Πανόραμα Σμύρνης

• Η κατασκευή της ξακουστής προκυμαίας της Σμύρνης που ολοκληρώθηκε το 1867, άλλαξε δραστικά τη φυσιογνωμία της πόλης. Η εμπορική ανάπτυξη της πόλης επεκτάθηκε και σε κοσμική, με την προκυμαία να συγκεντρώνει την αίγλη της εμπορικής και κοινωνικής ζωής της πόλης.

• Η Σμύρνη στο παρελθόν είχε την τυπική πολεοδομική διάταξη μιας οθωμανικής πόλης.

• H κάθε κοινότητα, ανάλογα πρωτίστως με την εθνότητά της, κατοικούσε σε αντίστοιχη περιοχή της πόλης, έχοντας τη δική της αγορά, τα δικά της στέκια, εμπορίου και ψυχαγωγίας, ακόμη και τα δικά της σχολεία, τις δικές της εκκλησίες ή τόπους λατρείας.

• Τα όρια αν και διακριτά, δεν ήταν πάντα αυστηρά, οδηγώντας στη μείξη και την αλληλεπίδραση συνηθειών και νοοτροπιών των διάφορων εθνικών ομάδων.

• Άλλοτε, ο Φραγκομαχαλάς ήταν αποκλειστικά φράγκικος μαχαλάς. Τώρα, είχε μονάχα τ’ όνομα. Βέβαια, ήταν δυο τρεις φραγκόκκλησες σ’ αυτό το δρόμο, αλλά τα σπίτια —λιγοστά— τα γραφεία και τα μαγαζιά, ήταν ανάκατα ρωμαίικα και φράγκικα. Το ίδιο ανάκατοι κι αυτοί που κατοικούσανε στους μαχαλάδες που απλώνονταν ζερβά, ξεκινώντας από τις Κοπριές κι από του Χατζηστάμου κι από της Μαντάμας το Χάνι και φτάνανε ώσαμε την Κατεντράλε και τα φράγκικα σπιτάλια του Σαν Ρόκου. Είχε κάμποσους φράγκους η πολιτεία. Μερικοί κατάγονταν από Ευρωπαίους, φαμίλιες εγκαταστημένες πριν δυο και τρεις και τέσσερις γενεές. Οι άλλοι, οι πολλοί, είτανε Φραγκολεβαντίνοι, είτε Αρμενοκαθολικοί, που είχανε αφαιρέσει από τ’ όνομά τους την κλασική κατάληξη, είτε καθολικοί Ατζέμηδες, Σαμλήδες, Χαλεπλήδες. Ήταν και αρκετοί από τα ελληνικά νησιά, Σύρο, Τήνο, Νάξο, Σαντορίνη, μα τους παραλαβαίνανε οι Φραγκοπαπάδες κ’ οι Καπουτσίνοι, έτσι που καταντούσανε κι αυτοί λεβαντίνοι από την πρώτη κιόλα γενεά, και στέλνανε τα παιδιά τους στα σκολειά που διατηρούσανε οι φρέρηδες κ’ οι καλόγριες. Ούλοι αυτοί οι Φραγκολεβαντίνοι, μιλούσανε αναμεταξύ τους ρωμαίικα. Συμπαθητικοί άνθρωποι, ανοιχτόκαρδοι, λιγάκι γαλίφηδες, ούλο μουσιού και μαντάμ, μερσί και μπαρδόν. Αν τους ρωτούσες όμως, «τι είσαι;» αποκρίνονταν: «Κατολίκ».

Βρε Αλέξη, μίλησε πρώτος ο Χασάν, έχεις σκεφτεί αν ποτέ βρεθούμε σ’ αντικριστά μετερίζια; Ο ένας απέναντι στον άλλο;

-Θα τουφεκιστούμε, το ξέρεις και το ξέρω. Βαθιά συλλογή έπεσε. Ανάκατες οι σκέψεις, όλες βαριές,

συννεφιασμένες. - Ναι, το ξέρω, αλλά… οι τουφεκιές πολλές φορές

σκοτώνουν. - Κισμέτ. Αν ο Θεός ή ο Αλλάχ το ’χουν γράψει έτσι, μπορεί

και να με σκοτώσεις. Δε θα σου κρατήσω κακία. - Ούτε εγώ…αν με σκοτώσεις εσύ. - Ένα μόνο θα ’θελα. - Σαν τι; - Αν με σκοτώσεις…θέλω εσύ, μωρέ Χασάν, να μου

κλείσεις τα μάτια. Θα το κάνεις; - Κι εσύ. Εσύ να μου κλείσεις τα δικά μου μάτια, αν πάω

από δικό σου βόλι. Είχαν βουρκώσει. Έσφιγγαν δυνατά τα χέρια τους πάνω

στο τραπέζι, τόσο δυνατά που το αίμα σταμάτησε να τρέχει στις φλέβες τους. Το ίδιο σφιχτά όπως τότε στο τσιφλίκι. Μόνο που τότε έπαιζαν. Θυμήθηκε…

Είχαν μείνει, εκεί στου Γιαννούλη, στις Μεγάλες Ταβέρνες, σφίγγοντας ο ένας το χέρι του άλλου, έτσι όπως και τότε στο τσιφλίκι.

Αμίλητοι. Έβλεπαν τη ζωή τους να αλλάζει χωρίς να μπορούν να τη συγκρατήσουν. Και χωρίς να θέλουν. Δεν τους τρόμαζαν οι μέρες που έρχονταν. Μόνον ο ένας για τον άλλο νοιαζόταν.

- Αλέξη, σε παρακαλώ, μίλησε πρώτος ο Χασάν, πήγαινε στο τσιφλίκι, κρύψου για λίγο.

- Απόψε μ’ έχει φωνάξει ο Καρίμ. Μου παράγγειλε πως είναι κάτι πολύ σημαντικό. Όταν πέσει το σκοτάδι, θα ξεκινήσω για το τσιφλίκι,

- Στη γέφυρα των καραβανιών θα περιμένω μ’ έναν αραμπά και δυο δικούς μου. Θα χωθείς μέσα στο χόρτο και δε θα σε πάρει μυρουδιά κανείς.

- Σύμφωνοι. - Θα περιμένω, όσο κι αν χρειαστεί.

• Κοντεύανε δυο χρόνια που ο σιορ Ζαχαρίας ήρθε κι εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του σ’ ένα σοκάκι που κατέβαινε από του Χατζηφράγκου τ’ Αλάνι, κι έβγαινε, σαν έστριβες τρία σοκάκια δεξιά, λίγο πιο πάνω από τη Μπελλαβίστα. Έγινε σούσουρο, ένας Οβραίος σε ρωμιομαχαλά! Οι μαχαλιώτες αργήσανε να το καταλάβουν, γιατί οι νεοφερμένοι μιλούσανε ρωμαίικα μεταξύ τους, με προφορά κάπως συρτή, σαν τους Εφτανησιώτες, κ’ η κόρη τους πήγαινε στο ελληνικό παρθεναγωγείο, στου Κατιρτζόγλου το σοκάκι.

• Τα εξοχικά προάστια της Σμύρνης υπήρξαν πριν την καταστροφή της και εξακολουθούν να είναι στο τουρκικό παρόν της, ιδιαίτερα σημαίνοντα για την κατανομή του χώρου και του χρόνου στην πόλη. Έτσι συχνά ευκατάστατοι Σμυρνιοί –Έλληνες, Τούρκοι, Λεβαντίνοι, Εβραίοι, Αρμένιοι- οι οποίοι είχαν τις επιχειρήσεις τους στο κέντρο, ακόμα και μια πρώτη κατοικία, διατηρούσαν στα σμυρναίικα προάστια εξίσου άνετα σπίτια, τα οποία χρησιμοποιούσαν είτε ως εξοχικές κατοικίες είτε και διέμεναν μόνιμα εκεί. Σ’ αυτή την επιλογή, συνέβαλε και το γεγονός της σιδηροδρομικής και ακτοπλοϊκής σύνδεσης, η οποία επέτρεπε στους Σμυρνιούς να μετακινούνται στο κέντρο και έξω απ’ αυτό με ταχύτητα και άνεση.

• «Αν και ο μεγάλος αριθμός του έντυπου Τύπου υπήρξε βραχύβιος εξαιτίας σειράς εμποδίων (οικονομικών, διοικητικών κ.τ.λ.) που είχε θεσμοθετήσει η εξουσία, δεν έλειψαν τα έντυπα που άντεξαν στη διάρκεια του χρόνου. Χαρακτηριστική περίπτωση η Αμάλθεια, που πρωτοκυκλοφόρησε το 1838 και διέγραψε πορεία 85 χρόνων, τον τελευταίο στην Αθήνα το πρώτο έτος μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Συντηρητικό έντυπο με "απόλυτον κύρος επί της δημοσίας γνώμης, εξυπηρέτησε πάντοτε εθνικούς σκοπούς, χωρίς να κατέρχεται σε προσωπικά ζητήματα"»

• Η πνευματική κίνηση των Ελλήνων στη Σμύρνη άρχισε ν΄ αναπτύσσεται στις αρχές του 19ου αιώνα. Πρώτος που φέρεται να ίδρυσε κοινωνικό πνευματικό κέντρο ήταν ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, που ίδρυσε την "Ιωνική Λέσχη" που διατηρήθηκε μέχρι το 1922. Ακολούθησαν και άλλα, όπως το "Μουσείο" το 1838, το "Φιλολογικό Μουσείο" το 1854, ο "Σύλλογος προς διάδοση των ελληνικών γραμμάτων" και ο σύλλογος "Όμηρος", που εξέδιδε και ομώνυμο περιοδικό.

• "Εστουδιαντίνες" ήταν μικρά μουσικά σχήματα-ορχήστρες, μεταβαλλόμενης συνήθως σύνθεσης, που τις αποτελούσαν 3-8 οργανοπαίχτες και 2-3 τραγουδιστές, οι οποίοι μπορεί να έπαιζαν και κάποιο όργανο. Η λέξη "Εστουδιαντίνα" προέρχεται από το λατινικό "Studium"-σπουδή, κόπος, επιμέλεια. Θα μπορούσε να μεταφραστεί ως "μουσικό σπουδαστήριο".

• Το πιο εντυπωσιακό είναι ο μεγάλος αριθμός μουσικών και τραγουδιστών. Κάθε χωριό διαθέτει δικά του μουσικά συγκροτήματα.

• Αναπτύσσεται έτσι ένα καινοτόμο και πρότυπο μουσικό κίνημα - ορχήστρα που δημιουργεί νέες μορφές στην Ελληνική μουσική μέσω της αφομοίωσης στοιχείων της Ανατολής και της Δύσης. Το σημαντικότερο ωστόσο στοιχείο, ενδεικτικό της προσφοράς της, υπήρξε το γεγονός ότι στους κόλπους της γεννήθηκε η οπερέτα, διαμορφώθηκε το ρεμπέτικο τραγούδι, η Αθηναϊκή καντάδα και αργότερα το λαϊκό τραγούδι, διαχωρίζοντας σαφώς το ύφος των τραγουδιών σε ελαφρό και λαϊκό, με τους διάφορους χαρακτήρες του.