովկասյան գյուղատնտե­սություն» շաբաթաթերթում 1912 թվականի հոկտեմբերի 29-ի N 459-ում Այդ հոդվածում Եղիշեն նկարագրում է իր կատարած փորձերի մասին, այն է մետա֊ ղից (ալյումինից) պատրաստված մեղրահաց ե մոմաթերթ պատրաստող մեքե­նայի մասին: Կարդալուց այդ հոդվածն իմ մեջ բուռն ցանկություն առաջացրեց պարզերս, թե ո՞վ է մետաղից պատրաստված մեղրահացի հեղինակը Եղիշե Չիֆթալաոյա՞նը, թե՞ ամերիկացիները: Մեր ուսումնասիրությունները պարզեցին հետնյալը որ Եղիշե Սկրտչի Չիֆթալարյանն է հանդիսացել մետւսղից մեղրահաց պատրաստող առաջին հեղինակը:

1910 թվականին Գերմանիայի Ֆիլլ քաղաքում կազմակերպվւսծ գյուղատնտե­սական ցուցահանդեսի հանձնաժողովը բարձր գնահատելով Չիֆթալարյանի աշխատանքը, նրան արժանացնում է առաջին կարգի մրցանակի' տալով դիպլով ե ոսկյա մեդալ.

Ցուցահանդեսի ավարտին, երբ մեղրահացը փոստով վերադարձնում են

98

հեղինակին, նա տեսնում է, որ մետաղյա մեղրահացի վրայից անջատել և վերցրել են երկու շերտ մետաղյա բջիջները: եա բողոք է գրում ցուցահանդեսի ղեկա­վարությանը, սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմը խանգարում է նրա բողոքի քննարկմանը:

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑԻ ՑԱՆԿԱՊԱՏՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻՑ

Վրաց անվանի գրող Իլյա ճավճավաձեն գրել է. «Ապագադ շարունակելու համար ամուր պահիր անցյալդ»:

Գերեզմանատունը քո անցած հարազատների կենդանի տունն է, թե մոռա­նաս, ժամանակին էլ քեզ կմոռանան: Այդ հավերժական տունը սրբություն է և պատմական հուշարձան: Այս ճշմարտությունները նկատի առնելով, Ախալցխա քաղաքի մի խումբ հայրենասերներ ու ազգասերներ տարիներ շարունակ մտորում էին կարգավորել իրենց հարազատների անմոռաց տունը, իսկ սա երկար տարիներ գտնվում էր անմխիթար վիճակում:

Ախալցխա քաղաքի գերեզմանատունը սկսել է գործել 1833 թվականից, մինչ այդ էրզրումից գաղթած հայերի համար գերեզմանատներ են եղել Ռաբատ թաղամասի առաքելական U կաթոլիկ դավանանքի գերեզմանոցները: Ախալցխա- հայության անվանի առաջնորդ և ղեկավար Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրա- տունու երկար ու համառ ջանքերից հետո հաջողվեց Փոցխով գետի աջ ափին հողամաս ստանալ' առևտրականների ու արհեստավորների համար բնակա­րաններ ե արհեստանոցներ կառուցելու համար և բնական է, որ նրանք պետք է ունենային իրենց առանձին գերեզմանատունը Գերեզմանատունը օծեց ինքը' Կարապետ սրբազանը ու այղ տարվանից մինչև այսօր գործում է այդ հանգս- տաւրունը իրենց հարազատների համար:

Քաղաքի բնակիչները հնարավորությունների սղության պատճառով, տարիներ շարունակ գերեզմանատունը անցանկապատ էր: Գերեզմանատունը դարձել էր արոտավայր և սայլերի ճանապարհ Այղ անախորժ դրությամբ շատ էին մտահոգ­ված քաղաքի առողջ մտքի տեր մարդիկ և վերջապես, 1962 թվականի գարնանը քաղաքի կենցաղային սպասարկման, ժամացույցների վերանորոգման արհես­տանոցի մի խումբ աշխատողներ' Ֆահրադյան Գալուստի, Սաղաթելյան Սեպուհի, Բալասանյան Ցոլակ և Լևոն եղբայրների նախաձեռնությամբ կազմակերպվեց քաղաքի թոշակառուների կամավոր միություն, որը պետք է կազմակերպեր գերեզմանատան ցանկապատման աշխատանքը

Կազմվեց ցանկապատման ծախսերի «ծախսացուցակը»: Ցանկապատումը պետք է իրագործվեր 480 մ պատով, որի քարն ու ավազը պետք է բերվեր տեղական քարահանքից, իսկ ճակատի քարերը (նախատեսված էր տուֆ քարը) պետք է բերվեր Հայաստանից:

Ըստ կազմած ծախսացուցակի, պետք է ծախսվեր 42034 ոուբլի, իսկ կոմիտեին հաջողվեց հավաքել միայն 16000 ռուբլի, ուստի պետք էր մտածել,

99

թե ինչ ուղիներով կարելի էր այդ մեծապատիվ աշխատանքը իրագործել: Քաղաքի ամբողջ հասարակությունը մեկ մարդու նման ասաց. «Միևնույն է, պետք է կառուցենք»: Եվ իսկապես, ոտքի կանգնեցին մեծ ու փոքր, չկար մի թաղամաս, տուն ու փողոց, որ այդ օրերին իրենց շնորհակալական խոսքն չասեր կազմակերպիչներին' անբասիր աշխատանքների համար ե միահամուռ ուժերով նյութական օգնություն ցույց տվեցին:

Մեծ աշախատանք կատարեցին քաղաքի բեռնատար մեքենաների վրա աշխատող վարորդները: Իրենց հայրենասիրական կրքով աշխատանքից հետո մեկ կամ երկու բեռ քաշ ավազ կամ իր հաշվին ցեմենտ էին հասցնում դեպի շինարարություն:

Այդ աշխատանքից հեռու չմնացին քաղաքից հեռու ապրող ախալցխա- ցիները Նրանց բոլորի անունները հնարավոր չէ հիշատակել:

Հիշատակենք մի քանիսին.Ծագումով ախալցխացի, բայց Թիֆլիսում ապրող շատ հայեր, իմանալով

այդ մեծարժան գործի մասին, միանգամից արձագանքեցին, հիշատակենք Քրդյան Անդրանիկին ու ճզմաճյան Գրիշային, որոնց ղեկավարությամբ Թբիլիսիում հավաքվեց մի պատկառելի գումար Թբիլիսիի բնակչությունը որոշեց իր լուման դնել Ախալցխայում այդ աշխատանքը կատարելու համար. Թբի- լիսիում պատրաստեցին երկաթյա դռներ, իսկ մուտքի մոտի մարմարյա աղբյու­րաքարը ե դրսի ճակաւրը պատրաստեցին Հայաստանից բերւխյծ ոսկեգույն տուֆից:

Սեծ աշխատանք կատարեցին Ագադ-դիատամիրի աշխատողները իրենց ինժեներ Ատալյանի ղեկավարությամբ: Քարի պակասը լրացնելու համար քա­ղաքից դուրս, 15 կմ հեռավորության վրա, Ուռավելի ճանապարհի վրա պայ­թեցրին մի մեծ քարաժայռ ե իրենց մեքենանէտով շինաքարը անվճար հասցրին գերեզմանատուն:

Գերեզմանատան ցանկապատի երկարությունը հավասար էր 250 մետրի, որից մաքուր տուֆից շարված պատի երկարությունը հավասար էր 102 մետրի: Մեծ աշխատանք կատարվեց գերեզմանատունը խմելու ջրով ապահովելու համար: Անհրաժեշտ էր ջուր հասցնել նաև շինարարական աշխատանքները շարունակելու համար Հոյակապ էր, երբ գերեզմանատուն մտնողները Բլբուլ աղբյուրից սառը ու թարմ ջուր էին խմում: Մեծ աշխատանքներ ծավալվեցին նաև հոյակւսպ ծառուղիներ կառուցելու համար. Գերեզմանատունն ունի պահակատուն, հող փորելու գործիքներ և ուրիշ շատ ու շատ անհրաժեշտ պարագաներ:

Բոլոր ախալցխացիների ջանքերի շնորհիվ քաղաքի գերեզմանատունը դարձավ քաղաքի կուլտուրայի և կենցաղի անկյուններից մեկը: Ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում ավւսրտվեց այդ հսկայական աշխատանքը, յուրաքանչյուր ննջեցյալի հարազատ ծաղկապատեց իր հարազատի գերեզմանաթումբը, կառուցվեցին ճարւրարապետւսկան նոր հուշարձաններ և գերեզմանատունը դարձավ մի յուրովի թանգարան

100

Գերեզմանաւրան կենտրոնում հանգչում է առաջին գերեզման օծող վարղապետի աճյունը: Ախալցխացի երախտապարտ երիտասարդությունը 1954 թ. արքեպիսկոպոս Կարապետ սրբազանի աճյունը հւսնեց քաղաքի Ամենայն Փրկիչ եկեղեցու բակից և տեղափոխեց Հայոց գերեզմանատուն, գերեզման մտնող ամեն մարդ կանգ է առնում այդ մեծապատիվ մարդու դամբարանի առջև, խաչակնքում, երեսը ե ասում. «Փառք քեզ, մեծ մարդ, մեծ ախալցխացի»:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԸ ԱԽԱԼՑԽԱՅՈՒՄ

ԱԲԱԹԽԻԵԿԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆՍուրբ խաչ եկեղեցին գտնվում է գյուղի արևելյան եզրին, թեք սարալանջի

վրա:Հիմնադրվել է 1870 թվականին, բայց կառուցվել է շատ ընդհատումներով,

նրա տանիքը կապիտալ վերանորոգեցին 1886 թվականին:Սովետների ժամանակաշրջանում' 30-ական թվականներին կումունիստները

հանեցին զանգը, խաչերը, սրբապատկերները և վերածեցին պահեստի:90-ական թվականներին եկեղեցին ազատվեց այդ անհիմն «բեռից» և սկսեց

գործել. 1995 թվականին գյուղացիները իրենց միջոցներով վերանորոգեցին և հիմա եկեղեցին գործում է:

ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆ (ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ) ԵԿԵՂԵՑԻՆԵկեղեցին գտնվում է քաղաքի Մարտա կոչվող թաղամասում' Սուրբ Նշան

բլրի վրա 1615 թվականի վավերագրերում հիշատակվում է, որ այդ բլրի վրա եղել է եկեղեցի, բայց փլվել է: Էրզրումյան գաղթից հետո հայերը կառուցեցին նոր եկեղեցի, որի կառուցումը սկսվել է 1861 թվականին, օծվել է 1868 թվականին:

1867 թվականին եկեղեցու բակում թաղեցին Ախալցխայի պատվավոր քա- ղւսքացի Վարդւսն Վարդանյանցին, դրա համար էլ այդ եկեղեցին նաև անվանում են Սուրբ Նշան Վարդանանց: Եկեղեցին կանգուն է մնացել, ունի կենտրոնական գմբեթ, ութանիստ զանգակատուն՝ երեք մուտքով, յուրաքանչյուրն ունի իր զւսնգակատունը, երկու խորան, երկու ավանդատուն. Եկեղեցին չի գործում, սակայն հավատացյալները շաբաթը երկու անգամ հավաքվում են աղոթք անելու ե մոմեր վառելու:

ԱՋՂՈՐ ԳՅՈՒՂԻ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆԱզղորի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին գտնվում է գյուղամիջում: Կան

վավերագրություններ, որ եկեղեցին կառուցվել է 1830 թվականին: Հավանական է. որ այդ եկեղեցին կառուցվել է ավելի ուշ ժամանակներում, իսկ կապիտալ վերանորոգում է կատարվել 1830 թվականին Ազղորում դեռես 15-րդ դարում ապրելիս են եղել շատ հայեր.

Ազղորի եկեղեցին հայ-կաթոլիկների համար էր կառուցված, որ ծառայում էր գյուղի ե բերդի հայ-կաթոլիկներին:

101

«Հավանաբար եկեղեցին կառուցվել է 1434 թվականին»,- հավաստիացնում է եկեղեցու երեց Օվակիմը: Նրա ասելով' եկեղեցին ենթարկվում էր Սուրբ Հռոմին:

ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻՆՍուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է 1837 թվականին Ռաբատի

գեղատեսիլ բարձունքում: Եկեղեցին հայ կաթոլիկների համար էր, օծվել է 1838 թ., կապիտալ նորոգում կատարեցին Քրոյան եղբայրները' Մարտիրոսը և Թադեոսը, ե նրանց որդին’ Ստեփանոսը, 1870 թվականին. Ստեփանոսը, քահանա էր, նրան թաղեցին եկեղեցու բակում ե որոշ ժամանակ եկեղեցին անվանում էին Ստեփանոսի եկեղեցի:

ԾԻՐԱ ԳՅՈՒՂԻ Ս. ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆԿառուցվել է 1882 թվականին: 1906 թ. կապիտալ վերանորոգումից հետո

անվանեցին Սուրբ Գևորգ:

ԻՎԼԻՏԱ ԳՅՈՒՂԻ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆՇատ հին ժամանակներից Իվլիտա գյուղում ապրում էին հայ-կաթոլիկական

դավանանքի հայեր, որոնք ջերմ կապի մեջ են եղել Ռաբատի հայ-կաթոլիկների հետ: Իվլիտայի հայոց եկեղեցին կառուցվել է 1782 թվականին: 1914-15 թվականներին տեղի քահանա Թովմաս Չիլինգարյանը եկեղեցին վերանորոգեց:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՎԱՐՊԵՏՆԵՐԻ ՆՎԵՐԸ1958 թվականի սեպտեմբեր ամսին անց էր կացվում Վրաստանի

մայրաքաղաք Թբիլիսիի 1500-ամյա հոբելյանը: Ախալցխայի շրջանային խորհուրդը նույնպես ցանկացել էր մի հուշանվեր ուղարկել Ախալցխայի աշխատավորության անունից:

Շրջանի ղեկավար Քերքաձեն լավ ծանոթ էր Ախալցխայի վարպետների «ոսկի ձեռքերին»: Իր մոտ կանչեց քաղաքի անվանի վարպետ, հանրաճանաչ զինագործ Մկրտիչ Չիֆթալարյանին ե առաջարկեց պատրաստել մի հուշանվեր' Թբիլիսի քաղաքի 1500-ամյա հոբելյանի կապակցությամբ: Վարպետը համաձայնվեց: Տուն վերադառնալիս խորհրդակցեց անվանի ոսկէտիչ-վարպետներ Արմենակ Ֆայրաթյանի ե ժամագործ Սեպուհ Սաղաթելյանի հետ Նրանք երեքով միասին որոշեցին պատրաստել մի գավաթ, որը կմարմնավորեր Ախալցխա քաղաքը՜ իր գեղատեսիլ տեսքով, իր բնական հարստություններով և անվանի վարպետներով

Գավաթի մոդելը նկարել էր անվանի ժամագործ Սեպուհ Սաղաթելյանը. որը մեծ հավանություն գտավ շրջանի ղեկավարության կողմից Վարպետները ժամանակին հասցրեցին գավաթը պատրաստումը: Հոբելյանական միջոցառմանը մասնակցեց քարտուղարը ե 1958 թվականին սեպտեմբերին, հանդիսավոր պայմաններում հուշանվերը հանձնվեց հոբելյանական հանձնաժողովի նախագւսհին:

Հուշանվերը այժմ դրվւսծ է Թբիլիսի քաղաքի քաղաքային թանգարանում

102

ԱԽԱԼՑԽԱՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԷՐՋՐՈՒՄՅԱՆ ԳԱՂԹԻՑ ՀԵՏՈ

Ախալցխահայությունը էբզրումյան գաղթից հետո որոշ չափով ազատված էր առանձին կեղեքիչներից, առանձնապես թուրք ջարդարարներից: Հրամա­յական էր դարձել ուժեղացնել գիտությունն ու մշակույթը:

Գաղթված հայությունը այղ ժամանակներում մտահոգված էր նոր Հայրենիքում տուն-տեղ դնել, ապրուստի միջոցներ ստեղծել, մշակույթով զբաղվելը դեռ ընկած էր երկրորդ պլանում:

1830-ական թվականներից ուժեղացավ նոր քաղաքի կառուցումը, քաղաքում (Ռաբատում) ապրողները նոր հողամաս ստացան Փոցխովի ձախ ափի հողատարածությունից և յուրաքանչյուր քաղաքացի սկսեց կառուցել իր սեփա­կան տունը, արհեստանոցը U կարծես մեկ տասնամյակի ընթացքում աշխու­ժացավ հին մեսխեթը:

1833 թթ. կառուցվեց փայտյա նոր կամուրջը, Ռաբաւրը կապվեց նոր քաղաքի հետ:

Գաղթականների Թբիլիսյան կոմիտեն, որի կազմի մեջ էին գտնվում զորավար Պասկեիչը, զորավար Ռոզինը, զորավար Պանկրատովը, եերսես Աշտարակեցին և ուրիշներ, այնքան էլ չէին մտահոգված գաղթականության տնտեսական, կուլտուր-կենցաղային հարցերով:

Վրաստանը. այղ ժամանակահատվածում գտնվում էր ճորտատիրական հարաբերություններում, չէր զբաղվում գիտական, մշակութային գործերով

Ախալցխահայության մեջ կային շատ առաջադիմական առևտրականներ, տարբեր արհեստների մեջ կատարելագործված վարպետներ, նրանց մեջ կային իր ժամանակի կրթվւսծ մարդիկ, որոնք նոր հայրենիքում մեծ աշխատանք կատարեցին ուսման և լուսավորչության անհետաձգելի գործում:

Հայերը Վրաստանում չինովնիկներ էին դառնում իրենց դպրոցաշինությամբ. Սովորելով տեղական տարրական դպրոցներում' գերադասում էին ուսումը շարունակել մեծ քաղաքներում՛ Թիֆլիսում, Խարկովում, Մոսկվայում, ե մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգում: Սեր ախալցխահայերից դարի երկրորդ կեսին մեծ թվով գնում էին ուսումները շարունակելու ու վերադառնալով' ստանում չինովնիկի աստիճան, նրանք կարող էին ե հայրենիքում ե կայսրությունում զբաղվել չինովնիկյան բարձր պոստեր:

1830-ական թվականներին Կարապետ սրբազանի հիմնած դպրոցները մեծ նշանակություն ունեցան ախալցխահայության գիտության ե մշակույթի զարգացման գործում:

Այս բոլորը մեզ բերում են այն եզրակացության, որ ախալցխահայությունը դեռևս հին հայրենիքում ձևավորել էր իր մշակույթը ե նրանց մեջ կային շատ անվանի մարդիկ Խակցի Պոտոսենց Պեւրրոսը ունենալով բարձրագույն կրթություն, աշխատել է Թուրքիայի դեսպանությունում, Չիֆթալարյանների ընտանիքում մեծացած շատ գիտուն մարդիկ, որոնք անվանի էին Թուրքիայում'

103

Արևելյան Հայաստանում, Ախալցխա ժամանեցին, ինչպես նաև Ինճիկյանները, Ղասբբաչյանները, Ազնաուրյանները, Շուջիյանները և շատ ուրիշ անվանի մարդիկ, որոնք զարգացրին իրենց նոր հայրենիքի գիտությունն ու մշակույթը:

ՀԱՄԱՌՈՏ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԵՐ ԷՐՋՐՈՒՄՅԱՆ (ԿԱՐԻՆ) ՔԱՂԱՔԻ ՏԵՂԱՆՔԻ ԵՎ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

«Սեր ավտոբուսը մտավ Տրապիզոնից հարավ գտնվող գյուղաքաղաքներից մեկը: Մենք' մի քանիսով խնդրեցինք վարորդից, եթե հնարավոր է' մեզ հասցնի Էրզրում: Նա համաձայնվեց, ու ւսռւսվոտյան շատ շուտ սլացանք դեպի էրզրում: Անցանք շատ գյուղերով: (Դրանք այնքան էլ հետաքրքրական չէին, դրա համար էլ չհիշատւսկեցինք): Վերջապես հասանք էրզրում:

Քաղաքի մուտքի մոտ կար մի մեծ կամուրջ, որը կառուցված էր Ուզուն- դարյա կոչվող մեծ ձորի վրա: Կամուրջի մուտքի մոտ ստուգեցին ավտոմեքենան (գլխավորապես ստուգում էին' չունե՞նք մեզ մոտ թմրադեղեր, զենք և թանկարժեք մետաղներ): Եվ հետո միայն թույլատրեցին անցնել: Ուզուն-դարյա ձորի աջ և ձախ կողմերում փշատի ծառեր էին: Ձորերով հոսում էր մերթ վարարող, մերթ բարակող ջուրը Սկզբում մտանք հին քաղաքը, որը շատ նման էր միջնադւսրյան պատմական քաղաքներին' նեղլիկ և ոչ այնքան բարեկարգ փողոցներով, ցածրահարկ տներով:

Քաղաքի հյուսիս-արևմտյան մասում կառուցված էր նոր միկրոշրջան' 4-5 հարկանի բնակելի տներով: Տները կառուցած էին երկաթբետոնե կոնստրուկ­ցիաների սալիկներով, տանիքները ծածկած ցինկե թիթեղներով կամ կղմինդրով: Խանութներում կարող էիր գտնել ցանկացած հագուստ (բայց համեմաւրաբար թանկ)՝ Մւսյթերին քիչ էին դեկորատիվ ծառերը, զբոսայգիները. Քաղաքային շուկան շատ նման էր մեր Ախալցխայի շուկային, կարծես կառուցված լիներ նույն նախագծով: Քաղաքում բնակչությունը շատ խիտ էր, փողոցներով սլանում էին տարբեր մակնիշի ավտոմեքենաներ, ժողովրդի հագուկապը' բազմազան' եվրոպական, ասիական, միջնադարյան, մեծամասնությունը՜ ազգային տարազ­ներով: Քաղաքի մոտ մի մեծ ջրամբար կար, որն օգտագործվում էր որպես ջերմաէլեկտրակայան:

Բնությունը նման էր Բոգդանովկայի ե նրա շրջակայքի բնությանը էրզրումի հարավային մասն անտառապատ էր, հյուսիս-արևելքում բաց սարեր են նմւսն Բոգդանովկայի սարերին՜ հարմար ւսնասնապահության համար.

Սեր հարցին, թե կա՞ն արդյոք էրզրումում հայեր, պատասխանը բացւսսական էր: Եղած հայերը խոսում էին թուրքերեն և սովորում էին թուրքական դպրոցներում: Չկային հայկական եկեղեցիներ դրանց տեղում մզկիթներ էին Քաղաքի բնակիչների անձնագրերում գրված է' «Թուրքիայի քաղաքացի».

Քաղաքի կողքով անցնում է Արծաթ գնտը. որի աջ ու ձախ ափերին ժամանակին ապրելիս են եղել ներկայիս ախալցխացիները, ախալքալաքցիները ե ծալկացիները»:

ժամանակակցի պատմածից104

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԾՂԱԼԹԲԻԼԱ (ՆՈՐԱՇԵՆ) ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Ախալցխա շրջկենտրոնից հարավ-սյրԼւմուտք, 14 կմ-ի վրա քո առջև բացվում է մի գեղատեսիլ բնակավայր' իր տուֆակերտ տներով, հարուստ այգիներով, հին ու նորատունկ անտառներով ե ամենագլխավորը' հյուրասեր մարդկանցով: Գյուղի մուտքի մոտ է նորակառույց դպրոց-համալիրը, որն ունի ուսման համար անհրաժեշտ բոլոր պայմանները: Քիչ հետո երեում է գյուղի գերեզմանատունն իր ճարտարապետական բարձր ճաշակով կառուցված հուշարձաններով ու բազմատեսակ ծաղիկներով: Գյուղին ավելի մոտ քո առջև բացվում է մի հիասքանչ տեսարան' դա հայրենական պատերազմում զոհվածների հուշարձան- կոթողն է, մի համալիր, որի կողքից անուշադիր անցնել չես կարող: Համալիրի կողքին գյուղական խորհրդի շենքն է, որն իր շուրջն է համախմբում շրջակա 5 գյուղերը' Ծղալթբիլա, Աբաթխն, ճուղլա, Ծինուբա, Նաոխրեբն: Գյուղի կենտրոնը գյուղացիների հավաքման տեղն է, ազատ ժամերին հավաքվում են գյուղացիները, զրուցում գյուղի հոգսերի, միջազգային լուրերի, երեխաների ուսման, նրանցից նամակ ստանալու ե չստանալու մասին

Գյուղի ճանապարհը վերջանում է սահմանապահ զորքերի առաջին ուղեկալով: Ավելի հեռու չես կարող գնալ, առջնում Թուրքիան է:

Ծղալթբիլան իր անունը ստացել է գյուղի կենտրոնում բխող տաք հանքային ջրի անունից' վրացերեն Ծղալի-Թբիլա, այսինքն' տաք ջուր: Սակայն ծղալթբի- լացինէտը և շրջակա հայկական գյուղերի բնակիչները լավ են հիշում նրա հին էրզրումյան անունը Նոշեն կամ Նորաշեն:

Ծղալթբիլա գյուղի բնակիչները 1830 թվականին գաղթել են էրզրումհ վիլայեթի Հնձուկ լիվայի Նորաշեն կամ Նոշեն գյուղից: Նորաշեն գյուղը գտնվում է վիլայեթի Սպեր ն Թորթոմ նահանգների ճանապարհահատվածում: Նորաշենի հարևանությամբ էին գտնվում Շիփիկ, Վերին Եսակվ, Վերին Քեղր, Քցխա, Պոչեն, Խաշուտ, Գեղիկ, ՍԵզուան, Չիֆլիկ, Վարդաշեն գյուղերը: Բացի դրանից, էրզրու- մից 30-40 կմ դեպի հյուսիս-արնելք ձգվող Կարին-Թորթոմ ճանապարհի վրա սփռված են մի շարք հայաբնակ գյուղեր' Ծիթահող, Թվաջ, Դինարիկում, Հնձուք, Արծաթին: Հնձուկ մեծ գյուղի կողքին գտնվում է նշանավոր Կարմիր Վանքը, որի կարմրագմբեթ եկեգեցին հնձուկցիների գլխավոր աղոթարանն էր: Հնձուկից դեպի հյուսիս-արնելք ընկած են Կամպուտա, Դավթա, Քյողք, Կյունկերմազ, Կարակեյեպակ, Ծաղկի, Կզլ-Քիլիսա գյուղերը:

ՍիՆչե Ախալցխա ժամանելը Նորաշենցիների գաղթի առաջնորդ Տեր-Սիմոնն իր համայնքի անդամների կողմից գործուղվել է ծովափնյա աբխազների երկիրը, ուսումնասիրելու այդ երկրամասի տեղանքը, օդը, ջուրը ե ընդհանրապես հար­մարությունները' գաղթը կազմւսկերպելու ե տեղավորվելու համար: Սակայն չի հավանել բնական պայմանները, առանձնապես մոծակների առատությունը: Հետ վերադառնալով, նա խորհուրդ է տալիս գաղթել Վրաստան, իմանալով, որ Մես-

105

խեթն ու Ջավախեթը ունեն համարյա նույն բնակլիմայական պայմանները: Իմիջիայլոց, նրան գործուղել են ոչ միայն նորաշենցիները, այլն Հնձուկի լիվայի մի քանի գյուղերի համայնականներ:

Իմանւսլով, որ էրզրումում արդեն կազմակերպվում է գաղթ' դեպի ռուսների կողմից նոր ազաւրագրված վայրերը, մի քանի գյուղերի առաջնորդներ սուրհանդակ են ուղարկում էրզրում. հայտնելով իրենց գադթվելու համաձայ­նությունը ե որոշումը հանդիպել քարավանին Կարսում

1830 թվականի մայիսի 10-ն էր, երբ առաջին քարավանը դուրս եկավ Թոփրադ-Ղալա կոչվող սարահարթից: Տեր Սիմոն քահանայի քարավանին միացողները դուրս եկան իրենց համայնքներից: Հավաքվելով Մամախաթուն կոչվող մեծ գյուղում, շարժվեցին դեպի արևելք, որպեսզի Կարսում հանդիպեն Կարապետ սրբազանի շարասյանը.

Գաղթի մասին արդեն գրել եմ: Կշարադրեմ հիմա զուտ նորաշենցիների մասին:

Նորաշեն-ծղալթբիլացիները Ախալցխա հասան իրենց ղեկավար Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու քարավանի հետ եորաշենցիներից ոմանք պատմում են, որ մի քանի ընտանիքներ ուրիշ ճանապարհով են գաղթել և հասել Ախալցխա: Այղ տեղեկությունը կարող է համապատասխանել իրակա­նությանը, քանի որ չկար հատուկ ճանապարհ դեպի Վրաստանի այս վայրերը: Եվ ընդհանրապես գւսղթի պատմությունը գիտի այդպիսի դեպքեր:

Նորաշեն գյուղից Ծղալթբիլա գաղթեցին 33 ընտանիք Գյուղը լրիվ չի գաղթել, մի քանի ընտանիքներ մնացել են Սամախաթունում և Հնձուկում, մնա­ցածը լրիվ հասել են Ծղալթբիլա կամ Չերմուկլի: Դրանք են. Շիրխանենք, Տերտերանք, Սոսիկենք, Ձյորենք, Քոսենք, Եղզարենք, Աղամենք, Մոսոները, Ոսկանները, Կարդանները, Պողոսենք (Սահարենք), Նասխաթները. Պապլոենք, Ալբերտները, Օվանները, Տեր Պողոսները, Ավտիսները, Դարբնենք, Արդարները, Խաչոներո, Գոքորները. Երոենք, Մուկուլենք, Կոտոենք, Նահապետենք, Սղաջանենք Ավազները, Կիկոենք, Նիկոենք. Դավթենք. Աբրամենք:

Նորաշենցիների գաղթի առաջնորդը տեր Սիմոն Դիլանյանն էր, որն իր ժամանակի կրթված քահանաներից էր, հեփնակավոր հոգևորական: Նրա խոսքը օրենք էր իր համագյուղացի ների համար: Տեր Սիմոնն ապրեց մինչև 1867 թվականը, վախճանվեց խորը ծերության հասակում: Գյուղում հիմնական եկեղեցի չունենալու պատճառով նրան հողին հանձնեցին Շիրխանենց տան վերևում գտնվող աղոթարանի բակում: Նրա գերեզմանը երկար ժամանակ մոռացության էր մատնված 1982 թվականին նրա ազգակիցները որոշեցին մի փոքրիկ դամբա­րան կառուցել և կանգնեցնել այն տեղում, որտեղ թաղված էր:

Գաղթի առւսջնորղնեղից կարելի է հիշատւսկել Քոսյան տեր Պողոսին. Քոսյան տեր Հակոբին, որոնք նույնպես կրթված և ուսյալ մարդիկ էին:

ժամանելով Ծղալթբիլա-Չերմուկլի, գյուղի ղեկավար են նշանակում Շիրխան Գրիգորյանին: Շիրխանի և տեր Պողոս Քոսյանի ղեկավարությամբ կազմակերպ­վում է գյուղի հողաբաժանումը Հողը բաժանվում է ըստ շնչի, տարեց մարդկանց

106

տված տեղեկություններիս) ելնելով, այդ հողաբաժանումն այնքան էլ ռեալ չի եղել:

Նորաշենցիների գալու ժամանակ այնտեղ ապրելիս են եղել 2 ընտանիք' Իսլամենք և Բիլալիենք: Նրանք բազմւսնդամ ընտանիքներ ունեին' յուրաքանչ­յուրը 25-30 հոգուց բաղկացած: Երանգ տները եղել են ներկայիս Իսլամենց մայլա կոչվող թաղամասում: Գյուղի վերին մասում եղել են փլատակ տներ: Ըստ երևույթին տեղացի ապրող թուրքերը կամ թուրքացած վրացիները գաղթել են դեպի Թուրքիա:

Ծղալթբիլացիները պատմում Են, որ իրենց էրզրումյան հայրենի գյուղը շատ նման է եղել Նոր Չերմուկլի-Օղալթբիլա գյուղին, որը նաև երկրորդ անուն ուներ' Օվվա կամ Հովվա: Օդի մաքրությունը, քաղցրահամ աղբյուրների ջրերը և բանուկ առևտրական ճանապարհները հատուկ են եղել տեղանքին:

Գաղթող նորաշենցիները առանձնահատուկ մասունքներ չեն կարողացել բերել իրենց գյուղից, բացի մի քանի աղոթագրքերից ու սրբապատկերներից: Տեր Հակոբ Քոսյանը նոր գյուղ է հասցրել երկու կտավ, որոնք նվիրել է սկզբում առաջին աղոթարանին: Հետագայում, եկեղեցու կառուցումից հետո դրանք տեղագրեցին նոր եկեղեցում:

ժամանելով Ծղալթբիլա-Չերմուկլի, գաղթականները որոշեցին բացել մի փոքրիկ աղոթարան: Այդ աղոթարանը Գոքորների հին տան տեղում էր Այն հարատևեց մինչև նոր եկեղեցու կառուցումը (1867 թվականը).

Ծդալթբիլա գյուղի շրջակայքում կան շատ հին քանդված գյուղեր: Դատելով խաչքարերից, դրանք եղել են քրիստոնեական եկեղեցու խաչքարեր: Ուրեմն գյուղի առաջվա ապրողները վրացիներ, հույներ կամ հայեր են եղել. Դրւսնցից են' Վերի Յուսկայի ժամը, Քալալին, Վերին պանթեոնը: Բոլոր խաչքարերը, ավերակ գյուղերից գտած իրեղենները հաստատում են, որ այդ գյուղերում շատ հին ժամանակներից ապրելիս են եղել տարբեր ցեղեր և ցեղային միություններ: Ծղալթբիլայի հարավային սարերում ժամանակիս խիտ անտառ չի եղել, մեծ մասամբ եղել են չոթի կոչվող մացառներ. Ներկայումս գյուղը համարյա խառնված է անտառին: Անտառը շատ խիտ է. աճում են անտառային տեսակների ծառեր: Օդը մաքուր է, աղբյուրների ջրերը' քաղցրահամ և օգտավետ:

Ծղալթբիլացիները հատուկ հպարտությամբ են անվանում գյուղի շրջա­կայքում եղած ձորկփ, սարերի, բարձունքների անունները' Օսմանին չաիր, Թքին, կյոկս, Քարին գլոխ, Ղալին ջիտ, Թյաք չամ, Տարպազ օղլի, Յայլի ճամփւս, ճառալու ծոր, Քոռ ծոր, Նակութլին, Յայլին տյուզ, Չաթալ քուռչ. Ակրին չաիր, Խլին աղբյուր, Կւսնտարե, Խոզնոցի հյոքս, Մանուկին աղբյուր, Իսպիրի աղբյուր, Կռով աղբյուրներ, Ջոջ չաիր, Քարահանք և շատ ու շատ անուններ:

Ծղալթբիլայի արևմտյան ափում անհիշելի ժամանակներից գտնվելիս է եղել «Ալչի» կոչվող քարհանքը՜ Ստացված քարը լավ վառելուց և աղալուց հետո ստացված ավազը հիանալի շինանյութ է' տան պատերը ներսից սվաղելու համար՜ Մինչև II համաշխարհային պատերազմը «Ալչի» կոչվող քարը մշակում

107

էին ծղալթբիլացիները: Պատերազմից հետո երկրորդ հանքում կառուցվեց այսպես կոչված «Ալեբաստրի գործարան»: Ալեբաստրը մեքենայով տանում էին այդ գործարանում մշակելու և գնացքով ուղարկում Վրաստանի տարբեր շրջաններ, գլխավորապես' Թիֆլիս:

Հազարավոր տարիներ առաջ, ուղղակի անհիշելի ժամանակներից Ծղալ- թբիլա-Չերմուկլի գյուղի կենտրոնում փոքրիկ ձորակի աջ ափին բխում էր ծծմբային հանքային տաք ջուր (25-28 աստիճան): Տարեց մարդիկ պատմում են, որ այդ տաք աղբյուրի ափին եղել են 39 սմ տրամագծով երկու ծառ, որոնց գյուղացիներն անվանում էին «Չոթի»: Այդ աղբյուր-ձորակում հնում լողանում էին այդ գյուղի և մոտակա գյուղերի ապրողները.

Այդ աղբյուրի ջուրն ունի նաե բուժիչ հատկություն: Առանձնապես բարերար ազդեցություն է ունենում հոդացավերով հիվանդների մոտ: Ջրից դուրս գալուց հետո քեզ զգում ես թեթև և առույգ:

1938 թվականին գյուղի կոլտնտեսության վարչությունը որոշեց այդ տաք ջրի հիմքի վրա կառուցել բաղնիք՛ Բաղնիքի կառուցման նախաձեռնողները եղան կոլտնտեսության նախագահ Քերոբ Մոսիկյանը, Լևոն Անյանը, Սարգիս Դարբինյանը. Գրիգոր Շիրխանյանը, Հովսեփ Հակոբյանը ե շատ ուրիշներ: Բաղ­նիքի կառուցման աշխատանքներին մասնակցեց ամբողջ գյուղը: Օգնում էր նաև շրջանի ղեկավարությունը Բացման արարողությունը տոնական էր: Գյուղ էին կանչվել շրջանի I քարտուղար Գ. Գիրվալիձեն, շրջխորհրդի նախագահ Չիխլաձեն (Սվիրսկին). Պետական անւիրանգության կոմիտեի նախագահ Վ. Լոմսաձեն. Զինվորական կոմիսար Վ. Թադեոսյանը, սահմանապահ զորքերի հրամանատարներից մի քանիսն իրենց զինվորներով: Գյուղի աշակերտների, ուսուցիչների և երիտասարղների ուժերով տրվեց բացօթյա համերգ: Բացման ժամանակ պարում էին համարյա բոլորը:

Այդ հոյակապ բաղնիքն աշխատեց մինչև 1993 թվականը:1938 թվականին երկու տարվա շինարարական աշխատանքներից հետո

բացվեց առաջին գյուղական հիվանդանոցը Ծղալթբիլա-Նորաշեն գյուղում: Կոլտնտեսության նախագահ Քերոբ Սկրտչի Սուսիկյանը սահմանապահ զորքերի հրամանատարների օգնությամբ ձեռնամուխ եղավ կառուցելու կենսական պահանջ ունեցող մի նոր օբյեկտ: Բացումը կատարվեց 1938 թվականի ապրիլ ամսին: Հավաքվել էին ոչ միայն ծղալթբիլացիներ, այլ նաե մոտակա գյուղերի բնակիչներ: Բացման խոսքը տրվեց գյուղսովետի նախագահ Սամվել Սուրադ- խանյանին. Ելույթ ունեցավ նաե Ք Մոսիկյանը, շինարարության ղեկավար Դար­բինյանը. կուսկազմակերպության քարտուղար Մոսոյանը, քարտաշներ Գրիգոր- յանը, Երոյւսնը Պողոսյանը ե շատ ուրիշներ Բացումը նույնպես տոնական էր: Բացի ազգային նվագախմբից, որին ղեկավարում էր զուռնաչի Քալոին Պոտոն, Ավագում էր զինվորական փողային նվագախումբը Բռնկվեց մի համընդ­հանուր պար Պարում էր հատուկ պարային խումբն իր վաթսուն պարողներով: Հետաքրքրական էր մեր էրզրումյան պարերի կատարումը 80-ից բարձր տարիք ունեցող կանանց ու տղւսմարդկանց կատարմամբ: «Դալամտարի» կոչվող պարը

108

կատարեցին Թաքուն Քաջանը, Եդսափ մամը, Տիրուն Հատուն և ուրիշներ Ուրախություն պատճառեց մեր էրզրումյան մյուս խմբային պարի կատարումը: «Հետ ու առաջ» ուրախ պարին խառնվեցին ահել ու ջահել, հարս ու սկեսուր, աղջիկներ ու պատանիներ Հիվանդանոցը մինչ օրս էլ աշխատում է, բայց մասնագետների պակաս կա:

Բացման ժամին իր շնորհակալական խոսքն ասաց առաջին բժիշկ Պետրե Խարիսչարիշվելին, որը ծագումով Ախալցխայի Ռաբատ թաղամասից էր: Բացի վրացերենից, նա լավ էր տիրապետում Ախալցխայի էրզրումյան համով-հոտով բարբառին: Հիվանդանոցում շատ անվանի բժիշկներ են աշխատել, որոնք վայելել են գյուղի ե շրջակա գյուղերի բնակիչների հարգանքն ու պատիվը: Գյուղում ծնված ե ուսումը Երևանում ստացած առաջին բժիշկն էր Պողոս Արշակի Սիմոն- յանը, վիրաբույժ-մանկաբարձուհի' Ռոզալիա Քերոբի Մոսիկյանը: Սրանցից բացի, աշխատել են շաւր անվանի քույրեր' Կեփերիձե Լյուբան, Ղարիբյան Օլգան. Գոքորյան Սելանյան: Գյուղում խմելու ջրի աղբյուր համարյա չի եղել, որպես խմելու օգտագործել են գյուղի երկու ձորերի ջրերը, որոնք հոսում են գյուղի վերեի անտառից:

Գյուղի առաջին աղբյուրը շինեց Կիկոներուն Կիկոն' 1928 թկւսկանին: Այն շատ փոքր էր ե բավարարում էր միայն իրենց թւսղամասին: 1939 թվականին կոլխոզի նախագահ Քերոբ Սոսիկյանի նախաձեռնությամբ ճառալից առուներով ջուր բերեցին գյուղ, որը և խմելու, և դաշտերը ջրելու համար էր:

Աղբյուրաշինարարությունն ուժեղ թափ առավ 70-80-ական թվականներին: Համարյա բոլոր թաղամասերում կառուցվեցին աղբյուրներ:

Գյուղի հիմնական հավաքման տեղը գյուղամիջի հանգստավայրն է, որտեղ հաւխյքվում են գյուղի տարեց մարդիկ և երիտասարդներ, զրուցում են գյուղի հոգսերի, միջազգային նորությունների մասին: 80-ական թվականներին գյուղի այղ հանգստավայրում կառուցեցին սենյակ, որտեղ ազատ ժամերն անցկացնում են նարդի, շախմատ խաղալով:

Ծդւսլթբիլւսցները և շրջակա որոշ գյուղէր իրենց կենցաղի մեջ գիտեն շատ տոնական հանդիպումներ որոնք շատ հին ժամանակներից մտել են այղ գյու­ղերի կենցաղի մեջ:

Նշանակալից է Զատիկի տոնակատարությունը: 7 շաբաթվա պահած ծոմից ու պասից հետո պատրաստվում են Զատիկի տոնին: Սովորաբար Զատիկը նշվում գարնանը' մարտի 25-ից մինչև մայիսի 1-ը

Պասի վերջին շաբաթվա շաբաթ երեկոյան ժողովուրդը գնում է եկեղեցի. Դրան ժողովուրդն անվանում է «Գիշեր ժամ»: Քահանան կամ առոգանությամբ կարդացող տիրացուներից ւ]եկը կարդում է Քրիստոսի չարչարանւսց աղոթքը: ժողովուրդը խորասուզված' աչքերի առաջ տեսնում է Քրիստոսի դառը չարչա­րանքները, աղոթում հետևյալ բառերով, «Հիսուս Քրիստոսը մեր ամենայն մեղքերի փրկության համար չարչարվեց, խաչվեց և մահացավ». Լուսադեմին քահանան կարդում է Ավետարանը, որտեղ ասվում է. «Քրիստոս հարեավ ի մեռելոց», և պատասխանում. «Օրհնեալ է Հարությունն Հիսուս Քրիստոսի»: Բոլոր հավա­տացյալները մեկը մյուսին ավետում են Քրիստոսի ներկայությունը

109

Առավոտյան Զատիկի տոնն է, ե ժողովուրդը կարմիր ներկած ձու է ուտում:Ծղալթբիլան որպես մեծ գյուղ' իր շուրջն է հավաքում շրջակա գյուղերի

երիտասարդներին: Նրանք հավաքվում են «Ջոջ չաիր» կոչվող վայրը ն շարունակում տոնական հանդեսը Սկսվում է կոխ-կյուլաշը ե այդ տոնական հանդեսը շարունակվում է երեք օր: Այդ տոնը շատ ուրախ է անցնում: Կալի հրապարակում կարող ես տեսնել մի տարի առաջ տեսած ընկերոջդ կամ բարե­կամիդ, ե զրուցես, և' ուրախանաս ե ուրախ տուն վերադառնաս.

Հատկանշական են նան շատ ուրիշ տոներ, որոնք էրզրումյան ախալցխա- ցիների կենցաղի ե սովորությունների անբաժանելի մասն են:

Ծննդյան տոները կաթոլիկ հավատացյալները տոնում են արդեն դեկտեմբերի 25-ին:

Փետրվարի սկզբներին կամ կեսերին տոնում են Բարեկենդանը: Հատա- կանշական է «Ղատի» կոչվող խաղը: Տղաներից մեկին հագցնում են աղջկա շոր. իսկ մյուսին՝ փեսացուի: Սակայն փեսացուն չպետք է իմանա, թե ով է նա: ժողովուրդն ուրախության համար գողանում է հարսնացուին, իսկ հարսի թիկնապահները բռնում են գողերին ե նրանցից փող գանձում: Հավաքված փողով երիտասարդները քեֆ են կազմակերպում: Այդ դիմակահանդեսը սկսվում է ցերեկվա ժամը 12-ից ե ավարտվում է ուշ գիշերին: Երգում ու պարում են բոլորը:

Նշանակալից է «Աստվածածին» կոչվող տոնը Այդ տոնը մեր կողմերում տոնում են օգոստոս ամսին Մոտավորապես օգոստոսի 1֊ից մինչն օգոստոսի 25-ը:

Ախալցխայի հայ գյուղերի երիտասարդները' տղա ե աղջիկ, գնում են յայլաները, տոնում են երկու օր' կիրակի և երկուշաբթի: Նշանակալից, տոնական են անցկացնում ծղալթբիլացիները ե սուխլիսցիները:

Տոնական այդ երկու օրը չի դադարում նվագը: Ուշագրավ է «Աստվածածնա» պարը, որի ժամանակ ոչ միայն նվագում Են, այլն երգում են հինավուրց էրզրում- յան երգեր, որոնց մեջ կա սեր և բնության գովք:

Նշանակալից են նան «Հալֆանա», «Վարդիոր» ե ուրիշ հայկական ժողո­վրդական տոներ, որոնք դարերի ընթացքում չեն խամրել, չեն մոռացվել, անցել են սերնդից սկոունդ:

ՈՐՈՇ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԾՂԱԼԹԻԲԼԱ-ՆՈՐԱՇԵՆ ԳՅՈՒՂԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՂՐՎԱԳՆԵՐԻՑ

(19-րդ դարի վերջերիս մինչև 20-րդ դարի առաջին կիսամյակ)

Թեպետ գյուղի բնական պայմանները բարենպաստ են, սակայն դա հնարա­վորություն չի տվել նրան բավականին բարձր զարգացման հասնել: Պւստճառն այդ ժամանակների կուլտուրայի ու կացության հետամնացությունն է: Չկային համապատասխան կրթված մարդիկ, որոնք կարողանային ղեկավարել կրթության գործը: Բացվեցին համապատասխան դպրոցներ մատաղ սերնդի ուսուցման և

110

դաստիարակության մեծ գործն իր նպատակին հասցնելու համար: ճանապարհ­ների պակասությունը, փողի սակավությունը, պետության կողմից ոչ զանգ­վածային օգնությունը ժողովրդին թողել էին «մթության» մեջ: ժողովուրդը բավարարվում էր միայն եկեղեցական գրքեր կարդալով:

20-րդ դարի սկզբներին, հեղափոխության հետ մեկտեղ արտագնացություն սկսվեց դեպի Թիֆլիս, Բաքու, Բաթում, Քութայիս քադւսքնկրը: Որոշ գործունյա մարդիկ զբաղվում էին մանրածախ առևտրով, գնում էին արհեստներ սովորելու: Հարակից ազգությունների հետ շփումը բարերար ազդեցություն ունեցավ գյուղի հետագա զարգացման համար: Ավելացավ քահանաների քանակն ու որակը, գյուղում բացվեցին անգրագիտության վերացման դասընթացներ. ճիշտ է, ուսու­ցիչները մւսսնագետներ չէին, սակայն այն ժամւսնակվա իրադրության համար դա քիչ չէր:

ԳՅՈՒՂԻ ԿՈԼԵԿՏԻՎ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

1930-ական թվականները համատարած կոլեկտիվացման' կոլեկտիվ կոնտեսությունների կազմակերպման տարիներն էին. Ծդալթբիլա-Նորաշեն գյուղն առաջինն էր շրջանի հայկական գյուղերից, որտեղ կազմակերպվեց կոլեկտիվ տնտեսություն: Այդ տնտեսությունն անվանեցին «Կարմիր սահմանապահի» անվան կոլտնտեսություն: Կոլտնտեսության առաջին նախագահ ընտրվեց Քերոբ Մկրտչի Մոսիկյանը:

Գյուղը բաժանվեց երկու խմբերի' հարուստ ու կուլակ տնտեսությունսէտի և կոլեկտիվի անդամ չքավոր ու միջակ գյուղացիների: Սկզբնական պայքարը ծանր էր, սակայն պետության ու կուսակցության օգնությամբ կոլտնտեսական­ները հաղթեցին:

Նախագահ Քերոբ Մոսիկյանն իր վարչության անդամներ Բալան Քոսյանի, Լեոն Մաթևոսյանի, Գրիգոր Մոսոյանի, Սարդիս Դարբինյանի U մյուսների հա­րաճուն օգնությամբ կարողացավ կազմակերպել գյուղի կոլեկտիվ տնւրեսությունը:

Գյուղում կառուցվեցին նոր անասնագոմեր. պահեստներ, գրասենյակ, խմելու ջրի աղբյուրներ, գյուղամիջի երեք կամուրջները, առևտրական օբյեկտներ, անասնաբուժարան, հիվանդանոց ե շատ ուրիշ շինարարություններ:

Մինչ պատերազմն աշխատանքը շատ ռիթմիկ էր գնում: Պատերազմից հետո վատ չէին աշխատում, բայց դժվարությունները շատ էին: Վերջին տասնամ­յակներում գյուղերում կազմակերպվեցին սովետական տնտեսություններ' գյուղի ամբողջ եկամուտը հանձնում էին պետությանը: Գյուղացին շատ չնչին աշխատավարձ էր ստանում իր աշխւստանքի դիմաց

1930-ական թվականներին անմիտ պայքար սկսվեց կրոնի դեմ բոլշևիկ ակտիվիստներն սկսեցին պայքարել հավատացյալների դեմ, քանդեցին եկեղեցիներն ու տաճարները Անմիտ կերպով քանդում էին նաև պատմական նշանակություն ունեցող հուշարձանները, դարերով պահպանված եկեղեցա-

111

զարդերը, ջարդ ու փշուր էին անում եկեղեցում եղած սրբերի հոյակապ պատ­կերները. գողանում-ւրանում էին թանկարժեք մետաղներից պատրաստված հուշարձանները:

Ծղալթբիլայի այդ մեծասրահ եկեղեցին, որ հիացմունք էր առաջացնում ոչ միայն գյուղի, այլև ամբողջ շրջանի հայության մոտ, վերածեցին ակումբի, սրբատունը թատրոնի և համերգների դահլիճ դարձրին: 1938 թվականին եկեղեցին փակվեց: Քահանաների մի մասին աքսորեցին, մի մասն էլ հրա­ժարական տվեց: Աշխատանքից հեռացնում էին քահանանէտի որդիներին կամ աքսորում' անվանելով «ժողովրդի թշնամիներ»: Սակայն ձախորդ օրերը ձմռան նման եկան ու անցան, ժողովուրդը նորից շարունակեց իր դարավոր ավանդու­թյունները:

Գյուղի շրջակայքում կան շատ մատուռներ, խաչքարեր, որոնք հիշեցնում են էրզրումյան հուշարձանները: Գյուղից դեպի արեմուտք, Ալչլաղ կոչվող ճանապարհի ափին կա մի խաչքար-մատուռ, որը կառուցել է համագյուղացի տիկին Թեկո Խաչատրյանը (Ջոջան): Տիկին Թեկոն երեխա չի ունեցել ն որոշել է մատուռ կառուցել ու հիշատակ թողնել իրենից Հավատացյալները գնում են աղոթելու այդ մատուռում:

Նորաշենցիները լւսվ գիտեն «Քարին զլուխ» կոչվող սրբավայրը Թե ամառ, թե ձմեռ այդ վայրը մարդաշատ է: Երիտասարդներն ամռան տաք ու կանւսչ օրերին հավաքվում են այդ վայրում, մոմ վառում, կանաչ դաշտի վրա ծալա­պատիկ նստում, ուտում, խմում, պարում ու թարմացած տուն վերադառնում: Այդ հուշամատուռն էլ կառուցել է նորշենցի Գոգորներուն Սիխելը:

Նորաշենի եկեղեցին կառուցվել ե ավարտվել է 1883-1886 թվականներին: Եկեղեցու օծումը կատարվել է մեծ շուքով' վեց քահանա և մեկ արքեպիսկոպոս: Օծման արարողությունը ղեկավարում էր հայր Նարգիս Աբրահամյանը (եպիս­կոպոս): Եկեղեցու առաջին քահանա է նշանակվել տեր Պողոս Քոսյանը, որը կրթված ն հոգևորական էր:

Գյուղի եկեղեցում քահանա են աշխատել' տեր Պողոս Խաչատրյանը (Շլտան), տեր Նազարեթը, տեր Քերոբը, տեր Պողոսյանը, տեր Բագրատը: Տեր Բագրատին աքսորեցին' նա մահացավ աքսորում Նորաշենցի շատ քահանաներ են օծվել բայց աշխատել են տարբեր գյուղերում և շրջանից ղուրս' տեր Հովհաննեսը, Քոսյանը, Հակոբյանը, տեր Սիմոն Խաչատրյանը ե ուրիշներ.

ԾՂԱԼԹԲԻԼԱՅԻ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ

Գյուղական խորհուրդներ մեր գյուղերում կազմվեցին 20-ական թվականների երկրորդ կեսից: Ներկայի Ծդալթբիլայի գյուղխորհրդի գյուղերը միավորված էին Սալեի թեմական խորհրդին, որի մեջ մտնում էին Վալեն, Ծղալթբիլան. Նաոխրեբին, Ծինուբանը, Աբաթխևը, ճուղլան և Պամաճները:

1935 թվականին Ծղալթբիլան բաժանվեց Վալեից և կազմվեց նոր գյուղխոր­հուրդ' իր մեջ ընդգրկելով ճուղլան, Աբաթխևը: Մեծ Պամաճում կազմվեց նոր գյուղխորհուրդ, որի մեջ մտնում էին Պամաճները, Ծինուբանը ն Արջանան:

112

Բաժանվելուց հետո գյուղխորհրդի նախագահ ընտրվեց Լեոն Մաթևոսյանը (Անին Լնոնը):

1938 թվականին Ծղալթբիլայի գյուղխորհրդի մեջ մտան Ծղալթբիլան, ճուղ- լան. Նաոխրեբին: Նախագահ նշանակվեց Մկրտիչ Բայբուրդյանը, հետագայում' Սամվել Մուրադխանյանը:

Հայրենական պատերազմից հետո մեկը մյուսին փոխարինեցին' Եղիշե Սամվելյանը, Հովհաննես Խաչատրյանը, Խաչատուր Խաչատրյանը, Դնեն Շիր- խանյանը Վերջին ժամանակներս գյուղխորհրդի նախագահ է աշխատում Հով­հաննես Սկրտչի Կարապետյանը, որը լիազորված է այդ գյուղերը ղեկավարելու:

ԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳՅՈՒՂՈՒՄ

Մինչև Հոկտեմբերյան Հեղափոխությունը գյուղն ապրում էր շատ անհանգիստ ժամանակաշրջան: 1914 թվականին սկսված I համաշխարհային պատերազմը, որն աղետաբեր էր ամբողջ աշխարհի համար, իր շոշափուկները հասցրել էր գյուղ: Բախվել էին երկու հակադիր խմբեր, որոնց մեջ ընդգրկվել էին 32 պե- տություննէտ Ռուսական կայսրությունը, որը հիմնական պատերազմող կողմն էր, պիտի զորակոչեր իր բոլոր ուժերը' թշնամիներին կանգնեցնելու համար: Ախալցխայի շրջանը նույնպես մասնակցեց այդ անմիտ պատերազմին: Ինչպես բոլոր գյուղերից, այնպես էլ Ծդալթբիլա գյուղից շատ երիտասարդներ մաս­նակցեցին պատերազմին Եղան զոհվածներ և հաշմանդամներ: Ուսման և ղպ- րոցաշինարարության գործը մնաց հետին պլանում:

Ավարտվեց Առաջին համաշխարհայինը: Երկրռւմ կատարվեցին սոցիալական խորը վերափոխումներ, ուսման գործը դարձավ անհետաձգելի խնդիր:

1921 թվականի հոկտեմբերին մի խումբ ուսումնասերներ Շիրխան Շիր- խանյանի նախաձեռնությամբ Ծղալթբիլայում բացեցին առաջին դասարան: Դպրոցը պլանավորված էր ւրարրական դասարանների համար: Գյուղ հրավի- րեցին առաջին ուսուցչին' Պետրոս Հարությունյանին (Սուխլիս գյուղից): Այդ բարեխիղճ և խելացի ուսուցիչը մի ամսում հավաքեց 20 երեխայից կազմված I դասարան:

Դպրոցի չորս սենյականոց շենքը կառուցված էր եկեղեցու կողքին: 1914 թվականին զինվորների և գյուղացիների օգնությամբ այն կառուցվել է որպես զինվորական հոսպիտալ:

Առաջին դասարան ընդունվեցին'1. Գրիգոր Շիրխանյանը2. Քերոբ Մոսիկյանը3 Սիմոն Աիմոնյանը4. Մկրտիչ Աիմոնյանը5. Ներսես Բալասանյանը6 Մարգիս Դարբինյանը7 Պողոս Հակոբյանը

8. Քերոբ Տեր-Պողոսյանը ե ուրիշներ:Ուսման առաջին փարում մի քիչ հարաբերությունները սրված էին հին ուսու-

ցիչ-քահանաների և նոր ուսուցիչների միջև: Պատճառը կրոնի դասավանդման արգելքն էր:

1922 թվականին Հարությունյանի հետ աշխատում է Հովսեփ Հովհաննեսի Հակոբյանը առաջին խորհրդային ուսուցիչը գյուղից: 1926 թվականին քառամյա դպրոցին զուգընթաց բացվում է գյուղերիտ դպրոցը, որի բացողն ու տնօրենը եղել է ոմն Գրիգորյան Արշակ' մասնագիտությամբ գյուղատնտես Մահացել է թոքախտից:

Գյուղերիտ դպրոցի առաջին սաներն են եղել'1. Վահանյան Անտոնը2. Վահանյան Հովհաննեսը3. Գոգորյան Սարգիսը4. Խաչատրյան Միսակը5. Խաչատրյան Ահարոնը6. Մոսոյան Գրիգորը7. Բալասանյան Լազարեթը8 Պապիկյան Հովսեփը ն ուրիշներ.1930-1931 թվականներին գյուղերիտ դպրոցը դարձրեցին կոլերիտ դպրոց

ե նրա առաջին տնօրենը դարձավ Գրիգոր Քյուրքչյանը. Դպրոց ժամանեցին նոր ուսուցիչներ Կարապետյան Հրայրը. Ղանալանյան Հովհաննեսը (ապագայում' բանասիրական գիտությունների դոկտոր), Սեխակ Հակոբյանը' Ծղալթբիլայից, Կարապետ Գյուլբեկյւսնը Ախալցխայից ե ուրիշներ:

1932- 1933 թվականների Ծղալթբիլայի դպրոցը դառնում է յոթնամյա ե, առա­ջին տնօրեն նշանակվում է Կարապետ Գյուլբեկյանը: I, II, III, IV դասարանները սովորում էին ներքնի դպրոցում, իսկ V. VI դասարանցիները սովորում էին ներքևի նորակառույց դպրոցի շենքում:

1933- 1934 թվականների վերջերին Գյուբեկյանին փոխարինում է Շուշի քա­ղաքի բնակիչ Պավել Արսենի Պետրոսյանը:

1936 թվականին դպրոցի տնօրեն է նշանակվում Մամիկոն Ալբերտյանը:1938 թվականին բացվեց լրիվ միջնակարգ դպրոցի 8-րդ դասարանը: Դպրոցի

տնօրեն նշանակվեց Արտաշես Համբարձումի Պետրոսյանը՜ մասնագիտությամբ պատմաբան. 1939 թվւսկանին նրան ազատում են պաշտոնից և տեղը նշա­նակում Հայկ Մարզպանին (Թիֆլիսից, քիմիայի և կենսաբանության մասնագետ): Մարզպանը միանգամից սկսեց վայելել գյուղի, ուսուցիչների և աշակերտների հարգանքը Նա իր կնոջ' Ապա Պետրոսյանի հետ վերականգնեց դպրոցը:

1943 թվականին դպրոցի տնօրեն է նշանակվում Երվանդ Սիմոնյանը (Սազել գյուղից):

1946 թվակւսնին Սիմոնյանին տեղափոխում են Ախալցխա, նոր տնօրեն է նշանակվում Մարգիս Գոգորյանը, ուսմասվար' Հայրապետ Շահինյանը. 1947 թվականին Գոգորյանն անցնում է այլ աշխատանքի ե տնօրեն է նշանակվում

114

Հովհաննես Վահանյանը, ուսմասվար' Հ Շահինյանը (հետագայում' Վահան Հակոբյանը): Վահանյանից հետո տնօրեն նշանակվեց Վահան Հակոբյանը, ուս­մասվար' Ս. Փանչոյանը: 1986 թվականին Վահան Հակոբյանն անցավ թոշակի. Նրա տեղը տնօրեն նշանակվեց Փանչոյանը, ուսմասվար' Խաչատուր Մոսոյանը:

1977 թվականին Ծղալթբիլայում կառուցվեց միջգյուդական դպրոցական համալիր' 1000 աշակերտի համար:

Դպրոցն ունի բոլոր հարմարությունները Այդ դպրոցն են հաճախում ծդալթբիլացիները, ճուլդացիները. աբաթխնցիները, նաոխրեբցիները: Դպրոցը կառուցվեց չորս գյուղերի խաչմերուկում, սակայն նաոխրեբցիների համար որոշ անհարմարությամբ (նաոխրեբցիները կառուցեցին իրենց առանձին հոյակապ դպրոցը):

1991 թվականին տնօրեն նշանակվեց Սվետա Հարությունյանը' Ախալցխայից, ուսմասվար' Խ. Մոսոյանը: 1995 թվականին Հարությունյանին փոխարինեց Խ Մոսոյանը:

Ծդալթբիլայի դպրոցը 1921 թվականից մինչե 1996 թվականը տվել է այն­պիսի շնորհալի շրջանավարտներ, որոնք ոչ միայն գյուղի, այլև ամբողջ ազգի պարծանքն են.

1. Պիոն Հակոբյան ֊ դոկտոր, պրոֆեսոր2. Պողոս Խաչատրյան - դոցենտ3 Արշալույս Թորոսյան - դոկտոր, պրոֆեսոր4 Հովհաննես Նագարեթյան - գիտությունների թեկնածու5. Հովհաննես Սկրտչյան - գիտությունների թեկնածու6. Սելիք Երոյան - գիտությունների թեկնածու7. Սեդրակ Բաբաջանյան - գիտությունների թեկնածու8. Վլադիմիր Խաչատրյան - գիտությունների թեկնածու9 Պլակիտիոս Սիմոնյան - գիտությունների թեկնածու10. Նարգիս Պոդոսյան - գիտությունների թեկնածու11. Անդրանիկ Պողոտան - գիտությունների թեկնածու12. Վարոս Սիմոնյան - գիտությունների թեկնածու13. Ալբերտ Սկրտչյան - գիտությունների թեկնածու14 Հայկ Հակոբյան - գիտությունների թեկնածու15 Արարաւր Բարաջանյան - գիտությունների թեկնածու16. Վիկտոր Վահանյան - գիտությունների թեկնածու17 Մկրտիչ Գոգորյան - գիտությունների թեննածու18. Վահան Շիրխանյան - գիտությունների թեկնածու19 Պողոս Հակոբյան - գիւրությունների թեկնածուԲժիշկ Պողոս Հովհաննեսի Հակոբյանն ավարտելով Սոսկվայի բժշկակւււն

ինսւրիտուտը, եոկւսր տւսոիներ աշխատել է Ուֆա քաղաքի հանրապետական նշանակություն ունեցոդ հիվանդանոցում Բուժել է բազմաթիվ հոգեկան հի­վանդներ:

Վահան Գրիգորի Շիրխանյան - եղել է Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարի առաջին տեղակալ և շտաբի պետ:

20. Տեր Ստեփանոս Պոդոսյանը Վենետիկի կրոնական միաբանության անդամ է

21. Հայր Վահան Հովհաննիսյան - Վիեննայի կրոնական միաբանության անդամ, անվանի մանկավարժ, պատմաբան

Դպրոցի պատմության մեջ իրենց մանկավարժական ու անբասիր աշխա­տանքով աչքի են ընկել մի շարք անվանի ուսուցիչներ'

1. Երվանդ Սիմոնյան2. Հայկ Սարգսյան3. Ասյա Պետրոսյան4. Հովհաննես Վահանյան5. Հայրապետ Շահինյան6 Գրիգոր Շիրխանյան7 Պետրոս Աբելյան8. Վահան Հակոբյան9. Հովսեփ Հակոբյան10. Սեդրակ Բաբաջանյան 11 Արմենուհի Հակոբյան 12. Սելիք Դարբինյան13 Խաչատուր Սոսոյան14 Վորիկ Նահապետյան 15. Դոզա Փանչոյան16 Փեփուշ Պոդոսյան17 Ասյա Դարբինյան 18. Վորիկ Պապիկյան 19 Սարգիս Արամյան20. Ալբերտ Դարբինյան21. Աննա Սիմոնյան22. Թերեզա Մուսիկյան23. Վերոնիկա Գոգորյան 24 Սարգիս Խաչատրյան25. Սվետա Հարությունյան 26 Լորիկ Գոքորյան27. Պավլե Ուլարչեիշվիլի28. Ցուլիս Խաչատրյան 29 Վերոնիկա Սիմոնյան30. Պետրոս Սոսոյան31. Անտոն Դարբինյան33. Սաթենիկ Ադամյան34. Հովհաննես Շիրխանյան

35. Միքայել Լորիկյան36. Հովհաննես ՄարգարյանԲարեխիղճ մարդկանց ե հիանալի մասնագետների անվանացանկը կարելի

է շարունակել, սակայն եկեք բավարարվենք այսքանով:

ՀԱՄԱՌՈՏ ՀՈՒՇԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ,

ՄԱՍՆԱՎՈՐԱՊԵՍ'ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, որը սանձազերծեցին գերմանական ֆաշիզմը ե ճապոնական միլիտարիզմը, սկսվեց 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին, երբ Գերմանիան ստեղծելով իր կոալիցիան, պատերազմ հայտարարեց Լեհաստանին: Անգլիան ե Ֆրանսիան' Լեհաստանի դաշնակիցները, ստիպված պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային: Այսպես սկսվեց այդ անմիտ ու ահա­վոր պատերազմը, որը ոչ միայն Եվրոպային, այլ ամբողջ աշխարհին կանգնեցրեց աղետների առաջ

1938 թվականին մեր երկրում անցկացվում էր հերթական զորակոչը: Բանակ էին կանչվում միջնակարգ, ոչ բարձրագույն ե բարձրագույն կրթություն ունեցող երիտասարդներ' սպաներ պատրաստելու համար: Այդ համախառը զորակոչին Ծդալթբիլա (Նորաշեն) գյուղն իր մարդկանց տվեց երկու էտապով

ա. Երկրորդ համաշխարհայինին մասնակցելու բ. Երկրորդ հայրենականին մասնակցելու:

ԱՌԱՋԻՆ ԷՏԱՊՈՒՄ ԿԱՆՉՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ԶՈՀՎԱԾՆԵՐ1. Աբրահամյան Սեդրակ Խեգյանոսի - 19182. Ալբերտյան Ալբերտ Սարգսի - 19213. Ալբերտյան Պետրոս Պողոսի - 19214 Աղաբաբյան Պետրոս Աղաբաբի - 19215. Ավետիսյան Սիխել Գրիգորի - 19186. Ավետիսյան Խաչատուր Գրիգորի- 19207. Ավետիսյան Ստեփան Իվանի - 19218. Արեգյան Մարտին Գրիգորի - 19209. Բաբաջանյան Սեդրակ Սիմոնի - 191710. Գասպարյան Գրիգոր Վահանի - 192111. Դարբինյան Պողոս Թովմասր - 192012 Ժամկոչյան Հովհաննես Պետրոսի - 192113. Խաչատրյան Սպրգիս Սիմոնի - 1914 14 Խաչատրյան Հարություն Խաչատուրի - 1910 15. Հովհաննիսյան Հովհաննես Հարությունի - 1919

117

16. Մոսիկյան Մկրտիչ Ջրանցի - 192117. Մոսոյան Մկրտիչ Հակոբի - 191018. Մոսոյան Արսեն Արշակի - 191819. Մոսոյան Հաբեթ Մկրտչի ֊ 191920. Մոսոյան Աղաբեկ Սիմոնի - 191621. Մոսոյան Սեդրակ Սիմոնի - 191822. Սելիքսեթյան ևազարեթ Հարությունի - 191823. Սելիքսեթյան Հովսեփ Պողոսի - 192124 Նահապետյան Խաչատուր Գալուստի - 191925 Ոսկանյան Հաբեթ Պեըրոսի - 192126. Պետրոսյան Քերոբ Պողոսի - 192127. Պողոսյան Երվանդ Պետրոսի - 191828. Պողոսյան Սիսակ Գրիգորի - 192129 Սիմոնյան Սերոբ Մկրտչի - 192130. Սիմոնյան Լորիկ Տիգրանի - 191831. Վարդանյան Հովնան Ալեքսանի - 191832. Վարդանյան Հովհաննես Պողոսի - 192033. Վարդանյան Վարդան Պողոսի - 192034. Վարդանյան Միսակ Խաչատուրի - 192035. Քոսյան Սիմոն Պետրոսի - 1920Այս երիւրասարդները մասնակցեցին պատերազմին, զոհվեցին' կյանքի կա­

րոտն իրենց սրտերում:Փառք ու պատիվ այս անմեղ նահատակներին, համբերություն նրանց հարա­

զատներին:

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ

1941 թվականի հունիսի 22-ի առավոտյան ժամը 6փն, կիրակի օրը, գեր­մանական ֆաշիստները խախտելով 1939 թվականի օգոստոսի 23-ի՝ չհար­ձակվելու պայմանագիրը, ուխտադրժորեն անցան Սովետական Միության սահ­մանը, ռմբակոծեցին սահմանամկ՚ւձ քաղաքներն ու գյուղերը. Ռմբակոծեցին նան մեծ քաղաքները՝ Կինը. Լենինգրադը, Օդեսան, Ռիգսւն, Լվովը, Քիշինևը՜ Ռազմաճակատը ձգվում էր Բալթիկ ծովից մինչև ՍԱ ծով՛

Ամբողջ երկրով մեկ սկսվեց համընդհանուր զորակոչ: Բանակ էին կանչվում18-ից 40 ւրարեկան տղամարդիկ:

Զորակոչը բաժանւ(ած էր 9 խմբերի: Ինն օրվա ընթացքում պետք է զորա­կոչվեին համապատասխան տարիքի տղամարդիկ:

Այդ պատերազմի ռազմաճակատներում նահատակվեցին 55-60 միլիոն մարդ, որոնցից 25 միլիոնը նախկին Սովետական Միության քաղաքացիներ:

Ծղալթբիլա (Նորաշեն) գյուղից զորակոչվածներից չվերադարձան 130-ը:Ովքեր մասնակցել են ւցատերազմին տեսել են ու զգացել նրա դառնու-

I 18

թյունները: երանւյ հետ մենք էլ իրավունք չունենք մոռանալու ռազմաճակատում զոհված տղաներին. Հիշենք նրանզ անուն առ անուն.

1. Աբգար Հովհաննես Լեոնի - 19142. Աբգարյան Մաթևոս Տիգրանի - 19123. Աբգարյան Պողոս Սկրւրչի - 19224. Աբգարյան Մկրտիչ Հովհաննեսի - 19145. Աբգարյան Ներսես Հովսեփի - 19056. Աբգարյան Մանաս Սիմոնի - 19137. Աբգարյան Պետրոս Գրիգորի - 19228 Աբրահամյան Հարություն Միխայելի - 18979. Աբրահամյան Քերոբ Պետրոսի - 190210. Աբրահամյան Հովհաննես Պետրոսի - 1896 11 Աբրահամյան Միսակ Խնգանոսի - 191812. Ալբերտյան Մկրտիչ Հովհաննեսի - 192513. Ալբերտյան Սիմոն Հակոբի - 190814. Ալբերտյան Հովհաննես Հակոբի - 191215. Ագեյան Հովհաննես Անտոնի - 191116. Ագեյան Մելիք Պետրոսի - 191217. Ագեյան Միսակ Լեոնի - 191218. Աբելյան Պետրոս Մկրտչի - 191019. Ավետիսյան Հաբեթ Սինասի - 189620. Ավետիսյան Միսակ Պողոսի - 192421 Ավետիսյան Հաբեթ Արիստակի - 190522 Ավետիսյան Արշակ Արիստակի - 190723. Ավեւրիսյան Ալեքսան Լեոնի - 191924. Ավետիսյան Սեդրակ Գալուստի ֊ 191325. Ավետիսյան Հովսեփ Մովսեսի - 1895 26 Ալեքսանյան Աղասի Գրիգորի - 1925 27. Այվազյան Հովհաննես Սկրւրչի - 1910 28 Արամյան Արշակ Սարգսի - 191029. Ադամյան Պողոս Սարգսի - 191630. Ադամյան Ադամ Սիմոնի - 191631. Ադամյան Սարգիս Զագեոսի - 192532. Արիստակեսյան Մարտիրոս Գրիգորի - 192333. Աղաջանյան Հովհաննես Ալեքսանի - 190834. Աղաջանյան Արշակ Պետրոսի - 191035. Աղաջանյան Գրիգոր Մկրտչի ֊ 191036. Աղաջանյան Հովհաննես Մկրտչի - 191237. Գոգորյան Անտոն Ստեփանի - 190138 Գոգորյան Ռաֆայել Ստեփանի - 189739 Գոգորյան Սարգիս Ստեփանի - 1904

119

40. Գոգորյան ՄաՕաս Նազարեթի - 1908 41 Գասպւսրյան Միխայել Բաղդասարի - 1900 42. Գասպարյան Սարգիս Վահանի - 191743 Դավթյան Լևոն Սկրտչի - 189844 Դավթյան Ֆրանց Խաչատուրի - 190845. Դարբինյան ՍԵլիք Թումասի - 190846. Դարբինյան Տաքեոս Թովմասի - 191647. Դարբինյան Մարկոս Թումասի - 191748. Դարբինյան Ցաքեոս Սիմոնի - 191049. Դարբինյան Հովսեփ Սիմոնի - 191250 Դարբինյան Հովնան Սիմոնի - 191751 Դարբինյան Քերոբ Մովսեսի - 191152 Դարբինյան Գասպար Մարտիրոսի - 1902 53. Դարբինյան Հովհաննես Սելքոնի ֊ 191654 Դարբինյան Սարգիս Սկրտչի - 192355 Դարբինյան Սարգիս Մաթեոսի - 192456. Դարբինյան Անդրանիկ Պողոսի - 192457 Դարբինյան Խաչատուր Աբրահամի - 1912 58. Դարբինյան Արշակ Սինասի - 1923 59 Դարբինյան Արսեն Սինասի - 192360. Դարբինյան Հովհաննես Ներսեսի - 192561. Երոյան Սիմոն Ներսեսի - 190962. Երոյան Հովսեփ Ներսեսի - 190463. Եղիազարյան Գրիգոր Եղիազարի - 1911 64 Խաչատրյան Մկրտիչ Սահակի - 189865. Խաչատրյան Մկրտիչ Սիմոնի - 190866. Խաչատրյան Միսակ Սիմոնի - 191167 Խաչատրյան Հովհաննես Ներսեսի - 191468. Հարությունյան Հովսեփ Պետրոսի - 191769. Հովհաննիսյան Սիմոն Հովհաննեսի - 190770. Հովհաննիսյան Լևոն Ներսեսի - 1909 71 Հովհաննիսյան Պողոս Ջագեոսի - 192572. Հովհաննիսյան Գրիգոր Ներսեսի - 191273. Սոսիկյան Պետրոս Լէրոբի - 1899 74 Սոսիկյան Սարգիս Պետրոսի - 192275. Սոսիկյան Հովհաննես Սկրտչի - 191076. Սոսիկյան Գրիգոր Սկրտչի - 192177. Սոսիկյան Սերոբ Գենետիկի - 191878. Սոսիկյան Պողոս Ալեքսանի - 189879. Սոսիկյան Մովսես Ֆրանցի - 191480 Սոսիկյւսն Հովհաննես Սկրտչի - 1910

120

81. ՄոսոյաՕ Սարդիս Արշակի - 1913 82 Մոսոյան Սիմոն Հակոբի - 192183. Մոսոյան Մանաս Սեդրակի - 190484. Մոսոյան Գրիգոր Սեդրակի - 190885. Մոսոյան Մովսես Սեդրակի - 190086. Մոսոյան Արշակ Սիմոնի - 190487 Մոսոյան Թովմաս Սիմոնի - 191088 Մոսոյան Մովսես եերսեսի - 191289 Մոսոյան Հաբեթ եերսեսի - 191490. Միքայելյան Ալեքսան Գրիգորի - 1914 91 Մանվելիշվիլի Գրիգոր Սիմոնի - 1904 92. Մաթևոսյան Մանաս Լևոնի - 191093 Մաթևոսյան Արշակ Լևոնի - 191294 Մելիքսեթյան Ղևեն Մովսեսի - 191095 Մելիքսեթյան Մանաս Մովսեսի - 191696 եազարեթյան Նազարեթ Պետրոսի - 191297. Նահապետյան Հովհաննես Մկրտչի - 191698. Նահապետյան Մարգիս Սեդրակի - 191599. Շիրխանյան Հովհաննես Պետրոսի - 1912100. Շիրխանյան Մկրտիչ Պետրոսի - 1924101. Ոսկանյան Հովհաննես Հակոբի - 1911102. Ոսկանյան Սեդրակ Ոսկանի - 1910103. Պիճոյան Պողոս Պետրոսի - 1915104. Պիճոյան Հովհաննես Պետրոսի - 1900 105 Պետրոսյան Սիսակ Մկրտչի - 1913106. Պետրոսյան Մարգիս Պողոսի - 1905107. Պողոսյան Արսեն Հովհաննեսի - 1914108. Պողոսյան Մկրտիչ Ղազարի - 1914109. Պողոսյան Միսակ Գաբրիելի - 1911110. Պողոսյան Տիգրան Հովհաննեսի - 1901111. Պողոսյան Նազարեթ Արշավիրի - 1924112. Պապիկյան Մարգիս Պողոսի - 1915 113 Սերոբյան Մանաս Գևորգի - 1910114. Սիմոնյան Մկրտիչ Գրիգորի - 1914115. Սիմոնյան Պետրոս Գրիգորի - 1915116. Սիմոնյան Սեդրակ Ղազարի - 1914117. Սիմոնյան Մովսես Ղազարի - 1916118. Սիմոնյան Միսակ Գրիգորի - 1910119. Սիմոնյան Միսակ Տիգրանի - 1911120 Սիմոնյան Մարգիս Մկրտչի - 1911121 Սիմոնյան Սեսրոպ Ներսեսի ֊ 1903

122. Սիմոնյան Սարդիս Ներսեսի - 1915123. Սիմոնյան Մկրտիչ Ալեքսանի - 1914124. Սաղոյան Թովմաս Տիգրանի - 1909125. Սաղոյան Սեդրակ Տիգրանի - 1905126. Վահանյան Հովհաննես Պոդոսի - 1906127. Վարդանյան Սիմոն Խաչատուրի - 1911128. Փոռթոյան Պետրոս Հակոբի ֊ 1908 129 Քոսյան Գրիգոր Հակոբի - 1900 130. Քոսյան Սիսակ Գրիգորի - 1922

1945 թվականի գարնանային պայծառ մայիս ամսի 9-ին ավարտվեց Սեծ Հայրենականը, իսկ 1945 թվականի սեպտեմբերի 1-ին' Երկրորդ համաշխար­հայինը: Տուն վերադարձան գերմանական ֆաշիզմն ու ճապոնական միլիտա­րիզմը հաղթանակած միլիոնավոր հերոսամարտիկներ. Ամբողջ աշխարհն ուրա­խացած տոնում էր պատերազմի ավարտը, նզովում պատերազմ սանձազեր­ծողներին: Նյութական վնասների թիվը հասնում էր տրիլիոնների: Սակայն ամենամեծ կորուստը մարդկային կորուստն էր Ինչպես չորացնել զոհված ազա­տամարտիկի հարազատների արցունքներից թրջված աչքերը, ինչպես հորդորել մորը, լաց լինող երեխային: Սիրասուն նահատակներին չենք կարող կենդա­նացնել, նրանց չենք կարող վերադարձնել. Բայց պետք էր գտնել գոնե մի փոքր սփոփանք հարազատներին հոգեկան հանգստություն տալու, նրանց կա­րոտն ու սերը մեղմելու համար:

Հուշարձան կառուցելու միտքը ծնվեց անմիջապես պատերազմի ավարտից հետո, սակայն այդ տարիներին հուշարձան-կոթողի կառուցումը բացարձա­կապես անհնար էր: ժողովուրդը դեռ մաքրում էր փլատակները, անտուն ու ւսնօթևան մարդկանց համար կառուցում տներ: Պետք էր վերականգնել հող ու մոխիր դարձած գործարաններն ու ֆաբրիկաները: Սակայն նահատակված հարազատների համար հուշարձանների կառուցման միտքը մարդկանց չէր լքում:

Հուշարձաններ կառուցելու գործում հանրապետության ղեկավարների օգ­նությունը շատ թույլ էր' միշտ պատճառաբանվում էր. որ առայժմ հնարավո­րություններ չկան: Երկար ձգձգումներից հետո' 1980-ական թվականների կե­սերին, որոշվեց իրականացնել այղ երազանքը

Ծղալթբիլա-Նորաշեն գյուղի վեհաշուք հուշարձան-կոթողի կառուցումը սկս­վեց 1985 թվականի գարնանը և ավարտվեց 1990 թվականի գարնանը: Գյուղում կազմակերպվեց հուշարձանի կառուցման ղեկավար մարմին: Ղեկավար նշա­նակվեց գյուղի անվանի շինարար վարպետ Հովհաննես Լեոնի Մաթևոսյանը. Ղեկավար մարմնի անդամներն էին.

1. Ոսկանյան Խնգանոս (Իսպիր) Պետրոսի2. Փոռթոյան Ներսես Օվակի

122

3. Դարբինյան Պետրոս Ջաքեոսի 4 Դարբինյան Հովսեփ Մարտիրոսի5. Եդիազարյան Խաչիկ Անտոնի 6 Քոսյան Գրիգոր Հովհաննեսի7. Սիմոնյան Հովհաննես Պետրոսի8. Բաբաջանյան Պորտս Եղիայի9. Շիրխանյան Ալեքսան Պետրոսի 10 Մաթևոսյան Հովհաննես Լևոնի11. Սիմոնյան Սիմոն Մկրտչի12. Դարբինյան Ալբերտ Հովնանի13. Դարբինյան Պատո Հովսեփի

Դեկավար մարմինը որոշեց աշխատանքը բաժանել անգամների միջև: Յուրա­քանչյուրը գիտեր իր անելիքը.

Դեկավար մարմնի անդամներից երկուսին' Իսպիր Ոսկանյանին Ս Հովհաննես Մաթևոսյանին, գործուղեցին Երևան' համապատասխան ճարտարապետ գտնելու՜ Այդ գործում օգնություն են ցույց տվել Վոլոդյա Քկրոբի Դարբինյանը և Վալէտի Պետրոսի Աբելյանը Նրանց հաջողվեց գտնել ու ծանոթանալ Հայաստանի ճար- տարապետների միության անդամ, հայտնի ճարտարապետ Գևորգ Արամյանին, որը ներկայացրեց մի քանի նախագծել: Աերջապես համաձայնության եկան և սկսեցին կառուցել ընտրված նախագծով:

Որոշվեց մեկնել Արթիկ և գտնել համապատասխան քարտաշ-վարպետ Հու- շարձան-կոթողի քարտաշ-վարպետը դարձավ Չարչյան Ալբերտը

Աշխատանքը դանդաղ էր առաջ գնում, սակայն ոչ մի օր չէր թուլանում Հուշարձան-կոթոդի կառուցման աշխատանքներին մասնակցել է համարյա ամ­բողջ գյուղը, սակայն հիշարժան է անվանի վարպետ Հովհաննես Լևոնի Մաթևոս­յանի կատարած աշխատանքը, որի մասին սիրով հիշում են բոլոր համագյու­ղացիները: Այդ անդադրում ու աշխատասեր վարպետը աշխատանքի սկզբից մինչև վերջ իր լուման ներդրեց այդ պատվավոր գործում.

Հուշարձանի կառուցման մեջ մեծ ավանդ ունի Ծղալթբիլայի բնակիչ Երևանում ապրող Աոլոդյա Քերոբի Դարբինյանը: Նա սիրով շրջում Լր ամբողջ Հայաստանով մեկ' համապատասխան շինանյութ գտնելու, որը նա գնացքով ուղարկում էր Աալե քաղաքի երկաթուղային կայարանը, որտեղից արդեն բեռ­նատար մեքենաներով տեղատոխում էին գյուղ

Իր արժանավայել լուման ունի Գեորգի Պետրոսի Արամյանը, որն իր սե­փական ավտոմեքենայով ձրի շինանյութ է մատակարարել հուշարձանի կա­ռուցմանը: մեծ օգնություն է ցույց տվել նաև Հովհաննես Ներսեսի Արամյանը

Հուշարձանը պատրաստ էր 1990 թվականի ապրիլ ամսին և ողջ գյուղը անհամբերությամբ սպասում ու պատրաստվում էր հուշարձան-կոթողի բացման արարողությանը Հավաքվել էր որոշակի գումար՛ նահատակների հոգեբաժին հացի պատրաստման համար, սակայն բավականին օգնություն ցույց տվեցին

123

անհատ մարդիկ, կանայք Սաղերով լավաշ ու օղի էին բերում, աղջիկները սիրով պատրաստում էին սեղանները Շատերն իրենց նվերն էին բերել հուշարձանի բացմանը: Ծղալթբիլայի նախկին բնակիչ, ներկայումս Ստեփանավան քաղաքի բնակիչ, Ստեփանավանի կահույքի ֆաբրիկայի տնօրեն Սերգեյ Խնգանոսի Ոս- կանյանն իր հաշվին չորս հատ հինգ տեղւսնոց նստարան նվիրեց, որոնք պատ­րաստված էին երկաթյա հենարանի վրա' կաղնու փայտից, երեսպատված: Կային նաև շատ ուրիշ հուշանվերներ

Բացման խոսքը տրվեց գյուղխորհրդի նախագահ Խաչատուր Խաչատրյանին: Նրա համառոտ ելույթից հետո զոհվածների հիշատակը հավերժացնելու խոսքը տրվեց անվանի մանկավարժ Վահան Հովսեփի Հակոբյանին, որը մանրամասն ներկայացրեց պատերազմն ու նրա զոհերին:

Ելույթ ունենան նաև Հովհաննես Մաթևոսյանը Վոլոդյա Դարբինյանը և շատ ուրիշներ:

Հուշարձան-կոթողի բացումը կատարվեց 1990 թվականի մայիսի 9-ին, առա­վոտյան ժամը 10-ին, Հայրենական Պատէրազմում հաղթանակի 45-ամյակի օրը: Հուշարձանային հրապարակում հավաքվել էին համագյուղացիները, մո­տակա գյուղերից ժամանած հայերն ու վրացիները

Բացումն օրհնվեց գյուղի քահանա տեր Անատոլիի ն նրա շքախմբի կողմից: Կատարվեց հոգեհանգստի աղոթք նահատակների հոգիների հավերժացման համար: Վերջում կոլեկտիվ կատարվեց «Հայր մեր» աղոթքը

Ծղալթբիլայի միջնակարգ դպրոցի ե կուլտուրայի տան երգչախմբերը կատա­րեցին մի շարք երգեր, արտասանեցին ոտանավորներ, որոնցով մեծարեցին իրենց զոհված հարազատների վառ հիշատակը

Ընղհանուր բացման արարողությունը տևեց ժամը 10-ից մինչև 14-ը Դրանից հետո հուշարձանային հրապարակում հաց տրվեց զոհվածների պատվին ճա ­շասեղանների ղեկավարն էր Ալբերտ Հովնանի Դարբինյանը Նստած էին ոչ պակաս 1000-ից ավելի մարդ

Անցորդ երբ անցնում ես այղ հոյակապ հուշարձան-կոթողի կողքով' օրհնի՜ր նահատակներին և առողջություն ցանկացիր այղ շինարարության կառուցող­ներին:

> ♦

90-ական թվականների գյուղը փոփոխություններով առանձնապես ւսչքի չի ընկնում: Գյուղերում, ինչպես և Նորաշենում, ուժեղանում է անասնապահությունը, չկա ընտանիք, որ չունենա անասուն, բացի իրենց բավարարվող կաթից, յուղից, պանրից ու մսից շաւրերը շուկա են հանում մթերքների ավելցուկը և այղ դրամով առնում արդյունաբերական ապրանքներ Այս բոլորը լավ է' համեմատած նւսխկին համակարգի հետ. սակայն վատն այն է. որ գյուղում քանի գնում ավելանում է արտագնացությունը, երիւրասարդությունը ավարտելով գյուղի միջնակարգը, չվող թռչունների նման չվում են հեռավոր վայրեր, թողնելով ծնողներին ու հւսրա-

124

զատներին, կարոտը սրտերում թափառում են այս կամ այն վայրերում ու եր- կրնկ՜տււՐ աշխատանք որոնելու ու ապրելու:

Ահա թե ինչ шишу Նորաշեն-ծդալթբիլացի Լիոնիդ Գոգորյանը. «Ես ապրում եմ Ռոստով քաղաքում, ապրուստս շատ լավ է, աշխատանքս' եկամտաբեր, սակայն ոչ միայն ցերեկով, անգամ երազում տեսնում եմ մեր գյուղը, հիշում գյուղի ընկերներիս, մեր տոնական, ուրախ օրերը' Նոր տարին, Բարեկենդանի ուրախալի տոնը, մեր անմոռանալի Զատիկի տոնակատարությունը, Համբարձ­ման, Վարդավառի, Աստվածածնա և շատ ուրիշ հիասքանչ տոները:

Աշխարհում չկա ավելի թանկ հարստություն, քան հայրենի հողն ու ջուրը, հարազատներիդ հետ ուրախ-ուրախ զրուցելը, մեր ավանդական ե այլ ուրախալի պահերը»:

Ախալցխայի շրջանի անվանի և պատվավոր մարդկանց շարքը լրացրեց գեղատեսիլ Նորաշենի համայնքի անդամ Լիոնիդ Սարգսի Գոգորյանը, որի մասին արդեն մեկ ւրասնամյակ է խոսում են ու հիանում

Լիոնիդ Գոգորյանը ծնվել է Ախալցխայի շրջանի Ծղալթբիլա գյուղում 1947 թվականի հոկտեմբերի 1-ին, գրքասեր ե գիտություն սիրող Սարգիս Գոգորյանի ընտանիքում: Հայրը' գյուղատնտես Նարգիսը, ավարտելով Երևանի գյուղատնտե­սական ինստիտուտը, աշխատանքի է անցել քաղաքի գյուղատնտեսական տեխ- նիկումում որպես տնօրեն, և ւսհա այդ ընտանիքում է մեծացել ապագա գործա­րար Լիոնիդը: Ավարտելով Երևանի նույն ինարիտուտը, ծառայել է բանակում, հետո աշխատանքի է անցել տարբեր բնագավառներում:

Լիոնիդը կամաց-կամաց լրացրեց ու էլի լրացնում է իր հոր խնդրանքը: Անցավ երկու-Երեք տարի. Լիոնիդը ձեռնունայն չէր նստում, նա մտադրություն

ուներ նորից մի լավ բան անել իր գյուղի, իր համագյուղացիների համար, որը հաճելի լիներ և հաճույք պատճառեր համայնականներին:

2000 թվականի ապրիլի սկզբներին Լիոնիդը իր ընտանիքով եկավ գյուղ' ցանկություն ուներ մասնակցելու Զատկի տոնին, որ անհիշելի ժամանակներից հրաշալի էր տոնվում իրենց գյուղում, դա ախալցխացիների ամենասիրած ավան­դական ծիսակատարություններից մեկն է: Տոնը ավարտվեց, նա իր շուրջը հա­վաքեց իր համախոհներին, խորհրդակցելով իր մտադրությունների մասին, որոշեց կազմել հատուկ կոմիտե, որոնց հետ պետք է որոշեին, թե ինչ ուղղություններով խմելու ջուր հասցնեն գյուղ ժողովրդական իմաստությունը ասում է. «Ո°վ է արժանավայել ընկնում պատմության ոսկե ֆոնդը», պատասխանում են' ով կա­ռուցում է եկեղեցի, ով կառուցում է ճանապարհ, դպրոց, թանգարան, գերեզ­մանատուն և ամենագլխակորը' աղբյուր, որ մարդիկ խմեն ու զովանան և մեկ բառով ասեն' «Աստված օրհնի կառուցողներին»

Հին հույները օլիմպիական սրբավայրը կառուցելուց հետո երկրորդ մեծ ի- մաստը համարում էին ջուր բերելը և մեծ օրհնեք հատուցում աղբյուր կառու­ցողներին:

Հույերն ասում էին. «Գնա, որդիս, բարի ճանապարհ և ճանւսպարհին թարմ ջուր», երիտասարդ Լիոնիդը լավ էր հասկանում այս հիանալի միտքը և ուղակի երազում էր իր այդ հոյակապ մտադրությունը իրականացնել:

125

Գյուղի ընկերական կոմիտեի հետ որոշեցին ջուրը գյուղ հասցնել գյուղի հարավ-արեմտյան անտառներով:

Որոշումը խելացի էր, ղրա մասին շատ տարիներ առաջ էին մտադրվել, դեռևս 1830 թվականին, երբ Չրմուկլի-Ծղալթբիլան համալրվեց էրզրումի նա­հանգի Հնձուկ կամ Նորաշեն գյուղի համայնականներով, ավելի խիստ զգացվեց խմելու ջրի պակասը, բոլոր ընտանիքները երազում էին իրենց դռան առջև ունենալ ջրի ծորակ և աղբյուրի ձորից ջուր բերել: Տարիքավոր մարդիկ ասում էին. «Ա՜խ. հջապ կլինի մի մարդ, որ մեր կանանց ու աղջիկներին ազատի խորունկ ձորերից խմելու ջուր բերելու դժվարին աշխատանքից, մեր կանայք ու աղջիկները այղ պատճառով հոդացավեր № ստացել»:

Նոյեմբեր ամսվա սկզբներին էր. մտադրվեցի գնալ, տեսնել այդ հուշաղբյուրը, ինձ մեծ ուրախություն պատճառեց հուշազբյուրի աշխատանքը, համագյուղա­ցիները մեծ հաճույքով ու խանդավառությամբ էին աշխատում, մեծ հետաքր­քրություն ու ուրախություն պատճառեց, երբ տեսա նոր աղբյուրի փոքրիկ պար­տեզի ծառապատումը: Անտառից բերած եղևնու փոքրիկ տնկիների համար ւիոսեր էին փորում, Լիոնիդը բահն ու չափան ձեռքին, աշխատանքային կոշիկ­ներով, աշխատանքային բաճկոնով քրտինքը ճակատին, անվանի գյուղատնտես Սերյոժա Նահապետյանի հետ փորում էր հողը, տնկում ծառը և հարթում հոդը’ քիմերը շարելու համար:

Ծղալթբիլա գյուղից 12 կմ դեպի հարավ-արևմուտք, գեղատեսիլ լեռների, սարերի ու ծաղկաշատ անտւսռների յուրաքանչյուր քարի տակից հոսում մի հոյակապ աղբյուր, սակայն դրանք հավաքելն ու մի խողովակով գյուղ հասցնելը ոչ մի ղեկավար կւսմ չուզեց կամ չկարողացավ գյուղ հասցնել

Լիոնիդ Գոգորյանը դարձավ այդ մեծապատիվ գործի մունետիկը, նա ոչ միայն ջուրը գյուղ հասցրեց, այլ կառուցեց մի քանի հուշազբյուրներ՜ Գյուղի կենտրոնի հուշազբյուրը անցնող-դարձողին ուրախություն ու հիացմունք է պատ­ճառում, մարդիկ ոչ միայն քաղցրահամ ջուրն են ըմպում, այլ նստում ու զո­վանում այդ փոքրիկ պարտեզում ե միշտ իրենց օրհնանքի խոսքն ասում աղ­բյուրը սարից գյուղ հասցնողին:

Այղ քաղցրանամ ջրից մեկ հուշազբյուր չէ, որ կառուցվում է գյուղում. Հայաս­տանից բէրած բազալտ քարից. Գյումրիի վարպետների հմտության շնորհիվ կառուցվում Ւ մի քանի հուշազբյուր:

Երիտասարդ Լիոնիդ Գոգորյանը դեռևս շատ բարեգործական պլաններ ունի: Նա մտադիր է"

- կապիտալ վերանոււ?ղել գյուղի գլխավոր ճանապարհը,֊ ժամանակի ընթացքում ւ[երանորոգել գյուղի նախկին երկհարկանի խա­

նութները:Իրենց աշխատանքով նպաստել են այղ պատվահիշատակ գործին'1. Ալբէրտ Դարբինյան 2 Սերյոժա Նահապետյան3. Սարդիս Ադամյան

12Ն

4. Սիմոն Փոռթոյւսն5. Ստեփան Մոսոյան6. Սարդիս Սադոյան7. Ալեքսան եազարեթյան8. Պետրոս Վարդանյան9. Անտոն Դարբինյան10. Արսեն Գոգորյան11. Մկրտիչ Ավետիսյան12. Սիմոն Սիմոնյան13. Վահան Դարբինյան14. Հովհաննես ԴարբինյանՄասնակիցները շատ են, բավարարվենք թերևս այսքանով:»

Հարգարժան Լիոնիդը որոշեց գյուղի կենտրոնական հուշազբյուրի դիմաճա- կատին ամրացնել մի հուշատախտակ, որը սև մարմարից է, վրան գրված է. «Սեր գյուղի հանգուցյալների հիշատակին»;

Լիոնիդ Սարգսի Գոգորյան

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՍՈՒ(Խ)ՖԼԻՍ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Սուխլիս կամ Սուֆլիս գյուղը գտնվում է Փոցխովի աջ ափին Նավանեբ լեռան լանջին: Ի սկզբանե սուխլիսցիները զբաղվել են այգեգործությամբ և բւսնջարաբուծությամբ, ինչպես նաև անասնապահությամբ: Փոցխովի ձախ ափի երկարությամբ ունեն մեծ հողամաս, որը կոչվում է «Կոնջղա տուզ»: Էրզրումից գաղթելուց հետո այն իրենց փողով գնել են տեղացի թուրք կամ վրացի աղա­լարներից ե դարձրել հացահատիկի դաշտ: Դաշտի միջով անցնում է այսպես կոչված «Սեծ թագավորական» ճանապարհը, որ կառուցվել է 1897 թվականին' ի պատիվ թագւսժառանգ Օեորգի Ալեքսանղրովիչ Ռոմանովի. որը իր հիվան­դության պատճառով պետք է ժամաներ Աբասթումանի առողջարան: Աշխա­տանքին մասնակցում էին շրջանի գյուղերի աշխատավորները: ճիշտ է, վարձա­տրություն կար, բայց շատ քիչ: Վւսրձատրությունը գլխավորապես կատարվում էր «Սուր-խիա» կոչվող ձևով, այսինքն' կոռի ձևով:

Սուխլիսը Ախալցխայից գտնվում է 4 կմ հեռավորության վրա: Փոցխով գետի վրա կա երկու կամուրջ մեկը կառուցվել է 1898 թվականին' Նիկոլայ II կայսեր մոր' Մարիա Ռոմանովայի առաջարկով, որն իր թոռան հեւր ապրում էր Աբաս- թուման թաղամասում և զբոսանքի էր գնում գետի աջ ափերում գտնվող գյու-

127

ղերը' հասնելով մինչև Ծխալթբիլա-տյուղուր Իսկ երկրորդ կամուրջը կառուցեցին վերջին ժամանակներս՝ 70-ական թվականներին:

Սուխլիսը հարուստ գյուղ է: Աշխատասեր սուխլիսեցին նույն հողամասից 2 անգամ է բերք ստանում: Բնական պայմանների առատությունը սուխլիսցուն հնարավորություն է տալիս ունենալու բերքի առատ տեսականի՝ համեղ կար­տոֆիլ. շաղգամ, բոլոկի, կաղամբ, սոխ. անուշահամ կանաչեղեն, տանձի ու խնձորի տարբփ տեսակներ: Կոնջղայում աճում է ցորեն ու գարի: Սուխլիսցիները շրջանում առաջինն են գյուղատնտեսական բերքը շուկա հասցնում: Նրանք իսկական էրզրումցիներ են: Սուխլիսցին գաղթել է 1830 թվականին, էրզրումյան գաղթի տարիներին: Նրանք ընդամենը 20 ընտանիք էին: Նրանց հին գյուղի անունը էրզրումի վիլայեթի Հինձ կամ Հունձ գյուղն է, որը գտնվում է էրզրումից 16 կմ դեպի հյուսիս-արևելք, Արծաթյա գետի նախակունքներում:

ՏՈՀՄԱԿԱՆ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐԸ ԵՎ ԱՎԱԳԸ1. Գորգիկենք - Գրիգոր պապը2. Բաղչողլենք - Հովակիմ պապը3. Դամուռչենք - Հարություն պապը4. Վարդապետենք - Աբրահամ պապը5. Նահապետենք - Սարգիս պապը7. Սարուխանենք - Հովհաննես պապը8. Մաղաքենք - Մկրտիչ պապը9. Պոզոենք - Գրիգոր պապը10. 2-րդ Պոզոենք - Խաչատուր պապը11. Բրուդենք - Հովհաննես պապը12 Կակոենք - Կիրակոս պապը13. Ահարոնենք - Ահարոն պապը14. Սարաբոնք - Պողոս պապը15. Կնյազենք - Միքայել պապը16. Քյոքյաջենք - Հարություն պապը17. Շահինենք - Գրիգոր պապը18 Լորիկենք - Պողոս պապը19. Բայադրենք - Ստեփան պապը20. Հաջի ամին - Կարապետ Երեղյա պապըԵվ այսպես, 20 բախտակից հնձուկցիներ բնակություն հաստատեցին Ախալ-

ցխայի շրջանի Սուխլիս գյուղում: Ըստ տեղեկությունների, Սուխլիսում ապրելիս են եղել թրքություն ընդունած վրացիներ, որոնք քոչել են ուրիշ վայրեր: Հնձուկ- սուխլիսցիներն արդեն 165 տարի է ապրում են իրենց նոր հայրենիքում, կառուցել են հոյակապ երկհարկանի ւրներ՝ ավտոտնակներով. Հայաստանի վարդագույն տուֆը նրանց նորակառույց տների պատերն է զարդարել. Նորաբնակ սուխ- լիսցիները շատ են ուզեցել իրենց նոր գյուղն անվանել «Հունձ», բայց տեղական կառավարիչները չեն թույլատրել այնպես, ինչպես նոր պլանով՝ Ախալցխան

128

Էրզրում անվանակոչելը: Սուխլիսն ունի 540 տնտեսություն, որից միայն 20-ն են աււյրում դրսում, իսկ ազգաբնակչության թիվը հասնում է մոտ 2.000-ի:

Սուխլիսցիները կաթոլիկ են: Դեռ կայարան-օթևանների հարցը չլուծած, աղո­թարանի հովվապետ նշանակվես Արիստակես Շահանյանը: Այդ աղոթարանը միևնույն ժամանակ հանդիսացավ դպրության օջախ շուրջ 80 տարի' մինչև 1910 թվականը: 1910 թվականին բացվեց պետական առաջին կրթարանը' 2 դասարանով: Աղոթարանի զանգը ծառայեց նաև որպես նոր դպրոցի զանգ, որը սիրով ու դժվարությամբ իր երկրից իր միակ էշին բարձել-բերել էր Հաջի ամին' թողած ամեն ինչը: Հաջի ամու և նրա կնոջ' Զմրուխտի բերած հայրե­նական զանգը ղողանջեց շուրջ 80 տարի, հետո հարվածներից ճաքեց, նորոգվեց և մնաց որպես անցյալի վկայություն: Անցան տարիներ, գյուղը աճեց, զարգացավ, ընտանիքների քանակը հասավ 85-ի: Գյուղացիների անձնական միջոցներով 1900 թվականին կառուցվեց նոր եկեղեցի Մի հոյակապ, առինքնող կառույց: Եկեղեցու շինարարությանը մասնակցեցին ամբողջ գյուղով, խաչով-խաչալամով, քահանաներով: Հիմքի փորմւսն առաջին քլունգը խփեց Գորգիկ-Սարգիս պապը և այսպես սկսվեց այդ պատվարժան աշխատանքն ու ավարտվեց 1900 թվա­կանին' գալիք տասնաւկակներին թողնելով հայի մեծ հավատի խորհրդանիշը' եկեղեցին:

1930 թվականին գցվեց խմելու ջրի խողովակաշարը: Փոքր Պամաճի վերին ջրաղացի ափով շարվեցին կավւսշեն խողովակներ (6 կմ երկարությամբ) և գյու­ղացին ստացավ քաղցրահամ խմելու ջուր: Այս մեծ շինարարությունը գյուղի համար երկրորդն էր' եկեղեցուց հետո:

30-ական թվականների սկզբներին գյուղում կազմակերպվեց հանրային տնտե­սություն: Գյուղացիների մեծ մասը մտավ կոլտնտեսության մեջ. թեպետ շատերը ոչ հոժարակամ, բայց հախուռն ժամանակի թելադրանքով

Սկսվեց Սեծ հայրենականը, գյուղից զորակոչեցին 18-ից մինչև 40 տարեկան տղամարդկանց:

ԱՆՎԵՐԱԴԱՐՁ ԳՆԱՑԻՆ.1 Իգիթբաշյան Ղազար2. Իգիթբաշյան Պետրոս3. Աբրահամով Դավիթ4. Շւսհւսնյան Ֆրանց5. Շահանյան Հովակիմ6. էվսոսյան Անտոն7. էվսոսյան Մկրտիչ8. Հակոբյան Ունան9. Հակոբյան Խնկանոս10. Սարգսյան Սիմոն11. Սարգսյան եիկոլայ12. Քեյան Արամ

129

13. Քեյան Մամիկոն14. Պոզոյան Մկրտիչ15. Պոզոյան Հարություն16. Մարզպան Ստեփան17. Աբրահամյան Մկրտիչ18. Համբարձումյան Հարություն 19 Մարզպան Տիգրան20. Մարզպան Խնկանոս21. Արսենյան Հաբեթ22. Շահանյան Հովհաննես23. Սարուխանյան Սերգո24. Հակոբյան Պոզոս25. Մարզպան Ռուօեն26. Մարզպան Գևորգ27. Շահանյան Պոդոս28. էյնոսյան Ղազարոս29. Հարությունյան Եվգինե 30 Հակոբյան Ալեքսան 31. Մարզպան Գրիգոր32 Հակոբյան Գրիգոր33 Շահանյան Գրիգոր34 Պոզոյան Սերոբ35. Շահանյան Հարություն36. Պոզոյան Հարություն37. Պոզոյան Հարություն38. Սարգսյան Ալեքսան39 Շահանյան Ստեփան40 Սարուխանյան Սերգո41 Արսենյան Արտուշ42 Կարապետյան Հայրապետ43. Մովսիսյան Հակոբ44. Համբարձումյան Հաբեթ45. Հարությունյան Ստեփան46. Կարապետյան Մկրտիչ47 Մովսիսյան Ինզասոս48 Մաղաքյան Մադաք49 Մովսիսյան Վանո50 Շահանյան Խաչատուր 51. Բախչինյան Հովհաննես52 Բախչինյան Ալեքսան53 Շահինյան Լեոն

130

54. Սարգսյան Սիմոն55. Իգիթբաշյան Վարդան56. Աբրահամյան Հակոբ57. Կարապետյան Միսակ58. Շահինյան Համբարձում59. Բախչինյան Հովսեփ60. Շահանյան Խաչատուր61. Հակոբյան Պետրոս62. Իգիթբաշյան Դավիթ63. Իգիթբաշյան Աբրահամ

Զոհվածներից շատերը երիտասարդ էին, դեռևս ընտանիք չկազմած: Համա­գյուղացիները հոգու պարտք համարեցին նրանց հիշատակը հավերժացնել: 1978 թվականի հոկտեմբերի 4-ին առաջ քաշվեց հուշարձանի կառուցման հարցը: Նիստը հավանություն տվեց այդ նախաձեռնությանը ե հայտարարեց հուշարձանի կառուցման մասին: Ընտրվեց 20 անձից կազմված հանձնախումբ, որը պետք է կազմակերպեր այդ շատ պատասխանատու աշխատանքը: Երևան գործուղեցին Շահինյանին, Սարուխանյանին, Աղաբաբյանին. որոնք պետք է պայմանագիր կնքեին Երևանի նախագծային բյուրոյի հետ հուշարձանի կա­ռուցումը սկսելու և ավարտելու համար: Հաջողվեց գտնել ճարտարապետ Գ Ս. Թումասյանին. քանդակագործ Դանիելյանին և աշխատանքն սկսվեց: ժողովուրդն աշխատում էր մեծ խանդավառությամբ. Հուշարձանի տեղը շատ հարմար էր' գյուղից քաղաք տանող ճանապարհի վրա, այն տեղում, որտեղ ռազմաճակատ գնացողներն իրենց վերջին հրաժեշտն էին տվել հարազատներին: Հուշարձանը դարձել է սրբավայր, ուր նորապսակներն իրենց ամուսնական երդումն են տալիս՛

Հուշարձանի տեղը նախկինում քարքարոտ անապատ էր, իսկ հիմա' մի գեղեցիկ հանգստավայր. Սուխլիսցիներն ամենայն խստությամբ հետևում են հուշարձանի շրջապատին, ջրում ծառերն ու խոտը, ցանում անթառամ ծա­ղիկներ: Հուշարձանի հանդիսավոր բացումը կատարվեց ամբողջ շրջասի աշ­խատավորների ներկայությամբ, նվագում էր երկու նվագախումբ' զինվորական և ազգային: Բացումից հետո կազմակերպվեց մեծ ճաշկերույթ. Եղանակը շատ լավ էր, բայց միջօրեից հետո տեղաց հորդ անձրև, հնարամիտ սուխլիսցիները վրաններ կապեցին և ճաշկերույթն անցավ պլանավորվածի պես: Հուշարձանի մասին առավել մանրամասն տեղեկություններ ու լուսանկարներ ունի Սուխլիսի բնակիչ, անվանի մանկավարժ Հարություն Սարգսյանը

ՍՈՒԽԼԻՍԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՐԹՕՋԱԽԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Աներկբա է, որ հայի համար ուսումն ու հավատը միշտ եղել են առաջնակարգ Մենք' էրզրումյան հայերս, բոլոր տեսակի տառապանքների բովում մտածել ենք ուսման, կրթօջախներ հիմնելու մասին' հավատալով, որ առանց ուսման ոչ կյանք կա, ոչ էլ' ապրուստ:

Ըստ տված տեղեկությունների' Սուխլիսի եկեղեցուն կից կրթօջախի առաջին վարժապետը եղել է անվանի հոգեորական Արիստակես Շահանյանը: Մինչե պետական ղպրոց ունենալը այն աղոթարանին կից երկտարյա ուսումնարան էր, որտեղ գլխավորապես ուսուցանել են եկեղեցական շարականներ և աղո­թարաններ: Այղ արժանավայել աշխատանքում մեծ լումա ունեն արժանահի­շատակ Պոզոյան Պետրոսը, որը մինչև հիմա էլ հայտնի է «վարժապետ» անու­նով: ժամանակի մեծանուն վարժապետներից են Ալեքսան Բախչինյանը, Լեոն Շահանյանը, Մկրտիչ Պողոսյանը, Հովհաննես Աբրահամյանը և այլք:

Շուրջ 80 տարի գյուղի մանուկները, օրինական դպրոց չունենալու պատ­ճառով մայրենի լեզուն ու գրականությունը սովորել են ընտանեկան բնույթի դպրոց-սերտարաններում: 1910 թվականին գյուղի ուսումնասեր մւսրդիկ դիմեցին կառավարական օրգաններին վարձով բացելու առւսջին դասարան (նույն դա­սասենյակում, որտեղ տարվում էին հոգևոր դասընթացներ) Նոր դպրոցի առւսջին դասարանի ուսուցիչ նշանակվեց Գրիգոր Զւսքարի Ջանոյանը (Գրիգոր վար­ժապետը). Գրիգոր վարժապետին փոխարինել է Հովհաննես Աբրահամյանը: 1928 թվականին դպրոցում սկսեց աշխատել Ալեքսան Հարությունյանը: Այդ տարիներին նրա հետ աշխատել են Պապոյան Մանիկը, Կուրղինյան Ռիման, Մանասյան Շամուն, Զւսրոխչյան Ռիման, Սաբուջյան Աշոտը և շատ ուրիշներ: 1932 թվակա­նին Սուխլիսում արդեն կային առաջին, երկրորդ, Երրորդ դասարաններ և դպրոցը դարձավ լրիվ տարրական:

1932 թվականին որպես դպրոցի շենք տրամադրվեց եկեղեցու նախկին օժան­դակ կառույցը և մի վարձու սենյակ: Աշակերտների թիվը հասավ 5-6 տասնյակի, իսկ ուսուցչական կոլեկտիվինը' 6-ի: Դպրոցի տնօրենը Ալեքսան Հարությունյանն էր, հետո' Աշոտ Խաչատուրի Մարկուպչյանը, ուսուցիչները' Գևորգ Մկրտչի Քոքչ- յանը, Վերա Պետրոսյանը, Յուլա Հարությունյանը:

1936 թվականին դպրոցի տնօրեն նշանակվեց Գևորգ Քոքչյանը1937-38 ուստարում բացվեց հինգերորդ դասարանը Ուսմասվար նշանակվեց

Հարությունյան Եվգենյան: Այդ տարիներին աշխատում են ծնունդով սուխլիսցի շատ ուսուցիչներ Հարություն Սարգսի Սարգսյանը, էսայի Շահինյանը, տնօրեն Հարությունյանը:

1940 թվակւսնին դպրոցը դարձավ լրիվ յոթնամյա: Տնօրեն նշանակւէեց Սի- րանուշ Ռաֆայելի Յասդյանը: Նույն տարում մեծ շուքով տոնվեց առաջին յոթ­նամյակն ավարտողների «վերջին զանգը»: Այդ օրը գյուղում չէր լռում դհոլ- զուռնայի ձայնը:

Սկսվեցին պատերազմի ահավոր ւրարիները: Վերջին տղամարդ ուսուցիչները'

132

Եսայի Շահինյանը ե ՊԵտուշ Պողոսյանը նույնպես կանչվեցին բանակ: Դպրոցում մնացին ուսուցիչ կանայք, տնօրեն դարձավ Ռաիսա Դավթյանը, նրա տեղը նշանակվեց Միքայել Լորիկյանը, որն աշխատում էր Ծղալթբիլայի միջնակարգ դպրոցում4 լեզվի ե գրականության ուսուցիչ: Լորիկյանն իսկապես կոչված էր ուսուցիչ լինելու, նա լավ տիրապետում էր հայոց լեզվին ու գրականությանը, հարգված էր բոլորի կոդմից: 1955 թվականին Լորիկյանի հիվանդության պատ­ճառով նրան փոխարինեց Գևորգ Հարությունի Մարզպանը' աշխատելով 10 տա­րի. Այս տարի կրթօջախը կտա իր 38-րդ շրջանավարտները:

Շրջանավարտներից շատ-շատերը ստացան բարձրագույն կրթություն, համա­լրեցին գյուղի միջնակարգ դպրոցի ուսուցչական կազմը. Ոմանք ստացան գիտական աստիճաններ: Սուխլիսը շրջանի ամենագրագետ համայնքն է, ունի բոլոր մասնագիտությունների գծով կադրեր, տեղացի մասնագետներից շատերն աշխատում են շրջանից դուրս:

Փառք ու պատիվ կրթօջախի անխոնջ մշակներին:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՍՈՒԽԼԻՍ ՀԱՏԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԵՐԸ

(Գրի եմ առնում երկու սերունդ. 1830 թվականից մինչև 1900 թվականը)

Սուխլիսցիները Էրզրումի վիլայեթի Հնձուկ կամ Հունձ գյուղից են և 1830 թվականին 20 ընտանիքով գաղթել են Ախալցխայի փաշայություն:

Ա. ԳՈՐԳԻ ԿԵՆՏ տոհմը (Մարզպաններ)1. Սերոբ - Սիմոն, Լեոն2 Վանո - Մարգիս, Վանիկ, Խաչատուր3 Տիգրան - Մարգիս, Մարտիրոս. Խնկանոս, Ալեքսան4 Քերոբ - Հովհաննես5 Գրիգոր - Աբրահամ, Սերոբ. Հակոբ, Մկրտիչ6. Միքայել - Մարգիս, Մկրտիչ, Պնտրոս

Բ. ՎԱՐԴԱՊԵՏԵՆՔ (Մովսիպան)էրզրումյան պապը' ԱբրահամՏղաները' Աղաբաբ, Միքայել, Հակոբ, Պետրոս, Մովսես1. Աղաբաբ - Ռաֆայել, Եղիա2. Միքայել- անզավակ3. Հակոբ - Աբրահամ, Հովհաննես4 Պետրոս - Ավետիս5 Մովսես - Գաբրիել, Ստեփան, Պողոս, Հովհաննես, Մկրւրիչ

Գ. ԲԱՂՉՕՂԼԵՆՔ (Բախչինյան)էրզրումյան պապը Հովակիմ

133

Տղաները' Մկրտիչ, Ստեփան, Հովհաննես, Արիստակես, Սանաս, Մինասէ- ՄԿոփհչ2. Ստեփան - Հարություն, Պետրոս3. Հովհաննես - Գրիգոր, Հարություն 4 Արիստակես - անզավակ5. Սանաս - Ատն, Հովակիմ, Սիմոն6. Մինաս - Սինաս, փրանգ

Դ. ՇԱՀԻՆԵեՔ (Շահինյան)էրզրումյան պապը' ԳրիգորՏղաները' Հարություն, Դիմո, Պողոս, Պետրոս1. Հարություն - Մկրտիչ, Հովհաննես. Խաչատուր2. Դիմո - Մելքոն, Սարգիս3 Պողոս - Արիստակես4. Պետրոս - Ավետիս, Մարտիրոս, Գրիգոր

Ե. ՄԱՐԱԲՈՆՔ (Հակոբյան)էրզրումյան պապը' ՊողոսՏղաները' Հակոբ, Խաչատուր, Սկրտիչ, Հովհաննես1. Հակոբ - անզավակ2 Խաչատուր - Ալեքսան3. Սկրտիչ - Կարապետ4 Հովհաննես - Հովսեփ, Մկրտիչ5. Հովհաննես - Հակոբ. Իվան

Ջ. ՔԱՄՅԱՉԱՋԵՆՔ (էքնոպան)էրզրումյան պապը' ՀարությունՏղաները' Անաստաս. Հովհաննես, Ղազար, Գրիգոր1. Անաստաս - Հարություն, Ունան2. Հովհաննես - էքնատոս3. Ղազար - Պողոս, Պետրոս4. Գրիգոր - Հարություն, Վանո, Սկրտիչ. էքնոս Կարապետ, Ավետիս

Լ ԿՆՅԱՋԵՆՔ (Համբարձումյան)էրզրումյան պապը' ՄիքայելՏղաները' Համբարձում, Խաչատուր, Սաքո-Ունան1. Հւսմբարձում - Միքայել, Ղազար, Սիմոն2. Խաչատուր - Հարություն. Հովհաննես. Իսպիրիտոն, Համբարձում, Սաթեոս3 Սաքո-Ունան - Հարություն, Հովհաննես

134

Ը. ՆԱՀԱՊԵՏԵՆՔ (Նահապետյան)էրզրումյան պապը' ՍարգիսՏղաները' Հովհաննես, Մկրւրիչ, Նահապետ, Կարապետ1. Հովհաննես - Հակոբ, Օգոսւրին, Սարգիս2. Մկրւրիչ - անզավակ3. Նահապեւր - Պետրոս, Հովհաննես, Կարապեւր4. Կարապեւր - անզավակ

Թ. ԱՀԱՐՈՆԵՆՔ (Իգիթբաշյան)էրզրումյան պապը' Անտոն Տղաները' Պետրոս, Հովհաննես, Պողոս1. Պետրոս - Հակոբ2 Հովհաննես ֊ Գավիթ3. Պողոս - Հովհաննես, Պետրոս

ժ. ԱՆՋԻԳՆՔ (Պոզոյան)էրզրումյան պապը' Գրիգոր Տղաները' Պողոս, Սերոբ, Պետրոս 1 Պողոս - Սիմոն, Հարություն, Հակոբ2. Սերոբ - Ալեքււան, Օքոլ-Գրիգոր. Իվան-Հովհաննես3. Պետրոս - Հովհաննես, Գրիգոր, Ենովք, Կարդան

ԺԱ. ԴԱՄՈՉԵՆՔ (Հարությունյան, Կարապետյան)էրզրումյան պապը' ՀարությունՏղաները՛ Խաչատուր, Հարություն, Հովհաննես, Կարապետ1. Խաչատուր - Խնկանոս, Վանո, Պողոս, Սկրտիչ, Արսեն2. Հարություն ֊ անզավակ3 Հովհաննես - անզավակ4 Կարապետ - Գրիգոր, Կոստան, Ստեփան

ԺԲ. ԿԱԿՈԵՆՔ (Շւսյրաթյւսն)էրզրումյան պապը՝ Կիրակոս Տղաները' Համբարձում, Գալուստ1. Համբարձում - Կիրակոս, Գրիգոր. Նիկողոս2. Գալուստ - Միքայել, Կերոն, Եղիսաբեթ, Սրբուհի

ԺԳ. ՍԱՐՈՒԽԱՆԵՆՔ (Սարուխանյան)էրզրումյան պապը' ՀովհաննեսՏղաները' Հովհաննես. Եզնիկ, Աղաջան, Խաչատուր1. Հովհաննես - Ադաջաս, Մկրտիչ, Օգոստին, Խաչատուր2. Եզնիկ - Սիսակ

135

3. Աղաջան - Եզնիկ, Հովհաննես, Հարություն4. Խաչատուր - Վասիչկա. Սերգո, Մկրտիչ

ԺԴ. ՀԱՍԱՍԵՆՔ (Շահանյան)էրզրումյան պապը՜ Հակոբ Տղաները' Մկրտիչ, Հովհաննես1. Մկրտիչ - Հակոբ, Մկրտիչ. Մարտիրոս2. Հու1հաննես - անզավակ

ԺԵ. ՕՂԵԴԻՆՔ (Լորիկյան)էրզրումյան պապը' Պողոս Տղաները' Հովհաննես, Պողոս, Միքայել1. Հովհաննես - անզավակ2. Պողոս - անզավակ3. Միքայել - Հովհաննես, Պողոս

ԺՋ. ՍԱՂԱՔԵՆՔ (Սաղաքյան)էրզրումյան պապը' Մարգիս Տղաները' Քերոբ Մաղսյք1. Քերոբ - Հու1հաննես, Մկրտիչ, Արշւսկ 2 Մաղաք - Քերոբ, Մարգիս

ԺԼ ՊՈԶՈԵՆՔ (Պետրոսյան, Պոզոյան)էրզրումյան պապը' Մարտիրոս Տղաները' Վարդապետ, Խաչատուր1. Վարդապետ - անզավակ2. Խաչատուր - Պողոս, Մարտիրոս, Մկրտիչ

ԺԸ. ՔՅԱԴՐԵՆՔ (Քանայան)էրզրումյան պապը' Սերոբ Տղան' Ստեփան1. Ստեփան - Սերոբ, Գրիգոր, Գևորգ, Պողոս

Ժ0. ԲՐՈՒԴԵՆՔ (Բրուդյան)էրզրումյան պապը' Հովհաննես Տղաները' Սերոբ, Մարգիս1. Սերոբ - անզավակ2. Մարգիս * Հովհաննես, Սերոբ

Լ. ՀԱՋԻ֊ԱՍԻՆ (Երեզյան)էրզրումյան պապը' Կարապետ

Հաջի ամին եղել է անզավակ, իր կնոջ' Ջմրուխտի հետ գաղթել է էրզրումի վիլայեթի գյուղերից (գյուղի մասին չի հիշատակված): Նա եղել է շատ բարեգործ մարդ, հանգրվանել է հնձուկցիների հետ Սուխլիսում:

Ավելի ուշ Սուխլիսում բնակություն են հաստատել մի քանի ընտանիքներ, որոնք հնձուկցի չեն:

1. Վարևանցի (Ախալքալաքի շրջան) Խաչատուր Տղաները' Ալեքսան, Մկրտիչ1. Ալեքսան - զոհվել է2. Մկրտիչ - Ալբերտ, Խաչատուր, Հովհաննես

2. ԱՐՏԻՍԵՆՔ (Մամուլով)Տղաները' Խաչատուր, Արտեմ, Գրիշա, Սիմոն3. ՍՈՍԵ ՓԱՇԱՅԵՆՔ (Սանիշվիլի)Տղաները' Ռաֆայել, Գևորգ, Սուսո4. ԱԼԲԵՐՏՅԱՆՏղաները' Պետրոս, Միքայել. Գալուստ, Պողոս5. ԴԻԼԲԱՐՅԱՆՏղաները' Հովհաննես, Միքայել, Դերձակ. Համբարձում, Հովհաննես 6 ՑԱՍՉԵՆՔ (Էպրիկյան)Ստեփան - ունի երեք աղջիկներ7. ԿԱՐԱԽԱՆՅԱՆ Տղաները' Հեյգ, Ալեքսան 8 ԱԲԳԱՐՅԱՆ Տղաները' Սիմոն, Սիսակ9. ԵՍԱՅԱՆՏղաները' ժորա, Արշակ, Պետրոս, Սիմոն10. ԴՈԽՈԵՆՔ (Օրօջալա)Դոխինար, Համբարձում11. ԿԱՏԱՐԱՉՅԱՆ Սերգո12. ՓՈՒԹՈՒԴՅԱՆ - Միսակ, Գևորգ13. ՍԱՐԳԱՐՅԱՆ ֊ Հովհաննես, Անտոն14 ՔԵՅԱՆ - Հովհաննես, Աղվան, Միքայել, Աարդւսն15. ԲՍԴՆԻՔՅԱՆ ֊ Մկրտիչ, Մկրտիչ16. ՔՈՒՉՈՒՐՅԱՆ - Հարություն, Լևոն17 ՔՈՍՅԱՆ - Գրիգոր18 ԹԻՖԼԻՍՑՈՆՅ - Միքայել, Հովհաննես

137

ԻՄ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼԱԿԱՆ ԽՈՍՔԸ ՍՈՒԽԼԻՍԻ ԲՆԱԿԻՉ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՍԱՐԳՍԻ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻՆ

Իմ այս աշխատանքը չէր գրվի, եթե չօգնեին մի քանի շնորհալի ընկերներ, որոնց թվում' Հարություն Սարգսի Սարգսյանը: Նա ծնվել է Սուխլիսի հայկական համայնքում, 1917 թվականին: Նախնական կրթությունն ստացել է հայրենի գյուղում: 1936-ին ավարտել է Ախալցխայի հայկական մանկավարժական տեխ­նիկումը U ւսշխատանքի անցել Ախալքալաքի շրջանի Վաչկա գյուղում' որպես ուսուցիչ:

1938 թ. վերւսղարձել է հայրենի գյուղ ե աշխատել որպես մաթեմատիկայի ե ֆիզիկայի դասատու:

1940 թվականին զորակոչվել է բանակ, մասնակցել Երկրորդ համաշխարհա­յինին: Զորացրվել է բազում շքանշաններով ն պատվոգրերով: 1951 թվականին ավարտել է Թբիլիսիի երկամյա ուսուցչական ֆակուլտետը, 1954 թվւսկանին նշանւսկվել է Մ. Պամաճի ութամյա դպրոցի տնօրեն:

1968 թվականից մինչև թոշւսկի անցնելը աշխատել է «Կյանքի ուղի» գյուղի միջնակարգ դպրոցի մաթեմատիկայի ուսուցիչ, որոշ ժամանակ' գյուղխորհրդի նախագւսհ, կոլտնտեսության նախագահ Միշտ եղել է անվանի մւսրդկանց շար­քերում:

Մասնակից է եղել գյուղ առաջին աղբյուրի կառուցմանը, ինչպես նաև մաս­նակցել է Հայրենական պատերազմում զոհվածների հիշատակին կառուցված հուշակոթողի կւսռուցման աշխատանքներին:

Պարոն Հարությունյանին ցանկանում եմ առողջություն հաջողություններ ե երկար կյանք:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՍԱԶԵԼ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ

Սազելը Ախալցխայի շրջւսնի հայաբնակ հարուստ գյուղերից մեկն է՛ բնաշ­խարհի աննկարագրելի հրաշագեղությամբ: Քանի՜- քանի տարի, դեմուդեմ նս­տած. անձայն զրուցում են գյուղն ու Դիպակ սարը, որի ստորոտը ծածկող անտառը ձգվում է մինչև Սազելի դաշտերը: Ինքը՝ գյուղը, Սազելի Կոնդ կոչվող բարձունքի հարավային կողքին է' զինվորական շարասյուն հիշեցնող տների դասավորությամբ:

Երբ մեքենան Ախալցխայից բարձրանում է Մարտա կոչվող զառիթափ ճանա­պարհով. առանց ահի չես կարող ներքև նայել և ընդամենը սրտատրոփ սպասում ես ուղևորության ավարտին: Բայց, չանցած 10-15 րոպե, աչքերիդ առջև բացվում է մի հոյակապ տեսարան ղիմահայաց փռված է այգիների ու անտառի հետ ողջագուրվող Խյակ գյուղը' հոտավետ ծաղիկներով, քչքչան աղբյուրներով: Հետո ճանապարհը ոլորան է տալիս դեպի աջ Իսկ ձախ կողմում ծառուղիներով

138

մոտենում ես Հայրենական պատերազմում զոհված 57 սազելցիների անմահ հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողին:

168 տարի առաջ' 1830 թվականին, էրզրումյան գաղթի արդյունքում, Սազելում բնավորվեց 8 ընտանիք.

1. Ուռումողլենք2. Խաչոյենք3. Յադոյենք4. Ալեքսանենք5. Թումասենք6. Պապինենք7. Կապուտենք8. ԱզատենքՆրանք Արեմտյան Հայաստանի էրզրում (Կարին) վիլայեթի Ունջա գյուղից

էին:Ունջան գտնվում է էրզրումից հյուսիս-արեելք, Թորթում լիվայի կազմում'

Նորաշենի, Հնձուկի, Սամախաթունի, Չիքլեկի ե ուրիշ հայկական գյուղերի հարևանությամբ: Գաղթի ճանապարհին շատ անգամ էին գյուղերի տեղահան եղած բնակիչները գտել ու կորցրել միմյանց, բայց ի վերջո' Ախալցխայի փաշա­յություն հասնելով (որը շատ վաղուց չէ, ինչ գրավվել էր ռուսական կայսրության կողմից), վերագտան մեկ՜մեկու ե կազմեցին իրենց նոր համւսյնքը 12 ընտանիք, որոնցից 3-ը մի քանի տարի հիմնավորվեց Միքելծմինթա գյուղում. Փոցխովի ափին, սակայն նկատի ունենալով, որ շրջակայքում հւսյեր չկան, տեղափոխվեցին Սազել: Ունջացի-սազելցիներից 2 ընտանիք նախապես բնակություն է հաս­տատած եղել Ծուղրութում: Իմիջիայլոց, Յաղիկարենց և Սոփերենց ընտանիք­ները, որ ավելի քան 10 տարի ապրել էին Սազելում, հետո տեղափոխվեցին ճուլղա:

Ըստ սազելցիների' գյուղի նախկին բնակիչները թուրքեր ու հայեր են եղել: Վերջիններս գլխավորապես խոսելիս են եղել թուրքերեն, բայց ունեցել են իրենց աղոթարանը և գերեզմանոցը: ժամանակի ընթացքում նրանք թողել են գյուղը, քոչել Գորվա կողմերը, ուր շատ կային հայկական գյուղեր: Այս տեղեկությունները սազելցիները քաղել են մի թուրքից, որը ժամանակին գյուղի յուզբաշին էր: Նրա կինը հայ էր' Սոֆիկ խանումը, իր ամուսնու' ճոնխունի հետ հայ-թուրքական հարաբերություններում դրական դեր խաղացած մի կին:

Սազելում հաստատված գաղթականները փափագում էին կառուցել իրենց աղոթարանը: Նրանց ուղղորղում է ճոշիուն աղայի խոսքը. «Կարիք չկա նոր տեղ փնտրել ձեր եկեղեցին կառուցելու համար: Ես ցույց կտամ հայկական հին ժամատան տեղը, որի հիմնաքարերը երևում են...»: Այդ աղոթարանի հիմքի վրա էլ 1876 թ. սազելցիները կառուցեցին իրենց եկեղեցին և անվանեցին Ս. Խաչ: Եկեղեցին 30-ական թվականներից փակ էր, նրա բացումն սկսվեց 90- ական թվականներին և ներկայումս գործում է. ունի իր քահանան:

Սազելցիների հիմնական զբաղմունքը հողագործությունն ու անասնւսպա-

139

հությունն է: Գյուղը հայտնի է իր աճեցրած կարտոֆիլով ե աշնանացանով: Մրգատու ծառեր քիչ են եղել' բացի սալորենուց ու ջանջուլից: ժամանակի հոլովույթին զուգահեռ տնկվել են նաև խնձորենիներ ու տանձենիներ: Որոշ սազելցիներ զբաղվել են նաև մեղվապահությամբ: Գյուղի ղիմացի սարերում շատ են եղել աղբյուրներ, բայց, ըստ երևույթին, հեռավորության պատճառով, սազելցիները երկար ժամանակ օգտագործել են մուրակա ձորի ջուրը' տուն հասցնելով այն բավականին դժվարությամբ: 1905 թ գյուղի բնակիչ ուստա Ղատիմը մոտակա սարալանջի ւսդբյուրից իր նախաձեռնությամբ քարե քայրեղներով ջուր հասցրեց գյուղ, սակայն այն անբավարար էր' բոլոր հոգսերը հոգալու: Եվ գյուղացիները Մամիկոն Սիմոնյանի նախաձեռնությամբ դիմացի սարի «ճոպուռ» կոչվող տեղանքից 1955-60 թթ֊ նոր աղբյուրի ջուր բերեցին գյուղ, որով բավարարեցին բոլորին:

Սազելի եկեղեցին շատ մեծ չէ, բայց հարմարավետ է այն կանանց համար' վերնատուն է, ժամահարթակ' տղամարդկանց համար, ունի փոքրիկ խորան, որտեղ պատարագ է մատուցվում, նրա աջ և ձախ կողմերում կա երկու ավան­դատուն և կնքարան:

Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցել է 1872-ին: Նրա կառուցմանը մասնակցել է ամբողջ գյուղը, բայց հիմնական' առանձնապես քարի աշխատանքը կատարել են 2 հույն վարպետներ' Միքելծմինտա գյուղից (անունները չեն հիշարկված):

Ունջայից գաղթողները հետները բերել էին հինգ աղոթագրքեր, որոնք առ այսօր պահվում են եկեղեցում: Սեկը' «Շարակւսն», 18x25-ի վրա, 300 էջ, երկուսը «Գործք Առաքելոց», երկուսը' «Սաղմոս»

Սազելցիները պատմում են, թե երբ 1936-ին փակեցին եկեղեցին, նրա ողջ ունեցվւսծքը' սրբապատկերներ, խաչալամներ, բուրվառներ, քահանաների զգեստ­ներ. պատւսրագի սրբաթասեր և շատ ուրիշ իրեր բռնագրավվեցին և հանձն­վեցին քաղաքի թանգարանին' խոստանալով դրանք հետագայում պահ տալ պետական թանգարանին: Սակայն ողջ ինչքը կորած է հետքերն ւսնգամ չկան

Եկեղեցին վերածվեց պահեստի... մինչև 1987 թվականը: 1988-ին Աստծո տունը վերանորոգվեց և սուրբ օջախի տեսքի բերվեց՜

Եկեղեցու բակում են հուղարկավորված արժանահիշատակ տեր Բարդուղի- մեոսը, տեր Սահակը:

Սազելցի հավատացյալներն իրենց նորընծա վարպետ Գարեգին Բալասան- յանի ղեկավարությամբ ամեն կիրակի կամ շաբաթ լսում Են օրվա սուրբ պատւսրագները խոստովանում, սրբություն առնում և հոգեպես մաքրված դառնում տուն:

Եկեղեցին երկար տարիներ օծված չի եղել Օծումը, որին մասնակցում էր 7 քահւսնա (2-ը հրավիրվել էին էջմիածնից), կատարվեց 1910 թվականին, Բարդուղիմեոս քահւսնայի ղեկավարությամբ՜

Գյուղի եկեղեցին մինչև օծումը' մինչև 1910 թվականը, գմբեթ չի ունեցել:1876 թ հին եկեղեցու վրա կառուցեցին առաջին աղոթարանը: Ծիսակա­

տարությունները, ջահանւս չունենալու պատճառով կատարում էին տիրացուները

140

Նախկին ունջեցի Հովհաննես քահանան ապրում էր Թափածմինտա գյուղում, երեք տարուց հետո տեղափոխվեց Ծուղրութ, իսկ 1840-ին' Սազել, ուր հովվեց մինչև իր կյանքի վերջը:

Սազելի ձորի պռնկին կա մի շատ հին սրբավայր: Տեղացի թուրքերի տված տեղեկությունների համաձայն, այն գոյություն է ունեցել մոտավորապես տասնե­րորդ դարից և այնտեղ հավաքվելիս են եղել տարին երկու անգամ' փետրվարին ու հունիսի 20-25-ին: Հավւսքվողները երիտասարդներ էին. որ գնում էին «վիճակ հանելու»:

Ըստ որոշ տեղեկությունների' Խակ գյուղի տակ, ճանապարհի աղբյուրից քիչ վերև, մեծ գյուղ է եղել, որի յուզբաշուն են ենթարկվել շրջակա գյուղերը: Հիմա այդ գյուղը չկա, սակայն տրակտորիստները վկայում են. որ այդ դաշտում երկաթե խողովակներ տեղադրելիս հողի միջից հանել են պատի տաշած քարեր, մարդու ոսկորներ, պղնձյա իրեր...

20-րդ դարի սկզբներին, ինչպես ամբողջ աշխարհը, այնպես էլ սազելցիները, հեղափոխական ժամանակաշրջան էին ապրում: Առաջին համաշխարհայինի տարիներին պատերազմին մասնակցած ութ երիտասարդներից Մինաս Թորոս- յանը, Հովհաննես Համբարյանը, Կարո Համբարյանը, Կարապետ Սիմոնյանը ետ չվերադարձան:

1917-ի փետրվարյան հեղափոխությամբ տապալվեց ցարական ինքնակալու- թյունը, շատ ազգեր ինքնուրույն պետություններ կազմեցին: 1918-ի մարտի 26-ին, վրացական մենշևիկյան կառավարությունն իրենն հայտարարեց նախկին պետությունը: Տեղացի թուրքերը, չցանկանալով մնալ վրացական կառավարու­թյան ղեկավարության ներքո, Ախալցխայում ապստամբեցին և պայքարի դուրս եկան վրացիների ու հայերի դեմ: վերջիններս, գյուղերը պաշտպանելու համար կազմեցին ինքնապաշտպանական խմբեր: Սազելի դիմացի սարը դարձավ ինքնապաշտպանության մարտադաշտը. Այդ մարտերում քաջաբար կռվեցին շատ-շատերը, բայց ցավոք, եղան նաև զոհեր' Եղիշե Թորոսյւսն, Գրիգոր Համբար- յան, Հովհաննես Չախալյան, Հովհաննես Գալստյան:

Արժե հիշատակել ևս մի քանի փաստեր, որոնք փրկվել են մոռացության ճիրաններից. Սազելի դիմաց. Սազանաուրենց արտեր անվամբ մի դաշտ կա: 1981 թվականին այդ դաշտով ջրի համար խողովակներ անցկացնելիս մեխա­նիզատոր Խաչատուր Քրդյանը, որ առուներ էր փորում, հողի միջից գտավ մի քառակուսի պղնձյա հին կնիք' «Մանուկ աղա Գրիգորյան» մակագրությամբ

Աղա Քաջո-Կարոյենց արտերն այդպես են կոչվել ախալցխացի Քաջավան- Կարոյի անունով, որը Սազելից գնեց 10 հեկտար հողւսմաս:

Սազելի կոլեկտիվ տնտեսությունը կազմակերպվել է 1931 թ մարտին: Նրա առաջին նախագահ նշանակվեց Սամիկոն Սիմոնյանը՜ Սկզբնական շրջանում ինքն էր նան հաշվապահը:

Քանիցս Սազելը շրջակա գյուղերի հետ համատեղ, միասնական կոլտնտե­սություն կամ խորհտնտեսություն է կւսզմել:

Ներկայումս Սազելը 150 տնտեսություն ունի' չհաշված նախկին ԽՍՀՄ-ի տարբեր տարածքներում ապրող 90 ընտանիքները: Արտագնացությունը և

141

մոդայիկ էր, և ապրուստ ունենալու կարիք-պահանջմունքից թելադրված անհրա­ժեշտություն, մանավանդ' 80-90-ականներին: ճանապւսրհների փակվելը, փողի արժեզրկումը շատ անգամ թույլ չէին տալիս հասնել հարազատների հուղար­կավորությանը: Սակայն դեռ կան իրենց բնօրրանի հետ նվիրական կապերով կապված մարդիկ: Գուցե թե դա բացատրվի նրանով, որ գյուղում կան ակումբներ, մարզահրապարակներ, գործող եկեղեցիներ և հայկական դպրոց:

Վերջին ժամանակներս գյուղում նոր տներ չեն կառուցվում: Պատճառը ոչ թե շինանյութի լինել-չլինելն է, այլ այն, որ գրեթե բոլորն ապահովված են հարմա­րավետ տներով: Դրա արմատները գալիս են 1960-70-ական թվականներից, երբ լայն թափ առավ բնակարանաշինությունը, մեկը մյուսի հետևից վեր էին խոյանում տուֆակերտ տները' ավտոտնակներով, առանձնագոմերով: Մեծամաս­նությունը տներում ունեին կոյուղի, լոգարան, զուգարան, արհեստանոց և բազում այլ հարմարություններ:

Սազելցիները խիստ գրասեր են: Գաղթից հետո գյուղում հիմնավորվելով' ստեղծեցին ծխական դպրոցներ Ընդունված սովորույթի ու կարգի համաձայն՜ քահանաները հովվապետությանը զուգահեռ նաև ուսման գործի կազմակերպիչ էին, ավելին' երիտասարդությանը խրախուսում էին ուսումնառության նպատակով այլ քաղաքներ գնալ: Այս գործում մեծ ավանդ ունեն Բարդուղիմեոս քահանան, տեր Ղազարոսը, ւրեր Սահակը

1890-ականներին, գյուղական խորհրդի որոշումով բացվեց առաջին դասարան, որը հաջորդ դարասկզբին արդեն անվանվում էր տարրական դպրոց: Սազելում սովորելու էին գալիս օրալցիները, խակցիները, ղուլալիսցիները: Դպրոցը պետական չէր, բնականաբար ուսումն էլ պարտադիր ու անվճար չէր:

1931-32 ուստարում Սազելում բացվեց առաջին պետական դասարանը ուսուցիչներ նշանակվեցին Երվանդ Սիմոնյանը, տիկին Արուսյակը Հետագա տարիներին անվանի ուսուցիչների թիվը համալրվեց

1949-70 թվականներին գյուղում գործեց 8-ամյա դպրոցը, իսկ 1971-ին բացվեց ն առ այսօր էլ գործում է միջնակարգ դպրոցը: Առաջին տնօրենն անվանի ուսուցիչ Գևորգ Գեորգյանն էր:

Այս դպրոցն ավարտողներից շատերն են ճանաչում ձեռք բերել, շատկոն են հեղինակություններ.

1. Ռուբեն Մարտիրոսի ՆԱՀԱՊԵՏՅԱՆ - զինվորական, գիտ. թեկնածու 2 Հակոբ Երվանդի ՍԻՄՈՆՅԱՆ - հնագետ, գիտ թեկնածու3. Մարտիրոս Երվանդի ՆԱՀԱՊԵՏՅԱՍ - տեխնիկական գիտ. թեկնածու 4 Բարդուղիմեոս Թադևոսի ՆԱՀԱՊԵՏՅԱՍ - անվանի ուսուցիչ5. Սամսոն ՊՈԴՈՍՅԱՆ - անվանի ուսուցիչ6. Խաչատուր ՉԱԽԱԼՅԱՆ - անվանի ուսուցիչ7. Մառլեն Մամիկոնի ՍԻՄՈՆՅԱՆ - ինժեներ-շինարարԵվ ինչո՞ւ միայն նրանք, շրջանավարտներից շատերը հիմա անվանի

արհեստավորներ, գյուղատնտեսներ, մանկավարժներ, բարձրաստիճան զինվորականներ են:

142

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ-ԿՈԹՈՂ ՍԱՋԵԼՈՒՄ

Հուշարձանների կառուցումը հարգանքի տուրք է ու մարդկային հոգու բարոյական հանգստություն: Երկրորդ աշխարհամարտում զոհված 57 համագյուղացիների հիշատակը վառ պահելու խորհրդով էլ կառուցվեց Սազելի հուշարձան-կոթողը. «Ոչ ոք չի մոռացվել, ոչինչ չի մոռացվել»:

Հիրավի, չպետք է մոռացվեն հասուն հայրենիքի նահատակվածները: Հուշարձան-կոթոդի կառուցումն սկսվեց 1983-ին ե ավարտվեց 1 տարի

անց: Ալբերտ Պողոսյանի, Սամիկոն Սիմոնյանի, Հովհաննես Համբարձումյանի ղեկավարությամբ շինարարությանը մասնակից էր ողջ գյուղը: Զինվորի քարե արձանը բերվեց Երևանից: Բացումը կատարվեց 1985-ի մայիսի 9-ին: Ներկանկփ թվում էին շրջանի ղեկավարները, Երևանից ժամանած հյուրեր' անվանի արձակագիր Սերո Խանզադյանը, դոկտոր, պրոֆեսոր Պիոն Հակոբյանը, Հակոբ Սիմոնյանը և այլք...

Հուշարձան-կոթողը մարդկային հոգու բարոյական հանգստություն է. որը կա ե մնալու է ապագա սերունդների սրտերում.

Սազել գյուղի բոլոր համայնականները խորհուրդ արին կառուցելու մի հոյա­կապ հուշարձան-կոթող. որով հավերժացնեն իրենց գյուղի' Երկրորդ համաշխար­հայինին մասնակցած անմեղ զոհերի հիշատակը:

ՀԻՇԵՆՔ ՄԵԿ ԱՌ ՄԵԿ ՍԱՋԵԼԻ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐԻՆ

1. Ալեքսանյան Միհրան2. Ալեքսանյան Բարթուղ3. Ալեքսանյան Սամիկոն4. Ալեքսանյան Խորեն5. Ալեքսանյան Համայակ6. Գևորգյան Համայակ7. Գալստյան Արամ8. Գալստյան Սարգիս9 Թորոսյան Սրտավազդ 10. Թորոսյան Գրիգոր 11 Թորոսյան Վահրամ 12. Թորոսյան Հայկ13 Թորոսյան Եղիշ14 Թորոսյան Մովսես15. Թորոսյան Սւսրգիս16. Կարապետյան Կարապետ

143

17 Կարապետյան Համայակ18. Համբարձումյան Ռուբեն 19 Համբարձումյան Ազատ20. Համբարձումյան Պապիկ21. Հովհաննիսյան Ջորիկ22. Մանուկյան Մրամ23. Մանուկյան Հարություն24. Մարտիրոսյան Հարություն 25 Մինասյան Մարտիրոս26. Մուրադյան Մարգիս27. Մուրադյան Սւրեփան 28 Նահապետյան Մրամ29. Նահապետյան Մարտիրոս30. Նահապետյան Հայկ31. Նահապետյան Գրիգոր32. Նահապետյան Արտաշես33 Նահապետյան Միսակ34 Նահապետյան Սւսհակ35. Չախալյան Մարգիս36. Պետրոսյան Վաչագան37. Պողոսյան Ազատ38. Պողոսյան Խաչատուր39 Պողոսյան Գեորգ40 Մինասյան Ազատ41. Պողոսյան Պողոս42. Պողոսյան Արամ43 Պողոսյան Մարտիրոս44. Պողոսյան Մարտիրոս45. Սիմոնյան Մարտիրոս46. Սիմոնյան Խաչատուր47. Սիմոնյան Մկրտիչ48 Սիմոնյան Սրտավազդ49. Սիմոնյան Զորիկ50. Սիմոնյան Հրայր51. Սողոմոնյան Կարապետ52. Սողոմոնյան Անդրանիկ53. Ստեփանյան Հարություն 54 Ստեփանյան Ստեփան 55. Ստեփանյան Գևորգ56 Ստեփանյան Պետրոս

ՕՐԱԼՑԻՆԵՐԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Ախալցխայի շրջանի Օրալ հայաբնակ գյուղը գտնվում է Ախալցխա քաղաքից 4 կմ դեպի հարավ-արեմուտք: Քաղաքի ճանապարհը բարձրանում է դեպի Մարւրա: Զիգզագ ճանապարհով կարելի է հասնել Սազել: մեքենադ սլանում է Կոնդ կոչվող բարձունքի ներքևի հարթ ճանապարհով և քո առջև, հեռվում՛ կողք-կողքի շարված տուֆակերտ հոյակապ տներն են' կառուցված հայկական զարդանախշերով, լայն լուսամուտներով, կաղնե փայտից շինած դռներով, խճա- քարե աստիճաններով Փողոցները' ավլած ու հայավայել ջրջրված՛ Դա Ղուլալիսն է: Բոլբոլա ձորի ձախ ափին, նրա ողջ երկարությամբ, օրալցիների հյուրընկալ տներն են՝ ներքնահարկով ու վերնահարկով, մառանով, տան չորս բոլորը մրգերի բազմատեսակ ծառերով, տան հարևանությամբ' անասունների գոմերն են: Դռան առջև ընկուզենի կամ տանձենի է Տների ցանկապատի երկայնքով' բազմա­տեսակ բուրավետ ծաղիկներ՜ Ամեն տան առջև օրալյան քաղցրահամ ջրի աղբյուր է:

Մինչև վերին հինավուց աղբյուրին հասնելը, տասնյակ մարդ է քեզ ջուր ու օղի հյուրասիրում, համով-համով պանիրով ու սերուցքով, մեղրով ու գաթայով:

Օրալցիները շատ են սիրում իրենց գյուղը, այն իրենց հայրենի գյուղի անունն է կրում:

Օրալ հայաբնակ գյուղի բնակիչները 165 տարի առաջ գաղթել են Հայկական Անատոլիայի էրզրումի վիլայեթի Սեկութլու գավառի Օրալ գյուղից: Գաղթի գլխավոր ղեկավարը եղել է լուսապայծառ, արժանահիշատակ Կարապետ արքե­պիսկոպոս Բագրատունին

էրգրումի օրալցիները գաղթել են 10 ընտանիքներով.1. Նազարեթենք2. Սրապենք3. Սիմանենք ու Տիրացենք4. Մալխասենք5 Խաչոյենք6. Կիրակոսենք7. Ավետիսենք8. Սահակենք9 Գիրգորենք10. Հովսեփենքէրզրումյան գաղթի ժամանակ օրալցիների գաղթի ղեկավար նշանակվել

են Հակոբ Կարախանյանը, որ իսկական մեղվապահ և գյուղատնտես էր և Նւսզարեթենց Նազարեթ պապը' հարուստ ու անվանի մարդ էր:

Գաղթելով Ախալցխա, նրանց առաջին երկշաբաթյա հանգրվանը եղել է ճալա գյուղի դաշտը, որը միշտ կոչվելիս է եղել ճալայի տյուզ: Երկու շաբաթից հետո գյուղի առաջնորդը բաժւսնման կոմիտեի անդամներից մեկի հետ ժամանում է Օրալ, գյուղի տեղը որոշելու հւսմար: Ներկայիս Օրալ գյուղի տեղում ոչ ոք

145

ապրելիս չի եղել, դաշտերը եղել են խոպան: Գյուղի տեղը նշանակված է եղել Սուրբ Գևորգ կոչվող սրբավայրի տեղը, որն օրալցիներն անվանում Են «Քիլիսա- բաշի»: Սկզբում ապրել են զինվորական վրանների մեջ, ապա կառուցել են հողաշեն-հոդածածկ տներ, սակայն պայմանների վատ լինելու պատճառով (եղել է խիստ քամոտ տեղ) թողել են այն ու փնտրել նոր տեղ, և հենց նոր տեղն էլ հանդիսացավ ներկա Օրալ գյուղի տարածքը: Ինչո՞ւ օրալցիները որոշեցին հաստատվել այդտեղ: Նրանց այստեղ ձգեց աղբյուրի քաղցրահամ ջուրը, որը մինչև հիմա էլ կա և խիստ օգտավետ է, մոտական անտառը, առատ արոտա­վայրերը, անտառից հոսող ջուրը:

Օրալցիները, էրզրումի Օրալ հարուստ գյուղից լինելով, կարողացել էին լծել ընդամենը մեկ կամ երկու սայլ, իսկ Նազարեթ պապը նույնիսկ մի քանի սայլ էր վարձել և տեղափոխել իրենց ամբողջ թանկարժեք գույքը: Նազարեթ պապի և համարյա բոլոր գաղթականների մոտ եղել է ոսկեղեն' մանյակներ, մախչաներ (շերիտներ), մատանիներ, ապարանջաններ (խալխալներ) և շատ ուրիշ ոսկյա իրեր: Օրալցիները հողաբաժանում համարյա չեն արել, ով ինչքան կարողացել է. մշակել է այդտեղի խամ ու խոպան հողերը; Քանի որ եղել են հարուստ, հեշտությամբ են ձեռք բերել լծկան անասուններ, արորներ, փայտյա գութաններ: Ասում են, թե Նազարեթ պապը 10 տարվա ընթացքում մշակել է 40 հեկտար խւսմ հող Նա ունեցել է 10 զույգ եզ և 15 զույգ գոմեշ' չհաշված ձիերը, 200-ից ավելի ոչխարները: Հարևան գյուղերի բնիկները հոտաղ են վարձվել նրա մոտ: Ունեցել է տան սպասավորներ Հետաքրքրական է նաև, որ Նազարեթենք. լինելով հմուտ մեղվապահներ՛ երկու թուրքական սայլով Օրալ են հասցրել մի քանի փեթակ մեղու ու այստեղ բազմացրել: Դրանց սերունդների բազմացումով հիմա զբաղվում է Նազարեթ պապի ծոռը՝ Գրիգոր Նազարեթյանը (ծնված 1921 թվականին, Հայրենական պատերազմի 2-րդ կարգի հաշմանդամ, կորցրել է ձախ ձեռքը):

Օրալցիներն աշխատասեր ժողովուրդ են, լավ են մշակում վարելահողերը, պահում են բազմաքանակ անասուններ, մեղվի փեթակներ և զբաղվում արհեստով:

Երբ օրալցիները հանգրվանեցին նոր բնակատեղիում, շատ շուտ կառուցեցին իրենց աղոթարանները: ճիշւր է, չունեին քահանա, բայց հավատացյալ քրիս­տոնյա լինելով' հավաքվում էին աղոթարանում ու կատարում հոգևոր ծիսա­կարգը: Գյուղի կենտրոնական մասում առանձնացվեց մի փոքրիկ հողամաս' որպես հանգուցյալների գերեզմանատուն: Անցնում էին տարիներ, տասնամ­յակներ... 1889 թվականին շրջանի հավատացյալների օգնությամբ կառուցվեց Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Նրա առաջին հովվապետը Սւսզել գյուղի քահանա տեր Բարդուղիմեոսն էր. նրան փոխարինել է փոքր պամաճեցի տեր Սահակը, ապա' տեր Հովհաննեսը, տեր Մարտիրոսը, Ախալցխայից եկած մի քանի քահա­նաներ:

Օրալի և Փոքր Պամաճի արանքում Բոլբոլա ձորն է, նրանով հոսող գետը' Բոլբոլան: Բոլբոլա ձորի բարձունքներից մեկի վրա հինավուրց բերդ կա, որն

14Г)

ըստ պատմական տեղեկությունների, կառուցվել է Цршу Թամարա թագուհու ժամանակներում' 11 -12-րդ դարերում: Վերջինիս վրա օրալցիները ե պամաճ- ցիները կառուցել են մի քանի ջրաղացներ, որոնք հարատեեցին մինչև Երկրորդ համաշխարհայինի ավարտը: Էլեկտրականություն մուտք գործելուց հետո դրանք քանդվեցին ու ավերակ դարձան. Գյուղի ներքևում և աջ կողմում կան հրաշալի բերքատու դաշտեր' Ծորին պռունկը, Քարոտ արտերը, ՍԵծ ձորերը, Ավազանները, ճոպուռները, Հարոսները. Քիլիսա բաշին և այլն Իմիջիայլոց, Քիլիսա բաշի կոչվող դաշտում, որտեղ օրալցիների առաջին աղոթատունն է եղել (ավերակ), կար միայն երկու խաչքար: Սակայն օրալցիները միշտ մտահոգված էին վերա* կառուցել իրենց հին ւսղոթատունը: «Թատերաբեմից» կոմունիստների հեռանալուց հետո միայն օրալցի Խաչատուր Սահակյանը և իր որդի Ներսեսը 1993 թ. վերակառուցեցին այդ ավերված աղոթատունը և դարձրին մի փոքրիկ, բայց հոյակապ աղոթատուն-սրբավայր, անվանելով այն սուրբ Գևորգ:

Երկրորդ եկեղեցին' Գրիգոր Լուսավորիչը, գործեց մինչև 1936 թվականը որից հետո այն վերափոխվեց կոլտնտեսության պահեստի Հավատացյալ օրալցիները չհւսնեցին խաչը, զանգը Եկեղեցու սրբապատկերները պահեցին առանձին անհատների մոտ

19-րդ դարի վերջին տասնամյակներում, Օրալում էլ մտահոգություն դարձավ ուսում ստանալու հարցը: 1903 թվականին բացվեց տիրւսցուական ծխական դպրոց, որի առաջին ուսուցիչդ սազելցի տեր Բարդուղիմեոսն էր, նրա առաջին աշակերտները' Պապոյան Արմենակը, Սրապյան Աղասին, Խաչատրյան Անդրա­նիկը, Մալխւսսյւսն Սահակը, Պապոյան Գոհարը, Նազարեթյան Անահիտը

Առաջին համաշխարհայինը պատերազմ կանչեւյ նան օրալցիներին'1. Նազարեթյան Հակոբ Տիգրանի - զոհվես2 Նազարեթյան Սեխակ Տիգրանի - զոհվեց3 Հովհաննիսյան Պետրոս Գրիգորի - զոհվեցՄասնակւյեւյին ու տուն վերադարձան,1. Մալխասյան Հարություն Հովւսկիմի2. Արաբյան Աշոտ Պետրոսի3 Խաչատրյան Խաչո Մինասի1918 թվականին Օրալում տեղի ունեցավ մեծ ոդբերգություն: Իրարից հող

խլելու պատճառով թշնամացան թուրք Սաֆարենց Իսկանդարը և հայ Սահւսկենց Ղազարը: Թուրքը, շրջանում ունենալով թուրք պաշտպաններ (ղեկավարնէտը մեծ մասամբ թուրքեր էին), վիճահարույց խնդիրը լուծեց Իսկանդարի օգտին: Երկու հարևանները թշնամացան: Իսկանդարը վարձեց մի անտառապահի (ազգությամբ չեչեն), որը Ախալցխայի Փաշօդլու Պադիրի գերեզմանոցի մոտ սպանում է Ղազար Սահակյանին: Այդ իմանալով' Ղազարի եղբայրները Մկոն ու Սուրենը, որոշում են սպանել Իսկանդարին, բւսյց նրան չեն գտնում տանը և սպանում են մոլլա Թյուֆանին ու նրա որդի Փաշալլին: Ողբերգությունը մի կաթիլ մեղրի պատմության օրինակով ավելի է խորանում: Շրջանի թուրքական գյուղերից իրենց մի քանի բարեկամների միջոցով որոշում են ոչնչացնել Ղազարի հարազատներին: 1918 թվականի սեպտեմբերին, գիշերով, բռնում են 17 հայերի՜

147

3- ը օրալցի, իսկ 14-ը' պամաճցիների, տանում են Աբասթումանի անտառը ե բոլորին մորթում: Տեղական դատարանը մեղավոր ճւսնաչեց հայերին:

Երկրորդ համաշխարհայինին Օդալից բանակ կանչվեց 47 երիտասարդ. Գյուղում մնացին ծերերն ու այրիները, փոքրիկ երեխաները: Պատերազմի ողջ ընթացքում սոված, տկլոր աշխատում էին ռազմաճակատի համար: Այլևս տուն չդարձան՜

1. Նազարեթյան Մկրտիչ Նիկողոսի2. Սահակյան Արութ Աղանիկի3. Սահակյան Գրիգոր Գարեգինի4 Սահակյան Արտաշ Գարեգինի5. Սահակյան Անդրանիկ Գարեգինի6. Գևորգյան Ղազարոս Տիգրանի7. Գևորգյան Ազատ Տիգրանի8. Կիրակոսյան Մւսմիկոն Տիգրանի9. Կիրակոսյան Խորեն Թադևոսի10. Ստեփանյան Լորիկ Հովսեփի11. Խաչւստրյան Հովհաննես Գևորգի12. Խաչատրյան Մամիկոն Պողոսի13. Պապո յան Սրամ Գևորգի14. Արաբյան Աշոտ Վահանի15. Արաբյան Սերգո Պապիկի16. Արաբյան Մամիկոն Պաւցիկի17. Արաբյան Սուրեն Երվանդի18. Մալխասյան Սահակ Սարգսի19 Մալխասյան Գրիգոր Կուրդինի20. Խւսչատրյան Արմեն Հարությունի21 Խաչատրյան Միհրան ՀարությունիԱյս 21 երիտասարդներն իրենց հանգրվանը գտան օտար հոդերում:

Վերադարձողներից 10-ը հաշմանդամ էին:1960-ական թվականներից սկսած, ղեկավարությունն սկսեց գյուղերի

միավորումն ու բաժանումը: Կազմեցին միասնական կոլտնտեսություններ:1950-ական թվականներին սկսվեց ւսրտահոսքը Դազախստան, Ուրալ, Սիբիր:

Երիտասարդներն աշխատանք չէին գտնում, նորմալ աշխատավարձ չէին ստա­նում: Սկզբից գնացին առանձին-առանձին, հետո' ընտանիքներով և անվե­րադարձ:

Օրալից գնաց 73 ընտանիք, այդ թվում' 42 ընւրանիք՜ Ռուսաստան, 15 ընտանիք Հայաստան 2 ընտանիք' Ուզբեկստան, 12 ընտանիք' Ախալցխա,4- ը* Թբիլիսի:

Օրա լի գերեզմանատունը շատ հին է, 165 տարվա ընթացքում գերեզմանի համար հատկացված հողատարծքը լրիվ զբաղեցվել է Օրալցի ներին պետք էր նոր գերեզմանատեղ. Նրա համար հողամաս հատկացնելը դարձավ վեճի առարկա: Ամբարտավան ղեկավարները հող էին հատկացնում այնպիսի տեղում.

148

ուր հնարավոր չէր անգամ ոտքով գնալ: Գյուղացիների իրավացի խնդրանքը չբավարարվեց 20-25 տարի.

Վերջապես օրալցիները հաղթեցին, գյուղի կենտրոնական մասում, կոլտնտեսական այգու մի մասը հատկացրին գերեզմանատան համար:

Վերջին ժամանակներս օրալացիները երեսները դարձրել են դեպի եկեղեցին: Վերանորոգում են ավելի քան 100 տարի առաջ կառուցված եկեղեցին, հրավիրել են նոր վարդապետ' հայր Գարեգինին, որը հովվելու է երկու Պամաճները, Օրալը ե Սազելը: Նա ավարտել է Սուրբ էջմիածնի հոգևոր ճեմարանը ե ստացել վարդապետի հոգևոր աստիճան:

Օրալի հայկական առաջին դասարանը բացվեց 1929 թվականին և հարատևում է մինչև այսօր: Ավարտելով չորրորդ դասարանը, կրթությունը շարունակել ցանկացողները միջնակարգն ավարտում էին Ախալցխայի հայկական դպրոցներում: 1959 թ., երբ բացվեց Վալեի երրորդ միջնակարգ հայկական դպրո­ցը, օրալցիները միջնակարգն ավարտում էին այստեղ

ԱՆՎԱՆԻ ՕՐԱԼՑԻՆԵՐԸ

Օրալում շատ են եղել անվանի մարդիկ, բոլորին հնարավոր չէ հիշատակել, բայց հիշատւսկենք մի քանիսին.

1. եազարեթյան Վաղարշակ2. Կիրակոսյան Լևոն3. Կարախանյան Հակոբ4. Նազարեթյան Նիկողոս5. Մալխասյան Խորեն6. Մալխասյան Սաքո7. Ստեփանյան Սելքոն8. Խաչատրյան Հովհաննես9. Հովհաննիսյան Հովհաննես10. Նազարեթյան Գրիգոր11. Կիրակոսյան Խաչիկ12. Կիրակոսյան Հայկազ13. Հովհաննիսյան Սրտավազդ14. Սահակյան Խաչատուր15. Կիրակոսյան Սաթիկ16. Կարախանյան Գրիշա17. Կարախանյան Նիկողոսև շատ շատերը:Այս աշխատանքում մեծ լումա ունի անվանի մեղվաբույծ, երկար տարիների

հաշվապահ, պատերազմի երկրորդ կարգի հաշմանդամ Գրիգոր Նազարեթյանը (ծնված 1921 թ.), որի քրտնաջան աշխատանքով կարողացանք գրի առնել Օրալի հայկական համայնքի անցյալի և ներկայի պատմությունը՜

1996 թ.. հունվար

149

ԱԽԱԼՑԽԱ8Ի ՇՐՋԱՆԻ ՆԱՈԽՐԵԲԻ ԿԱՄ ՆՈԽՐԵԲ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Նաոխրեբցիները 1830 թվականի մայիսին գաղթել են Արևմտյան Հայաստանի էրզրումի վիլայեթի Արծաթ, Դարագոբակ, Կամպոտա, Հնձուկ գյուղերից: Ըստ բանավոր տվյալների' վերոհիշյալ գյուղերի բնակիչների գլխավոր զբաղմունքը եղել են հողագործությունն ու անասնապահությունը, մասամբ էլ' մեղվապահու­թյունը:

Նաոխրեբցիների էրզրումյան գաղթը նույն ժամանակներում և նույն պատճառներով է, ինչ պատճառներով գաղթել են Ախալցխայի, Ախալքալաքի, Ծալկայի հայերը, մասամբ էլ' Ծալկայի հույները, նրանց հետ' նաև Փոքրաթիվ հրեաներ: Գաղթի ճանապարհը գլխավորապես մեկն է էրզրում, Սողանլուղի լեռնանցք, Կարս, Գյումրի, Դզլ-ղոչ. Ջավախք, Ասպինձե. Ախալցխա: Տվյալներ կան, որ գաղթողների որոշ փոքրաթիվ քարավաններ գաղթել են ուրիշ ճանապարհով' էրզրում, Սողանլուղ, Արղվին, Արդահան, Ջավախք, Ախալցխա: Գաղթի երթոտուց անկախ' բոլորն էլ ենթարկվում էին գեներալ Պասկևիչի հրամանատարությանը, պայմանավորվածությունը որոշված էր ըստ Ադրիանապո- լիսի պայմանագրի 12-րդ հողվածի Պայմանագիրը կնքվել էր 1829 թվականի սեպտեմբերի 2-ին, որով հայերին իրավունք էր վերապահվում կամւսվոր գաղթել դեպի ռուսների կողմից գրավված հողերը էրզրումից Նաոխրեբ է գաղթել 7 ընտանիք

1. ևազարեթենք2. Դադարենք3. Սելքոնենք4. Պապոյենք5. Դևենենք6. Փաշենք7. Փ ի լոսենքԸստ տարեց մարդկանց հիշողության Պապոյենք գաղթել են Կամպոտա

գյուղից Փիլոսենք և Դադարենք՜ Արծաթիա գյուղից, Սելքոնենք, Դևենենք' Կարագոբակից, Նազարեթենք և Փաշենք' Հնձուկից:

Նաոխրեբցիները մի քանի գյուղերի գաղթվելը և ճանապւսրհին իրար միանալը տեղի է ունեցել ոչ պատահականորեն, գաղթի օրերին եղել են ետ մնացողներ, առաջ անցնողներ և դրա համար էլ որոշ գյուղերի բնակիչներ իրար հետ են գաղթել և հանգրվանել մի գյուղում:

Էրզրումից գաղթած այս 7 ընտանիքները բազմանդամ են եղել, յուրաքանչ­յուրը ոչ պակաս 10-15 անդամ (այնպես որ, ներկայի ընտանիքների հետ ոչ մի համեմատություն), գյուղ են ժամանել ոչ պակաս 80-90 կանայք և տղա­մարդիկ:

Գաղթի ճանապարհին ոչ բոլորն են կարողացել իրենց շարժական գույքը հետները բերել, միայն Սի քանիսն են ունեցել երկու սայլ, մեծամասնությունը

150

մեկ սայլ, որոշ մասն էլ' մի ձի կամ մի ավանակ: Ասում են որ հարուստ են եղել Պապոյենք, որոնք իրենց հետ բերել են ոսկեղեն, թանկարժեք իրեր, եկեղե­ցական գրքեր:

Կամպոտացի Պապոյաններն իրենց հետ բերել են եկեղեցական մատյաններ, դրանք մի ամբողջական գիրք են եղել' մոտ 2000 էջանոց, 7-8 կգ քաշով: Որպեսզի հեշտ լիներ տեղափոխելը, բաժանել են երկու մասի, գրքի առաջին մասը Դանիելագիրքն է, իսկ երկրորդ մասը' Կտակարանը: Պապոյենց պապը' Այվազը, այդ գրքերը 1883 թ. նվիրել է եաոխրեբի եկեղեցուն:

1830 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին նաոխրեբցիները ժամանեցին Ախալցխայի գավառ: Սկզբնական շրջանում նրանք երկու շաբաթ ապրում էին ճալա գյուղի հարթ դաշտում, զինվորական վրանների տակ Հետո, երբ բաժան­ման հանձնախումբը բաժանումը վերջացրեց, նաոխրեբցիների առաջնորդ նշանակվեց Փաշենց Փաշաեը: երան հանձնարարվեց բաժանել եղած կիսավեր տները, ապա ե' հոդերը: Բոլորն էլ ըստ շնչի' ստացել են բավարւսր չափով հող:

Ասում են' հին Նաոխրեբում ապրելիս են եղել թուրքացած վրացիներ, որոնք, ինչպես մյուս գյուղերի թրքացած վրացիները, հեռացել են գյուղից և գաղթել Թուրքիա: Կան տեղեկություննկւ, որ մի քանի ընտանիքներ, որոնք կաթոլի­կական դավանանքի վրացիներ են եղել, բնակության են տեղափոխվել Կալե, Ուդե և Արալի գյուղերը:

Գյուղում, տների կառուցման ժամանակ, գտնվել ես հին պատեր, քայրեղներ, տարբեր տեսակի առարկաներ: Օրինակ' Կոլլո ժամի մոտերքը, Խոթութանը U շատ ուրիշ վայրերում գտնվել են կարասներ, փոքրիկ կավե ամաններ, պղնձյա դանակներ, գեղեցիկ տաշած խաչքարեր: Նշանավոր են գյուղի հին աղբյու­րաքարերը:

Նաոխրեբցիներն իրենց նոր հանգրվանում շուտ չեն կարողացել կառուցել աղոթարանը: Վալեցիներից իմանալով, որ գտնված ավերակներից մեկը նախկին կաթոլիկ եկեղեցու հետքեր են, որոշում են այդ եկեղեցու քանդված պատերի վրա ավելացնել մի քանի հարկ քար և ունենալ իրենց ժամանակավոր աղոթա­րանը: Տողերիս ընթերցողը գուցե հետաքրքրվի, թե ինչու նաոխրեբցիները ցանկացել են հին Եկեղեցու պատերի վրա կառուցել իրենց նոր կաթոլիկական եկեղեցին: Էրզրումի վիլայեթից գաղթած արծաթեցիները, ղարագեբյակցիները, կամպոտցիները ե հնձուկցիները բոլորն էլ կաթոլիկ դավանանքի հավատաց­յալներ են: Աղոթարանը վերակառուցելու համար դիմել են Ախալցխա քաղաքում (Ռաբատում) ապրող արքեպիսկոպոս, տեր հայր Սեթյանին. որն այն ժամանակ կաթոլիկ դավանանքի հավատացյալների առաջնորդն էր, ստացել նրա թույլտվությունը' աղոթարանը վերակառուցելու:

Սի քանի տասնամյակներ Նաոխրեբցիները բավարարվել են այդ աղոթա­րանով, սակայն գյուղի բնակիչների քանակը ավելանալու կապակցությամբ պահանջ առաջացավ կառուցել նոր եկեղեցի, որը տեղավորեր Աստծո տունն եկող հավատացյալներին:

151

Ըստ հայ կաթոլիկական օրացույցի, որը տպագրված է 1917 թվականին Թիֆլիսում, ե. Ադայանի տպարանում (այս տպարանի տերը Կ. Պոլսեցի է եղել) Նաոխրեբի Սուրբ Փրկիչ քարաշեն ժողովրդապետական եկեղեցին կառուց­վել է 1886 թվականին, նախկին եկեղեցու պատերի վրա: Նրա առաջին հովվա­պետը եղել է տեր Բագրատը, նրան փոխարինել է տեր Սիմոնը: Ըստ տեր Սիմոնի տված տեղեկությունների (եկեղեցական մատյան - 1892 թ.)' եկեղեցի հաճախել է 526 հավատացյալ:

Հին եկեղեցին, երբ դեռ չկար նորը, ստացել է շատ նվերներ: Օրինակ՜ 1865 թվականին Նաոխրեբի բնակիչ Մուրադ Դեենովը եկեղեցուն է նվիրել մի փոք­րիկ պատկեր, որը գաղթին վերցրել էր իր հետ, Կարագեբակից համագյուղացի Սոֆյա Հովհաննեսովնան, 1874 թ. նվիրել է մի արծաթյա խաչ: Կան նան մանր նվերներ: Դրանք խոսում են այն մասին, որ եկեղեցին մինչն վերակառուցվելը ծառայել է որպես եկեղեցի (մոտավորապես 1863-1865 թվականներից):

1937-38 թվականներին շրջանային կուսկոմիտեն որոշում ընդունեց Նաոխ- րեբի եկեղեցին փակելու վերաբերյալ: Գյուղի տարեց մարդիկ' Սելքոնենց Ներսես պապի ղեկավարությամբ' դուրս ելան շրջանից եկող անհավատների դեմ, վերջիններս բոլորին քարկոծեցին, կանայք շրջապատեցին շրջանի ղեկավար­ներին Ս ստիպեցին հեռանալ իրենց աղոթարանից Նկատի առնելով ցասումն ու բողոքը' ղեկավարները նահանջեցին Եկեղեցին առ այսօր էլ գրկաբաց ընդունում է հավատացյալներին, մանավանդ որ ունի բանիմաց ու խելամիտ վարդապետ Եկեղեցու վերանորոգումը կատարվել է տիրացու Պետրոս Մուրադյանի ղեկավարությամբ:

Նաոխրեբցիներն իրենց նոր գյուղում հաստատվելուց ոչ շատ ուշ, մոտա­վորապես 1838 թվականին, աղոթարանին կից հիմնեցին կրթօջախ, որտեղ սո­վորում էին եկեղեցական շարւսկաններ ե աղոթքներ: Դպրօջախի առաջին ու- սուցիչը տեր Սահակն էր. նա Նաոխրեբ է ժամանել որպես քահանա: Տեր Մա­հակի հետ ուսուցչություն է արել նան էրզրումի վիլայեթի Կամպոտա գյուղից գաղթած տեր Մովսեսը, որը սերվւսծ է Պապոյենց տոհմից: Գյուղի առաջին քահանան եղել է տեր Սահակ Ղազարյանը, որը քահանա է օծվել դեռևս էրզրու- մում: Տեր Սահակի հետագա շառավիղը դառնում է ներկայի Սահակյանների ընտանիքը:

Երկար տասնամյակներ Նաոխրեբում քաղաքացիական կրթություն (աշխարհիկ) դպրոց չի եղել, եղած քահանաները սովորել են Ռաբատի կաթոլիկական դպրեվանքում, ե հետո ուսումը շարունակել Արևմտյան Հայաս­տանի կաթոլիկական եկեղեցիներում:

1921 թվականին, երբ բացվեց Ծդալթբիլա գյուղի տարրական դպրոցի առաջին դասարանը, Նաոխրեբի շատ երեխաներ սովորելու եկան Ծղալթբիլիայի տարրական դպրոցը: 1928 թվականին Նաոխրեբում ևս բացվեց տարրական դպրոց: Դպրոցի ուսուցիչները մեծամասնությամբ շրջանից էին, տնօրենը' Գևորգյան Աղաբաբը: Սկզբնական շրջանում գյուղի տարրական դպրոցի աշա­կերտները սովորում էին մասնւսվորների սենյակներում, որը տևեց մինչև 1951 թվականը:

152

1953 թվականին ավարտվեց դպրոցական նոր շենքի կառուցումը: 1954 թվականին բացվեց Նաոխրեբի 7-ամյա դպրոցը, որի առաջին տնօրեն նշանակվեց Օվակ Փիլոսյանը: Երկար տարիներ Նաոխրեբի դպրոցը մնաց որպես ոչ լրիվ միջնակարգ կրթօջախ՛ Գյուդը մեծանում էր, աշակերտների քանակը շատանում: Հրամայական էր դառնում լրիվ միջնակարգի բացումը:

Շրջանի ղեկավարությունը բազում անգամ էր պլանավորել դպրոցական նոր շենքի կառուցումը, սակայն պլանները մնում էին թղթի վրա: Որոշվեց մեծաց­նել Ծղալթբիլայի միջնակարգ դպրոցը ե միավորել մի քանի գյուղերի դպրոցներ Որպես վտանգի ենթակա (վթարային) ' դպրոցի շենքը փակվեց և ութամյա դպրոցը տեղափոխվեց Ծդալթբիլա: Սակայն այդ գործոնն իրեն չարդարացրեց, ժողովրդի բողոքը հասավ կենտրոնական օրգաններին: Ուղարկվեց ավելի պաշտոնական հանձնախումբ, հետազոտվեցին պայմանները ե ֆինանսավորվեց դպրոցական համալիրի կառուցումը: Այս անգամ ութնամյայի փոխարեն կառուց­վեց լրիվ միջնակարգ դպրոց, որը շրջանի գյուղական դպրոցներից ամենա- հոյակապն է: ճիշտ է, այն կառուցում էր շրջանի շինբաժինը, բայց գյուղի հասարակությունը մեծ լումա ունի այդ հոյակապ համալիրի կառուցման գործում:

Նաոխրեբի դպրոցն իր հիմնադրման օրից ունեցել է շատ անվանի ուսուցիչ­ներ, որոնք իրենց անբասիր աշխատանքով մեծ լումա ունեն երիտասարդության ուսուցման ե դաստիարակության պատվավոր գործում:

Հիշատւսկենք Սի քանիսին.1. Աղաբաբ Գեորգյան2. Օվակ Փիլոսյան3 Իզաբելլա Բախչինյան4. Հովհաննես Սելքոնյան5. Վարսենիկ Քամանչյան6. Ռոզա Կարսլեա7. ԼՍոն Նազարեթյան8. Պետրոս Սելքոնյան9. Ֆիլոմինե Աստոյանե շատ ուրիշներ:Նաոխրեբի դպրոլյի շրջանավարտներիդ մի քանիսը դարձկլ են անվանի

մարդիկ.1. Հաջյան Սելիք Պ - գիտության թեկնածու2. Հովհաննիսյան Սիմոն - մաթեմատիկոս3. Ղազարյան Ատոմ - մաթեմատիկոս4. Ղազարյան Ֆեդյա - դոկտոր, բնագետ

20-ական թվականներին Նաոխրեբը մտել է Վալե գյուղխորհրդի մեջ Գյուղերի բաժանումների ժամանակ մտել է Մ. Պամաճ գյուղխորհրդի մեջ, նորից միա­վորվել Վալեի հետ: 1946 թվականից միՓվորեց Ծղալթբիլայի գյուղխորհրդի հետ՝

153

Նաոխրեբի եկեղեցին վնասվում էր քարածխի հանքերի ստորին շարժում­ներից, դրա համար 1965 թ եկեղեցին վերանորոգեցին, նրա պատերը կապեցին երկաթյա ձողերով: Այդ աշխատանքում մեծ լումա ունի տիրացու Պետրոս Մու­րադյանը, որը հայտնի է որպես գիտակ հոգևորական:

եաոխրեբ գյուղի անվանի քարտաշ վարպետներից էր ուստա Ղազարը (1873- 1966), վարպետությունը սովորել է Ախալցխա քաղաքի քարտաշ վարպետների մոտ: Կառուցել է Ուդե գյուղի եկեղեցու զանգակատան սյուները, մասնակցել է Դոչ-ղան կամուրջի, Պատելա գյուղի (Թուրքիա) մեջիթի, գյուղամիջի երկու աղբյուրների կառուցմանը, մասնակցել է գյուղի եկեղեցու վերանորոգմանը:

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՄԵԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ՆԱՈԽՐԵԲՑԻՆԵՐԸ

Հիշենք այդ նահատակներին.1. Սելքոնյան Խորեն Հովհաննեսի' ծնված 1920 թ.2. Սելքոնյան Օվակ Գրիգորի' ծնված 1903 թ.3. Սելքոնյան Սկրտիչ Գրիգորի' ծնված 1917 թ.4. Սելքոնյան Վարդգես Հակոբի' ծնված 1917 թ.5. Սելքոնյան Պետուշ Անտոնի' ծնված 1922 թ.6 Սելքոնյան Պողոս Սերոբի' ծնված 1919 թ.7. Սելքոնյան Պոլիկ Սիմոնի' ծնփսծ 1917 թ8. Սելքոնյան Սիմոն Հովհաննեսի' ծնված 1917 թ9. Մուրադյան Սանաս Պողոսի' ծնված 1902 թ.10. Մուրադյան Սանաս Պետրոսի' ծնված 1905 թ.11. Մանուկյան Սանաս Պողոսի՜ ծնված 1902 թ.12. Հակոբյան Սկրտիչ Պետրոսի' ծնված 1906 թ.13. Հակոբյան Սինաս Պետրոսի' ծնված 1918 թ.14. Հակոբյան Թումաս Պողոսի' ծնված 1914 թ.15. Հովհաննիսյան Սերոբ Հովսեփի' ծնված 1910 թ.16. Հովհաննիսյան Խորեն Պետրոսի' ծնված 1920 թ17. Մովսիսյան Ղեեն Իվանի' ծնված 1916 թ18. Պապոյան Մելիք Սարգսի' ծնված 1917 թ19 Պապոյան Գալուստ Մովսեսի' ծնված 1906 թ20. Պապոյան Սինաս Գրիգորի 1920 թ.21. Պապոյան Հաբեթ Իվանի' ծնված 1924 թ.22 Սահակյան Քերոբ Մանասի' ծնված 1907 թ.23. Սահակյան Իփսն Մանասի' ծնված 1904 թ.24. Սահակյան Պողոբ Ռուբենի' ծնված 1924 թ25 Սուքիասյան Հովհաննես Սիմոնի՛ ծնված 1920 թ26 Մարգարյան Պողոս Պետրոսի՝ ծնված 1921 թ.27 Մարգարյան Գենետիկ Պողոսի՝ ծնված 1916 թ.

154

28. Ղևենյան Ահարոն Պետրոսի' ծնված 1910 թ29. Ղեենյան Ալեքսան Սիմոնի' ծնված 1916 թ.30. Դնենյան Հովհաննես Տիգրանի' ծնված 1916 թ.31. Միքայելյան Քերոբ Անտոնի' ծնված 1904 թ.32. Սեդփոսյան Օվակ Գրիգորի' ծնված 1910 թ.33. Սեդփոսյան Մանաս Սիմոնի' ծնված 1920 թ.34. Ղազարյան Օվան Ռաֆայելի' ծնված 1910 թ.35. Ղազարյան Սերոբ Սիմոնի' ծնված 1916 թ.36. Անդրեասյան Սելիք Հարությունի՛ ծնված 1918 թ37. Նազարեթյան Հովհաննես Մկրտիչի ծնված 1921 թ.38. Նազարեթյան Մանաս Նազարեթի ծնված 1918 թ.39. Նազարեթյան Ջաքեոս Հաբեթի՝ ծնված 1920 թ.40 Աղանյան Պետրոս Իվանի՛ ծնված 1922 թ.41. Ադանյան Ալեքսան Սիմոնի՝ ծնված 1923 թ.

ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼՈՒ ԱՆՎԱՆ ՀՈՒՇԱԿՈԹՈՂԻ ԲԱՑՄԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՆԱՈԽՐԵԲ ԳՅՈՒՂՈՒՄ

Հավատացյալ նաոխրեբցինեցը ե վարդապետ տեր էմմանուել Տաապադյանի նախաձեռնությամբ երեք տարվա անբասիր ու քրտնաջան աշխատանքիս հետո 1997 թվականի նոյեմբերի 26-ին. առավոտյան ժամը 12-ին ամենայն սիրալիր արարողությամբ կատարվեց հուշակոթողի բացումը

Հուշակոթողի նախաձեռնողները երեք տարվա ընթւսւյքում նազմեցին մի քանի նախագծեր, գտան հարմար վայր և վերջապես գյուղի հյուսիսային մասում գտնվող գեղատեսիլ բարձունքի վրա նպատակ համարեցին կառուցել այղ հուշակոթողը՝ ի հավերժացումն Աստծո որդի Հիսուս Քրիստոսի Քարաշեն պարսպի մեջ բարձրանում է փայտյա 9 մետրանոց խաչը, որի վրա ընկուզենու փայտից պատրաստված է Հիսուս Քրիստոսի հոյակապ արձանը:

26-ի առավոտյան ժամը 10-ին Նաոխրեբ գյուղի բոլոր հավատացյալները ե շրջակա գյուղերից ու քաղաքից ժամանած հասարակությունը կազմ ու պատ­րաստ սպասում էին մեծարգո հյուրերին' Ներսես արքեպիսկոպոս Ներսիսյանին, որը պետք է ժամաներ քաղաք Գյումրի Ներսես արքեպիսկոպոսը Հայաստանի Վրաստանի ն Արևելյան Եվրոպայի ամենայն կաթոլիկ եկեղեցիների ավագ տնօրենն էր: Վարդապետ էմմանուել Տապպաղյանի ուղևորությամբ սրբազանը մոտենում է պատվո բեմին և կատարում իր առաջին օրհնությունը:

Բարձրախոսի հնչյունների տակ ոչ պակաս Երկու հազար հավատացյալներ լսում էին սրբազանի սուրբ պատարագը Յուրաքանչյուր արտասանությունից հետո սրբազանը ձեռքը դնում էր արտասանողի գլխին և բարեմաղթում, ասելով. «Միշտ հավատարիմ մնաս քո Շնորհալու պատվիրաններին».

Աշակերտներն իրենց երդման խոսքն էին ասում ու հպարտանում դրանով

155

Ուշագրավ է հնարավորին չափով ներկայացնել այն պատանիների ու աղջիկ­ների անունները, որոնք արտասանեցին Շնորհալու պատվիրանների տեքստերը.

1. Արեգնազան Հովհաննիսյան2. Հովհաննես Ղազարյան3. Մինաս Ղազարյան4. Սոֆյա Մարգարյան5. Աննա Սելքոնյան6 Սոնա Սիքայելյան7. Սոնա Սիքայելյան (Վենետիկ)8 Գրիգոր Մուրադյան9. Գոհար Պետրոսյան10. Միսակ Սուքիասյւսն11. Հարություն Փիլոսյան12. Թագուհի Սելքոնյան13. Հարություն Պապոյան14. Մարգար Ղազարյան15 Եղիա Մուրադյան (Փիլոսյան)16. Վէտոնիկա Մուրադյան17. Արմո Ղազարյան18. Արտուշ Բաբւսյան19. Արևիկ Ուռումյան20. Սոֆյան ՍելքոնյանՍիրելի ընթերցող, կարոդ է որոշ պատանիների ե աղջիկների անուններ

վրիպել են, ուղղակի հնարավորություն չեղւսվ բոլորի անունները գրելու:Հավատացյալների կողմից բացման խոսքը հանձնարարված էր Նաոխրեբի

բնակիչ, ներկայումս Գյումրի քաղաքում ապրող Ալբերտ Սուքիասյանին, որը իր խելամիտ խոսքերով' նախապատրաստած տեսքով բաց արեց Սուրբ պատ­վավոր արարողությունը:

Եկեղեցական երգչախումբը, որն իր քրտնաջան աշխատանքով պատրաստել էր էմմանուել վարդապետը, մեծ վարպետությամբ կատարում էր պատարագին ուղեկցող աղոթքները:

Հիսուս Քրիստոսի բարձրադիր ւիւսյտե հուշադամբարանի շուրջը խնամքով շարված էին աղոթքի սուրբ գրքերը ե գրված էին գյուղի անվանի մարդկանց անունները:

Սուրբ խաչի հետևում կառուցված միջնադարյան տիպի մատուռը, որը կա­ռուցված էր ի մեծարումն Քրիստոսի մոր' Սուրբ Սարիամ Աստվածածնին, մո­տեցավ Ներսես արքեպիսկոպոսը և իր մեծարման խոսքը մատուցեց Սուրբ Սա- րիամին, օծեց նորակառույց մատուռը, որը շատ նման էր Եգիպտական բուրգի:

Գյուղի հասարակությունը ի պատիվ Սուրբ Խաչի բացման արարողության, հյուրերի համար նւսխապատրաստել էր ճոխ ճաշկերույթ, եթե չսխալվեմ' հինգ հարյուրից ավելի մարդու համար:

156

Նշանակալից է գրել ճաշասենյակի մասին.Նաոխրեբ գյուղը ղեռես 30-ական թվականներին գյուղի համար կառուցեց

մի փոքրիկ փայտաշեն դպրոց, որը հարաւրեեց մինչև 80-ական թվականները: Գյուղի դպրոցը ութամյա էր, աշակերտներն ավարտելով ոչ լրիվ դասընթացը, ուսումը շարունակում էին Վալե քաղաքի N 3 հայկական միջնակարգ դպրոցում: Նաոխրերցիները շատ բողոքեցին իրենց նոր դւղրոցական համալիրը ունենալու համար, բայց չհաջողվեց: Ղեկավարությունը որոշեց Ծղալթբիլա գյուղում կա­ռուցել 1000 տեղանոց մի երեք հարկանի դպրոց, որը պետք է ծառայեր 4' Ծղալթբիլա, Նաոխրեբի, Աբաթխե և Փուլղա գյուղերի աշակերտների համար:

Սի քանի տարի այդ դպրոցական համալիրում սովորեցին Նաոխրեբի աշա­կերտությունը, գյուղում թողնելով միայն տարրական դասարանները:

Գյուղը Ծղալթբիլայից հետո երկրորդն էր իր մեծությամբ և աշակերտների քանակով կարող էր ունենալ իր միջնակարգ դպրոցը:

Գյուղի դպրոցասեր մարդիկ որոշեցին դիմել կառավարությանը, բողոքները հասան Թբիլիսի, անգամ' Մոսկվա: Վերջապես հարգվեց նաոխրեբցիների ճշմարիտ բողոքը ե կազմվեց կառուցման նախագիծ, որը 2 տարվա ընթացքում կառուցվեց:

ճիշտն ասած' կառուցվեց այնպիսի մի դւկրոց, որի նմանը շատ քիչ կա հանրապետությունում

Ահա այդ հոյակապ դպրոցի մեծ դահլիճում բացվեց ճաշկերույթի արարո­ղությունը:

Նվագում էին հայկական եղանակներ, երգում էին հայ երգահանների երգերը:ճաշամատուցման ընթացքը ղեկավարում ե կենացներ էր առաջարկում Ալ-

բէտտ Սուքիասյանը:Ողջույնի խոսքով ելույթ ունեցավ Վալե քաղաքի N 3 հայկական միջնակարգ

դպրոցի տնօրեն Հարություն Հակոբյանը, որի ելույթը մեծ հավանություն գտավ սրբազանի մոտ, նա տեղից վեր կացավ ե սեղմեց տնօրենի ձեռքը, ելույթ ունեցան Պետրոս Մոսոյանը ե ուրիշներ.

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՂՈՒԼԱԼԻՍ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ

Ղուլալիս կոչվող հւսյկական գյուղը գտնվում է Ախալցխա շրջկենտրոնից 6 կմ հյուսիս-արևմուտք. զառիթափ Բոլբոլւս կոչվող մեծ ձորի ւսջ թևում: Գյուղը կառուցված է ձորափի հարթ դաշտի վրա: Հարավային կողմից սահմանակից է Օրալ հայաբնակ գյուղին, որոնց վարելահողերը և տները համարյա խառնված են իրար: Գյուղն արևելյան կողմից սահմանակից է հայաբնակ Սազելին: Այս երկու գյուղերի դաշտերը լրիվ սահմանակից են իրար, նրանց ջրբաժան դաշտերը' յաստուշներ և քաղաքի ճամփա կոչվող արտերն են, որոնք Սազելի կողմում բաժանվում են Սուրբ Սարդիս անվանյալ խոր ձորով: Հյուսիսային կողմում ևս խոր հոր է ' սահմանակից վերին Սուխլիս կոչվող վրացաբնակ

157

գյուղին: Արևմուտքից սահմանակից է Փոքր Պամաճ կոչվող հայաբնակ գյուղին: ժամանակին այղ հորի երկարությամբ կային մի քանի ջրաղացներ, որոնք պատկանում էին փոքր պամաճցոնց ե ղուլալիսցոնց: Դսլալիսցիների ծնողները 1830 թվականին գաղթել են Արևմտյան Հայաստանի էրզրումի վիլայեթի Հնձուկ գավառի Հունձ կամ Հնձուկ գյուղից: Հնձուկցիները այղ վայրերում ապրող բնիկներ են եղել, որոնց հույները ժամանակին արմեններ էին ասում: Նրանց հիմնական զբաղմունքը եղել է հողագործությունը:

Հնձուկցիների հարևանները Կան և Արծաթ գետերի հովիտներում ապրող նորաշենցիներն էին (Ծղալթբիլա), Սեծ Հունձ գյուղը (ներկայիս Սուխլիս գյուղը), իսկ դեպի հարավ' Արծաթ գետի ափերով հարևան Են եղել կամպաւրացիները, կարակեպյակցիները, արծաթեցիները, խաշուտցիները. չիֆլիկցիները, որոնք բոլորն էլ գաղթել են 1830 թվականին, էրզրումի վիլայեթից:

Հնձուկցիները Ղուլալիս հինավուրց բերդագյուղ հասան 1830 թ մայիսին. . Գաղթեցին այլ ճանապարհով, ինչպես բոլոր էրզրումցիները Սկզբում որոշ ժամանակ ապրեցին սուխլիսցիների հետ, հետո' Գսլալիսում:

Հնձուկ-ղուլալիսցիների նոր գյուղը կազմված էր երկու տոհմերից՝ բորժոմցիներից և քրթենցից. Առաջինն այստեղ հողածածկ տներ են հիմնել Քրթենց Տիգրանն ու Ղազարոս պապը Հետագայում տեղափոխվել է բոըժոմ- ցիների տոհմը, որոնք կրում էին Պետրոսյան ազգանունը Ինչո՞ւ են Պետրոսյան֊ ներին անվանում բորժոմցիներ Պետրոսյանների պւսպը Պետրոսը, գերադասել է ապրել քաղաքատիպ վայրերում, ուստի սկզբում գնում է Բորժոմի քաղաք, ունեցած ոսկով գնում մի տուն և ընտանիքը տեղափոխում այնտեղ: Որոշ ժամա­նակ անց հետ է վերաղառնում և բնակություն հաստատում Ղուլալիսում: Դրա համար էլ Պետրոս պապի տոհմին մինչև հիմա էլ բորժոմցի են անվանում

Ինչո՞ւ են Քրթյաններին անվանում Քրթենք ըստ բանավոր տեղեկությունների՝ Քրթենց Տիգրան ե Ղազարոս պապերը միշտ հագնելիս են եղել քրղերի հարուստների տարազների նման հագուստներ, դրա համար էլ Տիգրան պապի տոհմին մինչև հիմա էլ անվանում են Քրթենք և բոլոր էլ գրվում են Քրթյան ազգանունով:

Հնձուկ-ղուլալիսցիներն իրենց հետ բերել են միայն ոսկյա և արծաթյա իրեր, որոնցով սկզբնական շրջանում կարողացել են հայթայթել ապրուստի միջոցներ: Բորժոմցոնց Պետրոս պապը' լինելով համեմատաբար գրագետ մարդ, իր հետ բերել է մի թանկարժեք Ավետարան, որը եղել է կաշվե կազմով և զարդարված թանկարժեք քարերով: Պետրոս պապի մահից հետո այղ հոյակապ Ավետարանը հանձնվել է թոռանը Հակոբին. որին ոչ միայն ղուլալիսցիները, այլև ամբողջ շրջանի հայաբնակ գյուղերն անվանում են Հաջի Ակոբ: Ասում են, թե Հակոբ պապը գնացել է Երուսաղեմ' իր ուխտը կաւրարելու, և ստացել Հաջի մականունը Այդ անմոռաց հուշանվերն առ այսօր պահվում է Պետրոսյանների տոհմում' որպես տոհմի և հայության համար սրբություն:

Դուլալիս անունն ստացել է «ղյուլա» բառից, որը թուրքերեն նշանակում է բերդ, և իսկապես, այղ գյուղի զառիթափ ձորի պռնկին կառուցված է էրլԵլ մի

158

հինավուրց բերդ, որը լավ պահպանվել է մինչև 1950-ական թվականները: Հետագայում պատերում երևացին ճեղքվածքներ, գյուղացիներն սկսեցին քանդել պատերը և կառուցեցին տներ: 1954 թվականին, երբ Փոքր Պամաձում կառուցում էին գյուղխորհրդի գրասենյակ, որոշեցին բերդն ամբողջովին քանդել և այդ քարերով կառուցել նոր գրասենյակ: Ղեկավարության անհեռատեսության, պատմական հուշարձանի նշանակությունը լավ չհասկանալու պատճառով քանդեցին 12-րդ դարում կառուցած հոյակապ բերդ-հուշարձան կոթողը: Ներկայումս, երբ գալիս են պատմաբաններն ու հնագետները' հետազոտելու բէտդի ավերակները, ափսոսում են ու հետն էլ նզովում քանդողներին:

Ղյուլա բերդը կառուցվել է 12-րդ դարոււՐ վրաց թագուհի Թամադայի ժամա­նակներում, որը երկրորդ բերդն էր Ախալցխայի բերդից հետո՛ Բերդը կառուցված է Բոլբոլա խոր ձորի ամենաբարձր գագաթին, երեք կողմից խոր ձոր. միայն հյուսիսային կողմում հարթ դաշտ է, որն ունի մյուս բերդերին կապող հարմար ճանապարհ: Այդ ճանապարհով են գնացել դեպի Օրալի բերդը, այնտեղից' Շապանիբել ու Ջառալի բերդերը: Ըստ դուլալիսցիների ավագների պատմած­ների, երբ հնձուկցիները հանգրվանել են Ղուլալիսում, այստեղ ապրող չի եղել, կանգնած է եղել բերդը' ոչ այնքան քանդված վիճակում: Լավ պահպանվել են պատերը' իրենց երեք լայն լուսամուտներով, երկու հեռադիտակային անցքերով Բերդի ծածկը եղել է հարթած քարից, ներսի հատակը' սալապատած, ունեցել է մի քանի քարե նստարաններ: Բերդից մինչև ձորը կար ստորգետնյա սան­դուղքաձև ճանապարհ, որով ջուր էին բերում Բոլբոլա ձորի ջրից: Բերդի ներսում կար մեկ քառակուսի մետր չափի սւսլաքւսր' մեջտեղն անցքով: Այդ անցքով էին մտնում զինվորները պաշտպանական մարտերի ժամանակ: Բերդի լայնու­թյունը 20 մետր է, երկարությունը' 25 մետր Մուտքը թունելից է, որը բոլորովին չի նկատվում: 1954 թվականին քանդեցին բերդը, հանեցին հւստակի սալա­քարերը, այնտեղ գտան շատ կավե ամանեղեններ' սրվակներ, կարասներ, կճուճ­ներ, ջրամաններ: Երբ հնձուկները եկան ապրելու այս բերդագյուղում տեսան երեք կիսակեր տնակներ: Թե ովքեր էին ապրել նրանցում, ոչ մի ղուլալիսցու հայտնի չէ, միայն իմացել են, որ այդ տնակներում ապրելիս են եղել թրքացած Վրացիներ, որոնք մինչև գաղթը հեռացել են այդ տնակներից, ո՞ւր, ոչ ոքի հայտնի չէ:

Ղուլալիսցիները երկար ժամանակ խմելու ջրի աղբյուր չեն ունեցել, նրանց խմելու ջուրը եղել է Բոլբոլա ձորի ջուրը, որը հոսում է Ցիլպուխար կոչվող անտառի աղբյուրներից: Ջուրը շատ քաղցրանամ է. մոտակա գյուղերի գյու­ղացիները նրա մասին ասում Են. «Ղուլալիսը բարձր գեղ է, ջուրը' հիվանդի դեղ է»:

1955 թվականին կոլտնտեսությւսն նախագահ, բանակից զորացրված սպա Սերգո Քրթյանի նախաձեռնությամբ «ճոբուռ» կոչւխդ դաշտի թմբի տակից խորը փոս փորելուց հետո դուրս բխեց մի զուլալ ջուր: Համագյուղացիները խանդավառությամբ կառուցեցին մի ոչ մեծ ջրամբար և երկաթե ու չուգունե խողովակներով ջուրը հասցրին գյուղ: Կառուցեցին քարե աղբյուր, որը առ այսօր բավարարում է գյուղի բնակչությանը:

159

ՂՈՒԼԱԼԻՍՑԻՆԵՐԸ 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԵՐԻՆ ԵՎ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԱՍՆԱՄՅԱԿՆԵՐԻՆ

Նոր հայրենիքում գաղթականներն ապրում էին շատ չքավոր: Կային որոշ ընտանիքներ, որոնք ունևոր էին. Դպրոցաշինությունը և եկեղեցաշինությունը գտնվում էր հետին պլանում, բացառությամբ Պետրոսյանների տոհմի մի քանի մարդկանց, որոնք ստացել էին ընտանեկան տարրական կրթություն, մյուսներն անգրագետ էին: Գյուղացիների հիմնական զբաղմունքը հողագործությունն էր: Ղուլալիսը փոքր է, հողատարածքը' շատ: 20-րդ դարի սկզբներին գյուղն սկսեց աշխուժանալ: Գյուղացիներն իրենց մթերքների ավելցուկը վաճառում էին քաղաքային շուկաներում: Ղուլալիսցիներից երևացին ուսում առնողներ Սովորում էին Սազելի կամ Սուխլիսի տարրական դպրոցներում:

Կյանքն սկսեց առաջ շարժվել, բայց առաջին համաշխարհային պատերազմը և ռուսական հեղափոխությունները որոշ արգելք հանդիսացան կրթության զար­գացմանը:

Առաջին համաշխարհայինին Ղոզալիսից բանակ կանչվեին'1. Քրթյան Հարություն Ալեքսանի' ծնված 18Ց0 թ.2. Քրթյան Օնիկ Ալեքսանի' ծնված 1887 թ3. Պետրոսյան Խաչատուր Գրիգորի՜ ծնված 1885 թ.Զոհվեցին օոա-թուրքական ճակատամարտերում:Անցավ երկու տասնամյակ: Միջազգային դրությունը նորից շիկացավ,

ստեղծվեց պատերազմի երկու օջախ՛ գերմանական ֆաշիզմն արևմուտքում, ճապոնական միլիտարիզմն՝ Արևելքում: Սկսվեց զորակոչը:

Երկրորդ համաշխարհայինին ղոզալիսցիներից կանչեցին.1. Պետրոսյան Երվանդ Հակոբի' ծնված 1922 թ.2. Պետրոսյան Ռուբեն Հակոբի' ծնված 1913 թ.3. Պետրոսյան Մկրտիչ Վարդգեսի' ծնված 1925 թ.4. Պետրոսյան Դերենիկ Խաչատուրի' ծնված 1923 թ.5. Պետրոսյան Հայկ Խաչատուրի' ծնված 1925 թ.6. Պետրոսյան Ղազարոս Պետրոսի' ծնված 1902 թ.7. Պետրոսյան Ազատ Հմայակի' ծնված 1906 թ.8. Պետրոսյան Արշալույս Համայակի' ծնված 1916 թ9 Պետրոսյան Ներսես Դավթի' ծնված 1923 թ.10. Քրթյան Սիմոն Խաչատուրի' ծնված 1913 թ.11. Քրթյան Մոսես Հակոբի' ծնված 1916 թ.12. Քրթյան Պողոս Միքայելի' ծնված 1921 թ.13. Քրթյան Ղազարոս Մինասի' ծնված 1923 թ.14 Քրթյան Մարտիրոս Տիգրանի' ծնված 1902 թ. (վերադարձել է)15. Քրթյան Արտաշես Տիգրանի' ծնված 1901 թ. (վերադարձել է)16. Քրթյան Հովհաննես Տիգրանի' ծնված 1896 թ. (վերադարձել է)17. Քրթյան Լորիկ Տիգրանի՜ ծնված 1909 թ. (վերադարձել է)

160

18. Քրթյան Միքայել Աղաջանի' ծնված 1902 թ (վերադարձել է)19. Քրթյան Մարգիս Աղաջանի' ծնված 1900 թ. (վերադարձել է)20. Քրթյան Սերոբ Ղազարի' ծնված 1902 թ. (վերադարձել է)21. Քրթյան Արւրաշ Սեդրակի' ծնված 1901 թ. (վերադարձել է)22. Քրթյան Մարգիս Սեդրակի' ծնված 1915 թ. (վերադարձել է)23. Քրթյան Քերոբ Պետրոսի' ծնված 1906 թ. (զոհված)24. Քրթյան Խնկանոս Ալեքսանի' ծնված 1900 թ. (վերադարձել է)25. Քրթյան Օնիկ Համայակի' ծնված 1926 թ. (զոհված)26. Քրթյան Մկրտիչ Ալեքսանի' ծնված 1901 թ. (վերադարձել է)27. Քրթյան Միքայել Պոդոսի' ծնված 1899 թ. (վերադարձել է)28. Քրթյան Զաքեոս Զաքեոսի' ծնված 1921 թ. (զոհված)

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾՆԵՐ1. Պետրոսյան Արտաշես Համայակի 1916 թ.2. Պետրոսյան Ներսես Դավթի 1923 թ.3. Պետրոսյան Երվանդ Հակոբի 1922 թ.4. Պետրոսյան Մկրտիչ Վարդգեսի 1925 թ.5. Քրթյան Սիմոն Խաչատուրի 1913 թ6. Քրթյան Մոսես Հակոբի 1916 թ.7. Քրթյան Պողոս Միքայելի 1921 թ.8. Քրթյան Ղազարոս Մինասի 1923 թ.9. Քրթյան Քերոբ Պետրոսի 1906 թ.10. Քրթյան Օնիկ Համայակի 1926 թ.11. Քրթյան Զաքեոս Զաքարի 1921 թ

ԳՅՈՒՂՈՒՄ ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂՆԵՐ1. Պետրոսյան Մարտիրոս Արտավազդի 1953 թ.2. Պետրոսյան Մաթևոս Արտավազդի 1960 թ.3. Պետրոսյան Ազատ Սիրակի 1963 թ.4. Պետրոսյան Աշոտ Համայակի 1971 թ5. Պետրոսյան Խաչատուր Համայակի 1973 թ.6. Քրթյան Արտաշ Մարտիրոսի7. Քրթյան Լեոն Մարտիրոսի8. Քրթյան Աղասի Հովհաննեսի9. Քրթյան Մարգիս Սեդրակի10. Քրթյան Ալբերտ Արտաշի11. Քրթյան Մկրտիչ Պետրոսի12. Քրթյան Սոֆյա Արտաշի13. Քրթյան Խաչիկ Արտաշի14. Քրթյան Արտաշ Ռաֆիկի15. Քրթյան Հարություն Սկրտիչհ16. Քրթյան Համլետ Սիմոնի

161

ԳՅՈՒՂԸ ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ

Ծնվել է 1895 թվականին Դալալիս գյուղում: Նրա հայրը մինչև հեղափո­խությունն աշխատել է ոստիկանության պետ, սպանվել է 1920 թվականին.

Մաթևոս Պետոսյանն ավարտել է գիմնազիան: Մենշևիկներից խուսափելու համար փախչում է Բորժոմի, այնտեղից անցնում Մոսկվա: Մաթեոսն զբաղեցրել է բարձր պաշտոններ, սակայն 1936 թվականին դառնում է ստալինյան բռնու­թյունների զոհ: Տղաներ չունի: Քույրերը մահացել են Մոսկվայում: Կան միայն քրոջ որդիները, որոնք ապրում են Մոսկվայում

Դուլալիսի հողատարածությունների մեծ մասը պատկանելիս են եղել Պետրոսյաններին: Նրանք, բացի գյուղում ունեցած հողերից, փողով և ոսկով օրալցիներից գնել են 5 հա ե քաղաքից 6 հա հողամաս: Սակայն վայելումը երկար չտևեց: 1928 թ. Պետրոսյաններին կպցնում են «կուլակ» պիտակը և սկսում ունեցվածքը պետականացնել: Հախուռն տարիներ էին, երբ թույլերը, ւսնտնտեսվարնէտը պատրաստի հողերի տեր դարձան: Դուլալիսցի Հաջի Հակոբը մեծ չարչարանքով իրենց խոր ձորի մեջ. ափին կառուցեց 2 ջրաղաց, 2 քաթանի: Գիշեր-ցերեկ այդ մութ ձորում, լամպի լույսի տակ կատարում էր ծանր աշխա­տանքներ, մինչդեռ այդ տնտեսագետ մարդուն որակեցին որպես կուլակ, բռ­նագրավեցին 2 ջրաղացները, իսկ տղային աքսորեցին որպես կուլակի տղայի.

1935 թվականին կազմվեց կոլեկտիվ տնտեսություն: Գյուղի նախագահ ընտրվեց Մարտիրոս Տիգրանի Քրթյանը: Կրթություն չուներ, բայց ուներ կու­սակցական տոմս:

1935-1950 թվականներին Դուլալիսն առանձին կոլտնտեսություն էր. 1950- 1956 թ. Փոքր Պամաճի կոլտնտեսությանը միացավ: 1956 թ. առանձնացավ և կազմեց նորից իր կոլխոզը' Թելմանի անվան:

1968 թ. կազմվեց ամրացված սովխոզ տնտեսություն' 9-ը գյուղից կազմված: Այդ անմիտ միավորումը քանդվեց, բաժանվեց երկու մասի: Ղուլալիսը 1989 թ. միավորվեց Օրալի և Պամաճի հետ.

ԳՅՈՒՂԻ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ

Գյուղն ունի տարրական դասարանների համարյա լրիվ կազմով դպրոց, աշակերտական կազմ: Գյուղն ունի գրասենյակ, ակումբ. որ լրիվ համապա­տասխանում է բնակչության քանակին: Գյուղում կառուցվել են 10 նոր աղ­բյուրներ. այնպես որ գյուղը լրիվ ապահովված է ջրով:

1993 թվականին անցկացվեց հողի սեփականաշնորհում, ամեն մի ընտանիք ստացւսվ 0,70 հեկտար հողամաս, կոլխոզում մնաց 10 հեկտար հողամաս և 60 հեկտար խոտհարք: Ավելացավ անձնական անասունների գլխւսքանակը, մանավանդ՛ լծկան անասունների թիվը՝ ձիեր, եզներ, էշեր: Գյուղ մուտք գործեցին ցածրաուժ տրակտորներ' իրենց կցորդներով:

Ղուլալիսցիները շատ մաքրւսսեր են: Նրանց փողոցները ավլված ու ջրցողված

162

են: Մաքուր են նաե տները: ճիշտ է գյուղում բաղնիք չկա, բայց տներում կան անհատական բաղնիքներ: Ունեն սեփական հացի փռեր, լավաշի թոնիրներ: Շրջկենտրոնից ավտոբուսն անցնում է Ղուլալիսի միջով և մտնում Օրալ ու Պամաճ:

ՏՈՀՄԱԾԱՌԵՐ

ՔՐԹՅ ԱՆՆԵՐԻ ՏՈՀՍԱծԱՌԸՔրթյանների ընտանիքը գաղթել է երզրումի վիլայեթի Հն&ուկ գյուղից: Նրանց

ավագ պապը եղել է Ղազարը, որին Քուրղ Ղազար էին անվանել:Ղազար պապը ունեցել է երկու տղա' Միքայել U Տաքար:Միքայել - տղաները' Հարություն, Ալեքսան, Աղաջան, Պողոս, Պետրոս,

Սեդրակ, ՄիսակՏաքար - տղաները' Հովհաննես, Ղազար1. Հարություն - տղաները' Մկրտիչ (1860), Հակոբ (1865), Խաչո (1870),

Պետրոս (1900)2. Ալեքսան - տղաները' Համո (1885), Արութին (1890), Օնիկ (1887), Սիմոն

(1892), Մկրտիչ (1901), Արիստակ (1906), Գրիգոր (1902), Խնկանոս (1909)3. Աղաջան - տղաները' Հաբեթ (1895), Մարգիս (1900), Միքայել (1902).

Օնիկ (1909)4. Պողոս ֊ տղաները' Միքայել (1895), Լեոն (1900)5 Պետրոս - տղան' Քերոբ (մահացել է փոքր տարիքում)6. Սեդրակ ֊ տղաները Արսեն (1895), Արտաշ (1901), Մարգիս (1915)7. Միսակ - տղան' Պողոս - մահացել է փոքր տարիքում

ՏԱՔԱՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԸՏիգրան - տղաները' Հովհաննես (1895), Արտաշ (1901), Մարտիրոս (1902),

Լորիկ (1909)

ՂԱՑԱՐԻ ՏՈՀՍԱծԱՌԸՏաքար, Մանաս. Մինաս, Սերոբ, Անդրո, Հովակիմ, Մարտիրոս, Օնիկ1. Սերոբ - տղաները' Կարւսպետ (1950), Արմենակ (1957)2. Հովակիմ - տղան' Կարեսը3. Մարտիրոս - տղան' նվերիկ ■4. Օնիկ - տղան' Սերոբ5. Անղրո - տղաները' Կարւսպետ, Արարատ. Հովիկ6. Հարություն - տղաները' Մկրտիչ, Հակոբ. Մովսես. Սիմոն, Օնիկ, Մկրտիչ

ԱՂԱՋԱՆԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԸԱլեքսան, Սարգիս, Խաչիկ, Կոլյա, Օնիկ, Պողոս, Միքայել, Խաչիկ, Լեոն,

Մաթեոս, Պետրոս, Արւրուշ, Պետուշ

163

Արսեն - տղաները' Անդրանիկ, Աշո, Պոդոս, Վանիկ Արտաշ - տղաները' Ռաֆիկ, Օնիկ, Խաչիկ, Վալիկ Սիսակ - ապրում է Նախրեբում:

ՊԵՏՐՌՍՅԱՆՆԵՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԸՊետրոս պապը - Հարություն, ԳրիգորՀարություն - տղաները' 1. Կիրակոս, 2. Վարդան, 3. Օվակ, 4. Պետրոս, 5.

Համո1. Կիրակոս - տղաները' Սիսակ, Հովհաննես2. Վարդան - տղաները' Մաթևոս (Մաթոս աղա), մահացել է աքսորում:3. Օվակ - տղա չի ունեցել, ունեցել է մի աղջիկ4. Պետրոս - տղաները՜ Դավիթ (1896), Արութին (1900), Ղազար (1902),

ԱրամԴավիթ - տղաները' եերսես (1923), Վայրիչ (1933), Պետրոս (1945) Արութիկ - աղջիկները' Հասմիկ, ՀրանուշԴազարոս - տղաները' Վանիկ (1928), Հրանտ, (1930). Սրտավազդ (1932)Արամ - Նժդեհ - աղջիկները՛ Հռիփսիմե, ՇուշանիկՀամո - տղաները՝ Անդրանիկ (1926), Սիսւսկ (1930), Գրիշա (1932)Ներսես - տղաները' Տիգրան (1940), Մարտիրոս (1954), Բագրատ (1964) Վայրիչ - տղաները' Ռազմիկ, Արթուր (1972)Դազարոս - տղաները՜ Հարություն (1952), Վոլոդյա (1962)Հրանտ - տղաները՝ Վարդան (1955), Դազարոս (1962), Լնոն (1951)

ԳՐԻԳՈՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԸՀաջի Հակոբ, ԽւսչատուրՀաջի Հակոբ - տղաները' Վարդգես (1900), Գրիգոր (1902), Ռուբեն (1913),

Երվանդ (1922)1. Վարդգես - տղաները' Մկրտիչ (1925), Ավետիս (1934), Գրիգոր (1940)2. Գրիգոր - տղաները' Ղնոնդ (1929), Ստեւիան (1934)3. Ռուբեն - տղաները' Սրտավազդ (1945), Մառլեն (1947), Սիսակ (1951) 4 Երվանդ - չի ամուսնացել, զոհվել է պատերազմումՍտեփան - տղաները' Մարտիրոս, Սիսակ, Գրիգոր Սուրեն - տղաները' Սրտավազդ, Հակոբ. Մառլեն Երվանդ - Ռուբեն, Հովհաննես, Արութին

ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԸ1. Դերենիկ - տղաները' Հայկ (1922), Մարտիրոս (1925), Խաչատուր, Արբուն,

ՎանիկՀարգարժան ընթերցող, ներեցեք, որ տոհմածառերում կարող են լինել

սխալներ, թվերի և անունների միջև, այդ կապված է տված տեղեկությունների հետ: ժամանակին կճշտվեն:

164

ՂՈՒԼԱԼԻՍԻ ԵԿԵՂԵՑԻՆ

Ղուլալիսը 1830 թվականից եկեղեցի չի ունեցել: Գյուղը, լինելով շատ փոքր, չի կարողացել եկեղեցի կառուցել, դրա համար էլ մի փոքրիկ սենյակ են դարձրել իրենց աղոթարւմնը Այն անվանակոչեցին Սուրբ խաչ, որը տևեց մինչև 1994 թվականը: Աղոթարանը գտնվում էր գյուղի կենտրոնում, Քրթյան Տիգրանի տան կողքին, կաթոլիկ հավատացյալները սիրով մտնում էին այնտեղ ե կատարում իրենց աղոթքը: Բայց քանի որ գյուղում ապրում էին նաև լուսավորչականներ, նրանք գնում էին աղոթելու Փոքր Պամաճի և Սազելի գյուղերի աղոթարան­ներում: Եկեղեցիների քանդման ու վերացման անմիտ որոշումները կամաց- կամաց կասեցվեցին: ժողովուրդն ուզում էր վերականգնել հին ավանդույթները, գնալ աղոթարան, լսել պատարագներ, խոստովանություն անել, հաղորդություն առնել և եկեղեցուց դուրս գալ հոգեպես հանգիսւր ու թարմացած: 90-ական թվականների սկզբներին հանրապետություններն անկախացան: Ցարկ տրվեց եկեղեցաշինությանը Գյուղի նոր եկեղեցու կառուցման իսկական մունետիկը դարձան Բեյրութից ժամանած արժանավայել ու շնորհալի էմմանուել վարդապետը, որին հրավիրել էր հայ կաթոլիկ համայնքների ավագ հովվապետ արքեպիսկոպոս եերսես եերսեսյանը: Ղուլալիսի մոտակա գյուղի հավատաց­յալները, ճիշտ է. ունեին իրենց հովվապետը, բայց նա ազգությամբ հայ չէր, քարոզում էր լատիներենով, ուստի սուխլիսցիները դիմեցին ավագ քահանա- յապետին, հնարավորության սահմաններում գոնե ունենալու հայալեզու վար­դապետ:

Խնդրանքը բավարարվեց: Նոր նշանակված էմմանուել վարդապետը իրա­վունք ստացավ հովվելու նաև հավատացյալներին: Պատվարժան վարդապետը ցավով էր մտնում Ղուլալիսի այդ փոքրիկ աղոթարանը և միշտ մտահոգված էր նոր եկեղեցու կառուցման անհրաժեշտությամբ: Շատ կարճ ժամանակում նա իր շուրջը հավաքեց գյուղի եկեղեցասերներին, քարոզներով հրապուրեց նրանց: Ղուլալիսում կազմակերպվեց հանգանակություն: Բոլորը սիրով արձա­գանքեցին: Սակայն աշխատանքի մեծ կազմակերպիչը և նյութական հովանա­վորողը դարձավ էմմանուել վարդապետը: Նոր եկեղեցին կառուցվեց հին աղո­թարանի տեղում: Աշխատանքն սկսվեց 1994 թվականի գարնանը և ավարտվեց 1995 թվականի ապրիլին: Բացմանը մատուցվեց Սուրբ պատարագ: Եկեղեցին լեփ-լեցուն էր, հավատացյալները ծնկաչոք լսեցին վարդապետի պատարագը, փոքրիկ երգչախումբը ճաշակով կատարում էր շարականներ:

ժողովուրդը մեծ խանդավառությամբ մասնակցեց բացման արարողությանը, ողջ գյուղը և շրջակա գյուղերից ժամանածները մասնակցում էին այդ տոնական իրադարձությանը: Կատարվեց նան հոգեհանգստի արարողություն, որը էրզրումցիներս գիտենք որպես «մեռելոց»: Մարդիկ մոմեր վառեցին հանգուց­յալներ շիրմւսքարերի վրա, աղոթեցին և ցրվեցին: Այդ օրը հնձուկցի ղուլա- լիսցիները 160 տարվա ընդմիջումից հետո ստացան մի անզուգական նվեր:

Եկեղեցին չէր կարող կառուցվել միայն վարդապետով և փողով, պետք էին

165

աշխատանքի կազմակերպիչներ, շինանյութը ժամանակին տեղ հասցնողներ, շրջանի ղեկավար մարմինների հետ աշխատանքը համաձայնեցնողներ: Այդ պատվարժան աշխատանքին անշահախնդրորեն մասնակից եղան 1. Քրթյան Մկրտիչ Պետրոսի - աշխատանքի ղեկավար, նա շինարարություն հասցրեց 18 խոր մետր շինափայտ, բավարար չափով վարդագույն տուֆ, ցեմենտ: Մկրտիչն աշխատեց իր ընկերներ Քրթյան Մարտինի, Քրթյան Լեոնի, Քրթյան Գրիշայի հետ:

Շինարարությանը մասնակցել են անվանի վարպետներ և բանվորներ.1. Քրթյան Սիրուշ Սիմոնի2. Քրթյան Մոսո Արտաշի3. Պետրոսյան 4եորգի Ներսեսի (բրիգադիր)4 Պետրոսյան Մարտին Ներսեսի5. Պետրոսյան Բագրատ Ներսեսի6. Քրթյան Արտո Արտաշի7. Քրթյան Անդրանիկ Արսենի8. Քրթյան Մարտին Մինասի9 Քրթյան Տիրուհի Իվանի10. Քրթյան Նազիկ Խաչիկի11 Գևորգյան Ներսես ՊետրոսիՔրթյան Մկրտիչը ն Քրթյան Լևոնը որպես գանձապահներ Աշխատանքի

օրերին գյուղացիները հերթով ցերեկվա ժամերին հաց էին բերում ե հյուրասիրում աշխատողներին

Ականատեսների պատմածներից ես ուղղակի զարմացա ե ուրախացա, թե մի ոչ լրիվ տարում ինչպե՞ս են կառուցել այդ հոյակապ եկեղեցին: Դրսից Հայաստանի վարդագույն տուֆ, ներսից' տեղական քարը, տանիքը' ցինկ-եր- կաթյա թիթեղով, ջրհորդանների վերնամասում' թիթեղից աղավնիներ:

Շատ էր հետաքրքիր եկեղեցու գմբեթը, այն կանգնած էր 6 ազբեստյա սյուների վրա, տանիքը' բուրգաձև. գմբեթի ներսում մեծ զանգակատունն է:

1995 թվականի հունիսի 3-ին, կիրակի օրը, ինձ բախտ վիճակվեց ներկա լինելու պատարագի մատուցմանը: Ես նստած էի հետևի նստարանին, լսում և գրանցում էի: Պատարագի ավարտից հետո մոտեցա եկեղեցու սպասավորին' Տիրուհի Իվանի Քրթյանին, ուզեցի իմանալ եկեղեցու կահավորմանն ավելի ակտիվ մասնակցողների մասին: Տիրուհին սիրով պատասխանեց հարցերին:

Եկեղեցու ներսում կան շատ սրբապատկերներ, որոնք հաճույքով նկարել էր նկարիչ Արամը (Մեծ Պամաճից): ճիշտ է, հին նկարներ չկային, բայց այդ նորերով գեղեցկանում էր նորակառույց եկեղեցին: Եկեղեցու խորանի աջ և ձախ կողմերում, հատակին, փռած էին 2 գորգ' 2,5x1,5 մետր մեծությամբ, որոնք վարդապետ էմմանուելի նվերն էին: Եկեղեցու մուտքի աջ կողմում կար մի գեղեցիկ պահարան, որը պատրաստել էր Ծինուբանցի անզուգական վարպետ Վարդգես Թորոսյանը և տեղագրել Սուխլիսի եկեղեցում: Պահարանն օգտագործ­վում է աղոթագրքեր տեղավորելու համար: Եկեղեցու հատակին փռած և այն

166

լրիվ ծածկող պաստառները նույնպես նվիրել է էմմանուել վարդապետը: Եկեղեցու առաստաղից կախված են երեք ջահեր, որոնցից մեկը նվիրել է վարդապետը, երկրորդը' Քրթյան Սերոբը, իսկ երրորդը գնված է եկեղեցու խաչհամբույրի գումարով: Պատարագից հետո մի փոքր ժամանակ ունեցա խոսելու էմմանուել վարդապետի հետ, նա հաճույքով պատմեց այս փոքր, բայց գեղեցիկ եկեղեցու շինարարու՜թյան մասին: Իմ այն հարցին, թե օծվա՞ծ է արդյոք նոր եկեղեցին, պատասխանեց. «Դեռ ոչ, սպասում ենք արքեպիսկոպոսին, շուտով կգա և կօծենք եկեղեցիս»: Պատարագից հետո հավատացյալները մեծ սիրով ճանապարհեցին հարգարժան վարդապետին, որը հրաժեշտ տվեց սիրալիր խոսքերով: Վարդապետն իր անձնական մեքենայով էր, ինձ հրավիրեց նստելու: Սենք խոսեցինք նաև ճանապարհին, մեքենայի մեջ: Ինձ մեծ հաճույք պատճառեց նրա համով-հոտով արևմտահայ բարբառով զրույցը:

ԷՄՄԱՆՈՒԵԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԱ ՊՊԱ ՂՉՅԱ Ն(համառոտ կենսագրություն)

Վարդապետ էմմանուել Տապպադչյանը ծնվել է 1933 թ դեկտեմբերի 24- ին, Սիրիայի Դամասկոս քաղաքում. Նախնւսկան կրթությունն ստացել է Դամաս- կոսում, ապա ուսումը շարունակել է Լիբանանում

1963 թվականին տեղափոխվում է Հռոմ և ընդունվում Հռոմի հայկական և լատինական սեմինարիան, ավարտում այն 1968 թվականին: Ուսումնարանն ավարտելուց հետո, որը կոչվում էր կրոնական համալսարան, օծվում է վարդապետ: Վարդապետական օծումն ստացել է արևելյան կարդինալ Ադա- ջանյանի ձեռքով, որը ծնունդով ախալցխացի է Ձեռնադրումից հետո աշխատել է Լիբանանում՝ Լևոնյան վարժարանում, զուգընթաց սովորել է Սուրբ Գրիգորյան համալսարանում և ստանալով դասավանդման որակավորում՜ դասավանդել վարդապետական ուսումնարան-սեմինարիայում: 1968 թվականից մինչև 1980 թվականն աշխատել է Ալանտարյանցի հովանավորած տղաների որբանոցի դաստիարակ և տնօրեն: 1980-1986 թվականներին աշխատել է Բեյրութի դպրեվանքի տնօրեն: Երկու տարի աշխատել է Լիբանանի խուլ-համրերի ժողովր­դավարական ուսումնարանում: 1986-1994 թվականներին աշխատել է Հալեպի Սիրիա-Հալեպ սեմինարիայում՜ որպես վարդապետների որակավորման ավագ դասատու: 1994 թ մարտ ամսից տեղափոխվել է Ախալցխա՝ Ներսես արքեպիսկոպոս Ներսիսյանի հրավերով և աշխատանքի նշանակվել Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս գյուղում՝ հովվելու: Նախրոբցիների և ծինուբանցիների խնդրանքով պատարագ է մատուցում նաև այդ կաթոլիկ գյուղերում և Ղուլալիսում Հայրն ու մայրը մահացել են, 5 քույրերը և 3 եղբայրները ողջ են, քույրերից երկուսն ապրում են Փարիզում, եղբայրները' Լիբանանում և Դամասկոսում:

167

ՎԱԼԵ ՔԱՂԱՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

1930 թվականի երկրորդ կեսին Ախալցխա ժամանեց քարածխի հանքերի շերտերն ուսումնասիրող արշավախումբը, որոնք ժամանել էին Ռուսաստանի հանքային շերտերն ուսումնասիրող կազմակերպություններից:

Հետախուզողները մանրազնին խորհրղակցելով տեղում ապրող գյուղացիների հետ, որոնք ցույց տկին բացօթյա փորփորած փոսերի տեղերը. N 2 հանք կոչվող տարածության վրա գտան քարածխի շերտեր, որոնք ունեն շատ մեծ պաշարներ:

1938 թվականին սկսվեց շինարարական աշխատանքը Հանքափորների համար առաջին բանավանը կառուցվեց ներկայիս N 2 հանքի փոքրիկ տարածքի վրա: Բանավանը շատ մեծ չէր, կազմված էր մի քանի փայտաշեն բարաքներից, մեկ գարաժ ե մեկ ճաշարան: N 2 հանքահորի առաջին տնօրեն նշանակվեց ինժեներ Ռոժղեն Ջափարիձեն, որը ղեկավարում էր և շինարարության, ե հանքա- ւիորի աշխատանքները Հետագա հանքահորերի կառուցումը հարատնեց մինչև 1960 թվականը:

Մինչև 1940 թվականը շինարարական աշխատանքը շատ դանդաղ էր առաջ շարժվում, չկար համապատասխան տեխնիկա և մասնագետներ, սակայն Ռուսաստանի օգնությամբ աշխատանքը մտավ իր եռուզեռի մեջ: Ներկայիս N 2 հանքահորի տարածքի վրա կառուցվեց նոր բանավան, որը և հիմք հանդիսա­ցավ հեւրագա քաղաքի հիմնադրման համար: 1939-40 թվականների սկզբներին ավելացավ բանավանի բանվորների քանակը: Տարբեր կողմերից խմբերով բանվորներ էին գալիս այդ խոշորագույն շինաշխատանքներին մասնակցելու: Գյուղերում ապրող գյուղացիները, որ ընդգրկված էին կոլեկտիվ տնտեսություն­ներում, փողի տեսքով աշխատավարձ չէին ստանում, նրանք իրենց աշխատա­վարձն ստանում էին տարեվերջին, ըստ իրենց ստացած բերքի, որը բաժանվում էր ըստ աշխօրների, դրա համար էլ գյուղացին մշտապես փողի կարիք էր ունենում և փնտրում էր նոր աշխատավայր, այդ պատճառով էլ Վալե ավանի բանվորների քանակը այդքան շուտ բազմապատկվեց.

Այդ թվականներին հիմնականում աշխատավոր բանվորները գալիս էին Ախալցխայի շրջանի գյուղերից և քաղաքի բնակիչներից, իսկ 40-ական թվական­ների երկրորդ կիսերից բանվորների քանակը ավելացավ Ախալքալաքի, Բոգդանովկայի, Ղուկասյանի և ուրիշ հայկական շրջաններից:

Մինչև Հայրենական պատերազմի բռնկումը, Վւսլեում հիմնական աշխա­տանքը շինարարությունն էր, կառուցվում էին հիմնականում բնակելի շենքեր, վերանորոգվում էին ճանապարհները: Աշխատանքի եկող բանվորների մեծամաս­նությունն ապրում էին հանրակացարանում, բարաքներում, առաջին հանրակա­ցարանը կառուցվեց ներկայիս հիվանդանոցի ներքնամասում, որը հետագայում օգտագործվեց որպես դպրոցի շենք Ընտանիքավոր որոշ բանվորների ընտանիք­ներն ապրում էին զինվորւսկան վրաններում:

Երբ սկսվեց ահռելի պատերազմը, բանվորների քանակը որոշ չափով նվազեց,

168

երիտասարդությունը մեկնում էր ռազմաճակատ: Բանվորական կադրերի պակա­սը խիստ բացասաբար անդրադարձավ շինարարական աշխատանքների վրա:

Ներկա քաղաքի կենտրոնական մասը Վալե գյուղի կոլխոզի հանդամասերն էին, առատ բերք տվող դաշտերը վերածվեցին հրապարակների՜ Բեռնատար մեքենաներով քար ու ավազ էին հասցնում դեպի շինարարություն, պատաքարերը հանում էին Օջոշան գյուղի դաշտերի թմբերից և հասցնում քաղաքի շինարա­րությանը: Շենքերի կառուցման հիմնական բանվորները շրջակա գյուղերից եկող վարպետներն էին, որոնք համարյա հարկադրական պայմաններում էին աշխատում U մտահոգված էին ռազմաճակատի դեպքերով: Հիշում եմ պատերազմի առաջին օրերը, ես աշխատում էի բեռնատար մեքենաների գարաժի հաշվետար, գրի էի առնում յուրաքանչյուր մեքենայի օրվա աշխատանքը:

1941 թվականի հունիսի 22-ի ցերեկվա ժամը 12-ն էր:Նոր բանավանի կենտրոնում կառուցված փայտաշեն մեծ տան առաջնամա­

սում, սյան վրա կախված էր քաղաքի միակ ռադիոն, հաղորդումը լսելու համար ակնթարթորեն հավաքվեցին շինարարության բանվորները, զեկուցումով հանդես եկան կուսկոմիտեի քարտուղար Աշոտ Գասպարյանը, գլխավոր ինժեներ Լևոն Խաչատրյանը, հանքի ղեկավար Կիսիլովը Որոշ ժամանակ անց եկան զինկոմ Վահան Թադեոսյանը ե շրջկոմի այլ աշխատողներ: Զինկոմի կողմից ներկայա- ցուցիչը կարդաց կարմիր տոմս ունեցողների ցուցակը, նրանք պետք է 2 օրվա հացի պաշարով ներկայանային զինկոմիսարիատ U մեկնեին ռազմաճակատ: Դրությունը շատ լուրջ էր, երիտասարդ բանվորները թողեցին իրենց աշխատան­քը, պատերի վրա դրեցին աշխատանքի գործիքները ե հրաժեշտ տալով' մեկնեցին ռազմաճակատ: Կանայք լաց էին լինում, իսկ տղամարդիկ կուլ տալով ծխախոտի ծուխը, գլխիկոր գնում էին հրաժեշտ տալու իրենց ընտանիքներին: Հիշում եմ մեծ եղբորս' Սարգսին, հանեց աշխատանքային գոգնոցը, մուրճն ու մալան ե հրաժեշտ տալուց ասաց. «Մնաք բարով, իմ ապրուստի միջոցներ, ես գնում եմ, կարող է չվերադառնամ», ե իսկապես, այդ 25-ամյա երիտասարդը պատերազմում զոհւ!եց, մեծ ցավ առաջացնելով մեր բոլորի սրտերում:

Մարդակեր ֆաշիստները շարժվում էին առաջ' գրավելով մեր հայրենի գյուղերն ու քաղաքները, ոչնչացնելով մեր նոր կառուցած քաղաքներն ու գործարանները, դպրոցներն ու համալսարանները, սովի մատնում մեր շատ ու շատ քաղաքացիներին: Հրամայական էր ոտքի կանգնել հայրենիքի պաշտ­պանության համար: Թողեցինք ամեն ինչ, գլխավորը համարվեց հայրենիքի պաշպանությունը: Հայ անվանի գրող Սկսել Բակունցի խոսքերով ասած «Ինչքան հեքիաթներ կային այս գորշ քաղաքում»:

Վալեի ներկայիս քաղաքի ժողովարանի առաջնամասի հրապւսրակում կառուցված էր ավանի վարչության փայտաշեն մեծ շենքը, որն ուներ երկու մուտք, մեկը վարչության, մյուսը' հաշվապահության համար, իսկ կենտրոնական մասում կուսկոմիտեի լայնածավալ սենյակն էր: Վերացվեցին արձակուրդները աշխատում էին անգամ կիրակի օրերին, չենթարկվողները խստությամբ պատժվում էին: Ներկայիս շենքի տեղը խփված էին զինվորական վրանները,

109

այդ упфф կացարաններում ապրում էին Ախալւյխայից, Բոգդանովկայից, Բաքուրյանից եկած ընտանիքավորները, եղել են դեպքեր, երբ մի վրանի տակ ապրել են երկու կամ երեք ընտանիք, դրսում բացօթյա փոքրիկ օջախներն էին, որոնց վրա վրաններում ապրողները եփում էին իրենց խղճուկ ճաշերը:

Նոր եկող ընտանիքների դպրոցական տարիքի երեխաները դեռ չէին գնամ դպրոց, չկար հայկական դպրոց: Երրորդ, չորրորդ և ավելի բարձր դասա­րանցիները գնում էին մոտակա հայկական գյուղերի հայոց դպրոցները' Պամաճ, Նաոխրեբի, Ծղալթբիլա: Շատ լուրջ էր դասագրքերի ե այլ գրենական պիտույք­ների հարցը, բացարձակ չէր բավարարում այդ բոլորը, անմխիթար էր տրանս­պորտի ե ձմեռային հագուստների հարցը, սակայն մենք' հայերս, լինելով պատ­մականորեն դիմացկուն և դժվարություն հաղթահարողներ, կարողացանք համբե­րել ու դիմանալ այդ պայմաններին:

Ներկայիս N 1 վրացական դպրոցի տեղը պահեստ էր, նրա կողքին մի փոքրիկ սղոցարան, նրա ներքնամասում բանվորական ճաշարան ե ավտո­գարաժ:

Սկզբնական շրջանում այս տարածքի վրա կառուցվեցին մի քանի փոքրիկ բարաքներ, որոնցում սկսեցին սովորել տարրական դասարանների աշակերտ­ները հայերը, ռուսները ե մասամբ էլ' վրացիները:

Հետագայում' 1945 թվականից, այդ բարաքները քանդեցին ե այղ տարածքի վրա կառուցվեց վրացակւսն դպրոցական հոյակապ համալիրը:

Մինչ այդ հոյակապ դպրոցի շենքի կառուցման ավարտը, որը սկսվեց 1945թ. ե ավարտվեց 1948 թվականին, դպրոցականները սովորում էին ներկայիս հիվանդանոցի ներքնամասում կառուցած փայտաշեն բարաքում, որն ահագին մեծ բարաք էր, որտեղ տեղավորվում էին հայերը, ռուսները ե մասամբ էլ' վրա­ցիները: Այդ դպրոցի առաջին տնօրեն նշանակվեց Քեշիշե Արիստոտելը, որը ժամանել էր Բաքուրյանի շրջանի Ցիխիս-ջյարո գյուղից, նա ազգությամբ հույն էր:

Հայկական դասարաննկբի դասավանդոդները դրսից եկածներ էին' Ախալ- քալաքից, Բոգդանովկայից ն ուրիշ հայկական շրջաններից, այդ դասատուները առանց քննության ընդունվում էին հեռակա կարգով, սովորում Թիֆլիսում ե Բաքվում բացված երկամյա կամ քառամյա բաժիններում ե ստանում դասա- վանդող դասատուի կոչում: 1956 թվականին, երբ ավարտվեց Վալեի դպրոցական մեծ համալիրի կառուցումը, մեծ բարաքում սովորողներն ամբողջությամբ տեղափոխվեցին նոր շենքը, հաստատվեց երկու միջնակարգ դպրոց՜ N 1 ե N 2 դպրոցները: Հայերը U վրացիները սովորում էին N 1 դպրոցի դասասեն­յակներում, իսկ ռուսները՜ N 2 դպրոցի դասասենյակներում:

Հայ-վրացական դպրոցի տնօրեն նշանակվեց Իվանիձեն, ուսմասվար' Վահան Հակոբյանը, իսկ ռուսական բաժնի տնօրեն նշանակվեց Քեշիշնը, ուսմասվար' Մարտիրոսյանը

N 2 հանքահորի կառուցումն ավարտելուց հետո մեծ աշխատանք կատարվեց N 2 հանքի շրջակայում, կառուցվեց հարմարավետ ճոպանուղի, հանված քարա­

170

ծուխը ճոպանուղիով Սեկ տոննանոց վագոններով հասցվում էր ղեպի 2-րդ հանքը, այնտեղ ջոկվում էր, ու մաքրված քարածուխը հատուկ բեռնատար գնացքներով հասցվում էր Թբիլիսի, Բաքու ե այլուր:

Հայրենական պատերազմի ավարտից հետո Վալե ավանի բանվորների քա­նակը այնքան ավելացավ, որ գյուղ Վալեն միավորվեց բանավանին ե 1963 թվականին ստացավ քաղաքի կարգավիճակ:

Վալե քաղաքի շինարարությունը ուժեղ թափ առավ 50-ական թվականների երկրորդ կեսից, կառուցվեցին բազմահարկ բնակելի շենքեր, ակումբ, հիվան­դանոց, մանկապարտեզ, երկու տիպային դպրոցներ, ջրամբար-կայան, կենտրո­նական կոյուղի, բացվեց հիանալի կենտրոնական գրադարան' բազմահազար գրքերով, քաղաքային բաղնիք, լվացքատուն ե այլ շինություններ:

Շինարարական գլխավոր աշխատանքը համարվում էր քաղաքի կենտրո­նական փողոցի աջ ու ձախ կողմերում կառուցվող բնակելի շենքերը, աշխատող բանվորները ստանում էին մեկ, երկու, երեք սենյականոց հարմարավետ բնա­կարաններ: Քաղաքի ամենամեծ տիպային շենքը ակումբն էր' իր բոլոր հարմա­րություններով: Կարելի էր ասել, որ Վալեի այղ կուլտուրայի տունը իր նմանը չունի ամբողջ Վրաստանում: Կուլտուրայի տունը կառուցվեց երեք տարում՛ քաղաքի կենտրոնում: Նրա համար շատ աշխատանք պահանջվեց, տեղանքն ուներ որոշ ճահճային շերտեր, պետք էր, որ նրա հիմքը ամրացվեր երկաթբետոնե հարմարանքներով:

1960-ական թվականներին ուժեղ թափ առավ սեփական բնակարանների կառուցումը: Բանվորներն ստանում էին հողամաս' 600 տասնորդ ե պետական օգնություն' փող կամ շինանյութ: Կառուցվեց Կոլխոզնայա փողոցի խճուղին, ասֆալտապատվեց: Առաջին հիվանդանոցը կառուցվեց քաղաքի կենտրոնում, հետո այդ շենքը հատկացրին ուսումնարանին, հիմա հայկական դպրոցն է: Կառուցվեց երկրորդ հիվանդանոցը N 4 հանքում, կառուցվեց նաև երրորդ հիվանդանոցը, որս հիմա կա:

Քաղաքի կենտրոնական մասում կառուցվեց չորս հարկանի դպրոցի շենք, որը հատկացվեց քաղաքի պրոֆտեխնիկական ուսումնարանին, որն ուներ բոլոր հարմարությունները:

Քաղաքի ժողովարանի շենքը կառուցվեց 1951 թվականին, որը հարատեեց մինչև 1990 թվականը, հանքերի փակման կապակցությամբ հին ժողովարանի շենքը, որը կառուցված էր Վալե գյուղի ակումբի կողքին, փակվեց, հետագայում քանդեցին և ավերակ դարձավ: Քաղխորհրդի շենք տրամադրվեց քաղաքի հանքերի ղեկավարների երկհարկանի շենքը, որի առաջին հարկը երաժշտական դպրոցն էր, իսկ երկրորդ հարկը ժողովարանն էր, մի մասն էլ տնային կոմիտեն և հաշվապահությունը:

Կալե քաղաքի կազմում է գտնվում հանքի բանավանը: Նա կառուցվել է ավելի շուտ, քան հիմնական քաղաքը:

Սկզբնական շրջանում կառուցվեց մի փոքրիկ ավան, սակայն աշխատան­քային հանգամանքները հավատացնում էին. որ ավանը կմեծանա ե կդառնա իսկական բանավան

171

Հին բանավանի առաջին քարաշեն տունը գարաժն էր. որը կառուցված էր տեղական փխրուն քարից, որն էլ հետագայում քանդվեց: Բանավանը մեծացավ ե լայնացավ այն ժամանակ, երբ կառուցվեց երկաթգիծը ե հասավ իր վերջիս կայարանին, կառուցվեց նոր հարմարավետ կայարան:

Բանավանի կենտրոնում կառուցվեց N 2 հանքահորի վարչության շենքը, այդ շենքում էին հանքահորի ն ավանի ղեկավարները: երա կողքին կառուցվեց հարմարավետ սղոցարան ե փայտամշակման մեծ արհեստանոց, որտեղ պատ­րաստում էին կառուցվող շենքերի դռները, լուսւսմուտների շրջանակները և այլ հարմարանքները:

50-ական թվականներին կառուցվեց երկու մեծ պահեստ, որտեղ պահվում էին հանքերին անհրաժեշտ բոլոր հարմարանքները

Այդ պահեստ-բազայի առաջին ղեկավար նշանակվեց Եղյա Սարգսյանը:Հանքերի մեջի ամրացման փայտը ստանում էին Ռուսաստանից, սղոցում

ե ուղարկում էին հանքափորներին:Այդ տնտեսական բազայի տարածքում կառուցվեց երկաթբետոնե կոնստուկ-

ցիայի գործարան, որի առաջին տնօրեն նշանակվեց Մակացարիան:N 2 հանքի շրջանում կառուցվեցին հարմարավետ բնակելի շենքեր, կառուց­

վեցին նան շատ սեփական տներ:Գլխավոր շենքը ավանի ոչ լրիվ միջնակարգ դպրոցն էր, որի տնօրենը

երկար ժամանակ աշխատեց ուսմասվար Իվան Ջախարովիչ Նաումովը:Գետափին կառուցվեց ջրամբար, ջուրը ջրմուղով հասնում էր վերեի սովխոզի

գյուղերը, նրա առաջին ղեկավարն էր Ունանը:50֊ական թվականներին կառուցվեց «Թապավի» գործարանը' հանքաքարից

ստացած լավ ծեփով տները ներսից սվաղելու համար Կառուցվեց աղյուսի գործարան, սակայն երկար չաշխատեց

ՎԱԼԵ ՔԱՂԱՔԻՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԱՎՈՐ ԲԱՆՎՈՐՆԵՐԸ

1 Սիրզոյան ժորա - Սոց. աշխատանքի հերոս2. Մանասյան Սարտին - հորատող3. Դարբինյան Մանուկ - ամրացնող4. Ծառուկյան Համլետ5. Գալոյան Սիխել6 Նորվարդյան Հովհաննես7 Անտոնյան Օննիկ8. Գալոյան Սերգեյ9. Կեչյան Հուփաննես - լեռնային ինժեներ10. Տեփոյան Պետրոս11. Արզումանյան Պերճ12. Հակոբյան Մաթոս

172

13. Սուքիասյան Վարդան14. ԲախչոյաՕ Վարդան15. Ծառուկյան Ալեքսան16. Գալստյան Համլետ17. Տեփոյան Սերգեյ18. Ավագյան Գրիգոր19. Խնգոյան Գառնուկ20. Արոյան Սեսրոբ21. Հարությունյան Ավետիս22. Կարոյան Միքայել23. Ավետյան Անուշավան24. Պոլոյան Սիմոն 25 Գոքորյան Գրիշա26. Երոյան Պողոս27. Թորոսյան Պողոս28. Գալոյան Համլետ 29 Սողոյան Վաչագան30. Գալուստյան Մակար31. Գալուստյան Լյուդվիգ32. Արեյան Հովհաննես33. Պոդոսյան Հովհաննես34. Պոդոսյան Մկրւրիչ35. Նալբանդյան Միքայել36. Ելբակլյան Գրիգոր

ՀԱՆՔԱՇԵՐՏԵՐԻ ՍՏՈՒԳՈՂ ԽՄԲԻՑ1. Անտոնյան Ռուբեն2. Թոքմաջյան Վոլոդյա3. Լիսենկո Գալինա4. Միքայելյան Վալերի5. Աբրահամյան Վարդան6. Միքայելյան Աղասի - ղեկավար7. Ոսկանյան Իսպիր8. Ոսկանյան Լիդա

է լ ե կ տ ր ա շ ա ր ժ ի չ ն ե ր ի գ ո ր ծ ա ր ա ն ի ց1. Ավագյան Գրիգոր2. Մազմանյան Ստեփան3. Դազարյան Արմեն4. Ավագյան Ցոլակ5. Համբարյան Տաբել 6 Արոյան Լարիսա

ՀԱՆՔԱՇԻՆԱԲԱՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆՎԱՆԻ ՂԵԿԱՎԱՐՆԵՐ1. Դոլիձե Երեկլի2. Կոկեչնախվիլի3. Դոբորկինիձե Դավիթ Միխայիլի4. Խեթիսև Սիքայել Ստեփանի5. Անիսոնյան ԱրԱենակ6. Մուրադով Սաշա7. Արեկգլով Կաոլո8. Խաչատրյան Ստեփան9. Մինապան Միասնիկ10. Չուչուրա11. Սոսելւա12. Ցարախով13 Գոզալիշվիլի Ստեփան Սեդրակի

ԱԽԱԼՔԱԼԱՔԻ ԵՎ ԲՈԳԴԱՆՈՎԿԱՅԻ ՇՐՋԱՆՆԵՐԻՑ1. Վարեվան - 15 ընտանիք2. Հեշափա - 20 ընտանիք3. Բուռնաշեր - 10 ընտանիք4. Խուրգումա - 5 ընտանիք5. Օրոջալա ֊ 5 ընտանիք 6 Սաթիա - 5 ընտանիք7. Ջրես ֊ Կիրովական - 5 ընտանիք8. Վալիան - 15 ընտանիք9. Սերենյա - 5 ընտանիք10. Սարտունի - 2 ընտանիք11. Ալատան - 10 ընտանիք 12 Սուլտա - 5 ընտանիք13. Հանջալլի - 10 ընտանիք14. Օրոջալա - 5 ընտանիք15. Խոջաբեկ - 5 ընտանիք16. Դուրսխ - 5 ընտանիք17. Խանտո - 5 ընտանիք

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԱԲԱԹԽԵՎԻ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Աբաթխեցիները գաղթել են էրզրումի վիլայեթի Հնձուկ գավառի Խաշուտ գյուղից: Գաղթել են Նորշենցիների, զիլֆլիկցիների հետ միասին Հոգևոր առաջ­նորդ. արքեպիսկոպոս Սեթյանի կողմիւյ նշանակված Սիմոն Սիմոնյան քահանայի գլխավորությամբ գաղթականները 1830 թվականի մայիսին-հոկտեմբերին

174

հասնում են Ախալցխա: Գաղթի ճանապարհը նույնն էր, ինչ մյուս գաղթողներինը: Հասնելով Ախալցխա' խաշոււրցիներին տեղավորում են Աբաթխն գյուղում

(որը վրացերեն ստուգաբանվող բառ է): Քանի որ բոլորը մի գյուղից էին, մինչև այսօր էլ հին անունը պահպանվում է: Նոր գյուղում հանգրվանող տոհմերն էին' Սիմոնենք, Գոգորենք, Յաղոյենք: Երեք տոհմն իրար հետ 50 անձ էին: Նոր գյուղում ապրողներ չկային, բայց կային կիսակեր տներ' Յադոյենց, Գոգո- րենց, Անուշիկենց, Փիլիջենց, Միքալենց տների տեղերը

Գյուղն աղբյուր չի ունեցել, խմելու ջուր բերում էին մոտակա ձորից: Ըստ տված տեղեկությունների' գյուղում եկեղեցի չի եղել: Գյուղացիները որոշել են կառուցել մի փոքրիկ աղոթարան: Այն կառուցեցին Արթենենց տան ներքևը' ներկայիս աղբյուրի վերևում: Այդ աղոթարանը ծառայեց մինչև 1881-1886 թթ.' նոր եկեղեցու կառուցելը: Խաշուտի եկեղեցին երկար ժամանակ օծված չի եղել:

ԱբաթխԱյիներիւյ առաջին համաշխարհայինին մասնակցել են.1. Արթենյան Հարություն2. Գոգորյան Հալուտուր3. Գոգորյան Տիգրան4. Մարգարյան եերսես5. Յադոյան Ներսես 6 Յադոյան Սկրւրիչ7. Մկրտիչյան Գրիգոր8. Միքայելյան Պողոս9 Գրիգորյան ՀովհաննեսԳյուղը կոլտնտեսություն է կազմել 1935 թվականին: Առաջին նախագահ

նշանակվել է ծղւսլթբիլացի ժամկոչենց Օնիկը: Հաշվապահ աշխատել է Յադոյան Օնիկը, որը հետո պատերազմից վերադարձավ երկու աչքն ու երկու ձեռքերը կորցրած:

1939 թվականի սեպտեմբերի 1֊ին սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատե­րազմը: Գյուղից զորակոչում են 65 երիտասարդների, որոնցից 27-ը զոհվեցին.

Զորակոչվել են'1. Աղաբաբյան Գրիգոր Սահակի2. Աղաբաբյան Հովհաննես Կարապետի3. Աղաբաբյան Պողոս Բաղդասարի4. Աղաբաբյան Սեդրակ Կարապետի5. Աղաբաբյան Պետրոս Սահակի 6 Արթենյան Պետրոս Տիգրանի7. Արթենյան Պողոս Տիգրանի8. Արթենյան Վաչագան Տիգրանի9. Արթենյան Ստեփան Տիգրանի10. Հարությունյան Հարություն Մկրտիչի 11 Հարությունյան Հովհաննես Մկրտչի12. Հարությունյան Պողոս Գալուստի

175

13. Գալոաւրյան Արսեն Սելիքսեթի14. Գալոատյան Սելքոն Գալոատի 15 Գոգորյան Արշակ Հովհաննեսի 16. Գոգորյան Արամ Հովհաննեսի 17 Գոգորյան Մկրտիչ Հովհաննեսի18. Գոգորյան Մանաս Պետրոսի19. Գոգորյան Խաչատուր Պետրոսի20. Գոգորյան Մարգիս Պետրոսի21. Գոգորյան Ներսես Պետրոսի22. Գոգորյան Արսեն Պողոսի23. Գոգորյան Գրիգոր Պողոսի24. Գոգորյան Մարգիս Հակոբի 25 Գոգորյան Մովսես Հակոբի26. Գոգորյան Սիմոն Միսակի27. Գոգորյան Սերոբ Մանասի28. Մամարյան Սիմոն Պետրոսի29. Մամարյան Մկրտիչ Պետրոսի30 Մամարյան Հարություն Պետրոսի31. Մամարյան Հովակիմ Հովհաննեսի32. Մամարյան Պետրոս Հովհաննեսի33. Մարգարյան Պետրոս Միսակի34. Մարգարյան Պողոս Միսակի35. Մարգարյան Մկրտիչ Գրիգորի36. Մարգարյան Շրվանդ Գրիգորի37. Մարգարյան Հարություն Պետրոսի38. Մարգարյան Մկրտիչ Սիմոնի39. Մարգարյան Խաչատուր Լեոնի40. Մարտիրոսյան Մկրտիչ Ֆրանւյի41. Միքայելյան Միքայել Պետրոսի42. Միքայելյան Հովհաննես Պետրոսի43. Միքայելյան Մարգիս Պետրոսի44. Միքայելյան Լորիկ Պետրոսի45. Միքայելյան Մանաս Սարգսի46. Միքայելյան Հովհաննես Սերոբի47. Միքայելյան Հովսեփ Կարապետի48. Միքայելյան Լեոն Քերոբի49. Մկրտչյան Պետրոս Գրիգորի50. Սիմոնյան Հարություն Մահակի51. Սիմոնյան Արսեն Սահակի52. Սիմոնյան Սիմոն Պողոսի 53 Սիմոնյան Մկրտիչ Սիմոնի

54 Սիմոնյան Մելիք Սարգսի55. Սիմոնյան Խաչատուր Սարգսի56. Յադոյան Արսեն Հակորի57. Յադոյան Հակոբ Հակոբի58. Յադոյան Հովհաննես Ներսեսի 59 Յադոյան Հովհաննես Նազարեթի60. Յադոյան Հովհաննես Պետրոսի61. Յադոյան Պողոս Սարգսի62. Յադոյան Հարություն Սերոբի63. Յադոյան Մանաս Ներսեսի64. Յադոյան Սիսակ Մովսեսի65. Գրիգորյան Ներսես Հակոբի

ՄԵԾ ՀԱՅԵՐՆԱԿԱՆՈՒՍ ԶՈՀՎԱԾ ԱԲԱԹԽԵՎ8ԻՆԵՐԸ1. Աղաբաբյան Պետրոս Բաղդադի2. Ադաբաբյան Գրիգոր Սահակի3. Արթենյան Պետրոս Տիգրանի4. Հարությունյան Հարություն Մկրտիչի5. Գոգորյան Գրիգոր Պողոսի 6 Գոգորյան Ներսես Պոդոսի7. Գոգորյան Խաչատուր Պողոսի8. Գոգորյան Արսեն Հովհաննեսի9. Գալստյան Արսեն Սելիքսեթի10. Մարգարյան Սիմոն Պետրոսի11. Մարգարյան Հարություն Պետրոսի12. Մամարյան Սիմոն Պետրոսի13. Մամարյան Հարություն Պետրոսի14. Մամարյան Հովհաննես Հովհաննեսի15 Մարգարյան Խաչատուր Լեոնի16 Միքայելյան Հովհաննես Քերոբի17 Միքայելյան Հովսեփ Քերոբի18 Միքայելյան Լևոն Քերոբի19. Սիմոնյան Հարություն Սահակի20. Սիմոնյան Արամ Սահակի21. Սիմոնյան Սիմոն Պոդոսի22. Սիմոնյան Սկրտիչ Սիմոնի23 Սիմոնյան Խաչատուր Սարգսի24. Յարդոյան Արսեն Հակոբի25. Յարդոյան Հովհաննես Ներսեսի26 Աղաբաբյան Հովհաննես Կարապետի

177

ՇԱՏԵՐԻՑ ՄԵԿԸՊորլոսյան Եփրեմ (Գոգորյան Սարգիս) Հակոբի 14 03.1897 թ. գյուղ Աբաթխև-

20.05.1972 թ„ Վիեննա:Հայ բանասեր, քերական: Նախնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրում:

1910-ին մեկնել է Վիեննա, 1917-ին ավարտել Մխիթարյւսն միաբանության դպրո­ցը, դարձել Վիեննայի միաբանության անդամ (1917): 1921-ից դասավանդել է միաբանության վարժարաններում. 1927-1947-ին' Պլովդիվում, որտեղ հայոց լեզվի քերականության ուսուցմանը նպաստելու նպատակով 1-4-րդ դասարան­ների համար գրել է «Քերականություն աշխարհաբար լեզվի» դասագիրքը: 1948- ին վերադարձել է Վիեննա, ձեռնամուխ եղել հայ նշանավոր գերդաստանների և մշակութային ընկերությունների պատմության ուսումնասիրմանը: Հրա­տարակվել են նրա մի շարք մենագրությունները («Պատմություն հայ մշակութային ընկերություններում» հ. 1-3, 1957-69), Ոսկյան ե Աըսըրլյան գերդաստանները» (1953), «Տանյան գերդաստանը» (1968) ե այլն), ինչպես նան «Նոր տարվա տոնը հին ե նոր Հայոց քով» (1952). «Համբարձման տոնը ե հայ ժողովրդի վիճակախաղը» (1956) ազգագրական բնույթի գրքերը և «Ապրումներ» (1968) բանաստեղծությունների ժողովածուն:

ԱԽԱԼՑԽԱ8Ի ՇՐՋԱՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՉԵՉԵՐԵԿ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Չեչերեկ հայկական համայնքը գւրնվում է Ախալցխա քաղաքից 3 կմ դեպի հարավ-արեելք, Քուռ գետի ձախ ափին: Գյուղը շրջապատված է մրգի ծառերով' քաղցրահամ թթենի, տանձենի, խնձորենի, սալորենի, բալենի: Չեչերեկցիները, բացի մրգատու ծառերից, աճեցնում են բարձր որակի վարունգ, պոմիդոր, ծիծակ, ընտիր կանաչեղեն: Գյուղացիները լավ հողագործներ են, պակաս չեն նաե անասնապահները: Չեչերեկցիները, որոնց մեր շրջանում անվանում են ճալացիներ, այս հյուրընկալ հոդն են գաղթել էրզրումի վիլայեթի Բլուր գյուղից: Ըստ ճալացիների ավագների' Բլուրը գտնվելիս է եղել էրզրումից 6 կմ դեպի հյուսիս-արևելք, Կան գետի ձախ կողմում: ճալացիները էրզրումում նույնպես զբաղվելիս են Եղել հողագործությամբ և անասնապահությամբ:

Հայ ժողովրդի էրզրումյան հատվածի հայերը այդ վայրերում ապրել են անհիշելի ժամանակներից, նրանց տեղահանումը U գաղթը կապված էր ռուս- թուրքական պատերազմի հետևանքների հետ Հայերն այդ պատերազմի ժամանակ ունեի շատ ակնկալումներ, որ ռուսներից գրավված տարածքներն ընդմիշտ կմնան ռուսներին ե հայերը կկարողանան գոնե ֆիզիկական բնա­ջնջումից փրկել, բայց ինչպես միշտ, այս անգամ ևս հուսախաբ եղան: Ավարտվեց պատերազմը, սակայն ըստ Ադրիանապոլիսի պայմանագրի' ռուսների կողմից գրավված տարածքների մեծ մասը մնաց թուրքերին: Չեչերեկ-ճալացիները 1830 թվականի ամռանը հասւսն Ախալցխա. սկզբում տեղավորվեցին ճալա թուր­քական գյուղում, հետո տեղավորվեցին Չեչերեկ տեղամասում, որը հարթ տեղ

178

Էր, տներ չկային: Եվ կազմավորվեց նոր Չեչերեկը: Ըստ տված տեղեկությունների, էրզրումյան բլուրցիները սկզբում ուզեցել են ապրել Կլտե գյուղում, սակայն ջուրը հեռու լինելու պաւրճառով չեն մնացել, եկել են ճալա, որոշ ժամանակ ապրելով թուրքերի հետ, տեղափոխվել են Չեչերեկ նորակառույց գյուղը, էրզրումի վիլայեթի Բլուր գյուղից ճալա են գաղթել հետևյալ տոհմերը.

1. Սահարենք, 2. Պողոսենք, 3. Թորոսենք, 4. Վարդանենք, 5. Սալվիենք,6. Սաղաթելենք, 7 Խնգոյենք:

Ներկայումս Չեչերեկը կազմված է 107 ընտանիքից, կան մի քանի վրաց ընտանիքներ, որոնք լավ են խոսում հայերեն, իսկ հայերն էլ խոսում են վրացերեն, այնպես որ' իրար լավ հասկանում են: Չեչերեկ-ճալան Ախալքալաքի և Ախալ- ցխայի միավորման գլխավոր հանգույցն է: ճալայով է անցնում գլխավոր ճանա­պարհը ղեպի Թիֆլիս կամ Բաթում: ճալայի մոտ, Քուռ գետի վրա կառուցված է եղել փայտե ևամուրջ, հետո, 19-րղ դարի սկզբներին կառուցեցին քարե կամուրջ: 1890 թվականին անձրևներից հետո Քուռն ուժեղ վարարեց և քշեց տարավ կամուրջը Ռուս զինվորականները կառուցեցին նոր երկաթե կամուրջ, որը հիմա կա, բայց բանուկ չէ, օգտագործում են միայն երթևեկության համար: 1960-ական թվականներին կառուցեցին նոր կամուրջ, որ գլխավոր բանուկ կւսմուրջն է: ճալայի հին կամուրջի մուտքի մոտ կա մի կիսաերկհարկանի տուն' կառուցված 1867 թվականին: Այն հիմնականում ճանապարհաշի­նարարների կացարան է եղել, որին ճալացիներն անվանում են «պետական տուն»: ճալացիները պատմում են. որ այդ տան տեղը և կամրջի' Ախալքալաքի կողմի մուտքի մոտ եղել է քանդված բերդի նման մի ամրոց, որում մի շաբաթ հյուրընկալվել է Պասկևիչը և այդտեղ կազմել Ախալցխայի գրավման ու պաշարման պլանը Այդ ամրոց-տնակում են հյուրընկալվել նաև Կարապետ սրբազանը և նրան ուղեկցող գեներալ-մայոր Երակլի Բագրատիոնը, որոնք ժամանակավորապես «ճալաու-տյուզ» կոչվող դաշտում վրաններ խփեցին գաղթականների համար: Չեչերեկցիներն ասում են. որ ճալայի թուրքերը կրո­նափոխ վրացիներ են եղել, ռուսների գալուց հետո նրանց մի մասը գաղթել է Թուրքիա, մի մասը՛ մնացել

Չեչերեկ գյուղի ձորափնյա կողմում Ավետարան և Սուրբ Գևորգ կիսավեր վանքերն են, որոնք ունեն շատ հին պատմություն: Հայտնի է նաև Աղանենց սուրբ Քարը, որ նաև կոչվում է «Ծառով սուրբը»:

ճալացիներն էրզրումից բերել են մի հիշարժան մասունք' ձեռագիր մագաղաթ, որը պահվում է Սուրբ Ավետարան վանքում: Չեչերեկ-ճալացիները, մոտիկ ապրելով Ախալցխային, հիմնականում օգտվել են քաղաքի եկեղեցիներից ու քաղաքի դպրոցներից, չեն ունեցել նորակառույց եկեղեցի կամ դպրոց:

20-րդ դարի սկզբներին որոշ աշխուժացում ապրեց գյուղը, սովորող աշակերտների թիվը շատացավ, չնայած նրանք վերստին սովորում էին քաղա­քում:

ՉԵչերեկից Առաջին համաշխարհայինին մասնակցել է երկու մարդ, որոնցից մեկը' Գաբրիելյան Հակոբը, զոհվել է:

179

Չեչերեկում կառուցեցին հին դպրոցական մասնաշենք, որն ուներ 4 ուսուցիչ; 1971 թ. գյուղի գլխավոր ճանապարհի աջ ափին կառուցվեց նոր դպրոցական մասնաշենքը, տարրական դպրոցը դարձավ ութամյա: Գյուղն ունի ակումբ, գրադարան, կոլտնտեսության գրասենյակ, ավտովերանորոգման կայան, հացի պահեստներ: Չեչերեկցիները հարուստ են ապրում:

Երկրորդ աշխարհամարտում զոհված չեչերեկւյիները.1. էլբակյան Արսեն Երվանդի2. էլբակյան Հակոբ Երվանդի3. էլբակյան Վանիկ Երվանդի4 Գաբրիելյան Արութիկ Հարությունի5. Գաբրիելյան Արշալույս Խաչատուրի6. Աղաբաբյան Անդրանիկ եերսեսի7. Պողոսյան Մարտին Պողոսի8. Վիրաբյան Պողոս Համայակի9 Վիրաբյան Արտաշ Համայակի10. Վիրաբյան Երվանդ Համայակի11. Աղաբաբյան Գևորգ Սերգեյի12. Բեկոյան Անթանիկ Գևորգի13. Բեկոյան Տիգրան Գևորգի14. Համբարյան Հարություն Հարությունի15 Սինասյան Արթուր Գրիգորի16 Համբարյան Խաչիկ Պետրոսի17 Համբարյան Լևոն Պետրոսի18. Պողոսյան Գրիգոր Պողոսի19. Հովհաննիսյան Օնիկ Խաչատուրի20. Վարդանյան Գրիգոր Պետրոսի21. Սաղաթելյան Ալեքսան Մինասի22 Չախոյան Արամ Բագրատի

ԾՈՒՂՐՈՒԹ ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ

Ախալցխայի շրջանի հայաբնակ Ծուղրութ գյուղը գտնվում է շրջկենտրոնից 4 կմ հյուսիս֊արևմուտք: Քաղաքից մեքենադ բարձրանում է Ռաբատ թաղամասի զիգզագաձև ուղիով և մտնում Ծուղրութ տանող ճանապարհը: Նրա աջ և ձախ կողմերում փռված են բերքառատ ղաշտեր Ծուղրութն առատ է հացով, կարտոֆիլով, շատ ունի այգիներ: Ծուղրութցիները զբաղվում են հողագործու­թյամբ. անասնապահությամբ, մասամբ էլ' մեղվապահությամբ:

Ծուղրութի տարեց մարդիկ պատմում են' գյուղացիները տուն կառուցելու ժամանակ, հողի տակից հանել են գինու կարասներ և շատ մանր ու խոշոր կավե ամաններ Այս իրերը պատկերացում են տալիս Ծուղրութի նախկին բնա-

180

կիչների զբաղմունքի մասին: Անտառը Ծուղրութ գյուղին շատ մոտ է, ժամանա­կին ծուղրութցիները զբաղվել են փայտամշակմամբ: Ամռան ու աշնան ամիս­ներին ծուղրութցին ձիուն կամ ավանակին բարձած' վառելափայտ էր հասցնում քաղաք: Ծուղրութցիներն զբաղվում են նաև քարի մշակմամբ: Շատ հին ժա­մանակներից գյուղի հյուսիսային կողմում բացել են քարհանք, որը չափազանց որակով քար ունի' նման հայկական բազալտին: Շրջանում չկա այնպիսի վար­չական կառույց, որը կառուցելիս օգտագործված չլինի Ծուղրութի քարհանքի քարը:

1830 թվականի հունիսին էրզրումի (Կարին) վիլայեթի Իլիջա գյուղից գաղ­թելով' 30 ընտանիք հասան Ծուղրութ: Իլիջայից գաղթելու պատճառների մասին գրել եմ աշխատությանս առաջնամասում: Իլիջան գտնվում էր էրզրումյան դաշ­տավայրի հյուսիս-արևելյան սահմանագծի վրա (զուտ հայկական գյուղ): Իլիջայի հարևանությամբ ապրել են շատ հայեր' իրենց համայնքներով: Որոշ գյուղերում ապրում էին կեսկեսներ Ս թուրքկո, երբեմն էլ' քոչվոր քրդեր ու լազեր: Երբ դուրս եկան Իլիջայից, չունեին գլխավոր առաջնորդ, բոլորը ենթարկվում էին գաղթի սովորական առաջնորդին և Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունուն: ճանապարհին ընտրեցին գյուղի տարիքավոր մարդկանցից մեկին, որի անունը համագյուղացիները լավ չեն հիշում:

Իլիջայից դուրս են եկել հետնյալ ընտանիքները.I. Չախոյենք2 Կինոսենք3. Սապոնչենք4. Կարապետենք5. Կարոյենք6. Սաֆարենք7. Բաբոյենք8. Չաֆադարենք9. էլիբեկյանները10. ԱրամյաններըII. Ավագենք12. Իրիցյանները13. Կուզուտենք14 Իսկականները15. Անանյանները16. Փիլոսենք17 Ստեփանենք18 Մանասենք19. Երանոսենք20. Ալեքսանյանները21. Ղազարոսյանները22. Ինջոյենք23. Պողոսյանները

181

Այս ընտանիքները հասնելով Ծուղրութ, 1830 թվականի ամռան ամիսներին ավարտեցին հողաբաժանումը, համարյա բոլորն էլ ստւսցան հողամաս, որի բաժանումն անցկացվում էր ըստ շնչի. Մինչև իլիջացիների գաղթը, Ծուղրութ, այդ գյուղում ապրելիս են եղել թուրքեր, մի քանի ընտանիք հույներ, թրքացած վրացիներ, որոնք մինչև իլիջացիների ժամանելը արդեն թողել, գնացել էին: Գյուղում մնացել էին 8 ընտանիք թուրքեր և մի քանի ընտանիք հույներ, որոնք հետագայում տեղափոխվել են մոտիկ Միքելծմինդա հունական գյուղը: Ծուղրութի թուրքերն այդ գյուղում մնացին մինչև 1944 թվականը, երբ նրանց աքսորեցին Ղազախստան:

Իլիջացիները շատ աշխատասեր և հայասեր մարդիկ են. դա բացատրվում է նրանով, որ հողը լավ են մշակում, լավ անասնապահներ, որմնադիրներ են և ունեն շատ բարձր ազգային հպարտություն, իզուր չեն ախալքալաքցիները նրանց ասում' ադա փաշա ծուղրութցիք:

Իլիջացիները գաղթի ժամանակ միասնական են եղել, ճանապարհին չեն կորցրել ոչ մի գաղթական, բոլորն էլ ունեցել են սայլեր (որոշ ընտանիքներ' 2 կամ 3 սայլ), կարողացել են տեղափոխել իրենց շարժական գույքը. Սապոնջ- յանների և Ղաֆատյանների նախւսւդապերը կարողացել են վարձել անգամ զին­վորական երկու սայլ:

Գաղթի ժամանակ իլիջացիներն իրենց հետ կարողացել են բերել շատ սուրբ մասունքներ, որոնք այսօր էլ խնամքով պահվում են առանձին ընւրանիքներում, իսկ մի մասն էլ՝ եկեղեցում Ծուղրութցիների ամենապատվավոր մասունքը «Հովհաննես» ավետարանն է, որը սրբությամբ պահվում է սապոնջյանների տոհ­մում: «Հովհաննես» ավետարանը գրված է մագաղաթի վրա, նրա էջերի քա­նակը հասնում է 395-ի: «Հովհաննես» ավետարանը գրված է 970 թվականին, գրքի տառերը գրված են սև թանաքով, վերնագրերը և առաջնագրերը' կարմիր թանաքով Այն պահվում է հատուկ պահարանում: Պահարանը դրված է հատուկ առանձնասենյակում, պահարանի կողքին, պատերից կախված են մի քանի սրբապատկերներ: Սւսպոնջյանների ընտանիքում պահվող «Հովհաննես» ավետարանը տեսնել ցանկացողները շատ են եղել: Նրանց անունները գրանցված են այդ սենյակում դրված հուշամատյանում: Այնտեղ կարող ես կարդալ շատ պատվավոր մտավորականների անուններ' Ավետիք Իսահւսկյւսն, Սերո Խանզադ- յան, պատմաբան-հնագեւր Վիկտորյա, Սիլվա Կապուտիկյան Շոթա Լոմասձե, Սերգո Խոցելաշվիլի, դոկտոր, պրոֆեսոր Ա. Սուճյան, նկարիչ Ջիֆլիկյան, Կարո Ղաֆադարյան, Ա. Ինճնկյան և այլք. ԻնչոԴ. է Սապոնյանների ընտանիքում պահ­վող մագաղաթե ավետարանը կոչվում «Հովհաննես» Սւսպոնջյանների տոհմի ավագ պապը' Հովհաննեսը, ճանապարհին թողած որոշ իրեր' գերադասել է շալակով բերել այս հրաշալի մասունքը: Դրա համար էլ այդ ավետարանն ան­վանում են «Հովհաննես» Հովհաննես պապը եղել է Իլիջա գյուղի անվանի տիրացուն, իր կնոջ' Անախաս մամի հետ, որոշում են մասունքը միշտ պահել իրենց տոհմում Գաղթի ճանապարհին, Արփաչայն անցնելիս թրջվում է Ավե­տարանը, ջրում լողում է մի քանի մետր հոսանքով ցած՜ Անախաս մամը նետվում է ջուրը և ազաւրում իրենց անգնահատելի մասունքը (զգացվում է, որ

182

ժամանակին թրջված է Եղել, ունի ծռմռված թերթեր, բայց շատ պարզ կարդացվում է): «Հովհաննես» ավետարանի ւիոքրիկ թանգարան-սենյակը սիրով մաքրում, կարգավորում է և հյուրերին ընդունում Սապոնջյանների թոռը' Լուսինե Սապոնջյանը: Անախաս ւրաւրիկը իր թոռներին ավանդել է «Չտալ ոչ ոքի մեր տան թանկագին հիշատակը, անգամ4 պետական թանգարանին»: Եվ իսկապես, քանի-քանի՜ անգամ են եկել խնդրելու, որ նվիրեն թանգարանին, միշտ ստացել են բացասական պատասխան: Անգամ իրենց համագյուղացի, հնագիտական գիտությունների դոկտոր Կարո Ղաֆադարյանի խնդրանքը, որ Ավետարանը նվիրեն Երեանի թանգարանին, ստացել է բացասական պատասխան:

Ամեն տարի Քրիստոսի մկրտման օրը, համագյուղացիները հավաքվում են Սապոնջյանենց տանը ե կարղում այն էջը, որը վերաբերվում է Հիսուս Քրիստոսի մկրտման արարողությանը:

Գինոսյանների ընտանիքում պահպանվում է «Կարմիր ավետարանը», որին անվանում են «Գիրք ճաշոց»: Այդ գիրքը բազմահատոր է, որի մի մասը պահվում է գյուղի եկեղեցում:

Իլիջացիները գաղթի ժամանակ հետները բերել են նան ժապավենաթուղթ, որն անվանում են Սուրբ Սարգիս: Ծուղրութ գյուղի շրջակայքում կան շատ սրբավայրեր' Սուրբ Հւսկոբ, Սուրբ Գնորգ, Սուրբ Կարապետ, Սուրբ Մարիամ Աստվածածին Հուլիսի կեսերին շրջանի և հայերը, ն ւխացիները այդ սրբա­վայրում մատաղ են անում (մատուցում)՛ Սուրբ Աստվածածնի հիշատակին:

Ծուղրութ գյուղի կենտրոնում կա մի հոյակապ աղբյուր, որ գոյություն ուներ մինչև իլիջացիների գաղթը, բայց ծուղրութցի Տիգրան Չախոյանը իր վաղաժամ զոհված որդու հիշատակին վկրակառուցում է այդ աղբյուրը՛ իրենց քարհանքից բերած քարերով ե անվանում «մեղրաջուր» աղբյուր.

Ծուղրութցիները եկեղեցի չեն ունեցել, իրենց հոգեհւսնգստի պարտքը կատարել են փոքրիկ աղոթարանում, որի վրա հետագայում կառուցեցին նոր եկեղեցի և անվանեցին Սուրբ Սիմոն: Գյուղի աղոթարանի ղեկավարը երկար տարիներ եղել է Գինոսենց Սրշակ պապը. Ծուղրութցիները ուշ են սկսել դպրո- ցաշինությունը, ուսում սիրողներն իրենց երեխաներին տանում էին քաղաք կամ գյուղի տիրացուի մոտ

20-րդ դարի սկզբներին ծուղրութցիներն իրենց նորակառույց եկեղեցուն կից բաց արին գյուղական առաջին դպրոցը, որտեղ ստանում էին գլխավորապես եկեղեցական ուսուցում. Այդպես շարունակվեց մինչև 20-ական թվականները. 1924 թ բացվեց առաջին դասարանը, որը մինչև 1935 թ. կոչվեց Ծուղրութի տարրական դպրոց: 1936 թ. մինչև 1960 թվականը Ծուղրութն ունեցավ 7- ամյա դպրոց, իսկ 1960-1961 ուսումնական տարում բացվեց Ծուղրութի 10- ամյա դպրոց՝ նորակառույց շենքում: Ուսման օջախի հիշարժան մշակներ են եղել' քահանա տեր Սիսակը, Վարդանյան Վարդը, Սաղոյան Հակոբը, Այվազյան Արուսյակը, Սապոնջյան Սննան. Սաղոյան Հեղինեն, Սաֆարյան Գայանեն, Սապոնջյան Հովհաննեսը, Սարգարյան Մարուսը. Չախոյան Զորիկը, Պետրոսյան Ջորիկը և շատ ու շատ ուրիշ անվանի մանկավարժներ.

Երկար տւսրիներ դպրոցի տնօրեն են աշխատել Ջորիկ Ադամի Պետրոսյանը,

Արուսյակ Այվազյանը, Բաղդասար Ալեքսանյանը, Հովհաննես Մարգարյանը և շատ ուրիշներ:

Ծուղրութում մինչև հեղափոխությունը պետական դպրոց չի եղել, աշակերտներն իրենց ուսումը շարունակել են տարբեր քաղաքների դպրոցներում.

1. Չախոյան Հովհաննես2. Աղաբաբյան Գալուստ3. Պապոյան Ենոք4. Սաֆարյան Վարդան5. Սաֆարյան Պողոս6. Գինոսյան Գալուստ7. Չախոյան ՍեդրակՆրանք սովորել են Ախալցխայի Կարապետ սրբազանի անունը կրող

«Կարապետյան» դպրոցում.1. Մարգարյան Հակոբ2. Սաղոյան Հակոբ3. Վարդանյան Ավետիս4 Վարդանյան Շահեն5 Վարդանյան ԼևոնՍրանք սովորել են ու ավարտել Սուրբ էջմիածնի ճեմարանը:

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԳՅՈՒՂԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԵՎ ՆՐԱ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ծուդրութ գյուղը գտնվում է շատ հարմար տարածքում, ե դաշտավարության ե անասնապահության համար: Գյուղին հարևան են Աննի, Ծիրի, Կուռաթումանի, էլաձմինդա, Չվինդա գյուղերը (սրանք վրացաբնակ են): Հայկական գյուղերն են Ծիրա, Սուլֆինի: Գյուղի հողային տարածքը 2054 հեկտար է, որից 410-ը' վարելահող: Շրջակա դաշտերն իրենց գեղեցկությամբ մեծ տպավորություն են թողնում մարդկանց վրա: Ծուղրութի վարելահողերում ցանում են ցորեն, գարի, եգիպտացորեն, կարտոֆիլ և այլ բույսեր: Ծուղրութի շրջակա դաշտերը, ձորերը հարուստ են ծառերով, թփուտներով: Կա փշատենի, ւիոքր տանձենի, մասրենի (վերջինս տարածված է բոլոր հանդամասերում և շատ բերքատու է):

Գյուղի դաշտերը բաժանված են առանձին մասերի և յուրաքանչյուրն իր անունն ունի: Գյուղից քաղաք գնալիս աջ կողմի վրա ընկած է «Լազուտնուն» հարթությունը, իսկ ձախ կողմի վրա' Մեծ յամաջը, Կծոտը, Քուրդի արտերը, Կասվրանը, Կոնճղան, Ջզանդոն: Խարւսպա կոչվող հանդամասում կա մի սառնո­րակ աղբյուր՛ Խամեր կոչվող հանդամասը շատ հարուստ է մրգատու ծառերով Գյուղի վերջին հանդամասը Ղայլաղներն է. որտեղ գտնվում է հարուստ քարհանք Ծուղրութի քարհանքը հւսյտնի է ոչ միայն Ախալցխայի շրջանում, ւսյլև ամբողջ Վրաստանում. Այս քարհանքի քարերով են շինված Ծուղրութի բոլոր բնակելի շենքերը, Ախալցխայի պետական շենքերը և Աբասթումանի աստղադիտարանի

184

շենքը: Ծուղրութի քարերից են շինված հանգուցյալների տապանաքարերը: Գյուղում եղել են ե կան հմուտ որմնաղիրներ, որոնք տապանաքարեր են շինում ոչ միայն այս գյուղի բնակիչների համար, այլն շրջանի գյուղերի հանգուցյալների համար: Քարի անվանի վարպետներ են Մկրտիչ Չախոյանը, Խաչատուր Վարդանյանը, Լևոն Չախոյանը, Մարգիս Դանիելյանը, Մարգիս Պապոյանը, Մկրտիչ Պապոյանը, Մարտուն Պապոյանը, Հայկ Չախոյանը, ժորա Գինոսյանը, Մրամ Չախոյանը և շատ ուրիշներ:

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ ՄԱՍՆԱԿՑԱԾ, ԶՈՀՎԱԾ,

ԻՆՉՊԵՍ ՆԱԵՎ ՎԵՐԱԴԱՐՁԱԾ ԾՈՒՂՐՈՒԹՑԻՆԵՐ

1914-1918 թվականներին աշխարհում բռնկվեց պատմության մեջ մինչե այդ չտեսնված պատերազմներից մեկը, որում ընդգրկվեցին 32 պետություններ: Ռուսական կայսրությունը, մինչե իր ուժերի լրիվ մոբիլիզացումը կանգնեց պաշտպանողական դիրքերում: Սկսվեց զորակոչը: Գործող բանակ էին կանչում 20-ից 30 տարեկան տղամարդկանց: Բանակի օգնության համար մոբլիզացնում էին ձիերը, ավանակները, ժողովրդից հավաքում էին համապատասխան չափի մթերք: Հենց առաջին ամիսներին բանակ կանչեցին շատ-շատ երիտասարդների Ախալցխայի շրջանի մի շարք գյուղերի հետ միասին գործող բանակ կանչվեցին նան ծուղրութցիները.

1. Կարապետյան Հակոբ Սեդրակի - զոհվել է մւսրտի դաշտում:2. Չախոյան Պողոս Գրիգորի3. Սապոնջյան Հովակիմ Միկողոսի4 Վարդանյան Գուրգեն Արշակի' տուն է վերադարձել: 1918-ին զոհվել է

Ացխուրիխում' թուրքերի դեմ մարտնչելիս:5 Կարապետյան Հարություն Մարտիրոսի' տուն է վերադարձել, բայց զոհվել

է 1918 թ. մայիսին' թուրքերի դեմ կռվում.6. Չախոյան Դնեն Մամբրեի' տուն է վերադարձել, մահացել է 1950-ին:7. Պապոյան Հովհաննես Միքայելի - մահացել է 1980-ին8 Ղաֆաղարյան Եղիշե Հարությունի մահացել է 1935-ին9 Վարդանյան Լևոն Հակոբի' վերադարձել է գյուղ, սակայն երբ իմացել

է Ախալցխայի ինքնապաշտպանության մասին, իր զենքով ու իր ձիով մեկնել է Ացխութի: Մարտում նրա ե մյուս ծուդրութցիների ցուցաբերած հերոսու­թյունների մասին գրված է Ախալցխա քաղաքի բնակիչ, Ացխուրի ինքնա­պաշտպանության խմբի ղեկավար, երիտասարդ հրամանատար Աղասի Կոր- կոտյանի հուշերում:

185

ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻՆ

ՄԱՍՆԱԿՑԱԾ ԾՈՒՂՐՈՒԹՑԻՆԵՐ

Երկրորդ համաշխարհայինի U Սեծ հայրենականի զոհերի մասին գրելու համար պատմաբանին շատ մեծ էներգիա է անհրաժեշտ, բավականին համբերու­թյուն, որպեսզի կարողանա շարադրել միլիոնավոր անմեղ մարդկանց ողբը: Ով չի տեսել պատերազմը, ով չի զգացել այդ դառնությունները, նրա պատճառած ցավը խորությամբ չի զգացել:

Ախալցխայի շրջանի Ծուղրութ կոչվող հայաբնակ գյուղը խաղաղ ու հան­գիստ ժամանակ էր անցկացնում, երբ սկսվեց պատերազմը՛ Սի քանի ամիսների ընթացքում գործող բանակ զորակոչվեցին 132 երիտասարդներ, որոնցից 25- ը' դեռ չամուսնացած: Շատերը թողին իրենց սիրած աղջկան, վառ սերը սրտնե- րում պահած' մեկնեցին ռազմաճակատ ու զոհվեցին, իսկ 53-ը՜ թողած տուն- տեղ, նորապսակ կնոջն ու փոքրիկ բալիկներին' անհետ կորան ռազմի դաշտում: Ապագա սերունդներն իրավունք չունեն մոռանալու նրանց անմահ հիշատակը ու պետք է հիշեն անուն առ անուն.

1. Աղաբաբյան Արմենակ Լազարեթի' ծնված 1920 թ.2. Աղաբաբյան Հարություն Խաչատուրի' ծնված 1919 թ.3 Աղաբաբյան Հակոբ Խաչատուրի' ծնված 1925 թ4. Ավագյան Գրիգոր Երվանղի' ծնված 1921 թ.5. Արամյան Պետրոս Պողոսի՛ ծնված 1922 թ6. Արամյան Բարդուղիմեոս Պողոսի՛ ծնված 1924 թ.7. Արամյան Արշալույս Մամբրեի՛ ծնված 1921 թ.8. Արամյան Լնոն Մամբրեի՝ ծնված 1923 թ.9. Գինոսյան Խաչատուր Հովհաննեսի' ծնված 1921 թ.10. Դանիելյան Արշալույս Մարտիրոսի' ծնված 1921 թ.11. էլբակյան Գեորգ Պողոսի' ծնված 1919 թ12 Կուզւստյան Համբարձում Սկրտչի' ծնված 1920 թ13 Սելիքյան Կարապետ Սկրտչի' ծնված 1925 թ.14 Սելիքյան Թադեոս Սուրենի' ծնված 1918 թ15 Մանւսսյան Սողոմոն Հովհաննեսի' ծնված 1925 թ.16 Չախոյան Արշալույս Անուշավանի ծնված 1924 թ17. Պոզոյան Լեոն Հարությունի' ծնված 1921 թ18. Սաղոյան Ռուբեն Սարգսի' ծնված 1922 թ.19 Սաֆարյան Մահակ Մահակի ծնված 1920 թ.20 Սողոյան Բենիկ Գալուստի' ծնված 1924 թ.21. Սողոյան Կարապետ Եղիշեի' ծնված 1924 թ.22. Սապոնջյան Համբարձում Բաղղասարի' ծնված 1920 թ.23. Սապոնջյան Արամ Կարապետի' ծնված 1920 թ.24 Սապոնջյան Դիվին Մկրտիչի' ծնված 1920 թ.

186

25. Սաղոյան Հովհաննես Բագրատի' ծնված 1918 թ.26. Փիլոսյան Գրիգոր Սարգսի ծնված 1920 թ.

ԾՈՒՂՐՈՒԹՑԻՆՆԵՐԻՑ 50-Ը ԶՈՀՎԵՑԻՆI. ԱդաԱյան Հրանտ Աբրահամի 1911 թ.2 Արամյան Արամ Աբրահամի 1914 թ.3. Արամյան Արւրաշ Տեւիոի 1913 թ.4. Աղաբաբյան Լեոն Պողոսի 1904 թ.5 Արամյան Հարություն Պողոսի 1905 թ.6. Գինոյան Դնեն Կարապետի 1904 թ.7. Գինոյան Հակոբ Հովհաննեսի 1907 թ.8. Դանիելյան Մկրտիչ Հարությունի 1910 թ9. Դանիելյան Դերենիկ Գալուստի 1913 թ.10. ելբակյան Կարապետ Սկրտչի 1913 թ.II. Կարապետյան Արշալույս Գալուստի 1911 թ.12 Կարապետյան Արմենակ Գալուստի 1910 թ.13. Կարապետյան Արշավիր Գալուստի 1911 թ.14 Կարապետյան Հայկ Խաչատուրի 1903 թ.15 Կուզատյան Կռամ Պապիկի 1905 թ.16. Կուզատյան Աղասի Կարապետի 1919 թ.17. Ղաֆարարյան Վարրան Եղիշեի 1908 թ.18. Ղաֆարարյան Երեմ Եղիշեի 1905 թ.19. Սելքոնյան Գևորգ Վահանի 1908 թ.20 Սելքոնյան Արմենակ Բաղդասւսրի 1908 թ21. Չախոյան Գրիգոր Մանուկի 1915 թ22. Չախոյան Ավետիս Լեոնի 1907 թ.23. Չախոյան Խաչատուր Լեոնի 1917 թ.24. Չախոյան Վարրան Սերրակի 1914 թ 25 Չախոյան Սկրտիչ Բագրատի 1914 թ.26. Չախոյան Անրրանիկ Բագրատի 1905 թ27. Չախոյան Վարրան Բագրատի 1916 թ.28. Պոզոյան Վարրան Գրիգորի 1914 թ29. Պոզոյան Հրանտ Գարեգինի 1918 թ.30. Պոզոյան Վարրան Գրիգորի 1914 թ.31. Պոզոյան Մուշեղ Սարգսի 1900 թ.32. Պապոյան Հակոբ Խաչատուրի 1912 թ33. Պապոյան Հակոբ Գալուստի 1905 թ34. Պապոյան Հայկ Տիգրանի 1904 թ.35. Սողոյան Վարրան Մարտիրոսի 1905 թ.36. Սողոյան Մկրտիչ Բագրատի 1914 թ.37. Սողոյան Արամ Համայակի 1905 թ.

187

38. Սողոյան Լևոն Միսակի 1913 թ.39 Սողոյան Գրիգոր Միսակի 1918 թ.40. Սողոյան Հայկ Եղիշեի 1913 թ.41. Սաֆարյան Վահան Հարությունի 1900 թ.42. Սաֆարյան Խաչատուր Հարությունի 1905 թ.43. Սաֆարյան Հովհաննես Ղազարոսի 1906 թ.44. Սաֆարյան Դերենիկ Սահակի 1911 թ.45. Սապոնջյան Սարդիս Խաչատուրի 1913 թ.46. Սապոնջյան Գրիգոր Նիկողոսի 1904 թ.47. Սապոնջյան Ալեքսան Գրիգորի 1904 թ.48. Սապոնջյան Մարտիրոս Հարությունի 1915 թ49. Վարդանյան Գալուստ խաչատուրի 1903 թ.50. Վարդանյան Խաչատուր Կարապետի 1913 թ51. Չախոյան Վահրամ Հովակիմի 1912 թ.52. Փիլոսյան Հարություն Ստեփանի 1911 թ.53. Փիլոսյան Հաբեթ Սւսրգսի 1913 թ.

Հավերժ հիշատակ մարտում ընկած անմեղ զոհերին, նրանք ֆիզիկապես մեզ հետ չեն, սակայն հոգեպես կենդանի են. նրանց անունը վառ կմնա իրենց հարազատների և աշխարհի առաջադեմ ն խաղաղասեր մարդկանց սրտերում:

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ-ԿՈԹՈՂ' ՀԵՐՈՍՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ

Երկրորդ համաշխարհայինից հետո, երբ արդեն անցել էր երկու-երեք տասնամյակ, խորհրդային երկրռւմ թափ առավ պատերազմում զոհվածների հիշատակին հուշարձան-կոթողների կառուցման աշխատանքը: Պետության ծախսերով կառուցվում էին միայն մեծ համալիրներ, այլ դեպքերում պետությունը միայն խրախուսում էր’ օգնելով շինանյութով, մնացած բոլոր ծախսերը համագյուղացիների հոգալու խնդիրն էր:

1988 թ. Ծուդրութ համայնքի անդամները որոշեցին զոհված հայրենակիցների հիշատակին կառուցել հուշարձան-կոթող: Գյուղը որոշեց այն կանգնեցնել քաղաք տանող ճանապարհի ձախ կողմում, մի փոքրիկ հարթության վրա Այդ պատվար­ժան աշխատանքին մասնակցեց ողջ գյուղը' թե գումարով, թե անմիջական աշխաւրանքով:

1988 թվականի գարնանը գյուղխորհրդի նախագահ Միշա Խաչատուրի Սապոնջյանի առաջարկությամբ կազմվեց ղեկավար խորհուրդ, որը պետք է հավաքեր շինարարության համար անհրաժեշտ գումարը, կազմեր պլան' հուշար­ձանի տեղի ու ծախսերի կազմակերպման վերաբերյալ: Ծուղրութցիների համար այնքան էլ դժվար չէ քարից հուշարձան կառուցել, յուրաքանչյուր երեք ծուղ- րութցուց մեկը վարպետ քարտաշ է: Հուշւսրձանի նախագիծը գծել էր նույն գյուղի բնակիչ Համբարձում Սազարեթի Սապոնջյանը: Երիտասարդ Սապոնջյանն

188

ավարտել էր Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի գեղանկարչական բաժինը, ղրանից բացի նա հմուտ քարտաշ էր:

Արձանը սիրով ու ճաշակով քանդակեց նույն գյուղի բնակիչ Սեղրակ Ռուբենի Կարապետյանը, որը մասնագիտությամբ լեռնային ինժեներ էր, ավարտել էր Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի լեռնային ֆակուլտետի բաց հանքերի բաժինը: Հուշարձանը կառուցված է քարհանքի քարից, նրա շրջակայքը զար­դարված է նույնպիսի քարէծով: Արձանն իրենից ներկայացնում է հաղթանակած զինվոր' հպարտ կեցվածքով և առյուծասիրտ դիմագծերով:

Ծուղրութցիները մեծ հարգանքով թարմ ծաղիկներ են դնում ոչ միայն մայիսյան տոնական օրերին, այլ միշտ՜ արձանի կողքով անցնելիս:

Փառք ու պատիվ հայրենիքի պաշտպաններին, հավերժ փառք նրանց, ովքեր ընկան մարտի դաշտում, պայքարեցին հաղթանակի համար, և ցավոք, չճաշւս­կեցին հաղթանակի բերկրանքը:

1918 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ԾՈՒՂՐՈՒԹ9ԻՆԵՐԻ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ

ՊԱՅՔԱՐԸ ԹՈՒՐՔ ՋԱՐԴԱՐԱՐՆԵՐԻ ԴԵՄ

Թուրք ջարդարարների դեմ հայ ժողովրդի դարավոր պայքարը պատմության մեջ մի մեծ էպոպեա է, որն անմոռաց կմնա մեր սերունդների պատմության մեջ:

1918 թվականին, երբ Վրաստանն իրեն հռչակեց անկախ պետություն, Ախալցխայի գավառը վրաց մենշևիկների կողմից մատնվեց անտերության: Չկար ոչ ռուսական, ոչ էլ վրացական բանակ, ժողովրդի կյանքի ու կայքի պաշտպանության հոգսն ընկավ խեղճ ու մոլոր գյուղացու վրա: Թուրքական կառավարությունը, նկատի առնելով այդ, զորք մտցրեց Ախալցխայի գավառ' ուզենալով հրի ու սրի միջոցով վերջնականապես արմատախիլ անել գավառի վրացիներին ու հայությանը: ժողովուրդն ընկավ անելանելի դրության մեջ. ստիպված եղավ դիմել զենքի: Կազմվեց ինքնապաշտպանության հւստուկ կո­միտե, քաջազուններից նշանակվեցին հրամանատարներ և սկսվեց ինքնապաշտ­պանությունը: Ծուղրութցինէտը ինքնապաշտպանության մեծ գործում առաջինն էին, որ իրենց միջոցներով զենք ու փամփուշտ էին ճարում' թշնամու դեմ կռվելու համար:

Ծուղրութ գյուղից ինքնապաշտպանության ելած քաջազուններից էին'1. Վարդանյան Լևոն Հակոբի: Քաջամարտիկ պատանին ընկավ թշնամու

գնդակից: Ծանր վիրավոր' չհանձնվեց' կրակելով իր մոտ պահած մի արկդ փամփուշտը և ընկավ քաջաբար' Սիսալա կոչվող թաղամասի սալորի ծառի վրա:

2 Անտոնյան Հովհաննես. Հոգու լարվածությամբ 22 տարեկան պատանին կռվում էր թուրքերի դեմ և ընկավ Սելիմենց թաղամասի ընկուզենու տակ:

Սելիմենց թաղամասում քաջի մահով ընկան

189

3. Գինոսյան Հակոբը4. Պեւրրոսյան Կարոն5 Պեւրրոսյան Օնիկը6. Պեւրրոսյան ՄամիկոնըԾուղրութցիները զոհված քաջամարտիկների դիակները տեղափոխեցին

Ախալցխայի քաղաքային գերեզմանատուն' սգո մեղեդու հնչյունների տակ: Պատմում են, որ փողային երկու նվագախումբ է եղել: Ծուղրութցիների և քա­ղաքի հասարակայնության ուժերով հայոց գերեզմանոցի բարձր բլուրի վրան կանգնեցրին մի համեստ հուշարձան' զոհված քաջազունների ազգանունները վրան փորագրած: Ախալցխայի հայոց գերեզմանատուն մտնողները չեն մոռանում թարմ ծաղիկներ դնել իրենց հայրենակից, զոհված քաջազունների շիրիմներին:

1918 թվականի Ախալցխայի ինքնապաշտպանությանը քաջաբար մասնակցել ու ողջ են մնացել'

1. Պապոյան Ենոք Պապայի2. Վարդանյան Բարդուդիմեոս ԼԵդրակի3. Գինոսյան Գալուստ Վադինակի4. Չախոյան Վարդգես Խաչատուրի5. Սելքոնյան Բարդուդիմեոս6. Վարդանյան Կարապետ Արշակի ե շատ ուրիշներԻնքնապաշտպանության թեժ օրերին, երբ գյուղը գտնվում էր շրջափակման

մեջ, մեծապես զգացվում էր օգնության կարիք Գյուղական համայնքի խորհուրդը որոշում է չորս մարդ ուղարկել Քութաիսի' վրացական զորախմբից օգնություն խնդրելու: Ծուղրութցի չորս քաջազուններն, իրենց կյանքը վտանգի տակ դրած' անցնում են Զեկուռի կոչվող սարի ճանապարհը և հասնում Քութաիսի: Վրացական անկազմակերպ հրամանատարությունը մերժում է նրանց խնդրանքը' պատճառաբանելով, թե չի ուզում սրել թուրք-վրացական հարաբերությունները: Այս չորս քաջազունները' Դանիելյան Հարությունը, Բարսեղյան Գալուստը, Երւս- նոսյան Ներսեսը, Փիլոսյան Ստեփանը որոշում են գնալ Թիֆլիս' կենտրոնական կառավարությունից օգնություն խնդրելու Սակայն ժամանակը չէր սպասում

Թուրքերը մտնում են գյուղ, թալանում բնակիչների ողջ ունեցվածքը, ապա այրում գյուղը: Գյուղացիները նախապես փախել էին գյուղից ե ապաստանել Ռաբատում ու քաղաքում:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՄԵԾ ՊԱՄԱՃ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ

Ախալցխայի շրջանի Սեծ Պամաճ հայաբնակ գյուղը գտնվում է շրջկենտրոնից 8 կմ դեպի հարավ-արեմուտք. Քաղաքից դուրս գալով' մեքենան սլանում է Իլվիտա գյուղի հարթ ճանապարհով, անցնում Սուխլիսի կամուրջը, որը կառուցված է Փոցխով գետի վրա: Սի փոքր առաջանալով վերընթաց ճանա­պարհով' մոտենում է գեղատեսիլ Սուխլիս հայաբնակ գյուղին: Դեռ չհասած

190

այդ զարգացած ու հարուստ գյուղին' ճանապարհի ձախ կողմում վեր է խոյա­նում հրացանը ձեռքին զինվորի մի գեղեցիկ հուշարձան: Այն կառուցել են սուխլիսցիները' ի պատիվ իրենց գյուղից հայրենականին մասնակցած ու զոհված նահատակների: Մեքենան անպայման կանգ է առնում' ուղևորների ծարավը հագեցնելու: Հուշարձանի ներքնամասում կառուցած հուշազբյուրից պաղպաջուն ջուր է հոսում: Դուրս գալով գյուղից' սկսվում է վերընթաց ճանապարհը, որն անցնում է գեղեցիկ այգիների կողքով, մոտենում 2-րղ հանքի խաչմերուկ ճանա­պարհին: Այն Վալե, Սեծ Պամաճ, Ծղալթբիլա տանող ճանապարհն է: Իսկ բար­ձունքից երևում է մի մեծ հայաբնակ գյուղ' Սեծ Պամաճը:

Սեծ պամաճցիների նախնիները Արևմտյան Հայաստանի էրզրումի (Կարին) վիլայեթի Թորթոմ գավառի Վերին Քեղ կոչվող գյուղից են: Ըստ տարեցների հիշողության' Թորթոմ գավառը գտնվում է էրզրումից դեպի հյուսիս, Եփրատ և ճորոխ գետերի միջնահովտում, որտեղ բնակիչները հիմնականում զբաղվել են հողագործությամբ և անասնապահությամբ

Վերին Քեղ գյուղը գտնվում է Թորթոմի և Արծաթ գյուղերի ւ!եջտեղում, մեկը մյուսից հեռու են եղել 10 կիլոմետրով: Վերին Քեղը մոտիկ լինելով Արծաթին, որն ուներ հարմար առևտրական ճանապարհ, իր հարաբերություններում առավել մոտ է եղել էրզրումին, քան Թորթոմին Պատահական չէ, որ վերիքեղցիներն իրենց միշտ էրզրումցիներ են անվանել:

Սինչև երկրորդ ռուս-թուրքական պատերազմը (այն սկսվեց 1828 թ. ապրիլի 5-ին և ավարտվեց 1829 թ. սեպտեմբերի 2-ին), որը շարունակությունն էր առաջին ռուս-թուրքական պատերազմի, վերինքեղցիներն ապրում էին իրենց գյուղերում, մշակում իրենց պապական հողերը:

Թորթոմի Վերին Քեղ գյուղից Մեծ Պամաճ են գաղթել 1830 թ. մայիս-հունիս ամիսներին:

Գաղթել է ընդամենը 16 ընտանիք.1. Մշտեսանք2. Տերտերանք3. Թաթոյենք4. Գիմիշենք5. Գաբրիելենք6. Սուքիասենք7. Փոլատենք 8 Սահ արենք9. Թորոսենք 10 Հաջիենք11. Համբարենք 12 Ավոյենք13. Աբելենք14. Թորոսենք 15 Տացուենք 16. Քոչոյենք

191

Սեծ պամաճցիների հարևանությամբ ժամանակին ապրել ու զարթել են տամալացիները և Փոքր պամաճցիները. Վերին քեղցիների գաղթի առաջնորդը եղել է Դակիթ անունով մի մարդ, որն իր ձին նվիրել է հողաբաժանող խմբի անդամներից մեկին ե դրա դիմաց ստացել դեպի Ծղալթբիլիա տանող ճանա­պարհի ձախ կողմում ընկած դաշտերը (դրանք հետագայում բաժանել են գյուղացիներին):

Վերին քեդցիները' հասնելով Սեծ Պամաճ, իրենց նոր գյուղում չեն տեսել ոչ մի բնակիչ, բայց եղել են մի քանի խարխուլ տներ Թե ինչ ազգեր են ապրելիս եղել այդ գյուղում, նախկին բնակիչների մասին ոչ մի փաստւսթուղթ, ճշգրիտ տեղեկություն չկա: Պատմաճցիները բանավոր լսել են, որ այդտեղ ապրելիս են եղել թուրքացած վրացիներ և մինչև Վերին քեղցիների այստեղ գալը գաղթել են անհայտ ուղղությամբ:

Սեծ Պամաճի հին գերեզմանոցի մոտ կա մի շատ հին մատուռանման ղամբարւսն: Ծերերն ասում են, որ իրենց պապերի գաղթի օրերին այդ մատուռը եղել է և այն պիտի որ վրացական լինի կամ հունական: Այղ մատուռի մասին ասում են, որ ունի 600-700 տարվա պատմություն:

Գյուղի արևմտյան ճանապարհի վրա մի հին գերեզմանոց է, նրա կենտրոնում' մի հին եկեղեցի, որին պամաճցիները «Պլած ժամ» են ասում, բացի ղրանից, նրան ւսնվանում են «Սուրբ Գևորգ»: Պամաճցիների այղ գերեզմանոցը, որ այդպիսին դարձավ 20-րղ դարի առաջին տասնամյակում, երկրորդն է գյուղի համար: Պամաճցիների հին գերեզմանատունը եղել է գյուղի կենտրոնում հինավուրց մատուռի շուրջը: Գերեզմանոցներից, գերեզմանաքարերից, փլատակ մատուռից ու եկեղեցիներից լրիվ զգացվում է, որ այստեղ ապրելիս են եղել քրիստոնյա դավանանքի հավատացյալներ, հավանաբար' վրացիներ՜

Վերին քեդցիները լավ գիտեն իրենց Պամաճ գյուղի ստորին ճանապարհը, որն սկսվում է Գաբրիելենց տների մոտից ն իջնում է դեպի ներքևի ձորը: Հավանական է' այղ ճանապարհը շատ հին է, երևի թե խոր միջնադարից, այն բնակիչներն օգտագործել են դժվարին օրերին ջուր բերելու համար, և ամենայն հավանականությամբ, պաշարման ժամանակ' որպես թաքստոց

Վերին քեդցիները գաղթի ժամանակ հետները բերել են մի շատ հին Ավե­տարան, որի 20-րղ էջի վրա պատկերազարդված են սրբապատկերներ: Ավե­տարանում կա ժամանակագրություն (օրացույց): Այդ Ավետարան-մասունքն առ այսօր պահվում է Սղտեսանց տոհմում. Գյուղի առաջին աղոթատունը եղել է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին: Սկզբում այն իրենից վրան է ներկայացրել, հետո գյու­ղացիները ժամանակավոր ծածկ են շինել Երկար տարիներ գյուղը հնարավո­րություն չի ունեցել կառուցելու եկեղեցի Դա հնարավոր դարձավ միայն 1901թ.: Մոտավորապես երեք տարի պլանավորում էին եկեղեցու տեղը, սակայն համա­ձայնության չէին գալիս և վերջապես գյուղի կենտրոնում, Տացուենց տան առջե- վում եղած կալի տեղում որոշվեց կառուցել նոր եկեղեցի: ճարտարապետն Ալեք- սանդրապոլից էր. իսկ կառուցող վարպետները' Միքելծմինտա գյուղից: Սրանք լավ վարպետներ էին, քարի իսկական մասնագետներ, ազգությամբ' հույներ:

192

Կառուցումն սկսվեց 1901 թ. ամռանը, բայց շատ ձգձգվելով' ավարտվեց 1908 թ.: Պատճառը նախ թույլ կազմակերպվածությունն էր, երկրորդ' գումարի պակասը: Որոշվեց կազմել հատուկ խորհուրդ' տեր Ղազար քահանայի ղեկա­վարությամբ, որը պետք է շրջեր գյուղերն ու շրջանները' հանգանակությունը կազմակերպելու նպատակով: Միայն այդ ձեով հնարավոր եղավ կառուցել եկեղե­ցին: Այն գեղեցիկ շինություն է' լայն ու բարձր լուսամուտներով, հարմար խորանով: Պամաճցինէտն իրենց հին գյուղից բերած մասունքները նվիրեցին նորակառույց եկեղեցուն:

Գիմիշենց ու Մղտեսանց տոհմը նվիրել է սրբապատկերներ' Քրիստոսի չարչա- րանաց պատկերներով: Պսակի արծաթյա խաչը նվիրել են ամուսիններ Խաչա­տուրն ու Շողակաթը: Թորոսենք ու Ավոյենք նվիրել են երկու փոքրիկ ջահեր, սակայն եկեղեցու փակման ժամանակ' 1936 թ. դրանք կորել են

Եկեղեցին օծվեց 1908 թ Օծմանը մասնակցել են էջմիածնից ժամանած քահանաներ, առաջին քահանան տեր Ղազարն էր:

Գաղթի օրերին Վերին Քեղի հարևանությամբ ապրելիս են եղել թուրքեր մի թուրք երիտասարդ շատ է սիրել վերինքեղցի մի կնոջ, որի անունը Յուղաբեր էր: Այղ կինը, չկարենալով կանխել վերահաս վտանգը, որոշում է իր 13 տարեկան որդուն պահ տալ եղբորը, իսկ ինքը, չկարողանալով ազատվել թուրքից, մնում է այնտեղ: 13 տարեկան տղան իր քեռու հետ հասնում է Սեծ Պամաճ, մեծանում, ամուսնանում և կազմում իր նոր տոհմը' Համբարենք (տղայի անունը Համբար էր): Անցնում են ժամանակներ, տիկին Յուղաբերն իր նոր ամուսնուց ևս մի տղա է ունենում, նրան անվանում է Ջոշխուն, իսկ մայրն, ի հիշատակ առաջնեկի, կոչում է Համբար Երբ վերջինս դառնում է 18 տարեկան, իր մեջ մեծ ցանկություն է առաջանում գալ Ախալցխա գտնել եղբորը: Կրտսեր Համբարին հաջողվում է հասնել Պամաճ և գտնել եղբորը' Համբարին: Հատկանշական է նրա բերած նվերը: Մայրը պատմել է իրենց տանը գտնվող պղնձյա ջրամանի մասին, որն իր գաղթած որդու պապի «ժամանակակիցն» է: Մոր խնդրանքով, թուրք Համ­բարը այն հասցնում է Պամաճ և հանձնում իր իսկական տիրոջը՜ եղբայր Համբարին: Ջրամանի մեջ լցրել էր ոսկի' փակելով հալվայով: Այդ ջրամանը, որի վրա մակագրված է Սագար-Համբո. առ այսօր պահվում է Համբարենց տոհմում:

Էրզրումից գաղթած տարիներից մինչև 19-րղ դարի վերջերը գյուղում առանձին փոփոխություն չի եղել: Գյուղն ապրում էր միջնադարյան ձևի գյու­ղատնտեսությամբ. հիմնական զբաղմունքը՜ հողագործությունը և անասնապա­հություն են 20-րդ դարի առաջին տասնամյակներում փոխվեց ժողովրդի սո­ցիալական դրությունը: Եվ քաղաքներում և գյուղերում որոշ չափով թափ առան դպրոցաշինությունը. եկեղեցաշինությունը զարգացան ապրանքաղրամական հարաբերությունները: Պամաճում էլ զգալի էին այդ փոփոխությունները: Սակայն դարասկզբի հեղափոխական իրադարձությունները և Առաջին համաշխարհային պատերազմը որոշ չափով դանդաղեցրին զարգացման այդ ընթացքը

193

1941 թվականին գյուղից բանակ կանչվեցին 12 երիտասարդներ: Իմիջիայլոց, մինչե այդ ոչ մի երիտասարդ բանակ չէր կանչվել: Պատերազմում զոհվեցին Խաչատուր Համբարյանը, Հարություն Հարությունյանը, Փիլո Մազմանյանը, Տիգրան Սիմոնյանը, Մարտիրոս Սիմոնյանը:

1918 թվականի ինքնապաշտպանության տարիներին պամաճցիներն ակտիվ մասնակցություն ունեցան թուրքերի դեմ մղվող մարտերում: Իրենց առաջնորդ Հայկ Ավագյանի ղեկավարությամբ' Դիբակ կոչվող սարում, զենքը ձեռքներին պաշտպանում էին իրենց գյուղերը թուրք ե քուրդ խուժանից:

1935 թվականին կազմվեց կոլեկտիվ տնտեսություն: Ունեոր-չունեոր իրար խառնվեցին, սկսվեց կեցության նոր ձև:

Կոլտնտեսության առաջին նախագահ ընտրվեց Սամվել Սամվելյանը, հաշ­վապահ' Գրիգոր Պետրոսյանը: Կոլեկտիվ տնտեսության տարիներին կառուց­վեցին գյուղի ակումբը, երկու անասնագոմ, երկու պահեստ: 1938 թվականին կառուցվեց գյուղի 7-ամյա դպրոցը, որը մինչն այդ տարրական էր (պարապ­մունքներն անցկացվում էին մասնավոր տներում):

•1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային

պատերազմը: Մեծ Պամաճում, որպես 4 գյուղերի գյուղխորհրդի կենտրոն, հրավիրվում էին երկու Պամաճների, Ծինուբանի ն Արջաբայի երիտասարդ զինակոչիկները, անցկացվում էին շարային պարապմունքներ' զենքին ծաոթանալու նպատակով Բանակ էին կանչվում սկզբում բարձրագույն ե թերի բարձրագույն կրթություն ունեցողները, հետո' տեխնիկական ն միջնակարգ կրթություն ունեցողները: Այսպես շարունակվեց մինչն 1943 թվականը:

Չկար օր, որ գյուղերից բանակ գնացող չլիներ, ոմանք միանգամից էին մեկնում ռազմաճակատ, ոմանք էլ' ռազմական կարճատև ուսուցումից հետո:

Դրությունը շատ լուրջ էր, թշնամին սրընթաց շարժվում էր առաջ' գրավելով քաղաք-քաղաքի հետևից:

Ողջ ժողովուրդը կանգնեց հայրենիքի պաշտպանության դիրքերում: Ռազմաճակատից ստացած լուրերը գոհացուցիչ չէին, լացն ու տխրությունը բոլորի ընտանիքներում էր:

Վերջապես ավարտվեց Մեծ հայրենականը: ժողովուրդն այնքան չվհատվեց նյութական կորուստներից, ինչքան իրենց հարազատների կորուստներից: Մեծ Պամաճից զորակոչվեց 103 տղամարդ, ցավոք սրտի, տուն չվերադար­ձան 76-ը:

Պամաճցիները հիշում են իրենց հարազատ նահատակներին անուն առ անուն: Գյուղացիների նվիրատվությամբ գյուղի կենտրոնում, ի հավերժություն մարտի դաշտում ընկած հերոսների, կառուցվեց հուշարձան-կոթող:

ժողովուրդը հիշում է իր նահատակներին.1. Մազմանյան Սամփրե2. Պողոտան Անուշավան

194

3. Ներսիսյան Գևորգ4. Մարգարյան Մինաս5. Սուքիասյան Վանիկ6. ՍահակյւսՕ Գրիգոր7. Գիմիշյան Աղասի8. Թոսունյան Գալուստ9. Թոսունյան Գալուստ10. Սարգսյան Սելքոն11. Թորոսյան Հովհաննես12. Թորոսյան Անդրանիկ13. Պոզոյան Սիմոն14. Սարգսյան Սարգիս15. Ավագյան Երվանդ16. Հարությունյան Ստեփան17. Հարությունյան Մարտիրոս18. Համբարյան Շահեն19. Մարգարյան Սերոբ20. Պետրոսյան Հովհաննես21. Հովսեփյան Խորեն22. Գիմիշյան Մարտին23. Խաչատրյան Խաչատուր24. Հարությունյան Գրիգոր 25 Գալստյան Բարսեղ26. Պետրոսյան Գրիգոր27. Պետրոսյան Պետրոս28. Ներսիսյան Արա29 Ներսիսյան Հաբեթ30 Թորոսյան Լեոն31 Ղազարոսյան Մարտիրոս32 Ներսիսյան Սրտավազդ33 Ղազազուլյան Կարապետ34 Գաբրիելյան Հակոբ 35. Սազմանյան Գրիգոր36 Հարությունյան Հարություն37. Ավագյան Գալուստ38. Ավագյան Պապո39 Ավագյան Մկրտիչ40 Ավագյան Սարգիս41 Գիմիշյան Մկրտիչ42. Սւսհւսկյան Սարգիս43. Պոզոյան Հակոբ

44. Գիմիշյան Սարդիս45. Գիմիշյան Սարդիս46. Գիմիշյան Հովհաննես47. Գիմիշյան Պողոս48. Գիմիշյան Խաչատուր49. Համբարյան Հովհաննես50. Սարդսյան Հարություն51. Փիլոսյան Գրիգոր 52 Պոզոյան Սարդիս53. Սերսիսյան Արամ54 Թորոսյան Հովհաննես55. Սահակյան Ազատ56. Սահակյան Գրիգոր57. Սահակյան Մկրտիչ58 Խաչատրյան Մարտիրոս59 Սամվելյան Սրապ60. Մարդարյան Պողոս61. Սիմոնյան Հրանտ62. Սիմոնյան Կարապետ63. Սիմոնյան Մրամ64 Մազմանյան Խւսչատուր65 Ղազարոսյան Մելքոն66. Մազմանյան Արտաշես 67 Մազմանյան Վարդան68. Գաբրիելյան Աղասի69. Մազմանյան Ղեութ70. Փիլոյան Գրիգոր71. Մարդարյան Պետրոս72. Հարությունյան Արշալույս73. Սարդսյան Գևորգ74. Սահարյան Գարեգին75. Հարությունյան Գևորգ76. Մատինյան Մրամ

ՄԵԾ ՊԱՍԱՃ ՀԱՄԱՅՆՔԻ' ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ

ԿԱՌՈՒՑՎԱԾ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ-ԿՈԹՈՂԻ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հայրենական պատերազմի ավարտից հետո միանգամից չէր, որ սկսվեց զոհվածների հիշատակին հուշարձան-կոթողի կառուցումը, ոչ կառավարությունը, ոչ էլ տանջված և հալումաշ եղած ժողովուրդը չէր կարող այդ բարոյական ու նվիրական գործը ձեռնարկել:

196

1960-սյկան թվականներից նոր միայն ամբողջ Միությունում լայն թափ առավ հուշարձանների կառուցման պատվելի գործը:

Ախալցխայի շրջանի հայկական գյուղերում առաջին կառուցողները աբաթ- խեցիներն էին: Նրանց հետևեցին մյուս գյուղերը:

Շրջկենտրոնից դեպի հարավ-արեմուտք, 8 կիլոմետրի վրա, ճանապարհի ձախ ափին վեր է խոյանում մի գեղեցիկ կառույց, դա Հայրենական պատե­րազմում Մեծ Պամաճ գյուղի զոհված նախատակների հուշարձան-կոթողն է:

Հուշարձանի կառուցման մտահղացումը 80-ական թվականների սկզբին էր: Սակայն աշխատանքն սկսվեց 1983 թ. և ավարտվեց 1985 թվականի ապրիլին:

Հուշարձանի ճարտարապետն էր Կիրովական (Վանաձոր) քաղաքի բնակիչ Բաբկեն Մարզպանը, որն իրքն էր քանդակում ու հղկում հուշարձանի քարերը: Աշխատանքը տևեց մեկուկես տարի, ձգձգման պատճառը ֆինանսական դժվա­րություններն էին. պետության կողմից օգնություն չկար, կառուցման համար պւսհանջվող գումարը գյուղի բնակիչների հանգանակությամբ ժողովվեց, սակայն կառուցման ընթացքում շատերն աշխատում էին անհատույց, յուրաքանչյուրը կատարում էր իրեն հանձնարարվածը:

Քանդեցին հին անասնագոմը, հարթեցրին հուշարձանի հրապարակը. 30 մեքենա սևահող բերեցին մոտակա թմբերից, ժողովրդի օգնությամբ փոքրիկ տրակտորներով հողը հարթեցրին: Հուշարձանի հողատարածությունը 60 х 40 մ է: Նրա չորս կողմում 60 սմ բարձրությամբ ցանկապատ տեղագրեցին: Ցան­կապատի ներսի կողմից ցանված են տարբեր ծաղիկներ Ամբողջ հողահա­տակը կանաչապատ է. Հուշարձան-կոթողի բարձրությունը 10 մետր է' գեղեցիկ դամբարանով:

1985 թվականի մայիսի 9-ին Հաղթանակի 40-ամյա տարեդարձի օրը, հանդիսավոր կերպով կատարվեց հուշարձանի բացումը: Հավաքվել էին ոչ միայն ղեկավարությունը, զինվորական զորամասի սպաները' իրենց պատվո պահակ կանգնած զինվորներով: Զեկուցման խոսքը տրվեց գյուղխորհրդի նախագահ Գեորգյանին: Հանդես եկավ ուսուցիչ Արմենակ Դոխոյանը: Բացման ժապավենը կտրելու պատվին արժանացավ Իսկուհի Գիմիշյանը, որը պատերազմում կորցրել էր 4 որդիներին

Քիչ ուշ կառուցվեց հուշարձան-աղբյուրը: Անցորդը խմում է այդ քաղցրահամ ջրից ու բարի խոսք ասում կառուցողների հասցեին: Հուշարձան-աղբյուրի կառուցման աշխատանքներին ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Վահան Ղազարոսյանը, Արշալույս Հարությունյանը, Հակոբ Ավագյանը, Արմենակ Ղազարոսյանը, Ռաֆիկ Սուքիասյանը, Միքայել Թորոսյանը և շատ ուրիշներ:

ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ՄԵԾ ՊԱՄԱՃԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆԸ

1. Մեծ պամաճցիներք էրզրումի գաղթից հետո իրենց գյուղի դաշտերը (սուրբ Գեորգավանքից մինչև Ծինուբանի) «Ուզուն-թումբ» կոչվող արտերը գնել են ռաբատցի աղաներից որոնք ազգությամբ վրացի են եղել, բայց ընդունելով

197

մահմեդականությունը, ցանկություն չեն ունեցել մնալ քրիստոնյա կառավա­րության կազմում, հեռացել են տարբեր ուղղություններով: Դեպի Փոքր Պամաճ տանող ճանապարհի վրա գտնվող արտերը ցանկացել են գնել Փոքր պամաճ- ցիները, սակայն գումարը չբավականացնելու պատճառով գնել են Մեծ պամաճ- ցիները:

2 Գյուղի հին գերեզմանոցի դիմացի այգիները նույնպես գնել են տեղացի փաշաներից, որոնց անվանում էին «Աղ-բազչալար»:

3. 1882 թվւսկանին Գիմիշենց Աննիկը' Թաթոսենց հարսը, վերանորոգեց գյուղի աղբյուրը ե խողովակներով ջուրը հասցրեց գյուղի կենտրոն:

4. «Պլած ժամ» կոչվող եկեղեցին քանդված է եղել, գյուղացիները վերա­նորոգել են ե անվանել Սուրբ Գևորգ, իմիջիայլոց. երկար ժամանակ վրան ծածկ չի եղել, գյուղացիները խսիրներով ծածկ են շինել ե դարձրել աղոթատուն:

ժամի կողքին բաց են արել գերեզմանոց ե տասնամյակներ հետո այդ մասը ծառայել է որպես գյուղի գերեզմանոց.

5 Մեծ Պամաճի նոր եկեղեցու կառուցումն սկսվել է 1901 թ. և ավարտվել է 1908 թվականին, օծումը կատարվել է 1909 թվականին. Եկեղեցու կառուցման գլխավոր վարպետը եղել է ախալցխացի ուստա Սուքիասը: Քարը բերել են Ծուղրութի քարհանքից, ընդ որում' Ծուղրութից մինչև Վառլամովի ջրաղացի մոտ ծուղրութցիներն իրենց գոմեշներով են հասցրել, իսկ այդտեղից պամաճցիներն իրենց եզներով քարերը հասցրել են Պամաճ

Քարտաշ վարպետները եղել են միքելծմխատցի հույներըԵկեղեցու գմբեթի կառուցող քարտաշ վարպետը եղել է Նաոխրեբ գյուղից,

որը անվանի է ու հայտնի ուստա Ղազար անունով: Պամաճից քարտաշներ Համբարենց Ստեփանոսը, Դևութը, Հաջիենց Գալուստը և ուրիշներ օգնել են վարպետ Ղազարին: Եկեղեցու կառուցմանը մասնակցել են հարևան գյուղա­ցիները' ծղալթբիլացիները, ծինուբանցիները և նաորխեբցիները, սազելցիները և այլ գյուղերից եկող գյուղացիներ, որոնք շատ մեծ նվիրումով աշխատել են ի սեր Աստծո:

Եկեղեցու կառուցմանը նյութապես օգնել են ոչ միայն հայերը այլև ուրիշ ազգություններ: Օրինակ' կախարեթցի մի թուրք' Իսմայել անունով, նվիրել է 25 ռուբլի, որն այն ժամանակվա համար մեծ գումար էր (փողն ուներ ոսկու արժեք): Հետաքրքրական է. որ Մանուկ աղան նվիրել է 3 ռուբլի, իսկ մահվան ժամանակ գլխի տակի բարձի միջից հանել են 3 կգ ոսկի:

6. 1914-1918 թվականներին Համաշխարհային պատերազմին մասնակցել են շատերը, բայց ցավոք սրտի, չեն վերադարձել'

1. Արա Սելքոնի Գաբրիելյանը

2. Խաչատուր Հարությունի Համբարյանը3. Սարդիս Վարդանի Գիմիշյանը4 Փիլո Խաչատուրի Մազմանյանը5. Սեդրակ Գալոատի Գալստյանը

7. Թորթոմի վիլայեթը շատ հացառատ է և նրա բերքատու դաշտէտում աճում են ցորեն, գարի, հաճար, եգիպտացորեն ե այլ կուլտուրաներ՜ Գյուղացիներն զբաղվում են նաև անասնապահությամբ ե մեղվապահությամբ: Թորթոմն ունի արագահոս փոքրիկ գետեր, որոնք միանալով թափվում են Եփրատ գետը: Թոր- թոմում շատ կան փոքրիկ լճեր, որոնք հարուստ են ձկներով, կան շատ աղբյուրներ և աղբրակներ: Թորթոմի վիլայեթը միջնարարում պատկանելիս է եղել Մամիկոնյան տոհմին: 1000 թվականին անցել է բյուզանղացիներին: XI դարի վերջերին վիլայեթը անցավ սելջուկ-թուրքերի ձեռքը ե կոչվեց Սամ-ցիխի աթաբեկություն. 1590 թվականից Թորթոմը մտավ Էրզրումի գավառի մեջ:

ԱԽԱԼՑԽԱՏԻ ՇՐՋԱՆԻ ՓՈՔՐ ՊԱՄԱՃ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ

Փոքր Պամաճը գտնվում է Բոլբոլա ձորի ձախ կողմում, Ախալցխայից 6 կմ հարավ-արևմուտք Գյուղը «դիրքավորված» է հարթ տարածության վրա' ձախից հարևան ունենալով Սեծ Պամաճին, աջից' Ղուլալիսին ու Օրալին, որոնց ջրբաժանը Բոլբոլա ձորն է Գյուղից վերև, հարավային մասում, Բութալ կոչվող բարձունքն է' իր պատմական սրբավայրով, որ կոչվում է «Բութալի ժամ»: երանից վերև Ագաթ կոչվող քարհանքն է' իր շրջակա արոտավայրերով: Հյուսիսից Փոքր Պամաճը սահմանակից է Վերին Սուխլիս վրացական գյուղին:

Փոքր Պամաճի ելքն ու մուտքն իրականացվում է երեք անբարեկարգ ճանա­պարհներով, որոնք գյուղը կապում են շրջկենտրոնին՜ 1830 թ մայիսին Արևմտա- հայաստանի (Անատոլիայի) էրզրումի վիլայեթի, Թորթոմի, Սանջակի. Գառնակոքս գյուղից գաղթելով' 8 ընտանիք հիմնավորվել է Փոքր Պամաճում.

1. Պապոյենք - բաժանվելով կազմել են 3 ընտանիք' Պապոյենք, Դիլանենք, Չախալենք

2. Մանուկենք - Մանուկյաններ, Բալայաններ3. Բալոյենք - Բալոյաններ Միսակյաններ, Տոնոյաններ4. Մովսիսյաններ, Աղաբաբյաններ5 Գևորգենք - Գևորգյաններ, Խաչատուրյաններ. Սիմոնյաններ6. Համբարենք - Թորոսյան, Աբելյան7 Սութալենք - Սութաֆյաններ8 Կուրդինենք - ԿուրղինյաններՈմանք ունեն մի քանի տոհմանուն'Պապոյենք - Արթինենք. Թումասենք, Տկլզենք. ՎերինոնքԴիլանյանները - Դիլանյան, Սողոմոնյան

199

Մանուկյանները - Մանուկենք, Խնկոյենք, Ըշմոյենք, ԲալասանենքԳեորգյանները - ճնտոզենք, Խաչոյենք, ՍիմոնենքԳյուղը ներկայումս ունի 245 տնտեսություն, 880 մարդ. 180 տղա ու աղջիկ

միջնակարգ կամ բարձրագույն կրթություն են ստացել ե հիմա աշխատում են տնտեսության տարբեր բնագավառներում: Փոքր Պամաճն ունի միջնակարգ դպրոց, կապի բաժանմունք, բժշկական ամբուլատորիա' բժշկի և քույրերի հաստիքով:

Փոքր Պամաճում բնակություն են հաստատել1. Բոգդանովկայի շրջանից' Թանգամյանները2. Ախալքալաքի շրջանից' Բեգրակյանները3. Ախալքալաքի շրջանից' Քուրդօղլյանները4. Ասպինջայի շրջանից (Դամալայից) ' Բալոյանները(Այս տեղեկություններն ինձ տրամադրեց Սիմոն Գնորգյանը):Փոքր պամաճցիները սրբությամբ են պահում շատ սովորույթներ, որոնց

արմատներն էրզրում են հասնում' հարսանիքները, հուղարկավորությունների կարգը, նվերները, հագուստի ձեերը, ճաշերի անունները.

Մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը գյուղի ղեկավարությանը նշանակում էր համայնքի անդամների ընդհանուր ժողովը, որին կոչում էին գյուղի գալավա: Վերջինս պատասխանատու էր գյուղի հարկերի հավաքման, ճանապւսրհների վերանորոգման, աղբյուրների կառուցման և այլ հարցերի համար:

Մինչև 1930 թվականը Փոքր Պամաճը Վալեի գյուղխորհրդի կազմում էր: 1930 թվականին կազմվեց Մեծ Պամաճի գյուղխորհուրդը, որի մեջ մտնում էին Մեծ Պամաճը. Փոքր Պամաճը, Ծինուբանը, Առջանան: Գյուղխորհրդի առաջին նախագահը Ներսիկ Ավագյանն էր: 1945 թվականին Ծինուբանը միացվեց Ծղալթբիլայի գյուղխորհրդին: Առջանան այլևս չկար, նրանց արտաքսել էին Ղազախստան: Գյուղխորհուրդը տեղափոխվեց Փոքր Պամաճ: Նրան միացան Մեծ Պամաճը, Փոքր Պամաճը, Օրալը, Ղուլալիսը:

ԳՅՈՒՂԻ ՃԱՆԱՉՎԱԾ ՄԱՐԴԻԿ

1. Բալոյան Ռոմիկ Գրիգորի2. Սիմոնյան Սինաս Աշիկի3. Կուրղինյան Երվանդ Համայակի - պատմական գիտությունների դոկտոր4 Համբարձումյան Համբարձում5. Գևորգյան Սիմոն Խաչատուրի - իրավաբան6. Թորոսյան Հրայր Մամիկոնի - տեխնիկական գիտ. թեկնածու7. Սահակյան Աշիկ Լևոնի - տնտեսական գիտ. թեկնածու

(Այս աշխատանքում ինձ շատ օգնեց գյուղխորհրդի քարտուղար Սիմոն Խաչատուրի Գևորգյանը):

200

1936-1990 թթ. գյուղի հարավային բարձունքի վրա գործում էր Ագաթ կոչվող քարհանքը: Այն ուներ համապատասխան գրասենյակ, բուժկետ, արհեստանոցներ, մեքենասարքավորումներ: Գյուղի երիտասարդներից ոմանք անվանի վարպետների հետ աշխատում էին այդ քարհանքում, վաստակում լավ աշխատավարձ:

1991 թվականին անցկացվեց հողի սեփականաշնորհում: Ընտրվեց հողա­բաժանման կոմիտե: Փոքր պամաճցիները որոշեցին իրենց ունեցած հողամասին ավելացնել այնքան, որպեսզի կւսզմի 0,79 հեկտար հողամաս: Հողամաս ստա­ցան բոլոր ընտանիքները, սակայն նկատի չառնվեց ընտանիքի անդամնէտի քանակը և հողի որակը: Հողը բաժանվում էր ըստ վիճակահանության: Վերջում պարզվեց, որ կատարվել են բազում սխալներ, բայց արդեն ուշ էր. առ այսօր էլ գյուղացիները տրտնջում են հողի ոչ ճիշտ բաժանման համար:

Փոքր պամաճցիների հիմնական զբաղմունքը հողագործությունն է, ինչու չէ, նաե' անասնապահությունը, մեղվապահությունը: Շատ համեղ են պաճման- ցինէտի խնձորը, ջանջուլը, կարտոֆիլը, գյուղատնտեսական այլ կուլտուրաները:

Գյուղը նախկինում այնքան էլ բարեկարգ չէր, գյուղացիներն ապրում էին գետնափոր ե հողածածկ տների մեջ: Սակայն ժամանակների հետ փոխվեց նան գյուղի տեսքը:

1955 թվականից ուժեղ թափ առավ բնակարանաշինությունը, գյուղ մուտք գործեցին հայկական տուֆը, Հայաստանի գործարանների արտադրած երկաթե թիթեղները, տանիքները ծածկվեցին այլումինե թիթեղներով:

Գյուղի կենտրոնում կա մի աղբյուր, որ կառուցված է Սահակյան Սահակի նախաձեռնությամբ: ժամանակին այն միակն էր ամբողջ գյուղի համար: Համայն­քի անդամները կարիք ունեին խմելու ջրի, աղբյուրների: 1962-1966 թվական­ներին 9 կմ հեռավորությունից մեծ Սարի ստորոտից գյուղ բերվեց մաքուր ու քաղցրահամ խմելու ջուր (հոսքը վայրկյանում 7-8 լիտր) ե գյուղն ապահովվեց:

Միակ եկեղեցին, որը կառուցվել էր մոտավորապես 19-րղ դարի 60-70-ական- ներին, գործեց մինչև 20-րդ դարի 40-ական թվականները: Տեր Հովհաննեսի մահից հետո այն դադարեց գործելուց ե համարյա քանդվեց: 1965 թվականին գյուղացիները փորձեցին իրենց միջոցներով վերանորոգել եկեղեցին: Շրջանի ղեկավարությունն արգելեց եկեղեցու վերանորոգումը ու այն այդպես մնաց մինչև 1993 թվականը: 1993 թ. գարնանը տեղաբնակ Հովհաննես Բագրատի Մանուկ­յանի նախաձևնությամբ և իր անձնական միջոցներով վերանորոգվեց Պամաճի հին եկեղեցին: Այդ մեծ ու պատվաբեր աշխատանքին արձագանքեց ամբողջ գյուղը, կազմվեց հատուկ կոմիտե' կառուցման համար միջոցներ գտնելու: Ցու­ցակագրվում էին և ըստ ցանկության ու հնարավորության մասնակցում հան­գանակությանը: Հավաքվեց համարյա բավարար չափի գումար, որով կարելի էր ամբողջովին վերանորոգել եկեղեցին: Եկէրլեցին գյուղի կենտրոնում է' հա­վատացյալների համար հարմար պատարագներին ու ժամերգություններին մաս­նակցելու:

1995 թվականի դեկտեմբերին եկեղեցու հովվապետ ուղարկվեց Սուրբ էջմիածնից, որը նույն Փոքր Պամաճ գյուղից էր:

201

Գարեգին Բալասանյանը երիտասարդ է' ծնված 1970 թ , ավարտել է էջմիա- ծնի Գևորգյան կրոնական ճեմարանը ե 1995 թ. նոյեմբերին օծվել որպես վար­դապետ, իր ցանկությամբ նշանակվել է Ախալցխայի շրջանի Ս Պամաճ, Օրալ, Սազել գյուդերի հովվապետ, որին սիրով ու հւսրգանքով ընդունեցն համայնքի հավատացյալները

Գյուղն ապահովված է հանրախանութով, պահեստներով, ակումբով, գրադա­րանով, տնտեսության գրասենյակով, կապի բաժանմունքով: Պակասում է թերես բաղնիքը, բայց գյուղում համարյա բոլորն ունեն իրենց անհատական բաղնիքը:

Գաղթականները դժվարությամբ կառուցեցին Փոքր Պամաճը: Հին գյուղը' Պամաճը, նախկինում գտնվել է Բութալում, իսկ նախկին տեղաբնակների ազգության մասին ոչինչ հաստատ հայտնի չէ: Սիայն աղոթատների ավերակները ե խաչքարերը վկայում են, որ նրանք քրիստոնյա պիտի լինեին: Հավանական է, որ նրանք վրացիներ են եղել, բայց ինչպես ուրիշ շատ գյուղերից, այստեղից նույնպես թուրքերի ճնշմամբ հավատափոխվել են ե հայերի այստեղ գաղթելուց ոչ շատ առաջ իրենք գաղթել են Թուրքիա կամ Վրաստանի խորքերը:

Բութալ կոչվող սրբավայրից վերև եղել է խիտ անտառ: Ամենաշատ տարած­ված ծառատեսակները կաղնին ե տանձենին են, իսկ նրանցից վերև' սոսին:

Երբ նրանց նախնիները էրզրումից գաղթեցին իրենց նոր հանգրվանը' Պամաճ. նախկին բնակիչներից ոչ ոք չկար որ փոխանցեր տեղի դաշտերի, ձորերի, աղբյուրների անունները, այղ պատճառով էլ նորաբնակնէտը ղրանց անուններ ընտրեցին ըստ իրենց հայեցողության, ընդ որոււք նան էրզրումյան տեղանուններ' ճուտներ, Մոթխեն, Սրթ, Աղուտներ, Ջիարաթներ, Գունդուլ աղբյուրներ, Պոզո, Խորոշգել:

Հիմա էլ պամաճցիները պատկառանքով են վերաբերում շրջակա խաչքա­րերին ու աղոթատներին, որոնք ավերակ վիճակում են: ՍԵծ Բութալ, Պզտն Բութալ, Ախոն. Թաք չամ, Պաղչին ժամ:

Զորերի անունները' Պզտի ձոր, Բոլբոլա:Չունենալով դպրության օջախներ' պամաճցիներն զբաղվում էին ինքնա­

կրթությամբ:Գաղթողներն իրենց հետ քահանա չունեին: Նրանց ուղեկցում են երկու

տիրացուներ, որոնք էլ ղեկավարում էին ծիսակատարությունները: Հետագայում գյուղ հրավիրվեց Սեծ պամաճեցի տեր Սահակը, որն ընղմհշտ մնաց Փոքր Պամաճում և կազմեց Տերտերանց տոհմը: Քահանայի վախճանվելուց հետո եկեղեցին հովվեց տեր Հովհաննես Մանուկյանը (այսօրվա Խնկոյենց տոհմից, ժառանգներ չի ունեցել):

Առաջին աշխարհամարտին Փոքր Պա մաճի у մասնակցէղ են.1. Վարղաս ԳԱորգյանը - զոհվել է Սարիղամիշի ռազմաճակատում, թաղված

է Սարիղամիշի գերեզմանոցում:Մասնակի են զորավար Անդրանիկի հետ թուրքերի դեմ մղվող մարտերին

և զոհվէզ.

202

2. Սիմոն Մանուկյանը3. Աբրահամ Միսակյանը4. Աբրահամ Աբելյանը5. Մ. Հովհաննիսյանը1818-20 թվականների Ախալցխայի ինքնապաշտպանական մարտերում

զոհվեցին'1. Եղիշ Մանուկյանը2. Հովհաննես Հովհաննիսյանը3. Հովհաննես Սահակյանը4. Հովհաննես Խաչատրյանը

Ռոմանովների 300-ամյա կայսրության կործանումից, Առաջին համաշխար­հային պատերազմից, դարասկզբի երկու հեղափոխություններից հետո մարդկանց աչքերը բացվեցին, ավելի քան կարևորվեց ուսման անհրաժեշտությունը:

Մինչ ռեալական դպրոցը, գյուղում կային լիկկայաններ, որտեղ տառաճանաչ էին դառնում հիմնականում չափահասներ.

1932 թ. բացվեց տարրական դպրոցի առաջին դասարանը, 5 սենյականոց, փոքր, բայց հարմարավետ մի դպրոց, որի առաջին ուսուցիչներն էին.

1. Սալվի Սիմոնի Սիմոնյանը (Թբիլիսիից)2. Աշո Մարկոբչյանը (Ախալցխայից)3 Արշո Քրիստոսդուրյանը (Թբիլիսիից)4. Քրիստինե Քրիստոսդուրյանը (Թբիլիսիից)5 Հեդինե Խաչատրյանը (Թբիլիսիից)6. Գրիգոր Բալոյանը (Փ. Պամաճից)Երկրորդ աշխարհամարտից հետո տարրական դպրոցը վերափոխվեց 7-

ամյայի ե սկսեց սպասարկել Փ Պամաճի, Ղուլալիսի ե Օրալի աշակերտներին: Հիշյալ դպրոցի շրջանավարտ են'

1. Երվանդ Համայակի Կուրղինյանը (պատմական գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր, ալ. լեզուների ամբիոնի վարիչ Մոսկվայում)

2. Հրայր Մամիկոնի Թորոսյանը (տեխնիկական գիտ թեկնածու)3. Աշիկ Լևոնի Մանուկյանը (տնտեսական գիտ. թեկնածու)

1970-ական թվականներին (1977) կառուցվեց լրիվ միջնակարգ դպրոց գյուղի հարմարավետ ւրեղում, որը հարմար է ոչ միայն պամաճցինէրի, այլև ղուլալիս- ցիների ե օրալցիների համար: Դպրոցի տնօրեն նշանակվեց պարոն Թորոսյանը, որն աշխատեց մինչև կենսաթոշակի անցնելը:

1939-40-ական թվականներին գյուղը որոշակիորեն աշխուժացավ, կոլտնտե­սությունները կայունացան' աշխօրերի դիմաց ստանալով բավականաչափ հաց, կարտոֆիլ, եգիպտացորեն ու այլ մթերքներ: Սակայն այդ աշխուժությունը երկար չտևեց, սկսվեց երկրորդ համաշխարհայինը: Պետությունն ստիպված էր ավելացնել

203

թե կոլտնտեսության հարկերը, թե տնամերձ հողամասերից ստացած բնամթերքի հարկը:

Ամեն օր զինկոմիսարիատ էին կանչում հերթական զինակոչիկների խումբը: Գյուղը նոսրանում էր. կոլտնտեսությունը կարոտ էր աշխատող ձեռքի: Աշխատող մնացել էին հիմնականում կանայք ու պատանիները: Կամաց-կամաց գյուղ էր մտնում չքավորությունը, մոտենում էր իսկական սովը...

Դադարեցին հարսանիքները:Բանակ կանչվեցին 1900-1926 թվականներին ծնված տղամարդիկ, չհաշված

որոշ կանանց ու աղջիկների: Երկրորդ աշխարհամարտին Փոքր Պամաճից մասնակցեց 126 երիտասարդ:

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆՈՒՄ ՓՈՔՐ ՊԱՄԱՃԻՑ ՋՈՀՎԵՑԻՆ1. Արամ Մարտիրոսի Բաբոյան2. Խնկանոս Հակոբի Մանուկյան3. Աշիկ Մահակի Մանուկյան4. Արսեն Ավետիսի Աղաբաբյան5. Աղվան Արսենի Աղաբաբյանը6. Բագրատ Մանասի Դիլանյան 7 Աշիկ Հովհաննեսի Տոնականյան8. Դնոնդ Մկրտիչի Դիլանյան9. Ներսօս Սահակի Սահակյան10. Արամ Սինասի Սահակյան11. Հարություն Սինասի Սահակյան12. Վանիկ Սահակի Կուրղինյան13. Խաչատուր Եղիայի Սովսիսյան 14 Մանուկ Բարսեղի Սահակյան15. Նէտսես Պոդոսի Հովհաննիսյան16. Արտուշ Պոդոսի Հովհաննիսյան17. Արշավիր Սահակի Թորոսյան 18 Գեորգ Սարգսի Գեորգյան19. Գալուստ Սարգսի Գալոյան20. Մանաս Սարգսի Տոնականյան21. Խաչատուր Հովհաննեսի Գալոյան22. Վարդան Արշակի Տոնականյան23. Մանուկ Ադամի Բագոյան24. Տիգրան Խաչատուրի Մանուկյան25. Խնկանոս Հակոբի Մանուկյան26. Հովհաննես Պոդոսի Մանուկյան27 Մկրտիչ Հովհաննեսի Բալասանյան28 Մկրտիչ Գևորգի Սողոմոնյան29. Անտոն Սահակի Մինասյան30. Հակոբ Խաչատուրի Մանուկյան

204

31. Միսակ Խաչատուրի Միսակյան32. Արշալույս Գալուստի Սիմոնյան33. Հովհաննէւս Մարտիրոսի Հարությունյան34. Հակոբ Պետրոսի Դիլանյան35. Թումաս Վահանի Բաբոյան36. Տացուն Արշակի Տոնականյան37. Մանուկ Հակոբի Ստեփանյան38. Արշալույս Տիգրանի Հարությունյան39 Մարտիրոս Մանասի Դիլանյան40 Սրտավազդ Պետրոսի ՀովհաննիսյանՈչ ոք չգիտե պատերազմի այս զոհերի վերջին հանգրվանը:

ԾԻՐԱ

Հայաբնակ գյուղ Վրաստանի Ախալցխայի շրջանում, շրջկենտրոնից 6 կմ հյուսիս-արնմուտք, միավորված է Սխվլիսի պտղաբանջարանոցային տնտե­սության հետ, զբաղվում են հացահատիկային բույսերի մշակությամբ, անաս­նապահությամբ: Գյուղն ունի տարրական դպրոց, գրադարան, բուժկետ: Ծիրայի եկեղեցին կառուցվել է 1897 թ.: 1918 թ. սկբզբին, երբ երիտթուրքական նվաճող­ները ներխուժեցին Անդրկովկաս, Ծիրայի հայերը հարկադրված տեղափոխվելով Ախալցխա, տեղի բնակչության հետ վեց ամիս դիմադրեցին թշնամուն: Թուրքերը ւսվերեցին Ծիրան: Ծիրայի հայերը գաղթել են էրզրումի գավառի ՍԵոյիլթի գյու­ղից 1830 թվականին:

Հանրագիտարան 5 հատոր, էջ 127. 1979 թ.

ԾԻՆՈՒԲԱՆ

Հայաբնակ գյուղ Վրաստանի Ախալցխայի շրջանում, շրջկենտրոնից 12-13 կմ հարավ-արևմուտք, բարձր լեռան լանջին միավորված է Ծղալթբիլայի տնտե­սության հետ, զբաղվում են երկրագործությամբ' հացահատիկային կուլտու­րաների, բանջարեղենի և կարտոֆիլի մշակությամբ: Ջբաղվում են նան անասնա­պահությամբ ու այգեգործությամբ: Գյուղն ունի միջնակարգ դպրոց, ակումբ, գրադարան, բուժկետ, գյուղի եկեղեցին կառուցվել է 1908 թվականին, Ծինուբանի հայերը գաղթել են 1830 թվականին Արևմտյան Հւսյաստանի էրզրումի գավառից:

Այժմ նույնանուն գյուղ կա Ախալցխայի շրջանում, որտեղ մինչև XIX դարի վերջերը բնակվել են էրզրումի գավառի գյուղերից գաղթած հայերը:

Հանրագիտարան 5 հատոր, էջ 126. 1979 թ.

205

ՀԱՄԱՌՈՏ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԽԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ՄԱՍԻՆ

Ախալցխայի շրջանի Խակ գյուղը գտնվում է 4 կմ քաղաքից դեպի հարավ- արևմուտք: ճանապարհն անցնում է քաղաքի վերին հատվածում գտնվող Մարտա կոչվող թաղամասի միջով: Քաղաքից վերն բարձրանալիս ճանապարհը զառիթափ է մինչև Սազելի խաչմերուկը: Խաչմերուկում կառուցված է աղբյուր, որի ջուրը բերված է Խակից, մի մասն էլ տեղական փոքրիկ աղբյուրից: Սեքենաղ ծռվում է դեպի ձախ և ուղիղ «Դիպակ» կոչվող գեղադեմ սարի խաչմերուկից բարձրանում ես 1,5 կմ, քո առջև բացվում է մի փոքրիկ գեղատեսիլ տեսարան' կեչու ե եղևնու ծառերով, անուշահամ ջրի աղբյուրներով... Խակից ղեպի վերև' սար-արոտավայրեր են' անասնապահության իսկական տեղ: Խակի կաթն ու պանիրը, մայիսյան համով-հոտով յուղն ու կարագը իրենց որակով խիստ տար­բերվում են մյուս գյուղերի կաթնեղենից: Խակցիներն ի բնե հողագործներ և անասնապահներ են' առողջ, հաղթանդամ, հյուրասեր և... կռվում հաղթող: Խակի կարտոֆիլը գերազանոցում է բոլոր գյուղերինը:

Խակցիները ծագումով էրզրումցիներ են: Նրանք գաղթել են էրզրումի (Կարինի) միջնաբերդից: Խակցիների ավագը Պոտոսենց Պետրոսն է եղել; Նա ավարտել է էրզրումի ֆրանսիական քոլեջը և աշխատանքի անցել էրզրումի հյուպաթոսարանում՛ թուրքերենի, հայերենի ու ֆրանսերենի թարգմանիչ ու խորհրդատու. 1830 թվականին, գաղթի ժամանակ, նրան առաջարկել են գաղ­թողներին համոզել մնալու: Նա մտերիմ լինելով Կարապետ արքեպիսկոպոսի հէտւքւ, խնդրում է նրան հետ կանգնել, սակայն ստանալով բացասական պա­տասխան, ինքն էլ է համաձայնվում գաղթել Խակ են գաղթել 3 ընտանիք' Պոտոսենք, Սերգոյենք, Գրիգորենք Նրանք գնել են հողամաս և աշխատեցնելով տեղական աղալարների ճորտէտին' իրենք ժամանակավորապես ապրել են քաղա­քում: Պետրոս պապի երկու եղբայրները չեն ուզեցել ապրել Ախալցխայում, մեկը գնացել է Ծալկա, մյուսը' Թիֆլիս՜ Խակցիների նոր գյուղում ապրելիս են եղել թուրքեր, բայց շատ քիչ: Հողի մեծ մասը վերցրել են խակցիները և կարճ ժամանակամիջոցում դարձել հարուստ հողատեր; Մինչև 20-րդ դարի սկզբները Խակը մնաց քիչ բնակեցված, չուներ դպրոց, եկեղեցի, և մշակույթի օջախներ: Հեղափոխությունից հետո գյուղը փոխվեց, շատացավ բնակչությունը, կառուցվեցին աղոթարան, ճանապարհ, աղբյուր, 1947-ին՛ տարրական դպրոցի շենք:

Խակում 1945 թվականին կազմվեց կոլեկտիվ տնտեսություն՜Խակից Հայրենականին մասնակցել է 15 մարդ:Խակ գյուղում է ծնվել Սիմոն Պետրոսի Պետրոսյանը՝ 1929 թ ծնված, Հայրե­

նական պատերազմի վետերան, I կարգի հաշմանդամ (նա Կուրսկի հերոսա­մարտում կորցրել է ձախ ձեռքը): Պարգևատրվել է Կարմիր դրոշի, Կարմիր աստղի. Հայրենական պատերազմի I և II կարգի շքանշաններով և բազում մեդալներով

Սիմոն Պետրոսյանը ավարտել է Մոսկվայի կուսակցական բարձրագույն դպրոցը և միշտ կատարել է կուսկացական աշխատանքներ:

Բանակից զորացրվելուց հետո աշխատել է Խակի կոլտնտեսության նախա­գահ, հետո շրջկոմի II քարտուղար' 10 տարի, 9 տարի աշխատել է Ախալ- քալաքի շրջկոմի առաջին քարտուղար, 8 տարի աշխատել է Ախալցխայի շրջխորհրդի նախագահ U այդ աշխատանքից անցել թոշակի: Նա ընւրրվել է կուսակցության 23 ն 24-րդ համագումարների պատգամավոր. Գերագույն խորհրդի ւզւստգամավոր. Վրաստւսնի կառավարության ւսնդամ:

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ԽԱԿՑԻՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ1. Պետրոսյան Արտո Համայակի2. Պետրոսյան Գևորգ Գեղամի3. Պետրոսյան Անդրանիկ Բագրատի4. Սարգսյան Ազատ Հովակիմի5. Սարգսյան Զորիկ Խնկանոսի6. Ասլանյան Մինաս ՍեդրակիԱյս տեղեկություններն ստացել եմ Փաշիկ Սարգիսի Պետրոսյանից' ծնված

1933 թվականին:

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ

1995 թվականի մայիսին լրացավ Ծինուբան համայնքի և ամբողջ Ախալցխայի շրջանի հայկական համայնքների էրզրումյան գաղթի 165 տարին: Այս հիշարժան պատմությամբ քչերն էին մտահոգված, բայց կային նաև աւխլի խորը մտածող ե իրենց հայրենի ւդատմությանը ուշադրություն դարձնող մարդիկ, որոնց համար շատ հետաքրքիր էր իմւսնւսլ. գիտենալ իրենց գյուղի անցյալի ու ներկայի պատմությունը, որն իմ կարծիքով յուրաքանչյուր հայրենասերի սրբազան պարտքն է' ապագա սերունդներին ճշգրտությամբ փոխանցելը: Այս հիշարժան պատմական տեղեկությունները գրի առնել ւգլանավորել էի շատ ժամանակ առաջ, սակայն անցյալի հախուռն ժամանակները չէին թույլ տալիս գրել սկսելը:

Ես այդ տարիներին ոչինչ չգիտեի մեր գաղթի մասին, պատկերացնում չունեի մեր անցյւսլի ւզատմության մասին, չկար որևէ մեկը, որ պատմեր, իսկ եթե կային, վախենում էին այդ մասին խոսել, նրանց կարող էին որակել որպես նացիստ:

Անցան տարիներ, ավարտեցի միջնւսկարգը, ընթերցում էի պատմական գրքեր, ծանոթանում էի հայ ժողովրդի պւստմությանը, նրա տառապանքներին, նրա ողբերգական դրվագներին և ուզում էի իմանալ համայնքի անդամների անցյալի պատմությունը, որտեղից ու ինչ պատճառներով էին գաղթել իրենց հայրենիքից:

Սկսվեց Սեծ հայրենականը, գնացինք բանակ, մոռացանք այդ մասին: Կյանքի ու մահու խառը ժամանակներ էին, այդ հիմնահարցերը մնացին երկրորդ, երրորդ պլանում:

Ավարտվեց անմիտ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը: Թեպետ մենք հաղթեցիք, բայց ինչքա՜ն զարհուրելի բաներ տեսանք, որքա՜ն սով ու տառա­պանքներ տեսանք, որի մասին ե դժվար է գրելը ե անվերջ է գրելը:

Պատերազմը ինձանից խլեց կյանքիս ամենագեղեցիկ օրերը, ես կարող էի ավարտել համալսարանը, խորանալ գիտելիքների մեջ, դառնալ ավելի պիտանի մարդ: Երկու տարի մնացի ֆաշիզմի մարդակեր գերության ճամբարներում, տեսա մարդու ուժի ամենամեծ խարդախությունները: Սակայն մեծ է Աստծո ուժը, ես հրաշքով փրկվեցի' հասա տուն: Բայց գյուղում գտնվեցին որոշ մութ ուժեր, որոնք ցույց տալով իրենց «ծակ» հայրենասիրությունը, ինձ և իմ նմաններին ցանկացան մաքրել իրենց կեղտոտ ճանապարհից:

Ութը տարի մնացի, այս անգամ արդեն սովետական ճամբարներում, կորցրի անցյալի մտադրություններս' իմ գյուղի անցյալի պատմությունը գրելու մտա­դրությունս:

Տուն վերադարձա 1955 թվականին, մտա աշխւստանքի, այս անգամ' որպես դերձակ Վալեի կարի արհեստանոցում:

Վալեի քաղաքային արհեստւսնոցում աշխատանքիս տարիներին, առւսնձ- նապես 60-ական թվականներին, որոշեցի հեռակա կարգով ավարտել Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի պատմության ֆակուլտետը և աշխատել դպրոցում, որպես պատմության և իրավագիտության դասատու, իրագործել անցյալի մտադրությունս: Հաջողությամբ հանձնեգի ընդունելության քննություն­ները և լծվեցի ուսման պատվավոր աշխատանքին: Ուսանողական տարիներն ինձ համար բացեցին լայն հնարավորություններ իմ մտադրություններն իրա­կանացնելու գտնելու համապատասխան գրեր ու փաստեր ե գրի առնել այն ամենը, ինչ երազում էի վաղուց:

Սենք ապրում էինք հյուրընկալ Վրաստանում՜ մեր սիրելի նոր հայրենիքում, որի հողն ու ջուրը մեր բոլորի' թե հայերի և թե վրացիների սեփականությունն է: Ոչ մի մարդ, որն ունի առողջ բանականություն, իրավունք չունի մեզ օտարա­կան կամ գաղթական անվանելու, քանզի մենք դառնալով Մցխեթ-Ջավախեթի լիիրավ քաղւսքացիներ, աշխատել ու ստեղծել ենք այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է մարդուն' տուն, տեղ, ճանապարհ, աղբյուր, դպրոց, եկեղեցի, կուլւրուրայի տուն: v

Իմ աշխատանքը միայն իմը չէ, մասնակցել են շատ մարդիկ: Պատմաբանների գրածների մեջ կան շատ ճշմարտություններ, կան նաեւ

միամիտ պատասխաններ:Հույն պատմաբան Հերեդոտը գրում է. «Պատմաբանը միշտ էլ միամիտ է

եղել ե իր միամտությամբ հաղթահարել դժվարությունները»:Ուստի, սիրելի ընթերցող, կւսրդալուց միանգամից չվհատվեք իմ սխալների

համար, կարդացեք, նորից կազմեցեք նոր մտորումներ, գուցե և լրացումներ, որոնք կնպաստեն այս գործի համամարդկայնությանը:

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՀԱՄԱՅՆՔԸ 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԵՐԻՆ ԵՎ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿՋԲՆԵՐԻՆ

Մինչև 1876-77 թվականների ռոա-թուրքական պատերազմը, Ախալցխայի հայկական գյուղերում համարյա չկային դպրոցներ: Քաղաքում կար տարրական դպրոց, որտեղ սովորում էին մեծահարուստների երեխաները, որոնցից դուրս էին գալիս գլխավորապես քահանաներ և տիրացուներ: Ըստ Բեռլինի պայմանագրի, Կարսի մարզը միացվեց Ռուսաստանին և կազմվեց այսպես կոչ­ված «Կարսի մարզ»: Հայերը շատ ակնկալիքներ ունեին Կարսի մարզը Հայաս­տանին միացնելու հարցում, բայց Ռուսական կայսրությունը գերադասեց ստեղ­ծելու առանձին մարզ' հայ-վրացական վեճերը կանխելու նպատակով:

Թեպետ Կարսի մարզը չմիավորվեց Արևելյան Հայաստանին, բայց կուլտու­րական և կրթական տեսակետից ունեցավ մեծ նշանակություն: Կարսի մարզում բացված դպրոցները որոշ չափով նպաստեցին Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայերի ուսմանը: Շատերը գնում էին Արդահան, Արդվին և Կարս' սովորելու, ճիշտ է մեր գյուղից չեն գնացել սովորելու, բայց այնտեղ սովորողները հետա­գայում դարձան մէտ շրջանի լավագույն ուսուցիչները

Մեր Ծինուբանի համայնքը գաղթից մինչև 20-ական թվականների սկզբները նկատելի փոփոխությունների չի ենթարկվել: Գյուղացիները ապրում էին համարյա միջնադարի վերջերի ժամանակների պայմաններում' հողածածկ տներ, գետնա­փոր անասնագոմեր, ոչ բարեկարգ ճանապարհներ, ոչ դպրոց, ոչ խանութ, ոչ էլ եկեղեցի: Հավաքվում էին մեծ գոմասենյակներում (սաքիներում) և աղոթք էին անում: Համայնքի հողատարածությունը բավարարում էր ըստ եղբայրների: Անտառը մոտ էր, ջրերն' առատ: Գյուղացիները պահում էին անասուններ, բավա­րարում էր հացը, ջուրը, յուղը, պանիրը և ոտնամանների համեստ կաշին (չարո- խի համար): Քաշող ուժը Եզներն ու ձիերն էին, պահում էին նան գոմեշներ: Խեղճ էին ապրում արդյունաբերական ապրանքների կողմից:

ճիշտ է, զարգացող կապիտալիզմը արտադրում էր ապրանքներ, բայց գյու­ղացին փող չուներ դրանք գնելու, նրա ունեցած գյուղատնտեսական ապրանք­ների ավելցուկը վաճառվում էր միայն ներքին շուկայում, որտեղ շատ էժան էր: Գյուղացին ստիպված էր լինում ապրանքափոխանակության միջոցով բավա- րարել ընտանիքի կարիքները: Ըստ բանավոր տեղեկությունների, գյուղում ունեցել են երկու կամ երեք տղամարդու չուխա, կամ տոլաղ կամ փափախ, կամ մի զույգ կոշիկ' փեսացուների համար, իսկ տատիկս պատմում էր, թե գյուղի աղջիկ­ները մի գլխաշորով և մի դրամով հարս էին գնում:

Պատմում են. որ մեր համայնքը շատ չքավոր է եղել, շատերը քաշող անա­սուններ չեն ունեցել, մեկը մյուսից վարձով են վերցրել քաշող ուժը:

Ամռան բերքահավաքի ժամանակ կալսելիս իրար հետ կազմում էին բրիգադ, որը կոչվում էր «մոտ. կամ», հերթով ծեծում էին կալը: Ասում են, թե ծինու- բանցիները գյուղի հին գերեզմանոցի վերևում ջրաղաց են ունեցել, բայց որը դադարել է աշխատելուց՜ ջրի պակասության պատճառով: Գյուղում մրգի ծառեր

քիչ են եղել, ոչ բոլորն են օգտվել այգիներից, նրանք, ովքեր հողամաս ունեին աղբյուրի տակ, նրանք ունեին այգիներ. Աթաենք, Ակոենք, Տուտենք, Սկոենք, Անաենք, Եղանենք, մյուսները համարյա չունեին: Գյուղը բաղնիք չի ունեցել, բաղնիք էին անում Նորաշենի տաք ջրերում:

20-րղ դարի սկզբներից կամաց-կամաց որոշ չափով կյանքն սկսեց փոփոխ­վել: Գյուղացիներն իրենց ապրանքներն արդեն իրենք էին վաճառում, բացի դրանից, զբաղվում էին գնելով ու վաճառելով: Խաչո պապս պատմում էր.

«Սենք' մի քանի առևտրականներս, գնում էինք Թիֆլիս, Քութաիս, Բաթում, բերում էինք կտորեղեն, կոշիկ, շաքար, նավթ, օճառ: Ձիերով գնում էինք Թուրքիա, տանում էինք լուցկի, օճառ, կոշիկ, զարդարանքներ ե փոխում գյուղատնտեսական ապրանքներով ե վաճառում մեծագնորդներին: Գյուղից այդ գործով էին զբաղվում Խեչո պապս, Սղանիկենց Ավետիս պապը, Աթանեսենց Հարությունը, Սողոենց Սերոբը, Տեփանենց Պետոն, Եղսենց Քերոբը ե այլոք:

Գյուղը բանուկ ճանապարհ չի ունեցել, անգամ ես հիշում եմ, քաղաք գնալիս կար մի նեղ ճանապարհ և ավարտվում էր Սողոենց պատի մոտ, նրանից այն կողմ պիտի գնայինք ձիով կամ ոտքով: Գյուղի գլխավոր խճուղին կառուցվեց արդեն 30-ական թվականներին:

Այն ժամանակվա մասշտաբով կրթված մարդը տեր Եթերյանն էր, որ գիտեր, թե ինչ էր կատարվում քաղաքներում: Քահանա Եթերյանը թիֆլիսեցի էր. սկզբում հովվել էր Իվլետա գյուղի եկեղեցում, հետո. Երբ ձեռնամուխ եղավ Ծինուբանում եկեղեցի կառուցել, 1901-ից մինչև 1912 թվականը հովվել է մեր գյուղում:

Ասում Են, որ երբ կառուցվում էր եկեղեցին, 1902 թ. ծաղիկ հիվանդությունից մահանում է իր մինուճար աղջիկը, որոշում են նրան թաղել եկեղեցու խորանի տակ, հետո նրա վրա կառուցում են եկեղեցին: Եկեղեցու և կառուցման և ավարտի մասին կգրեմ առանձին:

Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը մեր գյուղից շատ քչերն են ծառայել բանակում: Ըստ տված տեղեկությունների, 1905 թվականին բանակ է կանչվել Մկրտիչ Ադամեի Թորոսյւսնը, որին պատրաստել էին գնալու և մասնակցելու ռուս-ճապոնական պատերազմին, բայց չէր հասցրել մասնակցել, պատերազմն ավարտվել էր: Նա ծառայել էր Սարատով քաղաքում: Մկրտիչ պապը, որին անվանում էին պռաթ, շատ խելոք և բանիմաց մարդ էր, նրան պռաթ (ռուսերեն1 եղբայր) էին անվանում նրա համար, որ իր ամեն միտքն ասելիս միշտ կրկնում էր «պռաթ» բառը: Նա առաջին մարդն էր գյուղում, որը որոշ չափով տիրապետում էր ռուսերենին և գյուղի ռուսերենի թարգմանիչն էր: Նա լավ էր տիրապետում թուրքերենին, երբ իրենց տանը ձմռան երեկոներին հավաքվում էին գյուղի հասակով մարդիկ, նա հատուկ առոգանությամբ պատ­մում էր հեքիաթներ, պատմվածքներ հին թագավորների, առանձին սիրահարների ողբերգությունների ու հնարամտությունների մասին, անգամ մոտակա գյուղերից թուրք հարևաններ էին գալիս լսելու. 1910 թվականհն զորակոչվել է Հարություն Անանիկի Իգիթխանյանը, նա իր ծառայությունն անց է կացրել Մոսկվայի կայ­սերական տան անդամների պաշտպանության վաշտում (իրենց տանը պահվում է զինվորական համազգեստով նկարը»

210

Մոտենում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմը. Գյուղացի գեղջուկը բոլորովին էլ չէր պատկերացնում, թե ինչ դժբախտություններ են սպասվում, ինչքան անմեղ մարդիկ են զոհվելու, ինչքան անմեղ մարդիկ են գազանաբար սպանվելու, ինչ տառապանք է սպասվում հայ գյուղացուն

Այղ ահռելի պատերազմին մեր գյուղից մասնակցեցին ներքոհիշյալները'1. Հակոբ Խաչատուրի Հակոբյան ծնվ. 1894 թ.2. Պետրոս Գալուստի Սերոբյան (Գմոն) ծնվ. 1892 թ.3. Լեոն Հովհաննեսի Հովհաննիսյան ծնվ. 1891 թ.4. Մկրտիչ Պողոսի Պողոսյան ծնվ. 1898 թ.5 Գալուստ Հակոբի Ալեքսանյան ծնվ. 1898 թ.6. եիկողոս Հակոբի Ալեքսանյան ծնվ. 1892 թ.7. Սարգիս Միքայելի Սիքայելյան ծնվ. 1892 թ.8. Միքայել Հարությունի Մարգարյան ծնվ. 1898 թ9. Թորոս Հովհաննեսի Թորոսյան ծնվ. 1893 թ.10. Լևոն Հովհաննեսի Թորոսյան ծնվ. 1895 թ11. Մաթոս Հովհաննեսի Թորոսյան ծնվ. 1890 թ.Ռուսական երկու հեղափոխություններին մեր գյուղից մասնակցել են'1. Հակոբ Խաչատուրի Հակոբյանը, որը 1915 թ. գերի է ընկել գերմա­

նացիներին, մինչև 1917 թվականը աշխատել է Բուխենվալդ քաղաքի գերու­թյան ճամբարներում և մի տարի էլ հարուստ հողատիրոջ տանը, որոնց անվա­նում էին գրոս-բաուեռներ: Երբ ռուսական ոազմաճակատում գերմանացիները նահանջում էին, մի խումբ ազատ գերիներ որոշում են փախչել Լեհաստանի կողմերը, որտեղ կար գերիների հավաքման ճամբար ու այդտեղից անցնում են Ռուսաստան և մասնակցում Փետրվարյան հեղափոխությանը և հետո Հոկտեմ­բերյանին: Հակոբի հետ (որին Տացու էին անվանում) եղել են խաշուտցի Սիքայելյան Պողոսը, որին կոմիսար էին անվանում և Գրիգորյան Օնիկը: Նրանք հեղափոխությանը մասնակցել են Գովնո ու Գրոդնո քաղաքներում ու 1919 թ. տուն վերադարձել:

2. Սերոբյան Պետրոս Գալուստի, նա մասնակից է եղել Կիևում ցարական ռեժիմի տապալմանը: Պետրոս պապին անվանում էին շլայնա կամ զմո, շլայնա' գերմաներեն խոզին են հայհոյում, նա շատ էր օգտագործում շլայն բառը: Հեղափոխությունից հետո, երբ ստեղծվեցին առաջին ազգային պետությունները, Վրաստանում կազմավորվեց նոր կառավարություն, ղեկավար նշանակվեց Նոե ժորդանիան: Դա 1918 թվականի մայիսի 26-ին էր: Այղ կառավարությունը գոյատևեց մինչև 1921 թ փետրվարի 25-ը, ռուսական 11-րդ բանակի զորամա­սերի ուժերով տապալվեց առաջին' իր ամբողջ պատմության ընթացքում ժողո­վրդավարական վրացական պետությունը:

Այդ ժողովրդավարական բանակում մեր գյուղից ծառայել են'1. Եսայան Կարապետ Սիմոնի 1900 թ.2. Պողոսյան Սեթո Գասպարի 1901 թ.3. Ալեքսանյան Արշակ Հակոբի 1902 թ.

4. Սիքայելյան Քերոբ Ներսեսի 1Տ02 թ.5. Ավետիկյան Երկանդ Պետրոսի 1902 թ.1922 թվականից Աինչե 1938 թվականը գյուղից ոչ ոք չծառայեց բանակում,

բանակ կանչելը սկսվեց 2-րդ համաշխարհայինի նախօրեից:20-ական թվականներին գյուղում դեռ դպրոց չկար, արդեն դպրոցական

հասակից անցած որոշ պատանիներ սովորում էին գյուղի այսպես կոչված լիկ­կայաններում, դրանք անգրագիտության վերացման դասընթացներ էին, որտեղ սովորում էին հայոց լեզու, թվաբանություն ն պատմություն: Այդ կուրսերը ըստ ցանկության էին, իսկ ուսման ժամկետը երկու տարով էր՝ Դասատուները նախկին տիրացուներն էին. որոնք ունեին տարրական կրթություն: Դրանցից էին' Հակոբ Մուրադի Սարգարյանը, Մարգիս Պետրոսի Հովհաննիսյանը, Սերոբ Հովհան­նիսյանը և ուրիշներ:

Գյուղից առաջին ունկնդիրներն էին'1. Ալեքսանյան Արշակ2. Պողոսյան Քերոբ3. Սրապյան Հովհաննես4. Թորոսյան Տիգրան5. Պողոսյան Հովհաննես 6 Հովհաննիսյան Մկրտիչ7. Եսայան Գրիգոր8 Պողոսյան Մելքոն9 Հակոբյան Մարգիս10. Թորոսյան Օնես11 Նիկոդոսյան Ներսես12. Գրիգորյան Սխտել13. Եսայան Օվակիմ14. Մարգարյան Մկրտիչ15. Ավետիկյան Ջաքիոս 16 Ալեքսանյան Գրիգոր17. Ալեքսանյան Հակոբ18 Թորոսյան Դեոնդ19 Գրիգորյան Գրիգոր ե այլոք:Անգրագիտության վերացման գործում հետ չէին մնում նան կանայք'1. Սերոբյան Թերեզ 2 Թորոսյան Սուփուն3. Ալեքսանյան Մանան 4 Գրիգորյան Եվգեն5. Մելքոնյան Եղսո 6 Հակոբյան ՍաքրուհիՄինչև հեղափոխությունը գյուղում դպրոց չլինելու պատճառով որոշ մարդիկ

212

իրենց գրասեր երեխաներին տանում էին Վալե կամ Ծղալթբիլա' քահանաների կողմից կազմակերպած տարրական դասարաններում սովորելու, որտեղից դուրս էին գալիս տիրացուներ, որոնք էին4

1. Սարգարյան Հակոբը2 Հակոբյան Օվակը3. Եսայան Քերոբը4. Հովհաննիսյան Փաշանը5 Սրապյան Պողոսը6. Իգիթխանյան Հարությունը7. Պողոսյան Սկրտիչը8. Ալեքսանյան Հակոբըև ուրիշներ:Գյուղից քահանա էին ձեռնադրվել' Հովհաննիսյան Հակոբը, որը թաղված

է եկեղեցու բակում, Հովհաննիսյան Պողոսը, որին աքսորեցին 1935 թվականին ե Սարատովում մահացավ: Գրիգորյան Հակոբը. նրան աքսորեցին 1936 թվւսկա- նին ե աքսորում էլ մահացավ:

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ 20-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՎԵՐՋԵՐԻՆ

(Խաչատուր Պողոսի Սերոբյանի հուշերից)

1927 թվականին գյուղում ապրում էին մոտավորապես 112 ընտանիք' 500- ից ավելի բնակչությամբ: Ծինուբանը մտնում էր Վալեի գյուղխորհրդի կազմի մեջ: Այդ տարիներին թեմի նախագահ էր ընտրված մեր համագյուղացի Սարգիս Պետրոսի Հովհաննիսյանը (Փաշայենց Սարգիսը): Գյուղի կողմից գյուղխորհրդի անդամներ էին' Թերեզ Սերոբյանը, Տիգրան Թորոսյանը, Մինաս Գրիգորյանը Սերկոն Գրիգորյանը: Նախագահը աշխատեց մինչև 1930 թվականը: Նախագահ Սարգիսին տեդաւիոխեցին որպես Ծինուբան գյուղի նոր բացված պետական հանրախանութի գործակատար: Նա մահացել է 1934 թվականին.

1930 թ գյուղում բացվեց տարրական դպրոց, առաջին դասարանում սովորում էին 8-ից 10 տարեկան տղաներն ու աղջիկները

Դպրոցի 1-ին դասարան ընդունվեցին'1. Ալեքսանյան Հարություն ծնվ. 1922 թ.. զոհվեց պատերազմում2. Գրիգորյան Սինաս 1921 թ.3. Հակոբյան Հարություն 1922 թ.4. Հակոբյան Տիգրան 1921 թ5. Թորոսյան Կարապետ 1920 թ6. Եսայան Հակոբ 1920 թ., զոհվեց պատերազմում7. Թորոսյան Խաչիկ 1921 թ , զոհվեց պատերազմում8. Մարգարյան Պետրոս 1920 թ., մահացավ 1975 թ.9. Պետրոսյան Կարապետ 1921 թ.

213

10. Միքայելյան Միքայել 1922 թ., մահացավ 1976 թ.11. Սրապյան Օվակ 1922 թ.12. Հովհաննիսյան Ատն 1922 թ., ապրում է Հեռավոր Արևելքում13. Գրիգորյան Օվան 1921 թ., զոհվեց պատերազմում14. Թորոսյան Սարգիս 1920 թ., զոհվեց պատերազմում15. Գրիգորյան Հարություն 1920 թ., զոհվեց պատերազմում16 Կարապետյան Պողոս 1921 թ.17. Սերոբյան Խաչատուր 1921 թ.18. Թորոսյան Աննո 1920 թ.19. Գրիգորյան Իսկուհի 1922 թ20. Ալեքսանյան Խանում 1922 թ.21. Ալեքսանյան Վերոնիկա 1922 թՄի քանի երեխաներ էլ գալիս էին Աբաթխևից: Գյուղի դպրոցի 1-ին

դասարանի ուսուցիչն էր Հովսեփ Հովհաննեսի Հակոբյանը (Ծղալթբիլա գյուղից): Դպրոցը շենք չուներ, սովորում էին Սոդոենց Սերոբի տան փոքրիկ սենյակներից մեկոււի եկեղեցու մոտ. ֆիզկուլտ պարապմունքներն անցկացնում էին դպրոցի առջև գտնվող երթիկներում, միայն շարային պարապմունքները:

1929-33 թվականներին գյուղն ապրում էր խոր չքավորության մեջ, գյուղում կազմակերպվեց փոխօգնության ամպար (կարմիր ամպար), ղեկավար նշանակվեց Նիկողոսյան եերսեսը (Համբոենց եերսոն), պահեստապետն էր Եղսենց նարկոմ Մկոն: Պահեստը տեղավորված էր Պողոս Խաչատուրի Սերոբյանենց տանը:

Մինչև 1927 թ. գյուղի ղեկավարը հանդիսանում էր Ավետիք տիրացուն, որին լսում ե հարգում էր ամբողջ գյուղը, նա էր տնօրինում գյուղի գործերը, լուծում վիճելի հարցերը.

1930 թվականից գյուղում համարյա սով էր, որը տևեց մինչև 1934 թվականը: Գյուղի երիտասարդությունը անհատական կամ ընտանիքներով գնում էին արտագնա աշխատանքի: Աբասթուման, ճաղվիլ, Քիսաթիփ, Բաքուրհա, մի որոշ մասն էլ Թիֆլիս, Բաքու, Քութաիսի Օրինակ, իմ հայրը 1929 թ կազմել է մի բրիգադ, որի անդամներն էին'

1. Հակոբյան Հակոբը2. Միքայելյան Քերոբը3. Սրապյան Հովհաննեսը4. Պետրոսյան Պողոսը5. Պետրոսյան Պետրոսը6. Սերոբյան Օնեսը7. Սերոբյան Հակոբը8. Պողոսյան ՔերոբըԳնացել են Բաքու աշխատանքի և այնտեղից բերել են 60-ական մետր

տարբեր կտորեղեններ, որն այն ժամանակվա մասշւրաբով զարմանալի էր:Մինչև 1-ին դասարան բացելը Ծղալթբիլայի 7-ամյա դպրոցում սովորում

էին' Եսայան Մկրտիչը. Միքայելյան Հովհաննեսը, Թորոսյան Մանասը, Եսայան Մկրտիչը և Անանիկյան Կանիկը

214

ԿՈԼՏՆՏԵՍԱՅԻՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ՄԵՐ ԳՅՈՒՂՈՒՄ

Երբ սկսվեց 2-րդ համաշխարհային պատերազմը, 1939 թ. սեպտեմբերի 1- ին սկսվեց հերթական զորակոչը Առաջին հերթին բանակ էին կանչում միջնակարգ ն բարձրագույն կրթություն ունեցողներին, սպայական դպրոց ուղարկելու համար: Սեր գյուղից բանակ կանչեցին ամենից առաջ Մկրտիչ Եսա- յանին: Նա ուներ մանկավարժական կրթություն, ավարտել էր մանկավարժական տեխնիկումը Ս նշանակվել աշխատանքի Ախալքալաքի շրջանում:

Արդեն 1940 թ. սկզբներից բանակ կանչեցին'1. Եսայան Հակոբին2. Մարգարյան Պետրոսին3. Թորոսյան Խաչատուրին4. Թորոսյան Կարապետին5. Հակոբյան Տիգրանին6. Թորոսյան Սարգիսին7 Սերոբյան Հարությունին8. Թորոսյան Սանասին9. Թորոսյան Ղեենին10. Թորոսյան Եղիշին11 Ալեքսանյան Հարությունին12. Սիքայելյան Միքայելին13. Կարապետյան Պողոսին14. Թորոսյան Կարապետին

1939-1940-1941 թվականներին Ծինուբանի առաջին դասարանցիներից, որոնք դպրոցի առաջին սաներն են, ավարտեցին հետևյալ աշակերտները

1. Եսայան Հակոբ Հովհաննեսի2. Թորոսյան Խաչատուր Լևոնի3. Ալեքսանյան Հարություն Նիկողոսի4. Սերոբյան Խաչատուր Պոդոսի 5 Հակոբյան Հարություն Հակոբի6. Գրիգորյան Մանաս Լեոնի7. Սիքայելյան Միքայել Քերոբի

4-7-րդ դասարաններից դուրս եկան'1. Թորոսյան Կարապետ Թորոսի 2 Մարգարյան Պետրոս Հակոբի3. Թորոսյան Սարգիս Պետրոսի4. Լ և'_քսանյան Սարգիս Նիկողոսի5. Ալեքսանյան Մայքո Պետրոսի6. Գրիգորյան Մարիամ Լևոնի

215

Դուրս եկան 7-րդ դասարանից1. Սրապյան Հովակիմ Պողոսի2. Գրիգորյան Հարություն Պողոսի3. Հակոբյան Տիգրան Պետրոսի4. Թորոսյան Եղիշե Սաթոսի5. Հովհաննիսյան Լևոն Լևոնի6. Պողոսյան Սարդիս Մկրտիչի7 Սերոբյան Հարություն Օնեսի8. Սերոբյան Գալուստ Օսեփի9. Գրիգորյան Օվան Պետրոսի10 Պետրոսյան Կարապետ Պողոսի11. Մարգարյան Մկրտիչ Հովհաննեսի12 Եսայան Կարապետ Հովհաննեսի13. Հովհաննիսյան Հովհաննես Սարգսի1941 թվական, հունիսի 22: Ով չի հիշում այղ տագնապալից օրը, ով չի

զգացել այղ դառը լուրը, Երբ ցերեկվա ժամը 12-ին ռադիոն հաղորդեց ֆաշիստական բանակի ուխտադրուժ հարձակումը մեր երկրի վրա: Մի՞թե մենք էինք մեղավոր այղ անմիտ պատերազմին, որ մեզանից տարավ 25 միլիոն անմեղ հոգիներ ե պակաս զոհեր չտվեց Գերմանիան' 13,5 միլիոն զոհեր: Ես, իհարկե, չեմ ուզում գրել պատերազմի պատճառների, ընթացքի ու հետևանքի մասին, դրա մասին շատ են գրել, դրա մասին մեր ապագա սերունդը կիմանա պատմությունից: Ես միայն կգրեմ մեր գյուղի մասին, թե ինչքան մարդ կանչվեց բանակ' կռվելու անարգ թշնամու դեմ, ինչքանը զոհվեցին, ինչքանը տուն վերա­դարձան, կգրեմ անուն առ անուն, թող մեր գյուղի ապագա սերունդը, որտեղ էլ որ ապրելիս լինի, չմոռանա ու հիշի իր հարազատներին, որոնք դարձան անմեղ զոհերն այղ անմիտ պատերազմի, թաղվեցին հայրենիքից հեռու, չունեցան նույնիսկ մի բուռ հայրենի հող իրենց գերեզմանների վրա:

Ես արդեն 16 համագյուղացիների ազգանուններ եմ գրել, որոնք կանչվել էին հայրենականից առաջ: Հիմա կգրեմ մնացած 103-ի ազգանունները, որոնք մասնակցել էին պատերազմին, ընդամենը 115 մարդ:

1 Պետրոսյան Հակոբ Մկրտիչի 1912 թ.2. Հովհաննիսյան Հակոբ Լևոնի 1912 թ.3. Հովհաննիսյան Լևոն Լևոնի 1922 թ.4 Հակոբյան Մարգիս Հակոբի 1915 թ.5. Հակոբյան Հովսեփ Հովհաննեսի 1905 թ.6 Հակոբյան Գրիգոր Հովհաննեսի 1914 թ7 Հակոբյան Հարություն Հակոբի 1922 թ.8. Հակոբյան Հովհաննես Հակոբի 1925 թ.9. Հակոբյան Հակոբ Խաչատուրի 1894 թ.10. Հակոբյան Օվակ Խաչատուրի 1899 թ.11. Հակոբյան Բարթեդ Խաչատուրի 1896 թ

216

12. Հակոբյան Պետրոս Խաչատուրի 1904 թ.13. Միքայեսան ՏիգրաՕ Սեդրակի 1924 թ.14. Պետրոսյան ԱրԱենակ Գևորգի 1908 թ.15. Պետրոսյան Կարապետ Պողոսի 1921 թ.16 Պետրոսյան Սելքոն Գրիգորի 1921 թ.17. Պետրոսյան Հովհաննես Գևորգի 1924 թ.18. Հովհաննիսյան Գրիգոր Սիմոնի 1925 թ.19. Հովհաննիսյան Հովհաննես Սարգսի 1923 թ.20. Հովհաննիսյան Բագո Պետրոսի 1912 թ21. Թորոսյան Եղիշ Մաթոսի 1923 թ.22. Թորոսյան Խորեն Պետրոսի 1921 թ.23. Թորոսյան Արսեն Պետրոսի 1910 թ.24. Թորոսյան Պողոս Պետրոսի 1908 թ.25. Թորոսյան Սարգիս Պետրոսի 1924 թ.26. Թորոսյան Ազատ Պետրոսի 1924 թ.27. Թորոսյան Օսիկ Ավետիսի 1912 թ.28. Թորոսյան Տիգրան Ավետիսի 1904 թ29. Թորոսյան Կիգեն Ավետիսի 1909 թ.30. Թորոսյան Սարգիս Արամի 1906 թ.31. Եսայան Սկրտիչ Սիմոնի 1914 fa.32. Եսայան Գառնիկ Քերոբի 1906 թ 33 Եսայան Սարգիս Քերոբի 1909 թ34. Եսայան Պորտս Գրիգորի 1905 թ 35 Եսայան Ֆրանւյ Գրիգորի 1912 թ.36. Եսայան Գրիգոր Գրիգորի 1907 թ.37. Եսայան Կարապետ Հովհաննեսի 1922 fa.38. Եսայան Օվակիմ Հովհաննեսի 1918 թ.39. Եսայան Պետրոս Սիմոնի 1904 թ40. Մարգարյան Հարութ Հարութի 1904 թ.41. Մարգարյան Մարգար Մկրտչի 1914 га.42. Մարգարյան Օվակ Հակոբի 1914 թ.43. Մարգարյան Պետրոս Հարությունի 1916 թ.44. Մարգարյան Մկրտիչ Հովհաննեսի 1925 թ. 45 Մարգարյան Մկրտիչ Հարությունի 1914 թ.46. Մարգարյան Խորեն Միխեփ 1921 թ47 Կարապետյան Կարապետ 1900 թ48 Կարապետյան Հովհաննես Գրիգորի 1914 թ49 Նիկողոսյան Սեսրոպ Ներսեսի 1915 fa.50 Անանիկյան Խաչատուր Ադամի 1925 թ51. Սելքոնյան Հարություն Պետրոսի 1904 թ.52. Սելքոնյան Պետրոս 1924 թ.

217

53. Պորլոսյան Հաբեթ Պողոսի 1905 թ.54. Պորլոսյան Հարություն Բաղդասարի 1910 55 Պողոսյան Սելքոն Բաղդասարի 1914 թ56. Պողոսյան Սարդիս Սկրտիչի 1924 թ.57. Պողոսյան Քերոբ Պետրոսի 1898 թ.58. Պողոսյան Սեթո Պոտոսի 1902 թ.59. Պողոսյան Սերոբ Գասպարի 1910 թ.60. Ալեքսանյան Օնես Ավետիսի 1908 թ.61. Ալեքսանյան Արշավ Հակոբի 1904 թ.62. Ալեքսանյան Հակոբ Հովհաննեսի 1912 թ.63 Ալեքսանյան Սարդիս Նիկողոսի 1922 թ.64 Ալեքսանյան Սարդիս Գալուստի 1921 թ.65 Սերոբյան Խաչատուր Պողոսի 1921 թ.66 Սերոբյան Գալուստ Օսեփի 1923 թ.67. Սերոբյան Արտաշ Օսեփի 1908 թ.68 Սերոբյան Ղազար Հարությունի 1925 թ.69 Սերոբյան Հարություն Օնեսի 1923 թ70 Սերոբյան Վաչիկ Հակոբի 1924 թ.71 Սիքայելւան Պիոն 1925 թ.72 Միքայելյան Քերոբ 1902 թ73 Սիքայելյան Սինո 1913 թ74 Գրիգորյան Ստեփան 1908 թ.75 Գրիգորյան Մկրտիչ Պետրոսի 1909 թ.76. Գրիգորյան Վենետիկ Պողոսի 1915 թ.77. Գրիգորյան Օսիկ Պողոսի 1910 թ.78. Գրիգորյան Գրիգոր Պետրոսի 1914 թ79. Գրիգորյան Միխել ԼԱոնի 1918 թ.80. Գրիգորյան Մանաս Լեոնի 1921 թ.81. Գրիգորյան Մկրտիչ Մինասի 1922 թ.82. Գրիգորյան Սարգիս Սինասի 1914 թ.83. Գրիգորյան Գրիգոր Քէտոբի 1925 թ.84. Գրիգորյան Գրիգոր Մատոյի 1925 թ.85. Հովհաննիսյան Մկրտիչ Գրիգորի 1910 թ86. Ավետիքյան Երվանդ Պետրոսի 1907 թ87. Ավետիքյան Ջաքեոս Պետրոսի 1910 թ88. Ավետիքյան Քերոբ Պետրոսի 1902 թ.89 Ավետիքյան Սերոբ Պետրոսի 1899 թ.90. Բալասանյան Հովհաննես Մկրտիչի 1910 թ.91. Բալասանյան Պետրոս Սկրտիչի 1910 թ.92. Թորոսյան Սկրտիչ Ավետիսի 1897 թ93. Թորոսյան Գրիգոր Պողոսի 1910 թ.

2 1 8

94. Թորոսյան Ղեեն Պողոսի 1910 թ.95. Գրիգորյան Նազարեթ 1909 թ.96. Գրիգորյան Օվան 1921 թ.97. Սերոբյան Սերոբ Պետրոսի 1901 թ.98. Թորոսյան Սարդիս 1908 թ.99. Թորոսյան Լեոն Արսենի 1926 թ100. Պետրոսյան Սիմոն Գևորգի 1926 թ.101. Ալեքսանյան Գրիգոր Ալեքսանի 1918 թ.102. Պիճիկյան Սեխակ Պետրոսի 1916 թ.103. Թորոսյան Մանաս Մաթոսի 1926 թ.

Զորակոչը համարյա ամեն օր էր: ժողովրդի հիմնական գործը բանակ գնացողներին ճանապարհ դնելն էր ու համառ աշխատանքը. Ես, պատերազմն սկսվելուդ 10 օր առաջ, աշխատանքի էի անցել նորակառույց Վալե քաղաքում, հաշվառում էի ավտոմեքենաների բեռնաթափման քանակը ամսեկան 300 ռուբլի աշխատավարձով:

Ես հիշում եմ պատերազմի առաջին օրը, իմ փոքրիկ գրասենյակում խաչ­մերուկ ճանապարհի ափին (եզրին), երբ գրանցում էի անցնող բեռնված մեքենաների քանակը: Հանկարծ ղրսում լսվեցին շատ ձայներ, ես դուրս վազեցի, տեսա ահագին բազմություն է հավաքվել շինարարության գրասենյակի տան առջև, ես էլ խառնվեցի: Գրասենյակի ղռան վերևում կախված էր բարձրախոսը (ռադիոն), խոսում էր Սոսկվան, խոսում էր Վյաչեսլավ Մոլոտովը, հայտարարում էր պատերազմի մասին, որ ֆաշիստները հարձակվել են մեր երկրի' ՍՍՀՄ-ի վրա: Սի քանի րոպե չանցած, շրջանից եկան զինկոմի աշխատողները ու կար­դացին հրամանը, առաջինից մինչև իններորդ զորակոչի հավաքման մասին: Կանայք լաց էին լինում, տղամարդիկ խոժոռ դեմք ընդունած ծխում էին ու օրորում գլուխները: Ես վազեցի դեպի շինարարության օբյեկտը եղբորս' Սարգիսի մոտ, նա պատ էր շարում, կառուցում էին դպրոցի դիմացի շենքը: Պամաճի գյուղխորհրդի զինվորական սեղանի վարիչ Պոդոս Ղազարոսյանը կարդում էր առաջին և երկրորդ զորակոչին գնացողների ցուցակը, այդ ցուցակի մեջ էր նաև իմ եղբայրը Հիշում եմ, նա հանեց ցեխոտված գոգնոցը, պատին դրեց մուրճն ու մանգաղը և ասաց. «Մնաք բարով, իմ սիրելի ընկերներ, ես գնացի, կարոդ է և հետ չվերադառնամ»: Այո, շատերի հետ ինքն էլ հետ չվերադարձավ

Պատերազմի տարիների պատմության մասին շատ բան կարելի է գրել, բւսյց կարոդ եմ գրել այն, ինչն իմացել եմ համագյուղացիներից, ես այդ տարի­ներին եղել եմ գործող բանակում' պատերազմում Սեր գյուղի երիտասարդների մեծ խմբին բանակ կանչեցին 1941 թ. դեկտեմբերից 1942 թ. փետրվարը և կազմվեց հայկական դիվիզիաներ:

Սեր գյուղից Թամանյան 89-րդ դիվիզիայում ավելի շատ են ծառայել, քան մյուս երեք դիվիզիաներում: Հարություն Հակոբյան. Սիխել Գրիգորյան. Գրիգոր Գրիգորյան, Հարություն Պողոսյւսն, Եղիշ Հարությունի Թորոսյան. Արհեյտակ

2 19

Միքայելյան, Կարապետ Պետրոսյան, Լևոն Հովհաննիսյան, Մելիք Պետրոսյան, Օվան Գրիգորյան. Կարապետ .Եսայան, Հովակիմ Եսայան, Մկրտիչ Գրիգորյան, Հարություն Սերոբյան, Գալուստ Սերոբյան, Խորեն Թորոսյան, Հովհաննես Հովհաննիսյան:

1950 թվականի հունվարից երեք գյուղերը իրար միացրին և կազմեցին ուժեղեցված կոլտնտեսություն Ծինուբանի, Սբաթխեն, ճուղլա. երկար վիճա­բանությունից հետո նախագահ նշանակվեց Մկրտիչ Մարգարյանը (Աբաթխեից, Խարխզուն Սկոն): Սեկ տարի հետո նախագահ ընտրվեց Ադաբւսբյան Սաքոն' աշխատելով մինչև 1951 թ. վերջը:

Անհատի պաշտամունքի հախուռն տարիներին արդեն երրորդ անգամ մար­դիկ ենթարկվեցին Ստալինյան ռեպրեսիաների, բանտարկում ու դատում էին ե ուղարկում աքսոր: Սեր գյուղից աքսորեցին Հարություն Հակոբի Հակոբյանին. Կարապետ Պողոսի Պետրոսյանին, Լևոն Լևոնի Հովհաննիսյանին, Հակոբ Հով­հաննեսի Ալեքսանյանին Ընտանիքով աքսորեցին դեպի Միջին Ասիա' Օնես Սերոբյանին, Մարգիս Սիքայելյանին, Պետրոս Թորոսյանին, Պետրոս Պետ­րոսյանին, Մկրտիչ Պողոսյանին, Գալուստ Ալեքսանյանին, Հովհաննես Եսայանին. Պետրոս Սերոբյանին: Նրանք աքսորավւսյրերում մնացին մինչև 1953 թվականը.

1968 թ Ծինուբանում բացվեց լրիվ միջնակարգ դպրոց, մինչ այդ գյուղի դպրոցը ութամյա էր.

1968 թ հունվարից կազմւ[եց պետական տնտեսություն (սովխոզ) բաղկացած ինը գյուղերից, Ծղալթբիլա ճուղլա, Աբւսթին Ծինուբան. Մեծ և Փոքր Պամաճներ, Ղուլալիս և Օրալ, տնօրեն նշանակվեց Եղիշ Սենիքերիմի Սամվել- յանը. աշխատեց մինչև 1970 թ. վերջը: 1971 թ. տնօրեն նշանակվեց Ավետիս Աղաբաբյանը Պամաճից, աշխատեց երկու տարի: Նկատի առնելով, որ. շատ լայնացված տնտեսություն է. որոշեցին բաժանել երկու մասի' 1-ին մասը Ծղալթբիլա, ճուլղա, Աբաթխև, Ծինուբան, Նաոխրեբ, տնօրեն նշանակվեց Անտոն Սիմոնյանը աշխատեց մինչև 1974 թ. վերջը:

1975 թ Ծղալթբիլա հատվածի տնօրեն նշանակվեց Մամիկոն Պապիկյանը1977 թ. Հովհաննես Կարապետյանը:1964 թ. ապրիլ ամսից Ծինուբանում բացվեց նոր գերեզմանատուն, առաջին

հանգուցյալներն էին Մարգով Մելքոնյանը և Հակոբ Սերոբյանը:Վերևում գրած հուշերի հեղինակն էր համագյուղացի Խաչատուր Պողոսի

Սերոբյանը: Հայրենական պատերազմի 2-րդ կարգի հաշմանդամ, պատե­րազմում կորցրել է աջ ոտքը, երկար տարիներ աշխատել է հաշվապահ, հիմա թոշակառու է:

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ԾԻՆՈՒԲԱՆՑԻՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ

Մարդիկ կան պատմության ոսկե ֆոնդն են ընկնում կերած, խմած, կյանք վայելած, ուրախացած ու հագեցած, մարդիկ էլ կան սոված, կյանք չտեսած ընկնում են գերեզման, չունենալով անգամ հայրենի հանգրվան: Դրանք պատե­

220

րազմի անմեղ զոհերն են, որոնք նահատակվել ու սրբացել են, ընկնելով պատ­մության իսկական ոսկե ֆոնղը:

Այս անմեղ նահատակներին մեր ապագա սերունդները պետք է հիշեն անուն առ անուն և հավերժացնեն նրանց վառ հիշատակը.

1. Ալեքսանյան Հարություն Նիկողոսի 1922 թ.2. Ալեքսանյան Արշակ Հակոբի 1904 թ.3. Անանիկյան Վահան Սիմոնի 1919 թ.4 Անանիկյան Խաչատուր Կարապետի 1925 թ.5. Ալեքսանյան Սարդիս Գալուստի 1924 թ.6. Բալասանյան Հովհաննես Մկրտչի 1904 թ.7. Բալասանյան Պետրոս Մկրտիչի 1910 թ.8. Գրիգորյան Հարություն Պողոսի 1920 թ.9. Գրիգորյան Ստեփան Պետրոսի 1908 թ10. Գրիգորյան Մկրտիչ Պետրոսի 1910 թ.11. Գրիգորյան Վենեւրիկ Պողոսի 1914 թ12. Գրիգորյան Օսիկ Պողոսի 1911 թ13. Գրիգորյան Օվան Սերողի 1921 թ.14. Գրիգորյան Սարտո Մկրտիչի 1904 թ.15 Եսայան Գրիգոր Սիմոնի 1914 թ16. Եսայան եերսես Քերոբի 1906 թ.17. Եսայան Մարգիս ՔԷտոբի 1909 թ18 Եսայան Հւսկոբ Հովհաննեսի 1920 թ19. Եսայան Մկրտիչ Հովհաննեսի 1914 թ20. Եսայան Պողոս Գրիգորի 1905 թ.21 Եսայան Ֆրանց Գրիգորի 1912 թ.22. Եսայան Պետրոս Գրիգորի 1907 թ.23. Թորոսյան Եղիշ Հարությունի 1913 թ24 Թորոսյան Եղո Մաթնոսի 1923 թ.25 Թորոսյան Տիգրան Ավեւրիսի 1904 թ.26 Թորոսյան Վիլեն Ավեւրիսի 1909 թ27. Թորոսյան Խաչատուր Լեոնի 1921 թ28. Թորոսյան Ղեոնդ Սանասի 1918 թ.29. Թորոսյան Արսեն Պետրոսի 1910 թ30. Թորոսյան Օնես Ավետիսի 1907 թ.31. Թորոսյան Դնեն Պողոսի 1915 թ32. Թորոսյան Սարդիս Պետրոսի 1920 թ33. Հակոբյան Մարգիս Հակոբի 1915 թ34 Հակոբյան Հովսեփ Հովհաննեսի 1905 թ35. Հակոբյան Գրիգոր Հովհաննեսի 1914 թ.36. Հակոբյան Բարսէ յ̂ Խաչատուրի 1904 թ37. Հովհաննիսյան Սերգո Սերոբի 1912 թ.

221

38. Հովհաննիսյան Մկրտիչ Գրիգորի 1912 թ.39. Մարգարյան Հարություն Պոդոսի 1904 թ.40. Մարգարյան Պետրոս Պողոսի 1917 թ.41. Մարգարյան Տիգրան Սեդրակի 1924 թ.42. Միքայելյան Մարգիս Սերոբի 1925 թ.43 Միքայելյան Քերոբ Մկրտիչի 1902 բ.44. Մելքոնյան Հարություն Պետրոսի 1905 թ.45. Միքայելյան Սինո Հովհաննեսի 1913 թ.46. Միկողոսյան Սեսրոպ Ներսեսի 1914 թ.47. Պողոտան Հաբեթ Պողոսի 1905 թ.48. Պողոտան Սեթո Սելքոնի 1902 թ.49. Պողոտան Սերոբ Գասպարի 1912 թ.50. Պետրոսյան Հակոբ Մկրտիչի 1912 թ.51. Սերոբյան Ղազար Հարությունի 1925 թ.52. Սերոբյան Մկրտիչ Հովհաննեսի 1904 թ.53. Ավետիսյան Զաքևոս Պետրոսի 1910 թ.54. Ավետիսյան Հովհաննես Մերոբի 1921 թ55. Գրիգորյան Օնես Սարգիսի 1909 թ.56. Թորոսյան Օնես Սարգիսի 1909 թ.

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻՑ ԱՐՏԱԳՆԱ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՄԵԿՆԱԾ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐԻ ՏՈՒՑԱԿԸ

Երկրորդ համաշխարհայինից հետո գյուղերից արտագնացությունն սկսեց հետզհետե շատանալ: Երիտասարդները գնում էին ուսումը շարունակելու և չէին վերադառնում, ծնողներն ուրախանում էին, որ իրենց տղան կամ աղջիկը սովորում է տեխնիկումում կամ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում, բայց երբ նրանք մեկընդմիշտ հեռացան հայրենի վայրերից, մոռանալով անգամ ծնողներին, խեղճ մայրերն ու հայրերը ընկան հիասթափության մեջ:

Մինչև, այսպես կոչված, խոպան հողերի նվաճումը արտագնացությունը մեծ թիվ չէր կազմում, իսկ երբ 50-ական թվականներին բացվեց այսպես կոչված Ցելինան, արտագնացների թիվն սկսեց շատանար Սկզբից գնում էին փող վաստակելու ու հետ էին վերադառնում, հետո կամաց-կամաց մեկը մյուսին նայելով' գերադասեցին մնալ այն վայրերում, որտեղ աշխատել էին: Մի քանիսը ամուսնացան ու մնացին, իսկ մի քանիսը գալիս էին գյուղ, ամուսնանում ու ընտանիքով ընդմիշտ հեռանում:

Եթե սկզբից հեռանում էին ուսում ստացածները ապա հետո այդ կարգի արտագնացները մոդայիկ չէին, մոդան խոպան գնալն էր ու այնտեղ գրանցվելը: Նայում ես արտագնացների ցուցակին, մի պահ գլուխդ պտտվում է. մի փոքրիկ գյուղից 248 երիտասարդ ընտանիքներ հեռացել են, որոնց վերադարձը բոլորովին անհուսալի է:

222

1950-1995 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ԾԻՆՈՒԲԱՆԻՑ ԱՐՏԱԳՆԱՑՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ

1. Ալեքսանյան Հարություն Գալուստի ֊ Մ. Պետերբուրգ, մասնավոր դերձակ2. Ալեքսանյան Պետրոս Նիկողոսի ֊ Երեան3. Ալեքսանյան Հարություն Հակոբի - Գյումրի, թոշակառու4. Ալեքսանյան Հակոբ Տիգրանի - Արմւսվիր, բանվոր5. Ալեքսանյան Սարդիս Տիգրանի - Տուապսե, բանվոր6. Ալեքսանյան Միրուշ Սարգսի - Կրասնոդար, տեխնիկ7. Բալասանյան Պետրոս Բալասանի - Արմավիր, բանվոր8. Բալասանյան Հովհաննես Պետրոսի - Օմսկ, մեխանիկ9. Բալասանյան Բալասան Անտոնի - Օմսկ. բանվոր10. Բալասանյան Պետրոս Անտոնի - Երևան, մանկավարժ11. Գրիգորյան Պոդոս Հակոբի - Խարկով, ՆԳ աշխատող 12 Գրիգորյան Սարդիս Հակոբի - Ռոստով, գյուղատնտես13. Գրիգորյան Սամվել Հակոբի - Տուապսե, ծեփագործ բանվոր14. Գրիգորյան Պետուշ Օսիկի - Երևան, ծեփագործ բանվոր15. Գրիգորյան Լիլի Օսիկի - Արմավիր, անասնաբույժ16. Գրիգորյան Մկրտիչ Գրիգորի - Տաշքենդ. առևտրական17. Գրիգորյան Օնիկ Գրիգորի - Արմավիր, առևտրական18. Գրիգորյան Սուրիկ Սիխայիլի - Գյումրի, շինարար19. Գրիգորյան Շոթա Միխելի - Գյումրի, շինարար20. Գրիգորյան Մւսնաս Անդրանիկի - Կրաաոտկինո. առևտրական21. Գրիգորյան Մկրտիչ Անդրանիկի - Լիպեւյկ, հողագործ22. Գրիգորյան Օնիկ Անդրանիկի - Տուապսե. շինարար23 Գրիգորյան Վիկտոր Մանասի - Լազարովկա, ժամագործ24. Գրիգորյան Լնոն Մանասի - Լազարովկա, շինարար25. Գրիգորյան Օվան Սերոբի - Արմավիր, ատամնաբույժ26. Գրիգորյան Պոդոս Մկրտիչի ֊ Դիլիջան, վիրաբույժ27. Գրիգորյան Օսիկ Մկրտիչի - Բառնաուլ, վիրաբույժ28. Գրիգորյան Արութիկ Մկրտիչի - Սոչի, շինարար29. Գրիգորյան Հակոբ Մկրտիչի - Բառնաուլ, անասնաբույժ30. Գրիգորյան Խաչո Նազարեթի ֊ Ռոստով, շինարար31. Գրիգորյան Լևոն Նազարեթի - Արմավիր, շինարար32. Գրիգորյան Պետրոս Նազարեթի - Տաշքենդ, շինարաո33. Գրիգորյան Լևոն Խաչատուրի ֊ Բառնաուլ, ինմեներ-շինարար34. Գրիգորյան Քերոբ Գրիգորի - Շախտինսկ, շինարար35. Գրիգորյան Հարություն Հովհաննեսի - Իրկուտսկ, շինարար36. Եսայան Մանուկ Գրիգորի - ՀՀ, Կալինինո, մեխանիկ37. Եսայան Մկրտիչ Օվակիմի ֊ Չելյաբինսկ, ինժեներ38 Եսայան Հակոբ Կարապետի - Խարկով, ՆԳ աշխատող

223

39. Եսայւսն Մկրտիչ Պետրոսի - Տուապսե, առևտրական40. Եսայան Օննիկ Պետրոսի - Երևան, առևտրական41. Եսայան Պետրոս Ջորիկի - Կրապոտկինո, մեխանիկ42. Եսայան Քերոբ Գրիգորի - Ռոստով, զինվորական 43 Եսայան Սերգո Պետրոսի - Տուապսե, առևտրական44. Եսայան Պաղասիկ Սկրտչի - Արմավիր, ինժեներ45. Եսայան Գրիգոր Ռոբերտի - Բառնաուլ, առևտրական46. Եսայան Լուիզա Մարկոսի - Տաշքենդ, բանվոր47. Եսայան Մկրտիչ Մարկոսի - Արմավիր, բանվոր48. Եսայան Պետրոս Արտուշի - Տուապսե, բանվոր49. Եսայան Սիշիկ Արտուշի - Տուապսե, հյուսն50. Եսայան Վանյա Արտուշի - Սոչի, հյուսն51. Եսայան Սիմոն Պետրոսի - Արմավիր, շինարար52. Եսայան Ստեփան Սիմոնի - Արմավիր, զինվորական53. Թորոսյան Թումաս Վարդգեսի ֊ Կրասնոդար, ինժեներ54. Թորոսյան Ավետիս Մարկոսի - Բառնաուլ, ինժեներ55. Թորոսյան Պեւրուշ Պողոսի - Կրասնոդար, կոշկակար56. Թորոսյան Սերգո Պողոսի - Տուապսե, առևտրական57. Թորոսյան Օսիկ Անտոնի - Բառնաուլ, առևտրական58. Թորոսյան Վիգեն Անտոնի - Բառնաուլ, առևտրական59. Թորոսյան Թորոս Կարապետի - Տուապսե, ՆԳ սպա60. Թորոսյան Թորոս ՍԵլքոնի - Վոլգոգրադ, առևտրական61. Թորոսյան Մկրտիչ Մելքոնի - Վոլգոգրադ, առևտրական62. Թորոսյան Յուրիկ Օվակիմի - Բառնաուլ, վիրաբույժ63. Թորոսյան Գագիկ Օվակիմի - Բառնաուլ, անասնաբույժ64. Թորոսյան Վալենտին Խաչատուրի - Բառնաուլ, ինժեներ65. Թորոսյան Սամվել Խաչատուրի ֊ Բառնաուլ, ինժեներ66. Թորոսյան Լորիկ Արսենի - Երևան, տեխնիկ67. Թորոսյան Շոբա Իվանի - Կրասնոդար, բանվոր 68 Թորոսյան Յուրիկ Իվանի - Տուապսե, բանվոր69. Թորոսյան Արսեն Մանասի - Երևան, ինժեներ70. Թորոսյան Սարգիս Մանասի - Բառնաուլ, տեխնիկ71. Թորոսյան Մանաս Սարգսի - Քութաիսի, հողագործ72. Թորոսյան Սերգո Պողոսի - Տուապսե, վարորդ73. Թորոսյան Օվան Ալեքսանդրի - Տուապսե, վարորդ74. Թորոսյան Մաթոս Մանասի - Երևան, տեխնիկ75. Թորոսյան Պետրոս Սարգսի - Վորոնեժ, հողագործ76. Թորոսյան Եդիա Մանասի * Տուապսե. կապիտան77. Թորոսյան Եղիա Մովսեսի - Վոլգոգրադ, մեխանիկ78. Թորոսյան Արութիկ Մովսեսի - Տուապսե, բանվոր79. Թորոսյան Արութիկ Պետրոսի - Արմավիր, կոշկակար80. Թորոսյան Արամ Պետրոսի - Արմավիր, բանվոր

81. Թորոսյան Արշակ Մամիկոնի - Օմսկ, Աեխանիկ82. Թորոսյան Սկրւրիչ Հովհաննեսի - Արմավիր, ուսանող83. Թորոսյան Մկո Օնիկի - Արմավիր, ինժեներ84. Թորոսյան Դավիթ Մանասի - Եվպատորիա85. Մարգարյան Սարդար Մկրտիչի - Կամչատկա86. Մարգարյան Խաչիկ Հովհաննեսի - Տուապսե, առևտրական87. Մարգարյան Արութիկ Մամիկոնի - Սոչի, վարորդ88. Մարգարյան Աշոտ Մամիկոնի - Սոչի, վարորդ89. Մարգարյան Սամիկոն Հարությունի - Սոչի, շինարար90. Մարգարյան Պողոս Մկրտչի - Սոչի, շինարար91. Մարգարյան Միխել Մկրտչի - Սոչի, շինարար92. Մարգարյան ժորժիկ Օվանիկի - Տաշքենդ, վարորդ93. Մարգարյան Հակոբ Պետրոսի - Տաշքենդ, վարորոդ94. Կարապետյան Պողոս Գրիգորի - Արմավիր, վարորդ95. Կարապետյան Պետրոս Քերոբի - Տաշքենդ, շինարար96. Կարապետյան Ֆրանւյ Անաստասի - Տուապսե, վարորդ97. Հակոբյան Հարություն Հակոբի - Վալե, բարձրագույն կրթ. մանկավարժ98. Հակոբյան Սերգեյ Հարությունի - Երևան, վիրաբույժ, բժշկ. գիտ. թեկ.99 Հակոբյան Ռուբեն Հարությունի - Վանաձոր, բժիշկ-օրթոպետ100 Հակոբյան Սերգեյ Պողոսի - Բառնաուլ, ատամնաբույժ101 Հակոբյան Հակոբ Պողոսի - Բառնաուլ, անասնաբույժ102. Հակոբյան Վարդգես Արտուշի - Կիսլովոդսկ, վարորդ103. Հւսկոբյան Խաչիկ Հակոբի - Վալե, էլեկտրամեխանիկ104. Հակոբյան Հակոբ Խաչատուրի - Ռիգա առևտրական105. Հակոբյան Մարգիս Աշուրի - Արմավիր, շինարար106 Հակոբյան Պետրոս Աշոտի - Տուապսե, շինարար107. Հակոբյան Օվսեփ Հովհաննեսի - Սոչի, ինժեներ108. Հակոբյան Գրիգոր Հովհաննեսի - Սոչի, զինվորական109. Հակոբյան Մկրտիչ Պողոսի - Ռոստով, վարորդ110. Հովհաննիսյան Հակոբ Օնեսի - Երևան, ինժեներ111. Հովհաննիսյան Պողոս Պետրոսի - Վոլգոգրադ, վարորդ 112 Հովհաննիսյան Սարգիս Սարգսի - Ուրալ, շինարար113. Հովհաննիսյան Մկրտիչ Օնիկի - Գելենջիկ, տեխնիկ114. Հովհաննիսյան Քերոբ Հակոբի - Տաշքենդ, երւսժիշտ115. Հովհաննիսյան Մելքոն Սեդրակի - Տաշքենդ, շինարար116. Հովհաննիսյան Պողոս Խաչիկի - Կիսլովոդսկ, բանվոր117. Հովհաննիսյան Սերգեյ Խաչիկի - Կիսլովոդսկ, բանվոր118. Հովհաննիսյան Խաչիկ Սարգսի - Տաշքենդ, վարորդ119. Հովհաննիսյան Պետրոս Սարգսի - Տաշքենդ, վարորդ120. Հովհաննիսյան Միշիկ Սարգսի - Տաշքենդ, վարորդ121. Հովհաննիսյան Կոլյա Սարգսի - Տւսշքենդ, վարորդ122. Հովհւսննիսյան Մարտին Պողոսի - Կրիվոյ-Ռոգ, բանվոր

225

123 Հովհաննիսյան Կարո Պողոսի - Կրիվոյ-Ռոգ, բանվոր124 Հովհաննիսյան Օսեփ Հովհաննեսի - Կրիվոյ-Ռոգ, բանվոր125. Հովհաննիսյան Օնիկ Պետրոսի - Երևան, առևտրական126. Հովհաննիսյան Սերոբ Պետրոսի - Երևան, վիրաբույժ127. Սիքայելյան Տիգրան Իվանի - Վորկոսրա, հավաքարար128. Սիքայելյան Սերգո Արսենի - Կրասնոդար, շինարար129. Սիքայելյան Վալող Ներսեսի - Ուկրաինա, զինվորական130. Սիքայելյան Իլյուշա Արեստակի - Տուապսե, առևտրական131. Սիքայելյան Պիոն Արեստակի - Տուապսե, առևտրական132. Սելքոնյան Կոլյա Պողոսի - Կիսլովոդսկ, բանվոր133. Սելքոնյան Արարատ Պողոսի - Կիսլովոդսկ, բանվոր134. Սելքոնյան Արթոտիկ Սարգսի - զինվորական135. Պողոտան Սանասար Մելքոնի - Գյումրի, մեխանիկ136. Պողոտան Բաղղասար Սելքոնի - Գյումրի, ՆԳ սպա137. Պողոտան Ալբերտ Օննիկի - Բառնաուլ, բանվոր138. Պողոտան Մխիթար Պավելի - Սոչի, առևտրական139. Պողոտան Մկրտիչ Պողոսի - Դոնեցկ, բժիշկ140. Պողոտան Սեղրակ Սարգսի - Երևան, ինմեներ141. Պողոտան Հովհաննես Հարությունի - Երևան, առևտրական142. Պողոտան Պետրոս Հարությունի - Երևան, բանվոր143. Պողոտան Սերոժ Հարությունի ֊ Երևան, ինժեներ144. Պողոտան Նիկոլայ Հարությունի Երևան, ինժեներ145. Պողոտան Տիգրան Հակոբի - Տուապսե, ավիաինսպեկտոր146. Պողոտան Վալող Հակոբի - Տուապսե, տեխնիկ147. Պողոտան Սոդար Հովհաննեսի - Տաշքենդ, տեխնիկ148. Պողոտան Կարո Հովհաննեսի - Տուապսե, վարորդ149. Պողոտան Մկրտիչ Սարգսի ֊ Երևան, ինժեներ150. Պողոտան Խաչիկ Սարգսի - Երևան, միլիզիայի մայոր151. Պողոտան Սերոբ Լևոնի - Ղարաբաղ, բանվոր152. Պողոտան Արութիկ Գասպարի - Տաշքենդ. բանվոր153. Պողոտան Արութիկ Հովհաննեսի - Բառնաուլ154. Պողոտան Օվսեփ Եղիշի - Սոչի, ինժեներ155. Պողոտան Հակոբ Եղիշեի - Արմավիր, ծեփագործ156. Պետրոտան Պետուշ Օվակի - Տաշքենդ, շինարար157. Պետրոտան Սիսակ Օվակի - Արմավիր, ներկարար 158 Պետրոտան Գրիշա Օվակի - Արմավիր, կոշկարար159. Պետրոտան Սլավիկ Օվակի - Արմավիր, շինարար160. Պետրոս յան Սերգո Օվակի - Արմավիր, շինարար161. Պետրոտան Հաբեթ Սարգսի - Սոչի, բանվոր162. Պետրոտան Պետրոս Սարգսի - Վորոշիլովգրադ, ինժեներ163. Պետրոտան Ֆրանց Սարգսի - Վորոշիլովգրադ, շինարար 164 Պետրոտան Գևորգ Սիմոնի - Վոլգոգրադ. երկրաբան

165. Պետրոսյան Արութիկ Սիմոնի - Վոլգոգրադ, ինժեներ. ասպիրանւր166. Պետրոսյան Տոլիկ Սիմոնի - Վոլգոգրադ, շինարար167. Պետրոսյան Մարգար Սիմոնի - Վոլգոգրադ, շինարար168. Պետրոսյան Սարգիս Հարությունի - Տուապսե, ինժեներ169. Պետրոսյան Սարգիս Մելքոնի - Տաշքենդ, բանվոր170. Պետրոսյան Լեոն Մելքոնի - Տաշքենդ, բանվոր171. Պետրոսյան Արսեն Մարտինի - Սոչի, վարորդ172. Պետրոսյան Արտաշ Մարտինի - Սոչի, վարորդ173. Պետրոսյան Հակոբ Օնիկի - Կիսլովոդսկ, շինարար174. Պետրոսյան Ստեփան Սիմոնի - Վոլգոգրադ, տեխնիկ175. Պետրոսյան Սարգիս Մկրտչի - Տուապսե. շինարար176. Պետրոսյան Սկրտիչ Հակոբի - Արմավիր, շինարար177. Պետրոսյան Օնիկ Մկրտչի - Արմավիր, շինարար178. Պետրոսյան Հակոբ Մկրտչի - Արմավիր, վարորդ179. Պետրոսյան Ռոբերտ Մկրտչի - Արմավիր, վարորդ180. Պիճիկյան ՍԵխակ Մկրտչի - Սոչի, թոշակառու181 Պիճիկյան Պողոս Մեխակի - Կիսլովոդսկ, մեխանիկ 182. Պիճիկյան Մկրտիչ Մեխակի - Մոսկվւս, առևտրական 183 Պիճիկյան Պետրոս Մեխակի - Սոչի, բանվոր184. Պիճիկյան Սերոժ Մեխակի - Սոչի, բանվոր185. Սարգսյան Գևորգ Արմենակի - Կեմերովո, կոշկակար186. Սողոմոնյան Պողոս Հակոբի ֊ Կիսլովոդսկ, վարորդ 187 Սողոմոնյան Սերոբ Հակոբի - Վալե, մեխանիկ 188. Սողոմոնյան Պետրոս Հակոբի - Սոչի, զինվորական 189 Սերոբյան Ալեքսան Խաչատուրի - Աբովյան, մեխանիկ190. Սերոբյան Ղազար Սարգսի - Կովկաս, մեխանիկ191. Սերոբյան Ղազար Հարությունի - Տաշքենդ, տեխնիկ192. Սերոբյան Պողոս Հարությունի - Տաշքենդ, տեխնիկ193 Սերոբյան Սերոբ Սարգսի - Տուապսե, բանվոր194 Սերոբյան Պավլուշ Հակոբի - Երևան, «Գրական թերթի» աշխ. 195. Սերոբյան Սիմոն Հակոբի - Տաշքենդ, մեխանիկ196 Սերոբյան Արութիկ Սելքոնի - Բառնաուլ, առևտրական 197. Սերոբյան Սերոժ Մելքոնի - Բառնաուլ, բանվոր 198 Սերոբյան Արսեն Գրիշայի - Օրենբուրգ, ինժեներ 199. Սերոբյան Արտուշ Սարգսի - Մոսկվա, առևտրական 200 Սերոբյան Հակոբ Գասււյարի - Արմավիր, բանվոր 201. Սերոբյան Օվան Գասպարի - Արմավիր, բանվոր 202 Սերոբյան Խաչիկ Մկրտչի - Կրասնոդար, ՆԳ աշխ.203. Սերոբյան Արութիկ Վիննոյի - Ռոստով, ատամնաբույժ204. Սերոբյան Արութիկ Օսիկի - Ռոստով, ատամնաբույժ205. Սերոբյան Վարդգես Սերոբի - Ղազախստան, առևտրական206. Սերոբյան Արութիկ Պետրոսի - Ղազախստան, առևտրական

227

207. Սերոբյան Լորիկ Օվանի - Արմավիր, բանվոր208. Սերոբյան Սերոբ Ավենի - Լազարովկա, բանվոր209. Սերոբյան Պետրոս Ավենի - Արմավիր, բանվոր210. Սերոբյան Պողոս Սեդրակի - Ռոստով, բանվոր211. Սերոբյան Պոլիկ Պետրոսի - Դազախստան, կոշկակար212. Աղանիկյան Օսիկ Սարգսի - Տաշքենդ, բանվոր213. Կարապետյան Քէ^ոբ Սահանի - Բեռն, գյուղատնտես214 Հովհաննիսյան Արութիկ Գրիգորի - Երևան, ատամնաբույժ215. Հակոբյան Հովհաննես Հակոբի - Քութաիսի, ինժեներ-կոնստրուկտոր216. Պոդոսյան Ալբերտ Պավլուշի - Ուկրաինա, սպա217. Իգիթխանյան Վարղգես Պողոսի - Կիսլովոդսկ, հյուսն218. Մարգարյան Փելո Օվակի - Տաշքենդ219. Պետրոսյան Օննիկ Հակոբի - Վորոնեժ, շինարար220. Թորոսյան Հայկո Օվակի - Սոչի, վիրաբույժ221. Գրիգորյան Սիննո Մկրտչի - Սոչի. շինարար222. Գրիգորյան Մարտին Գրիգորի - Արմավիր, շինարար223. Թորոսյան Մկրտիչ Թաղևոսի - Բառնաուլ, իրավաբան224 Թորոսյան Սարգիս Սլեքսանի - Տուապսե, շինարար225 Թորոսյան Տիգրան Սարգսի - Սոչի. շինարար 226. Թորոսյան Սերգո Լևոնի - Երևան, վարորղ227 Թորոսյան Խորեն Պետրոսի228 Թորոսյան Պետրոս Խորենի229. Թորոսյան Գրիգոր Պողոսի ֊ Աբասթուման, վարորդ230 Թորոսյան Պետրոս Գրիգորի - Աբասթուման, վարորդ231. Թորոսյան Ենոք Գրիգորի - Աբասթուման, շինարար232. Թորոսյան Սալող Գրիգորի ֊ Աբասթուման, շինարար233. Թորոսյան Սալող Սարգսի234. Գրիգորյան Գրիգոր Քերոբի - Օմսկ, բանվոր235. Գրիգորյան Գրիգոր Մատոյի - Թբիլիսի, առևտրական236. Գրիգորյան Մաքսիմ Մարքսի - Տուապսե, վարորդ237 Սերոբյան Սարգիս Պետրոսի - Շախտյորսկ, հանքափոր238 Սրապյան Պետրոս Հովակիմի - Արմավիր, շինարար239 Սրապյան Պողոս Հովակիմի - Արմավիր, շինարար240 Պոդոսյան Ավետիք Սեդրակի - Երևան, հաշվապահ241 Պոդոսյան Սանիկ Ղևենի - Սուխլիս, հողագործ242. Հովհաննիսյան Լևոն Լևոնի - Կամչատկա, հյուսն243. Հակոբյան Սերգեյ Հովհաննեսի - Քութաիսի, ինժեներ

Այս հիշացուցակը կազմել է հարգարժան Խաչատուր Սերոբյանը, գրի եմ առել 20.05.95 թ.

228

ԳՈՎՔ ՄԱՅՐԵՆԻԻՆ

Դու իմ լեզու, իմ մայրենի, դու իմ արյուն, արյունից էլ թանկ,Դու իմ խիղճ, դու իմ միւրք, դու իմ կյանք, կյանքից էլ թանկ:Դու իմ հացն ես սեղանիս վրա, հացից էլ թանկ,Դու իմ լեզու, հավիտյան ես ու բոլորից թանկ:

Դու իմ ճաշի աղն ես, համեմունքն ես, իմ մայրենի,Դու իմ սերն ես, դու իմ խիղճն taj, իմ մայրենի,Հայի համար թանկ է լեզուն մայրենի.Օտար լեզուն խորթ է նրան հավիտյան:

Երբ լռում ես ու չես խոսում մայրենիով,Կպապանձվես, կմորմոքաս հավիտյան,Խիղճդ կորած, թափառական թողնում ես տունն հայրենի,Բույնդ շինիր մայրենիով հավիւրյան:

Հայոց լեզուն մեր ապրուստն է, մեր թռիչքն է թեավոր,Իր մայրենին չիմացողը խեղճ է, թշվառ ու մենակ,Կեցցեն նրանք, ով գիտակցում, հասկանում են մայրենին,Վերադարձ են դեպի հայը ու խոսում են հայերեն:

Հարություն ՀԱԿՈԲՅԱՆ 25.06.95 թ.

ПГф եք գնում դուք, ձեր տունը սա է,Աղետ է, ցավ է. բայց ձերը սա է.(՜Րւր եք հեռանում, ձեր հողը սա է,Քար է ու քիչ է. եղածը սա է:Ուրիշ մի երկրում ձեր շատը ո՞ւր է,Թեկուզ քարուքանդ, ձեր տունը սա է,Արհավիրք, ավեր, ձեր բախտը սա է:

Լաուրա ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ (ծնունդով ախալ\յխացի, ապրում է էջմիածնում)

25.06.95 թ.

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑ ԴՊՐՈՑԸ

Ծինուբանցիները' նախկին արծաթեցիները, կւսմպուտեցիները գաղթելով էրզրումի վիլայեթից, հանգրվանեցին խւսրապա դարձած հին Ծինուբան գյու­ղում: Նախկին ապրողները' թրքացած վրացիները, չեն ունեցել դպրոց Գաղթված

229

ծինուբանցիները նույնպես միանգամից չկարողացան ունենալ դպրոց կամ վարժարան:

Անցան տարիներ, գյուղացին իր գաղթականի ցուպը ցած դրեց, սկսեց զբաղվել հողագործությամբ, կառուցեց իր նոր հողածածկ տնակը, անասնագոմը: Նա դպրոց-կրթօջախ կառուցելու հնարավորություն չուներ, բացի դրանից, չուներ այն գլխավորը, որպեսզի հնարավոր լիներ կրթօջախ ունենալու: Այդ գլխավորը ուսուցիչն էր: Նորից անցան տարիներ, հասարակությունը բռնեց զարգացման նոր ճանապարհ, կյանքը ստիպեց նրան ռիթմիկ շարժվելու հասարակական զարգացման հետ, բայց քանի որ հետամնաց գավառներից գաղթեցին և հետա­մնաց վայրեր տեղավորվեցին, դպրոցական շինարարության մեծագույն գործը մնաց հետին պլանում:

Անցավ 19-րդ դարը, սկսվեց նոր' 20-րդ դարը, իր հետ բերելով պատերազմ­ներ, հեղափոխություններ, ազգերի բուռն զարգացման վերելք, ժողովուրդներն սկսեցին շփվել իրար հետ, նկատեցին այս կամ այն ազգի կուլտուրան ե վերջա­պես գտան ուսման մեծագույն դերի անհրաժեշտությունը հասարակության ե իրենց անձնական զարգացման գործում:

1901 թվականին, երբ ձեռնամուխ եղան նոր եկեղեցու կառուցմանը, գյուղ ժամանեցին անվանի մարդիկ, որոնք նկւստեցին այն մեծ բացը կրթօջախի բացակայությունը, որոշեցին ունենալ մի վարժարան' անգրագիտությունը վերաց­նելու համար: Իմիջիայլոց, սկզբնական կրթօջախը եղել է Աբաթխե գյուղում, որ սկիզբ է առել դեռևս 19-րղ դարի վերջերին, որտեղ սովորում էին եկեղեցական գրքերով, նրանց գլխավոր նւցատակն էր Եկեղեցական գրքեր կարդալ սովորելը ե աղոթք սովորելը

1902 թվականին գյուղ եկավ ծագումով թիֆլիսեցի, կոչումով քահանա, մեծապատիվ տեր եթերյանը: Նրա առաջարկով Սողոենց Աբրահամի փոքրիկ սենյակներից մեկը հատկացրին վարժարանին: Այդ սենյակ-վարժարանը որպես դպրոց հարատևեց մինչև 1955 թվականը

Նոր վարժարանին գյուղացիները անվանում էին թեք լուսամուտ ունեցող գրասենյակ

Նոր վարժարանի կազմակերպիչները եղան Հակոբ Մուրադի Սարգարյանը, Աբրահամ Պողոսի Սրապյանը, Մկրտիչ Քերոբի Միքայելյանը: Հակոբ տիրացուն դարձավ դպրոցի վարժապետը:

1955 թվականին դպրոցը տարրականից դարձավ 7-ամյա և տեղափոխվեց Հարություն Բաղդասարի Պոդոսյանի նորակառույց տունը, այդ շենքը վարձեց շրջանային լուսբաժինը:

ճիշտ է, տեղը շատ նեղվածք էր, բայց առաջինի հետ համեմատած, որոշ չափով բարվոք էր:

Գյուղի համարյա մեծամասնությունը նախկին դպրոց-վարժարանում էին ստացել իրենց առաջին կրթությունը: Մինչև 1930 թվականը դպրոցը դաս-դա- սարանային համակարգով չէր. սովորում էին մի քանի տարիքի երիտասարդներ' 10-15 և ավելի բարձր տարիք ունեցող պատանիներ, սովորում էին մինչև

230

տառաճանաչություն ե թվաբանության չորս գործողությունները ու դրանով ավար­տում էր այդ դասընթացը

1930 թվականին շրջանում որոշում ընդունվեց բաց անել տարրական դպրոցներ բոլոր գյուղերում ե ահա բախտ վիճակվեց ծինուբ անցի ներին բացելու անդրանիկ 1-ին դասարանը: 1փն դասարանի դասվար նշանակվեց Հովսեփ Հովհաննեսի Հակոբյանը (ծղալթբիլացի). Հետագա տարիներին, մինչև 1945 թվականը, դպրոցը դարձավ 7-ամյա, իսկ 1946-1955 թթ մնաց 4-ամյա, 7- ամյակը տեղափոխեցին Աբաթխև:

Դպրոցի հետագա տարիների ուսուցիչները բոլորն էլ ուրիշ գյուղերից և Ախալցխա քաղաքից ժամանածներ էին:

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ԴՊՐՈՑԻ ԴԱՍԱՏՈՒՆԵՐԸ1. Հակոբյան Հովսեփ Հովհաննեսի - Ծդալթբիլա2 Հակոբյան Մեխակ Հովհաննեսի - Ծդալթբիլա3 Աբալյան Լուսիկ - Ախալցխա4 Քրիսւրոստուրյան Աշոտ5. Էլբակյան Արամ Ծուդրութ 6 Մոմճյան Հռիփսիմե - Ախալցխա7. Մութաֆյւսն Մանուշակ - Ախալցխա8. Մարտիրոսյան Հռիփսիմե - Ախալցխա9. Սիքայելյան Լորիկ - Աբաթխև10. Երոյան Մանաս - Ծդալթբիլա11 Հովհաննիսյան Պետրոս (Պետուշ)- Ծդալթբիլա12. Յադոյան Պետրոս (տնօրեն) - Աբաթխև13. Գրիգորյան Վերոն - Աբաթխև14. Գրիգորյան Մանաս (տնօրեն) - Ծինուբան15. Գրիգորյան Գրիգոր - Ծինուբան16. Հակոբյան Հարություն - Ծինուբան17. Մամարյան Մանիկ - Ծինուբան18. Ալեքսանյան Սրբուհի (ուսմասվար) - Ծինուբան 19 Ավագյան Հակոբ (ւրնօրեն) - Սեծ Պամաճ20. Մարգարյան Հովհաննես (տնօրեն) - Աբաթխև21. Գալստյան Մաքսիմ - Աբաթխև22. Ալբերտյան Մամիկոն (տնօրեն) - Ախալցխա23 Պոդոսյան Սվետա - Ծինուբան24 Պապիկյան Քերոբ (տնօրեն)- ճուդլա25. Ալեքսանյան Անդրանիկ - Ծինուբան 26 Աբելյան Պետրոս - Ծդալթբիլաէլի շատ կան, բայց բավարարվենք այսքանով:1960-1961 թվականներին հրատապ հարց դարձավ լրիվ միջնակարգ դպրոց

բացելը: Որոշվեց երկու գյուղերի' Աբաթխև և Ծինուբանի գյուղերի համար նոր,

23 I

մեկ միասնական դպրոց կառուցել Երկար վիճաբանություն եղավ դպրոցի հողամաս հատկացնելու համար, վերջում Ծինուբանի կոլտնտեսության նախագահ Խաչատուր Լեոնի Գրիգորյանի համառ ջանքերով դպրոցը կառուցվեց Ծինուբանի համար հարմար տեղում' գյուղի ճւսնապարհի վրա:

Դպրոցը նախատեսված էր երկհարկանի, սակայն քանի որ շրջանի ղեկա­վարությունը ամբարտավան կերպով չօգնեց, գյուղի բնակիչները դպրոցը կա­ռուցեցին իրենց հաշվին, դրա համար դպրոցը կառուցվեց միհարկանի:

1960 թ ամբողջ գյուղը լծվեց այդ աշխատանքին, վարձատրությունը աշխօ­րով էր: Կազմվեց շինարարական բրիգադ' որմնադիրների բրիգադը' ղեկավար Մկրտիչ Պողոսյան, փայտագործների բրիգաղը' ղեկավար Հովակիմ Սրապյան:

Դպրոցի շինարարական աշխատանքներին ակտիվ են մասնակցել'I. Դրիգորյան Խաչատուր 2 Պողոսյան Եղիշ3. Պողոսյան Մկրտիչ4. Թորոսյան Վարդգես5. Հակոբյան Օվակ6. Պետրոսյան Օվակ7. Հովհաննիսյան Պողոս8 Ալեքսանյան Արտուշ9 Սերոբյան Հարություն10. Սրապյան ՕվակII. Պետրոսյան Մարգիս12. Ալեքսանյան Գրիգոր13. Հովհաննիսյան Պողոս14 Հովհաննիսյան Հովհաննես15. Հովհաննիսյան ԳրիգորՆոր դպրոցի առաջին տնօրենն է եղել Մամիկոն Ալբերտյանը, հետո Պետրոս

Աբելյանը, ուսմասվար՛ Սրբուհի Ալեքսանյանը:1995 թվականի մայիսին գյուղի եկեղեցու վարդապետ էմմանուելի

ղեկավարությամբ մեծ շուքով օծվեց այդ նորակառույց դպրոցը: Աղոթք էին ասում աշակերտները, էտգում էին ու արտասանում հայրենասիրական երգեր:

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ծինուբանի համայնքի համայնականները գաղթելով էրզրումի վիլայեթի Խարակոպակ, Արծաթ, ե Կամպոտ գյուղերից, որոշ ժամանակ եկեղեցի չեն ունեցել Ծինուբանի նախկին բնակիչներից ոչ մի մասունք չի մնացել հա­վատալիքների ու եկեղեցու մասին, դրա համար էլ ծինուբանցիները Պողոս Թորոսյանի (Աղանիկենց Պողոս ափարի) տան հետևում եղած խարապա տնակը վերանորոգում են ե ստեղծում իրենց աղոթարանը: Թեպետ չունեին քահանա, բայց մոլեռանդ հավատացյալներն իրենց աղոթնք իմացող համագյուղացիների

232

միջոցով կատարում են բոլոր կաթոլիկական ծիսակատարությունները, ինչ գիտեին տարիների ընթացքում՜ Իրենց միջից ընտրում էին ձայն ունեցորլ տիրացուներ ե կարդում էին շարականներ ե Ավետարանից հատվածներ այդ օրվան վերաբերող հարցերին:

Սի քանի տարի այդ տնակում աղոթելուց հետո տեղափոխվում են Աղոթարան գյուղի հին դպրոցի շենքը, նոր եկեղեցու կողքին: 1860-ական թվականներին որոշում են այդ սենյակը դարձնել վարժարան, որտեղ դրսից հրավիրված քահանայի միջոցով սովորում են աղոթքներ ե դառնում տիրացուներ:

Նոր աղոթարանը կառուցում են Մկոյենց կալում, որը մինչև 2-րդ համաշ­խարհայինի ավարատը կար, բայց ոչ թե եկեղեցի էր, այլ' մատուռ: Այդ աղո­թարաններում շաբաթը մեկ անգամ հրավիրում էին ուրիշ կաթոլիկ եկեղեցիների քահանաներին ե լսում էին մատուցած պատարագները: Մի քանի տարի հովվել է Իվլիգայի մեծ եկեղեցու քահանան, նրանք բոլորն էլ պատարագ էին ասում հայերեն, իսկ պսակներն ու կնունքները կատարում էին գրաբւսր' կաթոլիկ եկեղեցիներում:

Այս վերջին աղոթարանում հուխյել են Ռաբատի Սուրբ Աննայի անվան եկեղեցու վարդապեւրը, Թբիլիսիից ժամանած քահանա Եթէտյանը:

1860-70-ական թվականներին սկսվում է Ախալցխայի շրջանի հայկական գյուղերի եկեղեցաշինության բուռն ժամանակաշրջանը:

1849 թվականին սկսում են կառուցել Նորաշենի (Ծղալթբիլայի) եկեղեցին, որը հիմնովին վերափոխում են 1886 թվականին:

Աբաթխևի (Խւսշուտի) Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 1870 թվականին: Ծինուբանի Աստվածամոր եկեղեցու հիմքը դրվել է 1879 թվականին, բայց

միջոցները չեն բավարարել ե այն կիսատ է մնացել Նրա շինարարությունը վերսկսվել է 1901 թվականին և ավարտվել 1908 թվականին

Երկար տարիներ եկեղեցում պահվել է մի հուշամատյան, որում խնամքով ձեռագիր շատ հուշեր է գրանցել վարդապետ տեր Պողոս Հովհաննիսյանը, որը գլխավորապես վերաբերում է գյուղում կնքված երեխաներին, պսակվող երիւրասարդներին: Բայց հետաքրքրականը եկեղեցու շինարարության մասին գրվածն է: 1900 թվականի Զատիկի երրորդ օրը հավաքվում են Խելառօղլենց կալը և անցկացնում համաժողով' եկեղեցու վերականգնման մասին: Համա­ժողովին ներկա էին շրջանային պրիստավը, Վալեի համագյուղական խորհրդի նախագահը, քահանա Եթերյանը, նրա երկու թոռները' Շավարշն ու Արտուշը: Որոշում են եկէրյեցին կառուցել, ընտրում են ղեկավար մարմին ե շինարարական ե տնտեսական գործերը ղեկավարելու համար:

Ընտրում Են հինգ հոգու'1 Ալեքսանյան Հակոբին, 2. Հակոբյան Խաչոյին, 3 Սողոմոնյւսն Աբրահամին,

4 Գրիգորյան Սինասին, 5. Եսայան ՍիմոնինԱյս հինգի ղեկավար է նշանւսկվում Հակոբ Ալեքսանյանը, տեղապահ՛ Խաչո

Հակոբյանը: Կազմակերպվում են հանգանակություններ Ախալցխայի բոլոր գյուղերում, անգամ թուրքական գյուղերում:

233

Խաչատուր Հակոբյանը պատմում է. ««Չկար գյուղ, որ չմասնակցեր եկեղեցու շինարարության հանգանակությանը: Ես ու Աղանիկենց Ավետիսը գնացինք Ուղե, Աբալ, Բոլաջուր, Ինթելլա, Կոտես և այլ գյուղեր (Ատիգոլեի շրջան), բոլորն էլ արձագանքեցին այս մեծ ու սուրբ գործին: Սենք երկուսով մի շաբաթվա ընթաց­քում այղ գյուղերից հավաքեցինք 30 հատ ոչխար, 4 հատ մոզի, 25 ռուբլի փող: Փողը հանձնեցինք տեր Պողոս վարղապետին, իսկ ոչխարներն ու մոզիները ծախեցինք Ախալցխայի շուկայում, փողը հանձնեցինք եկեղեցու գանձարանը: Եկեղեցին կառուցվում էր համագյուղացիների անձնական հաշիվներով ե որոշ չափով Թիֆլիսի կաթոլիկ եկեղեցու օգնությամբ, որը կազմակերպում էին Եթերյանները: *

Այղ հուշամատյանում կա Վալե գյուղի եկեղեցու կողմից և առանձին անձանց կողմից, օրինակ, եկեղեցուն օգնել են մի մեծ գումարով (չափը չի գրած), մի այրի կին նվիրել է «բախճալու» կոչվող ոսկյա մատանի (քաշը չի գրած), (որղի չի ունեցել որդու բաժինը նվիրել է եկեղեցու շինարարությանը):

Մատանու տիրոջ մասին այսպես է գրված. ««Սատանին նվեր ենք ստացել Մարիամ Խանումից, նա մեծ Արբուն բաբոյի աղջիկն էր»:

Ծինուբանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քարը մեծ մասամբ բերված է գյուղի, շրջակա դաշտերի թմբերից, իսկ հիմնական քարը, անկյունաքարը, գմբեթի սյուները բերվել են Ծուղրութի քարհանքից: Քարը կտրում էին հույն վարպետները, որոնք ապրում էին Ծուղրութի մոտ գտնվող Միքելծմիտւս գյուղում Նրանք շատ լավ վարպետներ էին, քարը տաշում էին երկաթե կացիններով, որը կոչվում էր ծերի, կամ տարադ:

Մեծ սյունաքարերը բերելու համար լծում էին մի քանի զույգ գոմեշներ: Շինարարական կիրը սայլերով բերում էին Բորժոմից, իսկ մինչև Բորժոմ բերում էին Սուրամից' գնացքով:

ԻՆՉՊԻՍԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ ԿԱՆ ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ

ԵՎ ՈՎՔԵՐ ԵՆ ՆՎԻՐԵԼ

1. «Լուրտակույս» - Անարատություն կոչվող արձանը տեղադրված է եկեղեցու մուտքի ձախ կողմում, արձանների համար պատրաստված անկյունում՜ «Լուրտակույս» արձանիկը զարդարված է գունավոր էլեկտրամոմերով, գլխին դրված է գույնզգույն էլեկտրամոմերով պսակ՜ Եկեղեցի մտնելիս անմիջապես ուշադրություն է դարնում այդ արձանիկը որը պատրաստված է առաջնակարգ գիպսի շաղախից: Նրա բարձրությունը 110 սմ է, գեղեցիկ է, նայելիս զգում ես, թե կենդանի աղջնակ է' իր հոյակապ դեմքով: Արձանը դրված է իր չափից քիչ մեծ, գեղեցիկ գրպսե շրջանակով պատրաստած խորանի մեջ: Պաւրարագի ժամերին, բացի էլեկտրամոմերից վառվում են երկու 1,20 սմ շարատամների վրա ամրացված հաստ մու1երը, որոնք արձանին տալիս է շքեղություն:

234

Այս պատմական հոյակապ արձանը քանդակված է Կոստանդնուպոլսում' 1890 թվականին:

Ո°վ է նվիրել այս գեղեցիկ հուշարձանը:Ծինուբան գյուղում ծնված. Խաշոււր գյուղում հարս գնացած Յադո-Պոտոյի

ու Յաղո-Մկոյի մայրը' ՛կերոնը, որին համագյուղացիները փաղաքշորեն տալիս էին երկրորդ անունը Վերոն Խաս, ծնվել է 1865 թվականին Ծինուբան գյուղում, արծաթաշենցի Սուրբ Սերոբյանի ընտանիքում: Վերոն Խասի հայրը իր աղջկա օժիտի դիմաց նվիրում է 2 հեկտար հողամաս: ժամւսնակ անց հորեղբայրը չի թողնում այղ հողամասը մշակել: Վերոն Խասը ստիպված այս հողամասը ծախում է հորեղբորը ե ստացած գումարով ցանկանում է մի որնէ իր նվիրել գյուղի եկեղեցուն՜ Ալաստան գյուղի (Ախալքալաքի շրջան) իրենց բարեկամներից մեկի միջոցով Ստամբուլից բերում են այղ արձանիկը, որը նվիրում է գյուղի ս. Աստվածածին եկեղեցուն:

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ԵՐԿՈՒ ՄԱՏՈՒՌՆԵՐԸ

Խաչատուր Սերոբյանը զրուցելով գյուղի մեծահասակների հետ, առւսնձ- նապես Արմենակ (Սրապիոն) Սարգսյանի հետ, իմացել ու ինձ տեղեկացրել է մեր համայնքի երկու սրբավայրերի' մաւրուռների մասին, որոնք ունեն հետեյւսլ պատմությունը:

Մոտավորապես 1914-16 թվականներին, 1փն համաշխարհայինի դժվարին տարիներին, գարնան U ամռան ամիսներին երեխաները շատ էին օգտվում մարդկանց կողմից ուտելի խոտերից ե ահա. երկու աղջնակ գնում են Քայրեզների ծոր կոչվող վայրում «բուտբուտ» խոտաբույս ուտելու: Սեկի անունը Եվա էր, մյուսինը' Վերոն, հետագայում կույս Վերոն անվանեցին: երանք տեսնում են մի սիրուն աղավնու, որը թռչկոտելով մտնում է մասուրի փշի տակ: Աղջիկներն ուզում են բռնել աղավնուն, բայց չեն կարողանում: Գալով տուն պատմում են մայրիկներին ու համագյուղացիներին՜ Երկու օր հետո Վերոնը երազ է ւրեսնում. որ այղ մասուրի փշի տակ կա մի մատուռ՛ աղավնին մեջը նստած ժամանակ է անցնում, աղջիկները ամուսնանում են, Վերոնը Ծուղրութ գյուղի բնակիչ Վասոյի հետ, իսկ Եսխանենց Եվան ամուսնացավ Ալաստաս Պատերազմի ավարտից հետո համագյուղացիները որոշում են կառուցել Վերոնի տեսած մատուռը: Եվ այսպես հիմնաղրվեց Ծինուբանի նոր սրբավայրը, որտեղ շատ կողմերից գալիս էին ուխտավորներ ե կատարում իրենց ուխտը: Այղ գեղեցիկ մատուռը մի քանի անգամ ենթարկվեց քանդման, բայց հավատացյալների բուռն սերը կոտրեց կոմունիստների «երկաթյա» կամքը և մատուռը մնաց որպես ժողովրդի սիրելի սրբավայրը Ամեն օր կարող ես տեսնել մատուռ հաճախողների Մատուռի կառուցումը սկսել են 1919 թ. և ավարտել 1924 թվականին:

235

ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՏՈՒՌՆ ՈՒՆԻ ՆՈՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Գյուղի դիմաց, «Փորածներ» կոչվող վայրում, դեպի քաղաք գնացող ճանապարհի կողքին մի քարաժայռի վրա շինեցին մի փոքրիկ քողտիկ: Կառույցի հեղինակն է Մանաս Գրիգորյանը: 1984 fa. նա հոր տնից' Ծինուբանից, գնում էր Վալեի իր նորակառույց տուն: Հասնելով այդ վայրը, իր առջև հայտնվում է մի սպիտակ զգեստով կին, Մանասը մինչև ուզում է հարցնել, թե սա ի՞նչ երևույթ է, սպիտակազգեստ կինը անհետանում է: Դրանից հետո, նույն տեղում, հայտնվում է մի ուրիշ կին' սև հագուստներով: Գյուղից վերադարձող տաքսու վարորդը առաջարկում է այղ կնոջը նստել մեքենան, կինը հրաժարվում է և շարունակում ճանապարհն ու անհետանում:

1985 թվականին այդ նույն տեղում հայտնվում է այդ սև զգեստով կինը' ավտովարորդ Մաքսիմ Գրիգորյանին, Մաքսիմը մինչև պատրաստվում է հարցնել այդ կնոջ ով լինելը, նա անհետանում է: Որոշ ժամանակ անց այդ ճանապարհով անցնում է Փոքր պամաճեցի Թագուշը և նույնպես նկատում է մի քանի անսովոր երևույթներ: Վախեցած հայտնում է համագյուղացիներին: Սնդիկի տղա Մինասը որոշում է տախտակներով մի փոքրիկ սրբավայր կառուցել: Հետագայում գյուղացիների օգնությամբ կառուցեցին մի հիմնավոր մատուռ, որը հանդիսացավ հավատացյալների ամենօրյա սրբավայրը

1936 թ գյուղում կառուցվեց առաջին պետական փուռը: Առաջին հացթուխը դարձավ ախալցխացի Փւսնցո Մկո Իգիթխանյանը, այդ փուռը Խելառօղլենց կալի դիմացն էր: Հետո կառուցեցին երկրորդ փուռը՛ Եսիանենց տան կողքին, որը գործեց մինչև 1988 թվականը, հիմա ավերակ է, չի գործում:

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆ

Երկար տասնամյակներ եկեղեցին գտնվում էր անմխիթար վիճակում. Մոռացության էին մատնվել պատմական հին հուշարձանները, եկեղեցիներն ու անցյալի մեծ ու փոքր մասունքները տարիների ըեթացքում, կամաց-կամաց փչանում ու ոչնչանում էին:

Ծինուբանի ս. Աստվածածին եկեղեցին Ախալցխայի շրջանի ամենանոր եկեղեցին է: Ներս մտնելիս միանգամից կզգաս այդ շինության' 20-րդ դարի կառույցներին նմանությունը, եկեղեցու լուսամուտները, ներսում խորանի գեղեցիկ ձևավորումը, սրբապատկերների հերթական շարանը, որոնք լավ պատկերացում են տալիս Հիսուս Քրիստոսի չարչարանքների, սկզբի ու վերջի մասին: Նրա «Հրաշալի պատկերք» կոչվող սրբապատկերները, փայտից պատրաստած ճաղասյուներ և շատ ուրիշ հետաքրքրություններ քո մեջ առաջացնում են մի հրճվանք անցյալի վարպետների հմտությունների ու արվեստի մնայուն գեղեցկության մասին:

Մետ եկեղեցին գործեց մինչև 1936 թվականը, նրա վերջին քահանան' տեր Սիմոն Խաչատուրյանը, հրաժեշտ տալով ասաց. «Սիրելի հավատացյալներ, թեպետ եկեղեցին փակվում է. բայց չմոռանաք մեր հավատը»236

1937 թվականին եկեղեցին վերածեցին պահեստի, քանդեցին այն, ինչ պահեստի համար անհրաժեշտ չէր. Պատրաստեցին ամբարներ ու օգոստոս ամսին կոլխոզի կալի հացը լցրեցին այդ ամբարները: Նախւսգահ Մկրտիչ Հովհւսննիսյանը և կոմերիտկազմակերպության ղեկավարներ Մարգիս Գրիգոր- յանը, Կարապետ Թռրոսյանը հաճոյանալով գյուղխորհրդի նախագահ Սամվել Մուրադխանյանին, քայլում էին հպարտորեն, նւսխագահի հրամաններն ի կատար ածելու համար:

Սակայն հավատացյւսլ հասարակությունը, ւսռանձնապես մեծահասակները, կուլ չգնացին այդ հախուռն ու անմարդկային որոշմանը: Մի շաբաթ հետո կոտրեցին եկեղեցի-պահեստի դուռը ե ամբողջ գյուղով հացը տեղափոխեցին նախօրոք պատրաստված' Պողոս Գրիգորյանի տան վերնահարկը Այդ մասին միանգամից հայտնեցին շրջանի ղեկավարությանը, նրանք եկան, բայց ժողովրդի կամքը չկարողացան կոտրել:

Հավատացյալ գյուղացիները հաղթեցին, եկեղեցին երկու օրվա ընթացքում մաքրվեց, լվացվեց ե ընդունեց իր նախկին տեսքը:

Անցան տարիներ, սակայն եկեղեցին մնաց անմխիթար վիճակում Համագյու­ղացիներն ուզում էին վերանորոգել նրա երկաթե տանիքը, փոխել դռներն ու լուսամուտների շրջանակները, բայց գյուղի «ակտիվները» ամեն կերպ արգե­լակում էին այդ սուրբ օջախի վերանորոգմանը: (Հիմա դրանք շաբաթը մեկ անգամ գնում են եկեղեցի, ամաչելով մտնում քահանայի առանձնախցիկը, խոստովանվում ե ժողովրդի ներկայությամբ սրբություն են առնում: Հետաքրքիր է' նրանք զգո՞ւմ են իրենց արածները):

Անցավ Աս մի քանի տարի, փոխվեց ամեն ինչ. մարդկային խիղճը մտավ ուժի մեջ, ժողովուրդը քւսջալերվեց ու լծվեց սրբավայրերի վերանորոգման գործին: Այլևս վախ չկար:

1980 թվականին եկեղեցու գմբեթը վերանորոգեցին, գմբեթի տւսնիքի տակից գտան մի շիշ, որի մեջ դրված էր գմբեթի կառուցողների ազգանունները: Վերա­նորոգողներ Ալեքսանյան Հարությունը, Գրիգորյան Խաչիկը, Պողոսյան Մկրտիչը. Եսայան Շալիկոն, Եսայան Արտուշը մի նոր շշի մեջ դրին իրենց ազգանուններով թուղթը, գյուղի նորությունների մասին տեղեկություններ և փակեցին: Եկեղեցու տանիքը վերանորոգեցին 1969 թվականիս, իսկ գմբեթի վրայից հանեցին ծռված խաչը, զոդեցին ու նորից տե^ը դրին.

Խաչի զոդումը կատարեց Խաչատուր Գրիգորյանը: Եկեղեցու էլեկտրական լամպերի ու ամբողջ լուսավորության գործը կատարել է Հովհաննես Հակոբի Ալեքսանյանը:

1. Եկեղեցու առաջին զանգը նվիրել է Տեփանենց տոհմըԵրկրորդ զանգի համար փող հատկացրեց (հարյուր հազար ռուբլի) համա­

գյուղացի Հովհաննես Պետրոսի Հովհաննիսյանը, որն ապրում է Երևանում, սակայն վարդապետը Լեհաստանից այդպես էլ չբերեց

2. Եկեղեցում կա 7 հատ ջահ. որոնցից 2-ն ունեն հին պատմություն, որոնք կոչվում են մեծ ու փոքր ջահեր Մեծ ջահը նվիրել է Համբոին Փեփիկ մորքուրը

237

եա չի ունեցել երեխաներ, ամուսնու մահից հէպտ, 1924 թվականին Թիֆլիսից բերում է այդ մեծ ջւսհը և նվիրում գյուղի եկեղեցուն: Ջահը առաջ մոմակալներով էր, հիմա էլեկտրամոմերով: Նրա վրայի խաչը թեք է, նման է ռուսական ջահերի խաչերին, դրա համար համագյուղացիներն ասում են «ռուսի ջահ»: Փոքր ջահը նվիրել են Ամջանենք (Բալասանյանները) 1926 թվականին: Այդ նվերը բերված է Ռոստով քաղաքից, թե Աստրախանից: Մնացած հինգ ջահերը բերված են Թբիլիսիից' եկեղեցու հաշվին: Գնել են եկեղեցու ժամկոչ (աթոռակալ) Մկրտիչ Պողոսի Պողոսյանը ն Վարդգես Մկրտչի Թորոսյանը:

3. Եկեղեցու սկզբնազանգը նվիրել է Տեփանենց տոհմը 1908 թվականին, բէտված է Կարսից:

4. «Հրաշալի պատկերք» կոչվող սրբապատկերը նվիրել են Օվակենց Մուրադ ե Հովհաննես եղբայրները:

5. էրզրումից գաղթի ժամանակ գյուղացիները չէին կարոդ շատ շարժական գույք բերել հետները: Նրանց բէտածը հիմնականում եղել է ճանապարհի ուտելիք ե անկողին: Աթայենց Սաթոս-Քեին, որ նշանակված էր կարակեպակցիների ավագ, ունեցել է մի սայլ ավելի, որում կարողացել են բերել իրենց տան իրեղենները, որոնց հետ նաև Ակոյենց ե Տուտենց որոշ մասունքներ: Այդ մասունքներից մեկը, որը նույնպես կոչվում է «Հրաշալի պատկերք», բերել են Ակայենք, Ակոյենց և Տուտենց հետ միասին:

Նրանում պատկերված է Հայր Օսեւիը, գառն Աստծո, Աստվւսծածինը, Որդին ուսին, որն արդեն 165 տարի է պահվում է մեր եկեղեցում՜

Վերոհիշյալ տեղեկություններն ստացա համագյուղացի Խաչատուր Պողոսի Սերոբյանից' 1995 թվականի հունիսի 9֊ին:

Ինչպես տեսնում եք, Խաչատուր Սերոբյանը մեծ լումա ունի այս մեր աշխատության մեջ, գյուղի հին ե նոր տեղեկությունները խնամքով գրել ու իմ ուշադրությանն է հանձնել՛ աշխատանքս ճշմարտացնելու համար:

Խաչատուրը երկար տարիներ աշխատել է գյուղի հաշվապահ, իր հաշվապահի գրասենյակը ոչ միայն գործնական աշխատանքի սենյակ էր, նաև զրուցավայր Գյուղի տարեց մարդիկ հավաքվում էին Խաչատուրի մոտ և իրենց քաղցրահամ զրույցներով հիշում իրենց անցյալը, իրենց նախկին հայրենիքը, գյուղի անցյալն ու ներկան: Խաչատուրը Հայրենական պաւրերազմի վետերան է, 1-ին կարգի հաշմանդւսմ. նա իր աջ ոտքը ծնկից վերև կորցրել է 1944 թվականի ամռանը' ինքնաթիռից դեսանտ իջնելու ժամանակ, բուժվել է Կրասնողարի թիկունքային հիվանդանոցում և 1945 թվականին զորացրվել է ու վերադարձել տուն:

Գյուղի տարեց մարդկանց պատմածները որոշ չափով գրանցել է իր հուշամատյանում, իսկ որոշ մասն էլ բանավոր պահել է մտքում: Իհարկե, նա այն ժամանւսկ չէր կարող երագել ու ազատություն տալ իր մտքերին, ժամա­նակներն էին այդպես պահանջում, իսկ հիմա, երբ խոսքի ազատություն է,

238

մտքի ու գիտելիքների ազատ արտահայտության ժամանակներ են, ամեն լավը, ամեն գեղեցիկը կարելի է գրել ու պատմությունը հանձնել մեր ապագա սե­րունդներին. դարձնել նրանց սեփականությունը: Ըստ Խաչատուր Սերոբյանի (ծնված 1921 թ.) տված տեղեկությունների, այս պատմական հուշերը իմւսցելէ'

1. Աթայենց Արշակ ապարից. Աթայենց Արսեն ապարից, Թորոսյան Կիկոլից (Սենկոել), Եղառենց Էսայից, Սիմոն տացուից, Ակոյենց Օվակ տացուից, Անայենց Սկո տացուից ե այլոնցից:

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՆՈՐ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՑԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐՈՒՄԸ

Ծինուբանի հին գերեզմանատունը հիմնադրվել է 1830 թվականին, երբ Էրզրումի վիլայեթից գաղթականները եկան ե բնակություն հաստատեցին Ծինու- բան գյուղում: Հին գերեզմանոցի կենտրոնում կա մի սալորի ծառ ըստ մեր գյուղի ծեր մարդկանց տված տեղեկությունների, այդ ծառը կար ե զարմանալի է, որ մինչն այսօր էլ կա: Երկար ժամանակ այդ հին գերեզմանոցը ցւսնկապատ- ված չէր. ուղղակի գյուղացիները չունեին հնարավորություն ցանկապատելու: Վերջապես 1947 թվականին գյուղի նախագահ Սեխակ Պիճիկյանը որոշեց գերեզ­մանատունը ցանկապաւրել, քանի որ գերեզմանատունը դարձել էր արոտավայր

Սեկ անգամ նախագահ Սեխակը ինձ հւււրցրեց. «Ի՞նչ կասեք այդ գործը իրագործելու համար», ես խորհուրդ տվեցի աշխատանքները կազմակերպել գյուղացիների անձնական անվարձ աշխատանքի հաշվին, իսկ ցանկապատման փշալարերը ե փայտյա սյուները' տնտեսության հաշվին Այդ մտքին արձագանքեց ամբողջ գյուղը: Սարը խոտ քաղելու ժամանակ ծանոթացանք «շապանիբել» կոչվող 6-րղ զինվորական ուղեկալի հրամանատարի հետ և կազմակերպվեց փշալարի գործը, նրանք այդ փշալարից շատ ունեին: Փայտյա սյուները բերվեցին Նիժկոլայից և շատ կարճ ժամանակամիջոցում ցանկապատը պատրաստ էր:

Անցավ մի քանի տասնամյակ, ժողովուրդը մտահոգված էր նոր գերեզմանա­տուն ունենալու հարցով. Պւսւրճառներ կային այդ մտահոգության համար Նախ գերեզմանատան տեղերն սպառվել էին, տարածքը համալրվել էր և նոր «հյուրեր» ընդունելու հնարավորություն չուներ, այն լայնացնելու համար տարածություն չկար: Գյուղացիները որոշեցին ունենալ նոր գերեզմանատուն: Գերռզմանատան տէշդի համար շատ վիճւսբանություններ եղան, բայց հաղթեցին' Շալիկո Եսայանը, Մարտուշ Ալեքսանյանը, Սկրտիչ Պողոսյանը, Արտաշ Ալեքսանյանի խումբը ե հարմար գտան գյուղի դիմացի երկու հեկտար ոչ վարելահող տարածությունը հատկացնել նոր գերեզմանատան համար, այդ մտքին համաձայնեցին նաե գյուղի նախագահ Սերյոժա Սարգարյանը ե գյուղի վարչության անդամները:

Նոր գերեզմանատան բացումը համընկավ երկու հանգուցյալների թաղման հետ մեկը Սարգոզ Հարությունի Սելքոնյանն էր' 25 տարեկան, մյուսը՜ Հակոբ Քերոբն Սերոբյանն էր' 70 տարեկան: 1964 թվականի մայիսի 3-ն էր Երկու

239

հանգուցյալներին թաղեցին մի օրում, հոգեբաժին հացը նույնպես միասին տվեցին:

Երկու տարի անց, գերեզմանատունը ցանկապատվեց երկաթյա ցանցով ե երկաթյա ձողերով: Այդ աշխատանքում մեծ լումա ունի եկեղեցական ավագ աթոռակալ Սկրտիչ Պողոսի Պողոսյանը, ծնված 1897 թվականին:

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ԳՅՈՒՂԻ ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑ ՀՈՒՇԱԿՈԹՈՂԸ

Ըստ կառավարության որոշման ե ժոդովուրդների ցանկության, 1968 թվականից մեր կողմերում սկսվեց հուշակոթողների կառուցումը ի հավերժացում ՍԵծ հայրենականում զոհված զինվորներին:

Համայնքն այդ պատվարժան կառույցի աշխատանքն սկսեց 1988 թվականի գարնանից Հուշարձան կոթողի կառուցման տեղի մասին երկար վիճեցին համագյուղացիները, կազմվեցին խմբեր, ժողովուրդը մեկ անցնում էր մի խմբի կողմը, մեկ մյուսի կողմը: Եվ վերջապես համաժողովրդականություն վայելող տեղը, որ հիմա կառուցված է, հաստատվեց բոլորի կողմից:

Գյուղը հուշակոթողը պետք է կառուցեր իր անձնական հաշիվներով, պետու­թյունից ոչ մի օգնություն չկար, ամեն ինչը գնվում էր շուկայից: Սկզբում հավա­քեցին 100-ական ռուբլի յուրաքանչյուր ընտանիքից, հետո ծախսը շատ լինելու պատճառով ավելացրին նորից 50-ական ռուբլի.

Այն ժամանակվա փողի արժողությամբ լրիվ բավարար էր:Աշխատանքին մասնակցում էին ամբողջ գյուղով, անշահախնդիր աշխատում

էին բոլորը, բայց կային ավելի շատ աշխատողներ, ավելի շատ մտածողներ այդ կառույցի լավ կազմակերպման ե հաջող ավարտի համար: Ես հետաքրքրվում էի, թե ինչպես է ընթանում այդ արժանահիշատակ աշխատանքը, յուրանքւսնչ- յուրն ուզում էր, որ իրեն ավելի շատ տեսնեին այդ աշխատավայրում, ինքն ավելի մեծ լումա դնի այդ մեծ գործին:

Վերջապես 1990 թվականի մայիսի 9-ին՜ Հաղթանակի օրվա առթիվ, Ծինու- բանի համայնքի բոլոր գյուղացիները, հարևան համայնքներից ժամանածների, մոտիկների ե շրջանից եկած ղեկավարների ներկայությամբ բացեցին հուշարձան- կոթողը, որի դամբարանաքարի վրա կանգնեցված է հաղթող զինվորի արձանը՛ ավտոմատը ձեռքին.

Հուշարձանի բացումից մի շաբաթ առաջ մեր տուն եկավ Վարդգես Թորոս- յանը, առ այն մասին, որ ես դամբարանի (հուշարձանի) բացման ժամանակ ելույթ ունենամ Ես սիրով համաձայնվեցի և սկսեցի գրել մի դամբանաճառ: Մայիսի 8-ին ես մոտեցա Վարդգեսին ե հպարտորեն ասացի. «Զեկուցումս պատրաստ է»: եա ոչինչ չասաց ե գլխով հավանության նշան արեց:

Առավոտյան ժամը 10-ին սկսվեց հուշակոթողի բացման արարողությունը՛ Բացման խոսքը տրվեց գյուղխորհրդի նախագահ Խաչիկ Խաչատրյանին:

Հետո խոսքը տրվեց առաջին զեկուցողին՛' Պողոս Մկրտչի Պողոսյանին:

240

Մոտենում էին բարձրախոսին այն կանայք, որոնց ամուսինները կամ որդիները զոհվել էին:

Մի այրի կին հետնյալ խոսքերն ասաց. «Ինչքան լավ կլիներ, որ գազան Հիտլերը չծնվեր, ինչքան լավ կլիներ, որ կռիվ չլիներ, մենք էլ այսպես ջահել- ջահել առանց ամուսին չէինք մնա»:

Եվ իսկապես' ի՞նչ մեղք ուներ այդ խեղճ կինը, ում էր ինչ արել, աշխատել, արարել ու ապրել էր, չէր հասկանում քաղաքականությունից, նրա քաղա­քականությունը իր ընտանիքն էր, իր ամուսինը, իր բալիկները: Քանի՜-քանիսը կան: Միլիոններ-միլիոններ:

Լինելով աշխատանքի ղեկավար, իր ուժերի լրիվ լարումով է աշխատել, նա մասնակցել է ոչ միայն ղեկավարման գործին, այլ անձամբ մասնակցել է բոլոր կարգի աշխատանքներին: Երբ շինաքար էին բերում հուշարձանի կա­ռույցի համար, իր մեքենայով հասցնում էր քարը վարպետներին:

Դամբարանաքարերը կտրած են Ծուղրութի քարահանքից, որին մեծ լումա ունի քար կտրող Սեղրակ էլբակյանը, որը Հովհաննեսի հետ չափում ու կտրում էին դամբարանասալերը:

Մեծ աշխատանք է կատարել ցեմենտի ու ավազի մատուցման գործում ավտովարորդ Հակոբ Հաբեթի Պոդոսյանը, նա Վալեից մոտավորապես 50 տոննա ցեմենտ է հասցրել շինարարությանը:

Գյուղից դեպի հուշակոթողի շինհրապարակ էր հասցված էլեկտրական լույս, դրա բոլոր աշխատւսնքում մեծ լումա ունի Հովհաննես Ալեքսանյանը: Երկաթյա խողովակներից պատրաստված էլեկտրասյունը մեծ դժվարությամբ բերվել էր Փխերո գյուղից:

Զինվորի արձանը քանղակել է Փոքր Պամաճի բնակիչ Բաբոյան Ռուբենը, այղ աշխատանքում նույնպես մեծ օգնություն է ցույց ավել նույն Հ Ալեքսանյանը

Հուշարձանի առաջ կառուցված է հոյակապ ջրավազան որը Ծինուբանի պատմության մեջ առաջին ջրավազանն է: Ամռան ամիսներին երեխաները լողանում և հանգստանում էին այդտեղ:

Հուշարձանի մուտքի մոտ կառուցված է հուշաղբյուր:Աղբյուրի կառուցումը վարպետ Վարղգես Թորոսյանինն է, որը երեք

կողմերում, քարի վրա քւսնղակել է աղջիկ' ծաղիկը ձեռքին:Հուշարձանի կառուցման աշխատանքներին մասնակցել է ամբողջ գյուղը,

բայց կային առանձին մարդիկ, որոնք մեծ լումա ունեն այղ մեծ գործում1. Ալեքսանյան Հովհաննես Հակոբի - աշխղեկ2. Ալեքսանյան Արտաշ Արշակի - պատշար3. Պետրոսյան Հարություն Պետրոսի4. Գրիգորյան Վահան Պոդոսի5. Սերոբյան Սելքոն Հակոբի 6 Պողոսյան Հակոբ Հաբեթի7. Թորոսյան Վարղգես Սկրտչի 8 Եսայան Պողոս Սկրտչի

241

9 UbpnpjLuCi Հովհաննես Հարությունի10. UbpnpjiuO Խաչատուր Պողոսի11. Սիքայելյան Իվան Սեդրակի12. Թորոսյան Կարապետ Թորոսի13. Պողոտան Սեդրակ ՍարգսիՇատ-շատերի անուները կարելի է հիշատակել, համարյա բոլորն էլ իրենց

անբասիր աշխատանքով կառուցեցին և պատմությանն ու սերունդներին հանձնեցին մեր գյուղի հոյակապ հուշարձան֊կոթողը, որը կմնա որպես հիշատակ մեր գյուղից զոհված նահատակների սուրբ անունները հիշելու ու չմոռանալու:

Հուշարձանի կառույցին մեծ լումա ունի նաև գյուղատնտես Սերգեյ Նահւս- պետյանը, որը համարյա միշտ եղել է այդ կառույցի աշխատավայրում, տնօրեն Նիկոլայ Արամյանը, հաշվապահ Գասպարյանը:

Փառք ու պատիվ բոլորին:Հավերժ հիշատակ պատերազմում զոհվածներին:

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՃԱՆԱՉՎԱԾ ՄԱՐԴԻԿ

1. Ամերիկյան Հովհաննես Հովհաննեսի - ծնված 1836 թվին, մասնագիտու­թյամբ անվանի դերասան, Թիֆլիսի եերսիսյան դպրոցը ավարտած, Կ. Պոլսի, Թիֆլիսի, Թեոդոսիայի, Նոր Նախիջևանի և այլ հայկական վայրերի անզուգական դերասան: Մահացել է 1876 թ. Թիֆլիսում, ինքնասպան է եղել:

2. Ալեքսանյան Մկրտիչ Հակոբի - ծնված 1886 թ , 1907 թ գյուղի քահանա տեր-Եթերյանի միջնորդությամբ գնում է Թբիլիսի և մտնում սովորելու Ներսիսյան դպրոցի տնտեսագիւրական բաժինը, ավարտելով դասընթացը զբաղվում է առևտրով և վաստակում մեծահարուստ առևտրականի անուն: Նրա տղան' Հակոբ Սկրտչի Ալեքսանյանը, ավարտել է Թբիլիսիի պոլիտեխնիկական ինստիտուտը և ստացել լեռնային ինժեների որակավորում: 1937-38 թթ. հախուռն տարիներին քննադատվում է որպես «տրոցկիստ» և աքսորվում: Մահացել է աքսորում:

3. Հակոբյան Հակոբ Խաչատուրի, ծնված 1894 թ.: 1923 թվականին իր նախաձեռնությամբ Հարություն Իգիթխանյանի և Հովհաննես Սրապյանի հետ գնում է Թիֆլիս և երեք արկղ անասնադեղ բերում' անասուններին «չումայից» փրկելու համար: Բացի դրանից, ակտիվ մասնակցություն է ունեցել գյուղի կուլ- տուրւսկան շինարարության աշխատանքներին:

4 Հովհաննիսյան Մկրտիչ Գրիգորի, ծնված 1910 թ. Գյուղի կոլտնտեսության առաջին նախագահը: Զոհվել է պատերազմում:

5. Գրիգոր յան Պողոս Հակոբի, ծնված 1910 թ.: Գյուղի առաջին հաշվապահը6. Պողոտան Մկրտիչ Պողոսի, ծնված 1897 թ. անվանի որմնադիր, պատ

շարելու անզուգական վարպետ, եկեղեցու մշտական հովանավոր-տնօրեն, գյուղի միջհարևանային համերաշխության իսկական մունետիկ:

7 Սրապյան Պողոս Աբրահամի. ծնված 1890 թ.. ճանապարհաշինության

2 4 2

անվանի վարպետ, իր ժամանակի կարդացած, քաղաքականությունից հատակացող և համաժողովրդականություն վայելող «Սողո-պոլոն»

8. Թորոսյան Մկրտիչ Ավետիսի, ծնված 1Ց97թ.: Անզուգական վարպետ: Փայտամշակման գերազանց գիտակ, «խնոցի» կոչվող կաթից յուղահան սարքի լավ վարպեւր:

9. Թորոսյան Սաթոս Քեի, ծնված 1802 թ.: Ծնված էրզրումի վիլայեթի Կարակեպակ գյուղում: Նա գաղթի ղեկավարության կողմից նշանակվել է կարակեպակցիների, արծաթեցիների և կամպուռցիների առաջնորդ: Մահացել է 1840 թվականին:

10. Թորոսյան Մանաս Արսենի, ծնված 1919 թ : Գյուղի առաջին գյուղատնտես՛ բարձրագույն կրթությամբ:

11. Սերոբյան Խաչատուր Պոդոսի, ծնված 1921 թ.: Հայրենական պատերազմի մասնակից. 1-ին կարգի հաշմանդամ, կորցրել է աջ ոտքը, երկար տարիներ աշխատել է կոլտնտեսության ե միասնական սովխոզտնտեսության հաշվապահ, համեստ ու քաղաքավարի աշխատող:

12. Սարգարյան Հակոբ Մուրադի, ծնված 1889 թ.: Գյուղի անգրագիտության վերացման առաջին վարժապետ, գրքասեր և քաղաքականության լավ գիտակ

13. Հակոբյան Օվակ Խաչատուրի, ծնված 1899 թ: Սովորել է Վւսլեի տարրւս- կանի հայկական բաժինում, ցանկացել է դառնալ քահանա, սակայն հեղա­փոխությունը խանգարել է: Մինչև իր կյանքի վերջը' 1985 թվականը, աշխա- ւրել է եկեղեցու ավագ տիրացու, նա նաև լավ որմնադիր էր

14 Սարգարյան Մկրտիչ Հովհաննեսի, ծնված 1925 թ., համեստ, աշխատա­սեր. գործունյա, գյուղում հեղինակավոր անձնավորություն

15 Թորոսյան Վարդգես Սկրտչի, ծնված 1981 թ , անզուգական վարպետ բառիս բուն իմաստով: Հաճելի կահույք պատրաստող, փայտամշակման գործիք­ների իսկական վարպետ: Բացի փայտից, ներկերի, գույների ներդաշնակության վարպետ, քարե ե փայտե արձանիկների վարպետ, մահացավ աշխատանքի ժամին, սրտի պայթյունից:

16. Ալեքսանյան Արտաշ Արշակի. ծնված 1928 թ., համեստ, մարդամուր. աշխատասեր, լավ ընտւսնիքւստեր, որմնադիր, հեղինակավոր մարդ և կրթություն սիրող անձնավորություն

17. Հակոբյան Հովհաննես Հակոբի ծնված 1925 թ., աշխաւրասեր համեստ, գիտության ու կրթության խորը գիտակ, տեխնիկակւսն գիտությունների թեկնա­ծու, վաստակավոր ինժեներ. Քութայիսի ավտոմոբիլային գործարանի կոնստրուկ­տորական բաժնի վարիչ: Ընդհանուր քաղաքականությունից հասկացող ու կողմնորոշվող: Մահացավ 1989 թ. Քութայիսում, թաղված է Ծինուբանի գերեզ­մանոցում:

18. Պողոսյան Պողոս Սկրտչի, ծնված 1938 թ., ավարտել է Երևանի անասնա- բուծական-անասնաբուժական ինստիտոււրը. ստացել անասնաբույժի որակա­վորում: Աշխատել է Հայաստանի Ստեւիանավանի, Մարալիկի շրջանների գյու­ղերում' որպես անասնաբույժ:

243

60-ական թվականների վերջերից աշխատում է հայրենի գյուղերում' որպես անասնաբույժ: Գիտակ ու գրագետ անձնավորություն է, հեղինակավոր, ինտե­լիգենտ, մարդամոտ:

19 Պիճիկյան Լքկրտիչ Միքայելի, ծնված 1954 թ., միջնակարգն ավարտել է հայրենի գյուղում, ուսումը շարունակել է Ուլյանովսկ քաղաքում: Ավարտել է Ուլյանովսկի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի ավտոմեխանիկայի բաժինը: Հետագայում զբաղվել է գիտական աշխատանքով, ստացել է տեխնիկական գիտությունների թեկնածուի կոչում: Աշխատում է Դիմիտրովգրաղի ավտոկոնս- տրուկցիաների բաժնի վարիչ, տնօրեն:

20. Պիճիկյան Պետրոս Միքայելի, ծնված 1956 թ., ապրում է Սոչի քաղաքում, ունի բարձրագույն կրթություն, Ռուսաստանի Պետական Դումայի (ներքին պալատի) անդամ է, ֆիրմայի տնօրեն:

21. Հակոբյան Մարգիս Հարությունի, ծնված 1960 թ., ավարտել է Վալե քադաքի 2-րդ միջնակւսրգ դպրոցը, 1977 թ , ընդունվել է Չիտա քաղաքի բժշկա­կան ինստիտուտի բուժական ֆակուլտետը: Ավարտելով ինստիտուտը, նշա­նակվում է աշխատանքի Չիտայի մարզի Պետրովսկ քաղաքի հիվանդանոցում' որպես վիրաբույժ: Հինգ տարի աշխատելուց հետո տեղւսփոխվել է Հայաս­տան ե աշխատանքի նշանակվել ակադեմիկ Սիքայելյանի անվան ինստի­տուտում որպես վիրաբույժ (լյարդի բաժին): Բժշկական գիտությունների թեկ­նածու է:

22 Հակոբյան Ռուբեն Հարությունի, ծնված 1964 թ , ավարտել է Վալե քա­ղաքի 3-րդ միջնակարգ հայկական դպրոցը, ընդունվել Չիտա քաղաքի բժշկական ինստիտուտի բուժֆակը՛ Ավարտելով ինստիտոււրը, նշանակվել է աշխատանքի Ուլան Ուդե քաղաքի քաղաքային հիվանդանոցում: Երկու տարի աշխատելուց հետո, Հայաստանում երկրաշարժից վիրավոր մանուկներին բուժական օգնություն հասցնելու նպատակով կամավոր անդամագրվում է բուժման խմբին ե աշխատանքի անցնում Վանաձորի հիվանդանոցում: Ավարտել է օրդինատուրան:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՄԵՐԻԿՅԱՆԸստ Հայակական մեծ հանրագիտարանի տեղեկությունների, Հովհաննես

Հովհաննեսի Ամերիկյանը ծնվել է 1836 թվականին. Ախալցխայի շրջանի հայկական Ծինուբան գյուղում:

ՈՐՎ է ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՄԵՐԻԿՅԱՆԸԵս շատ հարցուփորձ արեցի համագյուղացիներին ե ոչ մի հավաստի

տեղեկություն չիմացա, որևէ մեկը չհաստատեց որ Ամերիկյանը ծնվել է Ծինուբա- նում, գոնե չգտնվեց նրա ազգակիցներից որևէ մեկը Ընդհանրապես մեր գյուղում այդպիսի ազգանուն չկա:

Պերճ Պռոշյանի երկերի 7-րդ հատորում կա մի քանի նախադասություն հայ մեծանուն արտիստ Ամերիկյանի մասին:

244

Հովհաննես Ամերիկյանը հայ թատրոնի խոշոր դեմքերից մեկն է: Նա խաղացել է Թիֆլիսում և մեծ համբավ վաստակել հայ թատերասեր հասարակության կողմից: Հովհաննես Ամերիկյանի հայրը 1830 թվականի երզրումյան գաղթա­կաններից է: Նա եղել է որբ, դուրս գալով իրենց Կան գյուղից, կորցնում է իր համագյուղացիներին և ճանապարհին խառնվում է ծինուբանցիների քարավանին ու հասնում Ծինուբան, ուր ապրում է մի քանի տարի Սաթոս Քեի մոտ' որպես խզմաքար: Հովհաննեսի հոր անունը նույնպես Հովհաննես էր: Նա լուսավոր­չական էր: Հաճախակի էր գնում Ախալցխա' լուսավորչական եկեղեցում պատա­րագ լսելու ե խոստովանելու:

Արտաքինից սիրունատես ու հաղթանդամ Հովհաննեսին աչքաթող չի անում եկեղեցու քահանա տեր Պողոսը: Մի օր ժամերգությունից հետո իր մոտ է կանչում Հովհաննեսին ե զրուցում նրա հետ: Իմանալով, որ նա ծինուբանցի է և որբ ու անտուն, առաջարկում է ամուսնանալ իր աղջկա' Հեղինեի հետ (Հեդուշ): Հովհաննեսը համաձայնվում ու պսակվում է: Նորապսակները մի քանի տարի նորից ւսպրում են Ծինուբանում:

Երիտասարդ ամուսինների տանը ծնվում է նրանց առաջնեկը, նրան կնքում են ե անվանակոչում իր հայրական պապի անունով՜ Հովհաննես:

Ապագա թատերասերը օրերով լինում է քահանա պապի մոտ, շփվում քաղաքի երեխաների հետ ե սովորում գրել-կարդալ: Նկատի առնելով, որ փոքրիկ Օնիկը սեր ունի դեպի ուսումը, քահանա պապը նրան ուղարկում է Թիֆլիս' ուսումը շարունակելու Ներսիսյան դպրոցում: Հայրն ու մայրը թողնում են Ծինուբանը, իրենց մանչուկի հետ նույնպես տեղափոխվում Թիֆլիս:

Դեռ աշակերտ ժամանակ Ներսիսյան դպրոցում մասնակցում է աշակեր­տական թատրոններին ե իրեն դրսևորում որպես բնածին ձիրք ունեցող արտիս­տի: Հետո նրան հրավիրում են Թիֆլիսի քաղաքային թատրոնում խաղալու Միհրղատի ղերը: Հովհաննեսը գերազանց կատարում է այղ ղերը, հանդիսա­տեսները նրան անվանում են Միհրղատ:

Թիֆլիսում նրան գիտեին այղ անունով:Հովհաննեսը (Միհրդատը) շատ չարաճճի երեխա է եղել, մի անգամ ֆայտոնի

հետևից կախված գնալիս ընկնում է և կոտրում ոտքը և մնում է կաղ:Այս դեպքը նրան շատ էր կաշկանդում:Սի անգամ, 1876 թվականին, թատրոնից տուն վերադառնալիս, շատ բարկա­

ցած է լինում և ինքնասպանություն է գործում:

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԽԱԶ ՀԻՇԱՏԱԿԱՍՅՈՒՆԸ

1996 թվականի դեկտեմբերի 9-ին Ծինուբան հայկական համայնքում անցկացվեց Սուրբ Խաչ կոչվող հիշատակասյան բացումը: Համայնքի հավա­տացյալ հասարակայնությունը որոշում կայացրեց գյուղի դիմացի բարձունքի վրա կանգնեցնել մի փայտե խաչ, որի վրա ամրացված էր Հիսուս Քրիստոսի

245

խաչված արձանը, պատրաստված կաղնու փայտից, որի հեղինակն էր Թովմւսս Թորոսյանը (անվանի վարպետ Վարդգես Թորոսյանի որղին):

Կանգնեցրած փայտյա խաչի բարձրությունը 10 մետր էր: Այղ ծառափայտը ծինուբանցիները բերել էին Ջառալ կոչվող անտառամասից: Այղ մեծ ծառի բերման ե պատրաստման գործում մեծ լումա ունի ամբողջ գյուղը, բայց իրենց անբասիր աշխատանքով աչքի ընկան եկեղեցու տնօրեն Աարգիս Աղանիկյանը, Հովհաննես Հակոբյանը, Եղիշ Պողոսյանը, Կարապետ Եսայանը, Հովհաննես Ալեքսանյանը, Մարտիրոս Պետրոսյանը, Հակոբ Պողոսյանը, Տիգրան Հակոբյանը ե շատ ուրիշներ:

Սուրբ խաչի կանգնեցման խնդրի իրականացման գլխավոր գործը կատարել է մեծարգո վարդապետ էմմանուել Տապպաղյանը, որի սերն ու աշխատա­սիրությունն անսահման են:

Սուրբ խաչի հենասյունը 1,5 մետր շրջագծով ամրացվեց երկաթբետոնով: Հենասյան տակ դրվեց մի շիշ, որում տեղեկություններ են շինության մասին Այն կարդացվեց ե ժողովրդի հավանությամբ դրվեց շշի մեջ ու փակվեց:

1996 թվական

ԲՕՎԱՆԴԱԿՈ ԻԹՅ П ՒՆ

ՀԱՅՐԵՆԻ ԵԶԵՐՔԻ ՆՎԻՐՅԱԼԸ.......................................................................................... 3

ԱՌԱՋԱԲԱՆ.................................................................................... , ............. .................. 5

ՈՐՈՇ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՏՎԱԾԻ ԱՆՑՅԱԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ................................................... է

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷՐԶՐՈՒՄ-ԿԱՐԻՆԻ ԱՆՑՅԱԼԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

ՀԱՄԱՌՈՏ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԻ ՍԱՍԻՆ 11

1828-1829 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ. И

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՊՐՈՂ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՍԱՍԻՆ 20

Ի Ն Չ ԱԶԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷԻՆ ԱՊՐՈՒՄԱԽԱԼՑԽԱՅՈՒՄ ՄԻՆՉԵՎ ՄԵՐ ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԳԱՂԹԸ.............................................. 22

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԵՎ ԱԽԱԼՔԱԼԱՔԻ ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԳԱՂԹԸ...................................... 24

քքՎ ԷՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԸ................................

ԱԽԱԼՑԽԱ...................................................................................................................... 29

ՆԻԿՈԼԱՅ I ԿԱՅՍՐԻ ԱՅՑԸԹԲԻԼԻՍԻ-ԱԽԱԼՑԽԱ-ԱԲԱՍԹՈՒՄԱՆ-ԱԽԱԼՔԱԼԱՔ-ԳՅՈՒՄՐԻ-ԵՐԵՎԱՆ......................... 31

ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻՆԵՐԸ ԳԱՂԹԻՑ ՀԵՏՈ........................................................33

ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ.................................................. 34

ՈՐՈՇ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՀԻՆ ԵՎ ՆՈՐ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ.................................................37

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԳՅՈՒՂԱՑԻՆԵՐԸ.................................................................................... 41

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՀՐԵՍՆԵՐԸ............................................................ 42

ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻՆԵՐԻ ԿՅԱՆՔԸ, ԿԵՆՑԱՂՆ ՈՒ ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐԸ............43

ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻՆԵՐԻԱՌԵՎՏՐԻ ԵՎ ԱՐՀԵՍՏՆԵՐԻ (ՀԱՄՔԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ) ՄԱՍԻՆ.................................. 47

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ ԿՈՄԻՍԱՐԻԱՏԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ........................................................52

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՀԱՄԱՌՈՏ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ...............................................53

ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ԹԱՂԱՄԱՍԵՐԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ.....................................53

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԼՈՒՍԲԱԺՆԻԱՆՑՅԱԼԻ ԵՎ ՆԵՐԿԱՅԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ.................................................................. 56

ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԺՈՂԿՐԹԲԱԺՆՈՒՄ ԱՇԽԱՏՈՂՂԵԿԱՎԱՐՆԵՐ ԵՎ ԱՆՎԱՆԻ ՄԻ ՇԱՐՔ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐ........................................ ‘....57

ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻ ԱՆՑՅԱԼԻ ԲԱՂԱՆԻՍՆԵՐԸ.ՊԱՐՏԵԶՆԵՐԸ, ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ. ՀՅՈՒՐԱՆՈՑՆԵՐԸ........................................................60

ՔԱՂԱՔԻ ԵՎ ՔԱՂԱՔԻՑ ԴՈՒՐՍ ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐԸ...............................................................61

ԲԱՐՁՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՁՈՐԵՐԻ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ................................................................... 61

ԿԱՐԱՊԵՏ ՍՐԲԱԶԱՆԻ ԹԱՂՈՒՄԸԵՎ ԴԱՄԲԱՐԱՆ-ՀՈՒՇԱԿՌԹՈՂԻ ԿԱՌՈՒՑՈՒՄԸ...............................................................62

ՀՌՉԱԿԱՎՈՐ ԱԲԱՍԹՈՒՄԱՆ ԱՄԱՌԱՆՈՑԸ..... ................................................................64

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻԱՌԱՋԻՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԿԱՅԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ...................................... 65

ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԱԽԱԼՑԽԱՑԻՆԵՐԻ ԱՆՎԱՆԻ ՄԱՐՂԻԿ.................................................... 66

ՀԱՅԵՐԸ ԿՐԱՍՆՈԴԱՐԻ ԵՎ ՍՏԱՎՐՈՊՈԼԻ ԵՐԿՐԱՄԱՍՈՒՄ................................ 79

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ԱՆՎԱՆԻ ՄԱՐԴԻԿ.....................................................................................81

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱԽԱԼՑԽԱ ՔԱՂԱՔԻՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑԻ ՑԱՆԿԱՊԱՏՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻՑ....................................... 99

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԸ ԱԽԱԼՑԽԱՅՈՒՄ.................................................................101

ԱԽԱԼՑԽԱՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ ԳԱՂԹԻՑ ՀԵՏՈ............................................103

ՀԱՄԱՌՈՏ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԵՐ ԷՐԶՐՈՒՄՅԱՆ(ԿԱՐԻՆ) ՔԱՂԱՔԻ ՏԵՂԱՆՔԻ ԵՎ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ.................................................. 104

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԾՂԱԼԹԲԻԼԱ(ՆՈՐԱՇԵՆ) ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ............................................................105

ՈՐՈՇ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԾՂԱԼԹԻԲԼԱ-ՆՈՐԱՇԵՆ ԳՅՈՒՂԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴՐՎԱԳՆԵՐԻՑ.......................................110

Գ ՅՈՒԴ Ի Կ Ո ԼԵ Կ Տ Ի Վ Շ Ի Ն Ա Ր Ա Ր Ո ՒԹ Յ Ա Ն Պ Ա Տ Մ Ո ՒԹ Յ Ո ՒՆ Ի Ց 111

ԾՂԱԼԹԲԻԼԱՅԻ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ................................................

ԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳՅՈՒՂՈՒՄ............................... . . . . . . .

ՀԱՄԱՌՈՏ ՀՈՒՇԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐՍԱ1 НИН ՄԱՍՆԱՎՈՐԱՊԵՍ' ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐԻ ՍԱՍԻՆ 117

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ......................................................... ПМ

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՍՈՒ(Խ)ՖԼԻՍ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ................. 127

ՍՈՒԽԼԻՍԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՐԹՕՋԱԽԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ...................................... 132

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՍՈՒԽԼԻՍՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԵՐԸ............................... I 33

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՍԱԶԵԼ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ. ................... 1 ЗЯ

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ-ԿՈԹՈԴ ՍԱԶԵԼՈՒՄ..............................................................

ՀԻՇԵՆՔ ՄԵԿ ԱՌ ՄԵԿ ՍԱՋԵԼԻ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐԻՆ...................................... 143

ՕՐԱԼՑԻՆԵՐԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ.............................................................. 146

ԱՆՎԱՆԻ ՕՐԱԼՑԻՆԵՐԸ........... ,...... ................. .............. ............... ................. ........ 149

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՆԱՈԽՐԵԲԻ ԿԱՄ ՆՈԽՐԵԲ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ 160

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՄԵԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ՆԱՈԽՐԵԲՑԻՆԵՐԸ............ 154

ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼՈՒ ԱՆՎԱՆ ՀՈՒՇԱԿՈԹՈՂԻԲԱՑՄԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՆԱՈԽՐԵԲ ԳՅՈՒՂՈՒՄ................................... 155

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՂՈՒԼԱԼԻՍ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ..................... 157

ԴՈՒԼԱԼԻՍՑԻՆԵՐԸ 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԵՐԻՆԵՎ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԱՍՆԱՄՅԱԿՆԵՐԻՆ........................................................ 160

ԳՅՈՒՂԸ ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ................................................................................... 162

ԳՅՈՒՂԻ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ................................................................................................162

ՏՈՀՄԱԾԱՈԵՐ............................................................ 163

ՂՈՒԼԱԼԻՍԻ ԵԿԵՂԵՑԻՆ.................................... 165

ԷՍՄԱՆՈՒԵԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՏԱՊՊԱՂՉՅԱՆ ................................................................ 167

ՎԱԼԵ ՔԱՂԱՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ...................................... 168

Վ Ա ԼԵ ՔԱ Ղ Ա ՔԻ Շ Ի Ն Ա Ր Ա Ր Ո ՒԹ Յ Ա Ն Ա Ռ Ա ՋԱ Վ ՈՐ Բ Ա Ն Վ Ո Ր Ն Ե Ր Ը 172

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ԱԲԱԹԽԵՎԻ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ......................174

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՉԵՉԵՐ ԵԿ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ......178

ԾՈՒՂՐՈՒԹ ՀԱՅԱԲՆԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼԸ ԵՎ ՆԵՐԿԱՆ.......................................... 180

ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԳՅՈՒՂԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԵՎ ՆՐԱ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ............... •......184

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆՄԱՍՆԱԿՑԱԾ, ԶՈՀՎԱԾ, ԻՆՉՊԵՍ ՆԱԵՎ ՎԵՐԱԴԱՐՁԱԾ ԾՈՒՂՐՈՒԹՑԻՆԵՐ.............185

ԵՐԿՐՈՐՂ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻՆ ՄԱՍՆԱԿՑԱԾ ԾՈՒՂՐՈՒԹՑԻՆԵՐ....................................................186

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ-ԿՈԹՈՂ' ՀԵՐՈՍՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ........................................................ 188

1918 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ԾՈՒՂՐՈՒԹՑԻՆԵՐԻԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ ԹՈՒՐՔ ՋԱՐՂԱՐԱՐՆԵՐԻ ԴԵՄ............ 189

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՄԵԾ ՊԱ ՍԱՃ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ.....................190

ՄԵԾ ՊԱՄԱՃ ՀԱՄԱՅՆՔԻ' ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ-ԿՈԹՈՂԻ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ.................. 196

ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ՄԵԾ ՊԱՄԱՃԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆԸ............................................................197

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՓՈՔՐ ՊԱՄԱՃ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ....................... 199

ԳՅՈՒՂԻ ՃԱՆԱՉՎԱԾ ՄԱՐԳԻԿ.................................................................................... 200

Ծ ԻՐՍ.............................................................. ........................................................ 205

ԾԻՆՈՒԲԱՆ................................................... 205

ՀԱՄԱՌՈՏ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԽԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ՄԱՍԻՆ...............................................206

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ ՇՐՋԱՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ..... 207

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՀԱՄԱՅՆՔԸ 19-ՐՂ ՂԱՐԻ ՎԵՐՋԵՐԻՆ ԵՎ 20-ՐՂ ՂԱՐԻ ՍԿՋԲՆԵՐԻՆ.....209

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ 20-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՎԵՐՋԵՐԻՆ...................................... 213

ԿՈԼՏՆՏԵՍԱՅԻՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ՄԵՐ ԳՅՈՒՂՈՒՄ........................................................ . ..215

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ԶՈՀՎԱԾ ԾԻՆՈՒԲԱՆՑԻՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ........................220

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻՑ ԱՐՏԱԳՆԱ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՄԵԿՆԱԾ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ.................................... .222

1950-1995 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ԾԻՆՈՒԲԱՆԻՑ ԱՐՏԱԳՆԱՑՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ....................... 223

ԳՈՎՔ ՄԱՅՐԵՆԻԻՆ.................................... .................................................................. 229

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑ ԴՊՐՈՑԸ........................................................229

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԵԿԵԴԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ.................................................. 232

ԻՆՉՊԻՍԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ ԿԱՆ ԾԻՆՈՒԲԱՆԻՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵԴԵՑՈՒՄ ԵՎ ՈՎՔԵՐ ԵՆ ՆՎԻՐԵԼ....................................... 234

I

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ԵՐԿՈՒ ՄԱՏՈՒՌՆԵՐԸ............................................................................... 235

ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՏՈՒՌՆ ՈՒՆԻ ՆՈՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ...........................................................236

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆ......................................................... 236

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՆՈՐ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՑԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐՈՒՄԸ.................................... 239

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ԳՅՈՒԴԻ ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑ ՀՈՒՇԱԿՈԹՈԴԸ ................................................240

ԾԻՆՈՒԲԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՃԱՆԱՉՎԱԾ ՄԱՐԴԻԿ 242

ԾԻՆՈՒԲԱՆԻ ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ՀԻՇԱՏԱԿԱՍՅՈՒՆԸ 245