PLAKA (Levha) TEKTONİĞİ

Bu sununun hazırlanmasında;

Prof.Dr. Ali YILMAZ ve Yrd.Doç.Dr. T.Fikret SEZEN’in sunularından yararlanılmıştır

Yerkabuğunu oluşturan plakalar ve sınırları

1960’lı yıllardan itibaren önemli bir gelişme gösteren Levha Tektoniği kuramı, yerin tüm doğal süreçlerini bir bütünsellik içinde açıklama olanağını vermiştir.

Levha tektoniği kuramı, Yer’in tüm yüzeyini oluşturan, ve

litosfer adı verilen bir dış katmana sahip olduğu, bu dış

katmanın üzerinde yer aldığı üst mantonun üst düzeyi ile

birlikte, çeşitli özelliklere sahip levhalara (parçalara)

ayrıldığı, levhaların sınırları boyunca yaklaştırıcı,

uzaklaştırıcı yada yanal atımlı olmak üzere devindiği, ve

levhaların yeğin bir burulma (torsional) berkliğine

(rigidite) sahip olduklarına ilişkin varsayımlardan yola

çıkarak tüm jeolojik olguları açıklamaya çalışır.

LEVHA TEKTONİĞİ KURAMINDAN ÖNCEKİ VARSAYIMLAR

• Büzülme-buruşma

(contraction) kuramı

• Genişleme-büyüme

(expansion) kuramı

• Yükselip-alçalma kabarıp-çukurlaşma (ossillation)

kuramı

• Konveksiyon akıntıları kuramı: Yerin içi ile yeryüzünün

sıcaklıkları arasındaki ısı farkı yerin manto kesiminde termal konveksiyon

akıntılarını oluşturmaktadır.

• Kıtaların kayması kuramı: Daha önce tek bir kıta (Pangea)

halinde bulunan kara kütlesi Paleozoyik, Mezozoyik, Senozoyik

dönemlerinde kıtalara bölünmüş ve kıtalar zamanla birbirinden

uzaklaşmışlardır. Wegener’in (1912 yılındaki) görüşleri bir ön temeldir.

• Konveksiyon akıntıları ve kıtaların kayması kuramlarından esinlenerek

Levha tektoniği kuramı ortaya konulmuştur.

• Ancak levha tektoniğinde kıtalar değil, levhalar devinim halindedir.

• Levha tektoniği’nde kıtaların konumu, üst kısımları donmuş bir deniz içinde

sıkışıp kalan vapurlara benzer.

LEVHA TEKTONİĞİ KURAMININ TARİHİ

• Hess (1960) mantoda konveksiyon akımlarının geliştiğini,

bu akımların yukarıda tanımlanan derin deniz hendekleri

(yani yitim zonları) boyunca birbirine doğru, okyanus

ortası sırtlarda ise birbirinden uzaklaşacak biçimde hareket

ettiğini ileri sürdü

• Wilson (1965) okyanus ortası sırtlar ile derin deniz

hendeklerine ilişkin sistemlerin aniden son bulduğuna ve bu

gibi yerlerde devinimin büyük yanal atılımlı faylarla,

başka bir deyişle dönüşüm (transform) faylarıyla

gerçekleştiğini ortaya koydu.

• Böylece kıtaların hareketini sağlayan üç tür devinim, yani

uzaklaşma, yakınsama ve yanal devinim biçimleri

tanımlanmıştır.

Yer’i oluşturan levhaların ve levha sınırlarının dağılımı (Davidson ve diğerleri, 1997).

KITA VE LEVHA KAVRAMLARI

• Kıta, günümüzde en azından okyanus düzeyi üzerinde somut olarak izlenebilen ve Sial’dan oluşan katı bir yapıdır. Yerkabuğu’nun Sial’dan oluşan bu katı bölümü ile daha derinde ve ağırlıklı olarak elastik halde Sima’dan oluşan bölümü arasında bir süreksizlik yer alır. Bu süreksizlik, Mohoroviç ya da kısaca Moho süreksizliği olarak tanımlanmıştır.

• Levha ise yatay olarak okyanus düzeyi üstünde kalan kıtasal Sial ile okyanusun tabanını oluşturan Sima’dan yapılı, ve ayrıca dikey olarak, yerin katı bölümünü oluşturan yerkabuğu ile birlikte üst mantonun üst kesimini de temsil eden bir yapıdır.

• Levha’nın kıtadan farkı, levhanın sima ile beraber Sial’i ve üst mantonun üst kesimini kapsamasıdır.

Kabuk,

litosfer ve

astenosfer

• 1- Levhaların uzaklaşan kenarları (Gerilme ve

yayılma bölgeleri)

• 2- Levhaların yakınsayan kenarları (Sıkışma ve

dalma-batma bölgeleri)

• 3- Levhaların yanal devinen kenarları (Dönüşüm/Transform fayları)

Levha kenarlarının türleri

Levha kenarlarının türleri

Uzaklaşan Plaka sınırı Yakınsayan Plaka sınırı Transform Faylı sınır

Levhaların uzaklaşan kenarları

• Bu kenarlar, levhaların kıtasal gerilme alanları ve

yayılma merkezleri ile temsil edilmektedir.

• Kıtasal gerilme alanları, kıtasal kabuk ve litosferin

çekme(uzama) deformasyonunun etkisiyle uzayıp

inceldiği ve nihayet kimi yerlerde koptuğu yerlerdir.

• Yayılma merkezleri ise deniz tabanı yayılmasının

geliştiği mutlaka gerilmeyi yansıtmayan uzaklaşma

sınırlarıdır

Okyanus ortası sırtlardan geçen enine kesit

Okyanus ortası sırtlar çevresinde yerkabuğunun yapısı

RİFTLEŞME

İzlanda, Atlas okyanus ortası sırtında, uzaklaşan plaka sınırındadır

Levhaların yakınsayan kenarları

• Bu kenarlar, levhaların dalma-batma bölgeleri

ve kıta-okyanus yada kıta-kıta çarpışma

bölgeleridir.

• Dalma-batma bölgeleri, kabuğun tüketilmekte

olduğu bir evreyi,

• Çarpışma bölgeleri ise kabuğun tümüyle

tüketildiği ve iki levhanın burun buruna geldiği

ve sıkışmanın devam ettiği dağ kuşaklarını

temsil etmektedir.

Yitim zonu, levhaların yakınsayan kenarları

Yakınsayan : Kıta-okyanus

Derin Deniz

Hendekleri

(Çukurları)

Yakınsayan : Kıta-Kıta

Levhaların yanal devinen kenarları

(Dönüşüm/Transform fayları)

• Dönüşüm (transform) fayları, tüm kabuğu dikey

olarak kesen ve herhangi bir levhanın devinim biçimini

yanal atıma dönüştürüp başka bir devinim biçimine

bağlayan levha sınırlarıdır.

• Genel olarak dönüşüm fayları boyunca iki levha,

birbirlerine sürtünerek, dönüşüm fayının uzanımına

koşut olarak ve birbirlerine göre ters yönde devinirler.

Transform

faylı sınır

Transform

faylı sınır

Altı tür transform fay

LEVHA TEKTONİĞİ’NİN BAZI YANSIMALARI

• Levha tektoniği kuramı, üzerinde yaşadığımız gezegenin tüm jeolojik süreçlerini kapsamlı bir şekilde kavramamızı sağlamıştır.

• Dağ oluşumu, magmatizma, metamorfizma, havza oluşumu, çeşitli doğal kaynakların nasıl geliştiğine ilişkin pek çok ayrıntı ortaya konulmuştur.

• Levha tektoniği kuramı, her şeyden evvel Yer’in Jeodinamik evriminin yeniden sorgulanmasını sağlamıştır.

LEVHA TEKTONİĞİ’NİN BAZI YANSIMALARI

• Levhaların yukarıda özetlenen devinimi bir döngü

olarak da tanımlanabilir. Bu döngünün “Temel

Jeolojik Döngü” olarak adlandırılması

yeğlenmelidir.

• Daha sonra sunulacak olan diğer doğal ekolojik

döngüler de Temel Jeolojik Döngü olarak

tanımlanan döngünün güdümünde şekillenmektedir.

Temel jeolojik döngü

SONUÇ OLARAK

• Levha Tektoniği Kuramı yalnızca Yer’i

tanımamızı kolaylaştırmamış, aynı

zamanda doğadaki yaşamın

ayrıntılarının anlaşılmasına ve insan

yaşamının kolaylaştırılmasına da dolaylı

katkı sağlamıştır.