DOGUBATJ AYLIK DNCE DERGS

Yerel sreli yayn. ISSN:1303-7242 Say: 51 Dou Bat Yaynlar adna sahibi ve Genel Yayn Ynetmeni: Takn Tak Sorum! Yaz Ileri Mdr: Erhan Alpsuyu Haa Ilikiler: Harun Ak D Ilikiler Sorumlusu: Sava Kse

Yayn .Kurulu Halil lnalck, E. Fuat Keyman, Mehmet Ali Klb'!y, Etyen l\1ahupyan, erif Mardin, Sleyman Seyfi On Doan Ozlem, Ali Yaar Sarbay

Danma Kurulu Cemal Bili Aka!, Tili.n Bumin, Ufuk Cokun, Nezih Erdoan, Cem Deveci, Ahmet Inam, Hasan Blent Kahraman, ):'usuf Kaplan, .Kurtulu Kayal, Nu.ray Mert, Ilber Ortayl, Omer Naci Soykan, Ilhan Tekeli, Mirze Mehmet Zorbay

Dou Bat, ylda drt say olmak zere Kasm, ubat, Mays ve Austos aylarnda yaymlanr. Dou Bat ve yazarn ismi kaynak gsterilmeden alnt yaplamaz. Dergiye gnderilen yazlarn yaymlanp yaymlanmamas yayn kurulunun kararna baldr.

Dou Bat hakemli bir dergidir.

Reklam kabul edilnez.

Dou Bat Yaynlar Selanik Cad . 23/8 Kzlay/ ANKARA Tel: 425 68 64 I 425 68 65 Faks: O (312) 425 68 64 e-mail: dogubati@dogubati.com

www.dogubati.com

Kapak Tasarm Uygulama: Aziz Tuna

Bask: Cantekin Matbaaclk 1. Bask: 4000 adet Aralk 2010 Sertifika No: 15036

n Kapak Resmi: "Fatih Sultan Mehmet'', Anonim, 1470'ler, Minyatr, Topkap Saray Mzesi . Arka Kapak Resmi: "Fatih Sultan Mehmet'in Belgrad Kalesine Hcumu", Hnername

v

DOGUBATl D N C E D E R G S

SMANLILAR

1

51

NDEKLER GR ENER AKTRK

HALL NALCIK Osmanl Toplumunda 133 Osmanl Tarihinde Dnemler 9 Dini eitlilik: Farkl Olan Neydi?

TUNCER BAYKARA YAHYAARAz Osmanllarn Seluklu ve)lhanl 30 XVI. Yzylda Osmanl 159

Kltr Kkenleri Uzerine Toplumunda Kiiler ve Cemaatler

YNTEM Aras Ilikilerin "Dil,

Sylem ve Sembol"leri METN KUNT

Osmanl Tarihiliin;n erevesi: 37 BALKANLAR "Trk-Iran Modeli" AYDIN BABUNA

Osmanl Dneminde 181 TARTIMA Bosna ve Bonaklar

NECMETTN ALKAN TANZMAT Osmanl Modenlemesi ve 51

Klasik Yenieri Isyanlarnn YoNCA KKSAL Modern Siyasi Darbelere Tanzimat ve Tarih Yazm 193

Dnmesi ASKER YENLKLER

OSMANLI RETM TARZI BURAK INAR SENCER DiVTOGLU Osmanl mparator lui,u' nda 217

Asya retim Tarz fyierceinden 71 Ateli Silahlarn Y selii Osmanl Uretim Tarz

KENZ DARE HSEYN GNDOGDU

HALDUN EROGLU Katip elebi'nin Toplum ve 239 Osmanl ehzadeleri ve 81 Siyaset Dncesi

Devlet Ynetimi

DN, TOPLUM VE KAMUSAL ALAN

SONNUR ZCAN Osmanl Atmeydan "Kamusal" Bir 105

Meydan myd?

Osmanl sultanlarnn soyaac. Anonim, 1866-67, Yalboya, 205 x 155 cm. Topkap Saray Mzesi.

SMANLILAR "Bizans, Trk, ran ve sliim gelenekleriyle beslenen ve yeniliki kapasitesinden g alan Osmanl mparatorluu Ortaa'dan Yenia'a geiin mkemmel bir rnei olarak karmza kar. Bu ikili yap, Hristiyanlk asndan bakldnda Mslman olan, fakat geleneklere dayanan kanunuyla Arap topraklarndaki klasik Mslmanlktan ayrlan Osmanl kltrn de nitelendirmektedir. Osmanl 'nzn gebe ve kabile kltrnn hakim olduu Orta Asya steplerinden yava yava g ettikleri dikkate alnd takdirde bu yaam biiminin tamamen Trk kltrne ait olmad anlalr. Osmanl mparatorluu ne sadece bir ortaa devleti ne de tamamen bir modern a devletidir. "

Dou Bat dergisinin Osmanllar zel says drt cildi kapsyor. Konunun geniliinden dolay ciltlerimizde belli bir kronoloji takip edilmedi. Bunun yerine, baz dnemler ve balklar seilerek Osmanl tarihiyle ilgili bir "zihniyet okumas" yaplmaya alld. Osmanl tarihi incelenirken nasl bir yaklam gelitirilmesi gerektii metodolojik sorun olarak ciddiyetini hala korumaktadr. Bu noktada nalck'n giri yazsnda yapm olduu tespitler kayda deerdir: "Tarihi sre balca u temel cepheleriyle ele alnmaldr. lk olarak, yzyllar boyunca Osmanl mparatorluu ve yabanc gler arasnda kurulan deien denge, sonra imparatorluk iinde hkmdarn deien siyasi otoritesi sorunu ve bunun imparatorluk iindeki teki kuvvetler karsnda denge durumu ve nihayet devletin askeri, mali ve toplumsal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu ve ilenmesi sisteminin geirdii aamalar asndan incelemek gerektiine inanyoruz."

Osmanl tarihi, salkl bir biimde bugne tanabildii takdirdedir ki ancak toplumsal, kltrel ve siyasi meseleler belli bir akla kavuabilsin. Son yllarda lkemizde Osmanl ile ilgili yaynlar artm olmakla bir-

Bizans 'tan stanbul' a, Grand Pala is sergisi, 1 O Ekim 2009 - 25 Ocak 20 1 O tarihleri aras, Paris.

likte temelde iki yaklamn sabit kald grlecektir. lki, savunma psikolojisiyle yola kan muhafazakar tarihilik anlaydr. Bu anlay erevesinde Osmanl tarihi her dzeyde hikayeletirilip idealize edilmektedir. ncelikle, tarihi genel olaylardan ayrarak modem ulus devlet anlayyla imparatorluklar an deerlendirmek ne derece geree yakn durmaktadr? "Soru ve cevaplar" silsilesi halinde bir takm "hazrcevaplar" retme kolayl tarihi ahlaki anekdotlar ynna evirecektir. rnein, Osmanl, airetten bir imparatorluk dzeyine nasl ykseldi? Osmanl, bir slam devleti miydi, yoksa bir Trk devleti mi? Karde katli meselesi, harem hayat, Fatih, Abdlhamid ve Vahdettin hakknda bilinmeyen gerekler vb. birok soru etrafnda tarih neredeyse karikatrletirilmektedir. dealletirilmi bir Osmanl anlay, Batl tarihilerin nyarglarndan ve oka eletirilen oryantalist tutumdan hi de bamsz deildir. Nasl ki, oryantalizmde Dou'ya dair, emperyal znenin arzulad gereklerden uzak bir takm imgeler ina edilmise, kendi iimizde de rettiimiz, bugnk kimlik meseleleriyle dorudan alakal, zihnimizde yaayan yar hayali bir Osmanl corafyas vardr.

Popler bir "Osmanl (!)"imgesinin geni kitleler tarafnca benimsenmesinde, elbette, Curnhuriyet'in salkl bir tarih bilinci gelitirememesi nemli bir nedendir. Bu noktada tarihe "eletirel" gzle baklmas gerektiini iddia eden ideolojik sol yaklamlar da mercek altna alnmaldr. Aslnda bu tavr, eletirellik ve tarafszlk eil, tarihle bugn arasna bir "mesafe" koyma isteidir. Tanzimat'taki sekin aydn tavrnn en iyi gzlemlenecei alan, tarihe 'arkaik' bir olaylar dizisiymi gibi bakan, onu kendinden uzak gren ve gemii hep mahk1m etmek isteyen yabani ve naif entelektel tutumlarda aranmaldr.

Yalnzca, bu iki tutuma bakldnda bile, tek bir Osmanl'nn deil birok Osmanl'nn var olduu sylenebilir. Curnhuriyet'in eitli dnemlerinde, Osmanl'nn nasl ele alnd zerine yaplacak bir aratrmada, birbirinden farkl Osmanl portreleri ortaya kacaktr. Osmanl ile ilgili yaplan aratrmalar, metodolojik bir birikim erevesinde gelimeyip, neredeyse onar yllk dilimler halinde birbirinden ayrlm, tekil uzmanlk almalarna blnm, bazen Batl tarihilerin desteiyle ivme kazanan, bazen de gncel siyasi tartmalarn ilgl. dourduu bir alan haline gelmitir.

Sonu olarak her trden tarihsel bilin eksiklii, gelecekte herhangi zgn bir dil, dnce, kltr ve sanat anlay yaratamamann ve Trkiye' de sosyal bilimlerin uzun bir dnem daha zayf kalmasnn en nemli nedenleri arasnda saylmaldr.

Takn Tak

GR

"Sultan Osman Han- Evvel-i Ebu'! Mlk" (Resim st yazs) Osman Gazi'nin 19. Yzyl balarnda Kapdal Kostantin tarafndan yaplm

resmi. TSM 17/69

SMANLI TARHNDE

DNEMLER

Halil nalck

nsanolu, evrendeki milyonlarca karmak olay, zihninde gelitirdii birtakm ereve ve rnee gre biraraya getirip manalandrmak ihtiyacndadr. Bulutlara bakp onlar zihnindeki belli ekillere benzeten bir kimsenin fantezisi gibi. nsanolu, zaman ve mekan oluumu iinde iz brakm milyonlarca toplumsal olay da, ayn biimde belli ereveler iine koyup manalandrmay ve kavramay dener. Toplum birimi, aile, kabile, kavim, devlet, millet ve nihayet tm insanlk olabilir. Olaylar ynna, kafasndaki rnek ve erevelere gre bir ekil ve anlam vermeye alr. Gemiteki olaylar biraraya getirip manalandran bu ereveler, tarih dnemleri eklinde bir grne brnr. Bu ereveleri, onun fantazileri, hayat gr, iinde yaad toplum biriminin inan ve beklentileri yahut da belli bir sosyolojik forml/teori ekillendirir. Gemii kadrolayan bu ereveler kiiden kiiye, toplumdan topluma deiir; belli bir tarih gr ve nmze belli bir tarihi tablo koyar. Derin deiim noktalarnn tespitini de, nceden edinilmi inanlar belirler. Bir kelime ile, tarihte yorum ve nerilen dnemler, ocuun bulutlar ekillendiren bakndan pek de farkl deildir. nsanlk tarihine bir yorum, nesnel (objektif) bir metodoloji getirme abas, Vico, Hegel, Spengler, Dilthey, Toynbee ve Braudel gibi birok byk dnr ve tarihiyi uratrmtr. Temel sorun udur. Acaba tarihi olaylar ynna nesnel bir ereve

Osmanl Tarihinde Dnemler

vermekte bir takm nesnel (objektif) ltleri esas almak, bylece olabildiince bir nesnel tarihe varmak mmkn mdr?

Dnemlerin hareket noktas kkten deiim tarihlerinin tespitinde ltlerimiz; bir myth (efsane), bir dini sistem veya grup dayanm yahut belli bir siyas ideoloji olabilir. Yahut o tarih, kendi i geliimi bakmndan veya dnya tarihi erevesinde ele alnabilir. Bir toplumu her ynyle ekillendiren, ona dayanm prensibini, tm hareket ve yaratcln veren temel ge veya geleri tespit etmeden deime noktalarn tanmak gtr. Osmanl tarihinde slam ve gaza prensibi byle bir ilev gryordu. Son kez, Fransz Annales okulunun baz nesnel ltlere (corafi koullar, nfusta, ekonomide deimeler) gre nesnel bir geliim yorumu ve dnemler tespiti nerisi tarihilerce kabul grmtr. Femand Braudel'in uzun sre (longue duree) teorisi, byle bir yaklamn meyvesidir. Braudel her toplumun -drt kuak iinde yapsal deiiklie urayabilecei varsaymndan yola kar. Ama bu yaklam da tarihi geliimi anlamak iin yetersiz grlmtr. Bu yaklam, insan iradesini ve zihniyetini (mentalite) darda brakan, insanlk tarihini tmyle insan dnda faktrlere indiren abartl bir mekanik determinizm iermiyor mu? br yandan Annales okulunun etkisiyle gerek tarihin, devletler tarihi olmaktan ziyade toplumlar tarihi, halk kitlelerinin yaam tarihi olmas gerektii gr ar basm, toplum iinde insan ele alm ve sonuta sosyolojik kavramlar gittike daha ok tarih aratrmalarna yn vermeye balamtr. Trkiye'de, zellikle F. Kprl, .L. Barkan ve bakalarnn raan faaliyetiyle byle bir dorultuda son yarm yzylda byk mesafe alnmtr. Bu retgencilikte muazzam ariv olanaklarnn katks byktr. Biz, aada i dinamikleri esas alan bir geliim ve dnemler denemesi sunmak abasndayz.

*

ncelikle, Osmanllarn bizzat kendilerinin tarihlerini dnemlere blp blmediklerini, yaadklar a ile nceki alar arasnda bir ayrmn bilincinde olup olmadklarn ve tarihte devirler hakknda ne gibi fikirlere sahip bulunduklarn gzden geirelim.

Il. Bayezd'n emriyle yazd zenle hazrlanm tarihinin mukaddimesinde Kemalpaazade, Osmanl tarihini daha nceki Mslman hanedanlarla karlatrr ve "Osmanl hanedannn stnlnn sebepleri"ni

10

Halil nalck

( vc1h-i rchan) balk halinde toplar. 1 Byk bilgin ilk olarak, dier Mslman hanedanlarn aksine Osmanllarn, slam dnyasnda daha nceki Mslman devletleri zorla istila ederek deil ve fakat Dar 'lHarb' e ait topraklarn fethi yoluyla devletlerini kurduklarn belirtir. kinci olarak, Osmanl devletinde hkmdarn otoritesi ve kanunlarn geerlilii tam ve mutlaktr. nc olarak da, Osmanl devleti btn tekilerden daha zengin, daha ok nfusa sahip ve lke bakmndan daha genitir. Hibir devlet Osmanllarn askeri gcne sahip deildir; yalnz Osmanl devleti byk bir deniz gcne sahip olmutur. Osmanl sultanlarnn amac, 'tedblr-i imaret-i roy- zemin', yani yeryzn mamur hale getirmek, hak dininin dmanlarn yok etmek ve Kutsal Kanunu (eriat) desteklemektir.

Akpaazade'nin derleme tarihi (kompilasyonu) ve anonim Tevarih-i il-i Osman gibi popler eserlerde, farkl dnemlere dair fikirlerin daha znel bir biimde ifade edildiini grmekteyiz. Mesela, Anonim Tevarihlerde2, I. Bayezd saltanatnda (1389-1402), Uc beylii geleneklerini savunan evrelerin, Sultann emperyal-merkeziyeti politikasna kar tepkisinin epeyce iddetli bir ifadesini bulmaktayz.

Bu kronikler, I. Bayezd'n hkmdarlk dneminde meydana gelen saray hayatnn kul sstemi ve iret meclisleriyle debdebeli bir hal almas, merkezilemi bir brokrasi ve maliye ynetimlerinin denetimi ve eitli 'Frenk' adetlerinin benimsenmesi hakknda keskin eletiriler ierir. Bu eletiriler, 'yeni' dnemin ondan nceki dnem ile keskin bir ekilde tezat halinde bulunduunu ileri srer. Aslnda bu eletiriler, merkeziyeti imparatorluk dnemine geildiinin bilincini gsterir. Il. Bayezd'n saltanat dneminde yazlan eserlerde de, II. Mehmed devrinde meydana gelen kapsaml gelimeler hakknda benzer eletirilere rastlyoruz. Kukusuz, stanbul fatihi, Osmanl devletini her bakmdan bir imparatorluk durumuna getiren ve kiiliinde klasik mutlak otorite sahibi padiah yaratm bir sultandr. O, her bakmdan Osmanl tarihinde yeni bir devir amtr.

16. yzyln sonlarna doru, tahta k vesilesiyle ilan ettii mehur Adaletname' de ynetimdeki yolsuzluklar sralarken Ill. Mehmed (1595-1603) Sleyman'n saltanat dnemini ideal bir dnem olarak gsteriyor

1 Kema\paazfde, Tev iirih-i Al -i Osm an, Defter I. haz. erafettin Turan, Ankara 1 976; Ruhi'ye ait olduu sylenen kronikte de (Oxford Bodleian Library, Marsl 1 3 1 3) benzer fikirler ileri srlmtr. 2 Tewarikh-i 11-i 'Osman (Die altosmanischen anonymen Chroniken ), ed. F. Giese, Breslau 1 922, 30; daha tam bir metin: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi,? 700.

1 1

Osmanl Tarihinde Dnemler

ve o dnemin kanun ve ilkelerine dnmeyi talep ediyordu.3 Ne var ki, onun hkmdarlk dneminde siyasi, mali ve askeri bunalm daha da arlat ve imparatorluu yarm yz yllk tam bir dzensizlik ve bozulmann iine soktu. te bu dnemde, Osmanl devlet adamlar ve yazarlar, nceki Altn a4 ile kendilerinin yaadklar "tagayyur ve fesad" devri arasndaki ayrmn keskin bir biimde farkna vardlar ve eski nasihatnameler tarznda yazdklar layihalarda (memorandum'lar) Osmanl idaresindeki kusurlara dair gereki gzlem ve eletiriler ortaya attlar. Bu tarzn en iyi bilinen yazar Koi Bey'dir. Ama, ondan nce 16. yzyln sonlar ve 17. yzyln balarnda bu vadide yazm bakalar da vardr ve aslnda Koi Bey birok gzlemi onlardan, zellikle Kitab-i Mustatab 'dan aktarmtr.5 16. yzyln sonuna doru Selanik1 ve Nushat 's-Selatin'den Mustafa 'A.116, ve nihayet 17. yzyl banda 'Ayn-i Ali ve Kitab- Mustatab yazar 7 kanunlarn ve dzenin bozulmas ("tagayyur ve fesad") zerinde ayrntl gzlem ve analizler yaparlar. Gerekte onlarn devlet felsefesi ve eletirileri geleneksel naslhatnameler erevesinden ayrlmaz Safiyane, nceki devirlerde ilerin iyi gittii ve gerei gibi dzenli olduunda srar ederler. Bunlar bozulmann kkenini, 16. yzyln son eyreinde III. Murad (1574-1595) ve III. Mehmed (1595-1603)'in hkmdarlk dnemlerinde bulurlar ve genelde Sleyman dnemini izlenecek rnek olarak gsterirler. Bu zamandan 20. yzyla kadar Osmanllar arasnda, imparatorluun k ve bunu durdurmak iin ihtiya duyulan slahat hakknda ou zaman birbirini izleyen fikirler ortaya atlmtr. Bylece, tarihl gelimenin kanunlar ve dnemler anlay zerine (Katip elebi) ilgin fikirler ileri srlmtr. Osmanl yazarlar genelde Gazali, Farftb1, Nas1reddin Tfs1, Devvani ve zellikle bn Haldun'un siyaset teorilerinden esinlenmilerdir.8 Bunlarn arasnda Katib

3 H. nalck, "Adaletnameler", Belg eler (Trk Tarih Kurumu), II/3-4, 1 05. 4 Sleyman'n saltanat dneminin Altn a saylmas hakknda bkz. H . nalck, "Sleyman the Man and the Statesman", ed. G. Veinstein. Paris. 5 Osmanl layiha yazarlar iin bkz. H. nalck, "Military and Fiscal Transformation in the Otoman Empire, 1 600- 1 800", Ar chivum Ottomani cum, VI ( 1 980); "The Ruzname Registers", Tur ci ca, XX ( 1 988), 256. 6 A. Tietze' nin neir ve evirisine bkz: Mustafa 'Ali 's Couns elfor Sultans of 1581, I: Metin, II, eviri, Viyana 1 979-1 982. 7 'Ayn1 Ali, Kav fnin -i Al-i Osman der Hul fsa-i Mez fmin -i Divan , stanbul 1 280 H.; bu basm popler bir basm olup tenkitli yeni bir bakm Douglas Howard tarafndan hazrlanmtr; Kit fb- Mustatab iin bkz. Y. Ycel, Osmanl Devlet Tekil at na Dair Kaynaklar ; Kit fb - M stet fb , Kit fbu Mes flihi '!-M slimin ve Men iifi 'i 'l- M 'minin, H rz 'l-M l uk, Ankara, 1 988. 8 Bkz. C. Fleischer, "Royal Authority, Dynastic Cyclism, and lbn Khaldunism in SixteenthCentury Ottoman Letters", Journal of Asian and Afri can Studies , XVII ( 1 983), 1 98-220;

12

Ha li l lna lck

elebi ve Naima zel bir yer tutar. Dstr'l-amel9 adl risalesinde Katib elebi toplumlarn nitelii ve gelimesiyle insann doas ve gelimesi arasnda tam bir paralellik (anthropomorfsm) ngrmtr. nsanlar gibi toplumlar da, ilki byme dnemi, ikincisi istikrarl olgunluk dnemi ve ncs de zeval dnemi olmak zere, dnemden geerler. Ancak salam bir yaps bulunan toplumlarda k, ge ortaya kar ve uygun nlemler alarak k ertelemek mmkndr. Bununla birlikte, kanlmaz sondan kurtulmak imkanszdr. Srasyla, temel reticiler olan kylleri, askeri snflar ve devletin mali idaresini gz nne alarak Katib elebi, bunlarn her birinde zaaf ve zlmenin ne zaman belirmeye baladn tespit etmeye alr. Onun balang noktas, eski nasihatnamelerinkinin aynsdr; yani, hkmdar orduya, ordu servete (mala), servet reayann refahna ve reayann refah da adalete baldr (daire-i adalet)10". Katip elebi'nin kn sebeplerini belirlemek iin toplumdaki zel snflar incelemeye girimesi ilgintir. O, olgunluk dneminin, 1593'de Celalilerin ortaya kna kadar srd inancndadr; lkenin ve devlet hazinesinin gerek mali destei kyldr. Katip elebi, Osmanl lkesindeki kyl snfnn; ar vergilendirme, yneticilerin yolsuzluklar ve rvet ve vergilerin mltezimlerin eline braklmas yznden harap olduunu ne srer. O da, Sleyman an, devleti oluturan ana snflarn denge iinde bulunduu mutlu bir dnem sayar.

Tarihinin giriinde Naima, ob Mustafa Ali, Katib elebi, Knalzade ve zellikle en byk tarihi olarak grd bn Haldun tarafndan ifade edilmi olan toplum ve tarih hakkndaki teorileri zetler. bn Haldun'u izliyen Naima, devletlerin ve medeniyetlerin gelimesine yn veren eitli ilke ve etkenleri akladktan sonra bn Haldun'un be dnem teorisini zetler. Bu emay Osmanl tarihine uyarlama abasnda Naima, 1683'deki Viyana bozgununu izleyen yenilgiler ardndan gelen bar politikay drdnc dnemin balangc sayar; yani nceki dnemin ilke ve kanunlarnn izlendii ve devletin olabildiince komularyla bar iinde yaamaya alt bir kanaat ve skfnet dneminin belirtisi olarak yorumlar.

Farabi, Tsi ve Devvani'nin etkileri iin bkz. Knalzade Alaeddin Ali, Ah ldk- A ldi , Bulak 1248 H. , II, 5, 105 -112 ,

9 Hac Halife veya Katib elebi olarak bilinen Mustafa b. Abdullah, D st ur ' /- 'am el fi s ldhi ' l-ha le /, stanbul, 1280 H.; Almanca evirisi: W.F.A. Behrnauer, ZDMG , X (1857 ), III-132.

oa Bkz. H. nalck, "Kutadgu Bilig'de "Trk ve ran Siyaset N azariyeleri ve Gelenekleri", Rei t Rahme ti Ara t in, 1966 , 259-2 75 . ob Mustafa Naima, T drih -i Na 'im d, I- VI, stanbul, 1280 H.: I. Ciltteki giri.

13

O sman l Tarihinde Dnemler

Na1ma'dan sonra, bn Haldun'un teorisi, Osmanl tarihinin seyrn aklayan k devri tarihileri tarafndan giderek daha fazla benimsendi. Gerekten de, bn Haldun'un fikirlerinin etkisini, 1700'den sonra Amcazade Hseyin Paa ve daha sonra Ragp Paa'nn, imparatorluu lmcl bir alkantdan kurtarmak midiyle bar bir siyasete sk skya balanmalarnda grmekteyiz. Na1ma'nn tarihini Amcazade Hseyin Paa iin yazdn ve ayn dnemde bn Haldun'un Mukaddime 'sinin Trke'ye evrildiini10 de hatrlayalm.

Osmanl tarihini slam siyaset ve ahlak felsefesine gre sistemli biimde dnemlere ayrmaya alan Osmanl tarihileri, 19. yzylda Ahmed Cevdet Paa11 ve Mustafa Nuri Paa12 izledi. Katib elebi gibi onlar da, Osmanl tarihini balca ana dneme ayryorlard: genlik, yani byme; orta ya yani istikrarl olgunluk a; ve yallk yani k dnemi. Bundan sonra her dnemi alt aamalara ayrrlar.

Mustafa Nuri Paa 'nn nemli zellii, Osmanl tarihinin dnemlerini belirlemeye alrken, sadece siyasi tarih ltlerini deil, fakat ayn zamanda kurumlar tarihi ve kltrel gelimeler ltlerini de kullanmasdr. Ona gre, nc aama srasnda (yani genel olarak 16. yzylda), lkse duyulan eilim artm, ahlak lleri kaybolmu ve zlmenin ilk iaretleri grnmeye balamtr. Fakat, eer gerek k 1683'de Viyana nndeki bozgundan sonra baladysa, 1595'den 1683'e kadarki safha olgunluk dnemi iinde saylmaldr. Osmanl tarihinin, byme, olgunluk ve k olarak, antlropomorfist biimde dneme ayrlmas teorisi, Trkiye'de okul kitaplarnn dayand klasik blmlenme olarak Abdurrahman eref ve Yusuf Akura yoluyla gnmze kadar gelmitir.

*

Belli bir Tarih srecini dnemlere ayrmaya alrken, nceden tasarlanm bir tarih kuramna dayal kat bir ereve gerekmez ve bunun gerek bir bilimsel metodoloji olmad Leopold von Ranke'den beri anlalmtr. Tarih! gelimeyi belgelere dayanan inceleme ve olaylar sebepler zinciri (causalite) iinde aklama metodu o zamandan beri tarihinin atlyesine egemen olmutur. Biz burada gelimeyi, devlet ve toplumun denge arayan faaliyeti ve bu dengeyi bulduu dnemler eklinde bir er-

10 eviren Pirizftde Mehmed Sa'ib, Mu kaddi me-i bn Haldun, I-II, stanbul 1 275 H.; Tanzimat dnemi tarihisi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa tarafndan tamamlanmtr: stanbul 1277 H. 11 A. Cevdet (Paa), Ve kiiyi '-i Devlet-i Al iyye (Tarih-i Cevdet). stanbul 1 2 7 1 -130 1 . 12 Ne tii ' ic '/- Vu ku ' iit, I-IV, stanbul 1 294-1327 H.

14

Halil nalck

eve ile yorumlamaya alacaz. Tarihi sre balca u temel cepheleriyle ele alnmaldr. lk olarak, yzyllar boyunca Osmanh mparatorluu ve yabanc gler arasnda kurulan deien denge, sonra imparatorluk iinde hkmdarn deien siyasi otoritesi sorunu ve bunun imparatorluk iindeki teki kuvvetler karsnda denge durumu ve nihayet devletin askeri, mali ve toplumsal kurumlarnn dayand toprak tasarrufu ve ilenmesi sisteminin geirdii aamalar asndan incelemek gerektiine inanyoruz (ift-hane). Bu bize tarihi realiteye en yakn yorumlama biimi olarak grnmektedir.

Cihad veya gaza, yani slfm1 Kutsal Sava, 17. yzyln sonuna kadar Osmanl devletinin dinamik hareket ilkesi olarak devam etmitir. 1354 itibariyle znikli Mslmanlar, esirleri olan Selanik Bapiskoposu Gregory Palamas ile tartmalarnda, Hristiyan Bat'nn istilasnn kanlmaz olduundan bahsetmekteydiler13 ve 1333'e kadar inen erken bir tarihten itibaren Bizans imparatorlar, Osmanl tehlikesine kar Kiliselerin Birliini nererek yardm iin papaya bavurmaya baladlar. Bununla birlikte, gazann sadece Bizans mparatorluu ile Balkan lkelerini kayglandrmaktan kp bir Avrupa sorunu haline gelii, ancak I. Bayezd (1389-1402) zamannda gereklemitir. Osmanllarn 1393 ile 1396 arasndaki yllarda, bir dorultuda Adriyatik ve Mora'ya, br yandan Tuna kylarna ulamasndan sonradr ki, Macaristan ve Venedik kesin bir kararla eyleme gemi ve bir hal seferi iin Bat Hristiyan dnyasn harekete geirebilmitir. 14 Buradaki gerek sorun, bir yanda Macaristan ve Venedik, te yanda Osmanl mparatorluu arasnda Konstantinopolis ve Balkanlara kimin sahip olaca sorunu idi; siyas bir g karlamas idi. Gaza siyasetinin en yksek noktasn II. Mehmed temsil etmi ve sorunu Osmanllar lehine zmle bir dengeye ulatrmtr. Bununla beraber, Fatih, Akdeniz'in ve Orta Avrupa'nn kaplar saylan Rodos ve Belgrad'da durdurulmutur. Osmanl iin gaza ve yaylma (buna Osmanl emperyalizmi de deniyor) devlet, asker ve halk iin kanlmaz bir hareket, yaam ve denge prensibi idi.

Bat'ya yaylma politikasn ele alan Sleyman (1520-1566), 1521 'de Belgrad'n ve 1522'de de Rodos'un fethiyle Dou-Bat ilikilerinde yeni

13 G.G. Amakis, "Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as Historical Sources", Spe culum, XXVI ( 1 95 1), 1 04- 1 1 8. 14 Yeni bir yorum iin bkz. H. nalck. "The Ottoman Turks and the Crusades, 1 329-1 522", A History of the Crusad es, genel yayn ynetmeni, K. M. Setton, c. VI: The Impa ct of tle Crusades on E rope [Hal Seferlerinin Avrupa zerindeki Tesiri], haz. H. W. Hazard ve N. P. Zacour, Madison, 1 993, 221 -353.

15

Osman l Tar ihind e Dnem ler

bir aamay gerekletirdi. Bu dnemde Osmanllarn cihada kar tavrnda, daha dorusu devletin yapsnda nemli bir deiiklik meydana gelmitir. Osmanl devleti, artk slam dnyasnn snrlarnda gazilerin bir u devleti deildir: imdi o Mslman dnyasnn tarihi lkelerini, Mekke ve Medine dahil Arap lkelerini snrlar iine katm, gerekte slami bir Hilafet haline gelmitir. stanbul 'un fethinden sonra Memluk Sultanna gnderdii mektupta gl Osmanl sultan Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) dahi, Memluk Sultannn 'haccn ifasn kolaylatrmak' zere Mekke'nin koruyucusu sfatn tanm, kendisi iin gazay ve gazileri desteklemek grevine sahip kmt.15 Ondan sonra, I. Selim (1512-1520) ile Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566). zamanna gelince Osmanl sultan her iki ykmll de zerine almtr. Sleyman, Akdeniz ve Orta Avrupa'da Habsburglara kar iddetli bir mcadeleyi srdrrken, br yandan, Portekizlilere kar Sumatra'daki Ae Sultan'na ve Hindistan' daki Gcerat hkmdarna askeri yardm gnderiyordu. 16

Onaltnc yzyln ortalarnda cihadn artk evrensel hale geldiini ve Mslman dnyasnn hamisi olarak Osmanl devletinin her cephede aktif duruma getiini grmekteyiz. Bu, Osmanl tarihinde yeni bir dnem ayor, bunda baar kazanarak yeni bir dengeye, dneme ulayordu.

Bu noktada, Osmanl siyasetini ynlendiren temel diplomatik ilkenin, Hristiyan dnyasn blnm halde tutmak olduunu vurgulamalyz. Sleyman'n seferlerini yazan Matrak Nasuh, Fransa'y destekleme politikasn (1526 Macaristan seferi bunun iin yaplmtr) aklarken, bunda Avrupa'y paralanm halde tutmann esas olduunu belirtmitir. 16. yzylda Osmanllar, hal seferi bahanesiyle Avrupa'y kendi egemenlikleri altnda birletirmeye alan Habsburglarla Papal uzlalamaz iki dman olarak kabul ediyor ve Avrupa'da onlara kar ortaya kan her eylemi destekliyordu. Osmanllarn, 1525'den itibaren Fransa ile ittifak ve Akdeniz' de birlikte deniz harekatnda bulunmalar Avrupa ve Osmanl iin tarihi bir gelimedir. Bu erevede Sleyman'n Protestanlar destekleme politikas yaknlarda baz Bat tarihilerinin (Eisher, Kortepeter, Setton) dikkatini ekmitir. Nianc Feridun'un devlet belgeleri derlemesinde Sleyman'n 1552'de Almanya'nn Lutherci prenslerine gnderdii mektubu bu bakmdan zel bir nem tar.17 Burada S-

15 Bkz. A. Feridun, M neat 's-Se latin, l, stanbul 1 275 H., 236. 16 Bkz. H. nalck, "The Rise of the Ottoman Empire", Cambridge History of ls lam , haz. Holt, Lambton ve Lewis, Canbridge 1 970, 320-323; H. nalck, An E conomi c and So cia l Histo ry of the Ottoman Empire , Cambridge 1 994, 327-33 1 . 17 A. Feridun, a .g .e ., II, 542-544.

16

Halil lnalck

leyman, mttefiki olan Fransa ile ibirlii ettikleri srece Protestanlara saldrmayacana dair sz veriyordu. Osmanllar btn Avrupa'da Papa'ya kar tm diu reformcular tevik ettiler ve desteklediler. Il. Philippe'e (1556-1598) kar isyan halinde bulunan Hollandallara gnderilen tevik mektubu da yine Feridun Bey'in mecmuasnda bulunmaktadr. Sultan, spanya' da isyana hazrlanan mslmanlarn (Morisko'larn) Hollanda asilleriyle ilikiye geip ayn zamanda ba kaldrmalarn neriyordu. Osmanllar, Papa ve Habsburglu spanya kralna kar, Kralie Il. Elizabeth ile dostane ilikiler kurmaya nem verdiler, 1580'de kralieye kapitlasyon baladlar ve Levant ticaretinde, Katolik siyasetine uymu olan Fransa'nn yerine ngilizleri destekleme politikasna nem verdiler. 18 Macaristan'daki Kalvinistleri her zaman kuvvetle desteklemeleri de ayn politikann baka bir ynn oluturuyordu. Sleyman dneminde Fransa ve Protestan politikasyla Osmanl devleti Avrupa devletler sisteminin kanlmaz bir esi oluyor; bylece gaza politikas pratik bir g denge politikasyla badatrlyordu. Bu dnem 1683 Viyana kuatmasyla inkar edilmi oldu.

1683'de kendisine ar gvenen ve Viyana'y kuatan Kara Mustafa, Avrupal glerin birleerek toptan drt cephede saldrya gemelerine sebep oldu. O zaman Fransa bile Osmanl 'y desteklemekten vazgeti. Bata papa olmak zere Habsburglar, Venedik ve Lehistan bir Kutsal Liga kurdular. 1686'da Rusya bu ittifaka katld. Bundan sonra, Osmanl'ya kar emperyalist tutumunu Avrupa Hristiyan dnyasn ve medeniyetini himaye maskesi altnda aklama imkanna kavutu. Btn cephelerde onalt yl ypratc savatklarndan ve ykmn kenarna geldikten sonra Osmanllar nihayet yenilgiyi kabul ettiler (Karlofa Antlamas, 1699). Macaristan'n terki ile ilk paralanma gerekleti. Artk Cihad tamamiyle terk edilmiti. Naima'nn bu yeni bar politika hakkndaki samimi ifadesini grdk. 18. yzylda iki byk askeri emperyalist devlet, Avusturya ile Rusya saldrya devam ettiler. Batl devletler ise, ticari karlar nedeniyle Osmanl 'y desteklediler. Karlofa grmelerinde Avusturya, onlarn basks sonucu bara yanat. Bu dnemde Fransa ticaretinin yars Levant pazarlarna baml idi ve ayrca Habsburglara kar Avrupa denge politikasnda Osmanl daima deerli bir mttefik idi. Bu noktada, 1700-1914 arasndaki dnemde, srekli olarak Osmanl mparatorluu ile Avrupa arasndaki ilikileri ynlendiren ark Meselesi ortaya kmtr. Osmanl mparatorluu'nun lke btnl iin Bat devletlerinin destei

18 H. nalck, haz. 1 6. notta zikredilen, An Economic and Social History , 367-372. 17

O smanl Tarihinde Dnemle r

zorunlu hale geldi. Kanuni dneminde Osmanl stn gc, Avrupa'da yeni milli devletlerin koruyucusu roln benimsemi, Avrupa devletler g dengesinde balca rol sahibi olmutu. 1699'dan sonra ise, bat devletlerinin destei Osmanl iin kanlmaz bir denge unsuru olmutur.

Osmanl mparatorluu Bizans ile birlikte 1500 yllk bir tarihi blge geleneini temsil eder. Fatih Sultan Mehmed ( 145 1- 148 1) zamanndan itibaren Osmanl sultanlar, 'ki Ktann Sultan ve ki Denizin Hkmdar' [ Sultan 'l-berreyn ve Hakanu 'l-bahreyn] unvann kullandlar. Bat istikametinde Balkanlara ve dou ynnde ise Kk Asya 'ya doru genileyerek, Osmanl mparatorluu bu iki blgeyi Dou Roma zamanndaki gibi Boazlar merkezi etrafnda birleik bir imparatorluk ekline soktu. Bu, 1500 yl sren bir tarihi geopolitik devamll temsil ediyordu. stanbul'da Patrik ve eyhlislam bu geopolitik gerein timsali idiler. Osmanllar, Balkanlar'da uzun bir mcadeleye balamak zorunda kaldklar srada, Kk Asya'da da yzyllarca devam eden geleneksel bir siyasi meseleyle uramak mecburiyetinde kalyordu. Rum (Anadolu) Seluklu Sultanl 12. yzylda, ran'a hkmeden Byk Seluklu mparatorluu'nun bir u eyaleti saylyordu. 13. yzylda ran lhanl devleti bu durumu yineledi. Osmanl Beylii dahil tm beylikler, lhanl maliye defterlerinde bu imparatorluun Ucat eyaletleri olarak kaydedilmitir. Ancak I. Bayezd ( 1389- 1402)'n saltanatnda Osmanl hkmdar kendini Rum Seluklu sultanlarnn mirass, Anadolu'nun meru efendisi olarak grmeye balad. Bayezd, Anadolu Seluklu Sultanlarnn tad 'Sultan'r-R1m' unvannn kendisine tevcih etmesi iin Msr'daki Halife'ye bavurdu; 19 fakat o srada douda, eski Mool mparatorluu'nu slami bir kisve altnda canlandrmak dncesiyle Timur ortaya kt. Timur, tm Anadolu zerinde hkmranlk iddiasnda bulundu ve Bayezd' dan kendisini metbu tanmasn istedi. 1402'de Ankara yaknlarnda ubuk ovasnda Bayezd' esir ald ve Anadolu beyliklerini kendisine baml devletler olarak yeniden canlandrd. Osmanl lkesini de dier beylikler gibi baml bir devlet durumuna soktu (elebi Mehmed'in Timur'un adn tayan sikkeleri vardr). Hkmdarlklar boyunca, yani yaklak yarm yzyl, I. Mehmed ( 1413- 1421) ve II. Murad ( 1421- 145 1) zerinde Timurlular metbuluk iddiasnda bulundular. Timur'un olu ahruh babasnn Kk Asya' da kurduu dzeni devam ettirmekte azimli idi. I. Mehmed'e gnderdii bir mektupta ahruh, onun kardelerini bertaraf edip Timur'un bahettii topraklar birletirmesi eylemini

19 Bkz. "Bayezd I", Enc yclopedia of Is lam. 2. bs. (El2 ).

18

Ha li l lna lck

onaylamadn yazmakta idi. 1441 'de ahruh'a yazd mektupta il. Murad, ona baml bir hkmdarn hitabna uygun ifadelerle hitap etmekte ve Osmanllarn yakn gemite Karamanllar'dan aldklar topraklarn Timur tarafndan ihsan edilmi topraklar olduunu belirtmeye almakta idi.20 O halde, zetle, 1441 gibi ge bir dnemde bile Timurlular hala Timur'un Anadolu'da kurduu dzeni ayakta tutmaya alyorlard. Osmanllar buna kar polemike bavurdular. Timurlularla rekabet iin Ouz Han'n olu Gnhan'n olu Kay'nn soyundan geldikleri hakknda Osmanl iddialar da tam bu dnemde kuvvetle benimsendi. il. Mehmed 'in 1461 'den itibaren Anadolu beyliklerini ele geirmeye balad srada, Dou Anadolu ve ran'n efendisi olan Uzun Hasan da, Timur gibi, tm Anadolu zerinde hkmranlk iddiasnda bulunuyordu. Bu Trkmen hkmdar kovulmu beyleri himayesine alp Osmanl Sultanna meydan okudu. 14 72 'de Karaman beyine destek iin gnderdii askerler Osmanl memleketinin tam kalbine kadar szd, Akehir'e geldi. Bu defa, Osmanl Sultan .. Dou'daki rakibini yenecek gteydi (Bakent sava 1473) ve Anadolu bu kez kesin biimde Konstantinopolis'in efendisinin hkm altna girdi.21 Bylece, Kk Asya'da drt yz yl sren siyasi bir durum, yani Anadolu'nun Dou'daki byk komularndan birine bamll sona erdi. Bununla birlikte, Safeviler, 16. yzyln banda ran' da iktidara geldiklerinde, onlardan ah smail, Alevi Kzlbalarn piri ve hkmdar sfatyla Osmanllarn Anadolu'daki hkmranln yeniden ciddi biimde tehdit etti. 1514 'de, ateli silahlan ile, I. Selim ah'n Trkmen zrhl svarilerini datt ve Safevi iddialarna kesin bir darbe indirmeyi baard. Dou Anadolu'yu stanbul'a balayarak tehlikeyi uzun yzyllar iin bertaraf etti. ran ile mcadele 16. ve 17. yzyllarda dou Anadolu tesinde Kafkaslar, Azerbaycan ve Irak'ta srdrld.22 Bylece Osmanllar Balkanlar'da olduu gibi Anadolu'da da tam egemenliklerini kurmu, Boazlar ekseninde bin yllk imparatorluk geleneini ihya etmi oluyorlard.

Burada Osmanllara kar Batl ve Doulu hasmlarnn birbirleriyle diplomatik temaslar kurduunu, Osmanl lkesini aralarnda paylamak iin planlar yaptklarn vurgulamalyz. Osmanllar zerindeki planlar iin Timur Fransz sarayna mektuplar yollam, Uzun Hasan Venedik'le ittifak yapm ve Safeviler de Almanya ve spanya Habsburglarna eliler

20 I. Mehmed ve 11. Murad'n mektuplamalan iin bkz. Feridun, I, 1 50-1 52, 1 77- 1 78. 21 Bkz. "Mehmed 11", ls lam Ansik lopedisi (A), 523-527. 22 Bkz. "Selim I", E l 2.

19

Osman l Tarihinde Dnem ler

gndermitir. Anadolu ve Rumeli'de imparatorluu korumak kolay olmamtr. Osmanllar, iki cephede ayn anda savamak zorunda kalmaktan daima kanmlardr. Bu amala, douda ve batda mnavebeli bir sava ve bar siyaseti izlemekte dikkatli davranmlardr. Kanuni, ran'a sefer yapmak iin mparator arlken ile 1547'de bar anlamasn imzalamtr. Fakat, 1593-1606 yllarnda Habsburglara kar yrtlen Uzun Sava srasnda ah Abbas'n Azerbaycan' da saldrya gemesi, Osmanllar ayn anda iki cephede birden savamaya zorlam ve bu savalar ykc etkiler yapmtr. Buraya kadar Osmanl devletinin dnya gleri karsnda her dnemde gerekletirmeye alt denge politikasn inceledik.

imdi Osmanl devletinin i yapsndaki devir aan deimelere bir gz atalm.

Hem Dou' da hem de Bat'da dnya lsnde bir mcadeleyi yerine getirmek iin Osmanllar, btn kaynaklarn srekli hazrlk halinde ve tek bir iradenin emrinde tutmak zorundaydlar. Bylece Osmanl devleti, merkeziletirici mutlak bir tek otorite altnda klasik Osmanl padiahln kuracaktr. Bu siyasi dengeyi Osmanllar il. Mehmed dneminde gerekletirdikleri zaman Avrupa' da mutlakiyeti idare kuramclar (Machiavelli, Postel, Bodin) Osmanl'y bir model olarak ele almaya baladlar.

Fftih'e kadar ilk dnemlerde Osmanl Beyi'nin merkezi otoritesine kar en byk kartlk serhad blgeleri Uc'lardan gelmekteydi.23 Osmanl hkmdarlarnn i siyasetteki aradklar denge, bilinli olarak merkezi hkmet denetiminin korunmas ve glendirilmesidir. Bylece, Uc beylerinin yeni fethedilmi topraklarda, bamsz beylikler kurmalar engelleniyordu. Daha ilk dnemde zmit snr blgesini kontrol eden bey, Osman Gazi'nin yolda Aka-Koca idi. Aka-Koca'nn lm zerine Orhan, bu blgeyi idare etmek zere byk olu Sleyman' atad. Sleyman daha sonra, 1340'larda Rumeli karsnda yeni fethedilen, en nemli Uc blgesi olan Karesi sancak beyliine gnderildi ve merkezini Biga'ya tad.

Sleyman, daha sonra 1352'de Avrupa topranda Gelibolu Ucu'nu feth etmek zere anakkale boazn geti, Trakya'ya yerleti. Sleyman, dnemin en gl Uc beyi oldu. Babasndan nce, 1357'de lmeseydi, Osmanl tahtnn doal sahibi olurdu. I. Murad (1362-1389) tahta ktnda, Rumeli'deki Uc kuvvetlerinin bana, en gvendii komutan olan lalas ahin'i, beylerbeyi veya Avrupa'daki Osmanl kuvvetlerinin ku-

23 U beylerinin Fatih Sultan Mehmed zamanna kadar oynadklar hayati rol iin bkz. Gazaviit- Su ltan Murad Han , haz. H. nalck ve M. Ouz; "Mehmed I", EI 2, "Murad il", A. 20

H alil n alc k

mandam olarak yerletirdi. Lala ahin Meri vadisinde, Orta-Kol'da Edime' den sonra merkezi Filibe olarak Rumeli'yi sultann kontrol altna ald. Sol Kol'da Evrenuz, Sa Kol'da Mihal-oullar Beylerbeyine tabi idiler. Fakat, Beylerbeyi ile Ve-beyleri arasndaki rekabet kanlmazd. Vc beylerinin Rumeli'de, 1373'de ehzade Savc'nn isyannda nemli bir rol oynadklar anlalmaktadr. I. Bayezd'n 1402'deki dn izleyen i sava dneminde Vc beyleri bir derece bamszlk kazandlar ve kimin Osmanl tahtna geecei byk lde onlarn elinde kald. Kendilerine dorudan baml olan aknclar, yrkler ve Ve tmarl sipahileri onlarn dorudan doruya emirleri altnda idi. Srasyla, SerezSelanik-Teselya-Arnavutluk snr blgesinde Evrenuzoullar, skp'te shak, sonra Paa Yiit ve oullar, Tuna Bulgaristan'nda Mihaloullar ile Kmloullar pratikte egemen 'feodal' aileler durumunda olup Ve sancan babadan oula tevars ediyorlar, tmarlara kendi adamlarn getiriyorlard. II. Murad'n hkmdarlk dneminde skp Ve-beyi sa Bey'in denetimindeki blgedeki 189 tmarlnn 160 kadar kendi kuflar, kleleri ve kap halk idi. 24 Ve-beyleri bamsz beyler gibi komu yabanc devletlerle antlamalar yapyor ve onlardan hara alyorlard. Bununla beraber, II. Mehmed'in (1451-1481) gazi kiilii ve gl merkeziyetilik siyaseti karsnda Ve beyleri eski bamsz durumlarn korumay baaramadlar. elebi Mehmed ve il. Mehmed zellikle Mihaloullarn denetimi altna almay baard, Rumeli' de sultann merkeziyeti otoritesini kurdu, bylece merkezilemede yeni bir denge, yeni bir dneme ulalm oldu.

II. Mehmed dneminde devlet iinde sz gtrmez iktidar, Vc'larda deil, merkezde-Kapkulu kuvvetlerine dayanan Sultan'da idi. Kul sistemi25, yani asker! ve sivil idareyi sultann kullar ile yrtme sistemi, lkenin her yannda Sultann merkezi ve mutlak otoritesini garanti altna alyordu. Saray kul sistemi Orhan, hatta Osman zamanndan beri mevcut grnmektedir. 1361 'i izleyen yllarda byk lde genileyen devletin gereklerini karlamak zere merkezi bir brokrasi ve timar sistemi tekil edildii zaman, kul sistemi esas kabul edildi; ve dorudan Sultan'a bal kullardan oluan cretli daimi ordu, Yenieri Oca kuruldu. Bu ordu, ilk kurulduu srada 1,000 kii, 1. Bayezd (1389-1402) dneminde 6-7,000, II. Murad devrinde 4-5,000 kii idi. II. Mehmed'in saltanatnda (1451-1481) ise mevcudu 8-10,000'e karld. Bu merkezi asker! g sayesinde

24 H. nalck, F atih Devri zerinde Te tkikler ve Vesik al ar, Ankara 1 954, 1 49-1 50. 2 5 Bkz. "Ghulam'', El 2.

2 1

Osmanl Tarihinde Dnemler

Osmanl sultanlar Uc beylerinden daha kuvvetli duruma geldi. stelik, snr blgeleri her ne zaman gl dmanlarn saldrsna urarsa, (mesela Kosova (1389) ve Nibolu (1396) savalarnda olduu gibi) sultan, derhal harekete geip kesin darbeyi indirebiliyordu. Kapkullar, ayn zamanda Sultann emir ve yasaklarn eyaletlerde uygulamak zere yasak kulu ad altna grev yapmaktaydlar. 26

Yenieri Oca, Kapkullarnn yalnzca bir kesimini oluturmaktayd. Daha 14. yzylda bile Sultann kullar sadece merkezdeki askeri gc deil, fakat ayn zamanda taradaki tmarl sipahilerin nemli bir blmn de ieriyordu. Saray' da ve tarada bir sra hizmet grdkten sonra kullar imparatorluun her kesine, tmarl, suba, sancak beyi veya beylerbeyleri olarak gnderiliyor, bylece Sultann siyas ve icra! otoritesini temsil eden asker-idareciler olarak hizmet gryorlard. 27 Kullarn imparatorluk ynetiminde yaygn ekilde kullanm, 1. Bayezd devrinde balamtr. O, Anadolu'da feth ettii beyliklerde yerli aristokratik aileler yerine kendi kullarn getirmekte idi. II. Mehmed, en yksek siyas1-idar'i mevki olan vezir-i azaml, andarl ailesi yerine kendi kullarna bahettiinde kul sistemi tamamlanm oldu. Ksacas, sultann merkez} ve mutlak otoritesinin glenmesi, kul sisteminin gelimesiyle el ele gitti. Bylece devlet idaresinde yine bir dengeye veya dneme ulalm oldu. Osmanl Sultannn teki Mslman hkmdarlar zerindeki stnlk sebeplerini sralarken Kemalpaazade, Osmanl Sultanlarnn kullar sayesinde emirlerini her yerde kesinlikle uygulamaya muktedir olduunu vurgular. Eyalet idaresine atanan hibir kul, halk zerinde imtiyazl bir mevkiye ulama ve bakaldrma imkann bulamazd.

Osmanl Sultanlar, zellikle 1. Bayezd ve II. Mebmed dneminde tm blgelerde yerel hanedanlar ve feodal beyleri ortadan kaldrmaya ve btn yerel ayrcalklar bertaraf etmeye zen gsterdiler.28 Balkanlar'da, kk prens ve senyrler ortadan kaldrlm veya Osmanl timar kadrolarna alnmt. Balkan kyls kendilerini koruyamayan eski efendileriyle artk ibirlii yapmyor, zimmi stats ierisinde Osmanl tebaas devletin himayesi altna girmi bulunuyordu. Daha nceki askeri snflar

26 Bkz. K iim1nn iime-i Sultani ber M uceb-i rf-i Osm iini, Ankara 1956, notlar 2-5, 8-12, 20-24, 30,32, 36,39, 40,45. 27 Bkz. H. nalck, The Otoman Empire: Tle Classical Age 1300-1600, ikinci basm, London: Phoenix, 1995, 76-118; "Timar", EI2. 28 H. nalck, "L'Empire Ottoman", Studies in Ottoman Social and Econ omic History, London: Variorum il, 1985, 85-87; H. nalck, "The Rise of tle Ottoman Empire", Cambridge Histo ry of !slam, I, 295-303.

22

Hal il nalck

ile kilise ve manastrlar da, ellerinde bulundurduklar pronoa ve charistialar zerindeki haklarn teminat altna alan, yeni merkezilemi sisteme balanmay daha gvenli buldular. zetle, merkezi Osmanl hkmeti, eski Bizans imparatorluk geleneklerini canlandrdklar Balkanlar'da, bir iktidar ve gven kayna olarak hareket ediyordu. Anadolu'dan koup gelerek ganimet arayan gaziler, ulema ve topraa a kyller, srekli artan saylarda bu gvenilir imparatorluun hizmetine girmek iin A vrupa' da feth edilen topraklara g etmekte idiler. Bunun yannda, devleti sk sk i savaa srkleyen ve halk bezdiren saltanat mddeileri bertaraf etmek iin de, zalim fakat zorunlu bir zm bulundu. Il. Mehmed, karde katli geleneini kanunnamesine bir madde olarak koydu. ok sonra 16. yzyl sonlarnda ehzadelerin sancaa vali gnderilmesi adeti de kaldrld. Bylece mutlak merkezi otoritenin sreklilii yolunda kesin admlar atlm oldu. Hkmranln ynetici ailenin btn bireylerine ortaklaa ait olduu eski Trk geleneine bu suretle son verilmi, kadim Dou'nun tek mutlak hkmdarn ahsnda temsil edilen blnmez ve kutsal otorite fikri benimsenmi oldu.29 ehzadeler arasnda, ykc i savalar dnemi bylece kaldrlm, yeni bir denge ve dzen yerlemi oldu.

Fakat, 16. yzyln sonlarndan itibaren sultann dayand g, yani saray halk ve Yeni eri ve br Kapkullan, onun adna devleti kendi denetimleri altna sokacak kadar g ve nfuz kazandlar. Onlar dengeleyecek bir g kalmad. 1600'e doru Yenierilerin says 35-50 bine vard; yenieriler 1622' de Sultan Il. Osman ' tahttan indirip katledecek kadar ileri gittiler. Kapkullar, devlette tm iktidar elde edip eyaletlerde otoriteyi ve gelir kaynaklarn da ele geirdiler. Evliya elebi (17. yzyl ikinci yans) ehirlerde Yenieri serdar, avu ve kethda-yeri sfatyla heryerde onlarn egemen olduunu tespit edecektir. 17. yzyla ait stanbul' daki tm esnaf ve dkkanlarn tespit eden bir ihtisab defterinde, dkkan sahipleri tmyle saray halk, kapkullan, beyler ve paalar olarak grnmektedir. O zaman eyaletlerde cretli menei kyl askerler Sekbanlar onlara kar direnie getiler. 1625-1628'de Abaza Mehmed Paa30 komutasnda birleip Anadolu'nun denetimini ellerine geirdiler. Bu otorite bunalm, Kprl Mehmed'in 1656'da diktatr yetkileriyle durumu kontrol altna almasna kadar srd. Daha sonra Yenieriler,

29 H. nalck, "The Ottoman Succession and its relation to the Turkish Concept of State", The M iddle east and the Balkans under the Ottoman Empire: Essa ys on Econom y and Soc iet y, Bloomington 1 993, 60-61. 30 Bkz. "Mehmed Paa, Abaza", A.

23

Osmanl Tarihinde Dnemler

yalnz belli gruplarn tepkisini deil, halk protesto hareketlerini de temsil eder oldular. Merkezde ve eyaletlerde ehirlerde saylar kontrolsz artan ve artk bir eit milis haline gelen Yenieriler halkn nne dp, IV. Mehmed'i (1687) ve fil. Ahmed'i (1730) tahttan indirdiler. Padiah ve saray, devlet ileri zerinde mutlak otoritesini, ancak 1826 'da Yenierileri ortadan kaldrdktan sonra yeniden kurabildi. Yalnz Yenieri Oca deil, fakat kul kurumunu oluturan br resmi rgtler de 17. yzylda asli niteliklerini deitirmilerdi.3 1 Devletin zlmesi ve genel kargaann sebeplerini aratrrken 17. yzyl ortasnda Koi Bey listenin bana kul sisteminin bozulmasn koyar. zetle, siyasi gc temsil eden gruplar arasndaki atmalar ve varlan yeni dengeler, Osmanl tarihinde i siyaset dinamiini anlamak iin nemlidir.

Son olarak toprak tasarrufu sistemini ele almamz gerekiyor. YaknDou'nun gemiteki teki imparatorluklarnda olduu gibi, Osmanl mparatorluu'nda da merkezilemi rejimin toplumsal ve iktisadi temeli toprak tasarrufu ve gelirlerinin devlet tarafndan sk denetimini salayan zgn bir sistemdir.32 Kapkullarnn zellikle Anadolu ehirlerinde egemenliine yol aan neden 1593-1610 Celali isyanlardr. Bu dnemde lkede eski gler dengesi bozulmutur. Islahat Layihas yazarlarnn dedii gibi klasik Osmanl idaresinde Kapkuluna kar eyalet tmarl ordusu bir denge oluturuyordu.

Toprak mlkiyetinin devlete ait oluu, daha dorusu rakabe, kontrol hakknn merkezi hkmetin elinde olmas, devlet politikasnn amalaryla uyumlu olarak toplum dzenini denetlemesini ve gelirleri bu amalara ve zamann ihtiyalarna gre tahsis etmesini mmkn klmaktayd. Osmanllar 'dan nceki devirlerde, Seluklular 'da ve Bizans mparatorluu'nda da, devletin toprak zerindeki denetimi imparatorluun siyasal, toplumsal ve ekonomik yapsn belirlemiti. Bu imparatorluklarn k dnemlerinde hem toprak hem de kyl yerel grevlilerle ayann kontrolne geecektir. Osmanl imparatorluu, yaylmac bir g olarak genileme gnlerinde, tarm arazisinin devlet kontrol altnda olmas ilkesini genel olarak uygulama gcne sahipti. Kural olarak, Osmanl rejimi, -hem dnyevi hem de dini alanda- eski toprak sahiplerinin mlk haklarn kaldrm ve fethedilen blgeler ve de sonradan tarma elverili hale getirilen topraklar devlet denetimine alnmtr. Hkmdar, nadiren top-

31 Bkz. 5. notta zikredilen: H. nalck, "Military and Fiscal Transfonnation". 32 Bkz. 1 7 . notta bahsedilen An Economic and Social Histo ry, 1 03-104.

24

Halil nalck

rak zerinde mutlak mlkiyet haklarn bir ahsa zel bir ba belgesi ile, temlikname ile devredebilirdi.

Gerekte bu katmanl bir toprak tasarrufu sistemiydi : topran mutlak rakabe hakk devlet elinde idi; kyl tasarruf hakkna, yani srekli kirac olarak topra kullanma hakkna devlete bir tapu resmi deyerek bir szleme ile sahip olurdu. Bu ikisi arasnda tmar sahibi sipahiye veya devletin temsilcisi olarak birine devlete ait haklarn inenmesi iin gzetim yetkisi verilirdi. Balca toprak vergilerini toplayp topran bo braklmasn nlemek zere konulan kanunlar o uygulard. Sipahi devlete kar belirli askeri grevleri yerine getirmekle ykmlyd ve toplad belirli vergileri de maa olarak alrd. Btn bu hususlar Kanunnamelerde tespit edilmiti. Para ekonomisinin tam olarak gelimedii devletlerde devletin temel gelir kaynan oluturan toprak vergileri iltizam yoluyla da toplanabilirdi: vergilerin merkezi hazineye nakit olarak girmesini salayan iltizam sistemi idi. Byk sayda askere ihtiyac olan Osmanl mparatorluu'nda, bu ayni vergiler ounlukla mltezimlere ve kylerde yerletirilen sipahileri desteklemek zere tmar olarak datlmtr. Bylece, Osmanl dneminde toprak tasarrufu sistemi, vergi sistemi ve eyalet askeri tekilat bir btnn tamamlayc eleri olarak blnmez bir sistem oluturuyordu.

Osmanl'nn bu sistemi, fethettikleri blgelerde, yani Bizans mparatorluu ve Balkan devletlerinden aldklar topraklarda uygulamaya koymas zor olmad. nk slam hukukuna gre savala alnan topraklar devlete ait saylrd. Hatta vakf haline getirilse bile devlet gerekirse vakfyetini kaldrabilirdi (Fatih vakf ve mlklerin devlete mal edilmesi kararnda bu prensipe dayanmtr). Fakat, Osmanl igalinden nce Anadolu' da, birok arazi, mlk ve vakf olarak devredilmi ve bu durum eriata uygun olarak tertip edilen senetlerle tasdik edilmi bulunuyordu, bu yzden eski Seluklu devleti topraklarnda eitli uzlamalara varlmak gerekmitir.33 Mesela toprak sahipleri, ekinci sistemi yoluyla devlete asker salamakla ykml klnmtr. I. Bayezd 'n saltanat srasnda (1389-1402) bu gibi topraklar zerinde devlet kontrol geniletildi : Bu politika Bayezd'e kar Anadolu'da kartlarn ortaya knn sebeplerinden biridir. Onun saltanat dneminden II. Mehmed dnemine kadar bu adan bir uzlama ve hogr politikas izlenmitir. Fetret ve i bunalmlar merkezi hkmeti, Rumeli ve Anadolu' daki nfuzlu kiilere byk mlk topraklar balamay zorunlu klmtr. Bu gibi toprak mlkleri,

33 A.g.e., 126-131. 25

Osman l Tarihinde Dnem ler

devletin el koymas ihtimaline kar bir tedbir olarak, sahipleri tarafndan genellikle aile vakfna dntrld. Fakat, seferleri iin fazla asker ihtiyac karsnda, Fatih Sultan Mehmed ( 145 1 -148 1 ) bu topraklarn nemli bir blmn 1476 civarnda tekrar devlet mlkiyeti altna ald. Vakfn gerek amalarm yerine getiremeyen, binas yklm veya hkmdarlarndan berat almam vakflar ilga etti. Bunlar miri iin msadere edip tmar olarak askeri snf mensuplar arasnda datt. Bu reform sonucunda bu ite alm olan tarihi Tursun Bey'in ifadesiyle 20 bin (?) ky ve iftlik devlete mal edildi.34 Bu eylem, zellikle vakflardan yararlanan dini gruplarn ulema, zaviyedar eyh ve dervilerin Sultana kar kar tavr almalarna sebep oldu. Fatih'in lmnden sonra iddetli bir tepki kendini gsterdi ve msadere edilen topraklarn byk bir ksm eski sahiplerine ve vakflara geri verildi. Fakat yeniden eski istikamete dnlmesi iin ok zaman gemedi: I. Sleyman' n byk seferleri iin asker ihtiyac, nfustaki art ve yeni topraklarn tarma almas miri topraklarda byk bir arta yol at. frazat adyla anlan bu yeni miri topraklara ait kaytlar dnemin defterlerini doldurmaktadr.

1 6. yzyl sonundan itibaren krsal blgelerde, hem tarmda, hem de toprak tasarrufu sisteminde ar bir buhran ortaya kt. Bunun temel sebepleri arasnda ncelikle 1 580'lerden itibaren Bat Avrupa'dan ucuz gm ve gm para ak ve bunun ardndan, Osmanl maliyesini, imparatorluk ekonomisini ve ynetim mekanizmasn kargaaya sokan enflasyondur. Tarihi Selaniki, yzde yzbir enflasyonun herkesi zellikle askeri fakirletirdiini ve genel bir honutsuzluun ortaya kna neden olduunu tarihinde vurgulamtr.35 Tmarlarn deeri aniden dnce tmar sahipleri seferden kamaya, eitli yollarla kyllerden daha fazla gelir szdrmaya altlar. kinci olarak, bu dnemde yeni fetihlerin durmas tmara atanmak iin elinde padiah emriyle bekleyen adaylar saysnda byk bir arta neden oldu ve timar elde etmek isteyenler arasnda sert bir rekabete yol at. Yolsuzluklar oald, asker isyanlara katlmaktan geri kalmad. nc olarak, kapkullar bata saray halk, avular tmar topraklarn her yerde ele geirmeyi baaryor ve dolaysyla tmar an daha da iddetli hale getiriyorlard. Sonu olarak, ok sayda topraksz asker ve isiz cretli asker gruplar (yevmliler, sekban ve sarcalar) ekya eteleri halinde ky ve kasabalar basp yamaya baladlar; daha

3' --.!en.T!led r. . . Cz. sJ. "' H -:L. -osm.lJ u'nu Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiye'nin ktisadi , z:::.-e::-. :\."Y t 1 95 1 .. 6.

Halil nalck

sonralar bunlar byk gce sahip nderler ve asi paalar (Karayazc, Canpulad-olu Varvar Ali, Abaza Mehmet) etrafnda toplandlar ve zerlerine gnderilen hkmet kuvvetlerini pskrtecek bir g oluturdular. syanclar Celali genel adyla bilinmektedir.36 Onlarla uramak zere gnderilen Kapkullar da, kyllerin bana bela olup onlar soyan bir baka apulcu gc oluturdular. Eyaletlerde kaplarnda cretli sekban ve sarca askeri toplayan u veya bu bahane ile isyan etmek imkann buldu. Anadolu'da bu dnemde ekya banda asi paalar gryoruz. stanbul 'da merkezde yenieri zorbalar gibi bu dnemde Anadolu'da sekban ve sarcalar banda asi paalar lkeyi tam bir anari iine srklediler. Bu dnem 1590-1656 tarihlerini kapsar. Merkeziyeti kontrol ancak Kprl Mehmed Paa ile gerekleecektir. Bu dnem ayn zamanda derin ekonomik ve sosyal alkant dnemi olup kargaaln altnda bu ekonomik sarsnty hesaba katmak gerekir. Bu dnemde devam eden uzun savalar ( 1 593-1606 Avusturya, 1603-16 12 ran savalar) enflasyon devleti, avarz ykmllklerini olaan ve ar bir nakdi vergi haline getirmeye mecbur etti . Btn bu koullar, zellikle Anadolu'daki kylleri toptan topraklarn terk edip berkitilmi ehirlere kamaya veya ekya etelerine katlmaya sevk etti. zellikle 1 595 'ten 1607'ye kadar sren dnemde Anadolu'da anari ve halkn kitle halinde ka Osmanl tarihinde Byk Kagun olarak bilinir. Kanun! dneminde yeni topraklarn tarma almas, yzde altma varan nfus patlamas bu anari dneminde Anadolu'dan bir daha kalknamayaca bir ykm dnemine yerini brakmtr. Ayn yllarda Rumeli'deki Hristiyan kyller arasnda ilk ciddi isyan giriimleri vuku bulmutur.37

Bu byk ekonomik-siyasi-sosyal bunalm srasnda, kap halknn geimini salamak iin ekiyala baladlar. Devletin temel kurumlar, kul sistemi, tmar sistemi ve toprak tasarrufu dzeni byk bir ykma urad. Bu yllar yaayan Koi Bey "erbab- tmar ve zeamet bilklliye yok oldu . . . ul1feli kul dnyay tuttu ve sipahi gruhunu bastrd." demektedir. Devlet eyaletlerdeki topraklar stndeki denetimini kaybetti; toprak gelirleri, byk lde Kapkullarnn ve askeri snfla balantl nfuz

36 Celaliler iin bkz. M. Akda, Celiili syanlar, Ankara 1 963; kr. H. nalck, "Military and Fiscal Transformation . . . ". (5. notta zikredilen makale). 37 Bkz. 1. Khassiotis, "Sull' organisazione, incorporazione Sociale e ideologia politica dei Greci a Napoli, dal XV alla meta del XIX sec.," Epistimoniki Epetiris is Philosofikis scholis tou Aristoteliou Pamepistimiou, Thessalonikis, 20 ( 1 98 1 ); ayn yazar, "The European Powers and the Problem of Grek Independence from the Mid-fifteenth through the Early Nineteenth Century", Elada: Istoria kai politismos, Solonica 1 9 8 1 .

27

Osmanl Tarihinde Dnemler

sahibi yerel kiilerin ayann eline geti. Klasik Osmanl rejimi tamamyla kt. Bu nedenle biz bu tarihe kadar Osmanl tarihini Klasik Dnem diye ayrt ediyoruz. 1 683- 1699 sava dnemi derin deiikliklere yol am, ayan rejimini hazrlamtr.

mparatorluk topraklarnn yarsn oluturan Padiah haslar, daha dorusu merkezi hazine kontrolndeki topraklar, genellikle eskiden beri mukata 'a adyla szleme ile zel kiilere iltizama verilirdi. Bu mukata' alarm byk ksm askeri snf mensuplar eline geti. 17 . yzyl sonlarnda mukata 'a iltizam yoluyla devlet topraklar zerinde denetim kuran bu snf, kyller zerinde fiilen ynetici durumuna geldi ve ayann douuna yol at.38 Devlet toprak zerinde denetimini salayan eski dzenli talrirleri artk yerine getiremiyordu. Topran gerek kontroln ele geiren nfuzlu ayanlar, kendilerine ahsen bal cretli askeri kuvvetler beslemeye balad. Dzenli tmarl asker ilevini kaybettiinden devlet bu yerel askeriyle imparatorluk ordusuna katlmaya tevik edip pek ouna mirmiran veya paa rtbesi tevcih etmeye balad. Kazalarda yerel otoriteyi temsil eden ayan yannda 1 8 . yzyl ikinci yarsnda eyaletlerde byk mukata 'a topraklarn kontrol altna geiren ve zel ordular bulunan gl yerel hanedanlar ortaya kp glendi. 1683 - 1699 felaketli sava yllarnda, mukata'a iltizamlarn malikane adyla eyaletlerde zengin ve nfuzlu kiilere hayatlar boyunca, hatta aileleri iin salamay baaran ayan ve hanedanlar yeni bir dnemin geldiini gsteriyordu. Toprak ve vergiler zerinde kontroln kaybeden devlet, eyaletlerde temel fonksiyonlarn yerel ayan ve hanedana devretmi bulunuyordu.39 Bu dnemde, Avrupa'da grlene benzer bir ekilde, imparatorluun feodallemesinden bahsedebiliriz. 1 8 . yzyln sonunda merkeziyeti imparatorluk artk mevcut deildi. II. Mahmud'un yeni bir ordu kurup gl ayanlar ve hanedanlar (Pazvant-olu, Tepedelenli, Karaosmanoullar, apan-oullar) teker teker ortadan kaldrmasna kadar, en azndan Anadolu ve Rumeli ' de, merkezi bir hkmetin otoritesini tanyan bir imparatorluu yeniden kurmak mmkn olmad . Uzak eyaletlerde, Suriye, Msr, Badat'ta Osmanl Sultannn temel egemenlik haklarn fiilen ele geiren Memluk beyleri (Msr'da), yenieri garnizonlarna dayanan yerel hanedanlar. Bu gelime, daha nce 16 . yzyl sonlarnda Garp Ocaklar 'nda Tunus, Cezayir ve Trablus'ta gereklemi bulunuyordu.

38 Bkz. H. nalck, "Centralization and Decentralization in Ottoman Administration", Studies in Eighteenth Century lslamic History, ed. T. Naff ve R. Owen, London 1 977, 27-52. 39 H. nalck, "Centralization and Decentralization in Ottoman Administration", eds. J. Naff and R. Owen, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Londra 1 977, 27-52.

28

Halil nalck

Buraya kadar Osmanl tarihinin yapsnda ve temel kurumlarnda grdmz yeni bir dnem aan deimeleri gzden geirdik. Osmanl tarihinde dnemleri bu ampirik gzlemler erevesinde saptamak gerektiine inanyoruz.

29

SMANLILARIN

SELUKLU VE iLHANLI

KLTR KKENLER

UzERiNE Tuncer Baykara*

Osmanl Tarihi, hemen her yn ile dnya lsnde nemli bir gerektir. Bu gerein kendisine mahsus zellikleri, zgnlkleri her geen gn ok daha ak olarak ortaya konulmaktadr. Bunlar arasnda biz, onun ncesiyle olan ilikilerine, sadece baz konulan esas alarak genel erevesiyle temas etmek istiyoruz

Osmanl Devleti XIII. yzyl sonlarnda olumaya balayan bir Beyliin devam olarak dikkati eker. Osmanl Devleti, kendi geleneklerine gre de tarih sahnesinde bir "Beylik" olarak grlr. XV. yzyl iinde dahi Devletin bana "Be" dendii kendi kaynaklarnda belirtilmitir.

Trkiye Seluklu Devleti 'nin merkezi idaresinin gszlemesi ile XIII. yzyl ortalarndan itibaren yer yer mahalli yneticilerin Seluklu idaresini tanmayp, dorudan Hulagu hakimiyetini tanma giriimlerini Prof. C . Cahen ortaya koymu idi. Cahen'in belirledii oluum, sonraki yllarda da devam etmitir. Gl askeri varla sahip yneticilerin birer

Prof. Dr. Tuncer Baykara, Uak niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

Tuncer Baykara

"Bey" olarak filizlenme sreci, zellikle Diyar- Rum'un bat kesiminde XIII. yzyl sonlarndan itibaren balayp XIV. yzyl balarnda devam etmitir (nalck, Devlet-i 'Aliyye, s. 8).

Osmanl Beylii 'nin ortaya k bize kalrsa, benzer bir oluumdur ve bir Seluklu idari biriminin temelinde gelimitir. Bu idari birim, sonraki Osmanl dnemindeki "Sancak" dzeyinde olmaldr. nk XV. yzylda da Osmanl sancann banda bir "Be" bulunmaktadr.

Osmanl Beylii 'nin kuruluu ile ilgili olarak syleyebileceimiz iki nemli husus vardr:

A. Devletin kuruluunu, Konya' dan alman izne veya gnderilen "alem"=sancak-bayrak balayan inann sonraki yzyllarda da ak olarak belirtilmesi.

B. Devletin kuruluundaki trenin Asya Trk gelenekleri ile ok yakndan bal olmas.

Bu hususlar; zellikle sonuncusu, baz aratrmaclarn da dikkatini ekmi olup aratrmalarn da konusu olmutur.

Trkiye Seluklulan'nda idari bir birimin kendisine gre zellikleri, sonraki dnemlerde Osmanl geleneinde adeta bir bamszlk timsali gibi kabul edilebilmitir. Oysa Osmanl devletinin kurulduu zaman kabul edilen 1299-1 302 arasndaki zamana bakarsak, byle yeni ve bamsz bir devlet kurulmas oluumunun imkansz olduunu aikar olarak grrz. yle ki:

A. XIII. yzyl ikinci yansnda Trkiye Seluklular devleti, engiz Devleti 'nin bat kanadnn egemenlii altna girmiti. Her ne kadar Konya' da Seluklu sultanlar birbiri ardndan tahta geip iniyorlar veya indiriliyorlarsa da yksek hakimiyet, Hulagu'nun banda olduu lhanl Devletinde idi. Trkiye Seluklar balangta Batu/Sayn Han topraklan iinde saylsa da, zaman iinde Hulagu'nun n Asya'ya gelmesiyle onlarn idaresinde saylmtr. Co ulusu ile lhanllar arasndaki ekime ve mcadele, Osmanl Devleti 'nin kuruluu yllarnn apayr bir gereidir.

lhanl devletinin en gl a Gazan Han zaman kabul edilir. Gazan Han Mslman da olarak engiz devletinin bat kanadndaki oluumlarda bir yeni a am idi. te Osmanl Devleti 'nin kurulduu varsaylan tarihlerde lhanl Devleti'nin banda Gazan Mahmud Han ( 1295-1 304) bulunuyordu.

Bu zamanda Osman Gazi, Trkiye Seluklularnn bir " u" idari birim, yneticisi olarak tarih sahnesine kacaktr. Osman Gazi, "Uc" yetkili yneticisi olarak komu Bizans ile ilikilerini sadece sava deil, iyi

3 1

Osmanllarn Seluklu ve lhanl Kltr Kkenleri zerine

ilikiler esasnda da srdrecektir. Kendisi "gayrimslim"lerle savaan bir "gazi"dir ama halk ynetmenin evrensel kurallarn da atalarndan tevars etmitir. Onun bu zelliine iki misalle dikkat ekmek isterim: 1 . Eskiehir yresindeki pazarda gvenlii tam olarak salamas. M. Neri, (Unat-Kymen, I, 89) bu olay yle anlatr:

Osman Gazi Eski ehir' de Ilca yresinde Pazar turgurub etrftfun kafirleri hafta pazarna gelb maslahatlarn grb giderlerdi. Gah gah Germiyan halkndan dahi kimesneler gelrdi. ttifak bir gn Bileck'den pazara kalirler gelb ykle bardak getrmilerdi. Ve hem Germiyanlu dahi gelmiidi. Ve bu Germiyanlu'nun birisi bunlarun bir bardan alub hakkn virmeyb ol kafir dahi gelb Osman'a zikayet itdi. Osman Gazi ol Germiyan Trkini getrdb muhkem let edb kafirlerin hakkn al virdi. Ve dahi yasak idb artdkim kimesne Bileck keferesine zulm itmiye. ol kadar adl gsterdiler ki Bileck keferesinin avretleri dahi pazara gelb pazarln kendlyer edb giderlerdi. Osman Gazi'ye i'timad- klli itmein emn aman iinde olmulard.

2. Osman Gazi'nin baka bir davrann M. Ner'i ( Unat-Kymen, I, 93) yle anlatmaktadr:

"Amma Osman Bileck kafirlerine ziyade i 'tibar u ihtiram iderdi. Sordlar:" Bunlara ne aceb i'zaz idersin" didiler. Eytdi: "Biz bu ile garib geldkde bizi hoca tutub konlk ittiler. Biz dahi hakk- civar'iye ri'ayet idb onlara mmkin oldukda iyilk iderz" didi.

Burada Osman Gazi, sorumlu olduu sahann bir grevlisi olarak dikkati ekmektedir.

B. Osmanl Tarihlerinin kendi devletlerinin bir zellii olarak grdkleri baz iler de, bu bak asyla daha rahatlkla yorumlanabilir. Bunlardan , ekonomik hayatla ilgili iki hususa dikkati ekmek isterim.

Yukarda gsterdiimiz gibi, Osman Gazi, XIII. yzyl sonlarnn genel zellikleri iinde bulunmaktadr. Onun iktisadi anlay, dnemin gidiatyla da uyumaktadr. Trkiye Seluklular'nda lkenin muhtelif yerlerinde sikke=para kesilmektedir. Bu para kesilen veya darbedilen yerler, ticaret merkezi kasaba ve ehirler olduu gibi, gm madeni retilen yerlerdir. Ksacas Trkiye Seluklularnda az altn (dinar) fakat daha ok gm paralar (dirhem) kestirilmi ve kullanlmtr. Burada ekleyebileceimiz husus, gm paralarn beyaz renginden dolay aka diye anlm olabileceidir.

32

Tuncer Baykara

Yaygn olarak bilinen bir husus, Osmanllar' da "aka"nn ilk olarak Orhan Gazi zamannda kestirilmi olmasdr. Hatta bu bilgi, Osmanllarn uzun yzyllar bir para birimi olarak kullandklar "aka"nn da ilk olarak XIV. yzyl balarnda tarih sahnesine kt eklinde de olumutur. Oysa ki Trkiye Seluklular devrinde, Diyar- Rum' daki lhanl yetkilisi Keyhatu ( 1291-95) zamannda bu kavram biliniyor ve kullanlyordu ( T. Baykara, '"Aka' Deyimi Hakknda", Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, IQ Yayn, stanbul 2004, s. 285-287). Aka anlalyor ki "aka" diye anlan gm paralar, Trkiye Seluklular 'nda ve hatta lhanllar' da kullanlmtr. Devrin Arapa ve farsa kaynaklarnda bu trden paralar genellikle dirhem (=direm) diye anldklarndan halkn kulland Trkede "aka" kavram, ancak Osmanllar dneminde belirli bir resmiyet kazanmtr.

kinci husus, Trkiye Seluklular ve lhanllar dneminin baz vergi kavramlarnn Osmanllar tarafndan da yzyllar boyu kullanlm olmasdr. Bunlarn iinde en nemlisi, bn Bibi ve Aksaray! tarafndan da kullanlan tekalif terimidir. Trkiye Seluklular ve Beylikler dnemi ekonomisi ve vergi dzeni ile ilgili olarak bir hayli aratrma yaplm ise de zm bekleyen baz meseleler bulunmaktadr. Tekalif, tpk Osmanl dneminde olduu gibi, Trkiye Seluklular dneminde de olaanst vergileri karlayan bir terimdir.

nc husus, Trkiye Seluklularnda bir idari birim olarak, ge devirlerdeki (XVII-XIX. yzyllar) , 'kaza'nn bir alt birimi olan "nahiye"yi karlayan vilayet kavramdr. Vilayet ve banda bulunan "vali"nin kk ve dar anlam Osmanl devrinde de, XVI. yzyl balarna kadar devam etmitir. Bu sebeple biz Trkedeki "vali" kavramn, gittike byyen, genileyen anlamn Metod kitabmzda sz konusu etmi idik (Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, IQ Yaynclk, 2007 stanbul, s. 29). "Vilayet" de genileyen (XVII-XVIII. yzyllar) ve daralan (XX. yzyl) anlam ile dikkati eker.

C. Bu sylediklerimiz, farkl bilgilerle dolu zihinlerde ne derece yank bulur bilemiyoruz. Ancak unu sylemek istiyoruz. Osmanl Devleti 'nin erken devrini anlamak ve laykyla yorumlamak iin kesinlikle Trkiye Seluklular ve lhanl Devleti'ni yakndan bilmek gerekmektedir. Bu trden bilinmi olmak, siyasi tarihin baz kesimleri iin ok fazla gerekli olmayabilir. Ancak Devlet tekilat, kurumsal hayat ve kltrel gerekler iin bu husus, kesin bir zarurettir.

33

Osmanllarn Seluklu ve lhanl Kltr Kkenleri zerine

Bizler Osmanl Devleti 'nin mirass Trkiye Cumhuriyeti 'nin mensubu olarak baz konularda hala hissi davranabiliyoruz. Bunun iki nemli misalini yle verebiliriz.

1 . 1 350 yl lhanl Devlet btesinin gelir-gider kalemleri ayrntl olarak yazlm olup bu gnmze kadar gelmitir. Zeki Velidi Togan ve W. Hinz'in ayrntl olarak inceledikleri bu defterin gelir kalemleri arasnda Orhan Be'in gnderdii vergi de kaydedilmitir. Sadece onun deil, mesela ehid olmasna ramen Umur Be'in ve Denizli'nin vergileri de orada hazineye gelmi olarak sz konusu edilmitir.

1 350 yl lhanl Devleti 'nin zlme zamanna rastlar. Ancak o zaman dahi, Osmanl Devleti'nin varlndan, tam bamsz olarak deil, daha baka ifadelerle sz edilmesi gerekmektedir.

2. Dikkatimizi eken ikinci husus, Temr'den sonra Osmanl Devleti 'nin ona ksa bir sre iin tabi olmu olmasdr. Bu tabilik ahruh'un ( 1377-1447) lmne kadar, sikkelerde onun da adn anmak suretiyle srm olup, sonrasnda sz konusu edilmemitir.

S o n u olarak, diyoruz ki, Osmanl Devleti 'ni erken, orta ve son olarak dneme ayrrsak, bunlarn incelenmesi ve alglanmas da birbirinden farkldr. Trkiye Seluklular 'nn (Anadolu Seluklular deil) pek ok gereinin erken Osmanl dneminde de devam ettiini gryoruz. lhanl Devleti 'ne ait baz gereklerin Osmanllara etkisini de vaktiyle Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri adl eserinde (stanbul 1946, 1 970) tebarz ettirmi idi.

Osmanllar, Bat Asya'daki byk Trk kitlesi zerinde hakim olan ve onlar bir idarede toplayan bir Devlettir. Devletin Seluklu U idaresinden balayan Beylik idaresi, yzyllar boyu devam eden gelimelerle XVI. yzyl balarnda artk tamamen zgn bir yapya kavumutur. Biz sadece bu sreteki baz etkilere dikkati ekmek istedik.

KAYNAKA Baykara, Tuncer, Anadolu 'nun Tarihi Corafoasna Giri, !. Trk Devri dari

Taksimat, Ankara 1 999.

Baykara, Tuncer, Trkiye Seluklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 2004,

IQ Yaynclk.

nalck, Hali l , Devlet-i 'Aliyye, Istanbul 2009, Trkiye Bankas Yaynl ar.

Neri, Mehmed, Kitab- Cihan-nma, Yay. F.R.Unat-M.A.Kymen, I, Ankara 1 949.

Togan, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1 970

34

YNTEM

"Havarnak Kalesi'nin Yapl", Behzad.

SMANLI

T ARHLNN

EREVES:

"TRK-RAN MODEL" Metin Kunt*

Avrupallarn dnyaya almaa baladklarnda edindikleri bir adetleri var, yeni tanmaa baladklar toplumlar ve yerleri herhalde daha kolay alglayabilmek iin aina olduklar rneklere benzetirler. ehirlerden sz ederken "u blgenin Paris'i" ifadesine sk sk rastlanr mesela: "Balkanlarn Paris' i Bkre", "Dou Akdeniz'inki Beyrut", "Uzak Doununki Saygon" gibi. Bu adetin hala geerli olduuna daha geen yl hayretle ahit oldum. Macaristan iin Yeil Michelin Rehberi Szeged'i tantrken "gzel ve sevimli, ho bir ehir, kk bir Paris" diyor; demek eskimi sandmz bu alkanlk hala devam ediyormu! Aslnda gnlk hayatta da yaptmz bir ey bu, "u insan bir tandm andryor" ya da "bu ehir bizim oraya benziyor" demek. kredelim, Avrupallarn yazlarnda stanbul iin "Dounun Londra's ya da Berlin'i" gibi bir ifadeye rastlamadm; herhalde ehrin yeterince kendine mahsus zellikleri olduundan.

Ama Trkler, yani Osmanllar iin vurguya ve yerine gre "Yakn Dounun Prusyals ya da ngiliz'i" gibi laflar gemi yzyllarda sk sk kullanlrd. "Yakn Dou" lafnn Avrupa-merkezciliini imdilik bir

Prof. Dr. Metin Kunt, Sabanc niversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi.

Metin Kunt

yana koyalm, Trkler neden bu Yakn Dounun Prusyals oluyormu? nk disiplinlidirler, asker milletdirler! Ya niye ngiliz'i saylrm? nk imparatorluk ynetmeyi bilirler! Herhalde bu Avrupa adetinden can sklan, bkan Atatrk'n buna cevab ise "biz, bize benzeriz" olmu. lle de baka milletlere benzetmee hacet yok, Trklerin yeterince kendine zg hasletleri var anlamnda. Avrupallarn Trkleri, inlileri, Japonlar, Hintlileri, Zulular, ya da onlarn ehirlerini, lkelerini ancak kendi evrenlerinden unsurlara benzeterek anlamaa almalarna hakl bir tepki saylmal bu. stelik, milletlere atfedilen iyi ya da kt, "savadrlar", "ynetim inceliklerini bilirler", "dakikdirler'', "gaddardrlar", "sanatkardrlar" gibi zelliklerin nyarglardan szlp gelmi indirgemeci yaktrmalar olduunu da unutmamak gerek. Yoksa "Yakn Dounun Prusyals" diye diye Avrupallar neredeyse bizi bile inandracaklar, "her Trk asker doar" safsatasna. Her Fransz ne kadar ressamsa, her svireli ne kadar bankerse, her ranl ne kadar airse, her Trk de o kadar asker. nsanlar, toplumlar hangi toplumsal artlarda, hangi tarih evrelerinde ressam ya da banker ya da air ya da asker olur? Sorulacak soru bu, yoksa hibir birey genlerinde ressamlk ve saire tayarak domaz. Bireyler byle de, toplumlarn, milletlerin de belli mesleklerde ustalamas sz konusu olmamal; ya da baz ranllarn airlie, baz svirelilerin bankerlie eilimi saptanabiliyorsa bunun toplumsal artlarm anlamaa almal.

Konu tarih eitimi ve tarihyazm olduunda ise i deiiyor. Tarihin karlatrlmal olmas, ele alnan znenin kendinden bakalarna benzetilmesi kanlmaz. Yoksa zne sadece kendi iinde incelenirse, sadece kendine benzerse, esiz, biricik ve kendine zg ise tarih asndan bir hikaye olmaa, anlamsz kalmaa mahkCm olur. Bir zneyi daha bildik baka birine benzeterek alglamaa almak bilimde tasnif, snflandrma ileminin ilk aya. Bir znenin en geerli alglama erevesi ne olmal? Tarihyazmnda ie bu soruyla balamazsak tarihi hikaye eden masalc konumundan syrlamayz. Hele Osmanl tarihine "biz bir zamanlar . . . " diyerek giri yaparsak kendimizi gemiin bir siyasal ya da toplumsal yapsyla zdeletirmi oluruz ki tarihiliin doasna aykr bir yanlgya deriz. Dedikleri gibi "tarih yabanc bir lke, orada iler bildiimiz gibi deil."

Osmanl tarihi nasl ele alnmal? Nasl retilmeli, nasl aratrlmal? nce yle demeli: Osmanl tarihi "bizim" deil dnya tarihinin nemli bir paras. Osmanl tarihini bilmek, aratrmak Trkiye ve Trkiye halklar iin elzem tabii; ama Trkiye iin olduu kadar Osmanl mirasn paylaan, reddetse bile paylat inkar edilemeyecek Macaristan'dan M-

38

Osmanl Tarihiliinin erevesi

sr 'a, Yunanistan'dan Yemen'e dier lkeler ve halklar iin de nemli. O lkelerin ve halklarn gemii de ksmen Osmanl tarihinde yatyor. Dahas, Osmanl tarihi bir imparatorluun tarihi. Dnya tarihinde baka imparatorluklarla benzerlikleri ve ayrld noktalar nelerdi? Tarih eitiminde yapmamz gereken Osmanl-Trk tarihinin esizliini, biricikliini vurgulamak deil, tam tersine tarih iinde baka oluumlarla karlatrlabilir olduunu anlatabilmek. Karlatrmal tarih yaklam tarihyazmnda genellemelere gitmeyi salad gibi belli bir sorunun incelenmesine de k tutar, hikayecilikten karp evrenselletirir. Tarihilik dier toplumsal bilimlere aina olmay da gerektirir, yoksa karlatrma yapacamz zaman sadece yzeysel benzerliklere aldanabiliriz. Benzetme, karlatrma kategorilerimiz neye gre saptanacak? Antropoloji, sosyoloji, siyasal bilim ne tr kategorilerle yapyor analizlerini? Toplumsal bilimler sadece imdi deil tarih sreci iindeki gelimeleri de gz nnde bulundurmak zorunda, dolaysyla tarihilerin somut bulgularna ihtiyalar var. Hem tarihi bulgulara hem de gzlemlere dayanan toplumsal bilimler ise tarihilere hangi bulgular aratrmalar gerektii hakknda ipular salyor. Demek ki tarihin ve toplumsal bilimlerin srekli bir karlkl etkileimde bulunmalar gerekiyor, her ikisinin de salkl gelimesi iin.

lkemizde allagelmi tarih eitiminde toplumsal bilimlerle etkileim ok alt dzeyde kalyor. Tarih iinde karlatrma dersek o da ok snrl. "Biz", yani Trkiye Cumhuriyeti vatandalan, Osmanl devletinde kmz, onlar Seluklular'dan, Seluklular Asya' dan gelip slam dnyasna girmiler. Osmanl tarihi aratrlrken genellikle karlatrma deil de kkenler zerinde duruluyor. Osmanl kurumlar ya da toplum yapsn aklamak iin Asya ve slam dnyasnn gemi rneklerine deiniliyor, ama Osmanl devleti ile ezamanl Asya ve slam oluumlar ihmal ediliyor. Bat akademik geleneinde ise, ister Avrupa' da olsun ister Amerika Birleik Devletleri'nde, Osmanl tarihi bazen "yakn" bazen "orta" denen bir "dou"nun paras saylyor, bu blge de slam dnyas iinde olduundan Osmanl devleti bir slam toplumu olarak ele alnyor. Bu yaklamda hi olmazsa sadece kkenlere deil ezamanl baka rneklere de yer veriliyor. Bat akademik geleneinin kendi kkenleri ise Avrupa-d bir "ark" anlayna dayanyor. Bu anlaya gre Avrupa tarihinin kendine zg bir geliimi var, bir de buna benzemeyen ezeli bir "ark''. Japonu da dahil "arka'', Osmanls da, inlisi de, Hintlisi de, Arab da. Ama "ark" o kadar da byk ki Avrupa 'ya yakn dou da var, orta dou da, uzak dou da. Olsun, yaknyla, uzayla "arkiyat" faklteleri yakn zamana kadar Bat geleneinin kkl niversitelerinde boy att-

39

Metin Kunt

lar; bu faklteler ancak son nesilde Dou Asya, Hindistan ve Yakn/Orta Dou blmlerine ayrtlar. Avrupal olmayan, Avrupa tarihine benzer bir gelime gstermeyen her milleti ayn kefeye koymak byk bir yanlgyd tabii, ama arkiyat fakltelerinin blnmeleri karlatrmal tarih yaklam imkanlarn kstlad; mesela Osmanl devleti ile in'in eitli imparatorluk evrelerini karlatrmaya yatknl daha tam olumadan tamamyla ortadan kaldrld.

Bylece Osmanl iin belirleyici zellik olarak elde kald slam dnyas. Avrupa iin Hristiyanlk inceleme kategorisi olabilir ama belirleyici zellik saylmaz. Japonya tarihi iin intoizm, in tarihi iin Konfuyusuluk ya da Budizm ok nemli olabilir ama belirleyici zellik deildir. Osmanl toplumu ise bir slam toplumu ve devleti olarak ele alnr oldu. Eski arkiyat geleneine gre slam dier tektanrl dinlerden farkl olarak daha douundan beri siyasetle i ie gelimiti . Doru, slamiyet kendi tarihinin, takviminin balangcn belirlerken Mekke'den Medine'ye ( o zamanki adyla Yesrib'e) g, yani hicreti semiti, demek ki Mslmanl kabul eden kk toplumun kendi kendini ynetmeye balamasn, tarihinde en nemli dnm noktas olarak kabul etmiti. Halbuki ilk Kur'an ayetinin indirilmesi ya da peygamberinin doumu dini adan takvim balangc olarak daha uygun grlebilirdi. Demek ki bu yeni toplumun siyasetle ilikisi daha bandan en belirleyici unsur olarak grlyordu. Daha sonra da btn mmetin tek bir halife ynetiminde dnyay fethe girimesi slam toplumunun nde gelen vasf oldu. Bir yandan da bu siyasal toplum, tarihinin ilk iki yzylnda bilim adamlarnn, yani ulemann eliyle hukuk dzenini gelitirdi, eri' at denen doru yolunu saptad. Bundan sonra da btn slam toplumlar daha balangta yerleen bu dzeni izleyerek gelitiler. Fazla basitletirdim belki, ama genel anlay anahatlaryla byle idi. Bin yl akn tarih iinde gelien slam toplumlar bu genel anlay erevesinde ele alnd; bu arkiyat anlay dolaysyla "slam felsefesi" ya da "slam sanat" gibi tarih bilimine uygun olmayan kavramlar gelitirildi. Bu terimler belki ilk bakta aykr gzkmeyebilir ama "Hristiyan felsefesi" ya da "Hristiyan sanat" ne kadar aklayc olabilirse onlar da ancak o kadar aklayc olabiliyor. "slam sanat" 1.400 yllk tarih iinde ve binlerce kilometre uzaklktaki toplumlarda ayn saylabilir mi, ayn zelliklerle aklanabilir mi? Brakn sivil mimariyi, cami mimarisini incelerken bile "slam mimarisi" deyip geebilir miyiz? am'daki Emev'i Camii ya da Kahire'deki Tulunolu Camii, Osmanl camileri bir yana Memluk ya da Endls camilerine ne kadar benzer? Endonezya'ya ve Sahra-gneyi Mslman toplumlarna hi uramayalm daha iyi. Heykel ve resim sanatlarnn nisbeten az ge-

40

Osmanl Tarihiliinin erevesi

limi ya da deiik ynlerde gelimi olmas dnda "slam sanat" terimi btn slam tarihinde ve corafyasndaki sanat kapsayabilir mi?

Demek ki bu noktada en azndan arkiyat gelenekten yetien ama iinden kt bu s ve Avrupa-merkezli gelenei tenkid edebilen baz geni dnceli tarihilerin yapt gibi "slami" ile "slam dnyas" diye bir ayrtrma yapmamz gerekiyor. "slami" dinle ilgili olan, "slfm dnyas" ise Mslmanlarn ounlukta yaad yreler. Eer konu dorudan doruya slam dini ile ilgiliyse "slfmi" terimi elbette geerlidir. Ama siyasetten, sanattan, mzikten, askeri dzenden bahsediyorsak i deiiyor. Bu konularda brakn dinin temel belirleyici unsur olmasn, "slfm dnyas" kavramnda bile tmyle benzeen oluumlardan sz edemeyiz; bu konular toplumsal olgular olarak ele almamz gerekiyor. Osmanl askeri dzenini tabi! Memluk sultanl ile karlatrabiliriz, ama Japonya ile de karlatrabiliriz, Manu dnemi iniyle de, erken yeni a Avrupas ile de. Hatta eer dinin askeri dzen zerinde etkisi olduunu saptayabiliyorsak slam dnyas ve in 'i veya Avrupa 'y bu adan da karlatrabiliriz, ama sadece toplum Mslman olduu iin askeri dzenin "slami" olduundan sz edemeyiz. slam dnyasnda eri'at ya da ulemann toplumsal rol ortak paydalar saylabilir; erl'atn alann ya da gelimesini slam dnyasnn deiik dnem ve blgelerinde inceleyebiliriz. Ama ayn ekilde Mslman olmayan toplumlarda ve devletlerde de ditl kurallarn ya da din adamlarnn gelitirdii hukuk sistemlerinin etkisini karlatrabiliriz. slfmi unsurlarn benzerliini incelemede slam dnyas birincil referans alam saylr ama genel toplumsal olgularn karlatrlmasnda doru ereve btn dnya toplumlar olmaldr.

Batnn arkiyat geleneinde esas inceleme noktas slamiyet'in balangc ve ilk gelimesiydi. ngiltere 'nin iki kkl ve nemli niversitesi olan Cambridge ve Oxford'da 1630'larda Arapa krsleri kuruldu, hem slam dinini daha iyi anlamak hem de gelien Levant/Dou Akdeniz ticaretini daha iyi yrtebilmek iin. O dnemde Avrupallarn balca dman ya da ticaret orta Osmanl lkesi olmasna ramen niversitelerde Trke deil Arapa 'ya arlk verilmesi artc bir tercih grnebilir ama vurgu slam'n ilk dnemine ve Halep ticaretineydi. Bat arkiyatl ie Arapa ile balaynca slam medeniyetinin, Araplarn stnl ranllara ve Trklere kaybettii 10. yzyldan beri gerileme iinde olduu anlay kk sald. Abbasi dneminde u 'ubiyya denilen kltrel-toplumsal akm sayesinde Arap olmayan Mslmanlarn da en az Araplar kadar hatta onlardan ilerde bir kltrel birikime sahip olduklar genel kabul grmeye baladktan sonra slamiyet'in Arap dini olmaktan kp tam

4 1

Metin Kunt

anlamyla evrensel bir din haline dnmesi gibi Bat arkiyatl bir dnm geirdi son nesillerde. ran kltrnn ihtiam, Trk hakimiyetinde elde edilen genileme slam tarihinin gelimesinde hak ettii nemi kazanmaa balad. slam dnyasnda Arap stnlnn sona ermesi sonun balangc deil yeni rlarn habercisi olarak grlmee baland.

arkiyat geleneinin kendi kendini islah, kendine yeni bir rota izmesi olarak kabul edilmeli bu gelime; Marshall Hodgson gibi arkiyat tarihilerin elinde pitikten sonra toplumsal bilimcilerin bak asn da deitirmee balad. Yirmi yl kadar nce yaymlanan bir kitap eski Arap-merkezli slam dnyas grn tamamen terk ederek slam tarihini bir Trk-ran sentezi modeliyle aklamaa giriti. Tarihi nemseyen antropologlarn ve toplumsal bilimlere yatkn tarihilerin ibirliine dayanyor bu model; Orta Asya'nn tarih srecindeki nemi zerine yaplan bir bilimsel toplantdan sonra gelien makaleleri ieren Turko-Persia in Historical Perspective, projenin ban eken antropolog Robert Canfield tarafndan yaymland (Cambridge University Press, 1991). imdi bu kitapta ileri srlen modelin Osmanl tarihi iin ne dereceye kadar geerli olduunu tartalm. Ksaca bu model 10. yzyldan sonraki slam devletlerinin Asya kkenli Trkler' den oluan hkmdarlar ve ordular ile ran brokratik kltrnn bileimini vurguluyor. Geri Trk-ran modelinin arkiyat gelenei tamamen ele geirdii sylenemez ama Canfield ' in kitabnn tekrar baslmas zaman iinde etkisini kaybetmediinin iareti saylmal. Artk arkiyatlar ve slam dnyas tarihileri bu kitab gz ard etmemeli.

Gemii anlamakta toplumsal modeller elzem. te yandan eyann tabiat icab, tarihsel-toplumsal modellerin hem ierdiklerinin benzerliini, hem dladklarnn farklln abartmaya meyyal olduunu hatrlayalm. Canfeld ve arkadalarnn Trk-ran modeli, "ahname" destannn hikaye ettii ran ve Turan ikilemine yaslanyor ve 11. yzylda Gazneliler' den ve Seluklular'dan balayarak orta ve bat Mool hanlklar, yani Altmordu, aatay ve lhanllar, Mool dnemi sonras Timur'un yeni devlet sentezini, daha sonra slam dnyasnn byk imparatorluu olan Osmanl, Safevi ve Hint-Timrl devletlerini kapsayan analiz erevesi olarak uygulanyor. ran-Turan modeli kapsamndaki btn siyasal yaplarn ortak zellii hepsinin slam dnyas iinde yer almas. Bu modelde karar klmadan nce Canfield'in ilk dncesi daha geni kapsamlyd. ve Orta Asya 'nn sadece slam dnyas zerinde deil btn Asya ktasndaki komular zerindeki etkilerini ele almakt asl niyeti. Tarih boyunca Asyallar, Gney ve Bat Asya'ya olduu kadar hem Dou Avrupa'ya, hem Dou Asya'ya, in 'e de girdi ve yerleti. Burada saptan-

42

Osmanl Tarihiliinin erevesi

mas gereken nokta u: Asyal hkmdar ve ordularn ve yerleik dzenden yetimi brokratlarn karm ile oluan devlet, toplum ve kltr alamlar btn Asya tarihi iin geerli bir oluum mudur, yoksa Trkslam modelinin ortak paydas olan slamiyet' in etkisi, slam dnyas iinde olmayan mesela Romanoff Rusyas ya da Yan ve Manu (Ch'ing) inini dlayacak kadar gl mdr?

Canfield modelinin dladklarn imdilik bir yana brakalm, modelin ierdiklerine eilelim ve zellikle Osmanl siyasal oluumuna ne dereceye kadar uygun olduunu aratralm. slam dnyas sultanlklarnn bir ortak zellii Trkler' den ya da Trkleenlerden oluan ordu ve ranl ya da ranllaanlardan oluan brokrasi karmas ise dier bir zellii de hakim snfn ynettii halktan farkllamasyd . Bu adan baknca iin dorusu, Trk-ran modelinin Osmanl lkesinden ok Safevi ve HintTimCri' imparatorluklarna daha uygun olduu. Osmanl lkesinde ynetilen halklar arasnda Trkler nemli bir yer tutuyordu. Genel nfusa oran bakmndan Safevi lkesinde de Trklerin hatr saylr pay vard elbette ama burada can alc nokta, Osmanllar Canfield modelindeki "Trk" unsurunu, yani asker! gc, aslen Trk olmayanlardan, d dnyadan ele geirilen esirlerden ve lke iinden devirilen Hristiyanlar'dan tekil ettiler. Bununla yakndan ilikili ama farkl bir dier noktaya da iaret edelim: Canfield modeli siyasal yapy aklayabiliyor ama ynetici snfn toplumla ilikisi konusunda zayf kalyor. Ama sadece siyasal yapya ve siyasal yap kltrne baksak bile Osmanllarn bir yandan da modelin "ran" unsurunu Trkletirerek "Trk-ran" yapsndan uzaklatn gzlemliyoruz.

Erken Osmanl toplumu hakknda ok fazla bilgiye sahip olduumuz sylenemez. ok az sayda belge ile dnemin Arap ve Bizans kaynaklarnn yazdklar var elimizde, yoksa Osmanllarn kendi tarih yazm 1 5 . yzyln sonunda balyor. Geri bu Osmanllarn tarih sahnesinde grlmesinden neredeyse 200 yl sonra yazlanlar ksmen daha nceki kaynaklan da ieriyor ama gene de yazl kaynaklar ok snrl . eitli anlatmlardan kan grnme gre, Osman Bey'in kk toplumu, kendilerine "Osmanl" denilen yeni "boy", atlarn-koyunlarn yazlar yksek yaylaa karp klar alak klaa indiren tipik bir mevsimsel gebe hayat yaamaktayd. Ama Trkler bu yeni "boy"un en gl de olsa ancak bir blmn oluturuyordu. Hem beylerin hem sade halkn Bizansllarla yapt evlenmeler sonunda ister ar-pazarda ister evde-yurtta hem Trke hem Rumca konuabilen karma bir toplum oluuyordu. Osman Bey'in kck kabilesi geliip Orhan Bey zamannda yeni bir Osmanl "milleti" haline dntke bu u boyu i slam blgelerinin geleneksel

43

Metin Kunt

zelliklerine sahip olmaa balad. Artk ou vakfiye olan Arapa belgeler yazabilen okur-yazar, tahsilli kiiler vard bu Osmanl milletinde; byyen toplumun hesabn-kitabn tutabilecek, Seluklu ya da lhanl lkelerinden gelmi, "ran" tarz katiplik mesleine aina stadlar da vard. lk esasl ehir olan Bursa bu Osmanl milletinin beyine kalmak zere kylerden kasabalardan, tarmsal retimden ve ar-pazardan alnan vergiler, r ve haclar artk meslei sadece askerlik ve sava olan bir zmreye paylatrld. Orhan Bey, dier beyler, komutan ve savalar kendilerine ayrlan gelirlerle hanelerinde kendi adamlarn da beslemee baladlar.

Bir sonraki aamada, artk "sultan" sfatn kullanmaa balayan beyin hane mensuplarn kap halk olarak dzenlediini gryoruz. Kapkulu atl blklerinin daha sonralar, yani 15. yzylda belgelenen terimlerden anlayabildiimize gre gurebti diye baka topraklardan gelen garib yiitlere yer verilmi; dier bazlar paral asker olarak ulufeci adyla bey kapsna katlm. Ullfe yulaf akesi demek, Roma' dan kalma "salary/ tuz paras" teriminin ifade etmesi benzeri cret anlamnda kullanlm; aslnda sonralar btn kap halkna ullfe dendii halde demek ilk ullfeciler gariblerden ayr dnlm. "Hdavendigar" Murad Bey zamannda, 14. yzyln nc eyreinde Balkan ularndaki aknlarda ele geen ve esir pazarnda satlmak zere Gelibolu' dan Anadolu'ya geirilen esirlerin ya da deerlerinin bete birinin pen-yek/pencik adyla beye verilmesi gerektii kural konuldu. Bu sayede hem insan says hem parasal g bakmndan bey kaps dier komutanlarn hanelerine stn hale geldi. Aknc ulan Rumeli boylarnda ilerledike bazen Anadolu yakasnda kalp dorudan akna katlamayan Murad Bey bu buyruk yoluyla u beylerinin ganimetine, yani zenginliine ortak olmu oldu. Daha sonra yazlan ve u boyu hayatn yanstan tarihlerde okuduumuz gibi u beyleri bu buyruktan honut olmam olsalar da boyun ediler; Anadolu yakas u beylerinin aknlar sayesinde genilemekten faydaland gibi u beyleri de Anadolu geri blgesine, hinterlandna muhtat.

Komutanlarn, beylerin, kendilerine tahsis edilen gelirlerle orantl kap halk beslemeleri gerekiyordu. Hem u beylerinin kaplarnda, hem de zellikle Murad Bey'in buyruundan sonra Bursa'daki sultan kapsnda toplanan hane halk ounlukla lke dndan ele geirilen gayrimslimlerden, Rum, Bulgar, Srplar' dan oluuyordu. Kap halk efendilerinin peinde seferlere, aknlara katlmadan nce gayet tabii Trke reniyor ve Mslman oluyordu. Bey kaps kurma olay buraya kadar ele aldmz kadaryla Osmanllarn ncl ya da ada dier slam devletlerindeki uygulamalarla rtyor ama arada u nemli fark var: dier devlet-

44

Osmanl Tarihiliinin erevesi

lerde kap halk Asya'dan ya da Memluk sultanlnda Karadeniz kuzeyindeki det-i Kpak'dan ithal edilen Trkler'den oluuyordu. "Trkran" tipi devletlerde "Trk" unsuru Trk kkenli iken Osmanl u boyu toplumunda Trkletirilen kap halk Trk kkenli deildi. Bu fark nemsemeyebiliriz belki; son kertede kap halknn kkenini deil davran biimini, dilini, eitimini daha nemli sayabiliriz. Ama Osmanl toplumunda daha nce hibir slam devletinde grlmemi yeni bir uygulamayla da karlayoruz. yle grnyor ki u blgesinde ele geirilen esirlerin hi olmazsa bir ksm zaten Osmanl ynetimine gemi yrelerin insanyd. Daha sonralar kesin hatlarla yaplacak olan ayrm, yani sultann zimmi gayrimslim tebaas ile lke d kafirler arasndaki fark u boyunun ve blgesinin oynak ve mulak artlarnda gzden kaabiliyordu. Vassilis Demetriades 'in ne srd gibi u beyleri bir ky ya da blgeyi hakimiyetlerine aldktan sonra bile buralardan esir toplamaktan kolay kolay vazgemiyorlard. Nasl ortaya km olursa olsun, lke iinden zorla gen gayrimslim erkekleri toplama olay devirme diye adlandrld ve 1 5 . yzylda artk sadece sultana mahsus bir ayrcalk olarak Osmanl dzeninde yerini ald. Aknda ya da savata toplanan esirlere gre devirme ynteminin semeye dayal olmas bir avantaj saylmal. Seme iini Osmanllar "ilm-i kiyafe " adyla neredeyse bilimsel bir ynteme dntrd. Bu "nicelik bilimi" sayesinde devirme toplamaya memur yenieri zabitleri salkl, salam yapl, zeki ve drst grnen genleri seebiliyordu. gzelliinin genlerin yznde grnebildiine inanlyordu.

Devirmenin ne derece bilimsel bir seme saylabileceini bir yana brakalm, asl nemli taraf eri'ata deil gelenee, yani sultan kanuna dayal bir uygulama olmas. "Trk-ran" tipi olsun olmasn dier hibir slam lkesinde buna benzer bir uygulama grlmez. Bu devletlerde geerli olan anlay kap halk iin alnan memluk (yani sahipli) askerlerin lke ii zmmi gayrimslimlerden deil lke d gayrimslim toplumlardan getirtilmesiydi. U boylarnn mulaklndan m, birden artan insan gc ihtiyacndan m, yoksa nitelik bilimine inandklarn m, her nedense Osmanl beyleri devirme us'.lln icad ettiler ve sonlarda dzensiz de olsa 1 7 . yzyla kadar srdrdler. Tekrarlayalm, devirme sultan kapsnn ayrcalyd; dier beylerin, paalarn kaplarnda esir askerlerin yannda gnll olarak bu kaplara yanaan zmmilere de rastlanyordu ki bylelerini hani neredeyse "zel devirme" diye iki zt anlaml kelimeden oluan bir terimle adlandrabiliriz. Daha aa dzeyde dirliklere ve daha kk kaplara indike greceli olarak Trk ve Mslman domu genlerin oran artyordu. Bir zeamet ya da tmar sahibinin evresinde esirler oldu-

45

Metin Kunt

u gibi Trk-Mslman kkenli savaa-akma hevesli genler de bulunabiliyordu. Sultan saraynda olduu gibi paa konaklarnda da Trkletirilmi gayrimslimlerin oram ok daha fazlayd. Hele saray- amirede hi olmazsa 1 6. yzyln sonuna kadar ancak tek-tk Mslman Trk bulunuyordu; Gelibolulu Mustafa Ali kendi asrnda saraya Trk, Krt, Arap, ingene her trl adamn dolmasn dzenin bozulma alametleri arasnda sayar. Baka almalarmda anlatmaa altm gibi eitli sebeplerden dolay devirme usul terk edildikten sonra bile, hatta imparatorluun son demlerine kadar saraya adam alma ii Balkanlar ve Kafkaslar blgelerine mahsus kald.

Trk-ran modeline gre bu devletlerde askerlerin byk ksm Trkler' den oluuyordu, daha az saydaki Trk olmayanlar ise ounluun iinde kaynap Trkleiyordu. Osmanl devletindeki durumda ise padiah saraynn hemen hepsi, paa kaplarndakilerin byk ounluu Trk olmayan ama diliyle-diniyle Trkletirilen ve askerlik yetenei gelitirilen kiilerden oluuyordu. Bu fark ne derece nemli saylmal? Bence epeyce nemli. Osmanl sarayndaki ve herhalde paa konaklarndaki