Embed Size (px)
Citation preview
Filipino
Modyul para sa Mag-aaral
Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas
Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga
edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan at pamantasan.
Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon
na mag-email ng inyong mga puna at mungkahi sa Kagawaran ng
Edukasyon sa [email protected].
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
ng kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at
sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan,
kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang
nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at
mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected].
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
10
Filipino – Ikasampung Baitang Modyul para sa Mag-aaral Unang Edisyon 2015
Isinasaad ng Batas Republika 8293, seksiyon 176 na “Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito’y pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.”
Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na
ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon. Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Modyul para sa Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga may-akda.
Maaaring tumawag sa FILCOLS sa telephone blg. (02) 439-2204 o mag-email sa [email protected] ang mga may-akda at tagapaglathala.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD
Inilimbag sa Pilipinas ng Vibal Group Inc.
Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Office Address: 5th Floor Mabini Bldg., DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 o 634-1072 E-mail Address: [email protected]
Mga Bumuo ng Modyul para sa Mag-aaral
Konsultant: Magdalena O. Jocson Editor: Florentina S. Gorrospe, PhD Mga Manunulat: Vilma C. Ambat, Ma. Teresa B. Barcelo, Eric O. Cariño, Mary Jane R. Dasig, Willita A. Enrijo, Shiela C. Molina, Julieta U. Rivera, Roselyn T Salum, Joselyn C. Sayson, Mary Grace A. Tabora, at Roderic P. Urgelles Mga Tagasuri: Joselito C. Gutierrez, Angelita Kuizon, Girlie S. Macapagal, Marina G. Merida, Ma. Jesusa R. Unciano, at Evelyn Ramos Mga Tagapangasiwa: Jocelyn DR. Andaya, Elizabeth G. Catao, Cristina S. Chioco, at Evangeline C. Calinisan Mga Tagaguhit: Ernesto F. Ramos Jr. at Jason O. Villena
Nag-layout: Camelka A. Sandoval
MODYUL 3 Mga Akdang Pampanitikan ng Africa
at Persia (Iran)
Panimula................................................................................... 234
Panimulang Pagtataya............................................................. 235
Aralin 3.1
A. Panitikan: Liongo............................................................. 245
B. Gramatika at Retorika: Pagsasaling-wika....................... 250
Aralin 3.2
A. Panitikan: Mullah Nassreddin.......................................... 256
B. Gramatika at Retorika: Diskursong Pasalaysay.............. 259
Aralin 3.3
A. Panitikan: Nelson Mandela: Bayani ng Africa.................. 266
B. Gramatika at Retorika: Paggamit ng Tuwiran at Di-Tuwirang
Pahayag sa Paghahatid ng Mensahe................................ 270
Aralin 3.4
A. Panitikan: Hele ng Ina sa Kaniyang Panganay................ 279
B. Gramatika at Retorika: Matatalinghagang Pananalita
at Simbolismo................................................................... 284
Aralin 3.5
A. Panitikan: Ang Alaga........................................................ 291
B. Gramatika at Retorika: Mga Pahayag sa Pagsasaad
ng Opinyon......................................................................... 296
Aralin 3.6
A. Panitikan: Sundiata: Ang Epiko ng Sinaunang Mali......... 303
B. Gramatika at Retorika: Mga Ekspresiyon sa Pagpapahayag
ng Layon o Damdamin....................................................... 314
Aralin 3.7
A. Panitikan: Paglisan (Buod)............................................... 323
B. Gramatika at Retorika: Pang-ugnay na Gamit
sa Pagpapaliwanag............................................................ 328
Glosaryo.................................................................................... 335
MODYUL 4 EL FILIBUSTERISMO
233
Modyul 3
MGA AKDANG PAMPANITIKAN
NG AFRICA AT PERSIA
234
I. PANIMULA
Ang panitikan ay nagpapakita ng pagbabago: pagbabagong mistikal, pagbabagong bunsod ng magiting na pagkilos, pagbabago ng paniniwala, ng nakagawian, ng pagkatao at ng takbo ng pamumuhay. Ang mga pagbabagong ito ay maningning na masisilayan sa mga panitikan ng Africa at Persia (Iran) na nalinang ng paggamit ng kawikaan at pambihirang katawagan, matatalinghaga at makatawag-pansing pananalita, at ang pagpapaangat ng kamalayang kultural sa pamamagitan ng paglalahad, pagsasalaysay, paglalarawan at pangangatuwiran.
Sa Modyul 3, ganap na mauunawaan at mapahahalagahan mo ang mga akdang pampanitikang buhat sa iba’t ibang panig ng Africa at Persia, gaya ng mitolohiya ng Kenya, anekdota ng Persia, sanaysay ng South Africa, tula ng Uganda, maikling kuwento ng East Africa, epiko ng Mali, at nobela ng Nigeria. Matututuhan din ang mga kasanayang pangkomunikatibong hango sa pag-aaral ng mga pamantayan sa pagsasaling-wika, diskursong pagsasalaysay, paggamit ng tuwiran at di-tuwirang pahayag sa paghahatid ng mensahe, wastong gamit ng simbolismo at matatalinghagang pananalita, mga salitang naglalahad ng opinyon, mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng layon, o damdamin, at pang-ugnay na nagpapaliwanag na magsisilbing katuwang sa pagsasakatuparan ng mga gawain sa Modyul.
Sa pagtatapos ng aralin, masasagot mo ang mga pokus na tanong na: Paano naiiba ang mga akdang pampanitikan ng sa Africa at Persia sa iba pang akda mula sa ibang panig ng mundo at paano nakatutulong ang kaalaman sa gramatika at retorika sa pagpapalawak ng kaalaman sa kultura ng iba’t ibang bansa. Inaasahang makalilikha ka ng komposisyong popular sa anyo ng patalastas pantelebisiyon. Mamarkahan ang iyong pagganap sa sumusunod na pamantayan a.) kasiningan, b.) kaangkupan, c.) kawastuhan, at d.) kawilihan.
Sa puntong ito, sasagutin mo ang kasunod na paunang pagsusulit sa sagutang papel. Layon ng pagsusulit na sukatin ang iyong kaalaman sa mga araling pag-aaralan. Simulan mo na!
235
II. PANIMULANG PAGTATAYA
Piliin at isulat sa sagutang papel ang letra ng tamang sagot.
1. Ano ang tawag sa paglilipat ng pinakamalapit na katumbas na diwa at estilong nasa wikang isasalin?
a. panlapi c. pagpapakahuluganb. gramatika d. pagsasaling-wika
2. Ito ay nagpapahayag ng mga pangyayari o kasanayang magkakaugnay.a. pangangatuwiran c. paglalahadb. paglalarawan d. pagsasalaysay
3. Ito ay pagpapahayag ng sariling opinyon, kaisipan, at ideyang binibigkas sa harap ng maraming tao.
a. tula c. talumpatib. sanaysay d. balagtasan
4. Panitikan na may suliraning kinakaharap ang pangunahing tauhan at nag-iiwan ng isang kakintalan sa isip ng mambabasa.
a. nobela c. dula b. karilyo d. maikling kuwento
5. Sagisag ito na kumakatawan sa isang tagong kahulugan. a. idyoma c. simbolismo b. matatalinghagang pananalita d. tayutay
6. Ang tulang ito ay walang sukat at tugma ngunit mayaman sa matatalinghagang pananalita.
a. pandamdamin c. blangko bersob. malaya d. tradisyonal
7. Panitikang nasa anyong patula noong sinaunang panahon na kalauna’y naging tuluyan.
a. epiko c. sanaysayb. anekdota d. mitolohiya
8. Gamit ang ekwe napabalita ang pagkamatay ni Ogbuefi Ezeudu. Nakaramdam ng kaunting sundot ng budhi si Okonkwo sapagkat nang huling makausap niya si Ogbuefi Ezeudu ay noong bigyan siya nito ng babala tungkol sa pagkonsulta sa orakulo na papatayin si Ikemefuna. Ano ang ibig sabihin ng salitang may salungguhit?
a. Ito ay malaking metal bell na ginawa ng mga igbo sa Nigeria.b. Ito ay yari sa shell na ginagamit bilang palamuti ng mga Africano.
Ginagamit din sa ritwal at paniniwalang panrelihiyon.c. Ito ay isang tradisyunal na kagamitang pangmusika na yari sa sanga
ng kahoy. Isang uri ng tambol na may iba’t ibang uri at disenyo.d. Ito ay espiritu ng mga ninuno. Gumagamit ng maskara ang tribu at
sumasanib sila kung may nais lutasin na isang krimen. Pinaniniwalaan na ang mga Egwugwu ang pinakamataas na hukom sa lupain ng Nigeria.
236
9. Batay sa pagsasalin sa kahon, alin ang unang-unang pamantayan dapat isaalang-alang sa pagsasalin?
“Love excuses everything believe all things,hopes all things,endures all things”.
“Mapagpatawad ang pag-ibig, pinaniniwalaan ang lahat ng bagay,
puno ng pag-asa sa mga bagay, nakakaya ang lahat ng bagay.”
a. Basahin nang paulit-ulit.b. Ikumpara ang ginawang salin.c. Suriin ang bawat salita sa isinasalin.d. May sapat na kaalaman sa dalawang wikang kasangkot.
10. Piliin ang pinakamalapit na salin sa kasabihang nasa kahon.
a. “Ang isip na negatibo ay di magbibigay ng buhay na positibo.”b. “Ang kaisipang negatibo ay hindi ka mabibigyan ng positibong buhay.”c. “Ang negatibong pag-iisip ay di magdadala sa iyo sa magandang
buhay.”d. “Ang pag-iisip ng negatibo ay hindi magbibigay ng positibong buhay.”
Para sa bilang 11 at 12
11. Kung susuriin ang binasa, anong katangian ng isang mahusay na pagsasalaysay ang taglay nito?
a. Ito ay napapanahon. b. Mahusay ang sumulat.c. Kawili-wili ang paraan ng pagkakasulat.d. Pangyayari ng mga karanasang magkakaugnay sa pinakamasining na
paraan ng pagpapahayag.
12. Sa bahagi ng kuwentong binasa, anong aral ang nais iparating nito?a. katapatan sa bayan b. pagpapahalaga sa kapwac. pagpaparaya para sa kapakanan ng iba d. mahusay na pakikitungo sa kapwa kabataan
“A negative mind will never give you a positive life”.
“Naalala ko pa noon kasalukuyan kaming nakasakay sa bangka nang humulagpos ang isa kong tsinelas. Ang tsinelas ay ang gamit namin sa pagpasok at pagpunta sa mga lakaran, kung saan ang bakya na gawa sa kahoy ay hindi nararapat. Mabilis itong inanod sa tubig bago ko nahabol para kunin. Malungkot ako dahil iniisip ko ang aking ina na magagalit dahil sa pagkawala ng aking tsinelas. Tiningnan ako ng nagsasagwan nang kinuha ko ang aking isa pang tsinelas at dali-dali kong itinapon sa dagat, kasama ang dasal na mahabol nito ang kapares na tsinelas.
Hango sa “Ang Tsinelas” ni Jose Rizal
237
Para sa bilang 13-16
13. Ang rasismo na binanggit sa bahagi ng talumpati na iyong binasa ay nangangahulugang ____________________.
a. pagtanggi at paglaban sa batasb. pakikipag-unahan ng bawat bansa sa pag-unladc. malalim na sakit na dala-dala ng ating mga pusod. hindi pagkakapantay-pantay na pagtingin sa magkaibang lahi
14. Ito ang epekto ng pagkakaroon ng nakamamatay na ideolohiya at rasismo.a. pagtanggi sa rasismob. pagkalugmok ng sarili c. espiritwal at pisikal na kaisahand. paghihiwalay ng mga tao sa mundo
15. Ang isa sa maaaring maging dahilan ng pagkalugmok ng isang bansa ay ang _________.
a. pagpapahirap sa mamamayanb. pagkakaroon ng malupit na pinuno c. pagpapairal ng kontrakwalisasyon sa mga manggagawad. di-pantay na pagtingin sa mga mamamayang iba-iba ang estado sa
buhay
16. Inaakala ko na manghihina ang kaniyang katawang pisikal at espiritwal subalit nanatili siyang matatag at nakakapit sa Diyos. Ang mga salitang may salungguhit ay nagpapahiwatig ng ____________.
a. paghihinuha c. panghihikayatb. paglalarawan d. pangangatuwiran
17. Alin sa mga pahayag ang naglalahad ng damdaming nagbababala? a. Tara, punta tayo roon.b. Hindi kita iiwan, pangako iyan.c. Huwag kang basta-basta magtiwala, ikaw rin.d. Makabubuting ipagpaliban mo muna ang iyong pag-alis.
18. Basahin ang kasunod na taludturan mula sa tulang “Hele ng Ina sa Kaniyang Panganay,” ano ang ibig sabihin ng salitang may salungguhit?
Ang poo’y di marapat pagnakawan,Sa iyo’y wala silang masamang pinapagimpan.
a. nais c. hangadb. mithi d. pangarap
Ang espiritwal at pisikal na kaisahan na ating ibinabahagi sa lupaing ito ay nagpapaliwanag sa lalim ng sakit na dala-dala ng ating mga puso sa tuwing makikita natin ang ating bansa na nalulugmok sa di pagkakasundo, at sa tuwing makikita natin ang pagtanggi, ang paglaban sa batas at paghihiwalay ng mga tao sa mundo, ito ay dahil sa naging pambansang batayan ang nakamamatay na ideolohiya at pagkakaroon ng rasismo.
Salin mula sa talumpati ni Nelson Mandela
238
19. Ibaon mo na sa hukay ang kaniyang nagawang kasalanan sa iyo. Ano ang ipinahihiwatig ng matalinghagang pahayag na may salungguhit?
a. itago c. kalimutanb. ilibing d. magpatawad
Para sa bilang 20 at 21
20. Ano ang mahihinuha sa pagkatao ni Okonkwo batay sa kaniyang mga desisyon sa buhay?
a. mapaghiganti b. may iisang salitac. puno ng hinanakitd. may determinasyon sa buhay
21. Sa iyong palagay, bakit gusto ni Okonkwo na makilala siya ng mga katribo?a. mahina ang kaniyang amab. gusto niyang maghiganti sa kaniyang amac. dahil walang kuwenta ang kaniyang amad. gusto niya ng karangalan, pangalan, at katanyagan
22. Paano ang dapat na pagsusuri sa akda bilang isang salin?a. maayos ang pagkakasalin b. malaya at madaling maunawaan c. nauunawaan ang nais ipabatid ng isinalind. Ang lahat ng wika ay may sariling bisa at kakayahan sa pagpapahayag
ng kulturang Pilipino at ng ibang bansa.
23. Sa pagsasalin, anong mga pinakamahalagang hakbang ang dapat na isaalang-alang?
a. muling isalin b. magdagdag at magbawas ng salita c. ihambing sa iba ang ginawang salind. rebisahin ang salin upang ito’y maging totoo sa diwa ng orihinal.
Ayaw ni Okonkwo sa mahihina. Sa ganoong paraan niya pilit na iwinawaksi ang tumatak na pagkatao ng kaniyang amang si Unoka sa kanilang pamayanan. Tamad, baon sa utang, mahina, at walang kuwenta sapagkat ni isang laban ay walang naipanalo ang kaniyang ama. Mag-isang hinubog ni Okonkwo ang kaniyang kapalaran. Nagsumikap maiangat ang buhay, nagkaroon ng maraming ari-ariang sapat upang magkaroon ng tatlong asawa, titulo sa mga laban, at higit sa lahat pagkilala mula sa mga katribo.
Hango sa Paglisan (Buod) Isinalin ni Juliet U. Rivera
239
Para sa bilang 24-25
24. Batay sa binasang anekdota, tama ba ang naging pasiya ng musikero na ipagpatuloy ang kaniyang hapunan bago harapin ang panauhin?
a. Oo, sapagkat hindi siya dapat malipasan ng gutom.b. Hindi, sapagkat hindi mainam na paghintayin ang panauhin.c. Hindi, sapagkat baka maaaring mahalaga ang sadya ng panauhin.d. Oo, sapagkat ang pagkain ng hapunan sa ganap na alas siyete ng gabi
ay kaniyang nakagawian.
25. Anong aral ang iyong natutuhan sa anekdotang binasa?a. Tanggapin nang maayos ang mga panauhin.b. Iwasan ang pagbabalat-kayo, ito’y hindi mabuting gawa.c. Hindi mabuting unahin ang pansariling pangangailangan.d. Tulungan nang taos-puso ang nangangailangan.
Para sa bilang 26-29
26. Anong damdamin ang namamayani sa nagsasalaysay sa talata?a. pagkalungkot c. paghihinanakitb. pagkabalisa d. panghihinayang
27. Ano ang ipinahihiwatig ng pangungusap na Sa tingin ko nga, mas mahal pa niya kami kaysa sa kaniyang sarili?
a. Gagawin ng magulang ang lahat para sa mga anak.b. Alam ng magulang kung ano ang makabubuti sa mga anak.c. Ibinibigay ng magulang ang mga luho ng anak para sa sarili nitong
kapakanan.d. Ibibigay ng magulang ang mga pangangailangan ng mga anak.
Alanganing Dalaw Minsan kadudulog pa lamang ni Lieblings, isang tanyag na musikero, sa hapag kainan nang may isang panauhing dumating. “Naririto si Ginoong X, na inyong kaibigan,” pagbabalita ng utusan. Gayon na lamang ang pagkayamot ng naabalang musiko at padarag na sinabi, “Napakaalanganin naman ng oras ng dalaw na iyan. Dalhin mo siya sa sala upang di mainip.” Matapos ang isang masaganang hapunan, tinungo ni Lieblings ang kinaroroonan ng kaibigan. “Naku, dinaramdam kong napaghintay kita, pero laging eksaktong alas siyete ang aming hapunan.” “Alam ko,” ang tuyot na pakli ni Ginoong X, “ katunayan, iyan ang sinabi mo sa akin nang anyayahan mo akong maghapunan dito sa inyo ngayong gabi.”
Halaw sa Little Book of Music Anecdoteni Helen Kauffman
Sa tingin ko nga, mas mahal pa niya kami kaysa kaniyang sarili. Nang mawala ang aming ama, ganoon na lamang ang pag-aalala namin sa kaniya. Inaakala ko na manghihina ang kaniyang katawang pisikal at espiritwal subalit nanatili siyang matatag at nakakapit sa Diyos.
240
28. Anong uri ng ina ang masasalamin sa talata?a. malulungkutin subalit matatagb. nangungunsinti sa kakulangan ng mga anakc. mapagbigay para sa pangangailangang pisikal ng mga anakd. inang mapagmahal sa mga anak at nagpapahalaga sa Diyos
29. Ano ang maaaring maging bunga ng pagkakaroon ng pananampalataya sa Diyos ng isang ina?
a. katatagan ng buong pamilya.b. panghihina ng espiritwal na aspekto.c. pamumuhay ng masaganang materyal.d. maraming pagsubok sa bawat miyembro ng pamilya.
30. Pinasusuri ng iyong kaibigan ang kaniyang isinulat na kuwento. Kung magmumungkahi ka sa kakulangan ng detalye nito, alin sa sumusunod na pahayag ang iyong gagamitin?
a. Parang may kulang pang detalyeb. Ilagay mo ang detalye ng pakikipagsapalaran ng pangunahing tauhan.c. Mas mabuti kung ilalagay mo ang ilang detalye ng pakikipagsapalaran
ng pangunahing tauhan.d. Maaari ring maingat mong ilagay ang detalye tungkol sa
pakikipagsapalaran ng pangunahing tauhan.
31. Tinatapos mo ang huling saknong ng isinusulat na tula. Anong matatalinghagang pananalita ang iyong ilalapat kung nais mong ipahiwatig ang salitang masipag?
a. bukas-palad c. sawimpaladb. kapos-palad d. makapal ang palad
32. Anong simbolismo ang akmang ilapat sa dalawang tulang binasa batay sa talinghaga ng mga ito?
Unang Tula
Samakatuwid, ako’y minahal.Samakatuwid, ako’y lumigaya.
Samakatuwid, ako’y kapilas ng buhay.Samakatuwid, ako’y nagtamasa ng
dangal.
Hele ng Ina sa Kaniyang PanganaySalin sa Filipino ni Mary Grace A.
Tabora
Ikalawang Tula
At kung ako’y iyong nahambing sa iba
na di nagkaisip na layuan siya,disin ako ngayo’y katulad nila
nawalan ng buhay at isang patay na.
Ang Matanda at ang Batang Paruparo
Rafael Palma
a. araw at gabi c. halakhak at luha b. diyamante at bato d. puti at itim
241
Para sa bilang 33
33. Batay sa tunggalian ng dalawang tauhan sa epiko, kaninong kilalang personalidad ng kasaysayan sa bansa sila maihahambing?
a. Benigno Aquino II at Ferdinand Marcos b. Ferdinand Magellan at Lapu-lapu c. George W. Bush at Sadam Husseind. Nelson Mandela at Oliver Tambo
Para sa bilang 34 at 35
34. Ano ang paniniwala ng mga misyonero tungkol sa pananampalataya?a. Palaganapin ang Kristiyanismo.b. May tatlong persona sa iisang Diyos.c. Mabuti ang pagsamba sa mga diyos-diyosan.d. Dapat magkaroon ng seremonya tungkol sa pagsamba sa Bathala.
“Ika’y magtino, munting bata, baka pagliyabin ko ang iyong mga paa, dahil ako ang pula’t mainit na baga.” “Datapuwat ako, ako ang ulan na papawi sa baga: Ako ang malakas na agos na tatangay sa iyo.” “Ako ang makapangyarihang sutlang-puno ng bulak na matayog sa ibang puno.” “At ako, ako ang nananakal na baging na gagapang sa tuktok ng higanteng kagubatan.” “Husto na ang pangangatuwirang ito. Hindi mo mapapasakamay ang Mali.” “Tandaan, walang silid para sa dalawang hari sa isang reyno Soumaoro; pahintulutan mo akong agawin ang iyong puwesto.” “Magaling, sapagkat digmaan ang iyong ninasa ika’y hindi ko uurungan subalit itimo mong siyam na hari ang aking pinugutan ng ulo at inadorno sa aking silid. Tunay na kaawa-awa, ang iyong ulo’y matatabi sa kapwa mo pangahas.” “Ihanda mo ang iyong sarili Soumaoro, ang delubyo’y mananalasa, sasalpok at bubura sa iyo sa lupa.”
Hango sa “Sundiata: Epiko ng Sinaunang Mali”Salin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora
Hindi naglaon, may mga dumating na misyonero sa Mbanta. Sa tulong ng isang interpreter na si G. Kiaga, kinausap ni G. Brown, lider ng mga misyonero ng mga taga-Mbanta. Ipinaliwanag niya sa mga ito na ang kanilang pagsamba sa diyos-diyosan ay isang malaking kasalanan. Hindi naman maunawaan noon ng mga taga-Mbanta kung paanong ang Tatlong Persona ay naging iisang Diyos katulad ng ipinaliliwanag ng mga misyonero tungkol sa dapat na pagsamba sa iisa lamang na panginoon. Layunin naman ng mga misyonero na dalhin ang Kristiyanismo sa Mbanta at hindi ang tuligsain sila. Nagkasakit si G. Brown at pinalitan ni Rev. James Smith, isang malupit at bugnuting misyonero. Nagkaroon ng relihiyon ang mga taga-Mbanta. Habang isinasagawa ang taunang seremonya para sa pagsamba sa Bathala ng Lupa, hinablot ni Enoch ang takip sa mukha ng isang Egwugwu, katumbas ng pagkitil sa espiritu ng mga ninuno. Kinabukasan, sinunog ng Egwugwu ang tahanan ni Enoch at ang simbahang itinayo nina Rev. Smith.
Hango sa Paglisan (Buod) Isinalin ni Juliet U. Rivera
242
35. Ano ang nangyari habang isinasagawa ang taunang seremonya ng pagsamba sa Bathala ng Lupa?
a. Nagkasakit si G. Brown.b. Sinunog ang tahanan ni Enoch.c. Sumanib ang isang masamang espiritu.d. Hinablot ni Enoch ang takip sa mukha ng isang Egwugwu.
Para sa bilang 36-50 Sumulat ng mabisang diyalogo na gagamitin sa bubuuing patalastas pantelebisyon na nagtatanghal ng kagandahan ng alinmang bansa sa Africa at Persia.
III. YUGTO NG PAGKATUTO
TUKLASIN
Sagutin ang paunang gawain na titiyak sa lawak ng kaalaman mo sa mga araling nasa modyul.
GAWAIN 1: Pagkakakilanlan ng BayanSagutin ang mga tanong. Gayahin sa sagutang papel ang kasunod na pormat.
LINANGIN
Naririto ang mga araling aakay sa iyo upang lubos mong maunawaan at mapahalagahan ang mga akdang pampanitikan ng Africa at Persia.
Ano-ano ang kultura ng Africa?
Ano ang naging ambag nito sa panitikan?
Ano-ano ang kultura ng Iran?
Ano ang naging ambag nito sa panitikan?
243
Ang Republika ng Kenya ay isang bansa sa Silangang Africa. Napalilibutan ito ng Ethiopia sa Hilaga, Somalia sa Hilagang-Silangan, Tanzania sa Timog, Uganda sa Kanluran, at Sudan sa Hilagang Kanluran. Kasama ang karagatang Indian sa Timog-Silangan. Mayaman ang bansa sa mga akdang pampanitikan, sining sa inukit na bato, arkitektura ang mga palasyo, at museo na yari sa putik, may musika, at sayaw na ritmo ng pananampalataya ng kanilang lahi. Masasalamin natin ang kanilang mga literatura sa pamamagitan ng kanilang mga mitolohiya na higit na magpapakilala sa atin ng kultura at tradisyon ng bansang Kenya.
Ang Aralin 3.1 ay isang mitolohiya mula sa Kenya, bahagi ng araling ito ang pagtalakay sa mga pamantayan sa pagsasaling wika. Inaasahang masasagot mo ang mga pokus na tanong na: Paano susuriin ang mga kaisipang nakapaloob sa mitolohiya na may iba’t ibang batayan?; Paano magagamit nang angkop ang mga pamantayan sa pagsasaling wika?
Gayundin, inaasahang makapagsasalin ka ng alinmang akdang pampanitikan mula sa bansang Africa at Persia batay sa sumusunod na pamantayan: katapatan at kawastuhan.
Tuklasin
Ngayon ay handa ka nang simulan ang mga gawain upang malaman ang mga sagot sa mga pokus na tanong: Paano susuriin ang mga kaisipang nakapaloob sa mitolohiya na may iba’t ibang bayani?; at Paano magagamit nang angkop ang mga pamantayan sa pagsasalarawan?
GAWAIN 1: Magagawa NatinBasahin ang kasunod na mitolohiya mula sa Africa.Suriin ito bilang pagpapahalaga at sagutin ang kasunod na mga tanong sa sagutang papel.
Aralin 3.1
Panimula
Yugto ng Pagkatuto
A. Panitikan: Liongo (Mitolohiya mula sa Kenya) Isinalin sa Filipino ni Roderic P. Urgelles
B. Gramatika at Retorika: Mga Pamantayan sa Pagsasaling-Wika
C. Uri ng Teksto: Naglalahad
244
Mashya at Mashayana: Mito ng Pagkalikha
Mula sa primebal na hayop na Gayomart na hindi lalaki at babae. Nagmula ang ikaanim na paglikha ni Ahura Ohrmuzd. Sa kabilang banda, si Ahriman Mainyu na sinasabing espiritu ng masama at naninirahan sa kadiliman ay naghangad na wasakin ang lahat ng nilikha ni Ahura Ohrmuzd. Inisip naman ni Ahura Ohrmuzd na patayin si Gayomard kaya nagpadala siya ng demonesa sa katauhan ni Jeh. Nagtagumpay ang demonesa, subalit nabihag siya ng buwan na si Mah. Mula sa binhi ni Gayomard bago siya namatay ay lumago at mula sa kaniyang bangkay ay may tumubong isang puno na pinagmulan ng lahat ng may buhay na halaman. At dito nanggaling sina Mashya at Mashyana. Tumulong si Mashya at Mashyana sa pakikipaglaban kay Ahriman Mainyu.Nagkaroon ng mga anak sina Mashya at Mashyana na tig-15 kambal na kumalat sa buong daigdig at maging mga lahi ng sangkatauhan.
- Mula sa Elements of Literature nina Holt et. al. 2008. Texas, USA
Mga Tanong Mga Sagot1. Tungkol saan ang mitolohiya?2. Ilarawan ang ginawa ni Ahriman Mainyu
at ang ginawa ni Ahura Ohrmuzd?3. Ang pagpatay ba ni Ahura Ohrmuzd
kay Gayomard ang pinagmulan ng suliranin ng kuwento? Patunayan.
4. Bakit tumulong sina Mashya at Mashyana sa pakikipaglaban kay Ahriman Mainyu?
Gawain 2: Piliin ang angkop na salin sa salitang nakaitalisado sa loob ng panaklong. Isulat sa sagutang papel ang tamang sagot . Noong unang (1.) Time (Bagyo, Oras, Panahon,) ang kalangitan at ang kalupaan ay mag-asawa. Sila ay may dalawang anak na sina Langit at Tubigan. Sila ay may kaniya-kaniyang (2.) Covered (palaruan, nasasakupan, palayan). Si Langit ay diyosa ng (3.) Galaxy (kalawakan, lupain, kalangitan), at si (4.) Pond . (Kalikasan, Katubigan, Tubigan) naman ay diyosa ng katubigan. Sina Langit at Tubigan ay (5.) Married (nagiibigan, nagpakasal, magkababata) at ang naging anak nila ay apat, tatlo ang lalaki, at isa ang babae. Si Dagat ay (6.) Chic (makisig, mayabang, mabait) malakas na lalaki at ang katawan ay mulato. Si Aldaw ay (7.) Cheerful (masayahin, masigla, mainam) na lalaki na ang katawan ay ginto.Si Bulan ay isang (8.) Weak (maginoong, mahinang, matabang) lalaki na ang katawan ay ginto.Si Bulan ay isang mahinang lalaki na ang katawan ay kulay tanso. Si Bitoon ang (9.) Only (tanging, marami, grupo ) babae na maganda ang katawan at kulay (10.) Silver (pilak, ginto, tanso).
245
Linangin
Basahin ang isang mitolohiya mula sa Kenya upang malaman mo kung masasalamin ba dito ang kanilang kultura.
Liongo Isinalin sa Filipino ni Roderic P. Urgelles
Isinilang si Liongo sa isa sa pitong bayang nasa baybaying- dagat ng Kenya. Siya ang nagmamay-ari ng karangalan bilang pinakamahusay na makata sa kanilang lugar. Malakas at mataas din siya tulad ng isang higante, na hindi nasusugatan ng ano mang mga armas. Ngunit kung siya’y tatamaan ng karayom sa kaniyang pusod ay mamamatay siya. Tanging si Liongo at ang kaniyang inang si Mbwasho ang nakaaalam nito.Hari siya ng Ozi at Ungwana sa Tana Delta, at Shangha sa Faza o isla ng Pate.
Nagtagumpay siya sa pananakop ng trono ng Pate na unang napunta sa kanyang pinsang si Haring Ahmad (Hemedi) na kinilalang kauna-unahang namuno sa Islam. Ang pagbabago ay naging mabilis mula sa Matrilinear na pamamahala ng mga kababaihan tungo sa Patrilinear na pamamahala ng kalalakihan sa pagsasalin ng trono. Nais ni Haring Ahmad na mawala si Liongo kaya ikinadena at ikinulong siya nito. Nakaisip si Lionggo ng isang pagpupuri. Habang ang parirala (Refrain) nito ay inawit ng mga nasa labas ng bilangguan, bigla siyang nakahulagpos sa tanikala na hindi nakikita ng bantay. Nang makita ito ng mga tao, tumigil sila sa pag-awit. Tumakas siya at nanirahan sa Watwa kasama ang mga taong naninirahan sa kagubatan. Nagsanay siyang mabuti sa paghawak ng busog at palaso na kinalaunan ay nanalo siya sa paligsahan ng pagpana. Ito pala’y pakana ng hari upang siya ay madakip at muli na naman siyang nakatakas. Kakaunti lang ang nakaaalam tungkol sa matagumpay na pagwawagi ni Liongo sa digmaan laban sa mga Gala (Wagala). Kaya naibigay ng hari ang kaniyang anak na dalaga upang ang bayaning si Liongo ay mapabilang sa kaniyang pamilya. Nang lumaon si Liongo ay nagkaanak ng isang lalaki na nagtraydor at pumatay sa kaniya.
- Mula sa http://www.a-gallery.de/docs/mythology.htm
GAWAIN 3: Paglinang ng TalasalitaanSa pamamagitan ng salita na nasa loob ng kahon ay tukuyin ang pinagmulan nito na may kaugnayan sa mitolohiya.
Ozi
__________________________________________________________________________________________________________________
Matrilinear
__________________________________________________________________________________________________________________
246
GAWAIN 4: Pag-unawa sa AkdaA. Sagutin ang mga tanong.
1. Ano ang suliranin ng tauhan?2. Makatuwiran ba ang kaniyang naging desisyon? Patunayan.3. Sumasang-ayon ka ba sa naging desisyon ni Liongo? Ipaliwanag.4. Ano ang naging kilos at gawi ni Liongo?5. Anong mahalagang aral ang nais nitong ipabatid mula sa iyong binasang akda?
B. Ibigay ang mga pangyayaring kaugnay ng mga kaisipang nakapaloob sa mitolohiya batay sa suliranin ng akda, kilos, at gawi ng tauhan. Gawin sa pamamagitan ng story board. Ilagay sa sagutang papel.
Upang higit pang maunawaan ang katangian ng mito, basahin mo ang isang mitolohiya na nagmula sa bansang Nigeria.
2.
1.
4.
3.
6.
5.
Patrilinear
__________________________________________________________________________________________________________________
Faza
__________________________________________________________________________________________________________________
Gala
__________________________________________________________________________________________________________________
247
Maaaring Lumipad ang TaoNaisalaysay ni Virginia Hamilton
Isinalin sa Filipino ni Roderic P. Urgelles
Sinasabing iniingatan ng mga taong nakalilipad ang kanilang kapangyarihan kahit na inaalis nila ang kanilang pakpak.Inililihim nila ang kanilang kapangyarihan sa lupain ng mga alipin. Sila ay nagbalatkayong mga tao mula sa Africa na may maiitim na balat. Hindi na nila maaaring ipaalam sa kanila kung sino ang nakalilipad at ang hindi. May matandang lalaki na nagngangalang Toby, mataas ang kaniyang tindig. Samantalang ang batang babae na dating may pakpak ay si Sarah. Makikitang may batang nakatali sa kaniyang likod. Nanginginig siya kung mabigat ang mga gawain. Sa ganitong pangyayari sisigawan siya ng tagapagbantay ng lupain. Nagtatrabaho siya sa palayan mula sa pagsikat ng araw hanggang sa paglubog nito. Tinatawag nilang panginoon ang may-ari nito.
Inihalintulad raw siya sa kumpol ng putik, uling na kumikinang sa matigas na batong nakasalansan na hindi matanggal. Ang nagbabantay sa kanila ay nakasakay sa likod ng kabayo at itinuturo ang mga aliping mabagal magtrabaho. Hinahampas ng latigo ang mga mabagal sa gawain upang maging mabilis ang kanilang paggawa . Si Sarah ay naghuhukay at nag-aayos ng pilapil sa palayan, habang ang bata ay tulog sa kaniyang likod. Nang magutom ang bata ay nagsimula itong umiyak nang malakas. Hindi niya ito mapatigil, ibinaba niya ito at hinayaang umiyak nang umiyak maski ayaw niya itong gawin dahil anak niya ang bata. “Patahimikin mo iyan,” sabi ng tagapagbantay sabay turo sa bata. Hinawakan niya sa balikat si Sarah hanggang sa mapaluhod ito. Hinampas niya ang bata ng latigo. Samantala, si Sarah ay bumagsak naman sa lupa. Ang matandang naroroon na si Toby ang tumulong kina Sarah. “Aalis ako nang mabilis,” sabi niya pagdaka. Hindi makatayo nang tuwid si Sarah. Napakahina niya, nasusunog na ng araw ang kaniyang mukha. Ang bata ay umiiyak nang umiiyak. “Kaawaan mo kami, kaawaan mo kami.” Malungkot si Sarah dahil sa nangyari, naghihimutok siya at napaupo na lamang sa pilapil . “Tumayo ka, ikaw, maitim na baka” hiyaw ng tagapagbantay, itinuro si Sarah at muli na namang hinampas ng latigo sa hita at ang sako niyang damit ay naging basahan. Ang dugo sa kaniyang sugat ay humalo sa putik, di siya makatayo. Nandoon si Toby, ngunit kahit isa ay walang makatulong sa kaniya. “Ngayon na, bago pa mahuli ang lahat.” “Sige anak, ngayon na ang panahon,” sagot ni Toby “Humayo ka, kung alam mo kung paano ka makaaalis.”
248
“Kum… yali, Kumbuba tambe,” at ang mga salita na may kapangyarihan ang kanilang mabilis na nasambit nang pabulong at pabuntunghininga. Tumaas ang isang paa ni Sarah sa hangin. Noong una ay di maayos ang kaniyang paglipad na hawak-hawak nang mahigpit ang kaniyang anak. Naramdaman niya ang mahika, ang misteryo ng salita ng Africa, sinabi niya na malaya na siya tulad ng isang ibon, na animo’y balahibong umiilanlang sa hangin. Ang bantay ay nagronda habang humihiyaw, sumisigaw. Samantalang si Sarah, at ang kaniyang anak ay lumilipad sa bakuran, sa mga kahoy, sa mga nagtataasang puno na hindi siya nakikita maging ng tagapagbantay. Lumilipad siyang tulad ng isang agila hanggang sa unti-unti na silang makita ng mga taong nasa ibaba. Walang sinoman ang makapagsalita tungkol dito, hindi makapaniwala, subalit nakita nila ito. Nang sumunod na mga araw ay may nakitang patay na nakahandusay sa maiinit na palayan, isang batang lalaki na alipin. Nakita siya ng tagapagbantay at nilatigo siya, bumagsak ang bata. Pinuntahan siya ni Toby at sinabi nito ang salita ng lumang Africa na minsan lang niyang narinig kaya hindi niya agad maintindihan. Nakalimutan ng bata ang narinig niya. Nagtungo si Toby at muling naibulong sa bata, nakuha niya ang tamang salita. Nagpagulong-gulong siya sa hangin. Pansamantala siyang nakalipad at siya ay idinuyan sa mainit na simoy ng hangin at muli siyang nakalipad. Iba-iba pa ang bumagsak dahil sa init, naroon lagi si Toby. Umiiyak siya sa nakikita niyang bumabagsak at nandiyan siya upang iabot ang kaniyang kamay “kumkumka yali, kum… tambe!” Pabulong niyang sabi at muli na naman silang nakalipad at pumailanlang sa hangin. Ang isang lumilipad ay maitim at may makislap na tungkod habang sila ay nasa taas ng ulo ng tagapagbantay. Dumako sila sa pilapil, sa palayan, sa bakuran, at sa batis na dinadaluyan ng tubig . “Bihagin ang matanda,” sabi ng tagapagbantay. “Narinig ko siyang sinabi ang mahiwagang salita, bihagin siya.” Samantala may isang tumatawag. Nakuha na ng tagapagbantay ang kaniyang latigo upang itali si Toby. Kinuha niya ang kaniyang baril upang patayin ang negrong si Toby. Natawa lang si Toby, lumingon siya at ang sabi “heeee, heee! Hindi ninyo kilala kung sino ako? Hindi rin ninyo alam kung sino pa ang ibang tulad naming nasa palayan.” At muli niyang naibulong ang mahiwagang salita bilang pangako sa angkan ng mga itim, sinabi niya ito sa lahat ng mga kalahi nilang nasa palayan sa ilalim ng malupit na latigo. “Buba… Yali... Buba... tambe…” May napakalakas na sigawan at hiyawan ang baluktot na likod ay naunat, matatanda at batang mga alipin ay nakalipad na magkakahawak-kamay. Nagsasalita habang nakabilog animo singsing, umaawit pero hindi sila magkakahalo hindi pala sila umaawit sila ay lumilipad sa hangin langkay-langkay na animo mga ibong tumatakip sa asul na kalangitan, maiitim na anino. Hindi na mahalaga kung sila ay nakalilipad nang napakataas. Tanaw nila ang plantasyon, ang taniman, paalis sa lupain ng mga alipin. Lumilipad sila patungo sa kanilang kalayaan. Kasabay nilang lumilipad si Toby at sila ay iniingatan nito. Hindi siya umiiyak, hindi siya tumatawa, siya ay tagagabay. Nakita niya sa taniman ang mga katutubong alipin na naghihintay kung sila ay makalilipad na tulad nila.
249
“Isama ninyo kami sa paglipad,” kanilang wika, pero sila’y natatakot sumigaw. Hindi na nila nahintay na sila ay maturuang lumipad. Naghintay ng pagkakataon na makatakbo “paalam” ang sabi ng matandang tumatawag na si Toby, “Kausapin mo sila ulilang kaluluwa!” At siya ay lumipad at naglaho. Sinabi ng tagapagbantay sa kanilang panginoon ang kanilang nasaksihan. “Ito ay isang kasinungalingan, gawa lamang ng liwanag.” Subalit ang tagapagbantay ay hindi nagsalita sapagkat alam niya ang totoo. Ang mga aliping hindi nakalipad ay nagpatuloy sa pagkukuwento sa kanilang mga anak. Ang pangyayaring ito ay hindi nila malilimutan. Naalala nila noong sila ay malaya at nakaupo sa paligid ng kanilang lupang tinubuan. At sinabi nila ito sa mga bata, ang tungkol sa mga taong hindi nakalilipad hanggang ngayon.
- Mula sa Elements of Literature nina Holt et. al. 2008. Texas, USA
GAWAIN 5: Suriin NatinIhanay ang mga pangyayari sa kuwento gamit ang Story Ladder.
GAWAIN 6: Mahalaga ang Opinyon MoMagbigay ng mga kaisipang nakapaloob sa binasang mitolohiya. Itala sa tsart at lagyan ng tsek (a) ang kolum kung ito ay makatotohanan o di makatotohanan at ipaliwanag ang iyong sagot sa huling kolum.
Kaisipan MK DMK Paliwanag1.
2.
3.
4.
5.
250
Pagsasanib ng Gramatika at RetorikaAlam mo ba na...ang pagsasaling wika ay ang paglilipat sa pinagsasalinang wika ng pinakamalapit na katumbas na diwa at estilong nasa wikang isasalin? Ang isinasalin ay ang diwa ng talata at hindi ang bawat salita na bumubuo rito.(Santiago, 2003).
Mga Katangiang Dapat Taglayin ng Isang Tagapagsalin1. Sapat na kaalaman sa dalawang wikang kasangkot. Nakukuha niya ang
kahulugan ng kaniyang isinasalin o siya’y mahusay na. Kumokonsulta sa diksyonaryo. Nauunawaan niya ang maliit na himaymay ng kahulugan at halagang pandamdamin taglay ng mga salitang gagamitin.
2. Sapat na kaalaman sa gramatika ng dalawang wikang kasangkot sa pagsasalin. Ang kaalaman sa gramatika ng dalawang wika sa pagsasalin ay kailangang-kailangan ng tagapagsalin sa pagsusuri ng diwang nais ipabatid ng awtor, gayundin sa wastong paggamit ng mga salita, wastong pagkakabuo, at pagsusunod-sunod.
3. Sapat na kakayahan sa pampanitikang paraan ng pagpapahayag. Ang kakayahang magsalita sa dalawang wikang kasangkot sa pagsasalin at kaalaman sa gramatika ay hindi sapat para makapagsalin. Kaya kung ang lahat ng salin ay patas, nagiging higit na mahusay na tagapagsalin ang manunulat.
4. Sapat na kaalaman sa paksang isasalin. Marapat na ang tagapagsalin ay may higit na kaalaman sa paksa. Sapagkat siya ay higit na nakaaalam at nakauunawa sa mga konseptong nakapaloob dito.
5. Sapat na kaalaman sa kultura ng dalawang bansang kaugnay sa pagsasalin.
Walang higit na mabisa kaysa ibang wika. Ang lahat ng wika ay may sariling bisa at kakayahan bilang kasangkapan sa pagpapahayag ng kulturang Pilipino at ng ibang bansa.Gabay sa Pagsasaling-wika Basahing mabuti ang buong tekstong isasalin at unawain ang kabuuang diwa nito.Tandaang mahalaga para sa tagapagsalin na magkaroon ng malawak na kaalaman sa wikang isasalin at sa wikang pagsasalinan. Mahalaga rin ang kakayahang magsulat nang maayos at maging pamilyar sa mga estilo ng pagsulat sa dalawang wikang kasangkot sa pagsasalin.
1. Isagawa ang unang pagsasalin. Isaisip na ang isasalin ay diwa ng isasalin at hindi salita.
2. Basahin at suriing mabuti ang pagkakasalin. Tandaang ang pagdaragdag, pagbabawas, pagpapalit, o pagbabago sa orihinal na diwa ng isinasalin nang walang napakalaking dahilan ay isang paglabag sa tungkulin ng tagapagsalin.
3. Rebisahin ang salin upang ito’y maging totoo sa diwa ng orihinal. Ayusin ang bahaging hindi malinaw at nagbibigay ng kalituhan. Bigyang-pansin din ang aspektong panggramatika ng dalawang wikang kasama sa pagsasalin.
Kung gagamit ng diksiyonaryo ay isaalang-alang ang iba’t ibang kahulugan ng isang salita. Kakailanganin ng isang mag-aaral ang pagsasanay upang makuha ang kahulugang angkop sa konteksto ng pangungusap.
251
Pagsasanay 1: A. Isalin mo sa Ingles ang sumusunod na salita.
Tagapagbantay ___________________________Misteryo ___________________________Nagpagulong-gulong ___________________________Mahika ___________________________Kumikinang ___________________________
B. Isalin sa Filipino ang kasunod na talata.
There was a great outcryin. The bent backs straighted up, old, and young who were called slaves and could fly joined hands. Say like they would ring-sing but they didn’t shuffle in a circle
C. Isalin sa Filipino ang sumusunod:
Pagsasanay 2: Suriin ang salin ng mitolohiyang “Maaring Lumipad ang Tao” gamit ang kasunod na talahanayan. Lagyan ng tsek (a) ang mapipiling eskala: 5 – Napakataas, 4 – Mataas, 3 – Mataas-taas, 2 – Hindi mataas, at 1 – Paunlarin pa.
1. The Kikuyos are large tribe.
They speak a beautiful Bantu language and lived on the slopes of Movement Kenya.
Kikuyo Literatura ng Africa
2. The Yoruba believe that there is a god, Ori, who supervise people’s choice in heaven.
Destiny (Yoruba) Literatura ng Africa
3. In the days of King Solomon, three thousand years ago, there lived in Ethiopia a dynasty of Queen, who reigned with great wisdom.
The Queen of Ethiopia (Literatura ng Africa)
The Overseer rode after her, hollerin,” Sarah flew over the fences. She flew over the woods, tall trees could not snag her. Nor could the Overseer. She flew like an eagle. Now, until she was gone from sight. No one dared speak about it. Couldn’t belive it. But it was, because they that was there saw that it was.
Ang bantay ay nagronda habang humihiyaw, sumisigaw. Samantalang si Sarah at ang kaniyang anak ay lumilipad sa bakuran, sa mga kahoy, sa mga nagtataasang puno na hindi siya nakikita maging ng tagapagbantay. Lumilipad siyang tulad ng isang agila hanggang sa unti-unti na silang makita ng mga taong nasa ibaba. Walang sinuman ang makapagsalita tungkol dito, hindi makapaniwala, subalit nakita nila ito.
252
Katangian 1 2 3 4 5Sapat na kaalaman sa dalawang wikang kasangkot.
Sapat na kaalaman sa gramatika ng dalawang wikang kasangkot sa pagsasalin.Sapat na kaalaman sa uri ng panitikang isasalin.
Sapat na kaalaman sa paksang isasalin.
Sapat na kaalaman sa kultura ng dalawang bansa kaugnay sa pagsasalin.
Sagutin ang sumusunod na tanong.1. Ano ang masasabi mo sa pagkakasalin ng teksto? Angkop ba ang mga ginamit
na salita sa pagsasalin? Tama ba ang pagkakasunod-sunod ng mga ideya? Patunayan.
2. Paano nakatulong sa iyo ang binasang teksto na nakasalin sa Filipino?3. Kung ang bersyong nasa Ingles lang ang binasa mo, ganito rin kaya ang
pagkaunawa mo sa teksto? Pangatuwiran.4. Paano nakatutulong ang pagsasaling-wika ng mga akda sa pagpapahalagang
pampanitikan?
Pagnilayan at Unawain
Sagutin ang mga pokus na tanong na nasa loob ng kahon.
Ilipat
Isa kang mahusay na tagapagsalin. Napili ka ng embahada ng Africa at Persia upang isalin ang kanilang mga mitolohiya sa wikang Filipino upang maipakilala ang kanilang bansa sa buong daigdig. Tiyaking magagamit mo ang mga pamantayan sa pagsasaling-wika. A. Katapatan................. ................................................................. 50 puntos B. Kawastuan ................................................................................. 50 puntos Kabuuan ....................................................................................100 puntos
Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Kung may hindi ka pa lubos na naunawaang paksa ay maaari mong balikan ang salin sa modyul. Kung malinaw na sa iyo ang lahat ay maaari ka nang magpatuloy sa iyong paglalakbay sa mundo ng anekdota.
1. Paano susuriin ang mga kaisipang nakapaloob sa mitolohiya na may iba’t ibang batayan?
2. Paano magagamit nang angkop ang mga pamantayan sa pagsasaling-wika?
253
Sa Persia (Iran), ang kanilang mga lupain, mga tao na binabanggit kasama ng Medo, at mga Persiano ay magkakaugnay na mga bayan ng sinaunang Tribong Aryano. Mayaman sa sining tulad ng pagpana at pangangabayo. Ang pagsasabi ng katotohanan ay makikita sa literaturang naiambag nila sa maraming bansa sa daigdig.
Ang Aralin 3.2 ay tungkol sa anekdota ng Persia (Iran) na kakikitaan ng mga kasabihan, relihiyon sa paniniwalang Sufism, pagpapaunlad ng isang indibiduwal sa pamamagitan ng pandama. Masusuri rin ang kanilang matapat na pakikipamuhay sa kapwa at mga naiambag ng kanilang mahusay na mga manunulat sa mundo ng pilosopiya at paniniwala. Kasabay din nito ang pagpapaunlad ng iyong kasanayan sa pagsasalaysay.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makapagmumungkahi at makapaglalapat ng isang matalinong desisyon batay sa pangyayaring makapag-iiwan ng kakintalan o aral sa mga bumabasa.
Aalamin mo kung paano naiba ang anekdota sa mga kauri nito. Gayundin kung paano nakatulong ang diskursong pasalaysay sa pagsulat at pagbasa ng mga anekdota batay sa sumusunod na pamantayan: a.) Ang pamagat ay maikli, orihinal, at napapanahon, b.) mahalaga ang paksa o diwa, c.) maayos at di-maligoy ang pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari, at d.) kaakit-akit na simula at may kasiya-siyang wakas.
Aralin 3.2
Panimula
A. Panitikan: Mullah Nassreddin (Anekdota mula sa Persia/Iran) Isinalin sa Filipino ni Roderic P. Urgelles
B. Gramatika at Retorika: Gramatikal, Diskorsal, Estratedyik sa Pagsasalaysay ng Orihinal na Anekdota C. Uri ng Teksto: Nagsasalaysay
254
Tuklasin
Gawain 1: Basahin mo ang isang anekdota at iyong suriin ang mga pangyayari sa binasa na may kaugnayan sa pagdedesisyon sa pamamagitan ng pagpunan sa talahanayan.
Akasya o KalabasaConsolation P. Conde
Hindi maikakaila na kung malaki ang puhunan ay maaaring tumubo rin iyon nang malaki kaysa maliit ang naturan. Gayundin ang paghahanda at pagpupunyagi ng tao na pinamumuhunanan ng puu-puung taong pag-aaral at pagpapakasakit. Karaniwan nang sa may mataas na pinag-aralan ay maamo ang kapalaran. At ito’y maitutulad din nga sa paghahalaman. Pasukan na naman. Nagbukas na ang mga pamantasan at matataas na paaralan sa Maynila. Samantala, sa nayon ng Kamias, hindi kalayuan sa lungsod… Maagang nagbangon nang umagang yaon si Aling Irene at inihanda kapagkaraka ang mga pangangailangan ng kabutong anak na si Iloy. Si Mang Simon naman ay hindi muna nagtungo sa linang upang samahan sa pagluwas ang anak na pag-aaralain sa Maynila. Awa naman ng Diyos ay maluwalhating nakarating sa lungsod ang mag-ama. Isang balitang paaralang sarili ang kanilang tinungo agad. Dinatnan nila ang tagatala na abalang-abala sa pagtanggap ng di-kakaunting mga batang nagsisipagprisinta. Nagpalinga-linga si Mang Simon. Nang makita ang babalang nakasabit sa may pintuan ng Tanggapan ng Punung-guro ay kinawit sa bisig si Iloy. “Halika at makikipag-usap muna ako sa punung-guro.” “Magandang umaga po sa kanila,” panabay na bating galang ng mag-ama. “Magandang umaga po naman,” tugon ng punung-guro na agad namang nagtindig sa pagkakaupo at nag-alok ng upuan. “Ano po ang maipaglilingkod ko sa kanila?” “E, ibig ko po sanang ipasok ang aking anak dito sa inyong paaralan.” “A, opo. Sa ano po namang baitang?” usisa ng punung-guro. “Katatapos pa po lamang niya ng elementarya sa aming nayon noong nakaraang Marso,” paliwanag ni Mang Simon. “Kung gayon po’y sa unang taon ng haiskul, ano po?” “Ngunit… ibig ko po sanag malaman kung maaaring ang kunin na lamang niya ay isang maikli-ikling kurso ukol sa isang tanging karunungan upang siya’y makatapos agad, maaari po ba?”
Yugto ng Pagkatuto
255
“Aba, opo,” maaga pa na tugon ng punong-guro. “Maaaring ang lalong pinakamaikling kurso ang kaniyang kunin. Iyan ay batay sa kung ano ang gusto ninyong kalabasan niya. Kung ang nais ninyo ay magpatubo ng isang mayabong na punong akasya, gugugol kayo ng puu-puung taon, subalit ang kakailanganin ninyo ay ilang buwan lamang upang makapaghalaman kayo ng isang kalabasa.” Dili di natubigan si Mang Simon sa huling pangungusap ng punong-guro. Gayundin si Iloy. Pagkuwan ay nagbulungan ang mag-ama. At… umuwi nang nag-iisa si Mang Simon. Habang naglalakbay na patungong lalawigan ay tatambis-tambis sa sarili: “A, mabuti na nga ang kunin niyang buo ang kurso sa haiskul at saka na siya kumarera. Higit na magiging mayabong ang kaniyang kinabukasan.”
- Mula sa Diwang Kayumanggi. 1970
Pangyayari Kaugnay na Pagdedesiyon
GAWAIN 2: Ating Suriin1. Ang akdang “Akasya o Kalabasa’’ ay isang anekdota. Ibigay ang mga katangian
ng akda?2. Paano naiiba ang anekdota sa iba pang mga kauri nito?3. Ipaliwanag ang mga pangyayari gamit ang diskursong pagsasalaysay.
GAWAIN 3: Buuin mo Sumulat ng isang karanasang hawig ang paksa sa binasang anekdota. Maaaring tungkol sa sarili o isang kakilala. Pagkatapos mong maisagawa ang mga gawain, basahin ang isang anekdota mula sa bansang Iran upang makilala ang kanilang mga paniniwala at prinsipyo. Tingnan natin kung nagtataglay ito ng mga elemento ng isang anekdota.Alam mo ba na...ang anekdota ay isang kuwento ng isang nakawiwili at nakakatuwang pangyayari sa buhay ng isang tao? Layon nito ay makapagpabatid ng isang magandang karanasan na kapupulutan ng aral. Ito’y magagawa lamang kung ang karanasan o ang pangyayari ay makatotohanan. Isang malikhaing akda ang anekdota. Dapat na ang bawat pangungusap ay kukuha ng interes ng mambabasa. Dapat na ang panimulang pangungusap ay kapana-panabik. Ang isang magandang panimula ay magbibigay ng pagganyak sa mambabasa at mahihikayat na ipagpatuloy ang pagbasa ng anekdota.Naririto ang ilang katangian ng anekdota:
a. May isang paksang tinatalakay. Ito ay dapat bigyan ng kahulugan sa pagsulat ng anekdota. Lahat ng mga pangyayari ay dapat mabigyan ng kahulugan sa ideyang nais ilahad.
b. Ang isang anekdota ay nagdudulot ng ganap na pagkaunawa sa kaisipang nais nitong ihatid sa mga mambabasa. Di dapat mag-iwan ng anumang bahid ng pag-aalinlangan na may susunod pang mangyayari.
Tl.answer.com/o/Ano_ibig_sabihin_ng_anekdota
256
Linangin
Kung saan magpunta si Mullah ay naroon ang tawanan. Dalubhasang pilosopo at tagapayo siya ng mga hari sa kanilang lugar. Nagsimula ang kaniyang mga kuwento sa Persia. Naniniwala ang Sufis na ang pagpapatawa ay nagdudulot ng kasiyahan sa bawat tao. Isinilang siya sa bayan ng Eskishehir (ak Shehir). Dakilang guro sa pagpapatawa na siyang naging behikulo ng mga manunulat para sa pagbuo ng kaisipan at paniniwala na di-makakasakit subalit nakapagbibigay-sigla sa mambabasa. Iyong alamain kung paano naiba ang anekdota ng Persia sa iba pang mga kauri nito.
Mullah NassreddinIsinalin sa Filipino ni Roderic P. Urgelles
Si Mullah Nassreddin na kilala bilang Mullah Nassr-e Din (MND) ang pinakamahusay sa pagkukuwento ng katatawanan sa kanilang bansa. Lagi itong naaalaala ng mga Iranian na dating mga Persiano noong sila ay mga bata pa. Libo-libong kuwento ng katatawanan ang naiambag ni Mullah Nassreddin sa kanilang lipunan. Tinagurian din siyang alamat ng sining sa pagkukuwento dahil sa mapagbiro at puno ng katatawanang estilo sa pagsulat. Nagpasalin-salin sa bibig ng mga tao ang kaniyang mga naisulat mula noon magpasahanggang ngayon.
Naimbitahan si Mullah Nassreddin upang magbigay ng isang talumpati sa harap ng maraming tao. Sa pagsisimula niya, nagtanong siya, “Alam ba ninyo ang aking sasabihin?” Sumagot ang mga nakikinig “Hindi,” kung kaya’t kaniyang sinabi “Wala akong panahong magsalita sa mga taong hindi alam ang aking sasabihin,” at siya ay umalis. Napahiya ang mga tao. Inanyayahan siyang muli upang magsalita kinabukasan. Nang muli niyang tanungin ang mga tao ng katulad na katanungan ay sumagot sila ng “Oo,” sumagot si Mullah Nassreddin “Kung alam na pala ninyo ang aking sasabihin, hindi ko na sasayangin ang marami ninyong oras” muli siyang umalis. Ang mga tao ay nalito at nataranta sa kaniyang naging sagot. Sinubukan nilang muli na anyayahan si Mullah Nassreddin upang magbigay ng pahayag at muli siyang nagtanong “Alam ba ninyo ang aking sasabihin?” Handa na ang mga tao sa kanilang isasagot ang kalahati ay nagsabi ng “Hindi,” at ang kalahati ay sumagot ng “Oo,” kung kaya’t muling nagsalita si Mullah Nassreddin “Ang kalahati ay alam ang aking sasabihin, kaya’t kayo ang magsasabi sa kalahati na di alam ang aking sasabihin,” at siya ay lumisan.
- Mula sa http://iranian.com/main/blog/m-saadat-noury/frist-iranian-mullah-who-was-master-anecdotes.html
GAWAIN 4: Paglinang ng TalasalitaanA. Tukuyin ang kasingkahulugan ng mga salitang nakasulat nang pahilig sa
pangungusap. Piliin sa loob ng kahon at isulat lamang ang titik ng iyong sagot sa patlang.
______1. Ang mga taong nakikinig sa kaniya ay nagulumihanan.______2. Ang sermon na ginawa ni Mullah ay dapat pag-aralan at huwag itong
aksayahin.
a. lumisan b. nalito c. napahiya d. sayangin e. naimbitahan
257
______3. Nangimi ang mga nakikinig sa kaniyang Homilya.______4. Muli na naman siyang inanyayahan sa simbahan.______5. Agad siyang umalis matapos makapagsalita sa harap ng mga tao. GAWAIN 5: Ating Suriin A. Sagutin ang mga gabay na tanong.
1. Ilarawan si Mullah.2. Anong katangian ng pangunahing tauhan ang naibigan mo? Bakit? 3. Anong pamamaraan ng pangunahing tauhan ang ginampanan upang siya ay
makilala bilang pinakamahusay sa larangan ng pagpapatawa?4. Sumasang-ayon ka ba sa paraan ng kaniyang pagtuturo sa mga tao?5. Sino sa kasalukuyang panahon ang maihahambing natin kay Mullah?
Patunayan ang sagot.6. Anong pangunahing kaisipan ang hatid ng akda sa mambabasa?7. Kung ikaw ay mabigyan ng pagkakataon na gumawa ng isang anekdota anong
paksa ang nais mong isulat? Bakit?8. Paano naiba ang anekdota sa mga iba pang kauri nito? Masasalamin ba ang
kanilang paniniwala at prinsipyo sa kanilang mga isinulat?
B. Suriin ang mahalagang bahagi ng Anekdota “Mullah Nassreddin.” Gawin ito sa pamamagitan ng pagbuo ng tsart na nasa ibaba.
Narito ang isang anekdota ni Saadi. Ang mga sulat ni Saadi ay naitala dahil sa dalawang kadahilanan: Una ang pagiging simple sa paggamit ng direktang lengguwahe o salita upang makabuo ng isang mahusay na aklat para sa pagsisimula ng mga mag-aaral na Persiano. Ikalawa, binubuo ito ng simpleng kasabihan at mga kuwento na itinuturing na mahusay na mga pahayag ng paniniwalang Sufi.
Para sa Sufis, ang Sufism ay hindi lamang relihiyon o pilosopiya, bahagi ito ng buhay. Wala itong kaugnayan sa bagay at lugar at hindi rin ito nagpapahalaga sa oras, pera o maging karangalan. Nakapokus ito sa pagpapaunlad ng isang indibidwal sa pamamagitan ng kanilang mga pandama.
Mullah Nassreddin
Panimula:
Tunggalian:
Kasukdulan:
Kakalasan:
Wakas:
258
Ang pagkaunawa sa Sufi ay maihahalintulad sa pagbibinata o pagdadalaga na kung paanong ang bata ay nagkakaroon ng kaalaman sa kaniyang pagbibinata/pagdadalaga. Matutuhan ng tao ang kaalamang Sufi sa proseso, pag-unawa at pagsasanay.
Sa kanilang paglalakbay, hinihiling ang magandang ikabubuhay at taimtim na dumadalangin sa awa at pag-ibig ng Diyos. Sa kanilang mga panulat ng naisasalaysay ang hiwaga na naabot ni Saadi gayundin ang kaniyang pagbabahagi ng kaniyang kaalaman sa buong mundo.
Mula sa mga Anekdota ni SaadiPersia
ni Idries ShahIsinalin sa Filipino ni Roderic P. Urgelles
Mongheng Mohametano sa kaniyang pag-iisa.Isang araw, ang mongheng Mohametano ay nag-iisa at namamanata sa disyerto. Ang Sultan naman na namamaybay sa kaniyang ruta, sa kaniyang nasasakupan ay matamang nagmamasid sa mga tao. Nakita niya na hindi nagtaas ng kaniyang ulo ang Mongheng Mohametano habang dumadaan siya. Nagalit ang Sultan at nagwika “Ang nakasuot ng balabal ay walang pakiramdam, tulad siya ng hayop, hindi siya nagtataglay ng paggalang at kababaang loob.”
Kung kaya’t ang vizier o ministro ay nagwika “Mongheng Mahametano! Ang Sultan ng buong mundo ay nagdaan sa iyong harapan. Bakit di mo siya binigyan ng kaukulang paggalang?” Sumagot ang Mongheng Mohametano, “Hayaan mong ang Sultan ang magbigay ng paggalang para hanapin ang magbebenipisyo sa kaniyang magandang gawa. Sabihin mo sa kaniya, ang hari ay nilikha para sa kagalingan ng kaniyang nasasakupan at hindi nilikha ang mamamayan para paglingkuran ang Sultan.”
- Mula sa Elements of Literature nina Holt et. al. 2008. Texas, USAGAWAIN 6: Ating KilalaninKilalaning mabuti si Saadi, punan ang Character Web sa ibaba.
SAADI
259
GAWAIN 7: Sagutin NatinIhambing ang anekdota sa iba pang mga akdang pampanitikan. Gayahin ang pormat sa sagutang papel at isulat ang sagot.
Anekdota Talambuhay Tala ng Paglalakbay(Travelogue)
Paksa
Tagpuan
Paraan ng pagkakasulat
Mensahe/Aral
Nilalaman
GAWAIN 8: Ating PalawakinA. Magmungkahi at maglapat ng isang matalinong desisyon batay sa pangyayaring
nakapag-iwan ng kakintalan o aral.
B. Isulat ang karanasang nangingibabaw sa nabasang anekdota.
Pagsasanib ng Gramatika at Retorika Alam mo ba na...ang pagsasalaysay ay isang diskurso na naglalatag ng mga karanasang magkakaugnay? Pagkukuwento ito ng mga kawili-wiling pangyayari, pasulat man o pasalita. Itinuturing ito na pinakamasining, pinakatanyag, at tampok na paraan ng pagpapahayag. Ito rin ang sinasabing pinakamatandang uri ng pagpapahayag sapagkat dito nagsimula ang alamat o epiko, at mga kuwentong bayan ng ninunong mga Pilipino maging sa ibang bansa man.
Ang pagpili ng paksa ang unang mahalagang hakbang sa pagsulat ng pagsasalaysay. Kailangang ito ay maganda at kawili-wili. Bukod dito, mahalaga ring napapanahon ito at may dalang lugod at kabutihan sa mga mambabasa.
260
Ilan sa dapat isaalang-alang sa pagpili ng paksa
1. Kawilihan ng Paksa – Dapat ay likas na napapanahon; may mayamang damdaming pantao, may kapana-panabik na kasukdulan, naiibang tunggalian, at may malinaw at maayos na paglalarawan sa mga tauhan at tagpuan.
2. Sapat na Kagamitan – Mga datos na pagkukunan ng mga pangyayari.3. Kakayahang Pansarili – Ang pagpili ng paksa ay naaayon din sa kahusayan,
hilig, at layunin ng manunulat. 4. Tiyak na Panahon o Pook – Ang kagandahan ng isang pagsasalaysay ay
nakasalalay sa malinaw at masining na paglalarawan ng panahon at pook na pinangyarihan nito. Kaya, mahalagang iwasan ang labis na paghaba sa panahong sakop ng salaysay at pagbanggit ng napakaraming pook na pinangyarihan ng salaysay.
5. Kilalanin ang mambabasa – Sumusulat ang tao hindi para lamang sa kaniyang pansariling kasiyahan at kapakinabangan, kundi para sa kaniyang mambabasa.
ANG MGA MAPAGKUKUNAN NG PAKSA1. Sariling Karanasan – Pinakamadali at pinakadetalyadong paraan ng
pagsasalaysay ng isang tao sapagkat ito ay hango sa pangyayaring naranasan ng mismong nagsasalaysay.
2. Narinig o napakinggan sa iba – Maaaring usapan ng mga tao tungkol sa isang pinagtatalunang isyu, mga balita sa radyo at telebisyon, at iba pa. Subalit, tandaang hindi lahat ng narinig sa iba ay totoo at dapat paniwalaan. Mahalagang tiyakin muna ang katotohanan bago isulat.
3. Napanood – Mga palabas sa sine, telebisyon, dulaang panteatro, at iba pa.4. Likhang-isip – Mula sa imahinasyon, katotohanan man o ilusyon ay makalilikha
ng isang salaysay.5. Panaginip o Pangarap – Ang mga panaginip at hangarin ng tao ay maaari ring
maging batayan ng pagbuo ng salaysay.6. Nabasa – Mula sa anumang tekstong nabasa kailangangang ganap na
nauunawaan ang mga pangyayari.MGA URI NG PAGSASALAYSAY
1. Maikling Kuwento – Nagdudulot ng isang kakintalan sa isip ng mga mambabasa sa pamamagitan ng paglalahad ng mahahalagang pangyayari sa buhay ng tauhan.
2. Tulang Pasalaysay – Patulang pasalaysay ng mga pangyayari sa pamamagitan ng mga saknong.
3. Dulang Pandulaan – Binibigyang diin dito ang bawat kilos ng mga tauhan, ang kanilang panlabas na kaanyuan kasama na rito ang kanilang pananamit, ayos ng buhok at mga gagamiting mga kagamitan sa bawat tagpuan. Ang kuwentong ito ay isinulat upang itanghal.
4. Nobela – Nahati sa mga kabanata; punong-puno ng mga masalimuot na pangyayari.
5. Anekdota – Pagsasalaysay batay sa tunay na pangyayari6. Alamat – Tungkol sa pinagmulan ng isang bagay o anuman sa paligid.7. Talambuhay – “Tala ng buhay” ng isang tao, pangyayaring naganap sa buhay
ng isang tao mula sa kanyang wakas.8. Kasaysayan – Pagsasalaysay ng mahalagang pangyayaring naganap sa isang
tao, pook o bansa.9. Tala ng Paglalakbay (Travelogue) – Pagsasalaysay ng isang pakikipagsapalaran,
pagbibiyahe o paglalakbay sa ibang lugar.
261
Pagsasanay 1: Isulat ang mga salaysay na ginamit sa nabasang kuwento.
Pagsasanay 2: Punan ang kasunod na Double Entry Journal ng sariling reaksiyon tungkol sa mga dapat isaalang-alang sa pagsusuri ng isang anekdota.
Pagsusuri Ang Aking Reaksiyon
Kawilihan ng Paksa
Sapat na kagamitan
Kakayahang Pansarili
Tiyak na panahon o pook
Pagkilala sa mambabasa
Pagsasanay 3: Suriin natin ang mga katangiang dapat taglayin ng anekdotang natalakay. Alamin natin sa pamamagitan ng pagsagot sa talahanayan. Lagyan ng tsek (a) kung tama batay sa iyong pagsusuri at ipaliwanag kung bakit ito ang iyong sagot.
Katangian Oo Katamtaman Hindi PaliwanagMakatawag pansin ang mga katangiaan ng tauhan.
Payak at maikli ang pagpapahayag.
Nakakalibang habang binabasa.
Nakatulong ito upang lalong makilala si Mullah/Saadi.
Pagsasanay 4: Sumulat ng isang anekdota batay sa sariling karanasan o pangyayaring nasaksihan sa iba. Isaalangalang ang sumusunod na pamantayan: lohikal na pagkakasunod-sunod ng pangyayari, malikhain at masining, maikli at madaling makuha ang interes ng mambabasa.
Mullah Saadi
262
Pagnilayan at Unawain
Sagutin ang mga tanong.1. Mag-isip ng isang nakatutuwang pangyayari sa iyong buhay, noong nagsimula
kang mag-aral. Isalaysay.2. Mula sa iyong karanasan, ano ang iyong natutuhan? Ipaliwanag.3. Kung isasalaysay mo ito sa iba, ano ang gusto mong matutuhan ng iyong
kapwa?4. Paano naiba ang anekdota sa iba pang mga kauri nito? 5. Nakatutulong ba ang gramatikal, diskorsal, estratedyik sa pagsasalaysay ng
mga orihinal na anekdota na buhat sa mga bansa ng daigdig?
Ilipat
Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Kung may hindi ka pa lubos na naunawaang paksa ay maaari mong balikan ang modyul. Kung malinaw na sa iyo ang lahat ay maaari ka nang magpatuloy sa iyong pamamasyal. Ang bansang susunod mong papasyalan ay ang South Africa. Muli mong masasalamin sa susunod na bansa ang kanilang kultura at tradisyon. Maligayang paglalakbay at pag-aaral.
Naanyayahan ka para magbigay ng talumpati sa isang pagtitipon sa inyong bayan.Sa iyong pagtatalumpati, isasalaysay mo ang mga nakatutuwang karanasan ng iyong buhay, mga desisyong ginawa mo na nakatulong ng malaki sa iyong pagtatagumpay.
Tiyaking magagamit mo ang mga pamantayan.
a. Ang pamagat ay maikli, orihinal, kapana-panabik, at napapanahon ... 25 puntosb. Mahalaga ang paksa o diwa .... 25 puntosc. Maayos at di-maligoy ang pagkakasunud-sunod ng mga pangyayari.. 25 puntosd. Kaakit-akit na simula at may kasiya-siyang wakas ... 25 puntos
263
Ang Aralin 3.3 ay nakatuon sa isang sanaysay, partikular ang isang talumpati na binigkas ni G. Nelson Mandela sa kaniyang inagurasyon o pasinaya bilang pangulo ng Africa. Nilalayon ng talumpati niyang ito na gisingin ang damdamin ng mga taga-Africa sa pagsulong ng kapayapaan, katarungan, at kalayaan. Sa araling ito ay kailangang maipamalas mo ang pag-unawa at pagpapahalaga sa talumpati sa tulong ng mga pahayag na nanghihikayat.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makagagawa ng balangkas ng napakinggang talumpati upang mas madaling matukoy ang mahahalagang impormasyon na nais nitong ipabatid. Ito ay gagawin batay sa sumusunod na pamantayan: a.) nilalaman, b.) taglay ang wastong pagkuha ng mahahalagang impormasyon, at c.) makatotohanan.
Sa tulong ng iba’t ibang gawain, tuklasin kung mabisa bang paraan ang sanaysay sa paglalahad ng mahahalagang impormasyon sa kultura ng Africa at kung paano nakatutulong ang angkop na mga tuwiran at di-tuwirang pahayag sa paglalahad nito.
Tuklasin
Sa sumusunod na gawain, tutuklasin ang iyong kaalaman sa sanaysay. GAWAIN 1: Deskripsiyon sa SanaysayPiliin ang mga salitang may kaugnayan sa sanaysay pagkatapos ay bumuo ng mahalagang kaisipan gamit ang mga salitang napili.
Aralin 3.3
Panimula
Yugto ng Pagkatuto
A. Panitikan: Nelson Mandela: Bayani ng Africa (Talumpati mula sa South Africa) Isinalin sa Filipino ni Roselyn T. Salum
B. Gramatika at Retorika: Paggamit ng Tuwiran at Di-tuwirang Pahayag sa Paghahatid ng Mensahe C. Uri ng Teksto: Naglalahad
264
GAWAIN 2: Iayos MoPagsama-samahin ang mga impormasyon sa kahong dapat na magkakapangkat at iayos ang wastong pagkakasunod-sunod nito upang makabuo ng wastong impormasyon tungkol sa balangkas.
GAWAIN 3: Alin ang totoo?
Suriin ang mga pahayag:“Ayon sa pananaliksik, ang musika, panitikan, sining, at kultura ng Africa ay nakakuha ng mataas na pagpapahalaga at paggalang sa lipunan. Sa tingin ko, ang lumang paniniwala na ang Africa ay tulad sa isang bata, ang pag-unlad ang naging dahilan upang hindi ito mapansin noon.”
Sagutin:Aling pahayag ang mas pinaniniwalaan mo? Bakit?
Ngayong nalaman mo na ang iyong natatanging kaalaman sa panitikan at sa akdang tatalakayin, maaari mo nang basahin ang akda. Maligayang pagbasa!
SANAYSAY
opinyon
balita pananaw
sukat
tugma talumpati
ideya isyu kuro-kuro
saloobin
tauhan banghay
iskeleton ng susulatin
kahalagahan
kahulugan
mapa ng impormasyon
mapag-iisipang mabuti ang paksa
mapipili mo ang mga ideya o konsepto
mas magiging madaling ayusin ang mga ideya
plano ng paksang isusulat
265
Alam mo ba na...ang sanaysay ay ginagamit upang makapagbigay ng mahahalagang kaisipan tungkol sa paksang nais nitong talakayin? Ang mahahalagang kaisipan sa sanaysay ay tumutukoy sa mahahalagang impormasyong ibinibigay nito sa mambabasa. Ang mahahalagang impormasyong ito ay maaaring isulat nang pabalangkas. Ang balangkas ay isang lohikal o kaya’y kronolohikal at pangkalahatang paglalarawan ng paksang isusulat. Ito rin ay isang panukalang buod ng komposisyon. Ang talumpati ay isang halimbawa ng sanaysay. Ang sanaysay ay isang uri ng panitikan na nasa anyong tuluyan na ipinahahayag ang sariling kaisipan, kuro-kuro, saloobin, at damdamin na kapupulutan ng aral, at aliw ng mambabasa. Ayon kay Alejandro G. Abadilla, ito’y “pagsasalaysay ng isang sanay.” Noong 1580, isinilang ito sa Pransiya at si Michel de Montaigne ang tinaguriang “Ama ng Sanaysay.” Ito ay tinawag niyang essai sa wikang Pranses na nangangahulugang isang pagtatangka, isang pagtuklas, isang pagsubok sa anyo ng pagsulat. Ang dalawang uri ng sanaysay ay pormal at di-pormal o personal. Naririto ang pagkakaiba ng dalawa:
Pormal Di-Pormal o PersonalNagbibigay ng impormasyon. Nagsisilbing aliwan/libangan.
Nagbibigay ng mahahalagang kaisipan, o kaalaman sa pamamagitan ng
makaagham at lohikal na pagsasaayos sa paksang tinatalakay.
Nagbibigay-lugod sa pamamagitan ng pagtalakay sa mga paksang karaniwan,
pang-araw-araw, at personal.
Maingat na pinipili ang pananalita. Ang himig ng pananalita ay parang nakikipag-usap lamang.
Ang tono ay mapitagan. Pakikipagkaibigan ang tono.Obhektibo o di-kumikiling sa damdamin
ng may-akda.Subhektibo sapagkat pumapanig sa
damdamin at paniniwala ng may-akda.
Linangin
Basahin at unawain ang talumpati ni G. Nelson Mandela na binigkas niya noong Mayo 10, 1994 nang siya ay pasinayaan bilang pangulo. Naging daan ang panitikan partikular na ang sanaysay o talumpati sa paglalahad ng pagnanais ng kalayaan ng kanilang bansa. Sa talumpati ay naihahayag din nila ang pagkauhaw sa kalayaan, karapatan, at katarungan na naging bahagi na ng kanilang buhay, ng kanilang kultura.
266
Nelson Mandela: Bayani ng Africa Isinalin sa Filipino ni Roselyn T. Salum
Sa mga kapita-pitagan, kataas-taasang mga panauhin, mga kasama, at mga kaibigan…
Ngayon, lahat tayong naririto ay pagkalooban nawa ng pagpapala at pag-asa sa kasisilang na kalayaan gayundin naman sa mga nagdiriwang sa iba pang bahagi ng mundo.
Mula sa mga karanasan ng di-pangkaraniwang kapahamakan ng tao na namayani nang matagal, isisilang ang lipunang ipagmamalaki ng sangkatauhan.
Ang ating mga nagawa bilang ordinaryong mamamayan ng Timog Africa ay kailangang magbunga ng tunay na mamamayan nito na magpapalawak sa paniniwala ng sangkatauhan sa katarungan, magpapalakas sa tiwala sa kadakilaan ng kaluluwa, at magtutustos sa lahat ng ating pag-asa sa kapakinabangan ng buhay ng lahat.
Ang lahat ng ito ay utang natin sa ating mga sarili at sa mga taong naririto ngayon.
Sa aking mga kababayan, wala akong alinlangang sabihin na ang bawat isa sa atin ay kasinlapit ang puso sa lupa ng napakagandang bansang ito, sa tanyag na puno ng jacaranda sa Pretoria, at sa mga puno ng mimosa.
Sa bawat oras, bawat isa sa atin ay dadamhin ang lupang ito, mararamdaman natin ang pansariling pagbabago. Ang kalagayan ng bansa ay magbabago tulad ng panahon. Tayo ay kumilos nang may kaligayahan at kagalakan sa paglunti ng kapaligiran at sa pagbukadkad ng mga bulaklak.
Ang espiritwal at pisikal na kaisahan na ating ibinabahagi sa lupaing ito ay nagpapaliwanag sa lalim ng sakit na dala-dala ng ating mga puso sa tuwing makikita natin ang ating bansa na unti-unting nalulugmok ng di pagkakasundo, at sa tuwing makikita natin ang pagtanggi, ang paglaban sa batas, at paghihiwalay ng mga tao sa mundo. Ito ay dahil sa naging pambansang batayan ang nakamamatay na ideolohiya at pagkakaroon ng rasismo.
Tayo, ang mga mamamayan ng Timog Africa, ay nakadama ng kapayakan nang ibinalik sa sangkatauhan ang pagkakaibigan. Tayo, na pinagkaitan ng batas kamakailan lang, ay binigyan ng bihirang pribilehiyong mamahala sa mga bansa sa sarili nating lupain.
Pinasasalamatan namin ang aming mga pinagpipitaganang panauhin sa pagparito upang angkinin, kasama ang mamamayan ng aming bansa, ang tagumpay para sa katarungan, para sa kapayapaan, at para sa dignidad.
Naniniwala kami na ipagpapatuloy ninyo ang pagtulong sa amin sa pagharap sa mga pagsubok sa pagbuo ng kapayapaan, kaunlaran, pagkakapantay-pantay ng mga lalaki at babae, walang diskriminasyon sa lahi, at demokrasya.
267
Malugod naming tinatanggap ang tungkulin na ang aming mamamayan at ang kanilang kalayaang politikal, pananampalataya, kababaihan, kabataan, negosyo, tradisyunal, at mga pinuno na isagawa ang kongklusyong ito. Hindi mawawala riyan ang aking Second Deputy President, ang Kagalang-galang na si F. W. de Klerk.
Pinasasalamatan din namin ang lahat ng bumubuo sa hukbong panseguridad sa pagganap sa kanilang tungkulin na pangalagaan ang ating unang malayang eleksiyon at ang transisyon sa demokrasya, mula sa “hukbong uhaw sa dugo” na nag-aalangan pa ring makakita ng liwanag.
Ang panahon para sa paghilom ng sugat ay naririto na.
Ang panahon upang pag-ugnayin ang pagkakaiba-iba ng opinyon na nagiging dahilan ng pagkakahati-hati ay dumating na.
Ang panahon upang bumuo ay nasa atin na.
Sa wakas ay naabot na natin ang emansipasyon sa politika. Nangako tayong palalayain ang ating mamamayan sa kahirapan, kakulangan, pagdurusa, kasarian, at iba pang diskriminasyon.
Nagtagumpay tayo sa ating huling hakbang sa pagkakaroon ng kapayapaan. Itinalaga natin ang ating sarili sa pagbuo ng kumpleto, makatarungan, at panghabambuhay na kapayapaan.
Tayo ay nagtagumpay na magtanim ng pag-asa sa milyon-milyong mamamayan. Pumasok tayo sa kasunduan na bubuo tayo ng lipunan kung saan ang lahat ng mamamayan ng Timog Africa, itim man o puti, ay maglalakad na walang takot sa kanilang mga puso, tiyak ang kanilang karapatan sa pagkakaroon ng dignidad – isang bansang may kapayapaang pansarili at pambansa.
Bilang simbolo ng pagbabago sa ating bansa, ang bagong Interim Government of National Unity ay sa panahon ng biglaang pangangailangan, bibigyang-pansin ang isyu ng amnestiya ng mga taong kasalukuyang nakakulong.
Inaalay namin ang araw na ito sa lahat ng mga bayani ng bansang ito at sa iba pang bahagi ng mundo na nagsakripisyo at isinuko ang kanilang mga buhay upang tayo ay lumaya.
Ang kanilang mga pangarap ay naging makatotohanan. Kalayaan ang kanilang handog.
Tayo ay may pagpapakumbaba at pagmamalaki sa karangalan at pribelehiyo na ikaw, mamamayan ng Timog Africa ay iginagawad sa atin, bilang unang Pangulo ng nagkakaisa, malaya, walang diskriminasyon ng lahi, at pamahalaang naniniwala sa pagkakapantay-pantay ng kasarian.
Nauunawan naming walang madaling daan para sa kalayaan.
Batid naming kung nag-iisa ay hindi maaabot ang tagumpay.
268
Kailangan nating kumilos nang sama-sama bilang nagkakaisang mamamayan para sa pambansang pagkakasundo-sundo, para sa pambansang pagkakabuo-buo, para sa pagsilang ng bagong mundo.
Magkaroon nawa ng katarungan para sa lahat. Magkaroon nawa ng kapayapaan para sa lahat. Magkaroon nawa ng hanapbuhay, tinapay, tubig, at asin para sa lahat. Malaman nawa ng bawat isa na ang katawan, ang isip, at ang kaluluwa ay dapat lumaya upang mabigyang kasiyahan ang kanilang mga sarili.
Hindi, hinding-hindi na muling makararanas ang magandang lupaing ito ng kawalang-katarungan at sakripisyo sa kawalang dignidad at kahalagahan ng pagiging katutubo sa mundo.
Maghari nawa ang kalayaan. Pagpalain ka ng Diyos, Africa! Salamat. - Mula sa http://www.anc.org.za/show.php?id=3132
GAWAIN 4: Paglinang ng Talasalitaan - AnalohiyaIbigay ang hinihinging katumbas na salita ng sumusunod mula sa talumpating binasa. Piliin ito sa kasunod na kahon. Ibigay ang ugnayan sa isa’t isa upang mabigyang-linaw kung bakit ito ang iyong naging sagot.
1. bulaklak : hardin :: aklat : _____________2. berde : kapaligiran :: asul : ______________3. espiritwal : kaluluwa :: pisikal : _______________4. puso : katawan :: ___________ : puno5. ____________ : gutom :: tubig : uhaw
GAWAIN 5: Sa Antas ng Iyong Pag-unawaSagutin ang mga gabay na tanong.
1. Bigyang kahulugan ang tinutukoy na kalayaan ni Nelson Mandela sa kaniyang talumpati. Gaano ito kahalaga sa isang tao, sa isang lahi, at sa isang bansa?
2. Batay sa talumpati, ilarawan ang kalagayan ng mga taga-Timog Africa.3. Anong mga katangian ni Mandela ang masasalamin sa kaniyang talumpati?
Ganito rin ba ang katangiang taglay ng namumuno sa ating bansa? Maglahad ng mga pangyayaring nagpapatunay nito.
4. Kung ikaw ay isa sa mamamayan ng Timog Africa, ano ang iyong magiging damdamin sa talumpati ni Mandela?
5. Sa ano-anong sitwasyon maituturing na hindi malaya ang isang tao, lahi o bansa?
6. Bilang kabataan, paano ka magiging susi ng pinapangarap na kapayapaan, kalayaan, at katarungan?
kagubatan karagatan katawan prutas
silid-aklatan tinapay
269
Ang talumpating binasa ay halimbawa ng sanaysay na pormal na nagbibigay ng impormasyon tungkol sa dating kalagayan ng lahi ng nagtatalumpati at nanghihikayat din na siya ay tulungan sa pagtupad sa kaniyang tungkulin at mithiin – ang magkaroon ng kalayaan. Sa susunod na gawain ay susubukin ang iyong kakayahang kumuha ng mahahalagang impormasyon sa isang talumpati.
Ang isa pang anyo ng sanaysay ay di-pormal. Upang mas maunawaan pa, basahin ang isa pang sanaysay na di-pormal na may kinalaman sa wika. Tayo ba ay malaya sa wika o tayo ba ay nakatanikala pa rin sa anino ng mga dayuhan?
Ako ay Ikawni Hans Roemar T. Salum
“Ako’y isang Pinoy, sa puso’t diwa. Pinoy na isinilang sa ating bansa. Ako’y hindi sanay sa mga wikang banyaga, ako’y Pinoy na may sariling wika. Wikang Pambansa, ang gamit kong salita…” Hay, napakaganda sa pandinig ang awiting ito ni Florante. Damang-dama ang pagmamahal ng mang-aawit sa akin. Matagal na panahon na rin simula nang ako ay ipaglaban ni dating Pangulong Manuel L. Quezon. Ang pakikipaglaban niyang ito ay daan upang ako ay umusbong, gamitin, at tangkilikin. Ako ang simbolo ng pagkakakilanlan ng ating bansa, ang Pilipinas. Sa totoo lang, ako ay ginagamit sa maraming sitwasyon at pagkakataon. Ah, tunay ngang malayo na ang aking narating bilang isang instrumento ng komunikasyon. Patunay nito, sa paglipas ng panahon ay mabilis na naging moderno na ang ating bansa. Modernong kagamitan, pamumuhay, moderno na rin pati kabataan. Talagang ang mga Pinoy ay hindi nagpapahuli. Subalit, kasabay ng pagbabago at pagiging modernong ito ay ginawa na rin akong moderno. Pakiramdam ko ay binihisan ako upang sumabay sa makabagong panahon. Sa katunayan, ang wika ng kabataan ngayon ay tinatawag na Taglish, mga jejemon wika nga. Ang salitang nanay sasabihing mudra, ang tatay ay pudra. May magsasabi ring I wanna make bili that sapatos! Hay, kailangan bang kasabay ng pagbabago ay pagbabago sa akin? Nasaan na ang ipinaglabang wika? Mga kabataan, ang totoo, ako ay ikaw na sasalamin sa ating bansa. Hindi masama ang pag-unlad at ang pagbabago kung ang pagbabagong ito ay para sa ikabubuti at ikaaayos ng komunikasyon. Sa makabagong panahon, gamitin mo ako sa iyong wika kung iyan ang ibig mo, piliin lamang sa tamang panahon at tamang sitwasyon, tiyak na ang ating patuloy na pag-unlad.
Ang nais iparating ng isang akda sa mambabasa ay tinatawag ding layunin at mas madaling makita sa pamamagitan ng pagbabalangkas. Ano-ano ba ang tiyak na layunin sa paggawa ng balangkas?
1. Nakatutulong ito sa pag-oorganisa ng mga ideya.2. Naipakikita ang materyal sa lohikal na paraan.3. Naipakikita ang pagkakaugnay-ugnay ng mga ideya.
Ang mga ito ay dapat ding isaalang-alang sa pagkuha o pagtala ng mahahalagang impormasyon
Makikita natin sa binasang sanaysay ang mahahalagang impormasyong nais nitong iparating sa mambabasa. Sa tulong ng gawain sa ibaba, alamin kung anong mahahalagang impormasyon ang iyong nakita.
270
GAWAIN 6: Sa Antas ng Iyong Pag-unawaIsulat ang sumusunod na tanong at ang iyong sagot sa iyong sagutang papel.
1. Sa iyong palagay, bakit kailangang magkaroon ng wikang pambansa?2. Bigyang interpretasyon ang pahayag na: “Mga kabataan, ang totoo, ako ay
ikaw na sasalamin sa ating bansa.”3. Isa sa nakipaglaban para sa wika ay si Pangulong Quezon. Kung ikaw ay nasa
katayuan niya, tulad din ba ng kaniyang desisyon ang iyong gagawin upang magkaroon tayo ng isang wikang pambansa? Bakit?
4. Sa kasalukuyan, makikita bang malaya ang mga Pilipino sa paggamit ng wikang pambansa? Magbigay ng sitwasyon batay sa sariling karanasan o ng ibang taong nakapaligid sa iyo.
5. Bilang isang kabataan, paano mo maipakikita ang pagpapahalaga sa wikang sarili?
6. Pakinggan ang awit na Ako’y Isang Pinoy. Anong damdamin ang namamayani sa iyo tungkol sa wika? Ihambing ito sa damdaming namamayani sa awit.
GAWAIN 7: Itala, Impormasyong MahalagaSa sanaysay na binasa, isulat nang pabalangkas ang mahahalagang impormasyon na nais nitong iparating sa mambabasa. Gawing gabay ang sumusunod:
Ako ay Ikaw
I. Bunga ng PakikipaglabanA.B.C.
II. Kalagayan sa Makabagong PanahonA.
1. 2. 3.
GAWAIN 8: Ugnayang PanlipunanIlahad ang kaugnayan ng talumpati sa kultura o kalagayang panlipunan ng Africa at sa kulturang Pilipino.
Pagsasanib ng Gramatika at Retorika
Alam mo ba na…nakatutulong sa pag-unawa ng mensahe ng isang diskurso ang paggamit ng angkop na mga tuwiran at di-tuwirang pagpapahayag? Mahalaga ang mga ito sa pagkuha ng mga impormasyong nais bigyang linaw. Nagiging mas malinaw ang isang sanaysay/talumpati dahil sa mga tuwiran at di-tuwirang pagpapahayag. Madaling matukoy sa mga ito ang katotohanan o opinyon. May mga pang-ugnay na nagpapatibay o nagpapatotoo sa isang argumento upang makahikayat. Kabilang dito ang sa katunayan, ang totoo, bilang patunay, at iba pa.
271
Halimbawa:1. Sa totoo lang, maraming magagandang lugar sa Pilipinas na dapat munang
pasyalan bago ang ibang bansa.2. Si Ranidel ay nanalo ng Ulirang Kabataang Award, bilang patunay, narito
ang kaniyang sertipiko.
Ang tuwirang pahayag ay mga pahayag na may pinagbatayan at may ebidensiya kaya’t kapani-paniwala. Samantalang ang di-tuwirang pahayag ay mga pahayag na bagaman batay sa sariling opinyon ay nakahihikayat naman sa mga tagapakinig o tagapagbasa.
Pagsasanay 1: Suriin ang mga pangungusap. Uriin kung tuwiran o di-tuwiran ang pahayag na ginamit.
1. Ayon sa estadistika, mas marami ang bilang ng mga babae kaysa mga lalaking Pilipino.
2. Ang pagtaas ng bilihin ay maaaring maging dahilan upang mas maraming tao ang magutom.
3. Isang katotohanan ang lumabas sa balita na naipasa na ang Freedom of Information sa Senado.
4. Walang malaking nakapupuwing kaya’t huwag maliitin ang inaakalang maliit na kakayahan ng kapwa.
5. Mayaman ang bansa sa kalikasan. Patunay nito ang magagandang paligid o tanawin na dinarayo ng mga turista.
Pagsasanay 2: Balikan ang tekstong Ako ay Ikaw. Suriin ang mga salitang may salungguhit sa ilang pangungusap, tuwiran ba o di-tuwiran ang pahayag? Isulat ang sagot sa sagutang papel. Pagsasanay 3: Sumulat ng sariling sanaysay na may mga tuwiran at di-tuwirang pahayag tungkol sa kasalukuyang pangyayari sa bansa na ang layunin ay makapanghikayat sa kaniyang mambabasa. Maaaring gamitin ang sumusunod na mga transitional device. Gawin ito sa iyong sagutang papel.
Pagnilayan at Unawain
Ngayong naunawaan mo na ang pagkakaiba at pagkakatulad ng sanaysay sa iba pang akdang pampanitikan at ang gamit ng tuwiran sa di-tuwirang pahayag, sa bahaging ito ay tatayahin kung naunawaan mo na ang mahahalagang konsepto sa aralin.
1. Mabisa bang paraan ang sanaysay sa paglalahad ng mahahalagang impormasyon sa kultura ng Africa?
2. Paano nakatutulong ang angkop na mga tuwiran at di-tuwirang pahayag sa pagkuha ng mahahalagang impormasyon?
sa katunayan sa totoo lang ang totoo bilang patunay
isang katotohanan patunay nito ebidensiya ng
272
Ngayong nauunawaan mo na ang kahalagahan ng sanaysay sa paglalahad ng mahahalagang impormasyon at ang paggamit ng tuwiran at di-tuwirang pahayag, pag-aralan ang sumusunod na impormasyon at ilipat mo sa isang kapaki-pakinabang na gawain ang iyong mga natutuhan.
Ilipat
Upang matiyak na naunawaan ang araling ito, gumawa ka ng balangkas sa napakinggang talumpati
MGA PAMANTAYAN SA PAGTATAYA SA PAGGAWA NG BALANGKASA – NapakahusayB – MahusayC – Hindi mahusayD – Paunlarin pa
Pamantayan 4 3 2 1Nilalaman – maayos at organisado
Taglay ang wastong pagkuha ng mahahalagang impormasyon
Wastong balangkas – taglay ang wastong pamamaraan sa pagbalangkas
Makatotohanan – totoo ang mga impormasyong ipinakita
Ikaw bilang stenographer ng isang pahayagan ay naatasang gumawa ng balangkas ng mahahalagang impormasyon sa napakinggang talumpati. Ito ay ibabalangkas mo at iuulat mo sa punong-patnugot sapagkat ilalathala niya ito sa isang pahayagan. Ito ay ibabahagi mo sa iyong punong-patnugot at sa mga manunulat ng inyong pahayagan. Tatayahin ang iyong balangkas batay sa: a.) nilalaman, b.) pagkawasto ng pagkuha ng mahahalagang impormasyon, c.) wastong balangkas, at d.) makatotohanan.
Paano nakatutulong ang angkop na mga tuwiran at di-tuwirang pahayag sa pagkuha ng mahahalagang impormasyon?
273
Narito ang ilang gabay sa pagsukat ng balangkas.
Napakahusay mo, binabati kita sa naging bunga ng iyong pagtitiyaga – ang tagumpay. Inaasahan kong ang iyong natutuhan sa aralin, sa tulong ng mga tanong at gawain ay iyong isasabuhay. Muli, ang bagong hamon para sa bagong aralin ay binubuksan ko na para sa iyo.
Anyo ng Balangkas
Ang balangkas ay maaaring gumamit ng paksa o pangungusap. Sa anyong salita o parirala, hindi ginagamitan ng bantas. Madaling mailahad ang maikling kabuuan ng paksang tatalakayin at mabilis pa itong isulat kaysa pabalangkas na pangungusap. Ang pabalangkas na pangungusap ay gumagamit ng buong pangungusap sa lahat ng entrada at nilalapatan ng wastong bantas. Kung sisimulan nang patanong ang balangkas, dapat ay patanong din ang iba pang bahagi nito.
Halimbawa:
Mga Karapatan ng Mamamayan
I. Karapatang LikasA. Karapatang mabuhayB. Karapatang maging maligayaC. Karapatang umibig
II. Karapatang KonstitusyonalA. Karapatan sa Saligang Batas
1. Kalayaan sa paghalughog2. Kalayaan sa komunikasyon3. Karapatan sa pamamahayag4. Kalayaan sa relihiyon5. Kalayaan sa paninirahan
B. Karapatang itinatakda ng batas1. Karapatan sa pagmamana
Interpretasyon:
16 - 20 – Napakahusay! Ipagpatuloy ang kahusayan o kagalingan sa mga gawain.
11 - 15 – Mahusay! Hindi man perpekto, naipakita mo ang iyong kahusayan o kagalingan.
6 - 10 – Hindi mahusay! Nakita ang iyong pagsisikap subalit kailangan ng pagrebisa upang mapaunlad pa ang gawain.
1 - 5 – Ulitin pa ang gawain upang maging makabuluhan ito sa sarili at sa titingin ng iyong likha.
274
Sa lumipas na dantaon, ang kababaihan ng Africa ay lumikha ng mga tula na kanilang inaawit. Hitik ito sa matatamis at magigiliw na pananalita at oyaying inuulit-ulit upang ipahayag ang pagmamahal ng ina na nagsisilbi ring pang-aliw at pampaamo sa anak. Ito’y isa sa nakaugalian ng tribong Lango o Didinga ng Uganda na naniniwalang ang kanilang mga supling ay tila imortalidad ng kanilang magulang. Kaya naman ipakikita sa tulang tatalakayin ang maingat na pagpili ng ina sa pangalan ng anak, mga pangarap ng ina para sa kaniyang anak, panghuhula ng ina sa magandang kinabukasan ng anak at ang positibong pagbabagong hatid nila sa kanilang magulang.
Sa Aralin 3.4, inaasahang maipamamalas mo ang pag-unawa at pagpapahalaga sa tulang Hele ng Ina sa Kaniyang Panganay na isinalin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora mula sa salin sa Ingles ni Jack H. Driberg na A Song of a Mother to Her Firstborn. Matututuhan mo rin ang kahalagahan ng paggamit ng simbolismo at matatalinghagang pananalita sa pagiging masining sa pagbuo ng tula. Sa pagtatapos, ay kakatha ka ng sariling tula na lalapatan mo ng himig. Tatayahin ang nasabing pagganap batay sa sumusunod na pamantayan: a.) kahusayan ng pagkakabuo ng tula, b.) himig/melodiya, at c.) paraan ng presentasiyon nito.
Sa pagtatapos ng araling ito ay masasagot mo nang may pag-unawa ang mga tanong na: Paano naiiba ang tulang tradisyonal sa tulang malaya?; Paano nasasalamin sa tulang malaya o tulang tradisyonal ang kultura ng bansang pinagmulan nito? at Paano nakatutulong ang paggamit ng simbolismo at matatalinghagang pananalita sa pagiging masining sa pagbuo ng isang tula?
Aralin 3.4
Panimula
A. Panitikan: Hele ng Ina sa Kaniyang Panganay (Tula mula sa Uganda) Isinalin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora mula sa Salin sa Ingles ni Jack H. Driberg ng A Song of a Mother To Her Firstborn B. Gramatika at Retorika: Wastong Gamit ng Simbolismo at Matatalinghagang Pananalita
C. Uri ng Teksto: Nagsasalaysay
275
Tuklasin
Upang masagot mo ang tanong na paano naiiba ang tulang tradisyonal sa tulang malaya at paano nasasalamin sa tulang malaya o tulang tradisyonal ang kultura ng bansang pinagmulan nito ay makabubuting isagawa mo ang mga na gawain.
GAWAIN 1: Ibahagi Mo!Awitin ang isang bahagi ng obra ni Gary Granada na “Magagandang Anak.” Pagkatapos ay isagawa ang Think-Pair-Share. Pag-uusapan ng inyong kapareha ang kadakilaan ng ina. Ibahagi ito sa klase.
Ang aming ina’y, masinop na maybahayAdhikain niya’y kagaya ni itay
Kami ay pag-aralin, pakainin, bihisan at Katulad ng inyong magagandang anak.
Sana, sana ang kawalan ay malunasan.Sana, sana ang kapayapaa’y maranasan.
GAWAIN 2: Isa-isahin Mo!Paramihan ng maibibigay na matatalinghagang pananalita at simbolismo sa salitang nasa puso. Isulat ito sa sagutang papel at sumulat ng tulang may isang saknong gamit ang simbolismo at matatalinghagang salitang ibinigay.
Yugto ng Pagkatuto
276
GAWAIN 3: Pagbulayan Mo!Suriin at paghambingin ang dalawang tula sa pamamagitan ng pagsagot sa tanong. Isulat ang pagsusuri sa sagutang papel.
Ako ang Daigdig ni Alejandro Abadilla
Iako
ang daigdig
ako ang tula
ako ang daigdig
ng tulaang tula
ng daigdig
akoang walang maliw na ako
ang walang kamatayang akoang tula ng daigdig
IIako
ang daigdig ng tulaako
ang tula ng daigdig
ako ang malayang akomatapat sa sarilisa aking daigdig
ng tula
akoang tula
ng daigdigako
ang daigdigng tula
ako
IIIako
ang damdamingmalaya
akoang larawang
buhay
Gabini Ildefonso Santos
Habang nagduruyan ang buwang ninikat sa lundo ng kanyang sutlang liwanag, isakay mo ako. Gabing mapamihag,
sa mga pakpak mong humahalimuyak!
Ilipad mo ako sa masalimsim na puntod ng iyong mga panganorin;
doon ang luha ko ay padadaluyin saka iwiwisik sa simoy ng hangin!
Iakyat mo ako sa pinagtipunan ng mga bitui’t mga bulalakaw,
at sa sarong pilak na nag-uumapaw, palagusan mo ako ng kaluwalhatian!
Sa gayon, ang aking pusong nagsatala’y makatatanglaw din sa pisngi ng lupa;
samantala namang ang hamog kong luha sa sangkalikasa’y magpapasariwa!
At ano kung bukas ang ating silahis ay papamusyawin ng araw ang langit?
Hindi ba’t bukas din tayo ay sisisid Sa dagat ng iyong mga panaginip?
Kaya ilipad mo, Gabing walang maliw, ang ilaw at hamog ng aking paggiliw;
ilipad mo habang gising ang damdamin sa banal na tugtog ng bawat bituin!
277
ako ang buhay
na walang hanggan
akoang damdamin
ang larawanang buhay
damdaminlarawanbuhay
tulaako
IVako
ang daigdigsa tula
akoang tula
sa daigdig
ako ang daigdig
akoang tula
daigdigtula
ako....
TANONG:
1. Ano ang sukat at tugma ng mga tula?2. Paano naging marikit ang mga tulang binasa?3. Ano ang talinghaga ng mga tulang binasa? Ipaliwanag.4. Nasalamin ba sa dalawang tula ang kultura ng bansang pinagmulan nito?
Patunayan.
278
Ngayon nama’y humakbang ka sa susunod na bahagi ng iyong pag-aaral nang sa gayo’y matuklasan mo ang sagot sa mga tanong na paano naiiba ang tulang tradisyunal sa tulang malaya at paano nasasalamin sa tulang malaya o tulang tradisyunal ang kultura ng bansang pinagmulan nito?
Alam mo ba na...ang tula ay anyo ng panitikan na binubuo ng saknong o taludtod? Bawat saknong naman ay binubuo ng mga taludtod o linya at ang bawat taludtod ay nahahati sa mga pantig. Ang mga pantig ng taludtod o mga salita o paraan ng pagbuo ng pahayag ay piling-pili, may mga tayutay o mayaman sa matatalinghagang pananalita, at simbolismo, at masining bukod sa pagiging madamdamin, at maindayog kung bigkasin kaya’t maaari itong lapatan ng himig.
Sa pagsulat ng tula kailangang masusing isaalang-alang ang mga elemento nito. Ito ay ang sumusunod:
1. Sukat- Ang bilang ng pantig sa bawat taludtod.Hal.: Mula sa tanaga ni Ildefonso Santos
A/li/pa/tong/lu/ma/pagSa/ lu/pa/ -- nag/ka/bi/takSukat-Pipituhing Pantig
2. Tugma- Ang tunog ng mga huling pantig sa bawat taludtod.Hal.: Mula sa tulang Kundiman ni Jose Rizal
Tunay ngayong umid yaring dila’t pusoSinta’y umiilag, tuwa’y lumalayo.
Tugmang - Ganap
3. Kariktan- ang pagpili at pagsasaayos ng mga salitang ilalapat sa tula at ang kabuuan nito.Hal.: Mula sa tulang Tinig na Darating ni Teo S. Baylen
Ito ba ang mundong hinila kung saanNg gulong ng inyong/Hidwang Kaunlaran?
Kariktan- lalabindalawahing Pantig, Tugmang Ganap at Tayutay
4. Talinghaga- ito ang pinakapuso ng tula sapagkat ito ang kahulugan ng tula o ang ipinahihiwatig ng may-akda.Hal.: Mula sa tulang Tinapay ni Amado V. Hernandez
Putol na tinapayat santabong sabaw
sa nabiksang pinto’y iniwan ng bantayhalos ay sinaklot ng maruming kamay
Talinghaga-Nararanasang gutom ng isang mahirap.
279
Linangin
Unibersal na kaalaman na ang bawat magulang ay naghahangad ng magandang kinabukasan sa kaniyang anak. Ito ang pinapaksa ng tula ng isang inang taga-Uganda para sa kaniyang sanggol sa akdang, Hele ng Ina sa Kaniyang Panganay. Basahin at unawain mo ang akda upang iyong matuklasan ang katangian ng tulang malaya at makita ang kaibhan nito sa tulang tradisyunal, maging ang kultura ng bansang pinagmulan nito. Mapatutunayan mo rin na ang mga simbolismo at matatalinghagang pananalita ay nakatutulong sa pagiging masining ng pagbuo ng taludturan ng isang tula.
Hele ng Ina sa Kaniyang PanganayA Song of a Mother to Her Firstborn salin sa Ingles ni Jack H. Driberg
Isinalin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora
Mangusap ka, aking sanggol na sinisinta.Mangusap ka sa iyong namimilog at nagniningning na mga mata,Wangis ng mata ng bisirong-toro ni Lupeyo.
Mangusap ka, aking musmos na supling.Ang iyong mga kamay na humahaplos sa akin.Na puno ng tibay at tatag bagaman yari’y munsik.Magiging kamay ito ng mandirigma, aking anak.Kamay na magpapasaya sa iyong ama.Tingnan mo’t nananabik na ako’y sapulin:Nagbabalak nang humawak ng panulag na matalim.Aking giliw, ngalan ng mandirigma sa’yo ilalaan, at mamumuno sa kalalakihan.At ika’y hahalikan sa yapak ng mga kaapo-apohan,Kahit pa malaon nang naparam sa sanlibutan.Ngunit lagi kong maaalala ang pagkapit mo sa akin, Maging ang paghimlay mo sa aking dibdib,At ang pagsulyap-sulyap sa akin.Kapag ika’y itinanghal na gererong marangal,Ako’y malulunod sa luha ng paggunita.
Munting mandirigma, paano ka namin pangangalanan?Masdan ang pagbubuskala sa pagkakakilanlan.Hindi hamak na ngalan sa iyo’y ibibigay,Hindi ka rin ipapangangalan sa iyong amang si Nawal sapagkat ika’y panganay.Higit kang pagpapalain ng poon at ang iyong kawan.Ikaw ba’y tatawaging “Hibang” o “Kapusugan?”Ikaw ba’y tatawaging waring dumi ng baka na “anak ng kamalasan?”Ang poo’y di marapat na pagnakawan,Sa iyo’y wala silang masamang pinapagimpan.Ika’y kanilang pinaliguan at dinamitan ng kagandahan.
280
Ika’y biniyayaan ng mga matang naglalagablab.At ang pambihirang pangungunot ng iyong kilayAy hindi ba palatandaan na ika’y maingat nilang pinanday?Yaman ni Zeus at Aphrodite sa iyo’y kanilang inalay.At ang katalinuhang nangungusap sa iyong mga mata,Maging sa iyong halakhak.Paano ka pangangalanan, aking inakay?Ikaw ba’y lahi na iyong lahi o naiibang nilalang?
Munting mandirigma, sinong anito sa iyo’y nananahan?Kaninong mapagpalang kamay ang sa aking dibdib dumadantay?Sinong yumuyungyong sa iyo’t nagpapasigla ng buhay?Ikaw ba’y kanlong ng kapayapaan?Ngunit ika’y tila leopardong nasa palumpong at tumatanaw.Hayaan, sa araw na yao’y iyong ibubuyangyang.Aking supling, ngayon ako’y nasa kaluwalhatian.Ngayon, ako’y ganap na asawa.Hindi na isang nobya, kundi isang ina.Maging maringal, aking supling na ninanasa.Maging mapagmalaki kaparis ng aking pagmamalaki.Ika’y magbunyi kaparis ng aking pagbubunyi.Ika’y irugin kaparis ng pagliyag na aking nadarama. Anak, na ibinunga ng pag-ibig ng matipunong kabiyak.Sa wakas, ako’y kahati ng kaniyang puso, ina ng kaniyang unang anak.Ang kaniyang kaluluwa’y ligtas sa iyong pag-iingat,Aking supling, ako, ako na sadyang sa iyo’y humulma.
Samakatuwid, ako’y minahal.Samakatuwid, ako’y lumigaya.Samakatuwid, ako’y kapilas ng buhay.Samakatuwid, ako’y nagtamasa ng dangal.
Iingatan mo ang kaniyang libingan kung siya’y nahimlay.Tuwinang gugunitain yaring kaniyang palayaw.Aking supling, mananatili siya sa iyong panambitan,Walang wakas sa kaniya’y daratal mula sa pagsibol ng ‘yong kabataan.Ikaw ang kaniyang kalasag at sibat, pag-asa’t kaligtasan sa hukay.Sa iyo, siya’y muling mabubuhay tulad ng suwi sa kalupaan.At ako ang ina ng kaniyang panganay.Ika’y mahimbing, supling ng leon, nyongeza’t nyumba.Ika’y mahimbing,Ako’y wala nang mahihiling.
281
GAWAIN 4: Paglinang sa TalasalitaanIsaayos mula bilang 1-5 ang mga salita batay sa sidhi ng damdaming ipinahahayag ng bawat isa, ang 5 ang pinakamataas na antas. Gamitin ang tsart at gawin ito sa sagutang papel.
Batayang mga Salita Ayos ng mga Salita Batay sa Sidhi ng Damdamin
kagalakankatuwaan
kaluwalhatiankaligayahankasiyahan
5.4.3.2.1.
Paliwanag sa Pag-aantas
Batayang mga Salita Ayos ng mga Salita Batay sa Sidhi ng Damdamin
lungkotlumbay
dalamhatipighati
pagdurusa
5.4.3.2.1.
Paliwanag Sa Pag-aantas
GAWAIN 5: Tarukin Mo!Sagutin ang mga gabay na tanong sa isang sagutang papel.
1. Sino ang persona sa tula? Ano ang kaniyang pangarap?2. Masining ba ang tulang tinalakay? Patunayan ang sagot.3. Sa ano-anong bagay inihambing ang sanggol? Bakit ito ang mga ginamit sa
paglalarawan sa katangiang taglay niya?4. Anong kaugalian at kultura ng mga taga-Uganda ang lumutang sa tula? Ibigay
ang iyong pananaw ukol dito?5. Alin sa mga kaugaliang ito ang naiiba sa kaugalian ng mga Pilipino? Sang-
ayon ka ba rito? Bakit?6. Makatuwiran bang iugnay ang pagkakakilanlan at katangian ng isang anak sa
kaniyang ama? Sa poon?7. Anong bisang pangkaisipan at bisang pandamdamin ang natutuhan pagkatapos
basahin ang akda? Ipaliwanag.
282
GAWAIN 6: Patunayan Mo!Sa sagutang papel, bumuo ng kongklusyon sa tulong ng kasunod na grapikong representasiyon sa kabilang pahina.
Ang akdang “Hele ng Ina sa Kaniyang Panganay” ay isang tulang malaya na nagsalaysay ng nadarama at pagpapahalaga ng isang ina sa kaniyang anak. Sa pagkakataong ito, pag-aralan mo ang isa pang tula na isinulat ni Rafael Palma, “Ang Matanda at ang Batang Paruparo.” Basahin at alamin kung ito ba’y tulang malaya o tulang tradisyonal.
Ang Matanda at ang Batang ParuparoRafael Palma
Isang paruparo na may katandaan,
Sa lakad sa mundo ay sanay na sanay;Palibhasa’y di nasisilaw sa ilaw
Binigyan ang anak ng ganitong aral:
Ang ilaw na iyang maganda sa mataNa may liwanag nang kahali-halinaDapat mong layuan, iyo’y palamara,Pinapatay bawat malapit sa kaniya.
“Ako na rin itong sa pagiging sabik!Pinangahasan kong sa kaniya’y lumapit,ang aking napala’y palad ko pang tikisnasunog ang aking pakpak na lumiit.”
“At kung ako’y itong nahambing sa ibana di nagkaisip na layuan siya,
disin ako ngayo’y katulad na nila,nawalan ng buhay at isang patay na.”
KONGKLUSYON
PATUNAY PATUNAY
Suriin ang tulang binasa. Ito ba’y isang tulang malaya o tulang tradisyonal? Malinaw bang naisalaysay ang kultura ng bansang
pinagmulan nito?
283
Ang pinangaralang anak ay natakotat pinangako ang kaniyang pagsunod;
ngunit sandali lang. Sa sariling loobibinulong-bulong ang ganitong kutob;
“Bakit gayon na lang kahigpit ang bilinng ina ko upang lumayo sa ningning?
Diwa’y ibig niyang ikait sa akinang sa buong mundo’y ilaw na pang-aliw.”
“Anong pagkaganda ng kaliwanagan!isang bagay na hindi dapat layuan,itong matanda ay totoo nga namang
sukdulan ng lahat nitong karuwagan!”
“Akala’y isa nang elepanteng ganidang alin mang langaw na lubhang maliit,
at kung ang paningin nila ang manaigmagiging higante ang unanong paslit.”
“Kung ako’y lumapit na nananaganoay ano ang sama ng mapapala ko?Kahit na nga niya murahin pa ako
ay sa hindi naman hangal na totoo.”
“Iyang mga iba’y bibigyan ng matwidsa kanilang gawa ang aking paglapit,
sa pananakali’y di magsisigasigsa nagniningningang ilaw na marikit.”
Nang unang sandaliy’ walang naramdamankundi munting init na wari’y pambuhay,ito’y siyang nagpapabuyo pang tunay
upang magtiwala’t lumapit sa ilaw.
Natutuwa pa nga’t habang naglalaroay lapit nang lapit na di nahihinto
sa isang pag-iwas ay biglang nasulotuloy-tuloy siyang sa ningas nalikmo.
Nang unang sandali’y walang naramdaman kundi munting init na wari’y pambuhay, ito’y siya pa ngang nagpabuyong tunay
upang magtiwala’t lumapit sa ilaw.
At siya’y hindi na muling makalipadhanggang sa mamatay ang kahabag-habag,
ang ganyang parusa’y siyang nararapatsa hindi marunong sumunod na anak.
- Mula sa Diwang Kayumanggi. 1970
Marahil natalastas mo ang nais ibahagi ng may-akda sa tula. Ito’y patunayan sa pamamagitan ng pagsasagawa ng mga gawain.
284
GAWAIN 7: Ipaliwanag Mo!Isagawa ang pasaklaw na pagpapaliwanag sa sagutang papel gamit ang kasunod na grapikong representasiyon.
ELEMENTO NG TULA PAGSUSURIa. Sukatb. Tugmac. Kariktand. Talinghaga
Paglalahat Batay sa Pagsusuri
Ito ba’y tulang tradisyonal o malaya? Patunayan.Nasalamin ba sa tula ang kultura ng bansang pinagmulan nito? Sa paanong
paraan? Patunayan.
Sagutin ang tanong sa loob ng Speech Balloon sa iyong sagutang papel.
Pagsasanib ng Gramatika at Retorika
Naririto ang karagdagang kaalaman sa matatalinghagang pananalita at simbolismo upang mapatunayan na nakatutulong ang paggamit ng mga ito sa pagiging masining sa pagbuo ng taludturan ng isang tula.
Pagsasanay 1: Basahin ang mga pahayag sa mga piling saknong o taludtod ng tula. Hanapin ang matalinghagang pananalita at simbolismo na ginamit at isulat ang kahulugan nito sa sagutang papel.
1. Mata’y napapikit sa aking namasdan; Apat na kandila ang nangagbabantay. (Ang Pagbabalik ni Jose Corazon de Jesus)
2. Ang kahulugan mo’y isang paglilingkod na walang paupa sa hirap at pagod; minsan sa anyaya, minsan sa kusang-loob, pag-ibig sa kapwa ang lagi mong diyos. (Kabayanihan ni Lope K. Santos)
Halimbawa: 1. butas ang bulsa - walang pera 2. ilaw ng tahanan - ina 3. kalog na ang baba - gutom 4. alimuom - tsismis 5. bahag ang buntot - duwag
Bakit kaya rito sa mundong ibabaw Marami sa tao’y sa salapi silaw?
Kaya kung isa kang kapus-kapalaran Wala kang pag-asang umakyat sa lipunan.
(Panambitan ni Myrna Prado salin ni Ma. Lilia Realubit)
Ang mga may salungguhit sa tula ay matatalinghagang pananalita sapagkat ang una’y nangangahulugang pagiging mukhang pera ng tao samantalang ang ikalawa’y tumutukoy sa mahirap.
Ang simbolismo naman ay naglalahad ng mga bagay, at kaisipan sa pamamagitan ng sagisag at mga bagay na mahiwaga at metapisikal. Ito ay ordinaryong bagay, pangyayari, tao, o hayop na may nakakabit na natatanging kahulugan.
Halimbawa: 1. silid-aklatan- karunungan o kaalaman2. gabi- kawalan ng pag-asa3. pusang-itim-malas4. tanikalang-bakal-kawalan ng kalayaan5. bulaklak- pag-ibig
Palay siyang matino,Nang humangi’y yumuko, Nguni’y muling tumayo: Nagkabunga ng ginto!
(Palay, Tanaga ni Ildefonso Santos)
Ang salitang palay sa tula ay sumisimbolo sa taong dumaan sa pagsubok na kaniyang nilampasan at nagsilbing susi sa kaniyang pagtatagumpay.
Alam mo ba na…nakadaragdag sa kagandahan at kabisaan ng katha ang hindi karaniwang paggamit ng mga salita? Kaya naman ang tula ay mayaman sa mga tayutay na nakatutulong upang maging mabisa at kaakit-akit ang akda. Maliban sa tayutay, nagagamit din sa pagkakaroon ng kariktan ng tula ang mga simbolismo at matatalinghagang pananalita.
Ang matatalinghagang pahayag o pananalita ay may malalim o hindi lantad na kahulugan. Sinasalamin ng paggamit nito ang kagandahan at pagkamalikhain ng anumang wika.
Ano ang layunin ng tulang binasa? Anong uri ito ng teksto? ______________________________________________________________________________________________ Paano naiba ang unang tulang binasa sa ikalawang tula? Magkatulad ba ang pagiging masining ng dalawang tula?
Patunayan. ______________________________________________________________________________________________
285
Pagsasanay 1: Basahin ang mga pahayag sa mga piling saknong o taludtod ng tula. Hanapin ang matalinghagang pananalita at simbolismo na ginamit at isulat ang kahulugan nito sa sagutang papel.
1. Mata’y napapikit sa aking namasdan; Apat na kandila ang nangagbabantay. (Ang Pagbabalik ni Jose Corazon de Jesus)
2. Ang kahulugan mo’y isang paglilingkod na walang paupa sa hirap at pagod; minsan sa anyaya, minsan sa kusang-loob, pag-ibig sa kapwa ang lagi mong diyos. (Kabayanihan ni Lope K. Santos)
Halimbawa: 1. butas ang bulsa - walang pera 2. ilaw ng tahanan - ina 3. kalog na ang baba - gutom 4. alimuom - tsismis 5. bahag ang buntot - duwag
Bakit kaya rito sa mundong ibabaw Marami sa tao’y sa salapi silaw?
Kaya kung isa kang kapus-kapalaran Wala kang pag-asang umakyat sa lipunan.
(Panambitan ni Myrna Prado salin ni Ma. Lilia Realubit)
Ang mga may salungguhit sa tula ay matatalinghagang pananalita sapagkat ang una’y nangangahulugang pagiging mukhang pera ng tao samantalang ang ikalawa’y tumutukoy sa mahirap.
Ang simbolismo naman ay naglalahad ng mga bagay, at kaisipan sa pamamagitan ng sagisag at mga bagay na mahiwaga at metapisikal. Ito ay ordinaryong bagay, pangyayari, tao, o hayop na may nakakabit na natatanging kahulugan.
Halimbawa: 1. silid-aklatan- karunungan o kaalaman2. gabi- kawalan ng pag-asa3. pusang-itim-malas4. tanikalang-bakal-kawalan ng kalayaan5. bulaklak- pag-ibig
Palay siyang matino,Nang humangi’y yumuko, Nguni’y muling tumayo: Nagkabunga ng ginto!
(Palay, Tanaga ni Ildefonso Santos)
Ang salitang palay sa tula ay sumisimbolo sa taong dumaan sa pagsubok na kaniyang nilampasan at nagsilbing susi sa kaniyang pagtatagumpay.
Alam mo ba na…nakadaragdag sa kagandahan at kabisaan ng katha ang hindi karaniwang paggamit ng mga salita? Kaya naman ang tula ay mayaman sa mga tayutay na nakatutulong upang maging mabisa at kaakit-akit ang akda. Maliban sa tayutay, nagagamit din sa pagkakaroon ng kariktan ng tula ang mga simbolismo at matatalinghagang pananalita.
Ang matatalinghagang pahayag o pananalita ay may malalim o hindi lantad na kahulugan. Sinasalamin ng paggamit nito ang kagandahan at pagkamalikhain ng anumang wika.
286
3. May tanging laruan isang bolang-apoy Aywan ba kung sino ang dito’y napukol. At sino rin kaya ang tagapagsindi Ng parol na buwang pananglaw kung gabi? (Ang Tahanang Daigdig ni Ildefonso Santos)
4. Siya’y mabiyayang inilatag, Sa tubong matamis ay matingkad, Itong disyerto’y kaniyang buhok. Ginintuang paa’y namumukod, At ang kaniyang dibdib ay bundok Na sa ilog ng Nile nalulunod, Kaya’t siya’y pinong itinakda, Na ginawarang itim tuwina. (Salin mula sa tulang Africa ni Maya Angelou)
5. Sandaling lisanin ang nakasanayan Unatin yaring kaluluwa’t katawan Kawangis ng paghalik ng Maylalang Sa burol, dalampasiga’t kaparangan. (Salin sa tulang All The Hemispheres ni Daniel Ladinsky mula sa tula ni Hafiz)
Pagsasanay 2: Itala ang matatalinghagang pananalita at simbolismo mula sa napakinggan at napanood na tulang liriko/sabayang pagbigkas mula sa link na ilalahad ng guro. Ipaliwanag ang kahulugan ng mga ito sa sagutang papel.
Pagsasanay 3:A. Sa sagutang papel, kompletuhin ang isang saknong ng tula na salin mula sa tulang
Pilgrimage of African ni Wayne Visser sa pamamagitan ng paglalagay ng wastong salita sa patlang na makukuha sa katabing kahon.
Tinalunton, ang ________ ng kalikasan,
Ako’y _______ dumating, isang buhay.
Binuklod ng _______ng mga ninuno,
Kami’y ________ dumating, isang _________.
tribo
hangin
bakas
leon
kamay
287
B. Sa sagutang papel, kompletuhin ang tula sa pamamagitan ng paglalagay ng matatalinghagang pananalita at simbolismo. Bigyan din ito ng sariling pamagat.
Pagsasanay 4: Sumulat ng tulang mayaman sa matatalinghagang pananalita at simbolismo na tungkol sa kadakilaan ng ina, tiyaking hindi bababa sa tatlong saknong ang tulang lilikhain. Mamarkahan ito batay sa sumusunod na pamantayan: kayarian, kasiningan, at kaangkupan.
Maayos mong naisakatuparan ang mga gawain kayat ipagpatuloy mo ang iyong pagkatuto.
Pagnilayan at Unawain
Masusing pag-aralan ang mga salita sa loob ng magkahiwalay na kahon at gamitin ang mga ito sa pagbuo ng tatlong mahahalagang konsepto. Isulat ang sagot sa sagutang papel.
Ikinagagalak kong pinagbuti mo nang lubos ang iyong pagkatuto. Narito ka na ngayon sa huling hamon ng araling ito.
______________________Sa ami’y...
Isa kang ______ na may dalang ligaya,Ika’y tuwinang bukas-palad sa iba.
Ang iyong gawi’y hindi ________________,Kayat kami’y humahalik sa ‘yong paa.
Sa ami’y...Isa kang __________ na laging sandata,Di _____________ sa hampas ng pala
Dito’y nasisilip, maningning na _______,Kaya’t kami’y humahalik sa ‘yong paa.
1. tradisyonal sukat malaya tugma tula
3. sapagkat simbolo kariktan pahayag matalinghaga
2. tula kultura bansa pinagmulan isinasalaysay
288
Ilipat
Sa bahaging ito masusubok ang kaalaman mo tungkol sa pagkakaiba ng tulang tradisyonal at tulang malaya maging ang karunungan mo sa simbolismo at matatalinghagang pananalita. Mailalapat mo na ang mahahalagang konseptong iyong napagtibay. Kung mayroon ka pang mga alinlangan tungkol sa aralin, makabubuting magtanong ka sa iyong guro o balikan mo ang mga naunang gawain sa pagkatuto.
Tunghayan ang pamantayan kung paano mamarkahan ang isinagawang pagganap.
Pamantayan BahagdanKahusayan ng Tula
(Kasiningan at Talinghaga) 60 puntos
Himig o Melodiya(Tinig) 30 puntos
Kabuuang Pagtatanghal(Presentasiyon) 10 puntos
Kabuuang Marka 100 puntos
Binabati kita. Salamat at matiyaga mong pinag-ukulan ng panahon ang pag-aaral sa araling ito. Handa ka na ngayong pag-aralan ang susunod na aralin ng modyul.
Magkakaroon ng Reunion ang inyong mag-anak sa mismong Araw ng mga Ina. Isang presentasyon ang iniatang sa iyong balikat, nahilingan kang maghanda ng isang rendisyon ng tulang iyong kakathain na nagsasalaysay ng dakilang pag-aaruga ng isang ilaw ng tahanan sa kaniyang mga anak upang sila’y alayan ng natatanging pagpapahalaga.
Ang iyong pag-awit ay lubos na maiibigan ng iyong mga kamag-anak at lalong-lalo na ng iyong ina kung titiyakin mong sumunod ito sa pamantayang: kahusayan ng tula, harmoniya ng awit, at kabuuang pagtatanghal.
289
Matapos mong pag-aralan ang mito, anekdota, sanaysay, at epiko, ang maikling kuwento naman ang iyong bibigyang-pansin sa araling ito.
Nilalaman ng araling ito ang maikling kuwento ni Barbara Kimenye, “Ang Alaga” na isinalin sa Filipino ni Prof. Magdalena O. Jocson. Inilalahad sa akdang ito ang tungkol sa pagmamahal na inukol ng isang tao sa kaniyang alaga. Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa mga salitang nagsasaad ng paghihinuha na makatutulong sa pag-unawa sa tatalakaying paksa at sa paglalahad.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makabuo ng isang patalastas na pasulat batay sa sumusunod na pamatayan: a.) makatotohanan, b.) masining, c.) kaalaman sa paksa, at d.) maayos ang paglalahad.
Aalamin natin kung paano nakatutulong ang maikling kuwento sa pagkakaroon ng kamalayan sa pandaigdigang pangyayari sa lipunan. Gayundin, kung bakit mahalagang maunawaan ang salita o pahayag na naglalahad ng opinyon.
Tuklasin
GAWAIN 1: ChecklistLagyan ng tsek (a) ang patlang bago ang bilang na may kaugnayan sa maikling kuwento. Mula sa naging sagot, bumuo ng isa o dalawang pangungusap na magpapahayag tungkol sa maikling kuwento.
_____ 1. naglalahad ng mahahalagang kaisipan_____ 2. maaaring pormal at di-pormal_____ 3. banghay_____ 4. wakas_____ 5. simula_____ 6. suliranin_____ 7. tunggalian_____ 8. may mga kabanata_____ 9. kasukdulan_____ 10. mga tauhan
Aralin 3.5
Panimula
Yugto ng Pagkatuto
A. Panitikan: Ang Alaga (Maikling Kuwento mula sa East Africa) ni Barbara Kimenye Isinalin sa Filipino ni Magdalena O. Jocson
B. Gramatika at Retorika: Mga Salitang Naglalahad ng Opinyon
C. Uri ng Teksto: Naglalarawan
290
GAWAIN 2: Anticipation GuideBago basahin ang akda, basahin ang mga pangungusap sa ibaba at isulat sa unang kolum kung sang-ayon o di-sang-ayon na mababasa ang pahayag sa tatalakaying akda. Pagkatapos mabasa ang akda, lagyan ng tsek (a) ang ikatlong kolum na wasto ang iyong naging hinuha.
Sang-ayon o di-sang-ayon? Pahayag
Hindi na naging interesado ang mga kasamahan ni Kibuka sa kaniya.Sa pag-iisa ni Kibuka ay naiisip niyang kasiya-siya ang kaniyang buhay kaya’t kailangan niyang magpatuloy sa pakikibaka.Isang biik ang pasalubong ng paboritong apo ni Kibuka sa kaniya.Sa una ay naisip ni Kibuka na ang biik ay alagaan.
Sa paglipas ng mga linggo, habang lumalaki ang baboy ay maraming problemang dumarating.
Sa naganap na aksidente, ang baboy na alaga ni Kibuka lamang ang nakaligtas.Sa huli ay naisip din ni Kibuka na makakatulog na siya nang maayos.
GAWAIN 3: Sa iyong Palagay1. Piliin sa kasunod na kahon ang sa iyong palagay ay mga salita o pahayag na
naglalahad ng opinyon.ayon sa/kay... batay sa/kay...kung ako ang tatanungin... maliban sa...naniniwala akong... sa aking palagay...sa tingin ko... tunay na
2. Sa iyong palagay, bakit kaya mahalagang maunawaan ang mga salitang ito?Ang iyong dati nang kaalaman sa maikling kuwento at sa mga salitang naghahayag ng opinyon ay mas lalawak pa sa pagpapatuloy ng aralin. Makatutulong ang pagbasa sa mga akda upang lubos mong maunawaan ang tungkol dito. Halina’t simulan.
Alam mo ba na… ang maikling kuwento o maikling katha ay nililikha nang masining upang mabisang maikintal sa isip at damdamin ng mambabasa ang isang pangyayari tungkol sa buhay ng tauhan o ng lugar na pinangyarihan ng mahahalagang pangyayari? Taglay nito ang pagkakaroon ng (1) iisang kakintalan; (2) may isang pangunahing tauhang may mahalagang suliraning kailangang bigyan ng solusyon; (3) tumatalakay sa isang madulang bahagi ng buhay; (4) may mahalagang tagpuan; (5) may kawilihan hanggang sa kasukdulan na agad susundan ng wakas. Isa sa mga uri ng maikling kuwento ay ang kuwento ng tauhan – ang binibigyang diin ay ang ugali o katangian ng tauhan. Ang maikling kuwentong iyong binasa ay nakatuon sa katangian ng tauhan. Ang tauhan sa akda ay kumilos ayon sa kaniyang paligid.
Batay sa aking mga naging kasagutan, ang maikling kuwento ay ____________________________________________________________________________.
291
Linangin
Basahin at unawain ang maikling kuwento upang malaman kung paano nakatutulong ang maikling kuwento sa pagkakaroon ng kamalayan sa pandaigdigang pangyayari sa lipunan.
Ang Alagani Barbara Kimenye
Isinalin sa Filipino ni Prof. Magdalena O. Jocson
Naniniwala si Kibuka na hindi para sa kaniya ang pagreretiro. Isa siyang mapagkakatiwalaang kawani sa Ggogombola Headquarters. Hanggang isang araw, may pinapunta mula sa Komisyon ng Serbisyo Publiko sa kanilang tanggapan upang alamin kung sino ang mga kawaning dapat nang magretiro. Ang sumunod na pangyayari sa likod ng maitim na kulay ng kaniyang buhok, may pensiyon na siya, may Sertipiko ng Serbisyo, at wala ng trabaho.
Sa pagkakaretiro niya, nag-aalala pa rin siya kung paano ginagawa sa kasalukuyan ang dati niyang trabaho. Minsan, ipinatawag siya sa dati niyang tanggapan upang tingnan kung kailangan ng kaniyang kapalit ang payo at tulong. Hindi siya makapaniwala sa nadatnan niyang makalat na mga papeles at napatunayan niya ang kawalan ng kaayusan. Sa buong paligid ng tanggapan, nagkalat din ang iba’t ibang papeles, maging ang mga kompidensiyal na papeles na hindi dapat makita ng kung sino-sino ay nababasa na ng lahat. Sa ganitong sitwasyon tila walang pakialam ang kaniyang kapalit. Mas binibigyang-pansin pa nito ang pakikipag-usap sa telepono habang napaliligiran ng ilang babae.
Hindi naging maganda ang pagpunta niya sa dating tanggapan. Maging ang dati niyang mga kasamahan ay hindi na interesado sa sinasabi ni Kibuka.
Ngayon, gugugulin niya ang kaniyang buhay sa maliit niyang dampa sa tabi ng ilog sa Kalansanda na maraming muling babalikan ngunit hindi gaano sa kaniyang haharapin. Nagkataon pa na ang matalik niyang kaibigan na si Yosefu Mukasa ay nasa Buddu Country para sa pagnenegosyo. Naiisip ni Kibuka na kaawa-awa na siya at mabuting mamatay na lamang. Paulit-ulit niya itong naiisip habang nag-iinit ng tubig para sa iinuming tsaa. Sa ganoong sitwasyon, nakarinig siya ng tunog ng paparating na kotse. Sabik niyang tinungo ang pinto ng bahay upang alamin kung sino ang dumating. Siya ang pinakamatanda sa kaniyang mga apo, mataas, payat, at kaboses ni Kibuka.
Masayang-masaya si Kibuka habang nanginginig na niyakap ang apo.
“Napakagandang sorpresa! Tuloy ka mahal kong apo, tamang-tama naghanda ako ng maiinom na tsaa.”
“Lolo, sandali lang po ako. Hindi po ako magtatagal. Tiningnan ko lamang po ang katayuan ninyo at dinalhan ko po kayo ng pasalubong.”
292
“Napakabuti mo, aking apo. Ang biglang pagbisita mo at may pasalubong pa ay lubha kong ikinatuwa.” Dahil dito, nabaligtad na lahat ang hindi niya magagandang naiisip tungkol sa buhay, puno na siya ng kapanabikan.
“Isang biik ang pasalubong ko po sa inyo mula sa Farm School. Hindi na siya mapakain doon at naisip ko na baka gusto ninyong mag-alaga nito.”
Kinuha ng apo ni Kibuka ang itim na biik.
Tuwang-tuwa si Kibuka. Ngayon lang siya nakakita ng napakaliit na biik. Sampung minuto ang ginugol niya para tingnan ang kabuuan ng biik: ang mapupungay na mata, mga kuko sa paa, at pagwagwag ng buntot. Masayang nagpaalam si Kibuka sa apo at habang kumakaway siya rito, sumisiksik naman sa kaniyang dibdib ang biik.
Sinabi niya sa apo na dadalhin niya sa Markansas ang biik at kakausapin si Miriami na ihanda ang biik bilang espesyal na pagkain sa hapunan para sa pag-uwi ni Yosefu.
Nagdalawang-isip si Kibuka para sa planong gagawin sa biik sapagkat sunod nang sunod ang biik at bawat pag-upo niya laging nasa paanan niya ito. Hindi ito umaalis sa tabi niya. Parang taong nakikinig sa bawat sasabihin ni Kibuka.
Pagdating ng gabi, biglang maiisip ni Kibuka na pakainin ang biik ng tirang pagkain sa sarili niyang pinggan, bukod pa sa talagang kinakain niyon. Pagkalipas ng ilang araw, lumalaki na ang biik, malakas nang kumain at kailangang manguha ng matoke si Kibuka sa mga kaibigan at kapitbahay.
Nalaman na sa buong Kabzanda na may alagang baboy si Kibuka. Mula noon, hindi na nagbabahay-bahay si Kibuka upang manguha ng matoke para sa alaga niyang baboy sapagkat ang mga babae at bata na nag-iigib ng tubig na malapit sa bahay ni Kibuka ang nagdadala na ng mga matoke. Nagiging dahilan iyon upang makita at makipaglaro sila sa alagang baboy ni Kibuka. Para na nilang kamag-anak ito na sinusundan at inaalam ang paglaki nito.
Ito lamang ang baboy na napakalinis dahil naaalagaan ito nang maayos. Dahil dito, pinapayagan ni Kibuka na matulog ito sa kaniyang paanan bagaman ingat na ingat siya na malaman ito ng kaniyang mga kapitbahay. Naging mabilis ang paglaki ng alagang baboy. Lumaki ito sa maayos na kapaligiran at higit sa lahat, napamahal na iyon kay Kibuka.
Sa paglipas ng mga linggo, habang lumalaki ang alagang baboy, maraming problema ang dumarating. Halimbawa, kailangan na nang mas maraming pagkain at hindi naman ganoon karami ang makukuha sa mga kapitbahay kaya kapag wala nang makain ang baboy, pupunta ito sa shamba ng mga kapitbahay at kakainin ang tanim na mga gulay at kape. Maging si Kibuka ay naninimot sa sarili niyang mga pagkain maibigay lamang sa alagang baboy.
Hindi na rin gusto ni Kibuka na natutulog sa kaniyang paanan ang alagang baboy gaya noong biik pa lamang ito. Ngayon, napakalakas niyong maghilik na nakapagpapapuyat kay Kibuka. Isang mabigat na desisyon na hindi na magtatagal ay ilalabas na niya ang alagang baboy at itatali na lamang sa puno.
293
Kung sino kaya ang magdurusa, si Kibuka o kaniyang alagang baboy ay mahirap na sagutin. Walang malayang alagang baboy at si Kibuka lamang ang makapagsasabi.
Sa araw, malayang nakagagala pa ang baboy, bagaman laging nahuhulog sa ilog.
Hindi tiyak ang lalim ng ilog sa Kalansanda. Karaniwang naliligo o nagtatampisaw ang mga taga-Kalansanda sa nasabing ilog. Minsan, kapag umuulan, malakas ang agos ng tubig na maaaring madala nito ang isang bata. Ibig na ibig ng alagang baboy na magtampisaw rito. Naglalaro sa imahinasyon ni Kibuka na baka paglaruan ang alagang baboy ng mga batang naglalaro na maaaring hulihin at dalhin sa gitna ng ilog at lunurin ang baboy.
Para hindi ito mangyari, tuwing magdidilim na, pinapasyal niya ang alagang baboy na kinasanayan nang makita ng mga taga-Kalansanda at tanging hindi mga tagaroon ang tila nagugulat sa ginagawa niyang pagpasyal sa alagang baboy habang may tali ito. Naging magandang ehersisyo ito ni Kibuka dahil sa pananakit ng kaniyang mga kalyo na sa bawat hakbang niya upang masiyahan ang alagang baboy ay katumbas naman ng labis na sakit ang dulot sa kaniya na halos ikaiyak niya. Sinabi niya kay Daudi Kulubya na nagmamalasakit sa papilay-pilay niyang lakad na nasisiyahan naman siya sa ginagawa niya sa alagang baboy. Masaya siyang uuwi at ibababad ang mga paa sa isang palanggana ng mainit na tubig ng isang oras. Hindi na niya iisipin ang pananakit ng kaniyang mga kalyo.
Gaano pa katagal ang ganitong sitwasyon? May mga pagkakataon na kinakausap ni Kibuka ang ilang kilala niyang bumibili ng alaga niyang baboy. Ngunit ang pagmamahal sa alagang baboy ang namamayani kay Kibuka kaya hindi niya ito maipagbibili dahil para na rin itong pagtataksil sa alaga.
Isang araw, habang papunta si Kibuka sa Sagradong Puno at habang naghahalukay sa kumpol ng mga sanga ang alagang baboy, isang di inaasahang pangyayari ang naganap. Si Kibuka, ang alagang baboy, at ang drayber ng isang motorsiklo ay tumilapon sa iba’t ibang direksiyon. Nasagasaan sina Kibuka at alagang baboy ng isang motorsiklo. Nang magkamalay na siya, natuwa siya sapagkat buo pa rin ang kaniyang katawan maliban sa isang balikat na sumasakit at dugo sa mga kamay niya. Nakilala niya ang drayber na si Nathaniel Kiggundu na tila hindi naman gaanong nasaktan. Inalis niya ang mga damong nakatabon sa kaniyang mukha at makikita ang mahabang punit ng pantalon sa tapat ng isa sa kaniyang tuhod. Mula sa kung saan, narinig nila ang napakalakas na iyak ng alagang baboy ni Kibuka at doon nagpunta ang dalawang lalaki. Pagdating nila, ay umiiyak ang baboy dahil sa pagkakaipit ng leeg nito at namatay na. Totoong nakasama kay Kibuka ang aksidente na nag-iwan sa kaniya ng kondisyong walang katiyakan. Habang nakaupo siya sa tabi ng namatay na alagang hayop, iniisip niya ang kasunod na mga pangyayari. Marami nang taong nag-uusyoso, titingnan si Kibuka at namatay na alagang hayop at pagkatapos ang motorsiklo naman ang kanilang titingnan. Dumating si Musisi, ang Hepe ng Ggogombola. Kinuha ang pahayag ni Kiggundu at pagkatapos nilapitan si Kibuka at pinipilit na isakay sa kaniyang sasakyan upang iuwi sa bahay niya.
“Sir, mukhang hindi pa maganda ang lagay ninyo, bukas na lang kayo kukunan ng pahayag. Magpahinga muna kayo.”
294
“Pero hindi ko maaaring iwanan ang namatay kong alagang baboy.”
“Maaari po nating ilagay sa likod ng aking sasakyan kung ibig po ninyo. Mas mabuti sana kung puputol-putulin na ito ng matadero dahil hindi na ito maaaring magtagal sa klase ng klima ngayon.”
Kailanman ay hindi pumasok sa isipan ni Kibuka na kainin ang alagang hayop. Iniisip niya kung saang bahagi ng shamba ililibing ang alagang hayop. Sinabi niya na ang pagkain ng isang napamahal na alaga ay isang barbarong gawain. Naiisip niya na naghuhukay na siya ng paglilibingan ng alaga. Natitiyak niyang hindi siya tutulungan ng mga taga-kalsada na gawin ito. Sa bandang huli, naisip niya na bakit hindi magkaroon ng bahagi ang kaniyang mga kapitbahay sa namatay niyang alaga. Sila naman ang nagpakain sa nasabing alaga.
Dinala sa Ggogombola Headquarters ang nasabing alaga ni Kibuka at ipahahati-hati ito sa askaris na naroon. Sinuman ang may gustong kumain ng baboy ay pumunta roon bago mag-ikapito ng gabi, ayon kay Musisi na siya nang nag-asikaso sa namatay na baboy.
Sa pagbalik ni Kibuka sa kaniyang tahanan, ginamot niya ang kaniyang balikat ng gamot na karaniwang ginagamit niya sa anumang sakit na nararanasan niya. Umupo sandali habang umiinom ng tsaa. Maaga siyang natulog at nagising sa magandang sikat ng araw. Nasabi niya sa kaniyang sarili na ito ang pinakamaganda niyang pagtulog at nasiyahan siya pagkatapos ng maraming buwan na nagdaan. Dumating si Musisi habang papaalis na si Kibuka upang tingnan kung ang pata ng alaga niyang baboy ay nadala kay Yosefu at Miriamu.
“Hindi pa, Sir, ngayon ko pa lamang dadalhin doon, ibig ba ninyong sumabay na sa akin pagpunta roon?”
Pumayag si Kibuka na makisabay. Tinanggihan naman niya ang laman ng baboy na dinala sa kaniya ni Musisi.
“Sa iyo na iyon, anak, hindi ako mahilig kumain ng baboy.”
Kinuha ni Miriamu ang pata ng baboy at ang interes naman ni Yosefu ay ang mga detalye ng aksidenteng naranasan ni Kibuka. Pinilit ni Yosefu at Miriamu na mananghalian sa kanila ang dalawa. Ngunit kailangang dumalo sa isang pulong ni Musisi sa Mmengo, kaya si Kibuka na lamang ang iniwan. Maraming napag-usapan sina Kibuka at Yosefu. Matagal silang hindi nagkita kaya magiging masarap ang pagkain nila ng pananghalian.
“Talagang napakahusay mong magluto, Miriamu,” wika ni Kibuka habang naglalagay ng maraming pagkain sa kaniyang pinggan.”
“Napakalambot ng karne ng baboy na iyon na parang isang manok at napakasarap pa,” pahayag naman ni Miriamu.
May ilang sandali na nalulungkot siya sapagkat alam niya na karne ito ng mahal niyang alaga at masaya niyang kinakain ito. Ngunit sandali lamang ito at patuloy pa rin niyang nilalagyan ng karne ang kaniyang pinggan. Natatawa siya sa sarili at alam niya na hindi na siya maglalakad tuwing hapon at sa halip makakatulog na siya nang maayos.
295
GAWAIN 4: Paglinang ng TalasalitaanIbigay ang kahulugan ng sumusunod na salitang may salungguhit. Pagkatapos, gamitin ang mga ito sa sariling pangungusap.
1. Ngayon, gugugulin niya ang kaniyang buhay sa maliit niyang dampa sa tabi ng ilog sa Kalansanda.
2. Maging si Kibuka ay naninimot sa sarili niyang mga pagkain maibigay lamang sa alaga niyang baboy.
3. Karaniwang nagtatampisaw ang mga taga-Kalansanda sa ilog.4. Ang pagmamahal sa alagang baboy ang namamayani kay Kibuka kaya hindi
niya ito maipagbibili.5. Si Kibuka, ang alagang baboy at ang drayber ng isang motorsiklo ay tumilapon
sa iba’t ibang direksiyon.6. Habang naghahalukay sa kumpol ng mga sanga ang alagang baboy, isang di
inaasahang pangyayari ang naganap.
GAWAIN 5: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Sagutin ang mga gabay na tanong.
1. Sino ang pangunahing tauhan sa akda? Itala ang kaniyang kalakasan at kahinaan bilang tauhan.
2. Batay sa mga pangyayari sa akda, paano mo ilalarawan ang isang alaga nang may pagpapahalaga?
3. Ano ang suliraning nangibabaw sa akda? Iugnay ito sa pandaigdigang pangyayari sa lipunan.
4. Paano ka naapektuhan ng akdang iyong nabasa? 5. Ibigay ang kahalagahan ng akdang binasa sa pansarili, panlipunan at
pandaigdig.
6. Alin sa mga pangyayari ang makatotohanan at di-makatotohanan? Patunayan.7. Masasalamin ba ang kultura ng Africa sa akdang iyong binasa? Ipaliwanag.8. Ipaliwanag: May ilang sandali na nalulungkot siya sapagkat alam niya na
karne ito ng mahal niyang alaga at masaya niyang kinakain ito. Ngunit sandali lamang ito at patuloy pa rin niyang nilalagyan ng karne ang kaniyang pinggan. Natatawa siya sa sarili at alam niya na hindi na siya maglalakad tuwing hapon at sa halip makakatulog na siya nang maayos.
9. Naibigan mo ba ang wakas? Kung ikaw ang may-akda, paano mo ito wawakasan? Isalaysay.
10. Bakit isinulat ng may-akda ang maikling kuwentong tinalakay? Magsaliksik sa lugar at kondisyon ng panahon sa pagkakalikha nito.
Kahalagahan ng akda sa...
sarili ________________________________________ __________________________
daigdig ____________________
lipunan ________________________________________
296
Basahin ang kasunod na teksto na nagsasaad ng katangian ng isang tao na inilarawan ayon sa pagkakakilala sa kaniya ng isang taong malapit sa kaniyang buhay. Pansinin ang mga salitang may salungguhit.
Sagutin ang sumusunod na mga tanong:
1. Ilarawan ang katangian ng ina sa teksto. Gumawa ng paghahambing sa ina sa binasang teksto at sa iyong ina.
2. Paano mo maipakikita ang pagmamahal sa iyong ina?3. Batay sa pagkakalahad, anong uri ito ng teksto? Patunayan.4. Ano ang layunin ng mga salitang may salungguhit?
Pagsasanib ng Gramatika at Retorika
Basahin at unawain ang impormasyon tungkol sa gramatika upang maunawaan kung bakit mahalagang maunawaan ang salita o pahayag na naglalahad ng opinyon. Makatutulong ang mga pagsasanay sa bahaging ito upang mas lalo mo pang maunawaan ang kahalagahan nito.
Pagkakatulad __________________________
Pagkakaiba _______________________________________
______
Paglalarawan sa Ina sa teksto
Paglalarawan sa iyong Ina
ROSALIA VILLANUEVA TEODORO, DAKILANG INA
Mapagmahal, maasikaso, malambing, matalino at higit sa lahat may takot sa Diyos, iyan ang aking ina. Walang hindi gagawin para sa kapakanan naming magkakapatid. Sa tingin ko nga, mas mahal pa niya kami kaysa kaniyang sarili. Nang mawala ang aming ama, ganoon na lamang ang pag-aalala namin sa kaniya, inaakala ko na manghihina ang kaniyang katawang pisikal at espiritwal subalit nanatili siyang matatag at nakakapit sa Diyos. Sa paniniwala ng aking mga kapatid lalo pa nga siyang tumapang at tumatag, iyon ay upang patuloy niya kaming magabayan. Sa ganang akin, wala nang papantay pa sa kadakilaan ng aking ina.
297
Alam mo ba na…ang salita o pahayag na naglalahad ng opinyon ay mahalagang maunawaan natin? Nais nitong ipahiwatig ang ipinahahayag ng ating kausap o ng mambabasa.
Mga Salitang Nagpapakilala ng Pagsasaad ng Opinyon:sa palagay ko…ipinahihiwatig sa kaniyang sinabi…batay sa aking paniniwala…sa tingin ko…maaaring…baka…siguro…
Pagsasanay 1: Bumuo ng pangungusap gamit ang mga salita o pahayag na naglalahad ng opinyon batay sa sumusunod na sitwasyon.
1. Pagkakaroon ng Senior High School2. Pagtaas ng bilihin3. Ekonomiya ng bansa4. Krimen na nangyayari sa bansa5. Pag-abuso sa ipinagbabawal na gamot
Pagsasanay 2: Masdang mabuti ang larawan sa ibaba. Sumulat ng tekstong naglalarawan tungkol dito. Maglahad din ng opinyon kung paano makatutulong upang mabawasan ang ganitong senaryo sa bansa.
Pagsasanay 3: Suriin ang patalastas sa telebisyon tungkol sa isa sa mga produktong tinatangkilik ng lipunan. Ilahad ang iyong pananaw tungkol dito. Gamitin at salungguhitan ang pahayag na naglalahad ng iyong opinyon.
Ngayong alam mo na ang kahalagahan ng mga salitang nagbibigay-hinuha sa paglalarawan at ang katangiang taglay ng mga tao na may pagkakaiba-ibang katangian, kailangan na matiyak ang iyong natutuhan.
298
Pagnilayan at Unawain
Sagutin ang sumusunod upang matiyak na naunawaan ang mahalagang konsepto ng aralin.
1. Paano nakatutulong ang maikling kuwento sa pagkakaroon ng kamalayan sa pandaigdigang pangyayari sa lipunan? Gamitin ang diagram sa pagsagot.
2. Bakit mahalagang maunawaan ang salita o pahayag na naglalahad ng opinyon?
Ilipat
Layunin mo sa bahaging ito na mailapat ang mga konseptong natutuhan sa mga araling tinalakay. Balikan ang impormasyon tungkol sa patalastas bago mo ito gawin.
Patalastas Ang patalasatas ay maaaring pasalita at pasulat. Ang pagsasahimpapawid ay ginagamit sa pagbibigay ng patalastas sa paraang pasalita tulad ng ginagawa sa radyo at sa telebisyon. Ipinakikita rito ang mga produktong maaaring magustuhan ng mga tao o kaya’y mga paligsahang ipinababatid sa publiko.
Sa paraang pasulat ay maaaring ipakita o ilathala sa pahayagan, billboards, poster, at magasin. Nakalimbag dito ang nais ianunsyong mga gawain o hanapbuhay na kailangan ng isang tao o kompanya; mga larawan o hitsura’t katangian ng produkto o kaya’y panawagan para sa mga nagnanais lumahok sa paligsahan.
Paano nakatutulong ang maikling kuwento sa
pagkakaroon ng kamalayan sa pandaigdigang
pangyayari sa lipunan?
299
Halimbawa ng patalastas na pasulat:
Basahin nang may pang-unawa ang sitwasyon sa ibaba upang maisagawa ito.Sa nalalapit na foundation day sa inyong bayan, bilang Presidente ng organisasyong MAMAYBAY o Mamamayang Ipinagmamalaki ang Bayan, naatasan kang magbigay ng impormasyon sa iyong bayan upang magkaroon ng kamalayan ang ibang tao rito. Gagawin mo ito sa pamamagitan ng patalastas: na pasulat. Ang magiging panauhin na magtataya ng iyong ginawa ay ang Gobernador at Bise Gobernador ng inyong lalawigan, Mayor, Bise Mayor, at konsehal ng bayan. Tatayain nila ang iyong ginawa batay sa sumusunod na pamantayan: a.) makatotohanan, b.) masining, c.) kaalaman sa paksa, at d.) maayos ang paglalahad ng impormasyon gamit ang patalastas.
Rubriks sa Paggawa ng Patalastas na PasulatMga Pamantayan 5 4 3 2 1
A. Makatotohanan
B. Masining
C. Kaalaman sa paksa
D. Maayos ang paglalahad
Napakahusay! Tunay ngang naunawaan mo ang araling ito. Isabuhay mo ang iyong natutuhan. Inaasahan kong ang dedikasyon mo sa mga naging gawain ay iyong ipagpapatuloy sa mga susunod pang aralin.
Gabay sa Pagmamarka
21 – 25…………………… Napakahusay16 – 20 …………………… Mahusay11 – 15 …………………… Katamtamang Husay 5 – 10 …………………… May husay subalit kailangang dagdagan pa ang sikap
300
Ang Imperyong Mali na kilala rin sa tawag na Imperyong Manding ay naging makapangyarihan sa West Africa noong 1230 hanggang 1600 na siglo. Sa pamamayagpag nito, ang imperyo’y higit pang malawak sa Western Europe. Dito’y umusbong ang isang epiko na kabilang sa maituturing na dakilang kayamanan ng panitikang pandaigdig, maihahanay ito sa epiko ng Hindu na Ramayana at Mahabarata at epikong Griyego na Iliad at Odyssey. Ang epikong pag-aaralan ay taal na tulang pasalaysay na pinagsalin-salin ang mga berso ng mahuhusay na mananalaysay na sinasaliwan ng instrumentong musikal. Itatampok dito ang mabuting pagbabagong dala ng pagtatagumpay laban sa kasamaan.
Sa Aralin 3.6, inaasahang maipamamalas mo ang pag-unawa at pagpapahalaga sa epikong Sundiata: Ang Epiko ng Sinaunang Mali na isinalin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora hango sa salaysay ni D.T. Niane at salin sa Ingles ni J.D. Pickett sa pinakatanyag na epiko ng Africa sa kasalukuyan, ang Sundiata: An Epic of the Old Mali. Layon ng araling ipakita ang kaugnayan ng epiko sa kasaysayan at malinang ang kasanayan sa mga ekspresiyong sa pagpapahayag ng damdamin o layon. Bilang pangwakas na gawain, magsasagawa ng isang pagtatalo tungkol sa katangian ng mga pangunahing tauhan ng dalawang epiko. Susukatin ang husay sa pagmamatuwid batay sa sumusunod na pamantayan: a.) paglalatag at pag-aanalisa ng katibayan, b.) pangangatuwiran at panunuligsa, at c.) pagpapahayag.
Sa araling ito, matatalos mo rin ang kasagutan sa mga pokus na tanong na: bakit hinalaw ang pangunahing-tauhan ng epiko sa Africa sa bayani ng kanilang kasaysayan at nakatutulong ba ang paggamit ng mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng iba’t ibang damdamin o layon ng pakikipagtalastasan?
Aralin 3.6
Panimula
A. Panitikan: Sundiata: Ang Epiko ng Sinaunang Mali (Epiko mula sa Mali, West Africa) Mula sa Sundiata: An Old Epic of Mali ni D.T. Niane salin sa Ingles ni G.D. Pickett Isinalin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora B. Gramatika at Retorika: Mga Ekspresiyon sa Pagpapahayag ng Layon o Damdamin
C. Uri ng Teksto: Nangangatuwiran
301
Tuklasin
Marahil handa ka na, simulan mong isagawa ang mga gawain upang matutuhan ang sagot sa mga pokus na tanong na: Bakit hinalaw ang pangunahing-tauhan ng epiko sa Africa sa bayani ng kanilang kasaysayan at nakatutulong ba ang paggamit ng mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng iba’t ibang damdamin o layon ng pakikipagtalastasan?
GAWAIN 1: Tilamsik ng SaloobinSa iyong sagutang papel, ibigay ang iyong posisyon o paninindigan tungkol sa paksang nasa timbangan. Mainam na batay ang iyong paninindigan sa mga napagtibay nang impormasyon o ebidensiya.
GAWAIN 2: Itugon ang LayonIsulat sa sagutang papel ang layon ng mga pahayag.
1. Halika, maupo ka’t pakinggan mo ang plano ng ating pag-atake.2. Pangako, babalik ako at babawiin ang pag-aari ko na iyong kinamkam.3. Sumige ka’t makikita mo ang lupit ng aking kapangyarihan.4. Mas makatutulong ang digmaan sa pagkamit ng ating kalayaan.5. Tama ang iyong paniniwala na dapat mag-ingat sa mga lihim na kaaway.
GAWAIN 3: Magkatulad na BayaniIbigay ang hinihingi sa bawat kahon. Gawin ito sa sagutang papel.
Yugto ng Pagkatuto
Dalawang Kilalang Bayani ng Epiko
Ihambing sa Kilalang Bayani ng Kasaysayan
Patunay ng Paghahambing
Ang mga manggagawa ba ay bayani ng makabagong panahon?
302
Linangin
Ang epiko ay maihahambing sa tulay na nagdurugtong ng nakaraan sa hinaharap. Ito ay salaysay ng buhay ng mga naglahong bayaning kalahati’y tao at kalahati’y supernatural. Masasalamin sa epiko ang mataas na pagpapahalaga ng lipunan, kasaysayan, at napapaunawa sa kultura at tradisyon. Kaya mainam na basahin at unawain mo ang akda upang masuri at mapagtibay mo na ang bayani ng epiko ng Africa ay hinahalaw sa kanilang magigiting na bayani ng kasaysayan.Alam mo ba na…ang epikong Sundiata ay unang naitala sa Guinea noong 1950 na isinalaysay ng griot (mananalaysay) na si Djeli Mamoudou Kouyate na mahusay na alagad ng kuwentong-bayan na si D.T. Niane? Isinalin niya ito buhat sa Mandigo sa wikang Pranses. Kalaunan, ang kaniyang salin ang naging batayan sa paglilipat sa Ingles.
Si Sundiata Keita o Mari Diata (Mari Jata), ang bayani’t pangunahing tauhan ng epiko ay totoong nabuhay. Isa siya sa labindalawang magkakapatid na lalaki na tagapagmana ng trono. Siya’y isang makapangyarihang pinuno na tumalo sa estadong Sosso sa Kanlurang Africa noong 1235. Itinatag niya ang Imperyong Mandingo ng Matandang Mali. Ang kaniyang pamamayagpag ay tumagal nang mahigpit 250 taon.
- Mula sa Elements of Literature nina Holt et. al. 2008. Texas, USA
Alam mo ba na…ang paninindigan ay isang paraan ng pagmamatuwid o pangangatuwiran? Layon ng naninindigan na mahikayat ang tagapakinig na tanggapin ang kawastuhan o katotohanan ng pinaniniwalaan sa pamamagitan ng paglalatag ng sapat na katibayan o patunay upang ang panukala ay maging katanggap-tanggap o kapani-paniwala. Gayundin sa paninindigan ay maaaring gumamit ng iba’t ibang ekspresyon upang maipaabot ang layon o damdamin ng pagpapahayag.
303
Sundiata: Ang Epiko ng Sinaunang MaliSundiata: An Epic of the Old Mali salin sa Ingles ni J.D. Pickett
Isinalin sa Filipino ni Mary Grace A. Tabora
Maghan Sundiata, na tinatawag ring Mari Djata, anak siya ni Haring Maghan Kon Fatta ng Mali sa kaniyang ikalawang asawa, si Sogolon Kadjou. Isang mahiwagang mangangaso ang humula na ang kanilang anak na lalaki ay magiging isang makapangyarihang pinuno na makahihigit pa kay Dakilang Alexander, ang maalamat na Griyegong mananakop. Ilang tao lamang ang naniniwala sa propesiya sapagkat pitong taong gulang na si Mari Djata ay hindi pa nakalalakad. Tila walang katiyakang mapabilang siya sa mga pagpipiliang maging emperador.
Namatay si Haring Maghan Kon Fatta kaya’t hinirang ng kaniyang unang asawang si Sassouma Bérété ang sariling anak na si Dankaran Touma na tagapagmana ng trono ng ama. Madalas silang naninibugho kay Mari Djata at sa kaniyang ina, kaya’t ipinatapon niya ang mag-anak sa likod ng palasyo. Napilitan ang mga itong mamuhay na isang kahig isang tuka.
Nabuhay si Sogolon Kedjou sampu ng kaniyang mga anak sa tira ng Inang Reyna, pinagyayaman niya ang maliit na halamanan sa likuran ng nayon. Sa taniman, nagagalak siya na pagmasdan ang mga tanim na ubas at gnougous. Isang araw, kinapos siya ng pampalasa at nagtungo sa Inang Reyna upang magmakaawa ng kaunting dahon ng baobab.
“Tingnan mo ang iyong sarili,” wika ng mapanghamak na si Sassouma. Ang aking calabash ay puno. Tulungan mo ang iyong sarili, maralitang babae. Para sa akin, mayroon akong anak na nakalalakad sa edad na pito at siya ang nangangalap ng mga dahon ng baobab na iyan. Maaari mong kunin ang mga iyan sapagkat ang iyong anak ay hindi makalalamang sa aking anak.” Siya’y nanunudyong humalakhak nang matinis na pumupunit sa laman at tumatagos sa kaibuturan.
Natigagal si Sogolon. Hindi niya maisip na ang galit ay may puwersang napakalakas. Nilisan niya si Sassouma nang may bikig sa lalamunan. Sa labas ng kanilang kubo, si Mari Djata ay nakaupo sa kaniyang walang silbing mga binti at walang pakialam na sumusubo’t tangan-tangan ang calabash. Hindi napigilan ni Sogolon ang kaniyang sarili, siya’y napahikbi at dumampot ng kaputol na kahoy, hinagupit niya ang anak.
“Oh anak ng kasawiang-palad, hindi ka ba makalalakad? Dahil sa iyong pagkukulang ako’y nakaranas ng matinding pangdudusta sa aking buhay! Ano ang aking pagkakamali? Panginoon, bakit mo ako pinarurusahan nang ganito?”
Dinampot ni Mari Djata ang kaputol na kahoy at matiim na tumitig sa ina, “Inay, anong problema?”
“Manahimik ka, walang makapaparam ng pang-iinsultong aking tinamo.”
“Ano ba yaon?”
“Si Sassouma’y pinahiya ako dahil lamang sa dahon ng baobab. Sa edad mong iyan, ang kaniyang anak ay nakapipitas na ng dahong iyon para sa kaniyang ina.”
304
“Huminahon ka ina, kalimutan mo na iyon.”
“Hindi. Ito’y sobra na. Hindi maaari.”
“Mahusay, kung gayon, ako’y maglalakad sa araw na ito,” sabi ni Mari Djata. “Puntahan mo ang panday ni ama at utusang hulmahin ang pinakamabigat na bakal. Inay, dahon lamang ba ng baobab ang iyong kailangan o nais mong dalhin ko sa iyo ang buong puno?”
“Ah aking anak, upang tangayin ng hangin ang pang-aalipustang ito, ibig ko ng puno’t ugat sa aking paanan sa labas ng ating dampa.”
Nang oras na iyon ay naroroon si Balla Fasséké, humangos siya sa pinakamahusay na panday, si Farakourou, upang magpagawa ng tungkod na bakal.
Umupo si Sogolon sa harapan ng kanilang dampa. Siya’y tahimik na lumuluha habang sakbibi ng kalungkutan. Binalikan ni Mari Djata ang kaniyang pagkain na tila walang nangyari. Maya’t maya niyang sinusulyapan ang kaniyang ina na bumubulong, “Ibig ko ang buong puno, sa harap ng aking dampa, ang buong puno.”
Walang ano-ano, sumambulat ang isang malakas na tinig na humahalakhak mula sa likod ng kubo. Ito’y likha ng buktot na si Sassouma na nagsasalaysay sa kaniyang utusan tungkol sa panghihiyang ginawa kay Sogolon, sinasadya niyang madinig ito ng huli. Mabilis na pumasok si Sogolon sa kaniyang silid at tinakpan ang ulo ng kumot upang hindi masilayan ang pabayang anak na abalang-abala sa kaniyang pagkain kaysa sa ano pa mang bagay. Walang tigil sa pananangis si Sogolon. Nilapitan siya ng kaniyang anak na babae, Sogolon Djamarou, at tumabi sa kaniya, “Tahan na ina. Bakit ka umiiyak?”
Nasimot ni Mari Djata ang kaniyang pagkain at pilit na kinaladkad ang katawan, umupo sa malilim na dingding ng kubo sapagkat nakapapaso ang sinag ng araw. Kung ano ang nanunulay sa kaniyang kamalayan, tanging siya ang nakaaalam.
Ang laksang panday na nasa labas ng maharlikang pader ay okupado ng paggawa ng pana’t palaso, sibat, at kalasag na ginagamit ng mga mandirigma ng Niani. Nang dumating si Balla Fasséké at humiling ng tungkod na bakal, napabulalas si Farakourou, “Dumatal na ba ang dakilang araw?”
“Tumpak, ngayon ay isang namumukod na araw, isisiwalat ang hindi pa nasaksihan sa anomang pagkakataon.”
Ang puno ng mga panday ay anak ng matandang si Noufaïri, at kawangki ng ama niya ay isa ring manghuhula. Sa kaniyang pagawaan ay katakot-takot ang nakaimbak na bareta ng bakal na niyari ng kaniyang ama. Lahat ay nagtataka kung saan nakalaan ang mga bakal. Tinawag ni Farakourou ang anim na baguhang manggagawa at ipinabuhat ang mga bakal upang dalhin sa tahanan ni Sogolon.
Nang maibaba ang mga dambuhalang bakal, ang ingay na nilikha nito’y nakapangingilabot,pati si Sogolon ay nagulantang at napalundag. Pagkatapos ay nangusap si Balla Fasséké, anak ni Gnankouman Doua, “Naririto na ang dakilang araw, Mari Djata. Ika’y aking kinakausap, Maghan, anak ni Sogolon. Ang kristal ng Niger ay pumapawi ng mantsa ng katawan ngunit hindi kayang lipulin ang pang-uusig.
305
Tumindig ka, batang leon, umatungal, at ihayag sa palumpong na simula ngayon sila ay may panginoon.”
Sumaksi ang mga baguhang panday sa nagaganap, lumabas si Sogolon at pinanood si Mari Djata. Siya’y painod-inod na gumapang at lumapit sa mga baretang bakal. Sa tulong ng kaniyang tuhod at isang kamay siya’y lumuhod, samantalang ang isang kamay ay umaabot ng baretang bakal na walang kaabog-abog na itinindig. Humawak ang dalawang kamay sa mga bakal habang nakaluhod. Isang nakamamatay na katahimikan ang sumakbibi sa lahat. Mariing pumikit si Sogolon Djata, kinuyom ang mga kamao’t umigting ang kalamnan. Sa isang marahas na paghila, iwinasiwas ni Djata ang katawan at umangat ang kaniyang tuhod sa lupa. Pinagtuunan ng pansin ni Sogolon ang mga binti ng anak na nangangatal na tila kinukoryente. Pinagpapawisan nang malapot si Djata na umaagos mula sa kaniyang noo. Buong igting niyang itinuwid ang katawan gamit ang mga paa subalit biglang bumaluktot at nagbagong anyo ang bakal na hawak, ito’y naging pana!
Biglang umawit si Balla Fasséké ng “Himno ng Pana” sa madamdaming tinig:
“Kunin mo ang iyong pana,At tayo ay humayo.
Kunin mo ang iyong pana,Butihing gerero.”
Nang makita ni Sogolon ang anak na nakatayo, siya’y saglit na naumid, pagkatapos ay kara-karakang humimig ng papuri sa Diyos na naghimala sa anak:
“Anong rikit ng umaga?Araw ng labis na saya.
Allah, makapangyarihang Allah,Banal na manlilikha,
Yaring anak ay may halaga!”
Ang tinig ni Balla Fasséké ang namalita sa buong palasyo ng nagaganap, ang mga tao’y humahangos na nagtungo sa kanilang kinaroroonan at ang lahat ay namangha sa nasaksihang pagbabago sa anak ni Sogolon. Ang Inang Reyna ay napasugod din at nang makitang nakatayo si Mari Djata siya’y nangatog at pinanghinaan ng tuhod. Matapos mahabol ang hininga, inalis ni Djata ang bakal, ang kaniyang unang hakbang ay dambuhala. Napayukod at itinuro ni Balla Fasséké si Djata, siya’y napasigaw:
“Ang lahat ay tumabi,Tayo’y gumalaw.
Ang leon ay nabuhay,Antelope’y magkubli.”
Sa likuran ng Niani ay nakatanim ang munting puno ng baobab, doon namimitas ng dahon ang mga supling ng nayon para sa kanilang ina. Buong lakas na binunot at pinasan ni Djata ang puno. Inilagak niya ito sa harapan ng kanilang kubo, “Inay, naririto ang ilang dahon ng baobab para sa iyo. Simula ngayon, ito’y mananatili sa labas ng ating dampa at ang lahat ng kababaihan ng Niani ay tutungo rito upang mangalakal.”
306
Nakalakad si Mari Djata. Buhat nang araw na yaon, hindi na natahimik ang kalooban ng Inang Reyna. Ngunit sino nga ba ang makasasalungat sa tadhana? Wala, ang taong nasa impluwensiya ng kahibanga’y naniniwalang kaya niyang baguhin ang itinakda ng Panginoon. Subalit ito’y binabalangkas Niya sa paraang kailanman ay hindi malilirip ng kamalayan ng tao. Samakatuwid, lahat ng hakbang ni Sassouma laban sa anak ni Sogolon ay nawalan ng saysay. Hamakin ang mga nakalipas na panahon at tutulan ang panlilibak sa harap ng madla. Ngayon, ang anak ni Sogolon ay kasing palasak ng dating pang-aalimura sa kaniya. Hindi mabilang ang nagmamahal at nasisindak sa kaniyang angking lakas. Sa bayan ng Niani, walang ibang pinag-uusapan kundi si Djata; ang mga ina’y hinihikayat ang kanilang mga anak na lalaki na samahan si Djata sa pangangaso o makipaglaro sapagkat nais nilang makinabang ang mga inakay sa tinatamasang kabantugan ng anak ng babaing magsasaka. Ang pahayag ni Doua sa araw ng pagngangalan sa anak ni Sogolon ay nanariwa sa kalalakihan. Si Sogolon ay napapalibutan ngayon ng mataas na paggalang; sa mga umpukan madalas na inihahambing ang kayumian ni Sogolon sa kapalalua’t masamang hangarin ni Sassouma Barété sapagkat ang una’y isang huwarang asawa at ina kayat dininig ng Panginoon ang kaniyang panalangin, pinananaligang kung higit na lumalalim ang pagmamahal at paggalang sa kabiyak at ang pagsasakripisiyo para sa anak ay magiging magiting at matapang ang kanilang anak pagsapit ng tamang panahon. Ang bawat anak ay anak ng kaniyang ina, hinding-hindi makahihigit ang anak sa kaniyang ina. Hindi kataka-taka kung bakit si Dankaran Touma ay walang kabuhay-buhay, palibhasa’y ang kaniyang ina ay hindi man lamang nagpamalas nang kahit na katiting na pagpapahalaga sa kaniyang asawa, sa naparam na Haring Maghan Kon Fatta, hindi siya nagpakita ng pagpapakumbaba na isinasabuhay ng bawat asawang babae sa kanilang kaisang-dibdib. Ginunita ng mga tao ang mga tagpo nang siya’y nanibugho, nayamot at nagbitiw ng mga maaanghang na pananalitang ikinalat laban sa mga kapwa niya asawang babae at mga anak nito. Kayat seryosong napagtibay ng mga tao, “Sino ang nakakaalam ng misteryo ng Diyos. Ang ahas ay walang binti’t paa ngunit kasimbilis ng mga hayop na may apat na paa.”
Bata pa lamang si Sundiata ay naging mahusay ng mangangaso. Naging matalik niyang kaibigan si Manding Bory, ang anak ng kaniyang ama sa ikatlong asawa. Nang mabigo ang balak na pag-utas kay Djata nina Sassouma at Dankaran, ipinatapon nila ang mag-anak. Ang bayani sampu ng kadugo ay nakahanap ng kanlungan sa kaharian ng Mema.
Habang nagbibinata si Sundiata, ang maitim na budhing si Soumaoro Kanté, isang manggagaway na hari ng kanugnog na kaharian ay nang-aagaw at nananakop ng maraming bayan. Gayon pa man si Sundiata’y nakagawa ng paraan na makarating sa Sosso, ang kabisera ng lungsod ni Soumaoro upang makaharap ang halimaw na pinuno. Maraming digmaan ang pinangunahan at pinagtagumpayan ni Sundiata habang patungo sa Sosso. Siya’y naging popular na lider, maraming kawal ang sumapi sa kaniya.
Humayo si Sundiata at nagtayo ng kampo sa Dayala na nasa lambak ng Niger. Hinarangan niya ang daan ni Soumaoro patungo sa Timog. Sa panahong iyon, patuloy ang labanan sa pagitan ng dalawa bagaman wala ni isa man ang naghayag ng digmaan. Walang nagtataguyod ng isang digmaan nang hindi inilalahad ang ugat nito. Ang nagtutunggali ay nararapat na isa-isahin ang kanilang karaingan bago ihudyat ang simula ng digmaan. Kaparis ng isang salamangkero na kailangang huwag lusubin ang isang tao nang hindi siya inaanyayahang tanggapin ang tungkulin na gawin ang masamang gawain, dahil dito ang hari’y hindi dapat mandigma nang hindi ibinubuka ang bibig sa sanhi ng pagsasakatuparan nito.
307
Sumulong si Soumaoro hanggang sa Krina, malapit sa nayon ng Dayala na nasa Niger at nagpasyang sabihin ang kaniyang karapatan bago lumusong sa madugong labanan. Batid ni Soumaoro na si Sundiata ay kagaya niyang salamangkero kayat sa halip na magpadala ng sugo, ipinasaulo niya ang kaniyang saloobin sa isa sa alagang kuwago. Nang gabing iyon, dumapo ang ibon sa bubong ng kulandong ni Djata at nangusap. Ang ginoo nama’y nagsugo rin ng kuwago kay Soumaoro. Nagsagutan ang dalawang salamangkerong-hari:
“Hinto, binata. Ako ang Hari ng Mali. Kung hinahangad mo ang kapayapaan, bumalik ka sa iyong pinagmulan,” litanya ni Soumaoro.
“Ako’y nagbabalik Soumaoro upang muling yakapin ang aking kaharian. Kung hangad mo ang kapayapaan, ika’y magbayad-pinsala sa aking mga kapanalig at umuwi sa Sosso kung saan ika’y hari.”
“Ako ang Hari ng Mali sa pamamagitan ng puwersa ng aking kamao. Ang aking karapatan ay maluwat nang napatunayan ng aking pananakop.”
“Kung gayon, aagawin ko ang Mali sa iyo gamit ang puwersa ng aking kamao at tutugisin kita hanggang sa iyong kaharian.”
“Samakatuwid, kailangan mong mabatid na ako ang mabangis na nami sa batuan, walang sinomang makapagpapalayas sa akin sa Mali.”
“At kailangan mo ring mabatid, ako’y may katotong pitong panday na dudurog sa batuhan. Pagkatapos, nami, ika’y aking lalamunin.”
“Ako ang makamandag na kabute na nagdudulot ng mabangis na pagbuga.” “Para sa akin, ako ang mapanagpang na tandang; ang lason ay walang bisa sa akin.”
“Ika’y magtino, munting bata, baka pagliliyabin ko ang iyong mga paa, dahil ako ang pula’t mainit na baga.”
“Datapuwat ako, ako ang ulan na papawi sa baga: Ako ang malakas na agos na tatangay sa iyo.”
“Ako ang makapangyarihang sutlang-puno ng bulak, na matayog sa ibang puno.”
“At ako, ako ang nananakal na baging na gagapang sa tuktok ng higanteng kagubatan.”
“Husto na ang pangangatuwirang ito. Hindi mo mapapasakamay ang Mali.”
“Tandaan, walang silid para sa dalawang hari sa isang reyno Soumaoro; pahintulutan mo akong agawin ang iyong puwesto.”
“Magaling, sapagkat digmaan ang iyong ninasa, ika’y hindi ko uurungan subalit itimo mong siyam na hari ang aking pinugutan ng ulo at inadorno sa aking silid. Tunay na kaawa-awa, ang iyong ulo’y matatabi sa kapwa mo pangahas.”
308
“Ihanda mo ang iyong sarili Soumaoro, ang delubyo’y mananalasa, sasalpok at bubura sa iyo sa lupa.”
Sa ibang banda, ang griot ni Djatang si Ball Fasséké at Nana Triban, kapatid niyang babae sa ama na nadakip at nakulong sa karsel sa palasyo ni Soumaoro ay nakatakas. Sumali sila sa pakikipagdigma ni Sundiata sa gabi ng mismong labanan sa Krina. Si Fakoli Korona, pamangkin ni Soumaoro ay dumating din sa kampo. Dahil sa dinukot ni Soumaoro ang kabiyak niya, sumumpa siyang maghihiganti. Ipinangako nina Nana Triban at Fakoli ang katapatan kay Sundiata. Inilantad ni Nana Triban ang lihim ni Soumaoro, inilahad niya kung paano matitiyak ni Sundiata na magagapi niya ang kalaban sa pamamagitan ng pagdampi sa balat niya ng tari ng tandang. Pagsapit ng bukang-liwayway bumuo ng plano sina Sundiata at Manding Bory upang mahubaran ng kapangyarihan si Soumaoro.
“Kapatid, naihanda mo na ba ang iyong pana?” tanong ni Manding Bory.
“Oo, iyong masdan,” ang sagot ni Sundiata.
Inalis niya ang mahiwagang palaso sa pagkakasabit sa dingding. Ito’y tila hindi bakal, waring kahoy, at ang dulo’y ang matalim na tari ng puting tandang na makatatanggal ng tana ni Soumaoro, isang lihim na nailabas ni Nana Triban sa Sosso.
“Kapatid, sa oras na ito’y pihadong batid na ni Soumaoro na ako’y nakatakas. Pilitin mong makalapit sa kaniya sapagkat asahan mong siya’y iiwas sa iyo,” ang paalala ni Nana Triban.
Nabahala si Djata sa mga binitiwang pahayag ni Nana Triban subalit kinalamay ni Balla Fasséké ang kaniyang kalooban sa pagsasabi sa kaniyang panaginip ay kaniyang malulupig ang mortal na kaaway.
Sa kabilang ibayo’y mahinhing sumikat ang araw at nagsabog ng liwanag sa kapaligiran. Ang pangkat ni Sundiata’y pumuwesto mula sa gilid ng ilog hanggang sa kabilang ibayo, ngunit bulto ang bitbit na hukbo ni Soumaoro kayat ang ibang sofas na naiwan sa Krina ay umakyat sa burol upang panoorin ang digmaan. Dahil sa malaking koronang suot ni Soumaoro, agad siyang nakita’t natukoy mula sa kalayuan. Ang kaniyang sandataan ay hindi mahulugang karayom, pinuno ang magkabilang ibayo ng burol.
Hindi ikinalat ni Sundiata ang lahat ng kaniyang kawal. Ang mga namamana ng Wagadou at Djallonkés ay pumuwesto sa hulihan at handang magpaulan ng palaso sa bahaging kaliwa ng burol kapag tumagal ang digmaan. Sina Fakoli Korona at Kamandjan ay kahilera ni Sundiata at nangunguna sa bungad sampu ng kaniyang kabalyeriya.
Sa kaniyang makapangyarihang tinig, sumigaw si Sundiata “An gwewa!” Ang kautusan ay umalingawngaw sa bawat tribo at nagsimulang sumulong ang bataliyon. Si Soumaoro’y nakatindig sa gawing kanan kasama ang kaniyang kabalyeriya.
Mabilis na sumalakay sina Sundiata ngunit sila’y napigilan ng mga kabalyero ng Diaghan at ang pagsasagupaan ay nagsimula nang kumalat. Si Tabon Wana at ang mga mamamana ng Wagadou ay sumulong sa direksiyon ng burol at matuling lumaganap ang digmaan habang ang araw ay hindi natitinag sa pamamayagpag sa
309
himpapawid. Ang mga kabayo ng Mema ay lubhang maliksi at tumakbong nakataas ang unahang paa na sumikwat sa mga kabalyero ng Diaghan. Nagpagulong-gulong, at tinapakan ng mga kabayo. Nagbigay ng puwang ang pagbagsak at pag-atras ng mga kalalakihan ng Diaghan. Ang pusod ng kalaban ay nabuwag.
Sa puntong iyon, biglang kinabig ni Manding Bory si Sundiata at ibinalitang si Soumaoro’y palusob kasama ang mga itinagong kawal kay Fakoli at sa mga panday nito upang lantarang parusahan ang nagtaksil na pamangkin. Pagkat nalipol ang malaking bilang ng mga sofas ni Soumaoro, ang mga kasamahan ni Fakoli ay unti-unting nagkawatak-watak. Ang digmaa’y hindi pa naipapanalo.
Nagliliyab ang mga mata ni Sundiata sa poot. Tinipon niya ang kabalyeriya sa kaliwang dako ng burol kung saan magiting na iniinda ni Fakoli ang panlulupig ng tiyo. Kaalinsabay nito, ang lahat ng maraanan ni Sundiata’y namamalita na nagagalak si Kamatayan at ang kaniyang panandaliang pagtigil ay nagpapanumbalik ng pagtitiwala ng kaniyang kawal bagaman hindi nauubos ang mga sofas ni Soumaoro. Hinanap ni Djata ang salamangkerong-hari. Nasulyapan niya ito sa gitna ng labanan. Sinunggaban ni Sundiata ang bawat Sossong sofas, kaliwa’t kanan ang ginawang pagbalya, nagkakandahirap na tumatabi ang mga ito kung kayat madali siyang nakalapit kay Soumaoro. Nang mapansin ng huli ang ikinikilos ni Djata, siya’y dahan-dahang bumuwelta subalit siya’y nasundan ng tingin ng matapang na bayani.
Huminto si Sundiata at hinutok ang kaniyang pana. Lumipad ang palaso at dumaplis sa balikat ni Soumaoro. Nang tumama ang tari ng tandang, naramdaman niyang ito’y hindi lamang munting gasgas kayat kagyat naglaho ang kaniyang kapangyarihan. Nagtagpo ang mata nila ni Sundiata. Siya’y nangatal na tila dinapuan ng matinding lagnat, napatingala ang nauupos na si Soumaoro sa langit. Isang malaking ibon ang paikot-ikot na lumilipad at kaniyang napagtanto. Ito ay ang ibon ng kasawian.
“Ang ibon ng Krina,” ang kaniyang naungol.
Ang Hari ng Sosso’y sumigaw nang ubod lakas. Napalingon ang kaniyang kabayo at siya’y tumalilis. Nakita ng mga Sosso ang kanilang hari, siya’y kanilang pinarisan, lumiko ang mga Sossong sofas at mabilis ding tumakas. Ang kamatayan ay mamamasdan sa paligid, nagkalat ang mga duguan at naghihingalo. Sino ang makapagsasabi kung ilang Sosso ang nasawi sa Krina? Ang pagtakas ay naisakatuparan at hinabol ni Sundiata si Soumaoro.
Hindi nagtagumpay sina Sundiata’t Fakoli na tugisin si Soumaoro datapuwat napasakamay nila si Sosso Balla, ang anak ng haring umalpas patungo sa yungib at naglahong parang bula. Pumunta si Sundiata sa kalapit na nayon, Koulikoro, dito niya hinintay ang kanilang hukbo.
Ang panalo sa Krina’y nakasisilaw. Ang mga Sossong sofas ay umuwi’t nagtago, ang Imperyong Sosso ay natalo. Lahat ng mga hari sa kapuluan ay nagpasailalim sa kapangyarihan ni Sundiata. Ang Hari ng Guidimakhan ay nagpadala ng mamamahaling muwebles kay Sundiata at ipinagkasundo ang kaniyang anak na babae sa nagwaging binata. Natipon ang mga sugo sa Koulikoro subalit nang nakumpleto ang hukbo ni Sundiata sila’y nagmartsa sa direksiyon ng Sosso na lungsod ni Soumaoro. Itong Sosso ay lungsod ng mga dalubhasang panday sa paghawak ng sibat.
310
Sa pagkawala nina Soumaoro at Sosso Balla, si Noumounkeba, ang puno ng tribo ang tumayong lider upang depensahan ang lungsod. Daglian niyang tinipon ang lahat maging ang mga kalapit na kabukiran upang makapaghanda. Ang Sosso ay maringal na lungsod. Ang makaikatlong tulis ng tore nito’y halos umabot sa langit. Ang lungsod ay binubuo ng walungpu’t walong muog at ang palasyo ni Soumaoro’y maaaninag sa itaas ng lungsod tulad ng isang malaking tore. Ang Sosso ay mayroon lamang isang pasukan; gahiganteng gawa sa bakal na ginawa ng mga anak ng apoy. Umasa si Noumounkeba na magapi si Sundiata sa labas ng Sosso sapagkat ang kanilang pagkain ay husto lamang para sa isang taon.
Papalubog na ang araw nang marating nina Sundiata ang Sosso. Sa tuktok ng burol, minalas nina Sundiata at ng kaniyang heneral ang kinatatakutang lungsod ng mapandigmang hari. Ang hukbo niya’y nagkampo sa kapatagan na kabilang ibayo ng malaking tarangkahan ng Sosso. Napagpasiyahan ni Sundiata na sakupin ang bayan sa loob nang maghapon. Binusog niya nang labis ang mga sofas na katoto habang walang humpay ang pagtambol ng mga tam-tam upang ipaalala’t pukawin ang pagtatagumpay sa Krina.
Sa pamimitik ng araw, ang tore’y nagkulay itim sa pagkakahanay ng mga sofas. Ang iba ay nakaposisyon sa mga muog, sila ang mga mamamana, ang mga Mandingo na bihasa sa sining ng pagkubkob ng bayan. Sa harap ni Sundiata nakapuwesto naman ang mga sofas ng Mali. Samantalang ang mga may bitbit ng hagdan ay nasa ikalawang linya na nakakubli sa mga kalasag ng mga maninibat. Ang pinakapunong katawan ng hukbo ang siyang aatake sa pasukan ng lungsod. Nang handa na ang lahat, inihudyat ni Sundiata ang paglusob. Ang mga tambol at tambuli’y sabay-sabay na pinatunog, katulad ng kati unti-unting umusad ang mga Mandingong nasa harapan na ginigiya ng mga makapangyarihang sigaw. Nakatakip ang mga kalasag sa ulo, marahan silang sumulong sa paanan ng pader, at nagsimulang maghulog ng malalaking bato ang mga Sosso sa mga kaaway. Gumanti ang mga Wagadou na nasa dulong hanay, sila’y nagbuhos ng sunod-sunod na palaso. Si Sundiata ay may itinatagong kawal na pinakamagaling, sila ang mga mamamana ng Hari ng Bobos na kaagad na ipinadala bago pa man naganap ang sa Krina, ang pinakadalubhasa sa pamamaraan. Pinaulanan ng nagniningas na mga palaso ang kuta ng mga Sosso. Nagliyab ang mga kabayanan. Naitayo ng mga Mandingo ang mga hagdan at umakyat sa tuktok ng pader. Sinaklot ng sindak ang mga Sosso nang makitang nasusunog ang kanilang bayan, sila’y natigilan. Bumagsak ang bakal na pasukan sa palad ng mga panday ni Fakoli sapagkat sila ang maestro nito. Napasok nila ang lungsod, ang hiyawan ng mga bata’t kababaihan ay nagbunsod ng pagkalito sa mga Sosso kayat nabuksan ang pasukan, ang pangunahing pangkat ng hukbo ni Sundiata ay tuluyang nakapasok. Pagkatapos ay nagsimula ang nakahihindik na patayan. Ang kababaihan at kabataan na nasa kalagitnaan ng pagtakas ay nagsumamo. Napadpad sina Sundiata at ang kaniyang kabalyeriya sa harap ng kamangha-manghang palasyo ni Soumaoro. Kahit natitiyak ni Noumounkeba na siya ay talunan, pangahas na itinaas niya ang espada at akmang uundayan si Sundiata, ngunit siya’y nalansi ng huli, nadakma’t malupit na pinihit ang kaniyang bisig, marahas na inginudngod sa sahig hanggang mailaglag niya ang espada. Hindi pinatay ni Sundiata si Noumounkeba bagkus ay inilagak sa kamay ni Manding Bory.
Sa wakas, nasa pagpapala na ni Djata ang reyno ni Soumaoro.Habang saanmang dako ng Sosso’y mauulinig ang pagbabangayan ng magkakanayon.
311
Pinangunahan ni Balla Fasséké kasunod ni Sundiata ang pagpasok sa tore ni Soumaoro. Alam ng griot ang pasikot-sikot at kasulok-sulukan ng palasyo mula sa kaniyang alaala nang siya’y mabihag, itinuro niya kay Djata ang maharlikang silid-tulugan.
Nang buksan ni Balla Fasséké ang pinto ng silid, natuklasan nilang naiba ang anyo nito buhat nang matamaan ng mortal na palaso ang nagmamay-ari ng silid na nawalan ng kapangyarihan. Ang ahas sa babasaging pitsel ay naghihingalo, ang mga kuwagong nasa dapuan ay kalunos-lunos na pumapagaspas padausdos sa sahig. Lahat ay nag-aagaw-buhay sa adobe ng salamangkero, lahat ng nakakabit sa kapangyarihan ni Soumaoro. Sinamsam ni Sundiata ang mga anting-anting ni Soumaoro at marahas na tinipon ang lahat ng asawa’t mga prinsesa ng kaharian. Itinali ang mga bilanggo’t sama-samang pinastol. At ayon sa kagustuhan ni Sundiata, napasakaniya ang Sosso nang araw na iyon. Nang makalabas ang lahat, inatas ni Djata ang ganap na paggunaw sa Sosso. Sinunog ang mga kabahayan, walang itinira at ginamit ang mga preso sa pagtibag ng mga pader. Samakatuwid, ang balak ni Sundiatang wasakin ang pundasyon ng Sosso ay maningning na naisagawa.
Tama, ang Sosso ay naging alikabok at humalo sa lupa, ang matayog na lungsod ni Soumaoro na dating niyuyukuran ng mga hari. Ito ay naging nangungulilang parang, ang Sosso ay tahanan ngayon ng mga naliligaw na hayop.
Gumulong ang panahon, patuloy ang pagbagtas ng buwan sa kalangitan. Sa kasalukuyan, ang Sosso ay isa na lamang balintataw sa panaginip ng mga griot. Ang mga hayna ay nananaghoy sa pook sa kailaliman ng gabi, ang mga usa’t liyebre naman ay naging silong ito sa paghahanap ng pagkain, nasaan na ang haring nakadamit ng roba na gawa sa balat ng tao?
Tanging si Sundiata, anak ng magsasaka, ang naghandog ng kapanglawan sa pook. Matapos lamunin ng lupa ang lungsod ni Soumaoro, ang mundo’y walang ibang kinilalang panginoon kundi si… Sundiata. GAWAIN 4: Paglinang ng TalasalitaanIhanay sa dalawang pangkat ang mga salitang magkakaugnay at tukuyin ang lohika ng isinagawang pagpapangkat. Gamitin ang grapikong representasiyon at gawin ito sa sagutang papel.
salamangkeromangangaso
pandaymahiwaga
anting-antingkawal
manghuhulakapangyarihan
mamamanamananalaysay
PANGKAT 1
LOHIKA NG PAGPAPANGKAT:
PANGKAT 2
LOHIKA NG PAGPAPANGKAT:
312
GAWAIN 5: Mabisang TugonSagutin ang mga gabay na tanong sa isang sagutang papel.
1. Ano-ano ang katangian ni Sundiata na kahanga-hanga?2. Mayroon bang suliranin o mga suliraning nangibabaw sa epiko? Isa-isahin ang
mga ito.3. May kaugnayan ba ito sa nagaganap sa kasalukuyan? Pangatuwiranan ang
sagot.4. Sa iyong tingin, si Sundiata ba ay tunay na bayani ng kasaysayan ng Africa?
Bakit?5. Pumili ng bahaging naibigan sa akdang binasa. Ipaliwanag ito.6. Kaninong tauhan sa epiko maihahambing ang sarili? Ipaliwanag ang sagot.7. Tama ba ang ginawa ni Sundiata sa lungsod ng Sosso? Bakit?8. Sa iyong tingin, bakit mahalagang magplano upang matiyak ang pagtatagumpay
sa hinaharap?
GAWAIN 6: Mahalagang PerspektiboA. Ibigay ang hinihingi sa grapikong representasyon. Sagutin ito sa sagutang papel.
Isa-isahin ang mga pahayag sa akda na may kaugnayan sa sumusunod:
Lugar Kondisyon ng Panahon Kasaysayan ng Akda
Kahalagahang Binigyang-Diin sa Akda
Pansarili Panlipunan Pandaigdig
B. Pumili ng kapareha. Gawin ang gawain sa sagutang papel. Gamitin ang Analyzing Perspective Organizer.
Tanong: Masasabi mo bang ang pangunahing-tauhan ng epikong tinalakay ay isang bayani ng kasaysayan ng Africa?
Sariling Perspektibo:
Dahilan:
Pespektibo ng Iba:
Dahilan:Kongklusyon:
313
GAWAIN 7: Ipost ang PunaSa nilikhang grupo ng guro sa Facebook site, isulat ang puna sa napanood na teaser o trailer na may kaugnayan sa akdang binasa.
Sa ilang pahayag ng epikong pinag-aralan ay gumamit ng mga ekspresiyon upang maipahayag ang layon o damdamin ng nagsasalita. Ang susunod na tekstong susuriin ay naglalaman din ng mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng layon o damdamin nang mapagtanto mo na nakatutulong ang mga ito sa pakikipagtalastasan. Basahin at unawain ang daloy ng pagtatalo.
Dakilang Bayani: Rizal o Bonifacio?ni Maricel T. Nucup
Ang argumentong ito ay naging pangkaraniwan na. Ito’y matagal nang isyu na paulit-ulit nang tinitimbang: sino nga ba ang dakilang bayani ng Pilipinas si Jose Rizal o Andres Bonifacio? Pareho silang may prinsipyo at hangarin- ang ipaglaban ang karapatan ng mga Pilipino at kamtin ang kalayaan ng Inang- bayan. Kanino ka papanig?
Maka-Bonifacio: Kung ako ikaw kaibigan, papanigan ko si Bonifacio sapagkat lumaban siya at nagbuwis ng dugo. Kung babasahin natin ang kuwento ng “Sigaw ng Pugad Lawin,” makikita mo ang kaniyang katapangan, handa talaga siyang ibuwis ang buhay alang-alang sa bayan.
Maka-Rizal: Subalit kaibigan tila ika’y nagkakamali. Hindi tamang sabihin na tapang lamang ang puhunan sa pagiging bayani. Si Rizal ay gumamit ng tapang at katalinuhan. Ito ang naghuhumiyaw sa kaniyang mga hindi mabilang na akdang isinulat. Kailangan ko pa bang isa-isahin ang kaniyang obra? Kaya, higit na mabuting sang-ayunan mo na ang aking paniniwala.
Maka-Bonifacio: Maghinay-hinay ka, ika’y mapapahamak sa matalim mong pananalita. Si Rizal ay puro salita lamang at kulang sa gawa. Inaanyayahan kitang mataman akong pakinggan. Si Bonifacio ay sumulat din naman ng mga akdang pumukaw sa puso ng kapwa katulad ng “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa.” Kayat masasabi kong nagtataglay siya ng talino sa kabila ng kakulangan ng pormal na edukasyon. Mas karapat-dapat tanghaling bayani si Bonifacio dahil sa maalab siyang napanday ng karalitaan.
Maka-Rizal: Huwag kang masyadong magtiwala, baka ika’y mahulog sa balong malalim. Bagaman si Dr. Jose Rizal ay lumaki sa karangyaan, puspos pa rin ang kaniyang buhay ng mga makabuluhang karanasan. Nasaksihan niya sa iba’t ibang panig ng mundo ang bunga ng karahasan kayat ayaw niyang maganap din ito sa sariling bayan at pinili niyang daanin sa mahinahong paraan ang pagharap sa suliranin ng bayan. Ito ang itaga mo sa bato, kailanman hindi siya mapapalitan bilang dakilang bayani.
Ipinunto ng isang panig ang paglabang walang dugo at ang kabila’y paglabang madugo, gayundin ang epekto ng pagiging maralita at may-kaya sa paghubog ng pagkatao ng isang bayani. Kayo na ang humusga kung sino ang tunay na bayani sa isip, sa salita, at gawa: Si Rizal ba o si Bonifacio?
314
Sagutin mo ang kasunod na gawain upang mapatunayan na nauunawaan mo ang pagtatalo.
GAWAIN 8: Pinagdugtong na KaalamanSa sagutang papel, kompletuhin ang Making The Connection Organizer.
Anong uri ng teksto ang binasa?
Ipinahahayag ng teksto ang tungkol
sa…
Ipinaalala ng teksto na…(Kaugnayan sa Epikong
Binasa)
Pagsasanib ng Gramatika at Retorika Sa pag-aaral ng kaalamang nakapaloob sa bahaging ito ng Modyul, masasagot mo ang tanong na nakatutulong ba ang paggamit ng mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng iba’t ibang damdamin o layon ng pakikipagtalastasan?
Alam mo ba na…iba’t ibang ekspresiyon ang maaaring gamitin sa pagpapahayag ng layon o damdamin?
1. Ginagamit ang mga initiman sa kasunod na mga pangungusap sa pagpapayo at/o pagmumungkahi.• Kung ako ikaw, mas pipiliin ko ang magpahinga muna.• Ano kaya kung pumanig ka na sa amin?• Mas makatutulong sa iyo ang masusing pag-aaral.• Siguro makabubuting ibahin mo ang iyong panimula.• Higit na mabuting ito ang unahin mo.• Inaakala kong mas makabubuti kung hindi susunugin ang mga hindi
natutunaw na basura.2. Ang mga initiman sa sumusunod na pangungusap ay ginagamit sa pag-
aanyaya o pag-iimbita/ panghihikayat.• Halika, tingnan mo ito’t napakarikit.• Gusto mong sumang-ayon sa aking pinaniniwalaan?• Puwede ka ba bukas sa ating pagpaplano?• Inaanyayahan kitang pakatimbangin ang mga bagay-bagay.
3. Ang mga salita/pariralang initiman sa kasunod na mga pangungusap ay ginagamit sa pagbababala na maaaring may kasamang pananakot (mahalaga ang intonasyon sa pahayag) at/o pag-aalala (may kasamang inilalarawang sitwasyon).
Babalang may kasamang pananakot• Huwag kang sinungaling; kung hindi lagot ka sa akin!• Kung hindi ka titigil, pupulutin ka sa kangkungan!
Babalang may kasamang pag-aalala• Hinay-hinay sa inyong pagsasalita, mag-ingat kayo.• Mapanganib iyan, kaya tingnan ang tinatahak.
315
Pagsasanay 1: Piliin sa teksto at epikong tinalakay ang mga pangungusap na ginamitan ng iba’t ibang ekspresiyon at ilagay ito sa wastong kahon batay sa layon o damdaming inihahahayag. Gamitin ang pormat sa ibaba at gawin sa sagutang papel.
Pag-aanyaya o Pag-iimbita Paghihikayat
Pagbababala(Pananakot/ Pag-aalala)
Panunumpa at/o
Pangangako
Pagpapayo at/o Pag-
mumungkahi
Pagsang-ayon at
Pagsalungat
4. Ginagamit ang mga initiman sa sumusunod na pangungusap sa panunumpa at/o pangangako.
• Pangako, hindi kita iiwan.• Sumpa man, ang iyong paniniwala ay isang malaking pagkakamali.• Itaga mo sa bato, ang aking winika ang katotohanan.• Hindi ako nagsisinungaling, tamaan man ako ng kidlat.
5. Ginagamit ang mga initiman sa sumusunod na pangungusap sa pagsang-ayon at pagsalungat .
• Tama, mahusay ang mga patakarang kaniyang ipinatupad.• Ganyan din ang aking palagay, iyan ang solusyon sa suliraning
ating kinaharap.• Mali ang iyong ipinagdidiinang panukala.• Walang pakinabang na maidudulot iyan.• Ikinalulungkot ko ngunit di iyan magbubunga ng positibo.
Ang mga ekpresiyong ginagamit sa pagpapahayag ng layon o damdamin ay maaaring pangkatin sa sumusunod:
Salita/Parirala Matatalinghagang Pananalita Pang-ugnay Patanong/
Tanongkung ako ikaw
pangakosumpa man
pangakolagot ka
ganyan ang aking palagayinaanyayahan
mag-ingat kayotingnan ang tinatahak
lagot ka
itaga mo sa batotamaan man ako
ng kidlatpupulutin sa kangkungan
maswalamalitamasigurohigit/nangunit
Ano kaya?Puwede ka
ba?
316
Pagsasanay 2: Sa sagutang papel, ilahad ang iyong matuwid sa sumusunod na isyu. Gamitan ito ng mga ekspresiyong nagpapahayag ng layon o damdamin ayon sa hinihingi dito.
1. Isyu: Kabutihan o Kasamaan ang tunay na kampeon?Layon: Pang-aanyaya/Pag-iimbita/PanghihikayatMatuwid: ____________________________________
2. Isyu: Kailangan muna bang mamatay bago kilalaning bayani?Layon: Pagsalungat/Pagsang-ayonMatuwid: ____________________________________
3. Isyu: Susi sa pagtatagumpay: Katalinuhan at Kalakasan?Layon: Pagpapayo/PagmumungkahiMatuwid: ____________________________________
4. Isyu: Sino sa ina o ama ang malaki ang ambag sa pagkatao ng anak?Layon: Pagbababala (Pananakot/Pag-aalala)Matuwid: ____________________________________
5. Isyu: Nasa palad ba ng tao ang kaniyang pag-unlad?Layon: Panunumpa/PangangakoMatuwid: ____________________________________
Pagsasanay 3: Pumili ng kapareha at sumulat ng diyalogong nagtatalo/nagdedebate na nilangkapan ng mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng layon o damdamin upang mabuo ang komik istrip na hindi bababa sa dalawang frame.
317
Naisagawa mo na ang yugto ng pagkatuto, tumungo ka ngayon sa kasunod na bahagi upang mapagtibay ang natutuhan.
Pagnilayan at Unawain
Sa bahaging ito, mahusay mong ilahad ang paglalahat sa mahahalagang konseptong natutuhan. Balikan at sagutin ang mga pokus na tanong. Gamitin ang E-chart sa pagsagot at ilagay sa sagutang papel.
Magaling! Subalit hindi pa rito natatapos ang pagsubok sa mga kasanayang iyong natutuhan, narito pa ang isang pagsubok.
Ilipat
Ilapat lahat ng kasanayang natutuhan sa makabuluhang performance na nasa kahon tungkol sa pangunahing-tauhan ng epiko ng Africa na hinalaw sa bayani ng kanilang kasaysayan at sa mga ekspresiyon sa pagpapahayag ng layon o damdamin. Kung mayroon ka pang mga alinlangan tungkol sa aralin, mainam na magtanong ka sa iyong guro o balikan mo ang mga naunang gawain sa pagkatuto. Bago mo isagawa ang performance, pagbulayan mo muna ang mga impormasyong nasa kahon.
Alam mo ba na…ang pagtatalo ( Arrogante, 2000 ) ay isang sining ng gantihang katuwiran o matuwid ng dalawa o higit pang magkasalungat na panig tungkol sa isang kontrobersiyal na paksa? Isinasagawa ito pamamagitan ng pagpapahayag ng mga katuwiran at naaayon sa itinatakdang alituntunin at pamantayan. Ang gawaing ito ay nakasalalay sa masining at maingat na pagbibitiw ng mga salita, gayundin kung pasulat. Mayroon itong dalawang uri, ang pormal na pagtatalo na kung saan ang paksa sa uring ito ay masining na pinag-uusapan at masusing pinagtatalunan. Ito ay may takdang panahon, araw, at oras kung kailan gaganapin. Kailangan dito ang paghahanda. Mayroon itong tatlong hakbang: (1)Pangangalap ng datos; (2) Paggawa ng dagli o balangkas (3) Pagpapatunay ng katuwiran. Sa pagtutuligsa naman ay tukuyin ang sumusunod: (1) maling katuwiran, (2) mga pahayag na walang batayan, (3) kahinaan ng katibayan, at (4) mga pahayag na labas sa buod ng napagkasunduan. May tatlong uri ng pormal na pagtatalo- ang Debateng Oxford, Debateng Oregon at Debateng Oxford-Oregon. Samantalang ang di-pormal na pagtatalo ay hindi maayos na pagpapalitang-kuro at palagay matapos ihayag ng tagapangulo ang paksang pagtatalunan.
Mahahalagang Konsepto sa Panitikan
Patunay
Patunay Mahahalagang Konsepto sa Gramatika at Retorika
318
Narito ang pagganap/performance na iyong isasakatuparan at kasunod ang pamantayan kung paano ito tatayahin.
Pamantayan BahagdanPaglalatag at Pag-aanalisa ng Katibayan 40%
Pangangatuwiran at Panunuligsa 40%
Pagpapahayag 20%
Kabuuan 100%
Binabati kita! Ang pagpupunyagi upang matuto ay labis na kahanga-hanga. Tuklasin mo naman ngayon ang susunod na aralin ng modyul.
Nalalapit na ang pambansang halalan at isang programa sa telebisyon ang nag-anyaya ng mga political analyst upang maging kalahok sa masinsinang pagtatalo tungkol sa karapat-dapat iluklok na pangulo sa pagitan nina Gilgamesh at Sundiata. Sila’y ipinangkat batay sa kandidatong kanilang napipisil. Ito’y pihadong tututukan ng sambayanan kayat marapat na ipakita ang kagalingang nakabatay sa mahusay na paglalatag at pag-aanalisa ng katibayan, pangangatuwiran at pagtuligsa at talas ng isip sa pagpapahayag.
319
Ang Nigeria ay isa sa mga bansa sa Africa na may malaking ambag sa panitikan. Sa kasalukuyan, maraming akdang pampanitikang mula sa Nigeria ang nasusulat sa Ingles dahil na rin sa impluwensiya ng mga bansa sa Kanluran.
Ang panitikan ng Nigeria ay sadyang nakapagpataas ng kamalayan ng mamamayan ng bansa pagdating sa isyu ng uri ng pamumuhay, kultura, tradisyon, at suliranin sa politika. Gayundin ang tungkol sa kasarian at kalagayan ng kababaihan sa lipunan. Mga akdang pampanitikan din ang nakatulong upang maiangat ang kanilang kalagayan tungo sa pagkakaroon ng makabagong talakay sa mga akda na aagapay sa makabagong uri ng pamumuhay ng mga taga-Nigeria. Sinasabing ang kakaunting mga akda na nasusulat sa ilang diyalekto ng Nigeria ay mas tumatalakay sa kung ano ang nakaraan, lumipas, o naglaho na.
Kabilang ang nobela sa mga genre na nalinang ng Nigeria. Gayunpaman, ang tuon ng kanilang panitikan ay sa mga prosa, tulad ng drama at tula kung saan sadyang kinilala at nagbigay sa Africa ng pagkakakilanlan pagdating sa panitikan.
Sa nobela ni Chinua Achinebe na pinamagatang Things Fall Apart, ipinakita sa atin ang kumplikadong mga batas at gawi ng angkang pinagmulan ni Okonkwo, sa pagpapanatili ng maayos na ugnayan. Halimbawa nito ay ang pagsasalo o pag-aalok ng lambanog at kola nuts na binabanggit sa kabuuan ng nobela ang isang paraan ng mga Igbo ng mapayapang pakikiharap sa sino mang tatanggaping bisita sa tahanan o sino mang taong pakikiharapan. Ang gayong gawi ay pagpapakita ng maayos na paraan ng pagtanggap o pagtanggi sa kung ano man ang pakay o layon ng paghaharap. Isang paraan ng pakikipagkapwa-tao ng mapayapa para sa mga Igbo ang nasabing gawi. Kapag nakapanghiram ng pera at sisingilin na, mahusay namang hinaharap ng mga Igbo ang nasabing maniningil. Bumabanggit sila ng mga sawikain na angkop sa nais nilang ipabatid na mensahe. Tulad na lamang halimbawa kapag hindi sila makababayad agad, sasambitin ang mga kasabihang maaaring makapagpabago ng isip ng maniningil upang ipagpaliban muna ang paniningil. Malinaw na sinasabi ng mga kultura at nakagisnang tradisyon ng mga Igbo ang kanilang pagiging payapa sa pagharap ng ganitong suliranin.
Aralin 3.7
Panimula
A. Panitikan: Paglisan (Buod) Nobela mula sa Nigeria ni Chinua Achebe Isinalin sa Filipino ni Julieta U. Rivera
B. Gramatika at Retorika: Pang-ugnay na Gamit sa Pagpapaliwanag
C. Uri ng Teksto : Naglalahad
320
Paulit-ulit na binabanggit ni Chinua Achebe ang kapayapaan ng mga Igbo bagama’t sila sa maraming pagkakataon ay may komplikadong tradisyon at nakagisnang mga gawi. Ginawa ni Achebe ito sa nobela upang maipabatid na hindi barbaro ang mga Africano tulad ng pagkakakilala sa kanila ng mga Europeo.
Ang Aralin 3.7 ay naglalaman ng buod ng nobelang “Paglisan” mula sa Nigeria na isinulat ni Chinua Achebe at isinalin sa Filipino ni Julieta U. Rivera. Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang magpapamalas ng pag-unawa at pagpapahalaga sa mga akdang pampanitikan ng Africa sa tulong ng mga pang-ugnay na ginagamit sa pagpapaliwanag at mabisang pagsusuri sa halaw ng isang nobela. Inaasahan din na makapagtatanghal ka ng isang puppet show na nagpapakita ng mga kulturang nananatili pa sa inyong lugar.
Tuklasin
GAWAIN 1: Scrambled Letter, Gawing BetterAyusin ang mga letra sa bawat bilang upang makilala ang sinisimbolo ng mga bagay na tanyag sa bansang Africa. Ang unang letra ay ibinigay na. Isulat ang sagot sa sagutang papel.
1. 4. KMOUINAKYSNO EPSRIUTI
2. 5.
P G A L L I I W N G A A T A R D I S O Y N
3.
I N G N N- BYANA
Yugto ng Pagkatuto
321
GAWAIN 2: Kahulugan ng Salita, Ilantad Na!Magbigay ng kahulugan sa salitang nakasulat. Isulat sa iyong sagutang papel ang sagot.
GAWAIN 3: Pang-angkop, Iangkop Lagyan ng wastong pang-angkop ang bawat patlang.
Masaya __ nag-aagahan ang pamilya __ Rivera isang malamig __ umaga. Nagluto ng ginisa __ kangkong ang kanila __ kasambahay. Nilagyan ito ng kaunti __ toyo upang magsilbing pampalasa sa ulam. Naging tampok ng kanila __ kuwentuhan ang nagdaan __ gabi. Sari-sari __ katatawanan ang naganap bago sila natulog. Nagbiruan. nagtawanan at nauwi sa seryosohan ang usapan. Dahil sa nakalilibang na gabi, kinain ng pusa ang tira __ ulam sa mesa. Dapat sana ito ay kanila __ umagahan pa. Kaya naman nauwi sa ginisa __ kangkong ang kanila __ umagahan. Sa kabila nito, batid nila ang sustansiya __ dulot ng ginisa __ kangkong.
GAWAIN 4: Hula-ooppss!Hulaan ang tinutukoy ng saknong sa ibaba.
Gamit sa teatro at telebisyonartistiko at produktibong solusyon
sa komersyo’y mainam na produksyonsa kalusugan bawas alta presyonsa mga bata ay isang atraksyonkarilyo ito noong unang panahon
ano ito sa ating panahon?Sagot:__________
Katapangan
322
Linangin
Basahin at unawaing mabuti ang bahagi ng nobelang mula sa Nigeria. Kasunod ang ilang salita na tutulong sa iyo upang lubos mong maunawaan ang akda upang sa gayo’y maipamalas mo ang iyong pagpapahalaga at pag-unawa sa kultura ng bansang Africa lalo na sa Nigeria.
Cowrie – Yari sa shell na ginagamit bilang palamuti ng mga Afrikano. Ginagamit din sa ritwal at paniniwalang panrelihiyon.
Ekwe – Isang tradisyunal na kagamitang pangmusika na yari sa sanga ng kahoy. Isang uri ng tambol na may iba’t ibang uri at disenyo.
Egwugwu – Espiritu ng mga ninuno. Gumagamit ng mascara ang tribu at sumasanib sila kung may nais lutasin na isang krimen. Pinaniniwalaan na ang mga Egwugwu ang pinakamataas na hukom sa lupain ng Nigeria.
Ogene – Malaking metal bell na ginawa ng mga igbo sa Nigeria.Igbo – Katutubong tao mula sa Timog-Silangang Nigeria. Karamihan sa kanila ay
magsasaka at mangangalakal.
Alam mo ba na…ang nobela ay isang mahabang kathang pampanitikan? Naglalahad ito ng mga pangyayaring pinaghahabi sa isang mahusay na pagbabalangkas na ang pinakapangunahing sangkap ay ang pagkakalabas ng hangarin ng tauhan at ng hangarin ng katunggali sa kabila. Isang masining na pagsasalaysay ng maraming pangyayaring magkasunod at magkakaugnay. Ang mga pangyayaring ito ay may kaniya-kaniyang tungkuling ginagampanan sa pagbuo ng isang matibay at kawili-wiling balangkas na siyang pinakabuod ng nobela.May mga elemento ang nobela tulad ng sumusunod:1. Tagpuan – Lugar at panahon ng mga pinangyarihan2. Tauhan – Nagpapagalaw at nagbibigay buhay sa nobela3. Banghay – Pagkakasunud-sunod ng mga pangyayari sa nobela4. Pananaw – Panauhang ginagamit ng may-akda a.) una - kapag kasali ang
may-akda sa kwento, b.) pangalawa - ang may-akda ay nakikipag-usap, at c.) pangatlo - batay sa nakikita o obserbasyon ng may-akda
5. Tema – Paksang-diwang binibigyan ng diin sa nobela6. Damdamin – Nagbibigay kulay sa mga pangyayari7. Pamamaraan – Istilo ng manunulat8. Pananalita – Diyalogong ginagamit sa nobela9. Simbolismo – nagbibigay ng mas malalim na kahulugan sa tao, bagay, at
pangyayarihan
323
Paglisan (Buod)Things Fall Apart ni Chinua Achebe
Isinalin sa Filipino ni Julieta U. Rivera
Si Okonkwo, isang matapang at respetadong mandirigma, nagmula sa lahi ng mga Umuofia, isang hindi gaanong kilala at hindi kalakihang tribo sa Nigeria.
Labingwalong taong gulang noon si Okonkwo nang matalo niya sa isang labanan si Amalinze, ang Pusa. Dahil dito kinilala ang katapangan ni Okonkwo mula Umuofia hanggang Mbaino. Sa maraming pagkakataon, ipinamalas ni Okonkwo ang kaniyang katapangan upang mapagtakpan ang laman ng kaniyang dibdib laban sa kaniyang ama, si Unoka na sa kaniyang tingin ay mahina at talunan. Walang nagawang mahusay ang kaniyang amang si Unoka dahil sa kaniyang katamaran. Sa halip, puro kahihiyan ang iniwan nito sa kanilang pamilya sapagkat nag-iwan pa ito ng maraming utang sa mga kanayon bukod pa sa pinabayaan niya ang kaniyang pamilya. Ang naging buhay na ito ni Unoka ay laban kay Okonkwo. Kaya pinatunayan niyang naiiba siya sa kaniyang ama. Para patunayan ang kaniyang kakayahan sa pamumuno, pinamahalaan niya ang siyam na nayon. At siya ay nagtagumpay. Tatlo ang kaniyang naging asawa, nakapundar ng mga ari-arian na nagpapatunay lamang ng kaniyang pagiging masipag. Naging matapang na mandirigma at makapangyarihan siya sa buong nayon. Dahil dito, siya ay kinilalang lider ng kanilang tribo.
Dahil sa kaniyang kakayahan sa pamumuno, pinili si Okonkwo ng mga kanayon upang ipagtanggol si Ikemefuna, ang lalaking kinuha bilang tanda ng pakikipagkasundo sa kapayapaan sa pagitan ng Umuofia at isang nayon pagkatapos mapatay ng tatay ni Ikemefuna ang isang babaeng Umuofian. Tumira ang batang lalaki kina Okonkwo.Naging magiliw at magkasundo naman ang dalawa. Itinuring ng bata si Okonkwo bilang pangalawang magulang.
Isang araw, lihim na ipinaalam ni Ogbuefi Ezeudu, isa sa matatandang taga-Umuofia, ang planong pagpatay kay Ikemefuna. Binalaan ni Ezeudo na huwag makialam sa planong ito si Okonkwo. “Hindi ka dapat makialam sa isasagawang iyon ng kalalakihan ng Umuofia sapagkat isang ama na ang turing ni Ikemefuna sa iyo,” wika ni Ogbuefi Ezeudu kay Okonkwo. Dahil dito, gumawa ng paraan si Okonkwo. PInaniwala niyang ihahatid na si Ikemefuna sa kaniyang tunay na ina. Naglakbay ang bata kasama ang ilang kalalakihan ng Umuofia. Sa gitna ng kanilang paglalakbay, sinugod ng mga kasamang lalaki si Ikemefuna upang patayin ngunit nakatakas ang bata. Nagpasaklolo ito sa kaniyang ama-amahan. Noon ay nasa harapan ng mga katribo si Okonkwo upang mapanatili ang ipinakitang katapangan, tinaga niya ang bata sa harapan nila sa kabila ng paghingi ng awa sa itinuring na ama. Nakalimutan ni Okonkwo ang naging usapan nila ni Ogbuefi Ezeudu. Umuwi si Okonkwo na mag-isa. Wala na ang batang tumulong at gumabay sa kaniya. Naging simula naman iyon ng malaking pagbabago kay Okonkwo. Hindi na siya makakain, hindi na makatulog, hindi na rin makapag-isip nang maayos. Ramdam niya sa kaniyang sarili ang depresyong siya rin naman ang may pagkakamali kaya’t upang maibsan ang kapighatian at huwag matulad sa kaniyang ama na isang sawi ay nagtungo siya sa kaniyang kaibigang si Obierika. Humingi siya ng payo rito at nakaramdam naman siya ng kaunting gaan ng loob. Nagkasakit naman noon si Ezinma, anak na babae ni Okonkwo, ngunit gumaling din sa tulong ng mga halamang gamot na ipinanlunas ng kaniyang ama.
324
Lumipas ang panahon, nabalitaan ni Okonkwo na namatay si Ogbuefi Ezeudu. Nakaramdam ng konsensiya si Okonkwo sapagkat nang huling makausap niya ito ay noong bigyan siya nito ng babala tungkol sa pagkonsulta sa orakulo na papatayin si Ikemefuna. Pinuno ng malalakas na tunog ng tambol na sinasabayan ng alingawngaw ng malakas na putok ng baril ang maririnig sa paligid habang nakaburol si Ogbuefi Ezeudu. Kagimbal-gimbal na trahedya ang bumulaga sa lahat ng mga naroroon nang pumutok ang baril ni Okonkwo at tamaan ang labing-anim na taong gulang na anak ng yumao. Dahil dito, kailangang pagbayaran ni Okonkwo ang nagawang kasalanan laban sa kaniyang kaangkan. Isang malaking pagkakasala sa diyosa ng Lupa ang pumatay at makapatay ng kauri. Hinakot lahat ni Okonkwo ang kaniyang mga ari-arian at mahahalagang kagamitan at nagtungo sa Mbanta, lugar ng kapanganakan ng kaniyang ina dala ang kaniyang buong pamilya. Sinunog ang mga natirang hayop, kubo, at mga naiwang pag-aari ni Okonkwo tanda ng paglilinis sa buong pamayanan sa kasalanan nito. Malugod naman silang tinanggap ng mga kaanak higit lalo ang tiyuhin nitong si Uchendu. Tinulungan nila sina Okonkwo na makapagpatayo ng kanilang munting pamayanan at pinahiram ng mga butil na pagsisimulan ng kanilang munting kabukiran. Malagim at mahirap man ang sinapit ni Okonkwo, pinilit niyang tanggapin ang lahat at muling magbalik sa kung saan siya nagmula.
Dumaan ang dalawang taon ng pagkakapatapon kina Okonkwo. Sa mga taong iyon matiyagang kinukuha at inaani ni Obierika ang mga pananim ni Okonkwo sa dating lugar. Ibinebenta niya ito at ibinibigay ang pinagbilihan kay Okonkwo. Buong sipag niya itong ginagawa hanggang sa makabalik na si Okonkwo sa Umuofia. Isang masamang balita naman noon ang ipinabatid ni Obierika nang minsang nagdala siya ng pinagbilhan kay Okonkwo. Winasak daw ng mga puti ang Abame, isa ding pamayanan ng mga Umuofia.
Hindi naglaon, may mga dumating na misyonero sa Mbanta. Sa tulong ng isang interpreter na si G. Kiaga, kinausap ni G. Brown, lider ng mga misyonero ang mga taga-Mbanta. Ayon sa kanila, ang pagsamba sa mga diyos-diyosan ay isang malaking kasalanan at hindi katanggap-tanggap sa simbahan. Lalong hindi maunawaan ng mga taga-Mbanta kung paanong ang Tatlong Persona ay naging iisang Diyos katulad ng ipinaliliwanag ng mga misyonero tungkol sa dapat na pagsamba sa iisa lamang na Panginoon. Layunin ng mga misyonero na dalhin ang Kristiyanismo sa Mbanta at hindi ang tuligsain sila. Nagkasakit si G. Brown at pinalitan ni Rev. James Smith, isang malupit at bugnuting misyonero. Nagkaroon ng relihiyon ang mga taga-Mbanta. Habang isinasagawa ang taunang seremonya para sa pagsamba sa Bathala ng Lupa hinablot ni Enoch ang takip sa mukha ng isang Egwugwu, katumbas ng pagkitil sa espiritu ng mga ninuno. Kinabukasan, sinunog ng Egwugwu ang tahanan ni Enoch at ang simbahang itinayo nina Rev. Smith.
Ikinapanlumo ng Komisyoner ng distrito ang naganap na panununog sa kanilang simbahan. Dahil dito humiling siya ng pakikipagpulong sa pinuno ng mga Umuofia. Sa pulong, pinosasan ang mga dumalong pinuno ng mga Umuofia at ikinulong. Nakatikim ng pandudusta, masasakit na salita at pang-aabuso ang mga pinuno ng Umuofia.
Pagkatapos mapalaya ang mga bilanggo, agad silang nagpulong at napagkasunduang tumiwalag. Inakala ni Okonkwo na nais ng mga kaangkan na maghimagsik kung kaya’t gamit ang machete pinatay niya ang pinuno ng mga mensaherong lumapit sa mga kaangkan niya. Hinayaan naman ng tao na makatakas ang iba pang mensahero at doon napagtanto ni Okonkwo na hindi handa ang kaniyang mga kaangkan sa isang giyera.
325
Dumating sa lugar ni Okonkwo ang Komisyoner ng Distrito upang imbitahan siya sa isang pagdinig sa korte subalit natagpuan na lamang niyang nakabitin si Okonkwo. Nagpatiwakal si Okonkwo. Ibinaba nina Obierika ang katawan ni Okonkwo. Gumimbal sa buong nayon ang nangyaring ito sapagkat kinikilala nila na ang pagpapatiwakal ay isang malaking kasalanan at bukod dito si Okonkwo ay nakilala sa pagiging matapang at malakas. “Ang taong iyan ay kilala at tanyag sa buong nayon, dahil sa kaniyang ginawang pagpapatiwakal, matutulad lamang siya sa isang inilibing na aso.” Sabi ni Obierika, ang kaniyang kaibigan.
- Mula sa Elements of Literature nina Holt et. al. 2008. Texas, USA
GAWAIN 4: Paglinang ng TalasalitaanPiliin sa pares ng salita sa bawat bilang ang angkop na kahulugan ng salita. Gamitin ito sa makabuluhang pangungusap. Isulat sa papel ang sagot.
1. palamuti
2. ipinabatid
3. napagwagihan
4. magpatirintas
5. kagimbal-gimbal
GAWAIN 5: Tradisyong Africa, Pahiwatig Ano Ba?Ipaliwanag ang sumusunod na tradisyon mula sa Africa. Isulat sa sagutang papel ang sagot.
1. Pagsasalo sa alak na gawa sa palm at koala nuts sa tuwing may pag-uusapang mahalagang bagay.
2. Paggamit o pagbigkas ng mga Igbo ng mga sawikain kapag dumarating ang mga maniningil ng utang.
3. Pagkonsulta sa Orakulo ng mga Igbo bago lumusong o magdeklara ng giyera4. Pagkakaroon ng kinikilalang relihiyon.5. Pagsunog sa mga ari-ariang maiiwan ng nagkasala kapag siya ay naipatapon.
abubot dekorasyon
ipinaalam
isinangguni
nagpasalapid
nagpapusod
kagulat-gulat
kataka-taka
napagtagumpayan nalampasan
326
GAWAIN 6: Fan-Fact AnalyzerGamit ang graphic organizer, pagsunod-sunorin ang mga pangyayari sa binasang buod ng isang nobela mula sa Nigeria.
GAWAIN 7: Komprehensiyon at Reaksiyon sa LeksiyonSagutin ang mga gabay na tanong.
1. Ilarawan mo si Okonkwo batay sa iyong binasang buod.2. Ano-anong mukha ng kahinaan ang iniiwasan ni Okonkwo? Ano ang sinisimbolo
ng pagkakaroon ng asal-babae ng kalalakihan para kay Okonkwo?3. Makatuwiran ba ang ginawa ni Okonkwo kay Ikemefuna? Patunayan.4. Batay sa mga ipinakita ni Okonkwo karapat-dapat ba siyang kilalaning isang
magiting na mandirigma? Bakit?5. Paanong ipinakita ni Okonkwo ang kaniyang katatagan sa kaniyang paniniwala
at paninindigan? 6. Sa paanong paraan ipinakita sa akda ang pagtanggap ni Okonkwo sa kaniyang
pagkatalo at muling magbalik sa kaniyang pinagmulan? 7. Sang-ayon ka ba sa naging wakas ng nobela? Pangatuwiranan ang sagot.8. Kung isasapelikula ang nasabing nobela, ano-anong bahagi ang iyong
bibigyang kulay? Bakit?
GAWAIN 8: Iskrip: Basahin at SuriinNarito ang bahagi ng iskrip ng Sarah, Ang Munting Prinsesa na isinulat ni Shaira Mella-Salvador sa Direksiyon ni Romy V. Suzara. Gamit ang pormat na kasunod, suriin ang bahagi ng iskrip.
I. PamagatII. Mga TauhanIII. Buod ng PelikulaIV. Banghay ng mga Pangyayari (story grammar)
a. Tagpuanb. Protagonistac. Antagonistad. Suliranine. Mga Kaugnay na Pangyayari o Mga Pagsubok sa Paglutas ng Suliraninf. Mga Ibinunga
V. Paksa o TemaVI. Mga Aspektong Teknikal
a. Sinematograpiya
327
b. Musikac. Visual Effectsd. Set Design
VII. Kabuuang Mensahe ng Pelikula
Adaptasyon mula sa nobelang A Little Princess. Matapos mamatay ang ina ni Sarah (Camille Pratts) ay napilitan siyang iwanan ng kaniyang amang si Capt. Ralph Crewe (Matt Ranillo III) sa isang boarding house. Nang ibalita ni Mr. Barrow na patay na si Mr. Crewe ay ayaw panatilihin si Sarah sa boarding house ng head mistress na si Miss Minchin (Jean Garcia). Ipinagtatanggol siya ng kapatid ni Miss Minchin na si Miss Amelia (Rio Locsin).
SEQ. 19-A. INT. HALLWAY OUTSIDE MISS MINCHIN’S OFFICE. DAY.Sarah hurries down the stairs. Bitbit niya si Emily (doll). Hustong nakalabas na ng office ni Miss Minchin si Mr. Barrow. He walks towards the main entrance. Sarah sees him.SARAH : Papa! Papa!Mr. Barrow does not look back. Tuloy-tuloy ito sa paglakad. Sarah runs after him.Finally, when Mr. Barrow nears the school entrance, he turns around to look at her. Show the surprise and the disappointment on Sarah’s face. Mr. Barrow shakes his head sadly and walks away.SEQ. 19-B INT. MINSHIN’S OFFICE. SAME DAYBack in the office, Miss Minchin and Miss Amelia discuss the issue. Miss Amelia is depressed about Sarah’s situation.MISS AMELIA: (naiiyak) Kawawa naman si Sarah… kailangang tulungan natin siya Ate.MISS MINCHIN: (sharply) Anong kawawa? Mas kawawa tayo!Hindi tayo bahay ampunan, baka akala mo.MISS AMELIA: Saan siya pupunta, Ate? Narinig mo ang sinabi ni Mr. Barrow… walang ibang kukupkop kay Sarah.MISS MINCHIN: Hindi ko na problema iyon…MISS AMELIA: Alangan namang itaboy natin ang bata?MISS MINCHIN: Alam mo namang nakasangla sa banko ang eskwelahang ito… baon na baon na tayo sa utang kay Mr. Crisford…nasaan na ang utak mo, Amelia?MISS AMELIA: Nasaan ang kunsensiya mo, Ate?MISS MINCHIN: (raises her voice) Bakit kasalanan ko ba kung bakit namatay ang ama ni Sarah?Because of their heated discussion, the two women failed to take notice of Sarah’s presence. Sarah is standing outside Miss Minchin’s door, crying softly. Miss Amelia sees her.MISS MINCHIN: Sarah…Miss Minchin looks over her shoulder at Sarah. The little girl quietly walks away, clutching Emily close to her.
GAWAIN 9: Kaya MoSagutin ang mga gabay na tanong.
1. Ano ang mga dapat isaalang-alang sa pagsusuri ng isang pelikula?2. Bakit mahalagang ihanda muna ang iskrip ng isang nobela bago ito isapelikula?3. Ano-ano ang dapat nilalaman ng isang iskrip?
328
Pagsasanib ng Gramatika at Retorika
Pagsasanay 1: Gamit ang 3R’s, Read, React, Reenact, isagawa ang tungkol sa sumusunod na sitwasyon na mula sa iskrip ng “Ang Munting Prinsesa.”
1. Planong pagpapaalis ni Miss Minchin kay Sarah Read _________________________________React _________________________________Reenact _______________________________
2. Kabutihang loob ni Miss Amelia kay Sarah3. Hindi pagtatapat agad kay Sarah ng nangyari sa kaniyang ama4. Pagtatalo ng magkapatid na Minchin at Amelia
Alam mo ba na...sa pagsusuri o pagbibigay ng ebalwasyon sa isang iskrip may mga bagay tayong dapat bigyan ng pansin? Ayon kay Ricky Lee sa kaniyang aklat na Trip To Quiapo Scriptwriting Manual, una, kailangang maging malinaw muna ang konseptong pinag-uusapan. Ikalawa, malaman ang major concepts ng materyal. Ikatlo, dapat konektado ang lahat ng gustong sabihin ng sumulat ang kung tungkol saan ba talaga ang istorya. Kailangang masagot ang anomang mga tanong tungkol dito. Kailangang ang bawat bahagi ay magkakaugnay. Makakamit naman ang maayos na paghahanda ng iskrip kung masusing bibigyang-tuon hindi lamang ang pagkakaugnay ng mga pangyayari kundi sa pagbuo ng mga diyalogo. Malaki ang maitutulong ng mga pang-ugnay sa pagbuo ng mga diyalogong ito. Sa pagsusuri naman ng isang pelikula, bumubuo ka ng pagpapaliwanag sa mga detalyeng nais na bigyan ng pansin. Maaaring pagpapaliwanag sa magandang nakita sa iskrip at o sa pelikulang pinanood gayundin naman sa pagpapaliwanag ng mga naging kahinaan ng iskrip at/o ng pelikulang pinanood. Ayon sa aklat na Gramatikang Pedagohikal ng Wikang Filipino ni Vilma M. Resuma, maipaliliwanag ang isang argumento o punto sa tatlong paraan: (1) pagpapalawak at/o pagpapaliwanag ng kahulugan, (2) pagbibigay ng mas tiyak, detalyado, at higit na maliwanag na deskripsiyon, kabilang na sa puntong ito ang mga paggamit ng pang-ugnay, pagtutulad at pag-iiba-iba, at (3) pagbibigay ng halimbawa. Makatutulong nang malaki ang paggamit ng mga pang-ugnay upang maging mabisa ang pagpapaliwanag. Ilan sa mga ito ay ang mga pang-angkop na ginagamit bilang pang-ugnay upang mapadulas ang pagbigkas ng salita. Ang pang-angkop na na, ng, g. Ginagamit ang na kapag ang salitang aangkupan ay nagtatapos sa katinig, ang g naman ay ginagamit sa mga salitang nagtatapos sa n at ginagamit naman ang ng sa mga salitang aangkupan na nagtatapos sa patinig. Maliban dito, ang mga pangatnig na bagamat, upang, at, tulad ng, kapag, kung, at iba pa ay magagamit din sa mahusay na pagpapaliwanag.
MISS MINCHIN: (sharply) Anong kawawa? Mas kawawa tayo! Hindi tayo bahay ampunan, baka akala mo. Hindi ko na problema iyon… Alam mo namang nakasangla sa banko ang eskwelahang ito…baon na baon na tayo sa utang kay Mr. Crisford…nasaan na ang utak mo, Amelia? Bakit kasalanan ko ba kung bakit namatay ang ama ni Sarah???
329
Pagsasanay 2: Lagyan ng angkop na pang-ugnay ang mga patlang upang mabuo ang talata.
Pagsasanay 3: Sumulat ng isang talatang naglalarawan sa bansang Africa o Persia. Gumamit ng mga pang-ugnay. Guhitan ang lahat ng pang-ugnay na iyong ginamit.
Pagnilayan at Unawain
1. Gamit ang Venn Diagram, ano-anong kultura at tradisyon ng mga taga-Africa ang may pagkakatulad at pagkakaiba sa Pilipinas. Tandaang mula ito sa limitado nating kaalaman tungkol sa dalawang kultura.
2. Sa paanong paraan makatutulong ang kaalaman sa paggawa ng iskrip at gamit ng pang-ugnay sa pagpapaliwanag sa pagbuo ng panunuring pampelikula?
Ilipat
Binabati kita sa kahusayang ipinamalas mo sa pagsusuri sa mga tradisyon ng mga taga-Africa at mga pang-ugnay. Ngayon, pihadong maisasagawa ang pagganap sa yugtong ito.
Sa nobelang isinulat ni Chinua Achebe matagumpay na nailahad ang kagiliw-giliw ________ tradisyon ng mga taga-Africa. ________ sa simula ay negatibo ang ipinamalas na paraan ni Okonkwo, lumilitaw naman na sa kabuuan ng nobela, siya ang protagonista. ________ susuriing mabuti, kapansin-pansin ang isa pang kultura na mababanaag sa mga taga-Umuofia. Akala ng mga Kanluranin, ang mga taga-Africa ay likas na tahimik ________ malinaw na ipinakita ni Achebe ang kabalintunaan nito sa ugaling taglay ng Umuofia na sila ay may komplikadong wika, punong-puno ng talinhaga ________ may masining na paraan ng pamamahayag. Kapansin-pansin din ang pagbabalik loob ni Okonkwo sa kaniyang pinagmulan, pagkilala sa kaniyang pagkagapi, at pagtanggap sa mga parusang ipinataw sa kaniya sa kabila ng imahe ng katapangan na siya niyang ipinamumukha sa kaniyang mga katribo.
Nalalapit na ang pista sa inyong lugar at ikaw ay kilalang magaling na event organizer. Nakiusap ang Kapitan ng inyong barangay na pamahalaan mo ang pagkakaroon ng puppet show upang maitanghal ang kultura at tradisyong namamayani pa sa inyong lugar na kinamulatan pa ng inyong mga magulang.
Itataya ang iyong pagganap batay sa sumusunod na pamantayan:Pagbuo ng Iskrip 30 puntosPagganap 25 puntosAspektong Teknikal 25 puntosKaangkupan ng paksa 20 puntosKabuuan 100 puntos
330
Alam mo ba na...ang puppet show ay isang pagtatanghal na ang pangunahing tauhan ay mga puppet? Ang puppet ay isang uri ng sining na ginagamitan ng iba’t ibang mga midya, kagamitan, at pamamaraan. Dito mo maipakikita ang iyong pagkamalikhain at kakayahan sa paggawa ng isang likhang- sining sa pamamagitan ng mga patapong bagay. May mga puppet na pinagagalaw sa pamamagitan ng pisi o sinulid, puppet na pang kamay o hand puppet tulad ng medyas na puppet, puppet na supot, at puppet na bag at stick puppets. Ang stick puppet ang pinakapayak sa lahat ng uri nito. Mayoon lamang mga larawang ginupit at idinikit sa stick. Ang medyas na mga puppet ay simple rin. Isusuot lamang ng bata ang medyas sa kanyang kamay at pagagalawin niya ito sa pamamagitan ng mga daliri habang nagsasalita kasama ang hinlalaki para magmukhang bibig ng puppet. Maaaring lagyan ng tali, butones at kapirasong damit para magmukhang mukha ng tao. Pagkatapos makalikha ay maaari nang magtanghal ng isang puppet. Ang mesa na nababalutan ng tela ang magsisilbing tanghalan habang nakatago sa likod nito ang nagtatanghal (puppeteers).Narito ang ilang halimbawa ng paggawa ng puppet:
Puppet na SupotPamamaraan:
1. Kumuha ng isang supot na papel.2. Gumuhit ng mukha ng tao sa isang puting papel, gupitin sa paligid at idikit sa
dakong ilalim ng supot.3. Itapat ang bibig ng larawan sa lupi ng supot.4. Gupitin nang pahalang ang bahagi ng larawan na nakatapat sa bibig at lupi
ng supot upang huwag magkahiwalay ang nguso at labi. Huwag gugupitin ang supot.
5. Ibuka ang dakong bibig at dikitan ng papel na hugis bilog upang mag-anyong loob ng bibig. Maaari mong dikitan o guhitan ng maliit na dila.
6. Isuot ang kamay sa supot na ang palad ay nakaharap sa larawang idinikit. Iaros ang apat na daliri sa dakong itaas at ang hinlalaki sa ibaba. Sa pamamagitan ng mga daliri ay maaari mong pagsalitain ang “puppet” habang ikaw ay nagkukuwento.
Puppet na Medyas 1. Gupitin paloob ang dulo ng medyas. Ito ang magsisilbing bibig.2. Gumupit ng tela o retasong hugis bilohaba na kulay dalandan, pula o rosas,
at itahi sa paligid ng ginupit na bahagi ng medyas.3. Isuot ang kamay sa medyas na ang apat na daliri ay nasa dulo ng dakong
talampakan ng medyas at ang hinlalaki ay nasa dulo ng dakong ibabaw ng medyas upang malaman kung saang dako mo ilalagay ang mga mata at ilong.
4. Lagyan ng mga mata at ilong ang puppet sa pamamagitan ng mga butones, abaloryo o ano mang patapong bagay. Maaari mo ring iburda ang mga mata at ilong
5. Ang ulo ay maaari mong lagyan ng binungkos na sinulid upang magmukhang buhok o sombrero.
6. Suotan ng damit ang iyong puppet upang matakpan ang iyong braso.
331
Binabati kita! Maluwalhati mong natapos ang mga gawaing nakatulong sa iyo upang maipamalas mo ang iyong galing. Ngayon nama’y simulan mo na ang pangwakas na gawain.
PAGNILAYAN AT UNAWAIN (PARA SA MODYUL 3)
Sa pang-araw-araw na pamumuhay ng tao, isa sa mga bumubulaga sa atin ay ang mga makatawag-pansing patalatas tulad ng mga nababasa sa mga pahayagan, magasin, tarpaulin, billboard, at polyeto, narinig sa radyo at napapanood sa telebisiyon, at internet/online sites.
Ang patalastas o anunsiyo ay isang mabisang instrumento ng komunikasiyon na nanghihimok sa mga manonood, tagapakinig at mambabasa na patuloy na kumilos o gumawa. Nakatutulong din ito sa pagpapalaganap ng mahalagang impormasiyon at nakaiimpluwensiya sa mga mamimili na tangkilikin ang produktong iniaalok. Ang mga Egyptian ang nagpasimula nito sa pamamagitan ng paglalathala ng mga paskil o karatula sa mga bato o haligi gamit ang papyrus at ang katibayan nito’y matatagpuan sa Pompeii at matandang Arabia. Samantalang isang karaniwang anyo ng patalastas ang pagpipipinta sa mga tabike o bato sa Asia, Africa at South America hanggang sa ito’y lumaganap at sumikat kasabay ng modernisasiyon. Tunay na hindi mapasusubalian ang ambag ng patalastas o anunsiyo sa ekonomiya.
Kaya naman isa sa popular na komposisiyon ang malikhaing paglikha ng patalastas. Anupa’t ang mga mag-aaral ay sinasanay sa pagbuo at pagdidisenyo nito upang higit na mahasa ang kanilang kasanayan sa pakikipagtalatasan.
Puppet na Gumagalaw 1. Gumawa ng isang manika sa pamamagitan ng mga retaso o sirang stockings
na binalumbon at itinali sa mga hugpungan.2. Lagyan ng mga mata, ilong, at bibig sa pamamagitan ng mga butones at
patapong mga bagay.3. Lagyan ng buhok na binigkis na estambre o sinulid.4. Balutan ng ibang retaso ang dakong ibaba upang magkaroon ng damit.5. Lagyan ng tig-iisang pisi o sinulid ang mga lugar na nais pagalawin at itali
ang kabilang dulo sa pinag-ekis na patpat. Maaari mo itong pagalawin sa pamamagitan ng paggalaw sa patpat.
6. Isipin kung paano pa maaaring pagalawin ang puppet at kung saan pang bahagi ng katawan maaari itong talian.
332
Ngayon, ikaw naman ang magtatanghal ng natatanging pagganap na bunga ng mahahalagang kasanayang nalinang sa iyo. Lilikha ka ng isang palatalastas pantelebisyon na nagpapakita ng kagandahan ng kultura ng alinmang bansa sa Africa at Persia batay sa mga binasang akdang pampanitikan. Tatayahin ang iyong pagganap ayon sa sumusunod na pamantayan: kasiningan, kaangkupan, kawastuhan, at kawilihan. Ngunit bago mo gawin ang inaasahang pagganap maingat mo munang sagutin ang mga gawain sa yugtong ito.
GAWAIN 1: Katibayan ng KaalamanGumawa ng paglalahat/sintesis sa kabuuan ng Modyul sa tulong ng organizer. Gawin ito sa sagutang papel.
GAWAIN 2: Natatandaan KoSa pamamagitan ng Text Connection Organizer, sagutin ang mga tanong.
Aralin Ano ang aking nabasa? Ano ang aking natutuhan?
Aralin 3.1
Aralin 3.2
Aralin 3.3
Aralin 3.4
Aralin 3.5
Aralin 3.6
Aralin 3.7
333
GAWAIN 3: Kayang-kaya MoSagutin ang sumusunod na tanong sa sagutang papel.
1. Bakit kailangang pag-aralan ang mga saling-panitikan ng Africa at Persia?2. Nabago ba ang iyong pananaw tungkol sa Africa at Persia matapos mabasa
ang mga saling akda mula sa mga bansa nito? Bakit?3. Masasabi mo bang may pagkakatulad ang kultura ng mga bansang pinagmulan
ng mga saling akdang pampanitikang pinag-aralan sa kultura ng Pilipinas? Pangatuwiranan.
4. Isulat ang sagot sa mga tanong sa sagutang papel. Gamitin ang pormat ng Graffiti Wall Organizer.
Sapagkat ganap nang natimo sa iyong isip ang mga kansanayang nakapaloob sa Aralin 3.1 hanggang Aralin 3.7, marahil handa ka nang isagawa ang inaasahang produkto/pagganap para sa modyul. At upang matiyak na magiging mahusay ito, makabubuting isaalang-alang mo ang sumusunod na hakbang:
Mga Dapat Isaalang-alang sa Paghahanda ng Palatastas na Pantelebisyon
1. Ang patalastas na lilikhain ay dapat na orihinal. Kakaiba ang estilong ginamit at mahusay ang bubuing mga diyalogo.
2. Ito’y dapat na nagtatanghal ng kagandahan ng alinmang bansang napili. Makatotohanan ang mga impormasyong ilalangkap.
3. Tiyaking ang haba ng pagpapalabas nito ay tatagal lamang ng dalawa hanggang tatlong minuto.
4. Maaari itong ihanda sa Movie Maker o Power Director.
Paano naiiba ang mga akdang pampanitikan buhat sa Africa at Persia sa iba pang akda mula sa ibang panig
ng mundo?
Paano nakatutulong ang mga kaalaman sa gramatika at retorika sa pagpapalawak ng iyong kaalaman sa kultura ng iba’t ibang bayan ng Africa
at Pesia?
334
ILIPAT (PARA SA MODYUL 3)
Naririto ang mga pamantayan sa pagmamarka sa inaasahang pagganap.
Pamantayan PuntosKasiningan – orihinalidad at estilo ng pagsulat at
pagkakabuo 40 puntos
Kaangkupan – totoo/tunay ang ipinakitang kagandahan ng kultura ng bansa 30 puntos
Kawastuhan – wasto at angkop na gamit ng gramatika at retorika 15 puntos
Kawilihan – hikayat sa manonood/nakaaaliw 15 puntos
KABUUAN 100 puntos
Binabati kita! Matagumpay mong naunawaan ang mga aralin at natutuhan ang mga kasanayang nakapaloob sa Modyul 3. Tiyak na masasagutan mo ang mga katanungan sa pangwakas na pagtataya. Matapos nito, pagtuunan mo ang walang-kamatayang nobelang El Filibusterimo ni Dr. Jose Rizal.
Nakuha ng inyong adverstising agency ang isang malaking proyekto mula sa isang internasyonal na kompanyang panturismo. Nagkasundo kayong lumikha ng isang patalastas pantelebisyon na magtatampok sa kagandahan ng alinmang bansa sa Africa at Persia na tatagal ng dalawa hanggang tatlong minuto at ito’y ipalalabas sa iba’t ibang panig ng mundo. Mahigpit na hiniling ng kompanya na tiyakin ninyong ang patalastas ay makapanghihiyakat ng mga dayuhan na tumaas ang kita ng turismo sa bansa gayundin marapat na ito’y maging a.) masining, b.) kawiwili-wili, c.) wasto ang pagkakasulat ng mga linya, at d.) totoo ang impormasyong ilalahad.
335
GLOSARYO
abstraktong damdamin – hindi tiyak na pakiramdam
adobe – tisang yari sa putik na pinatuyo sa araw; bahay
Aesir – ang tawag sa mga diyos ng Norse
alindog – personal na halina, pang-akit; karilagan; kariktan; kagandahan
an gnewa – sulong; lusob
angkan – pamilya; lipi, lahi; henerasyon, salin-lahi; hinlog, kamag-anak.
antelope – isang hayop sa Africa at Asia na kawangis ng usa, may sungay at matuling tumakbo
argumento – paliwanag o pagmamatuwid
Asgard – ang kaharian ng mga Aesir
Bagong - Kaharian sa Egypt (New Kingdom) – sinaunang panahon 1570-1085 B.C. (New Kingdom)
balaraw – punyal, sundang
balintataw – gunita, alaala
baobab – tropikal na puno na ang dahon ay ginagamit na panahog sa pagluluto
bathin – pagdaanan
bikig – tinik sa lalamunan; nakaharang
binalaan – binigyan ng babala o paalaala
Bu-ad – ritwal na isinasagawa ng mga taga-Ifugao upang magkaroon ng anak at masaganang buhay
buhalhal – walang kaayusan sa gawi at pag-iisip, hibang, bulagsak
buhay – pananatili sa daigdig ng isang tao o hayop na kumikilos o lumalaki.
buhong – buktot, kuhila, imbi, mapaglinlang, manggagantso, mandaraya, salbahe
buktot – malupit, buhong, mabagsik, imbi
calabash – lalagyan na ginagamit na mangkok
cowrie – yari sa shell na ginagamit bilang palamuting mga Afrikano. Ginagamit din sa ritwal at paniniwalang panrelihiyon.
dagli – mga sitwasyong may nasasangkot na mga tauhan ngunit walang aksyong umuunlad, gahol sa banghay, at mga paglalarawan lamang.
dampa – kubo, barong-barong, munting bahay
daratal – darating, sasapit
demolisyon – sapilitang pagpapaalis sa istruktura
336
diktaturyal – pamamahala ng isang tao na walang limitasyon ang kapangyarihan
diskriminasyon – hindi pagkakapantay-pantay na maaaring sa lahi o katayuan
dumadantay – humahaplos; pagpatong ng kamay o paa sa anumang bagay
dumaplis – pasapwa na tama; sumagi, hindi nasapol
dupok – madaling masira
editoryal – mapanuring pagpapakahulugan ng kahalagahan ng isang napapanahong pangyayari upang magbigay ng kaalaman, makapagpaniwala o makalibang sa mambabasa
egwugwu – espiritu ng mga ninuno. Gumagamit ng mascara ang tribu at sumasanib sila kung may nais lutasin na isang krimen. Pinaniniwalaang mga Egwugwu ang pinakamataas na hukom sa lupaing Nigeria.
Egypt – bansang nasa hilagang-silangan ng Africa na nasa hangganan ng Mediterranean Sea at Red Sea.
Ekwe – isang tradisyunal na kagamitang pangmusika na yari sa sangang kahoy. Isang uring drum na may iba’t ibang uri at disenyo.
Emperador – pinuno, lider
espiritu – kaluluwa, tapang, katapangan, lakas, sigla, damdamin, loob, kalooban, diwa, layon, alak
extemporaneous – maingat na inihandang pananalita ngunit binigkas ng walang hawak na kopya
food threshold – itinakdang panukat sa komposisyon ng pagkain na basehan ng kahirapan
galanos – isang uri ng isda katulad ng marlin
ganid – sakim, mapangamkam, gahaman
garapa – garapon, bote, botelya
genre – isang tiyak na uring akdang pampanitikan
gerero – mandirigma
gnougous – halamang-ugat
Greece – bansa mula sa timog-silangan ng Europe
Greek – tao mula sa Greece, wika sa Greece
griot – mananalaysay
Guidance Counselor – propesyunal na tagapayo at tagagabay ng mga mag-aaral kaugnay ng kanilang pampersonal, pang-akademiko at pampropesyunal na mga alalahanin.
gumimbal – gumulat, yumanig
hayna – isang uri ng ibon
337
hibang – luko-luko, haling, wala sa hustong pag-iisip
hilakbot – gulat, takot, kilabot, nakahihindik na damdamin
hilam – mahapding sakit sa mata dahil sa sabon, usok, atbp., peklat sa balat lalo na sa mukha
himutok – hinaing, daing, tampo, hinagpis, pagdaramdam, taghoy
hinagupit – hinampas, pinalo; sinalanta
hinutok – binaluktot, binali; hinubog; sinupil, dinisiplina
humagibis – humarurot, tumakbo nang mabilis, tumulin
humangos – suminghap, hiningal, hinabol ang hininga
humayo – sumulong, lumakad
humuhulma – nagbibigay hugis o anyo sa isang bagay
huwego – set, terno
Ifugao – isang lalawigan sa Rehiyong Administratibo ng Cordillera, tawag sa pangkat ng mga taong nakatira sa Ifugao, mula sa salitang Ipugo na nangangahulugang mortal
Igbo – katutubong tao mula sa Timog-Silangang Nigeria. Karamihan sa kanila ay magsasaka at mangangalakal.
Imperyo – kaharian
inabandona – iniwan
inagurasyon – isang seremonya ng pagtatalaga sa katungkulan
inakay – sisiw o kiti ng ibon o manok; anak
inflation – pagpapalabas ng maraming salapi
ipinanlunas- ipinanggamot
itakwil – iwaksi, itanggi, di-pagkilala
itimo – ibinaon; itinusok, itinagos
kabantugan – kasikatan; pagiging pamoso, tanyag, kilala
kabisera – sentro, gitna
kahabag-habag – kaawa-awa, kalunos-lunos
kakintalan – iniiwang impresyon sa mambabasa
kalasag – panangga, pananggalang
kalawakan – kaluwagan, kalaparan; papawirin, atmospera, alangaang
kanlong – nasisilungan, nalililiman, kubli, nakatakip, nakatago
Kanluran – gawing lubugan ng araw, oste, kabila ng silangan
338
kanugnog – karatig, tabing-lungsod, katabi
kapangyarihan – lakas, impluwensya, puwersa, poder; kapasidad, autoridad, pakultad
kapita-pitagan – kagalang-galang
kariktan – kagandahan
karsel – piitan, bilangguan, kulungan
katad – balat, kuwero
katatawanan – umor, balantong; biro, siste; komikada.
kati – pagbaba o pag-urong ng tubig; sumpong, sigla; kalansing o lagitik
kawan – langkay, isang grupo o pangkat; kulumpol, pulutong
kinapos – kinulang, hindi sapat; hikahos, salat, dahop
klasikal na mitolohiya – mitolohiyang mula sa Rome at Greece, mitolohiyang Geco-Roman
kompidensiyal – lihim
komplikasyon – hindi simple, magulo, mahirap
konklusyon – katapusan, hinuha o pasya
kultura – ang kalinangan ng isang lipunan. Sinasalamin nito ang mga ideya, pananaw, kaugalian, kakayahan at tradisyong umunlad ng isang lipunan. Bahagi rin nito ang institusyong tagapaghubog ng kamalayan ng mamamayan tulad ng paaralan (edukasyon), pahayagan, midya, relihiyon, at mga establisimentong pansining. Kung minsan ay isang tiyak na pangkat na magpatuloy o gumawa ng ilang bagong kilos.
kutob – sapantaha, kaba, hinala; pangamba, takot
lagom – paglalahat o pagbubuod
lanseta – kortapluma, laseta
lapastangan – walang-galang, walang pakundangan, mapang-alipusta
lathalain – isang sanaysay batay sa tunay na pangyayari na nagtataglay ng pagpapaliwanag, sanligan at impresyon ng sumulat
latigo – kumpas, pamalo, pang hagupit sa kabayo
Latin – sinaunang wika ng mga Roman
libakin – tuyain, libakin, aglahi, kutyain
liberalisasyon – kaluwagan o di-mahigpit
ligaw – wild sa Ingles
liriko – isang uri ng tula na may kaayusan at katangian ng isang awit na nagpapahayag ng matinding damdamin ng makata
lumbay – lungkot, hapis; dalamhati; pighati; tamlay
339
lumusong – pumanaog, bumaba
mafia – sikretong organisasyon ng mga taong gumagawa ng masasamang elemento
magapi – matalo, masupil, malupig, madaig, mabihag
maibsan – mabawasan
malilirip – makukuro, mapag-iisip-isip, mapagmumuni-muni, mapagninilay-nilay
manghuhuthot – taong umuubos ng salapi ng iba, maninipsip
maninimdim – magseselos
masidhi – maalab, matinding pagnanais
materyalistiko – taong higit na pinahahalagahan ang materyal na bagay
mautas – matapos, mamatay, mayari
mito – myth sa Ingles,matatandang kuwentong bayan tungkol sa mga bathala, diyos at diyosa at kakaibang mga nilalang, tungkol sa pagkakalikha ng daigdig, at iba pang kalikasan, tungkol sa pinagmulan o pagkakalikha ng mga unang tao, tungkol sa iba pang may kinalaman sa pagsamba ng tao sa kanilang anito
mitolohiya – kalipunan ng mga mito mula sa isang pangkat ng tao o kultura na nagsasalaysay tungkol sa kanilang mga ninuo, bayani,diyos at diyosa, mga supernatural na mga nilalang at naglalahad ng kasaysayan, agham o pag-aaral ng mga mito
Mitolohiyang Norse o Mitolohiyang Eskadinaba – ang mitolohiyang mula sa hilagang Europa kung saan ang mga tao ay nagsasalita ng Germanic languages
Momma – halamang nginunguya ng mga taga Cordillera na panlaban sa lamig at gutom. Sa mga taga-Ifugao ang pagnguya nito ay ginagawa bilang pakikipag-ugnayan sa kapwa.
monghe – pari
munsik – bulilit; karampot, katiting; maliit
nagbabantulot – nag-aatubili, nag-uurong-sulong, nag-aalanganin, natitigilan
nagpabuyo – nahimok, nahikayat, nakumbinse, naganyak, nakayag, nayaya
nagsipat-sipat – tumingin-tingin
nagtatampisaw – naglalaro sa tubig
nalipol – napuksa; napatay, naubos, nasaid
name – isang damong makamandag
nanagano – nagsakripisyo; dedikasiyon; pagtatalaga sa Diyos sa anumang mangyayari o kapalaran
nananaghoy – nananangis, malakas na pag-iyak na may kasamang daing
nananariwa – nagunita, naalala, nagbalik sa isip
naninibugho – nagseselos, naiinggit, nangingimbulo
340
napahikbi – napaiyak, napanguyngoy
naparam – nawala, napawi, nagmaliw, nabura, naglaro
nasimot – nasaid, naubos, walang tira
nasulo – natanglawan
natigagal – nabagabag, natigatig, naligalig
naumid – hindi nakapagsalita, di-nnakaimik; natahimik
negatibo – masama, hindi maganda o mabuti
nyumba – bahay
obra-Maestra – isang uri ng likhang-sining na napagkalooban ng mataas na uri ng parangal; kinilala; naging tanyag at kakaiba sa uri nito; may taglay na kariktan.
ogene – malaking metal bell na ginawang mga igbo sa Nigeria.
paghimlay – paghiga, pag-idlip pagtulog, pamamahinga, paghilata
pagpapatiwakal – pagpapakamatay, pagkitilngsarilingbuhay
pagsasalat – pagdarahop, paghihikahos; laging kulang
pagsibol – pagtubo, pag-usbong, paglitaw
pag-utas – pagtapos, pagyari; pagpatay
painod-inod – dahan-dahan; paunti-unti
paksang-diwa o tema (theme) – itoy pangunahing kaisipan ng tula, katha, dula, nobela, sanaysay, kuwento ng isang pangkalahatang pagmamasid sa buhay ng may-akda na nais niyang ipahatid sa mambabasa. Hindi ito dapat ipagkamali sa sermon o aral. Hindi sapat na sabihing tungkol sa pagiging ina ang tema. Paksa lamang itong maituturing. Ilahad ito ng ganito; kung minsa’y puno ng pagkasiphayo kaysa kaligayahan ang pagiging ina.
palamara – sukab, lilo, taksil, traydor
palasak – karaniwan, ordinary; laganap, uso
palayan – bukid na taniman ng palay.
palunpong – halamang tumutubo mula sa bumagsak na buto, kumpol, langkay, buwing, pumpon
panagimpan – pangarap, ilusiyon; hangarin, layunin, pita
panambitan – daing, tanguyngoy, panawagan, hinaing, luhog, dalangin
panangis – pag-iyak, pagluha
pandudusta – panlalait, panghahamak
pang-aalimura – pang-iinsulto, pangungutya, panlalait, panlilibak
pangdudusta – panghahamak, pang-aalipusta
341
pangimbulo – pagkainggit
pang-uusig – pagtugis, pagsisiyasat; pagsasakdal
paniniwala – pananalig, akala; sariling palagay
panlilibak – panunuya, pangungutya, pang-uuyam, pang-iinsulto
panunuring pampanitikan – tumutukoy sa matalino at maingat na paghusga sa mga bagay na pinupuna o sa anumang akdang pampanitikan
panunuring pampelikula – pagrerebyu o pagsusuri ng pelikula kung saan ang manunuri ay maingat na nagtitimbang at nagpapasya sa katangian nito. Tinutukoy nito ang pagsusuri hindi lamang sa kahinaan at kakulangan nito kundi gayundin sa mabubuting bagay na dapat isaalang-alang sa pagpapaganda ng pelikula para sa pagmemerkado o pagmamarket (marketing) at ginagamit upang mahikayat o mahimok ang mga madla (mga manonood, mga mambabasa, o mga tagapakinig
pasulyap-sulyap – pagtingin nang hindi matagal; panakaw na tingin
patalastas – isang uri o anyo ng komunikasyon o pakikipagtalastasan
payak – simple, katutubo
pensiyon – natatanggap na pera trabaho o naglingkod sa gobyerno ang nakatatanggap nito
persona – nagsasalita sa isang akda
piging – bangkete, salu-salo, handaan, anyaya
pilapil – dikeng mababa na nakapaligid sa taniman ng palay, sa palaisdaan atbp; palimping, pimpin, tarundong, latawan
pinanday – hinubod, hinulma
pinangilagan – iniwasan
polisiya – mga patakarang ipinatutupad
positibo – mabuti, pasulong
prinsipyo – simulain; paniniwala, paninindigan
pumapawi – bumubura, inaalis, pinaglalaho, tinatanggal
putik – lupang basa o luad na malagkit; lusak, burak; pusali, lablab, lunaw
realismo – ipinapakita ng isang akdang pampanitikan na may realismong pananaw ang katotohanan. Ipinalalasap nito ang buhay maging ito man ay hindi maganda. Layunin nitong ilahad ang tunay na buhay.
rima – pagkakaroon ng pare-parehong tunog sa huling pantig sa huling salita ng bawat taludtod
Roman – tumutukoy sa sinaunang lungsod ng Rome at mga teritoryo at mga taong naninirahan dito
Rome – kabisera ng Italy na matatagpuan sa sentro ng bansa, sa lipunan, o posisyon sa buhay
342
sabsaban – kainan ng mga hayop, labangan
sakbibi – sakmal, puno
salamangkero – taong bihasa sa panlilinlang sa pamamagitan ng bilis ng kamay
sapulin – tamang-tama sa gitna; tamaan
sapupo – sapo, salo
silangan – dakong sikatan ng araw.
simbolo – ito ang mga salita na kapag binanggit sa isang akdang pampanitikan ay nag-iiwan ng iba’t ibang pagpapakahulugan sa mambabasa, isang bagay o kaisipan na kumakatawan sa iba pang konsepto at maaaring bigyan ng maraming antas ng kahulugan
sinauna – sa unang panahon, mula sa kabihasnan noong unang panahon
sofas – mandirigma
soneto – isang uri ng tula na nagmula sa Italya na may labing apat na taludtod at sampung pantig sa bawat taludtod
sugpuin – huwag palalain
Sultan – pinakamataas na puno ng mga Muslimsuwi – anak, supling; siboltalukbong – belo, pandong, saklobtalumpati – deklarasyon;diskurso;bigkas,resitasyon;pananalita sa harapan ng
maraming tao nang tuluyan.tambuli – sungay na kung hipan ay tumutunog nang malakas; kurneta, tambuyoktamtam – maliit na tamboltana – agimat na tari ng tandangtanikala – kadena, kadenita, kadenilya; kawing-kawing na singsing na bakaltari – matulis na patalim na ikinakabit sa paa ng manoktauhang lapad – ang uri ng tauhan na hindi nagbabago ang katangiang taglay mula
simula hangang sa wakas ng kuwento
tayutay – ito’y isang anyo ng paglalarawang-diwa na kakaiba at malayo sa karaniwang paraan ng pananalita at naglalayong magawang marikit upang maging mabisa at kawili-wili ang pag-unawa at pagdama ng sinuman sa damdaming ipinahihiwatig
terorismo – sistematikong paggamit ng karahasantikis – pangyayamot, pang-iinis, pananadyatumalilis – tumakas, umilag, palihim na umiwaswinasak – sinirayapak – apak, tapak, tuntong; yurak; walang sapin sa paa; bakas
yumuyungyong – tumatangkilik; nalililiman, yumuyupyop
343
BIBLIOGRAPIMga AklatAganan, Fernanda P. 1999. Sangguniang Gramatika ng Wikang Filipino. Quezon City:
Sentro ng Wikang Filipino, UP.Alejandro, Rufino. 2001. Wika at Panitikan IV. Manila: Vibal Publishing House.Anderson, Robert et. al. 1993. Element of Literature First Course. USA: Harcourt
Brace Jovanovich, Inc..Arrogante, Jose A. et al. 2004. Panitikang Filipino- Antolohiya. Mandaluyong City:
National Bookstore.Arrogante, Jose et al. 1991. Panitikang Filipino- Pampanahong Elektroniko.
Mandaluyong: National Bookstrore.Arsenio L. Sumeg-ang. 2005. Ethnography of the Major Ethnolinguistic groups in the
Cordillera, Quezon City: Cordillera Schools Group, Inc. and New Day Publishers.Atalia, Eros. 2011. Wag Lang Di Makaraos. Pasay City: Visual Print Enterprises.Baisa-Julian, Aileen G. at Dayag, Alma M., 2012. Pluma III Wika at Panitikan para sa
Mataas na Paaralan. Quezon City: Philippines, Phoenix Publishing House, Inc. Cariño,Maria Luisa A.,1990. Cordillera Tales. Quezon City: New Day Publishers.Ceciliano, Jose C. 1991. Pamahayagang Pangkampus. Quezon City: Rex Bookstore.Dillague, Nora M. 1990. Sandigan -Sining ng Komunikasyon para sa Mataas na
Paaralan. Manila: Phoenix Pub. House Inc.English, Leo James. 1977. English-Tagalog Dictionary. Quezon City: Kalayaan Press
Mktg. Ent. Inc.Ferrara, Cosmo F. et.al. 1991. Enjoying Literature. California: Glencoe/McGraw-Hill.Gonzales, Lydia Fer. et.al. 1982. Panitikan sa Pilipino. Manila: Rex Book Store. Hamilton, Edith. 1969. Mythology. New York: Warner Books Inc._______________. 1999. Mythology: Timeless Tales of Gods and heroes. Little Brown
and Company.Jocson, Magdalene O. et. al. 2005. Filipino 2- Pagbasa at Pagsulat Tungo sa
Pananaliksik. Quezon City: Lorimar Publishing Co. Inc.Lacsamana, Leodivico C., et.al. 2003. Filipino: Wika at Panitikan sa Makabagong
Henerasyon IV. Makati City: Diwa Learning Systems, Inc. Longa, Asuncion B. et.al., 2010. Filipino I. Lipa City, Batangas,: United Eferza Academic
Publications, Co. .Macaraig, Milagros B. 2000. Pagpapahayag, Retorika at Bigkasan. Manila : Rex
Bookstore, Inc.________________. 2014. Sulyap sa Panulaang Filipino.Manila: Rex Book Store, Inc.,Mallinllin, Gabriel F. et.al. 2002. Kawil I - Aklat sa Paglinang ng Kasanayan sa Wika at
Literatura.,Manila: Rex Bookstore Inc..Resuma, Vilma Mascarina. Gramatikang Pedagohikal ng Wikang Filipino
Komunikatibong Modelo. Sagalongos, Felicidad E. 2013. Diksyunaryong Ingles-Filipino, Filipino-Ingles.
Madaluyong City: National Bookstore.Santiago, Alfonso B. at Norma G. Tiangco. 2006. Makabagong Balarilang Pilipino.
Manila : Rex Bookstore, Inc.Santiago, Alfonso O. 2003. Sining ng Pagsasalingwika-Ikatlong Edisyon. Manila: Rex
Bookstore.Santiago, Jesus Manuel. 1998. Ang Matanda at ang Dagat. Sentro ng Wikang Filipino,
UP, Manila.Santiago, Erlinda M. et.al 1989. Panitikang Filipino Kasaysayan at Pag-unlad
Pangkolehiyo.Manila: National Book Store.
344
Santos, Bernie C. at Corazon L. Santos. 2002. Kawil II -Aklat sa Paglinang ng Kasanayan sa Wika at Literatura. Quezon City: Rex Bookstrore Inc.
Santos, Vito C. at Luningning E. Santos. 1995. New Vicasian’s English-Pilipino Dictionary. Pasig: Anvil Pub., Inc.
Santos, Vito C. at Luningning E. Santos. 2001. English-Pilipino Dictionary. Pasig: Anvil Publishing Inc..
Silverio, Julio F. Bagong Diksyunaryong Pilipino-Pilipino. Mandaluyong City: National Boookstore.
Villafuerte, Patrocinio V. 2002. Panunuring Pampanitikan. Sampaloc, Manila: Rex Bookstore Inc.
____________________. 2002. Talumpati, Debate at Argumentasyon. Valenzuela City: Mutya Publishing House.
___________________. 2012. Pagpapahalaga sa Panitikan - Sining Pantanghalan. Malabon City : JIMCYZVILLE Pub..
1980. Magandang Balita: Bibliya . Manila: Philippine Bible Society.1987. Ninth New Collegiate Dictionary. USA: Merriam Webster Inc.1996. Literature World Masterpieces. New Jersey,USA : Prentice Hall Inc,.2011. Panahon -Ang Pag-ahon sa Hamon ng Pagbabago ng Klima. Kabang kalikasan
ng Pilipinas Foundation, Inc. at WWF-Phil.
345
Internet http://www.infoplease.com/biography/var/dilmarousseff.html http://www.infoplease.com/biography/var/dilmarousseff.html http://www.huffingtonpost.com/2011/01/03/dilma-rousseff-inaugurati_1_n_803450.html, www.gov.ph/1986/02/25/inaugural-speech of president-corazon-c-aquino-on-feb-25-1986 http://www.destination360.com/caribbean/history http://pinoyweekly.org/new/2012/10/para-sa-kagalingan-at-karapatan-ng-mga-bata/comment-page-1/ htpp:tl.wikipedia.org/wiki/mitolohiyangnordiko http://bibleforchildren.org/PDFs/tagalog/Samson%20Gods%20Strong%20Man%20Tagalog.pdf https://www.google.com.ph/search?q=emoticon&tbm=isch&ei=zwy2U5izC4zsoATmxILgBQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc=6oOshmlrH- http://www.wattpad.com/71491550-norse-mythology http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/EN/JoachimGauck/Reden/2014/140131-Munich-Security-Conference.html http://www.scribd.com/doc/76742424/Sintahang-Julieta-at-Romeo-revised2 https://www.google.com.ph/search?q=romeo+and+juliet&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=yVezU87vBc3AoASos4CQCg&ved=0CAYQ_AUoAQ&biw=1024&bih=499#q=romeo+and+julietwilliam+shakespeare&tbm=isch&facrc=_&imgdii=_&imgrc=wTz_JAvc6U_diM%253A%3BzgZVfo8uX0NKFM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.mcgoodwin.net%252Fpages%252Fimages%252Fdickseeromeo.jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.mcgoodwin.net%252Fpages%252Fotherbooks%252Fws_romeoandjuliet.html%3B483%3B401 https://www.google.com.ph/search?q=3+kings&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=5xuyU_2DFMbuoATB5IC4Aw&ved=0CAYQ_AUoAQ&biw=1024&bih=499#facrc=_&imgdii=_&imgrc=MW2HyXOy8Ng0zM%253A%3BVaZtrQPIuoqASM%3Bhttp%253A%252F%252Fholidays.mrdonn.org%252F3kingsxmas.GIF%3Bhttp%253A http://tl.answer.com/Q/Ano ang mga anekdota ni Jose Rizal? www.youtube.comwatch?v= ljNgw10mcs.Tsinelas ni Rizal. http.//Iranian.com/main/bloglm.saadat-noury/first Iranian-mullah-who/was-master-anecdotes.html. http.//www.a-gallery.de/docs/mythology.htm. http.//www.a gallery.de/docs/mythology.htm. www.livescience.com/39149-french-culture.html https://www.google.com.ph/search?q=sample+stroyboard&esspv=2&biw=1366& bih = 667&1bm=isch & imgil En.Wikipedia.org/wiki/Epic of Gilgamesh http://cdn.yardhype.com/wp-content/uploads/2012/11/Puppet-Dancing-in-South-Africa-yardhype.jpg http://t1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcSFqFdJx3RiKgKAfswPStnpcupqbc2P1DoVCGeFwdxzmvCjT6SEx7oLkTU http://www.anc.org.za/show.php?id=3132 https://www.google.com.ph/search?q=larawan+ng+kahirapan https://www.google.com.ph/?gfe_rd=cr&ei=4BgMVI_wEYn8iAKqYQ&gws_rd=ssl#q=patalastas http:// vjk112001.blogspot.com/2008/02/sa-mga-kuko-ng-liwanag-isang-suring.html
