1. 1. T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER (HADS) ANABLM DALI SLM RFN GELENENDE HADS YORUMU Doktora Tezi Ferhat GKE Ankara- 2010
2. 2. T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER (HADS) ANABLM DALI SLM RFN GELENENDE HADS YORUMU Doktora Tezi Ferhat GKE Tez Danman Prof. Dr. Mehmet GRMEZ Ankara- 2010
3. 3. T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER (HADS) ANABLM DALI SLM RFN GELENENDE HADS YORUMU Doktora Tezi Tez Danman: Prof. Dr. Mehmet GRMEZ Tez Jrisi yeleri Ad Soyad Prof. Dr. Mehmet GRMEZ Prof. Dr. smail Hakk NAL Prof. Dr. Mehmet Emin ZAFAR Prof Dr. Hasan Kamil YILMAZ Yrd. Do. Dr. Grbz DENZ Tez Snav Tarihi: 31.12.2010 mzas
4. 4. TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim (/../2010) Tezi Hazrlayan Ferhat GKE
5. 5. THF Bu mtevz almay, tahsil hayatm boyunca daima bana destek veren kymetli babam emekli mft mer GKEye ithaf ediyorum
6. 6. I NDEKLER NDEKLER...I KISALTMALAR..IV NSZ..VI GR......................1 A) Aratrmann Konusu ve nemi...1 B) Aratrmann Amac..4 C) Aratrmann Plan, Metodu ve Kaynaklar ..5 BRNC BLM KAVRAMSAL EREVE I. TASAVVUF HADS YORUMCULUU LE LGL KAVRAMLAR..12 A) Tasavvuf ve rfn Yorum.13 B) Btn (Btn) Yorum..18 C) r (ret) Yorum....26 D) Hikem (Hikmet) Yorum32 II. TASAVVUF GELENENDE HADSLERN ANLAILMASI VE YORUMLANMASI LE LGL KAVRAMLAR...41 A) Fehm ve Basret..43 B) Fkh51 C) stinbt56 D) Mizn..60 E) Kef.66 F) bret/tibr..71 G) Tevl..75 KNC BLM TASAVVUF BLG NAZARYES MARFETN HADSLERLE TEMELLENDRLMES VE SFLERN MARFET ANLAYILARININ HADSLERN YORUMLANMASINDAK ETKS A) Hadislerdeki lim ve lim Kavramlarna Ynelik Yorumlar..86 B) Hadislerdeki Fkh ve Fakh Kavramlarna Ynelik Yorumlar96 C) lm-i Btn, Kef ve lhmn Hadislerle Temellendirilmesi.101 D) Marifet Kavramnn Hadislerle Temellendirilmesi..116 E) Kalp Kavram ve Kalbin Marifetle likisi...126 F) Marifetle lgili Dier Baz Kavramlarn Hadislerle Temellendirilmesi...146 a) Yakn Kavram..147 b) Basret Kavram.154 c) Firset Kavram.158
7. 7. II d) Nr Kavram..165 G) Amel ve Nazar Tasavvufta Marifetin Hadislerle Temellendirilmesi ve Sflerin Marifet Anlaylarnn Hadis Yorumlarndaki Etkisi.177 a. Amel-Tasavvuf Yaklam (Muhsib ve Suhreverd rnei)..177 b. Nazar-Tasavvuf Yaklam (Muhyiddin bnul-Arab rnei)197 NC BLM TASAVVUF GELENENDE HADS, SNNET VE HADS YORUMU I. HADS VE SNNET.............218 A) Sfilerin Hadis ve Hadis limleri le Mnsebeti.218 B) Tasavvuf Geleneinde Snnet ve Snnete ttib..236 C) Tasavvuf Geleneindeki Snnet Telakksinin Deerlendirilmesi.245 II. TASAVVUF HADS YORUMUNU ETKLEYEN FAKTRLER...258 A) Hadislerin Dili, Hz. Peygamberin fade slbu..258 B) Tasavvuf Bilgi Kayna (Epistemolojik Faktr) .........262 C) Tasavvuf Dilin Yaps..268 D) Yabanc Kltrler, Gnostik Unsurlar ve i Faktr...277 E) Nazar/Felsef Denceler .....................................................283 F) Tasavvuf Istlahlar Hadislerle Temellendirme abas.288 III. TASAVVUF GELENENDE HADS YORUM YNTEMLER A. TEKNK AIDAN HADSLERN YORUMU................293 a) yetlerle stihd: Hadislerin yetlerle Yorumu...294 b) Hadis ve Snnetle stihd.....................................297 c) Hadislerin Sahabe, Tbin ve Dier limlerin Szleriyle Yorumlanmas304 d) Hadislerin srilyt Rivyetleriyle Yorumlanmas ...........307 B. MUHTEVA AISINDAN HADSLERN YORUMU312 a) Semantik Tahliller ve Kelime zhlaryla Hadislerin Yorumlanmas............312 b) Mkil Hadislerin Yorumlanmas..317 c) Mtebih Hadislerin Yorumlanmas.....................................................................320 d) Hadislerin azmet ve ruhsatla yorumlanmas..........335 e) Hadislerdeki Hikmetlere Ynelik Yorumlar..........338 f) Hadislerdeki Mutlak fdelerin Takyd Edilmesi...344 g) Umm fde eden Hadislerin Tahss edilerek Yorumlanmas...346 h) Hadislerdeki Meczlarn Hakikate Hamledilerek Yorumlanmas.350 i) Hadislerdeki Harfler ve Rakamsal fadelere Ynelik Yorumlar.........................354 k) Hadislerin Kef, Rya ve Tecrbelerle Yorumlanmas.............358
8. 8. III DRDNC BLM TASAVVUF-R HADS YORUMCULUUNUN MKANI, SINIRLILIKLARI, MUTEDL VE AIRI YNLERYLE DEERLENDRLMES A) Tasavvuf-r Hadis Yorumlarnn Kabul Edilme artlar363 B) Tasavvuf-r Yorumlarla Btn Tevillerin Mukayesesi..374 C) Mutedil Tasavvuf Yorumlar...410 1. Kalp Hadisi410 2. Bir Kaba Sinek Dt Zaman, Onun Her Tarafn Batrn Hadisi............................................................................................412 3. Bir eyi Sevmen Seni Kr ve Sar Eder Hadisi...............414 4. Allahn kelimesini (adn) yceltmek iin arpan kimse, Allah Yolunda savamaktadr" Hadisi.418 5. Ganmet: Bedenin, Kalbin ve Ruhun Mkft.420 6. Utanmadktan (Hay) sonra istediini Yap Hadisi .........425 7. ki Yasann Hikmeti.428 8. Yeryz bana secdegh/mescid klnd Hadisi..430 D) Ar Tasavvuf Yorumlar.431 a) Amel-Tasavvufta Ar Yorumlar...431 1. Hay ve dili tutmak imandan iki ubedir Hadisi...431 2. Veren el alan elden stndr Hadisi.........434 3. Yrynz Mferridn ne Getiler Hadisi...438 4. Visl Orucu441 5. l-i Muhammed ve Ehl-i Beyt 444 6. bn Abbas ve Btn Halifeliine ret Eden (!) Bir Hadis...452 b) Nazar Tasavvufta Ar Yorumlar..455 1. Mmin, mminin aynasdr Hadisi..455 2. Sadaka dilencinin eline ulamadan Allahn eline der Hadisi..457 3. Misvk ile (sivk) klnan namaz Hadisi458 4. Kurn Kendi Reyi ile Tefsir Eden Kfre Dmtr Hadisi.459 5. Yeryznde Allah, Allah diyen kimseler kald srece kyamet kopmaz. Hadisi..460 5. Bana dnyanzdan ey sevdirildi. Kadn, gzel koku ve namaz gzmn nuru klnd Hadisi.462 SONU...469 BBLYOGRAFYA...476 ZET..494 ABSTRACT...........495
9. 9. IV KISALTMALAR A.g.e. : Ad geen eser A.g.m. : Ad geen makale Ans. : Ansiklopedi A...F.D. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi A...F.Y. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar b. : bn c. : Cilt Bl. : Blm Bkz. : Baknz ev. : eviren D..B.Y. : Diyanet leri Bakanl Yaynlar D.E...F.D. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi E..S.B.E. : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits E.A...F.D. : Erzurum Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi F...F.D. : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi G.A.L. : Geschichte der Arabischen Litteratur Haz. : Hazrlayan Hz. : Hazreti .A. : slm Ansiklopedisi .A.D. : slm Aratrmalar Dergisi FAV : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar ..E.F.T.D. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi ..E.F.Y. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Kr. : Karlatrnz mad. : Maddesi Meb Yay. : Milli Eitim Bakanl Yaynlar M...F.V.Y. : Marmara niversitesi lhiyt Fakltesi Vakf Yaynlar M...F.D. : Marmara niversitesi lhiyt Fakltesi Dergisi M..S.B.E. : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ne. : Nereden No : Numara O.M..S.B.E. : Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
10. 10. V l. : lm s. : sayfa S.A.V. : Sallallahu aleyhi ve sellem S.D.. : Sleyman Demirel niversitesi S.D...F.D : Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi S...F.D. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi S..S.B.E. : Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits T.D.V..A. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi T.D.V.Y. : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar T.y. : Tarihsiz (Basm Tarihi Yok) Thk. : Tahkik eden U...F.D. : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi U..S.B.E. : Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yay. : Yaynlar Y.y : Yer Yok (Basm Yeri Yok)
11. 11. VI NSZ Yce Allahn insanla son din olarak takdim ettii slm dininin Kurn- Kerimden sonraki temel kayna Hz. Peygamberin hadisleri ve snnetidir. Tarih boyunca hadis ve snnetin dindeki merkezi konumunun bilincinde olan mslmanlar sahabe dneminden itibaren hadis ve snneti anlamaya ve yorumlamaya almlardr. Hicr nc asrda mstakil ilimlerin ortaya kmas ile birlikte her ilim dal hadis ve snnete kendi zviyesinden yaklam, hadis ve snnetin anlalmas ve yorumlanmas konusunda farkl yaklamlar sz konusu olmutur. Bu farkl yaklamlardan birisini, bilgi kayna, bilgiyi elde etme yntemi, Kurn- Kerim ve hadisleri anlama ve yorumlama yntemi gibi konularda dier islm geleneklerden farkl bir yaklama sahip olan, hadis ve snnete marifet ve btn temelli yaklap, hadisleri ir ynden yorumlayan mutasavvflar ortaya koymulardr. Balangta bir zhd hareketi olarak tarih sahnesine kan slm Tasavvufu, tarihin her dneminde kendisinden sz ettiren, bilgi, ahlk, nefis terbiyesi, varlk, lem, nefis, kalp ve ruh gibi temel konulardaki farkl yaklamlar, yetitirdii byk ahsiyetler ve kurumsal yapsyla halk zerinde olduka byk tesirler icr eden ve gnmze kadar varln devam ettiren slm dnce tarihindeki en nemli geleneklerden birisini tekil etmektedir. Tasavvuf hareketi, ortaya kndan gnmze kadar byk ounlukla Kurn ve hadisi referans alp almama ynyle tartlmtr. Ancak bunun karsnda tasavvuf ehli her frsatta kendi ilimlerinin Kurn- Kerim ve hadis temelli olduunu vurgulama gerei duymu, bu iki kaynaa yaklamlarnn dier ilimlerden, lugav, fkh yaklamlardan farkl olduunu, ortaya koyma ihtiyac hissetmitir. Sflere gre yetlerin yan sra hadislerin de zhir anlamlarnn yan sra btn mnalar da vardr. Tasavvuf hadis yorumculuu zhire karlk btna, ibreye karlk iretlerlere ibret ve itibra, hkmlere karlk hikmetlere dayanr. Her eyden nce tasavvuf yorum syleneni deil, sylenmek isteneni temel alr. Tasavvuf geleneinde grnenden grnmeyenin bilgisine ulama arzusu, en genel anlamda zhire karlk btnn temel alnmas yorumculuk bakmndan kayda deerdir. Tasavvuf geleneinde bir metnin anlalmas ve yorumlanmasnda en ok bavurulan bu temel kavramlar sf ya da rifi dorudan metin ya da ibrede grnmeyen ancak sakl bulunan bir bilgiyi arama ve onu yorumlamayla ba baa brakmaktadr. Bu durum tasavvuf-hadis-yorum ilikisini ele alacak bir aratrmacy daha ilk etapta heyecanlandrmaktadr. zellikle maksatlarn tespitinde bu kavramlarn grecei ilev nemlidir. Nitekim ibret ve itibr olmadan tek bana ibre hakikate ve maksada gtrmez. Ancak ibrelerden tamamen kopuk, bamsz ibret ve itibrlarn da bizleri hakikate ulatramayaca bir gerektir. te biz bu almamzda sflerin kimi zaman zhir-btn arasnda bulunmas gereken hassas dengeleri koruduklar ancak kimi zaman btn yorumlar aratmayan, tamamen btn yorumlara kayan tasavvuf hadis yorumlarn ele almaya alacaz.
12. 12. VII Tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmas konusuna bu mtevzi almamz bir katk salarsa kendimizi bahtiyar hissedeceiz. Bu vesileyle mmetimin htilf Rahmettir Haberi ve htilf Olgusu konulu lisans tezimden sonra, arn ve Hadisleri Deerlendirmede Mizn Yntemi ve Tasavvuf Geleneinde Hadis Yorumu adl eldeki bu almayla birlikte lisans dneminden itibaren, yksek lisans ve doktora aamalarnda her trl destei gsterme ltfunda bulunan bata tez danmanm Prof. Dr. Mehmet Grmeze, tez jrimde yer alan Prof. Dr. smail Hakk nal, Prof. Dr. Hasan Kamil Ylmaz, Prof. Dr. Bnyamin Erul, Prof. Dr. Mehmet Emin zafar ve Yrd. Do Dr. Grbz Deniz hocalarma deerli katklarndan dolay teekkr bir bor bilirim. Son olarak, desteini her zaman yannda hissettiim kymetli babam mer Gkeye, tezin her aamasnda emei geen, almalarm esnasnda byk bir zveri ve sabr gsteren eim Nurul Tuba Gkeye, kzm Zehra Dilara ve olum Muhammede teekkr borlu olduumu belirtmek isterim. Gayret bizden baar Allahtandr. Ferhat GKE Mays -2010- Gaziantep
13. 13. 1 GR A) Aratrmann Konusu ve nemi: Hadis ve snnet dier slm disiplinlerde olduu gibi slmda irfn geleneini temsil eden Tasavvufun da ikinci nemli kaynadr. Tasavvuf-hadis ilikisini hadis ilmi asndan temelde iki ynden ele almak ve deerlendirmek mmkndr. Birincisi, sbt (kullanlan malzemenin shhati), ikincisi ise diryet (kullanlan malzemenin yorumlanmas) ynndendir. Bir hadisin sabit olmas kadar, doru bir ekilde anlalmas ve yorumlanmas da arttr. Bu yzden biz almamz bu ikinci art zerine, tasavvuf hadis yorumculuu zerine teksif edeceiz. Zira, tasavvuf ehlinin metin ve muhtevay esas aldklar bilinen bir husustur. Ricl, isnd ve rvilerle ilgili hadis ilimlerini, lgat ilimlerini ve genel anlamda zhri ilimleri kabuk ya da let ilimleri olarak deerlendiren sflerin hadis ilmine ve hadislere yaklam bir hadisinin ya da fkhnn yaklam tarzndan farldr. Sf ya da rif iin hadisler konusunda asl nemli olan man ve maksatlar tespit etmektir. Onlara gre man ve maksad tespit etmek ise ilimlerin zdr. Hadislerdeki man ve maksatlar tespit etmeye hedefleyen sflerin hadisleri yorumlamay temel kabul ettiklerini belirtmek gerekir. Bu bakmdan metinlere dayal yorumlar zerinden deerlendirilmelerin yaplmas gerekmektedir. slm geleneinde din metinlerin anlalmas ve yorumlanmas amacyla ilk asrlardan itibaren gsterilen abalar, birbirinden farkl yntem ve metodolojileri ortaya karmtr. slm limlerinin sahip olduklar dnya grleri, bilgi felsefeleri, bilgiyi elde etme metotlar, elde edilen bilgiyi naslara takip etme yntemi, ilgi alanlar, farkl yntem ve metodolojileri douran balca etmenler olmutur. amzn nemli aratrmaclarndan Muhammed bid Cbir, slm geleneindeki anlama ve yorumlamaya dair metodolojileri beyn, irfn ve burhn olmak zere ksmda geni kapsaml bir ekilde ele alp deerlendirmi, usulc, fakh ve kelamclarn usl ve anlama yntemlerini beyn; mantk ve felsefecilerin yntemlerini burhn; sf, i ve btnlerin yntemlerini ise irfn kavramyla tanmlamtr. Her ne kadar kesin izgilerle byle bir ayrma gitmenin douraca bir takm skntlar olsa da tasavvuf geleneini dier geleneklerden farkl klan en ayrc vasf, tasavvufun irfn ve marifet zerine kurulmu olmas, sfilerin marifet anlaylarnn hadis yorumlarnda byk bir rol oynamas ve baz sfilerin din metinleri (yet-hads) bu bilgi ile anlamaya ve yorumlamaya alm olmalardr. Her ne kadar tezimiz slm rfn Geleneinde Hadis Yorumu ismiyle genel bir balk tasa da irfn kavramn daha ok slm tasavvufu zelinde ele alacamz belirtmek isteriz. Tezimiz ierisinde hadis yorumlarnda tasavvufun hem amel hem de nazar irfna tekabl eden ynleri zerinde durulacak, irfn geleneinin dier mntesipleri olan Btnyye ile mukayeselerde bulunulacaktr. te yandan tezimizin ismi ierisinde hadis yorumunu tercih etmi olmamz daha ok hadis yorumculuunu temel alm olmamzdan kaynaklanmtr. Hadislerle amel etmeyi temel alan ehl-i tasavvufun snnet anlaynn byle bir almada ele alnmamas byk bir eksiklik olacaktr. Bu yzden tezimiz ierisinde tasavvuf gelenein snnet telakkisini de ele alacamz
14. 14. 2 burada belirtmek istiyoruz. almamz en geni anlamda tasavvuf geleneinde hadis ve snnetin anlalmas ve yorumlanmasn konu edinmektedir. Tasavvuf hareketi ortaya kndan itibaren temel ald konular, bilgi kaynaklar, dini metinleri anlama ve yorumlama metodu bakmndan dier slm disiplinlerden farkl bir yaklam tarz ortaya koymutur. zellikle yet ve hadislerin anlalmas ve yorumlanmas ile ilgili bu farkl yaklam tarz baz sfilerin ifade ettii zere Hibir vel yeni bir eriat getirmez. Ancak Kur'n ve snnet hakknda yeni bir anlay (fehm) getirir. eklinde ifadesini bulmaktadr. Bu durum sfilerin yet ve hadislere farkl yorumlar getirmelerine ne kadar ehemmiyet verdiklerini gstermektedir. Tasavvuf klasikleri ve tasavvufi hadis erhleri incelendiinde sfilerin hadislere dair farkl yorum araylarnn alanda kendisini gsterdii grlecektir. Bunlardan birincisi ir yorumlardr. kincisi nazar yorumlar, ncs ise hikmetlere dair yorumlardr. Aratrmamzda tasavvuf gelenein bu yorum tarz zerinde durarak, sfilerin hadislere dair ir, nazar-btn ve ir yorumlardan bir derece farkl olan hikmetlere dair yorumlarn deerlendirmeye alacaz. Tasavvufi hadis yorumlarnn tmnde bir btn anlay hkim durumdadr. Btn, bir ynyle amel boyutunda ilm-i btn ve fkh- btnn kapsamnda kalbi amellerin bilgisi ile ilgilidir. Nefsin tannmasn (marifetun-nefs) temel alan sfiler eserlerinde imn, ihls, kr, takv, sabr, havf ve rec, sdk gibi kalbi amellerle ilgili mevzlarda yer verdikleri hadislere dayanarak manev, rh, ahlak esaslar ortaya koymaktadrlar. Bu noktada tasavvuf, zhiri fkh geleneinde ele alnmayan konular stlenerek slm geleneinde ilm-i btn temsil etmitir. Btn kavram dier ynyle tasavvuf hadis yorumculuunun iretlere dayanan yorumlaryla ilgilidir. Ehl-i tasavvuf lafzlar ve ibrelerde sakl bulunan btn manaya dayanan yorumlarn iret kavramyla ifade etmi ve iretlere dayanan yorumlar ir yorum olarak adlandrlmtr. Sfiler genel olarak iret ya da iretle yakn anlamda kullanlan itibr kavramyla zhiri iptal etmeyen bir manay kastetmilerdir. Hadis yorumlarnda bunun pek ok rneklerini vermilerdir. Bu amala biz ncelikle zhir manaya aykr olmayan ve yorum zenginlii erevesinde deerlendirilebilecek ir hadis yorumlarn tahlil etmeye alacaz. Tarihi sre ierisinde btnn alglan konusunda farkl yaklamlarla karlamaktayz. ncelikle btn kavram ayn zamanda irfn gelenein dier mntesipleri olan Btniyye ile zdeleen bir kavramdr. Bu noktada Btniyyenin btn tevilleri ile tasavvuf geleneinin btna dayanan yorumlarnn mukayese edilmesi gerekmektedir. Ehl-i tasavvuf her ne kadar btna dayanan yorumlarn iretler (irt) olarak isimlendirmi, tevil amac gtmediklerini, bu ynyle iretlere dayanan yorumlarn btn yorumlardan farkl olduunu ifade etmilerse de, ir yorumlar ierisinde Btniyyenin yorum yntemiyle rten yaklamlar da sergilemilerdir. Bu yzden tezimiz ierisinde btn tevillerle, tasavvufun btna dayanan yorumlarn mukayese etmeye alacaz.
15. 15. 3 lkemizde son yllarda Tasavvuf-hadis mnasebetini konu edinen akademik aratrmalar hadislerin shhati1 ve yorumlanmas ekseninde odaklanm durumdadr. Tasavvuf gelenekte kullanlan hadislerin shhatinin incelenmesine arlk veren akademik aratrmalarda tasavvuf hadis yorumculuu btn ynleriyle deerlendirilememitir. Tasavvuf hadis yorumculuu ise, ounlukla ya Muhasib (243/857), Hakm et-Tirmiz (320/932), Eb Tlib el-Mekk (386/996) gibi sfiler zelinde ahs merkezli2 , ya da erken dnem, hicri ilk asr gibi belirli dnemlerle3 snrlandrlarak ele alnmtr. phesiz tm bu almalarn tasavvf hadis yorumculuuna nemli katklarda bulunduunu belirtmeliyiz.4 Ancak bu akademik aratrmalarda tasavvuf hadis yorumculuu amel ve nazar ynyle bir btn olarak deerlendirilememitir. Bu ayn zamanda byle bir aratrmaya ihtiya duymu olmamzn en nemli sebebidir. Nitekim biz almamzda, hem Muhasibi ve Hakim et-Tirmiz gibi erken dnemlerde yaayan sfilerin hadis yorumlaryla, tasavvufi gelenein dnm noktas saylabilecek Gazzl (505/1111) ve zirve ismi Muhyiddin bnul-Arabnin (638/1240) hadis yorumlarn bir arada mukayeselerde bulunarak deerlendirmeye alacaz. almamzda sadece amel-sf tasavvufu deil, ayn zamanda nazar tasavvuf gz nnde bulundurulmu ve her iki tasavvuf anlayn temsil eden sfilerin eserlerinden istifade edilmitir. Ayrca tasavvuf yorumlar Btniyyenin tevilleriyle karlatrlmtr. Tm bunlar tezin tasavvuf-hadis mnasebetini konu edinen dier almalardan farkl yndr. Tasavvuf-hadis yorumculuunun ele alnd almalarda eksik olarak deerlendirdiim en nemli hususlardan birisi, ar hadis yorumculuu konusunun detayl bir ekilde ele alnmam olmasdr. Halbuki ar hadis yorumlarnn en belirgin rneklerini sfilerde ve tasavvuf yorumlarda grmek mmkndr. r-tasavvuf yorumlar konusunu deerlendiren limlerimiz 1 Bu konuda baz doktora tezleri hazrlanmtr. Yardm, Ali, Mesnev Hadisleri, (Baslmam retim yelii Yeterlilik Tezi), Kayseri, 1970; Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, T.D.V.Y, Ankara, 2000; Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Yediveren Yay., Konya, 2001. Uysal, almasnda ele ald her sf mellifin hadis erh metoduna bir balk ayrmtr. 2 ahs merkezli almalar iin bkz., Aydnl, Abdullah, Dou Devrinde Tasavvuf ve Hadis, Seha Yay., Ankara, 1986; Saklan, Bilal, Ktul-Klbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, (Yaymlanmam Doktora Tezi), S..S.B.E., Konya, 1989; Eb Bekir Muhammed el-Kelbz ve Manil-Ahbr, (Yaymlanmam Aratrma), Konya, 1991; Kurt, Ali Vasfi, Endlste Hadis ve bnul- Arab, nsan Yay., stanbul, 1998; Avc, Seyit, smail Hakk Bursevde Hadis Tespiti ve Yorumu (Sfilerin Hadis Anlay -Bursev rnei-), Ensar Yay., stanbul, 2004; Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, FAV Yay., stanbul, 1990; Karapnar, Fikret, Eb Bekir Muhammed b. shk el-Kelbznin Mifthu Manil-Ahbr Adl Eserinin lk 80 Varann Tahkk ve Tahrci, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya, 1999. Kkta, Yavuz, lk Dnem Sfilerin Hadisleri Anlama abalar -Hakm et-Tirmiznin Yaklam- Karadeniz Basn-Yaym, Rize, 2004; Eren, Mehmet, Sadreddin Konevnin Ftiha Tefsiri ve Tasavvuf Hadis erhilii, Gelenek, yay., stanbul, 2010. 3 Dnem merkezli almalardan bazlar unlardr: eker, Necmeddin, lk Dnem Sfilerinde Hadis Yorumu, (Yaymlanmam Doktora Tezi) E..S.B.E., Kayseri, 1998; Saklan, Bilal, H.IV.M.X. Asr Sfilerinin Hadis limleriyle lgileri, S...F.D., say:7, Konya, 2002; Karapnar, Fikret, Muhaddis Sufilerin Hadis Usul ve Hadisleri Anlama Yntemleri (H. IV-V/M.X-XI. Asr), S..S.B.E., (Yaymlanmam Doktora Tezi), Konya, 2006. 4 r-Tasavvuf hadis yorumculuuna dair nemli almalardan birisi Ali Osman Kokuzunun Kutlu Doum Haftas sempozyumunda sunduu teblidir. Bkz., Kokuzu, Ali Osman, Hz. Peygamberin Mizc ve r Yorum, S.D.. IV. Kutlu Doum Haftas Sempozyumu, Isparta, 2001, s.221. Konuyla ilgili bir makale ise Ahmet Yldrma aittir. Bkz., Yldrm, Ahmet, Hadisleri Anlamada r Yorum, S.D...F.D., say:13, Isparta, 2004.
16. 16. 4 ar yorumlarn ounlukla nazar-tasavvuf yorumlarda bulunduunu sylemektedirler. Bu anlamda nazr yorumlarla ir yorumlar arasnda bir ayrma gidilmitir. Biz ir-sf yorumlarla nazr yorumlar arasnda yaplan ayrm ksmen gz nnde bulundurmu olsak da, ir yorumlaryla n plana kan sfilerle nazar yorumlaryla n plana kan sfiler arasnda herhangi bir ayrm gzetmeksizin genel olarak tasavvuf hadis yorumculuunun hadis yorumlarna katklarn, olumlu ynlerini, arlklarn, ar ynlerini incelemeye alacaz. Tasavvuf-ir yorumlar ounlukla tefsir ilmine konu olmu ve bu konuda ncelik yetlere verilmitir. Hadislerin ir yorumlarnn muhaddisler tarafndan detayl bir ekilde deerlendirilmemi olmasn byk bir eksiklik olarak deerlendirmekteyiz. Halbuki hadislerin ir yorumlarnn da tpk yet yorumlarnda olduu gibi btn yorumlara kayan rneklerini pek ok tasavvuf eserinde grebilmek mmkndr. Bu yzden lafzlarn olduka uzanda btn yorumlara kayan ir yorumlarla, bir ekilde lafzla ilikisi bulunan, lafzlar tahrif etme amacn tamayan ir hadis yorumlar arasndaki farklklarn ortaya konulmas gerekmektedir. B) Aratrmann Amac: slm geleneinde hadisleri anlama ve yorumlamaya dayal tek sistematik metodoloji beyn temsil eden usl-i fkh olmutur. Usl-i fkhn dile dayal objektif kriterlere sahip olmas beynn genel olarak kabul edilebilir bir metodoloji olarak grlmesini salamtr. Ancak gerek bilgi kayna gerek yorum yntemi bata olmak zere pek ok esas subjektif kriterlere dayanan irfnn bu ynyle bir metodoloji tesis edemediini ve tasavvuf hadis yorumculuunu bu bak asyla deerlendirmeyeceimizi daha balangta ifade etmek istiyoruz. Ancak bu durum tasavvf yorumlarn btnyle subjektif bir yapya sahip olduu bu gelenek ierisinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmas amacyla hibir abann gsterilmedii anlamna gelmemektedir. Bilakis tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmas noktasnda bir metodoloji tesis edilememise de bir yaklam tarz ortaya konulmutur. Tezimiz bu yaklam tarzn eitli ynleriyle deerlendirilmesini amalamaktadr. Bu aratrmann amalar arasnda ele alacamz nemli bir sorun irfn ve marifetin hadis yorumlarndaki roldr. Tasavvufta marifeti elde etme vastas olan kef marifeti ilhiyyede bir bilgi yntemi olmakla birlikte baz sfilerde yet hadislerin yorumlanmasna kaynaklk etmitir. rfn ve marifet tm sfilerin en nemli esas durumunda ise de irfn daha ok nazar tasavvufu artrmaktadr. Bu yzden biz almamzda sflerin hem zhd, ibadet, ahlk gibi tasavvufun amel ksmna dayanan yorumlarn, hem de varlk (vcd), lem, yaratl ve rh, gibi metafizik konularda mkaefe yoluyla elde edilen ve tasavvufun nazar ksmna dayanan yorumlarn ele almaya alacaz. Sfilerin sahip olduu marifet anlay hadis yorumlarn belirleyen nemli bir faktr olmakla birlikte tasavvuf hadis yorumlarn tm irfn bilgi kaynana dayanmamaktadr. Bunun yan sra mkefeye dayal yorumlar her ne kadar subjektif bir bilgi kaynana dayanm olsa da pratikte sfiler dile ait unsurlar gzetmekte, hadis yorumlarnn nemli bir ksmnda lafzlarn ok anlamllna dayanarak dilin sunmu olduu imkanlardan istifade etmektedirler. te yandan
17. 17. 5 sfiler yetlere, hadisler ve snnete, sahabe kavillerine mracaat ederek hadisleri yorumlamaya almaktadrlar. Ancak gerek dilsel kriterlere gerek yet ve hadislere uygunluu bakmndan hadislerin ne derece isabetli yorumlandnn incelenmesi gerekmektedir. Sfiler btna dayanan ir yorumlarnda zhire aykr bir manay kastetmediklerini, zahiri iptal etme amacn gtmediklerini, Kurn ve snnete uygun olmayan btn manann geersiz olacan ifade ederek iret, ibret, itibr ve hikmetlere dayanan yorumlarnn Btniyyenin btn yorumlardan farkl olduunu belirtmilerdir. Bu amala aratrmamzda tevil konusuna geni bir yer ayrlarak tasavvuf-ir yorumlarn btn tevillerle rten ve ayrlan ynleri tespit edilmeye allacaktr. Btn manya dayanarak nazar, ideolojik kanaatlerin yet ve hadis yorumlaryla merulatrlmak istenmesi slm limlerini btn mannn ya da ir yorumlarn kabul edilebilmesi iin bir takm artlar ileri srmeye sevk etmitir. Bu artlar bizzat sfilerin eserlerinde de grmek mmkndr. Biz bu artlarn yeterli olup olmadn, metinler yorumlanrken sfilerin bu artlara ne derece riyet ettiklerini rnekler zerinde ele alarak tasavvuf hadis yorumunun imkn ve snrllklarn tespit etmeyi amalamaktayz. Bu tespit yaplmad takdirde her trl serbest yorumu kabul etmek gibi bir durumla kar karya kalnacaktr ki bu da ilm kriterlerle, Hz. Peygamberin hadislerinin her tl yoruma konu olamayaca hakikatiyle rtmeyecektir. Tasavvuf hadis yorumlarnn imkan ve snrllklar derken kastettiimiz, ir bir yorumun dil ve metin, dier hadislere ve yetlere uygunluu bakmndan bir hadis yorumu olarak kabul edilebilmesinin snrlarn belirlemek ve ir bir yorumun hadis yorumu olarak kabul edilebilmesinin imkan dahilinde olup olamayacan tespit etmektir. Tezimizin bize gre en nemli amac tasavvuf hadis yorumlarn olumlu ve olumsuz ynleriyle ele almak; istifade edilebilecek, hadis yorumlarna zenginlik kazandracak tasavvuf hadis yorumlarnn hangi zelliklere sahip olmas gerektiini ortaya koymaktr. Bu amala tezimizde sadece ar tasavvuf yorumlara ya da zhiri fazlaca zorlamayan, zhirle uyum arzeden ir yorumlara odaklanp bunlardan sadece birini aa karamaya almayacaz. Nitekim sfiler arasnda, bazen tek bir sfide her iki yorum rneini yani hem ar yorumlar hem de hadislerin lafzlarn zorlamayan ir yorum rneklerini grmek mmkn olabilmektedir. C) Aratrmann Plan, Metodu ve Kaynaklar: Aratrmamz bir giri ve drt ayr blmden olumaktadr. Aratrmamzn her blmnde temel konumuz olan tasavvuf hadis yorumculuunun dna kmamaya ya da her bir blm tasavvuf hadis yorumculuu ile ilikisi nispetinde ele almaya gayret edeceiz. Aratrmamz anlama ve yorumlama ile ilgili kavramlar, sflerin marifet anlaylarnn hadis yorumlarndaki rol, tasavvuf geleneinde hadis-snnet telakkisi, tasavvuf hadis yorumculuunu etkileyen faktrler, hadis yorumlarnda takip edilen yntemler ve tasavvuf, ir hadis yorumlarnn deerlendirilmesi ekseninde yrteceiz.
18. 18. 6 Birinci blmde, tasavvuf hadis yorumculuuna, tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmasna dair temel kavramlar iki ayr alt balk altnda ele alarak bir kavramsal ereve oluturmaya alacaz. Bu blmde ncelikle tasavvuf ve irfn kavramlarn ele alacaz. ou zaman bir birbirinin yerine kullanlmakla birlikte her iki kavram arasndaki farkllklar tespit ederek sfiler arasndaki farkl hadis yorumlarnn en nemli sebebi olan farkl tasavvuf anlaylarna iarette bulunacaz. Tasavvuf ve irfn kavramlarn amel ve nazar ynyle deerlendirmeye ve bunun hadis yorumlarndaki tezhrlerini belirtmeye alacaz. Daha sonra tasavvuf hadis yorumculuu ile ilgili olarak temel kavram, btn, iret ve hikmet kavramlarn hadis yorumculuu asndan deerlendirmeye, sfilerin hadis yorumlarnda bu kavramlara ykledikleri anlamlar tespit etmeye alacaz. Tasavvuf hadis yorumlarnda en ok bavurulan bu kavramn dnda sfilerin hadisleri yorumlarken mracaat ettikleri fehm, fkh, istinbt, itibr, mzn, kef ve tevl gibi kavramlar ayr balklar altnda ele alacaz. Tasavvuf klasikleri ve tasavvuf hadis erhlerinde en ok ele alnan konularn banda bilgi (ilim ve marifet) meselesi gelmektedir. Bu yzden ilim-marifet konusunu hadislerle ilikisi erevesinde mstakil bir blm halinde aratrmamzn ikinci blmnde ele almaya alacaz. Bu blmde tasavvuf bilgi nazariyesi marifetin hadislerle temellendirilmesini ve sflerin marifet anlaylarnn hadislerin yorumlanmasndaki roln aratrmaya alacaz. Bu blmde ilim, fkh, marifet kavramlarn, sfilerin marifetle ilikilendirdikleri kalp, yakn, firset, basret ve nr kavramlarn ele alacaz. Bu kavramlar ele alrken sfilerin bu kavramlarla ilgili hangi hadislere yer verdiklerini ve bu hadisleri nasl yorumladklarn temel alarak deerlendirmelerde bulunacaz. Aratrmamzn ikinci blmnn hadis yorumculuu asndan asl nemli yn irfn ve marifete dayal bilgi anlaynn tasavvuf hadis yorumlarna nasl yansd meselesidir. Bu amala sflerin marifet anlaylarn ortaya koyarken hadisleri nasl yorumladklarn ve marifet anlaylarnn hadislerin yorumlanmasndaki etkisini Muhasib (243/857) ve ihbuddin Suhreverd (632/1234) rnei zerinde amel tasavvuf yaklam bal altnda, Muhyiddin bnul-Arab (638/1240) rnei zerinde ise nazar tasavvuf yaklam bal altnda deerlendirmeye alacaz. Temsil etmi olduklar tasavvuf anlayna iyi birer rnek olmalar bakmndan bu mellif zerinde marifet ve btn anlayna dayal hadis yorumlar konusunda baz tespitlerde bulunmaya alacaz. Tasavvuf geleneinde hadis, snnet ve hadis yorumu baln tayan tezimizin nc blmnde, ncelikle sfilerin hadisler ve hadis ilimleri ile mnasebeti, hadisiler hakkndaki deerlendirmeleri aratrlacaktr. Tasavvuf hadis ilikisi hadis rivyeti, hadislerin sbtu asndan pek ok almaya konu olduu iin biz nemli grdmz baz hususlara iaret etmekle yetineceiz. Sfilerin hadis ve hadis ilimleri ile mnasebetini aratrrken asl zerinde duracamz husus hadislerin shhatini belirlemeye ve hadis ilimlerine ynelik marifet temelli irfn bak ortaya koymaktr. Bu amala Hakm et-Tirmiz (285/898), Eb Talib el-
19. 19. 7 Mekk (386/996), Eb Nasr Serrc et-Ts (378/988) ve Gazzl (505/1111) gibi baz sfilerin yaklamlarn deerlendirmeye alacaz. Tasavvuf geleneinde hadis ve snnet e anlaml olarak kullanlmakla birlikte Hz. Peygamberin davranlarn ifade eden snnet kavramn ayr bir balk altnda ele alarak sfilerin snnete yaklamn, tasavvuf geleneinde snnetin yeri ve nemini, snnete ittib konusunu irdeleyeceiz. Tasavvuf geleneinde snnet telakkisini rneklik ve taklit, nbvvet, ibdetler ve zhd ekseninde deerlendireceiz. Sfilerin snnet anlayn deerlendirirken snnete ittib konusunu baz ar yaklamlar tenkit ederek ele alacamz, tenkit edeceimiz hususlarn grlerini aktaracamz sfiler iin geerli olduunu ve tm sfileri kapsamayacan burada belirtmek istiyoruz. Hadis ve snnet kavramlarn bu ekilde ele aldktan sonra hadislerin yorumlanmas ile ilgili iki temel konuyu ele alacaz. Birincisi tasavvuf hadis yorumunu etkileyen faktrler, dieri ise tasavvuf geleneinde hadis yorum yntemleridir. Tasavvuf geleneinde hadislerin farkl bir slupta yorumlanmasna etki eden faktrlerin banda sfilerin sahip olduu dil ve bilgi anlay gelmektedir. Nitekim tasavvuf yorumlarda zhir ve btn yn olan bir dil anlay hkimdir. te yandan tasavvuf hadis yorumlarn belirleyen dier nemli faktr, amel ve nazar ynyle sfilerin sahip olduu marifet anlaydr. Biz bu iki temel faktrn yan sra tasavvuf gelenein bilgi (marifet, kef ve ilhm) ve dil (iret, zhir-btn) anlayna dorudan ya da dolayl olarak etkide bulunan hususlar da gz nnde bulundurarak tasavvuf hadis yorumlarn etkileyen faktrleri tespit ederek hadis yorumlarndaki roln deerlendireceiz. Bu blmde son olarak tasavvuf geleneinde hadis yorum yntemleri bal altnda hadislerin hangi yntemlerle yorumlandn, yet, hadis, snnet, sahabe ve tbiun kavli gibi bavurulan kaynaklar gz nnde bulundurarak teknik adan, ve dorudan metinlere ynelik yorumlar ise muhtev asndan hadis yorumlaryla rneklendirerek ele alacaz. Tezimizin drdnc ve son blmnde tasavvuf hadis yorumlarnn deerlendirilmesi ele alnacaktr. Bu blmn asl amac tasavvuf-ir yorumlar ierisinde hadis yorumlarna zenginlik kazandracak yorumlarn hangi zelliklere sahip olmas gerektiini hem teorik hem de uygulamal olarak ortaya koymaktr. Bu amala ncelikle mutasavvflarn btn yorumlardan farkl kategoride deerlendirdikleri ir yorumlar konusundaki grlerini, ir yorumlarn kabul edilebilmesi iin islm limlerinin ileri srm olduklar artlar deerlendirmeye alacaz. Tasavvuf-ir hadis yorumlarnn dier bir tabirle btn mannn kabul edilebilmesine ynelik ereveyi belirledikten sonra ir yorumlarn btn tevillerle rten ve ayrlan ynlerini daha ok Gazzl (505/1111) ve Muhyiddin bnul-Arab (699/1300) zelinde ele alarak ir yorumlarla btn tevilleri karlatrmaya alacaz. Tezimizin blmleri ierisinde anlama ve yorumlamaya dair temel kavramlar, marifet anlaylarndaki farkllklarn hadis yorumlarndaki rol ve ir yorumlarla btn teviller arasndaki benzerlikler ve farkllklar konusunda elde ettiimiz verilerin uygulamasn mutedil ve
20. 20. 8 ar ynleriyle tasavvuf hadis yorumculuunu deerlendirerek ortaya koymaya alacaz. Bu blmde tasavvuf hadis erhleri ve tasavvuf klasiklerinden semi olduumuz yorum rneklerini muhaddis rihlerimizin yorumlaryla mukayese ederek, ayn hadislere dair sfiler arasndaki farkl yorumlara iarette bulunacaz. r yorumlar iersinde muteber kabul edilebilecek lafzlar tahrif etmeyen hadis yorumlarna, hem amel hem nazar tasavvufta btn yorumlara kayan ar ir yorumlara vereceimiz rnekleri deerlendirerek tezimizi tamamlam olacaz. almamz tarihten gnmze kadar gelen bir gelenei topyekun deerlendirme ve bu deerlendirmelerden bir takm sonulara ulama gayesinde deildir. Byle bir almann, bir doktora almasnn snrlarn aaca bir gerektir. Bu yzden her ne kadar aratrma konumuz Tasavvuf Geleneinde Hadis Yorumu gibi genel bir balk tasa da, tasavvuf tarihinde hret bulan, slm tasavvuf dncesine en ok tesir eden mellifler ve eserleri zerinde almamz teksif edeceimizi, bu eserleri hadis yorumculuu bakmndan ele alacamz belirtmek isteriz. Tasavvuf hadis yorumlarna dair aratrmamz boyunca istifade edeceimiz temel kaynaklar tasavvuf klasikleri, zel konulara hasredilen baz tasavvuf eserler, mstakil tasavvuf hadis erhleri ve baz krk hadis erhlerinden ibarettir. imdi bu kaynaklar hakknda zet halinde baz bilgiler vermek istiyoruz. lk sf melliflerden biri olarak kabul edilen Haris b. Esed Muhsib (243/857)nin er- Riyesinden balamak zere srasyla Hakm et-Tirmiz (320/932)nin Kitbu Hatmil-Evliys, Eb Nasr Serrc et-Tsnin (378/988) Kitbul-Lum, Eb Bekir Kelbznin (380/990) et- Taarrufu, Eb Tlib el-Mekknin (386/996) Ktul-Kulbu, Abdlkerim Kueyr'nin (465/1072) er-Rislesi, Ali bin Osman el-Cllb el-Hucvir'nin (465/1072) Keful- Mahcbu, Eb Hamid Gazzl (505/1111)nin hyu Ulmid-Dini, ihbuddin Suhreverd (632/1234)nin Avriful-Merif adl eseri ve son olarak Muhyiddin bnul-Arabnin (638/1240) el-Futhtul-Mekkiyyesi birer tasavvuf klasii olmakla birlikte ayn zamanda tezimizin temel kaynaklar arasndadr. Bu kaynaklarn hemen hepsi, sunn tasavvuf anlaynn oluumuna katkda bulunan en nemli eserlerdir. Tasavvuf klasikleri ilerinde yer alan hadislerin okluu ve hadislere getirilen yorumlar bakmndan dikkat ekmektedirler. Eb Talib el-Mekknin Ktul-Kulbunda iki bine yakn hadisin yer alm olmas da tasavvuf klasiklerinde hadislere geni lde yer verildiini gstermektedir. Yukarda zikrettiimiz eserlerin hibirisi dorudan birer hadis eseri ya da hadis erhi deildir ve bu eserler ncelikli olarak hadisleri erhetme gayesiyle yazlm eserler de deildir. Ancak bu durum bu eserlerde hadisler, hadislerle ilgi meselelerin, hadisleri tasavvufi adan anlama abalarnn, hadis yorumlarnn yer almad anlamna da gelmemektedir. Bilakis sfileri dier ilimlere dair kanaatlerini kendi literatrleri ierisinde akla kavuturmaya almaktadrlar. Bu eserlerin Kurn- Kerimden sonra en temel kayna hadislerdir. Tasavvuf ehli de eserlerinde ou defa bu durumu belirtme gerei duymu, kendi ilimlerinin hadis ve snnete dayandn srarla vurgulam ve ele aldklar tasavvufun temel meselelerine dair bol miktarda yer verdikleri hadisleri kendi bak alaryla yorumlamlardr.
21. 21. 9 Yukarda isimlerini zikrettiimiz eserlerin bazsnda Kelbznin et-Taarrufu ve Kueyrnin er-Rislesi ve Hucvrnin Keful-Mahcbunda olduu gibi ele alnan konulara giri yaplrken hibir yorumda bulunulmakszn ayet ve hadis takdim edilir. Bu durumda hadislerin hangi konularla irtibtlandrld ve o konu hakkndaki mellifin gr aslnda hadisin nasl yorumland hakknda da bilgi verir. Bazen de konu banda ve konu ierisinde zikredilen hadislerin yorumlarna yer verilir. Ktul-Kulb, Avrifl-Merif, hy-i Ulmud-Dn ve el-Futhtul-Mekkiyye gibi tasavvuf klasiklerinde ise olduka geni hadis yorumlarna rastlamak mmkndr. Tasavvuf hadis yorumculuunu sadece tasavvuf klasiklerine dayanarak ele almann yetersiz olacan dnerek yukarda zikrettiimiz eserlerin dnda birer hadis erhi saylabilecek ve hadislerin yorumunu gaye edinen mellifler ve eserlerini de inceleme alanna katacaz. Bu amala aratrmamzda mstakil tasavvuf hadis erhlerinden istifade edilmitir. Mstakil tasavvuf hadis erhleri tasavvuf hadis yorumculuunu ortaya koymas bakmndan nemli eserler olmakla birlikte say bakmndan fazla rneklerini bulamamaktayz. Burada hemen unu belirtelim ki, klasik hadis erhiliimizde olduu gibi herhangi bir hadis eserini batan sona erheden herhangi bir tasavvuf hadis erhi mevcut deildir. Tasavvuf hadis yorumculuunun ilk nemli rneini Nevdirul-Usl isimli eseriyle, Hakim et-Tirmiz (320/932) vermitir. Hakm, 291 hadisin erhini ihtiv eden bu eserde asl adn verdii konu balklar tespit ederek her hadisin balnn altnda hadisleri erhetmi ve konu balna uygun sonulara ulamaya almtr. Hakm, ayrca hadislerdeki hikmet yorumlar bakmndan mstesna bir yeri bulunan el-Menhiyyt telif etmi bu eserinde hadislerdeki nehiylere ynelik hikmetleri tasavvuf bir bak asyla yorumlamtr. Hakmin bu eserleri tasavvuf hadis yorumculuunun klasik hadis erhiliimizle ayn dnemlere tekabl etmesini gstermesi bakmndan nemlidir. Tasavvuf hadis yorumculuu konusunda seme hadislerin yorumundan oluan Kelbznin (380/990) Bahrul-Fevidi de tezimizde istifade edeceimiz kaynaklar arasndadr. Hacim itibariyle en kapsaml tasavvuf hadis erhi bn Eb Cemre el-Ezdnin (699/1300) Behcetun-Nfs adl eseridir. Bu eserde tasavvuf hadis yorumlar ile zhir fkh yorumlar bir aradadr. Mellifin bizzat kendisine ait Sahhul-Buhr muhtasarna yapm olduu bu erh almasnda ir yorumlar, ounlukla hadis yorumlarnn en sonuncusu olarak zikredilmekte, ir yorumlar drt ciltlik eserin bir cildine tekabl edecek miktardadr. Mstakil bir tasavvuf hadis erhi olmamakla birlikte Abdulvehhb e-arnnin (973/1565) Kitbul-Mzn adl eseri fkh hadislerin anlalmas ve yorumlanmas konusunda tasavvuf bir yaklamn sergilendii ve tezimizde bavuracamz nemli eserlerden birisidir. Mstakil hadis erhlerinin yan sra krk hadis erhleri tasavvuf hadis yorumculuunda nemli bir yer tutmaktadr. Krk hadis erhlerinin nemli bir ksm sfiler tarafndan kaleme alnmtr. Hadisleri kendi zaviyelerinden anlamaya alan sufilerin telif ettii bir ok krk hadis erhi mevcuttur. Ancak biz bunlar ierisinde Ahmed er-Rifnin (578/1183) Hletu Ehlil-Hakka
22. 22. 10 Mealllh adl eseri, Sadreddin Konevnin (673/1274) erhul-Erbane Hadseni ve smail Hakk Bursevnin (1137/1728) erhul-Erbaninden istifade edeceiz. Herhangi bir tasavvuf klasiinde yer alan hadis yorumlarn ya da tasavvuf hadis erhlerine dair eserleri kesin izgilerle kategorize etmeyi uygun bulmamaktayz. Bununla birlikte Tasavvuf hadis erhlerini, zhd, takv, ibadet, ihls ve irad gibi ameli ve ahlak konulara arlk verenler; varlk, insan, lem, ilm-i ledn gibi konular temel alarak ir olarak mkefe yoluyla elde edilen bilgilerle yaplan tefekkr arlkl erhler olmak zere iki ksmda mtalaa etmek mmkndr. Bu ayn zamanda tasavvuftaki btn anlaylarnn tezhrn yanstmaktadr. Bu durumda bir sfde daha hkim olan yorum anlayndan sz edilebilir. Nitekim Hakm et- Tirmiznin Nevdirul-Uslnde her iki eilim dorultusunda yani hem nazar-tasavvuf, hem de amel-tasavvuf yorumlara rastlamak mmkn olmakla birlikte amel-ahlk tasavvuf yorumlar daha arlkldr. Ayn ekilde Ahmed er-Rifnin Krk Hadis erhinde de byk ounlukla amel tasavvuf yorumlara yer verilmekle birlikte hadis yorumlarnda Hakkat- Muhammediye, nr ve irfn gibi tasavvufun sr ve tefekkre ait yn zerinde de durulmaktadr. Nazar tasavvufun en byk temsilcisi saylan bnul-Arab (638/1240), Futhtta byk ounlukla felsef, nazar tasavvuf yorumlarda bulunmakla birlikte amel ve ahlk yorumlarda da bulunmaktadr. Ayn durum Sadreddin Konevnin (673/1274) krk hadis erhi iin de geerlidir. bnul-Arab ve Konev gibi baz sfiler hadisleri ir ynden yorumlarken kef bilgiye dayandklarn aka ifade etmekte, Kelbz ve bn Eb Cemre el-Ezd gibi sfiler ise ir- tasavvuf yorumlarnda kef bilgiye atfta bulunmamaktadrlar. Baz sfilerde ir yorumlar zhirle uyum ierisinde olan bir batn anlayn yanstmakta, dier baz sfilerde ise zhirden uzak bir btn anlay hakim durumdadr. Bununla birlikte baz sfilerin ise farkl eserlerinde farkl btn anlaylarn yanstan yorumlara rastlamak da mmkn olmaktadr. Nitekim Gazzl (505/1111), en nemli eserlerinden birisi hyu Ulmid-Dnde insann manev ve ahlak ynn ilgilendiren kalb bir boyutu olan ilm-i btn anlayn eserin tmne yaymakta, tasavvun mkefeye dair konularna yer vermekten kanmaktadr. Gazzl, bu eserinde ibdetler ve detleri btn ve kalb boyutta ele almakta, kalbin ahvline dair muhlikt ve munciyt blmlerine yer vermektedir. Gazzlnin bu eserindeki hadis yorumlar da amel-tasavvuf yorumlardan ibarettir. Ancak Gazzl, Miktul-Envr bata olmak zere dier baz eserlerinde, nazar tasavvufun konularn ele almakta, Btnyyenin yorumlarn aratmayan nazar-ir yorumlarda bulunmaktadr. Tezimizde nazar-tasavvuf yorumlar konusunda istifade edeceimiz en nemli temel kaynak daha nce tasavvuf klasiklerinde zikrettiimiz bnul-Arabnin el-Futhtul- Mekkiyyesi5 ve Fussul-Hikemidir. Olduka hacimli bir eser olan Futht, nazar tasavvuf yorumlar yeterli derecede temsil etmektedir. Bunun yan sra Gazzlnin, Miktul-Envr, el- Madnnus-Sar, el-Madnnul-Kebr (el-Madnnu bih al gayri ehlih) ve Kimy-y 5 Aratrmamzda Muhyiddin bnul-Arabnin el-Futhtul-Mekkiyyesinin Osman Yahy tarafndan hazrlanan takhkikli nshas (Thk.) eklinde, drt cild halinde baslan nshas (I-IV) eklinde ve Ekrem Demirli tarafndan yaplan tercmesi ise (ev.) eklinde belirtilecektir.
23. 23. 11 Sadetinden, Abdulkerim Cilnin (826/1422) nsn- Kmil adl eserinden ve Abdurrezzak Knnin (730/1329) tasavvuf kavramlar izah edereken hadislere de bavurduu tasavvuf stlahlarna dair Letiful-Alamndan istifade edilmitir. Tevil konusunun kavram ve yorum bakmndan ele alnd tezimizin ilgili blmlerinde, Gazzlnin Knnut-Tevl, lcmul-Avm an lmil-Kelm ve Faysalut-Tefrika beynel-slm vez-Zendika isimli eserlerine mracaat edilecektir. Btn tevillerle, tasavvuf-ir yourmlar ve nazar-tasavvuf yorumlar mukayese ederken buraya kadar yer verdiimiz eserlerin dnda kullanacamz baz temel kaynaklar da zikretmek istiyoruz. bn Teymiyyenin (728/1328) Risle fi lmil-btn vez-Zhir isimli eseri, slm geleneindeki btn yaklamlar ve tasavvuf ir yorumlarn btn yorumlar arasndaki yerini zetlemesi bakmndan olduka nemli ve istifade edilmesi elzem olan kaynaklarmzdandr. Gazzl de eitli eserlerinde Btnlerin yaklamn tenkid etmektedir. Bunlardan en nemlisi bu konuya ayrd Fedihul-Btniyyesidir. Btn tevillerin yet yorumlar zelinde ele alnd gnmzde yaplan nemli almalardan birisi Mustafa ztrkn Kurn ve Ar Yorum Tefsirde Btnlik ve Btn Tevil Gelenei isimli eseridir. smil-Btn literatrden geni kapsaml bir ekilde yararlanarak hazrlanan bu almadan batn tevilleri tasavvuf-ir yorumlarla mukayese ederken istifade edeceiz. Buraya kadar zikrettiimiz eserlerin dnda tezimiz ierisinde ele alacamz sfilerin snnet, marifet, ilm-i btn anlaylar ve dier baz konularda tasavvuf klasiklerinin yan sra zel konulara hasredilen baz tasavvuf eserlerden, baz tasavvuf tabakt kitaplarndan da istifade edilecektir. Muhsibnin (243/857) Risletul-Musteridin, el-Kasdu ver-Rucu lellh, Fehmus-Salt, dbun-Nfs, Fehmul-Kurn ve Kitbu Miyyetil-Akl adl eserleri, Gazzlnin (505/1111) Kitbul-Erban ve Cevahirul-Kurn bunlardan bazlardr. Tezimizde kullanacamz sf tabakt kitaplar ise Sulemnin (412/1021) Tabaktus-Sfiyyesi, Eb Nuaymn (430/1039) Hilyetul-Evliys, Feriduddin Attrn (618/1221) Tezkiretul-Evliys ve arnnin (973/1565) et-Tabaktul-Kbrsdr.
24. 24. 12 BRNC BLM KAVRAMSAL EREVE Tasavvuf geleneinde hadislerin anlalmas ve yorumlanmasn konu edinen almamzn bu blmnde ncelikle tasavvuf hadis yorumculuu ile ilgili kavramsal bir ereve oluturmaya alacaz. Daha sonra tasavvuf hadis erhleri ve tasavvuf klasiklerinden tespit etmi olduumuz hadislerin anlalmas ve yorumlanmas amacyla sfler tarafndan kullanlan kavramlar inceleyeceiz. Mutasavvflarn yet ve hadislere dair yorumlarn en temelde tasavvuf yorumlar ad altnda ele almak mmkn olmakla birlikte tarihi geliimi ierisinde tek bir tasavvuf tanm ya da tek bir tasavvuf anlayndan sz edilemez. Bu yzden ncelikle tasavvuf, irfn/marifet, btn, iret ve hikmet gibi baz temel kavramlarn ele alnmas gerekmektedir. Tasavvuf anlaylarndaki farkllklar, farkl tasavvuf yorumlarn en temel sebebi olmutur. Bu yzden daha balangta tasavvufun amel ve nazar ynn, irfn ile tasavvuf arasndaki ilikiyi, irfn ve marifet kavramlarnn hadis yorumlaryla ilikisini dikkate almak gerekir. Sfler din metinlere dair yorumlarnda btn, iret, itibr ve hikmet gibi kavramlar kullanmakla birlikte bu kavramlarla yrtlen yorumlar sflerin tasavvuf ve irfn anlayna gre farkllamaktadr. Genel olarak i irfn da dahil olmak zere tm irfn mensuplarnn kullanm olduu btn kavram, sfler iin de temel bir kavram ifade etmekle birlikte her sfde ayn dzeyde ele alnmamtr. Bu husus ayn ekilde dier kavramlar iin de geerlidir. Tasavvuf yorumlarn daha iyi anlalabilmesi iin ncelikle bu kavramlara yklenen anlamlarn, kavramlar arasndaki farkllklarn tespit edilmesi, bu kavramlarn yerli yerine oturmas gerekmektedir. I. TASAVVUF HADS YORUMCULUU LE LGL KAVRAMLAR Klasik kaynaklarmzda tasavvuf yorumlar ifade etmek zere kullanlan kavram iret kavramdr.6 Bu kavram ayn zamanda sflerin ounlukla tercih ettii kavramdr.7 Bu yzden sflerin yet ve hadislere dair yorumlar ir tefsir 8 ve ir hadis erhi9 ad altnda mtalaa 6 bn Teymiyye, sflerin yet hadis yorumlarn irt olarak isimlendirdiklerini syler. bn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed Risle f lmil-Btn vez-Zhir, (Mecmatur-Resilil-Munriyyenin birinci cildinin ierisinde, I-IV), dratut-Tibatil-Munriyye, 1343, I/236. [Zhir ve Btn lmine Dair Bir Risle, (ev. Mustafa ztrk, Ali Bolat), Tasavvuf, say:6, Ankara, 2001.] 7 lk Tasavvuf hadis erhi olarak kabul edilen Hakm et-Tirmiznin Nevdirul-Usl adl eserinde iret kavram kalbyla yer almaktadr. Bkz. Hakm et-Tirmiz, Eb Abdillah Muhammed, Nevdirul-Usl, (thk. Abdurrahman Umeyra), I-IV, Drul-Cl, Beyrut, 1992, I/260, 418, II/31, 111, 162, III/64, IV/161. lk dnem tasavvuf hadis rihlerinden Kelbz de hadis yorumlarn ounlukla iret kavram zerinden yrtr. Bkz. Kelbz, Ebbekir Muhammed b. shak, Bahrul- Fevid, (thk. Muhammed Hasan smail, Ahmed Ferid el-Mezd) Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1999, s.7, 9, 10, 11, 227, 231, 237, 258, 279. bn Eb Cemre el-Ezd de Buhr muhtasarna yazm olduu hadis erhinde hadis yorumlarnda iret kavramn eklinde kullanr. Ezd, bn Eb Cemre, Behcetn-Nfs ve Tehallha bi-Marifeti M Leh ve M Aleyh, I-III, Drul-Cl, Beyrut, 1972. 8 Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, I-II, Fecr Yay., Ankara, 1996, II/11; Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Ne., stanbul, 1998, s.19. 9 Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, FAV, stanbul, 1990, s.13.
25. 25. 13 edilmektedir. Ancak biz sadece iret kavramn deil, gerek klasik eserlerimizde, tasavvuf kaynaklarnda gerek gnmzde tasavvufi yorumlar iin kullanlan kavramlar ele alacaz. Tasavvuf hadis yorumculuu ile ilgili kavramlar ele alrken her tasavvuf yorum ayn zamanda bir irfn yorum mudur? Tasavvufta btn kavram ve btna dayal yorumlarn mhiyeti nedir? Her ir-tasavvuf yorumun kayna kef ve ilhmlar mdr? Sflerin btn yorumlardan ayrdklar ir yorumlarn mhiyeti nedir? Tasavvuf geleneinde btna dayal ve ayn zamanda btn kavramyla ilgili olan hikmete dayal yorumlarn mhiyeti nedir? gibi sorularn cevaplarn aramaya alacaz. A) Tasavvuf ve rfn Yorum: Tasavvuf tarihi aratrmaclar, tasavvufu belli dnemlere ayrarak inceler ve her dnem arasnda belirgin farkllklarn bulunduuna iaret ederler. Buna gre Tasavvufun zhd, tasavvuf ve tarkat olmak zere geirdii dnem vardr.10 Baz aratrmaclar bu l taksime vahdet-i vcd dnemini de eklemektedirler.11 Tasavvuf ve irfn yorum ncelikle tasavvufun geirdii bu dnemlere bal olarak ekillenmitir. Her dnemde de sfler hadisle yakndan ilgilenmi, bu dnemlerin genel karakteristiine gre bir takm hadis eserleri telif etmi, tasavvuf meseleleri ele aldklar eserlerinde hadislere bol miktarda yer vermi ve bu hadisleri ayn zamanda yorumlamlardr. Tasavvuf hareketinin zhd dneminde henz marifet ve marifete dayal tasavvuf dnce sz konusu deildir. Zhd dneminde sf muhaddisler deil, zhid muhaddisler vardr. Bu dnemin en belirgin nitelii, marifetten ok amele, ilhmdan fazla ibdete, keften ok ahlka, kermetten ok istikmete, ksaca nazariyeden fazla amele nem verilmi olmasdr. Buna bal olarak bu dnemdeki hadis yorumculuu daha ziyade zhdle ilgili hadislerin yorumlarna dayaldr. Bu durumu zhd dnemine ait Kitbuz-Zhdlerin muhtevlarndan ve ilk dnem zhidlerinin hadis yorumlarndan mhede etmek mmkndr.12 Zhd dneminden sonra sfler, da dnk zhidne bir din hayata paralel olarak daha n plnda, giderek ie dnk, dern, manev, ruh, kalb ve vecd bir dn hayata nem vermeye balamlardr. Zhd dneminden sonraki Tasavvuf dneminde de zhde dair konularn ele alnmas muhafaza edilmekle birlikte artk zhd yegne ama deil, sadece marifete ulamak iin bir ara olarak grlmtr. Bu yzden bu dnemde irfn zhdden, rif de zhidden daha stndr. Sfler de zhidne hayat yaamalarna ramen nceki zhidlerden farkl gr ve dncelere sahip olmular marifet, muhabbet, fen, bak, mhede ve vecd gibi yeni bir takm kavramlarla tasavvuf ekoln ve dnce sistemini oluturmaya balamlardr. zellikle nasslarn yorumlar ve alaka duyulan konular zhd dneminden farkldr. Tasavvuf, hicr nc 10 Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Yay., stanbul, 2004, s.85-150; Altnta, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, A...F.Y., Ankara, 1991, s.1-12; Bardak, Mehmet Necmettin, Sosyo- Kltrel Hayatta Tasavvuf, Rabet Yay., stanbul, 2005, s.17-25, 221-296. 11 Uluda, Sleyman, slm Dncesinin Yaps, Selef, Kelm, Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yay., stanbul, 1985, s.124-126; Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1985, s.111. 12 Kitbuz-Zhdlerin muhtevlar hakkndaki deerlendirmeler iin Bkz., Yldrm, Ahmet, Din Dnyevileme ve Zhd, Aratrma Yay., Ankara, 2005, s.247.
26. 26. 14 asrn ikinci yarsndan itibaren zhd hareketinden ayr fakat zhd de iinde barndran nevi ahsna mnhasr bir cereyan haline gelmi, bu dnemden sonra zhd ve tasavvuf hareketleri artk farkl iki hareket olarak grlmtr. Tasavvuf dnce ve terminolojinin temelleri hicr III.-V. asrlarda atlmtr. Zhd dneminde yer almayan yeni kavramlar bu dnemde ele alnmtr. Hris el-Muhsib (243/857) rz, hl ve makm; Hamdn Kassr (271/884) melmet ve ihls; Byezid-i Bistam (234/848) sekr ve vecd; Cuneyd-i Badad (297/909) sahv ve temkin; Ebl-Hseyn Nr (295/907) sr; Sehl b. Abdullah et-Tuster (273/886) nefs, hev ve mchede; Hakm-et-Tirmiz (285/898) velyet, kermet ve ricl1-gayb; Eb Sad Harrz (277/890) fen ve bek; bn Haff (372/982) gaybet ve huzur; Eb Abbs Seyyr (342/953) cem ve fark (tefrika) kavramlarna nem vermiler ve bunlarn nemli birer terim olarak benimsenmesine vesile olmulardr.13 Sflerin bu kavramlardaki en temel kaynaklar yet ve hadisler olmutur. Onlar, bu kavramlar izah ederken pek ok hadisi delil olarak kullanm ve yorumlamlardr.14 lk sfler ve daha sonraki sunn tasavvufun nemli isimleri olan Eb Tlib el-Mekk (386/996), Kueyr (465/1073), Hucvir (470/1077) ve hydaki mumeleye dayanan tasavvuf anlayyla Gazzl (505/1111) gibi sfler tarafndan daha ok fkh- btn eklinde ele alnan tasavvuf, bnul-Arab (638/1240) ile birlikte farkl bir zemine tanmtr. slm dnce tarihinde tasavvuf dncenin bnul-Arab ile balayan nc dnemi vahdet-i vcd devri olarak adlandrlmaktadr. Tasavvufun Kelm gibi felsefi veya yar felsef bir hal ald bu devrede nceki dnemlerden farkl olarak vahdet-i vcud anlay byk bir gelime ve yaylma gstererek ksa zamanda tarikatlarn byk bir ksmna nfz etmitir. Muhyiddin bnul-Arab (638/1240) ve Sadreddin Konev (673/1274) ile birlikte tasavvuf, bir ilm-i ilh, yani slm ilimlerin merkezi ve en st bilimini temsil eden bir metafizik olarak grlmtr.15 zellikli bir dnya gr, kendine ait temelleri, ncelikleri ve sorunlaryla bnul-Arab tarafndan ekillendirilen nazar tasavvufun en temel ve en karakteristik zellii ontolojisi ve bu ontolojisinin epistemolojiyi de iine alacak ekilde tm alanlara yaylm olmasdr. bnul-Arabnin btn dncesinin ve tasavvuf hayatnn etrafnda dnd ve derin bir ekilde inand temel konu, vahdet-i vcd meselesidir. Bu metafizik meseleden bilgi, nefs, dinler, ahlk gibi sisteminin alt blmleri kmaktadr.16 bnul-Arab, Kn (730/1329), Abdulkerim Cil (832/1428) ve Konevde hadis yorumlar varlk anlayyla paralel bir ekilde yrtlm hadisler varlk anlayna bal olarak yorumlanmtr. 13 Bkz., Hucvir, Ali b. Osman Cullb, Keful-Mahcb, (ev. Sleyman Uluda), Dergah Yay., stanbul, 1996, s.281-395. Tasavvuf Terminolojnin Oluum Sreci ile ilgili olarak Bkz., Konur, Himmet, Tasavvuf Terminolojisinin Teekkl Sreci, .A.D., c.XIX, say:2, s.313-317; Grer, Dilaver, Tasavvuf Terminolojisinin Teekkl Sreci Balkl Bildirinin Mzakeresi, .A.D., c.XIX, say:2, s.319-322; Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV, stanbul, 1994, s.151-203. 14 Tasavvuftaki temel retilerin hadislerdeki dayanaklarna dair shhat almalar yaplmtr. Bkz., Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, T.D.V.Y., Ankara, 2000; Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Yediveren Yay., Konya, 2001. 15 Demirli, Ekrem, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, z Yay., stanbul, 2005, s.56. 16 Aff, Ebl-Al, slam Dncesi zerine Makaleler, (ev. Ekrem Demirli), z Yay., stanbul, 2000, s.294.
27. 27. 15 Tasavvufun tarkatlar dnemi, hicr VI. Asrda kurulmaya balayan tasavvuf messeselerinin temsilcilerinden, tarkatlarn ortaya kmasyla balar ve gnmze kadar devam eder.17 Bu dnemde tasavvuf messeselerinin en gls olan tarikatlar birer birer ortaya km, zamanla sosyal hayatn bir paras haline gelmilerdir. Bu dnemde klasik tasavvuf eserlerinde yer almayan yeni kavramlar ortaya kmtr. Sf terminolojinin nemli bir ksm tarkat gelenei ve terbiyesiyle alkal olarak teekkl etmitir. Bunlara rnek olarak, tarkat, pr, eyh, mrid, mrd, dervi, fakir, ihvn, tlib, slik, biat, inbe, el alma, tevbe alma, intisb, silsile, peder-i manev, veled-i kalb, seyr slk, hicret, zikir, devrn, sem, ayn, halvet, celvet, ile, inziva, uzlet, riyzet, mchede, rbta, murkabe, tefeyyz, istimdd, teslimiyet, itaat, tekke, zviye, dergh, ilehne, tc, hrka, zikir, sohbet, seyahat vb. kavramlar zikredebiliriz.18 Tarikatlar dneminde telif edilen eserlerde tarkt adb erkn ve yukarda verdiimiz kavramlarn pek ou yet ve hadislerle delillendirme yoluna gidilmitir. Suhreverdnin (632/1234) Avriful-Merif ve smail Ankaravnin (1041/1631) Minhcul-Fukr19 isimli eserlerinde dier tasavvuf klasiklerinden farkl olarak tarikatlar dneminde ortaya kan kavramlar hadislerle izah edilmektedir. lk sflerden Muhsibden (243/857) balayarak tasavvufun dnm noktas saylan Gazzlye (505/1111) ve zirve ismi Muhyiddin bnul-Arabye varncaya kadar sflerin hadis yorumculuunu en genel anlamda tasavvuf hadis yorumculuu ad altnda mtalaa etmek mmkndr. Ancak Tasavvufun biri amel dieri de nazar/teorik (felsef) olmak zere iki boyutunun olduu gerek sfler gerek dier ulem tarafndan belirtilen bir husustur.20 Bu ikili yap tasavvuf yorumlar arasndaki farkllklarn anlalabilmesi iin bilhassa gz nnde bulundurulmas gereken bir ayrmdr. Bu anlamda felsef tasavvuf ve tasavvuf felsefesi birbirinden ayrlr. Amel tasavvuf daha ok kendini ama, zhd ve Tanrya ibdette fena olmay yani szden daha ok z zerinde durmay ncelerken, nazar tasavvuf ise; mkefe ve mhedeleri aklar nitelikte bilgilere, felsef yne vurgu yapmay temel almaktadr. Tasavvufun nazar/teorik ksmnda en temel mesele varlk tasavvurudur. Vahdet-i vcd, Nr- Muhammed, Hakikat-i Muhammediyye, atah, hull, ittihd, riclul-gayb, ilm-i esrr-i hurf, hazerat- hams gibi konular daha ok nazar tasavvufta ele alnmaktadr.21 Ehl-i tasavvuf, bilgi kayna ve bilgi sistemlerini ifade ederken, bilginin en st derecesine marifet ad verdikleri iin sflerin metodolojileri irfn kavramyla ifade edilmektedir.22 Ancak irfn ve marifet, tasavvufun en nemli kavramlar olmasna ramen tasavvufla e anlaml 17 Akar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, z Yay., stanbul, 2006, s.15., Eraydn, Seluk, A.g.e., s.299. 18 Trer, Osman, XVII-XIX Yzyllarda ne karlan Baz Tasavvf Kavramlar Balkl Bildirinin Mzakeresi, .A.D., c.XIX, say:2, s.338. 19 Tarkatlar dnemi hadis eserlerinden smail Ankaravnin Minhcul-Fukar isimli eserini rnek olarak zikretmek mmkndr. Bkz. Ankarav, smail, Minhcul-Fukar, (haz., Saadettin Ekici), nsan Yay., stanbul, 2005. 20 Zeheb, Muhammed Huseyin, et-Tefsr vel-Mufessirn, Mektebetu Vehbe, Khire, 1993, III/18; Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, s.19. 21 Uluda, Sleyman, (Kueyr Rislesi, Mtercimin Mukaddimesi), Dergah Yay., stanbul, 1981, s.29-30. 22 Cbir, Muhammed bid, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, (ev. Burhan Krolu, Hasan Koak, Ekrem Demirli) Kitabevi Yay., stanbul, 2000, s.329.
28. 28. 16 kavramlar deildir. rfnn biri genel, biri tasavvuf ierisindeki zel iki manasndan sz edilebilir. Genel anlamda irfn, aralarnda farklar bulunmakla birlikte eitli ekilleriyle pek ok din, mezhep, millet ve kltrler arasnda var olan genel bir fenomendir.23 Tasavvufta ise irfn kavram, kef ve ilhm yoluyla kalbe gelen ve umumiyetle akl bilgiden stn bir deer tad dnlen bilgi eidine iaret etmek zere kullanlmaktadr. Tasavvufta irfn bilgiye ulamak iin baz aamalar gemek, seyr-i slke bavurmak, mertebe ve dereceleri katetmek gerekir. Bu durumda irfn da tpk tasavvuf gibi amel ve nazar olmak zere iki ksmdr. Tasavvuf geleneinde duygu ve tecrbe yahut akl ve nakil yoluyla deil, btn uhud ve bulula elde edilen zel bir bilgiye marifet ad verilmi, daha sonralar bu mhede ve mkefelerden bahseden ilme irfn denilmitir. Bu hd ve keifler bir takm amelleri, riyzet ve nefis terbiyesini gerektirdii iin ameli sluplara ve seyr-i slk dbna da, ameli taks eklenerek irfn, ameli irfn adn almtr.24 Amel irfn, irfn bilgiye erime, tevhd ve fenya varma yolunda bir takm makm ve hallere ulamak iin detayl ve meakkatli bir programn uygulanmasdr. Tasavvufun, zhd, gzel ahlk, tasfiye (kalp temizlii), tezkiye (nefis ile mchede) istikmet, teslimiyet, Hakka vuslat (ihsn) ve slmn ruh hayat eklindeki tanmlar25 tasavvufun amel ksmna dier bir tabirle amel irfna daha uygun dmektedir. Tasavvufun tahalluk ve tahakkuk olmak zere iki mertebesi yani iki boyutu vardr. Tahalluk, tasavvufun eitim boyutudur.26 Tasavvufi hayat, tarkat, manev makamlar, seyr slk ve db gibi konular kapsar. Tahakkuk ise tasavvufun marifet, iret ve bilgi boyutudur.27 Burada tahalluk, amel irfna, tahakkuk ise nazar irfna tekabl etmektedir. Varlk (vcd) meselesinin temel kabul edildii nazar irfn, riflerin marifetullah, hakkat, evren ve insann hakikati hakkndaki bilgi ve mhedelerine ilikin tabir ve tariflerin toplamdr.28 Varln hakikatini aklama ynyle irfnn bu ksm ilhiyat felsefesine benzer. Ancak felsefede istidllde sadece akla dayanlrken, irfnda usl ve esas olarak kef benimsenmitir.29 Nazar irfnda, felsef tasavvuf, irk gelenek ve i-smil dncede ortaya kt gibi din naslarn tefsir ve tevili ile balangtan sona kadar yaratln btn geliimin aklayan dini-felsef bir teorinin oluturulmas abas sz konusudur.30 slm tasavvufunun felsef dnceye dayanan bu 23 Alper, mer Mahir, rfniyye mad., T.D.V..A., XXII/445. 24 Yezdi, Misbah, slam rfn ve Hikmet, II. Uluslararas slm Dncesi Konferans (25-27 Nisan 1997), stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yay., stanbul, 1997, s.178. 25 Ylmaz, Hasan Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s.28-29. 26 zmirli smail Hakk bir tasnifinde sfleri, sfyyetut-tahalluk, sfyetut-tahakkuk ve sfyetur- rsm olmak zere ere ayrr. Bunlardan birinci gruptakiler ahlk ve mumele ilminin limleri, ikinci gruptakiler tevhd veya mkefe ilmi limi, nc gruptakiler ise sflere benzemek isteyen rsm erbbdr. Bkz., zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, (haz. Sabri Hizmetli), Umran Yay., Ankara, 1981, s.97. 27 Ylmaz, Hasan Kmil, Tasavvufla lgili Sorular ve Cevaplar (el-Luma, slm Tasavvufu ierisinde), Altnoluk Yay., stanbul, 1996, s.444. 28 Yesrib, Seyyid Yahya, rfan Felsefesi, (ev. Kenan amurcu), nsan Yay., stanbul, 2010, s.29. 29 Mutahhari, Murtaza, et-Taarruf alel-Ulmil-slmiyyeti: el-rfn, (ev. Abbas Nreddin) Drul- Mahaccetil-Beyd, Beyrut, 1993, s.21. 30 Cbir, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, s.333.
29. 29. 17 ksmna Yunan dncesinin ve zellikle Yeni Eflatunculuk ve Hermescilikten gelen grlerin etkisi olduka hkimdir.31 Tasavvuf hadis yorumculuunu belirleyen en nemli faktr sflerin sahip olduu marifet anlaydr. Ancak sflerin farkl marifet anlaylar hadislerin yorumlanmas konusundaki farkl yaklamlar da beraberinde getirmitir. Amel tasavvufta marifet, nefsi tanmaya yneliktir. Nitekim Muhasib (243/857) ve onun tasavvuf anlayn devam ettiren sfler marifeti, Allah bilmek, nefsi bilmek, eytan bilmek ve amelleri bilmek eklinde ele almaktadrlar.32 Marifetin bu drt bilgisi amel-tasavvuf yorumlarn temelini oluturmutur. Ancak marifet nazariyesinde felsef-tasavvuf unsurlara yer veren, hayal, ilh isimlerin bilgisi, Hakkn eyadaki tecellsi, varlktaki kemal ve eksiklik gibi hususlar marifet nazariyesinin temeline yerletiren sfler hadisler zerinden varlk anlaylarn temellendirme gayreti ierisinde olmulardr. Bunun en gzel rneini ise bnul-Arabde (638/1240) grmek mmkndr. Tasavvuf hadis erhleri, hadislerin tasavvuf yorumlar yukarda szn ettiimiz iki tasavvuf anlay dorultusunda gelime gstermitir. Bunlardan birincisi, tasavvufun zhd, ibadet, takv ve ihlas gibi amel ynne arlk veren hadis erhleri, ikincisi ise varlk (vcd), insan, kinat, ilm-i ledn gibi mkefe ve tefekkr zerinde duran ve tasavvufun nazar ynne arlk veren hadis erhleridir.33 Burada unu da belirtmemiz gerekir ki bazen tek bir sfde her iki tasavvuf anlayna dayanan yorum rneklerini bir arada grebilmek mmkndr. Ancak gerek tasavvuf hadis erhlerinde gerek tasavvuf klasiklerinde amel ve nazari tasavvufa dayal yorumlardan birisi kendisini daha fazla hissettirir. Nitekim ilk tasavvufi hadis erhi olarak kabul edilen Hakm et-Tirmiznin (320/932) Nevdirul-Usl adl eserinde her iki eilim dorultusunda yorumlara rastlamak mmkndr. Ancak mumeleye dayanan yorumlar daha fazladr. Ayn ekilde hyu Ulmid-Dn adl eserinde tasavvufun mumele boyutunu ele alan, sonraki sfler tarafndan olduka benimsenen bir btn anlay ortaya koyan ve ir-tasavvuf yorumlaryla ehl- i snnet muhitinde olduka itibar gren Gazzl (505/1111), Miktul-Envr34 adl eserindeki irk-irfn nitelikteki yorumlaryla, metafizik ve uhrev bz kavramlara dair tevilleriyle zhir ulemsnn tepkisini ekmitir.35 rfn kavramnn amel ynn de dnecek olursak tasavvuf hadis erhlerinin tmnde bir irfn ve marifet anlayndan sz etmek mmkndr. Ancak irfn nazar ynyle birlikte deerlendirdiimizde btn tasavvuf yorumlarn ayn zamanda birer irfn yorum olmad sonucuna varrz. Bu anlamda bilgi kayna ve nazar ierii bakmndan tasavvuf hadis erhlerini farkl kategorilerde deerlendirmek gerekir. Nitekim Kelbz (380/990) ve bn Eb Cemre el- Ezd (699/1300) gibi tasavvuf hadis rihleri hadis yorumlarnda kefi bilgiye ba vurmam ve 31 Ner, Ali Smi, slamda Felsef Dncenin Douu I-II, (ev. Osman Tun), nsan Yay., stanbul, 1999, I/51. 32 Muhsib, Eb Abdillah el-Hris b. Esed, erhul-Marife ve Bezlun-Nashe, (thk. Eb Meryem Mecd Feth es-Seyyid), Drus-Sahbe lit-Turs, Msr, 1993, s.19. 33 Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, s.34. 34 Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, Miktul-Envr, (erh ve thk., Abdulaziz zzeddin es- Seyrevn), lemul-Kutub, Beyrut, 1986. 35 bn Teymiyye, Risle f lmil-Btn vez-Zhir, s.233-234.
30. 30. 18 ierik bakmndan nazar tasavvufta ele alnan meselelere yer vermemiken, bnul-Arab (638/1240) ve krk hadis melliflerinden Konev (673/1274) gibi nazar tasavvufun temsilcileri ise hadis yorumlarnda kefi bilgiye dayanm ve nazar irfnn meselelerine eilmilerdir. Hem amel hem de nazar tasavvufta sflerin irfn ve marifet anlay onlarn tasavvuf yorumlarn belirleyen en temel faktr olarak karmza kmaktadr. Ancak, irfn ve marifet tm sfilerde hadis yorumlarn etkileyen bir unsur olmakla birlikte irfn ve marifeti elde etme vastas olan kef, her sfide deil baz sflerde hadislerin yorumlanmasnda bilgi kaynan tekil etmitir. B) Btn (Btn) Yorum: Szlk anlam olarak i ve z anlamna gelen36 btn kelimesi, d anlamna gelen zhir kelimesinin zdddr.37 Btn kelimesi, kapallk ve gizlilik, bir eyin i yzne38 , bir kimsenin srlarna vkf olmak gibi anlamlara gelir. Tarihi sre ierisinde btn kavram, bu kelimeye nispet ekinin ilavesiyle oluan btn ve btniyye kavramlar, ilim adamlar tarafndan tanm, menei, kapsam gibi pek ok ynyle pek ok tartmaya konu olmu bir kavramdr.39 Btn kavram bir takm farkllklarla birlikte tasavvufun da iinde bulunduu irfn mensuplarnn kulland mterek bir kavramdr. Btn kelimesine nispetle btn ve btniyye kavramlar zel anlamda slm tarihinde ortaya kan Btniyye mezhebine ve bata smil ve Karmtiler olmak zere bu mezhebin eitli kollarna verilen bir isimdir.40 Bu anlamda btniyye kavram siys ve mezheb bir boyuta sahiptir. slm dnce tarihinde btniyye kavram, naslar zhir-btn ayrmna tbi tutarak teviller yapan, slmn temel hkmlerini btn Mslmanlarn anlayndan farkl olarak yorumlayp din anlaylarn inkar veya ibha snrna kadar grlen itikadi frkalar iin kullanlmaktadr.41 Bu anlamda Btniyye, her zhirin bir btn olduunu ve Kurn ile hadislerin ancak tevil ile anlalabileceini iddia eden frkalarn tm iin kullanlan ortak bir isim ve lakaptr.42 lk etapta btn yorum denildiinde akla gelen sz konusu bu frkalarn yorumlardr. yet ve hadislere zhir anlamlarn yannda btn anlamlar yklemeleri bakmndan sfilere de btniyye lakab verilmitir.43 Btn kavram hem Btniyye hem de sfiler nazarnda bilgi kuramn ifade eden, nasslar anlama ve yorumlama balamnda hakkatlerin kefine imkan veren bir kavram olarak telakki edilmitir. Sfiler, btn manlarn varln kabul 36 bn Manzr, Ebul-Fadl Muhammed b. Mukerrem el-Msr, Lisnul-Arab, I-XV, Dru Sdir, Beyrut, t.y., XIII/52. 37 bn Manzr, A.g.e., A.y. 38 Arapada kelimesi, iin iine girmek, i yzne nfz etmek anlamna gelir. Rgb el-Isfehn, Ebl-Ksm Hseyin b. Muhammed b. Fadl, Mufredtu Elfzil-Kurn, Drul-Kalem, Dmek, I/98- 99. 39 lhan, Avni, Btniyye Mad., T.D.V..A., II/191. 40 zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, s.104; ztrk, Mustafa, Kuran ve Ar Yorum Tefsirde Btnilik ve Btn Tevil Gelenei, Kitbiyt Yay., Ankara, 2003, s.44. 41 lhan, Avni, A.g.m., A.y. 42 Ate, Ahmed, Btniyye mad., .A., Meb. Yay., stanbul, 1993, II/339. 43 Nitekim bn Teymiyye ifadesini kullanr. bn Teymiyye, Risle f lmil-Btn vez-Zhir, s.233; lhan, Avni, A.g.m., A.y.
31. 31. 19 etmekle birlikte hem zhiri hem de btn manalar geerli kabul etmi, ar-mfrit sfiler dnda er hkmlerle ykml ve sorumlu olma noktasnda taviz vermemilerdir. Sfilerin btniyye olarak adlandrlmalar zhir ile btn arasndaki uyum ve tutarll ak bir biimde ortaya koyamam olmalarndan kaynaklanmtr.44 Genel olarak mutasavvflar zhire uygun bir btn anlayn benimsemi olsalar da sfilerin eserlerinde, tasavvuf hadis erhlerinde hem zhire uygun hem de zhire aykr yorum rneklerini grebilmek mmkndr. bn Teymiyye (728/1328), Risle f lmil-Btn vez-Zhir adl rislesinde, zhir ve btn anlaylarn, btn ilimlerin varlna dair delil olarak ileri srlen hadisleri, btn yorum rneklerini, Kurn- Kerim ve hadislerde btn bir ynn bulup bulunmad gibi konular etrafl bir ekilde ele alm btn ilim ve btn tevil konusunun slm dnyasnda nasl anlald ve kimler tarafndan ne ekilde tatbik edildiini izah etmeye almtr.45 bn Teymiyye, btn kavramn ve batni yorumlar i, tasavvuf ve felsef olmak zere boyutlu olarak ele almakta ve bu gelenein btn anlaylar konusundaki farkl ve benzer yaklamlar ortaya koymaktadr. Biz de bn Teymiyyenin izmi olduu bu kapsaml ereveden istifade ederek btna dayal tasavvuf hadis yorumculuuyla ilgili bir ereve oluturmaya alacaz. bn Teymiyye btn kavramn iki ynden ele alr ve deerlendirir. Birincisi gizli hususlarn bilinmesi anlamnda ilm-i btndr. lm-i btnn bu kategorisi, kalpteki marifet (merif) ve hallere (ahvl) dair bilgiler, peygamberlerin haber verdii gayb bilgilerle ilgilidir. kincisi ise, insanlarn oundan ya da bir ksmndan sakl kalan bir ilim trn ifade eden btn kavramdr. bn Teymiyye, bu ilm-i btn da iki ksmda deerlendirir. Birincisi zhir ilmine aykr olan btn ilmi, ikincisi ise zhire ters dmeyen btn ilmidir. bn Teymiyyeye gre her kim zhir ilme aykr den bir btn ilmine ya da bu tr bir btnn bilgisine sahip olduunu iddia ederse hata yapm olur. Bu takdirde o, ya mulhid-zndk ya da chil ve doru yolu kaybetmi biridir.46 Tasavvuf geleneinde bu btn anlaylarnn her birinin rnekleri bulunmaktadr. Nitekim tasavvufta btn kavram, zhir olarak bilinen amellerin dndaki kalp amelleri olarak anlald gibi avmn anlayamayaca, basret ve marifet sahibi kimselerin (havs) sahip olabilecei, naslarda bulunan, gizli manlarn ilmi eklinde de anlalmaktadr. Tasavvuf doktrininin en li ve en latf zellii mutasavvflarn kabuk (kr) ile z (lb) arasnda yaptklar ayrmdr. Kabuk zhiri, z ise btn temsil eder.47 Tasavvuf geleneinde zhir ve btn kavramlar bata varlk ve ey olmak zere pek ok alanla ilgili olarak dnlmektedir. Temelde varlk felsefesi ile ilgili olarak dnlen zhir ve btn48 , ilm-i zhir ilm-i btn eklinde bilgi ve yorum merkezli olarak da ele alnmaktadr. Tasavvuf epistemolojinin 44 Uluda, Sleyman, Btn lmi mad., T.D.V..A., V/188. 45 bn Teymiyye, Risle f lmil-Btn vez-Zhir, s.230-266. 46 bn Teymiyye, A.g.e., s.230. 47 Schuon, Frithjof, Tasavvuf Kabuk ve z, (ev. Veysel Sezigen), z Yay., stanbul, 2006, s.7. 48 Gazzl, Miktul-Envr adl eserinde unlar syler: Bil ki, melekt lemine nisbetle ehdet lemi kabuun ze, cesedin ruha, zulmetin nra ve sufl olann ulv olana nispeti gibidir.Gazzl, Miktul- Envr, s.131.
32. 32. 20 en ayrc vasf bu iki kavram zerine kurulmutur. Tasavvuf ehline gre nasslardaki gizli manalar, ibadetlerin manev ve ahlk zn, varlk ve olaylarn arkasndaki srlar akla kavuturan btn ilmidir.49 Tasavvuf geleneinde ilm-i btn, imn, islm ve ihsnn zevk yoluyla bilinmesini50 nefis, kalp, btn amellerin bilgisini, yani sfilere gre tasavvufu ifade etmektedir. Nitekim bn Kayyim el-Cevziyye (751/1350) Medaric's-Salikin adl erhinde unlar syler: Bu ilim (tasavvuf) irde temeline dayaldr. Onun esas ve yapta iradedir. Tasavvuf irde ile ilgili hkmlerin tafsilat demek olan kalp amellerini de iine alr. Bu sebepledir ki, nasl fkh ilmi d organlarla ilgili hkmlerin tafsilatn iine ald iin zhir ilmi diye adlandrlmsa, tasavvuf da btn ilmi diye adlandrlmtr.51 te yandan ilm-i btn, Kurn- Kerm ve hadislerdeki bir takm srlarn bilgisini ifade eden bir kavram olarak kullanlmaktadr. Bu anlamda ilm-i btn, yet ve hadislerin zhir anlamlarnn dnda bir takm gizli anlamlara iret eden bir kavram olarak kullanlmaktadr. Balangtan itibaren ilmi, zhir ve btn eklinde ikiye ayran mutasavvflar ayn ekilde yet ve hadislerin de zhir ve btn olmak zere iki ynl olduunu dnm, yet ve hadisleri daha ok btn gzeterek yorumlamlardr. Nitekim mutasavvflarn Kurn- Kerim yetleri ve hadisler hakknda bir takm istinbtlarnn olduunu belirten Eb Nasr Serrc et-Ts (378/988), ilim, Kurn ve hadislerin hem zhir hem de btn olmak zere iki ynl olduunu syler.52 Tasavvuf geleneinde hadislerin zhir anlamlarnn yan sra btn anlamlara sahip olduuna dair fikirlerinin en temel dayana tpk Kurn- Kerim yetlerinin yorumlarnda olduu gibi Her yetin bir zhiri ve btn vardr53 rivyetinde dayanan bulmutur. Tasavvufta genel olarak Hz. Peygamberin hadisleri O arzusuna gre konumaz54 yeti gerei gayr-i metluv vahiy kategorisinde deerlendirilir. Bu yzden tasavvuf geleneinde zhir ve btn hadisler iin de sz konusu edilmektedir. Nitekim Suytnin (911/1505), bn Atillahdan (709/1309) Her yetin bir zhiri bir de btn vardr rivyeti hakknda naklettii deerlendirmeler hem yetler hem de hadisler hakknda sz konusu edilmitir: 49 Uluda, Sleyman, Btn lmi mad., T.D.V..A., V/188. 50 z, Mhir, Tasavvuf Mhiyeti, Bykleri ve Tarikatler, (haz. M. Erturul Dzda), Kitabevi Yay., stanbul, 2001, s.1. 51 bn Kayyim, emsuddin Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr, Medricus-Slikn Beyne Menzili yyke Nabudu ve yyke Nestan, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), I-III, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1973, Medricus-Slikn Kurn Tasavvufun Esaslar, (ev. Kurul), nsan Yay., stanbul, 1994, II/303. 52 Ts, Eb Nasr Serrc, el-Luma, (thk. Abdulhalim Mahmud, Taha Abdulbaki es-Srr), Drul- Kutubil-Hadsiyye, Kahire, 1960, s.44. [el-Luma -slm Tasavvufu- (ev. Hasan Kamil Ylmaz), Altnoluk, stanbul, 1996, s.24.] 53 Bu rivyet baz hadis kaynaklarmzda bn Mesudun sz olarak Kurnn bir zhir, bir btn bir de matla vardr,Kurn yedi harf zere indirildi. Ondaki her harfin bir zhiri, bir de btn vardr ve te bu Kurndaki her harfin bir haddi, her haddin de bir matla vardr eklinde yer almaktadr. Bkz., Tabern, Sleyman b. Ahmed, el-Mucemul-Kebr, (thk. Hamd Abdulmecd es-Silef), I-XXV, Mektebetul-Ulmi vel-Hikem, 1983, IX/136; Heysem, Nuruddin Ali b. Eb Bekir, Mecmauz-Zevid ve Menbaul-Fevid, I-X, Drul-Fikr, Beyrut, 1992, VII/65. Ktb-i Tisa olarak bilinen temel hadis kaynaklarmzda yer almayan bu rivyetin geni bir deerlendirmesi iin Bkz. ztrk, Mustafa, Kurn ve Ar Yorum, s.225-232. 54 Necm, 53/3.
33. 33. 21 yi bil ki, mutasavvflarn Allahn ve peygamberinin szlerini garip anlamlarla tefsir etmeleri, zhir anlam deitirmek manasna gelmemektedir. yetin zhir anlam, Arap dilinde szcklerin dellet ettii manalardan anlalabilir. Ancak Allahn gnln at mutasavvflarn yet ve hadisten kardklar zhir anlam dndaki btn bir anlam da vardr. Nitekim hadiste Her yetin bir zhiri bir de btn vardr buyrulmaktadr.55 Tasavvuf geleneinde btn kavramyla ilgili birbirinden farkl yaklamlar sz konusudur. Tm sfilerde zhir ve btn aray mterek olmakla birlikte btn kavramna yklenen anlamalar ve btna dayal yorumlar farkllamaktadr. Btn kavram ile ilgili olarak karmza temelde u iki husus kmaktadr. Birincisi btn ilmi, btn ameller olarak zikredilen hl ve makmlara ynelik kalbe ait amellerin bilgisi midir? Yoksa yet ve hadis metinlerinin zhirine baknca anlalamayan ve manlarnn Allah tarafndan seilen kimselere (havs) verildii bir takm btn bilgiler midir? Tasavvufta btn ve btn ilim kavram her iki anlamda da kullanlmaktadr. Sfiler btn kavramndan hem kalbin slahna ynelik bir takm kalb amelleri hem de kalbe ilk edildiine inanlan genel anlamda bir takm srlarn zel anlamda naslara dair srlarn bilgisini anlamlardr. Btn kavramyla ilgili olarak kar karya olduumuz ikinci nemli mesele ise tasavvuf geleneinin bata i-btn ve felsef olmak zere dier btn yorum gelenekleri ierisindeki yeri, btn yorumlar arasndaki benzerlikler ve farkllklarla ilgilidir. Sz konusu bu hususlar gz nnde bulundurduumuzda btn kavramnn ve btn anlayna dayal yorumlarn bn Teymiyyenin (728/1328) tespit etmi olduu u kategoride deerlendirilmesinin uygun olacan dnyoruz: 1. Kalb amellerin bilgisi anlamnda ilm-i btn 2. Zhire muhlif olan btn yorumlar 3. Zhire uygun olan btn yorumlar Eb Nasr Serrc et-Ts (378/988), ilm-i btn kalpte olan ve lisanla aa vurulamayan ilim eklinde tarif etmitir. lmin lisan ile anlatlmas ilm-i zhirdir. Tsiye gre erat, rivyet ve diryeti kapsayan bir ilimdir. Rivyet zhire, diryet ise btna tekabl eder ve eriat, insanlar hem zhire hem de btn amellere armaktadr. Bu yzden ilimde zhir ile btn birbirinden soyutlamak caiz deildir. Zahir ameller, organlara mteallik, taharet, namaz, zekt, oru, hac gibi ibadetlerle; had cezalar, boanma, kle azad etme, al-veri, mirs hukuku, ksas ve benzeri ahkam konulardr. nk bunlarn hepsi d organlarmzla yaptmz, grlen ilerdir. Batn ameller ise, tasdk, imn, yakn, sdk, ihls, marifet, tevekkl, sevgi, rz, zikir, kr, inbe, takv, murakabe, tefekkr, itibar, havf ve rec (korku ve mid), sabr, kanaat, teslimiyet, tefviz-i umur, kurb, evk, vecd, vecel, hzn, nedm, hay, hacel (utanma), tazm, icll ve heybet gibi kalbin amelleri, manev hal ve makmlar iermektedir.56 lm-i btnn bu ksm temelde dilin, metinlerin yet ve hadislerin btn man ve yorumlar deil kalbin fiilleri (aml-i kulb) ile ilgili hususlarn bilgisi ile ilgilidir. Bu 55 Suyt, Celluddn, el-tkn f Ulmil-Kurn, Drul-Marife, Beyrut, t.y. II/237. 56 Ts, el-Luma, s.43-44.