Μετά την Καταστροφή, Σμύρνη – Κατοχή

ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ

Óìýñíç - Êáôï÷Þ

ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇÓìýñíç - Êáôï÷Þ×ñéóôéÜííá Ëïýðá

© Copyright Åêäüóåéò «Éùëêüò» & ×ñéóôéÜííá Ëïýðá

Éïýíéïò 2004 2ç Åêäïóç (1ç Åêäïóç Éïýëéïò 2003)

ÅÊÄÏÓÅÉÓ «ÉÙËÊÏÓ»• ÁíäñÝïõ ÌåôáîÜ 12 & Æ. ÐçãÞò, ÁèÞíá 106 81

Ôçë.: 210-3304111, 210-3618684 Fax: 210-3304211E-mail: [email protected]

ISBN 960-426-309-9

×ÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ

ÌÅÔÁ

ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ

ÓÌÕÑÍÇ - ÊÁÔÏ×Ç

Ìáñôõñßá

2ç ÅÊÄÏÓÇ

ÉÙËÊÏÓ

Óôçí Áóðáóßá

ÅÉÓÁÃÙÃÇ

Ôç æùÞ åíüò êáèçìåñéíïý, áðëïý áíèñþðïõ, ìåáãÜðç êáé óåâáóìü, èá äéçãçèþ óôéò óåëßäåò ðïõáêïëïõèïýí. Ôï ïäïéðïñéêü ìéáò ãõíáßêáò, ðïõ,÷ùñßò íá ôï èÝëåé êáé ÷ùñßò íá ôï îÝñåé, Ýãñáøåéóôïñßá. Ôçí éóôïñßá ôçò ÅëëÜäáò, ïëüêëçñïõ ó÷å-äüí ôïõ 20ïý áéþíá, ôç óÞêùóå óôïõò þìïõò ôçò. Êéüðùò ðÜíôá ãßíåôáé, ç éóôïñßá ôçí ðÞãáéíå üðïõÞèåëå åêåßíç.

¼,ôé èá äéáâÜóåôå óôï âéâëßï áõôü åßíáé âáóé-óìÝíï óå ðñáãìáôéêÜ ðåñéóôáôéêÜ êáé äåí áðïôåëåßðáñÜ Ýíáí åëÜ÷éóôï öüñï ôéìÞò óôçí ÅõôÝñðçÌáõñïõäÞ-ÁìõñÜ, ôïí áîéüëïãï áõôü Üíèñùðï–ìéá ãõíáßêá ôçò äéðëáíÞò ðüñôáò– ðïõ Þîåñå ôüóïáðëü÷åñá íá ðñïóöÝñåé ôçí áãÜðç ôçò êáé ðÜíôáíá ÷áìïãåëÜ. ÌåñéêÜ ïíüìáôá Ý÷ïõí áëëá÷ôåß ãéáåõíüçôïõò ëüãïõò.

Ðáéäß áêüìá, Üôõ÷ï, üðùò ÷éëéÜäåò Üëëá ôçò ãå-íéÜò åêåßíçò, åãêáôáëåßðåé ôç ìáñôõñéêÞ ãç ôçò Éù-íßáò, êÜôù áðï Üèëéåò óõíèÞêåò, ãéá íá óõíå÷ßóåéôïí ôéôÜíéï áãþíá ôçò óå ìéá ÷þñá åîáíôëçìÝíç,

7

áéìüöõñôç, ðïõ Üëëïôå ðáñáðáßåé áðü ôç ãÜããñáé-íá ôùí êáôáêôçôþí êé Üëëïôå øõ÷ïññáãåß äÝóìéáôïõ áëëçëïóðáñáãìïý.

«Ç æùÞ åßíáé Ýíá âéâëßï», óõíÞèéæå íá ëÝåé êáé ôïâéâëßï áõôü, ôï äéêü ôçò âéâëßï, åß÷á ôçí ôý÷ç íá ìá-ãíçôïöùíÞóù, ðñéí ëßãá ÷ñüíéá, ôï êáëïêáßñé ôïõ’98, óå Ýíá ïñåéíü ÷ùñéü ôïõ Ðáñíáóóïý, óôç äéÜñ-êåéá ôùí äéáêïðþí. Áêñéâþò Ýíá ÷ñüíï áñãüôåñá çãéáãéÜ, ç «íåíÝ», óôá óìõñíÝéêá, Ýöõãå áðü êïíôÜìáò, óôá åíåíÞíôá Ýíá ôçò ÷ñüíéá, áèüñõâá, Þñåìá,ìÝóá óôï óðßôé ôçò, üðùò ðÜíôá åðéèõìïýóå.

Óõíåéäçôïðïéþíôáò ôçí åõèýíç áðÝíáíôé óôçíßäéá áëëÜ êáé ôçí éóôïñßá, áíáôñÝ÷ïíôáò óå éóôïñé-êÜ âéâëßá êáé ðçãÝò ôçò åðï÷Þò åêåßíçò, ôüëìçóá,ìåôÜ áðü äõüìéóé ÷ñüíéá äïõëåéÜò íá ïëïêëçñþóùôï Ýñãï áõôü êáé ìå åõëÜâåéá íá ôï ðáñáäþóù óåüðïéïí åðéèõìåß íá ãßíåé êïéíùíüò ôùí éóôïñéêþíåîåëßîåùí ôçò äñáìáôéêÞò åêåßíçò ðåñéüäïõ, áëëÜêáé óõíïäïéðüñïò ôçò Üîéáò áõôÞò ãõíáßêáò ìÝóáóôïõò ôáñáãìÝíïõò êáéñïýò ôçò ðáôñßäáò ìáò.

XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ

8

1

Óôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï ç Ôïõñêßá Þôáí åíáíôß-ïí ôùí ÓõììÜ÷ùí. Ôï 1916, ëïéðüí, ïé ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéòáðïöÜóéóáí ôçí ðñïêáôáñêôéêÞ äéáíïìÞ ôçò Ôïõñêßáò,üðïõ ç Óìýñíç êáé ç Êéëéêßá áíáãíùñßóôçêáí óáí éôáëéêÞæþíç.

Ôá ðñüóùðá ôùí ÓõììÜ÷ùí, üìùò, Üëëáîáí ìå ôç Ñù-óéêÞ ÅðáíÜóôáóç ôïõ 1917, ôï ßäéï êáé ïé ôý÷åò ôïõ êü-óìïõ. Ç Ñùóßá äéá÷ùñßæåé ôç èÝóç ôçò áðü ôïõò ÓõììÜ-÷ïõò. Ç ÁìåñéêÞ ìðáßíåé óôïí ðüëåìï. ÌÝñïò ôçò Óìýñ-íçò åðéäéêÜæåôáé óôçí ÅëëÜäá ìå ôï ôÝëïò ôïõ ðïëÝìïõ.Ç ÅëëÜäá åðéêõñþíåé ôçí áðüöáóç ìå ôçí ðåñßöçìçÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí, ôïí Áðñßëéï ôïõ 1920 êáé áíáëáì-âÜíåé ôçí óôñáôéùôéêÞ êáôï÷Þ ôçò Óìýñíçò. Åí ôù ìåôá-îý, áí ïé Éôáëïß áíôéäñïýóáí õðÞñ÷å öüâïò íá êÜíïõíðñáîéêïðçìáôéêÞ áðüâáóç óôç Óìýñíç, ãé' áõôü ï ÂåíéæÝ-ëïò, êáôüðéí óõíåííïÞóåùò ìå ôïí Ëüõíô Ôæþñôæ, äéÝôáîåç 1ç ÅëëçíéêÞ Ìåñáñ÷ßá íá áðïâéâáóôåß óôç Óìýñíç êáéíá ôçí êáôáëÜâåé.

¹ìïõí Ýíôåêá ÷ñïíþí ôï 1919. ÁñêåôÜ ìåãÜëç ãéá íá êá-

9

ôáëÜâù ôé ãéíüôáí. Ðïëý ìéêñÞ ãéá íá öáíôáóôþ ôé ìåðåñßìåíå. ÁñêåôÜ ìåãÜëç ãéá íá íéþóù êé åãþ åëëçíßäá,ôñåëÞ áðü ÷áñÜ, íá ãßíù Ýíá ìå ôïõò Üëëïõò, ôïõò «ìåãÜ-ëïõò», ðïõ áíáëßóêïíôáí þñåò ïëüêëçñåò óå ó÷ïéíïôå-íåßò ðïëéôéêÝò óõæçôÞóåéò ãýñù áðü ôïí ÅëåõèÝñéï Âåíé-æÝëï, ôïí Çëßá ÌáõñïõäÞ, êõâåñíÞôç ôïõ «ÁâÝñùö»,ðïõ ôçí ðñïçãïýìåíç áêñéâþò ìÝñá, ôçí 1ç ÌáÀïõ, åß÷åêáôáëÜâåé ôï åîùôåñéêü öñïýñéï ôçò ðüëçò, ôïí ÂáëÞÓìýñíçò, ôéò ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò, ôïí Ìçôñïðïëßôç ×ñõóü-óôïìï êé Ýíá óùñü Üëëá äõóíüçôá êé áíïýóéá ãéá ìÝíá.¹ìïõí ðïëý ìéêñÞ ãéá íá ôá êáôáëÜâù.

Ôç ìÝñá åêåßíç, ôçí áîÝ÷áóôç 2á ÌáÀïõ ôïõ 1919,Þìïõí áñêåôÜ ìåãÜëç ãéá íá ãåõôþ ìå üëïõò ôïõò ðü-ñïõò ôïõ êïñìéïý ìïõ ôï ïìáäéêü ðáñáëÞñçìá ôçò îÝ-öñåíçò ÷áñÜò ôùí ÅëëÞíùí ôçò Óìýñíçò. Íá åíóùìáôù-èþ êé åãþ óôï ìåãÜëï êáé öñïýäï üíåéñï ôçò «ÌçôÝñáòÅëëÜäáò». ¹ìïõí ðïëý ìéêñÞ ãéá íá êñáôÞóù åðéöõëÜ-îåéò. Êáé ðïéïò êñáôïýóå Üëëùóôå! Äåí õðÞñ÷å öñáãìüòóôç ÷áñÜ ìáò. Ðïéïò ìðïñïýóå íá óôáìáôÞóåé ôï áßìáðïõ Ýêáíå ôá ìáãïõëÜ ìïõ ñüäéíá áðü åíèïõóéáóìü êáéôçí êáñäéÜ ìïõ íá ÷ôõðÜ ìå ôñåëïýò, èåüôñåëïõò ðáë-ìïýò ðïõ åíþíïíôáí ìå ôïõò ðáëìïýò ÷éëéÜäùí Üëëùíêáñäéþí ðïõ ôåëéêÜ ÷ôõðïýóáí óáí ìßá êáé ìïíáäéêÞ,ôåñÜóôéá êáñäéÜ: ôçí êáñäéÜ ôçò «ÌåãÜëçò ÅëëÜäáò».

«Ôï ðëÞñùìá ôïõ ÷ñüíïõ Þëèåí. Ç ÅëëÜò åêëÞèç õðü ôïõÓõíåäñßïõ ôçò ÅéñÞíçò íá êáôáëÜâåé ôç Óìýñíçí, ßíááóöáëßóç ôçí ôÜîéí. Ïé ïìïãåíåßò åííïïýóéí üôé ç áðü-öáóéò áýôç åëÞöèç, äéüôé åí ôç óõíåéäÞóåé ôùí äéåõèõíü-íôùí ôï ÓõíÝäñéïí åßíáé áðïöáóéóìÝíç ç Ýíùóéò ôçòÓìýñíçò ìåôÜ ôçò ÅëëÜäïò. ÄéáôåëÝóáò ìÝ÷ñé ôùí Âáëêá-


10

íéêþí ÐïëÝìùí õðüäïõëïò õðï ôïí áõôüí æõãüí, åííïþêáëþò ðïßá áéóèÞìáôá ÷áñÜò èá ðëçììõñßóùóé óÞìåñïíôáò øõ÷Üò ôùí ÅëëÞíùí ôçò ÌéêñÜò Áóßáò.

Ôçí åêäÞëùóéí ôùí áéóèçìÜôùí ôïýôùí äåí åííïþ âå-âáßùò íá ðáñåìðïäßóù. ÁëëÜ åßìáé âÝâáéïò, üôé ç åêäÞ-ëùóéò áýôç äåí èá ëÜâç ÷áñáêôÞñá ïýôå å÷èñéêüôçôïò,ïýôå õðåñïøßáò áðÝíáíôé ïõäåíüò ôùí óõíïßêùí óôïé÷åß-ùí ôïõ ðëçèõóìïý. Ç åêäÞëùóéò ôçò ðëçììõñïýóçò ÷á-ñÜò Üò óõíïäåõèÞ ôïõíáíôßïí ìå åêäÞëùóéí ôùí áäåëöé-êþí áéóèçìÜôùí ðñïò ôïõò óõíïßêïõò ðëçèõóìïýò. ÁòäïèÞ åéò áõôïýò íá åííïÞóïõí, üôé äåí åïñôÜæïìåí ôçíêáôÜëõóéí åíüò æõãïý, äéá íá õðïêáôáóôÞóùìåí åéò áõ-ôüí ôçí éäßáí çìþí åðéêñÜôçóéí åðé âëÜâç ôùí Üëëùí.ÁëëÜ üôé ç ÅëëçíéêÞ åëåõèåñßá èá öÝñç ðñïò üëïõò áíå-îáñôÞôùò öõëÞò êáé èñçóêåýìáôïò, ôçí éóüôçôá êáé ôçíäéêáéïóýíçí. ÅìðíÝïíôåò åéò ðÜíôáò ôïõò óõíïßêïõò ðëç-èõóìïýò ôçí åìðéóôïóýíçí ôáýôçí, äåí ìÝíïìåí ìüíïí ðé-óôïß åéò áõôÞí ôçí åèíéêÞí ìáò õðüóôáóéí, áëëÜ êáé åîõ-ðçñåôïýìåí Üñéóôá áõôÜ ôá õðÝñôåñá åèíéêÜ óõìöÝñï-íôá. ÉäéáéôÝñá ðñïóï÷Þ ðñÝðåé íá åðéäåé÷èÞ ðñïò ôï Éôá-ëéêüí óôïé÷åßïí. Áò ìç ðáñïñáèÞ, üôé ç Éôáëßá óõíÞíåóåìåôÜ ôùí ëïéðþí ÓõììÜ÷ùí åéò ôçí ÅëëçíéêÞí êáôÜëçøéíôçò Óìýñíçò. Ãíùñßæù, üôé ç Ýêêëçóßò ìïõ ðñïò ôçí Åëëç-íéêÞí ÌéêñÜí Áóßáí äåí ãßíåôáé åðé ìáôáßù êáé åý÷ïìáé,üðùò, üóïí ôÜ÷éóôá, äõíçèþ íá åðéóêåöèþ áõôÞí, êïìé-óôÞò Åõáããåëßïõ åèíéêÞò äé� áõôÞí áðïêáôáóôÜóåùò.»

Ìå óõãêßíçóç ï ÌáõñïõäÞò äéÜâáóå óôç ìåãÜëç áßèïõóáôçò Ìçôñüðïëçò ôï äéÜããåëìá ôïõ ÂåíéæÝëïõ, ìðñïóôÜóôï ×ñõóüóôïìï êé Üëëïõò ðñïåóôïýò, åíù ï ðïëýò êü-óìïò äåí åß÷å éäÝá ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò Óìýñíçò áðü

11


ôïí åëëçíéêü óôñáôü. Ôá íÝá êõêëïöüñçóáí ãñÞãïñá,åíù ïé Ôïýñêïé ðáíéêüâëçôïé Ýðáéñíáí óðáóìùäéêÜ ìÝ-ôñá. Ç Óìýñíç Þôáí áíÜóôáôç. Ï åíèïõóéáóìüò ôïõ êü-óìïõ áðåñßãñáðôïò.

Ôá óåíôïýêéá Üíïéîáí. Ïé ãáëáíüëåõêåò ìå ôá ìáëá-ìáôÝíéá êñüóóéá åßäáí ôï öùò ôïõ Þëéïõ, áíáóôÞèçêáí.Ðüóïõò áéþíåò, ðüóåò ÷éëéÜäåò ÷ñüíéá, ðüóá Ýôç öùôüò–ðüóï ðåñßåñãá ðáé÷íßäéá ðáßæåé ï ÷ñüíïò üôáí óôåñåßóáéêÜôé ðïëýôéìï– êåßôïíôáí åêåß ìÝóá, ðáíÜêñéâá öõëá-÷ôÜ, áíÝããé÷ôá áðü áíèñþðéíá ÷Ýñéá, áìüëõíôá áðüôïýñêéêá ìÜôéá, ÷ùñßò óôßãìáôá ÷ñüíïõ êáé öèïñÜò, ìíç-ìåßá Üóðéëá êáé äéá÷ñïíéêÜ.

Ìßá óçìáßá, üìùò, Þôáí ëßãç. Ðþò íá ÷ùñÝóåé ôüóç åõ-ôõ÷ßá ìÝóá óå ìßá ìüíï óçìáßá; Êé Ýðåéôá õðÞñ÷áí êáéóðßôéá ðïõ äåí åß÷áí êñõììÝíï èçóáõñü. ¸ðñåðå íá âéá-óôïýí! Ïé íïéêïêõñÝò âÜëèçêáí íá âÜöïõí óåíôüíéá ãá-ëÜæéá, Ýêïâáí êïììÜôéá êáé êÜèïíôáí üëç íý÷ôá êé Ýñá-âáí óçìáßåò. Ïëüêëçñç ç Óìýñíç ìåôáìïñöþèçêå ó’ ÝíááðÝñáíôï åñãáóôÞñé ÷áñÜò. Ôá øáëßäéá áíïéãüêëåéíáí:÷ñáôò, ÷ñáôò. Ïé âåëüíåò Üóôñáöôáí óôï öùò ôçò ëÜ-ìðáò. Ôï êïõâåíôïëüé, ïé áãêáëéÝò, ôá ãÝëéá êáé ôá ôñá-ãïýäéá êñÜôçóáí üëç íý÷ôá. Âïçèïýóá ôç ìçôÝñá ìïõüóï ìðïñïýóá óôï “ýøéóôï” áõôü Ýñãï, üðùò öÜíôáæåôüôå óôá ìÜôéá ìïõ.

«ÐÜëé ìå ÷ñüíéá ìå êáéñïýò ðÜëé äéêÜ ìáò èÜíáé»,ìïõñìïýñéæå ç ãéáãéÜ ìïõ. Êé åãþ óõììåôåß÷á, êñáôïýóáôï ýöáóìá áðü ôç ìéá ìåñéÜ êé ç ìçôÝñá ìïõ áðü ôçíÜëëç ôåíôùìÝíï.

Äåí Þîåñá.Äåí õðïøéáæüìïõí.Äåí Þîåñå.


12

Äå öáíôáæüôáí ðüóï ëßãï èá êñáôïýóå ç ÷áñÜ ôçò.Êé ç äéêÞ ìïõ.Êé ç äéêÞ ìáò.Ç ãéáãéÜ, ìå ÷Ýñé óôáèåñü êáé êáñäéÜ ôñåìÜìåíç, Ýêï-

âå ôï ôåíôùìÝíï ýöáóìá.— Ðñüóå÷å ôéò ãùíßåò ìçôÝñá! öþíáîå ç ìáìÜ ìïõ

óôç ìÜíá ôïõ Üíôñá ôçò êé áìÝóùò ìåôÜ ôï ìåôÜíéùóåêáé êïêêßíéóå.

— Ìç óå íïéÜæåé ðáéäß ìïõ, èá åßíáé ç ùñáéüôåñç åëëç-íéêÞ óçìáßá ðïõ öôéÜ÷ôçêå ðïôÝ.

¹ôáí ðïëý áãáðçìÝíåò üìùò. ÊáìéÜ äåí ðáñåîçãïýóåôçí Üëëç. Íýöç êáé ðåèåñÜ óõæïýóáí áñìïíéêÜ êáé ìï-íéáóìÝíá, ðáñüëï ðïõ êé ïé äýï áãáðïýóáí ôïí ßäéïÜíôñá.

Ôá ðáñÜèõñá ôùí óðéôéþí ôçò ðüëçò Ýìåéíáí öùôé-óìÝíá ïëüêëçñç åêåßíç ôç íý÷ôá. Êáíåßò äåí Ýêëåéóå ìÜôé.Ç Óìýñíç îáãñõðíïýóå. Óáí ìåëßóóé ðïõ Ýóöõæå áðüæùÞ. ¢ïêíåò ìÝëéóóåò Ýìïéáæáí ïé êÜôïéêïé ðïõ äïýëåõáíáóôáìÜôçôá üëç íý÷ôá. Êáé ôï ðñùß, íùñßò ôï ðñùß, üôáíóôïí ïõñáíü ÷Üñáîå ôï ðñþôï áìõäñü öùò, ïé åëëçíéêÝòóçìáßåò Þôáí Ýôïéìåò. ¸ôóé êé áëëéþò êáíåßò äåí åß÷åýðíï.

Ôé ãáëáíüëåõêç èÜëáóóá Þôáí åêåßíç ðïõ áðëþèçêåáð’ Üêñç ó’ Üêñç ó’ ïëüêëçñç ôç Óìýñíç êáé ðüóï ðåíôÜ-ìïñöç Ýãéíå ç ðüëç, íôõìÝíç óôá êáéíïýñéá ôçò ÷ñþìáôá!Êáé äýï êáé ôñåßò óçìáßåò åß÷áí êñåìáóôåß áðü ðïëëÜìðáëêüíéá êáé ìå ìáëáìáôÝíéá êñüóóéá, íá ìçí ôéò ðáßñ-íåé ï áÝñáò.

×áñÜìáôá âãÞêá êé åãþ, ðáéäß-ðñÜìá, óôï ìðáëêüíéêáé ðáñáôçñïýóá ôç Óìýñíç ôçí áãáðçìÝíç. ¸íá á÷íï-ñüäéíï ãëõêü öùò Ýðåöôå ðÜíù óôï Óìõñíåúêü Êüëðï,

13


ðïõ áñãÜ áñãÜ ðáñáìÝñéæå ôï óêïôÜäé êáé ìáò èýìéæåðùò îçìÝñùíå ìéá ìÝñá äéáöïñåôéêÞ áð’ ôéò Üëëåò.Ùóôüóï, ïé äýï öÜñïé ðïõ âñßóêïíôáí óôçí åßóïäï ôïõëéìáíéïý, äéáêñßíïíôáí áêüìá áñêåôÜ Ýíôïíá. Ìðáßíï-íôáò Ýíá êáñÜâé óôï ëéìÜíé, áíôßêñéæå óôá äåîéÜ ôïí êüê-êéíï öÜñï êáé óô’ áñéóôåñÜ ôïí ðñÜóéíï, óá äõï üìïñöáêïñßôóéá ðïõ êáëùóüñéæáí ôïõò îÝíïõò êñáôþíôáò ç ìßáÝíá êáôáêüêêéíï ôñéáíôÜöõëëï êáé ç Üëëç Ýíá ìïó÷ïìõ-ñùäÜôï êëùíÜñé âáóéëéêü.

¼ëá Ýìïéáæáí áëëéþôéêá. Ç èÜëáóóá Þôáí ãåìÜôçêáñáâÜêéá ðïõ ôáëáíôåýïíôáí Þñåìá êáé ñõèìéêÜ ðÜ-íù óôá ãáëÞíéá íåñÜ, ìå ôá ðáíéÜ ôïõò ðïñôïêáëïêßôñé-íá, ëïõóìÝíá óôï ðñþôï äåéëü öùò ôïõ êáéíïýñéïõ, ôïõïëïêáßíïõñéïõ Þëéïõ. Ìüëéò åß÷å áñ÷ßóåé íá ñïäßæåé çáíáôïëÞ.

Ï óéãáíüò âüìâïò ôïõ ðñùéíïý åß÷å áñ÷ßóåé. Ôá ðïõ-ëÜêéá Üñ÷éóáí êéüëáò ôï ôñáãïýäé ôïõò. ÔæÜìéá ðïõáíôáíáêëïýóáí ôéò ðñþôåò áêôßíåò. Ðüñôåò ðïõ Üíïéãáíêé Ýêëåéíáí. ÐáôÞìáôá áëüãùí áðü ôá ðñþôá áìáîÜêéá.ÊïõâÝíôåò êáé øßèõñïé. Ôï ìåëßóóé Üñ÷éæå íá âãáßíåé áð’ôçí êõøÝëç: âææææ.., âæææ..., áíôç÷ïýóå áð’ Üêñï ó' Üêñï ó’ïëüêëçñç ôç Óìýñíç. Óá ìáíéôÜñéá îåöýôñùíáí ìéá-ìéáïé êõáíüëåõêåò óôá ìðáëêüíéá, óôá ðáñÜèõñá, áëëïýìßá, áëëïý äýï.

Ï ðáôÝñáò Ýøáîå êáé âñÞêå Ýíá êïíôÜñé êáé óôåñÝùóåüðùò ìðïñïýóå ôç óçìáßá. ÌåôÜ ôç âÜëáìå óôï ìðáëêü-íé ìáò. Ôïí èõìÜìáé íá óôÝêåôáé êáé íá ôçí êáìáñþíåé íáêõìáôßæåé þñá ðïëëÞ. ÌåôÜ îåêßíçóå ãéá ôçí ðáñáëßáìáæß ìå ôá äýï ìåãáëýôåñá áäÝëöéá ìïõ, ôï Ãéþñãï êáéôïí ÁíÝóôç.

ÃáëÜæéïò ÷åßìáññïò ï êüóìïò ðïõ êáôÝâáéíå óôï ëéìÜ-


14

íé. ¼÷é ìüíï ìÝóá áðü ôç Óìýñíç áëëÜ êé áð’ ôá ðåñß÷ù-ñá. Êáíåßò êáé ôßðïôá äåí ìðïñïýóå íá óôáìáôÞóåé ôçëáïèÜëáóóá. Ï êüóìïò áãêáëéáæüôáí êáé öéëéüôáí. Ðïë-ëïß åß÷áí ðÜñåé ìáæß ôïõò óçìáßåò. Ôñáãïõäïýóáí êáé÷üñåõáí óôïõò äñüìïõò. Ðåôïýóáí ôá êáðÝëá ôïõò óôïíáÝñá. ¢ëëïé Ýøåëíáí ôï Ôç ÕðåñìÜ÷ù, Üëëïé ôïí Åèíéêü¾ ìíï. Ðáíôïý êüóìïò áëëüöñïíáò áðü ÷áñÜ. Áêüìá êáéðÜíù óôéò óêåðÝò, ãéá íá äïõí ôá êáñÜâéá íÜñ÷ïíôáé. Ôéáíõðüìïíç ÷áñÜ! Ôé ôñåëÞ áíáìïíÞ! Ùóðïõ, åðéôÝëïõò,íÜôïé öÜíçêáí: Ýíá ðïëåìéêü êáé ôÝóóåñá öïñôçãÜ, ìå-ôáîý ôùí ïðïßùí êáé ôï õðåñùêåÜíåéï «Ðáôñßò».

ÕðÜñ÷ïõí öïñÝò ðïõ ôá óõíáéóèÞìáôá Ý÷ïõí ôï äéêüôïõò ôñüðï íá ìéëïýí ôç äéêÞ ôïõò ãëþóóá. Ôá ëüãéá êé ïéåéêüíåò, öôù÷Ü, ëåéøÜ, áíåðáñêÞ. Ï êüóìïò Ýêëáéãå áðü÷áñÜ. Ðáñáëçñïýóå. ÍÜôïé, âãáßíïõí! ÖáíôÜñïé áëëÜêáé ôìÞìáôá åõæþíùí. Ôñáãïõäïýí ôï ôñáãïýäé ôïõ Âåíé-æÝëïõ, åíù êýìáôá ëáïý, ðïõ åß÷áí êáôáöÝñåé íá ìðïõíìÝóá óôçí ðñïêõìáßá, óôñéìþ÷íïíôáí êáé ðïäïðáôéü-íôáí óôçí ðñïóðÜèåéÜ ôïõò íá öéëÞóïõí ôá ÷Ýñéá ôïõò, íáôïõò óçêþóïõí øçëÜ, íá ôïõò áðïèåþóïõí. Ôüóïò Þôáí ïóõíùóôéóìüò êáé ôï ðáíäáéìüíéï ðïõ ïé óôñáôéþôåò äåíìðïñïýóáí íá âãïõí áð’ ôá êáñÜâéá. Ïé áîéùìáôéêïßöùíÜæáíå «ÊÜíôå ôüðï íá âãåß ï óôñáôüò!». Êáíåßòüìùò äåí Ýêáíå Ýíá âÞìá ðßóù.

ÔåëéêÜ, ç áðüâáóç Ýãéíå áêñéâþò áðÝíáíôé áðü ôï îå-íïäï÷åßï «ÊñÜéìåñ» óôçí Ðïýíôá, óôï âïñåéüôåñï ìÝñïòôçò ðüëçò. ÌðñïóôÜ óôç ËÝó÷ç ôùí Êõíçãþí ï ×ñõóü-óôïìïò ìå ðïëëïýò êëçñéêïýò åõëïãïýóå ôá óôñáôåýìá-ôá, åíù ôá ðëÞèç ôïõò Ýññáéíáí ìå ìõñôéÝò êáé äÜöíåò.

Ðïý âñÝèçêáí üëá åêåßíá ôá ëïõëïýäéá! Ëåò êé Ýâñå÷åï ïõñáíüò ëïõëïýäéá. ÊÜðïéá óôéãìÞ, üìùò, Üñ÷éóå íá

15


âñÝ÷åé íåñü. Ç ìðüñá, ùóôüóï, äåí êñÜôçóå ðïëý, ìüíïëßãá ëåðôÜ. Êáíåßò äåí ðôïÞèçêå, Üëëùóôå. ¼ëïé åß÷áíãßíåé ìïõóêßäé, ìá êáíåßò äåí Ýìïéáæå íá íïéÜæåôáé. «Åõ-ôõ÷ßá, åõôõ÷ßá», öþíáæáí ðïëëïß. Ïé êáìðÜíåò ôùí åê-êëçóéþí äåí Ýðáõáí íá ÷ôõðïýí, ðéóôïëéÝò óôïí áÝñá,÷áëáóìüò. Ç áíèñùðïèÜëáóóá ðáñáëçñïýóå, äåí Þîåñåôé íá êÜíåé íá äåßîåé ôç ÷áñÜ ôçò.

¸íéùèá Üâïëá ðïõ êáèüìïõí óôï óðßôé ìå ôïí ìéêñüôå-ñï áäåëöü ìïõ ôïí ÈåìéóôïêëÞ. ¹èåëá íá ôñÝîù êáé íáöùíÜîù êé åãþ, íá ìç ÷Üóù ïýôå ëåðôü áðü ôç ìåãÜëçãéïñôÞ, áðü ôçí îÝöñåíç ÷áñÜ, ðïõ, áëßìïíï, Þôáí èíçóé-ãåíÞò. Áñãüôåñá âÝâáéá, ìáò ôá äéçãÞèçêáí üëá êáôáëå-ðôþò êé åãù ñïýöçîá ôá ëüãéá ôïõò ìå áðëçóôßá. Ðüóçåíôýðùóç Ýêáíáí üëá áõôÜ óôçí ðáéäéêÞ øõ÷Þ ìïõ!

Äõóôõ÷þò, üìùò, áìÝóùò ìåôÜ ôçí áðüâáóç Üñ÷éóáíóõìðëïêÝò óôïõò ðáñáëéáêïýò äñüìïõò. Ôá åëëçíéêÜóôñáôåýìáôá «õðïäÝ÷ôçêáí» ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò ìå ðõ-ñïâïëéóìïýò, ìüëéò åìöáíßóôçêáí óôçí ðëáôåßá ôïõ Äéïé-êçôçñßïõ. Ïé ôñáõìáôßåò Þôáí ðïëëïß. Ïëïé ïé Ôïýñêïéáîéùìáôéêïß åß÷áí öýãåé áðü ôç Óìýñíç. ¼ëïé åêôüò áðüôïí ÊåìÜë Áôáôïýñê êáé ôïõò áãñéáíèñþðïõò ôïõ. Áõôïßäçìéïýñãçóáí üëá ôá ðñïâëÞìáôá. Áêñéâþò Ýîù áð’ ôçÓìýñíç, óôï íüôéï ìÝñïò êáé êáôÜ ìÞêïò ôçò ðáñáëßáò,õðÞñ÷áí ìåãÜëïé ôïõñêéêïß óôñáôþíåò, ðïõ, ëßãï ìåôÜôçí áðüâáóç êáé ôçí áðï÷þñçóç ôùí Ôïýñêùí, åãêáôá-óôÜèçêå åêåß Åëëçíéêüò óôñáôüò.

Ôá ðëÞèç öñÝíéáóáí, áãñßåøáí. «Ðïéïé åßí’ áõôïß ðïõôïëìÜíå íá áìáõñþíïõí ôç ÷áñÜ ìáò, íá ÷ôõðïýí ôá ðá-ëéêÜñéá ìáò; ÊÜøôå ôïõò. Åîáöáíßóôå ôïõò». Èá ÷õíüôáíáêüìá ðåñéóóüôåñï áßìá, áöïý ï ü÷ëïò îåêßíçóå ãéáôïõò ôïõñêïìá÷áëÜäåò íá ôïõò êÜøåé, áí äåí Ýóôçíáí ïé


16

óôñáôéþôåò ìáò ðåñßðïëá ó’ üëïõò ôïõò äñüìïõò ðïõïäçãïýóáí åêåß, ãéá íá åìðïäßóïõí ôï ðëÞèïò. Ï ×ñõóü-óôïìïò ìÜëéóôá Ýâãáëå äéÜããåëìá ãéá íá çñåìÞóåé ôáðíåýìáôá:

«Áãáðçôïß ìïõ ÷ñéóôéáíïß,ÐñÝðåé íá êñáôÞóùìå ôçí øõ÷ñáéìßá ìáò êáé íá êïéôÜîù-ìå ôéò äïõëåéÝò ìáò. Íá ìç æçôÜôå íá êÜíåôå áíôßðïéíá.Åìåßò åßìáóôå ëáüò ðïëéôéóìÝíïò, äåí åßìáóôå âÜñâáñïé.¼ðïéïò êÜíåé êÜôé ôÝôïéï èá èåùñçèåß å÷èñüò ôçò ðáôñß-äïò êáé ôçò ôÜîåùò. ÁõôÝò ïé äïõëåéÝò åßíáé ôïõ óôñáôïýìáò. Ï,ôé èá êÜíåôå èá èåùñçèåß áíáñ÷ßá êáé ç áíáñ÷ßáóå áõôÝò ôéò ðåñéðôþóåéò ôéìùñåßôáé êáé ìå èÜíáôï áêü-ìç. ÐñïóÝîôå ðïëý ï êáèÝíáò íá êïéôÜîç ôç äïõëåéÜ ôïõêáé êñáôÞóôå ôçí øõ÷ñáéìßá óáò, óáò ôï æçôþ ãéá ÷Üñç.

¸÷åôå ôçí åõëïãßá ìïõ,×ñõóüóôïìïò».

ÊáôÜ ôéò ôÝóóåñéò, ðÜíôùò, ôï áðüãåõìá óôáìÜôçóáíðéá ïé ðõñïâïëéóìïß. Ïé ¸ëëçíåò åß÷áí êáôáöÝñåé íááöïðëßóïõí ôïõò Ôïýñêïõò ðÜíù óôï õðåñùêåÜíåéï«Ðáôñßò».

ÃõáëéÜ óðáóìÝíá áðü ôá êáôáóôÞìáôá êé åìðïñåýìá-ôá ðåôáìÝíá óôï äñüìï áðü ôéò áíïéãìÝíåò áðïèÞêåò,áíáðïäïãõñéóìÝíá êÜñá, ôñáõìáôßåò äéÜóðáñôïé áðüäù êé áðü êåé, êÜðïéïé ðïõ Ýôñå÷áí ìÝóá óôïí ðáíéêü,Üëëïé íá ðñïóôáôåõèïýí, Üëëïé íá óþóïõí ôéò ðåñéïõóßåòôïõò, êÜðïéïé Üëëïé ðïõ ìåôÝöåñáí ôïõò ôñáõìáôßåò êáé çôïõñêéêÞ áóôõíïìßá, ôï êáñáêüëé, íá ðñïóðáèåß íá åðé-âÜëëåé ôçí ôÜîç. Êé üë’ áõôÜ áíÜêáôá ìå ôçí áñìýñá êáéôç ìõñùäéÜ ôçò èÜëáóóáò, ôçò ðïëõëáôñåìÝíçò áõôÞò èÜ-

17


ëáóóáò. ÁõôÞ Þôáí ç åéêüíá ðïõ ðáñïõóßáæå ç ðáñáëßáôçò Óìýñíçò áìÝóùò ìåôÜ ôçí áðüâáóç ôïõ åëëçíéêïýóôñáôïý.

Ôá ùñáéüôáôá áñéóôïêñáôéêÜ êôßñéá ôçò ðáñáëßáòóôÝêïíôáí óêõèñùðÜ êáé öïâéóìÝíá, ðáñáäïìÝíá óôïÝëåïò ôùí âáíäáëéóìþí. Êôßñéá áîéüëïãçò áñ÷éôåêôïíé-êÞò, äéþñïöá, ôñéþñïöá, ðïõ óôÝãáæáí ãñáöåßá êáé íáõ-ôéëéáêÝò åðé÷åéñÞóåéò, áðÝðíåáí ìéÜí áýñá åîáéñåôéêÞòöéíÝôóáò êé åêëåðôõóìÝíïõ ãïýóôïõ, ðïõ óðÜíéá óõíá-íôïýóå êáíåßò áêüìá êáé óôéò åõñùðáúêÝò ìåãáëïõðü-ëåéò. Messageries Maritimes, ðñáêôïñåßá êáé íáõôéëéáêÜãñáöåßá áðü üëï ôïí êüóìï, åß÷áí åäþ ôçí åêëåêôÞ ðåëá-ôåßá ôïõò. ¢ëëá êôßóìáôá ðÜëé áíÞêáí óå áñ÷ïíôéêÝò êáéðëïýóéåò ïéêïãÝíåéåò ôçò Óìýñíçò.

¹ôáí üìïñöç ç ðáñáëßá ôçò Óìýñíçò êÜðïôå. Åß÷å ìÞ-êïò ôÝóóåñá ðåñßðïõ ÷éëéüìåôñá êé åêôåéíüôáí áðü ôï Äé-ïéêçôÞñéï ðñïò ôá âüñåéá, ìÝ÷ñé ôï óôáèìü ôïõ Áúäéíßïõ.¸óöõæå áðü æùÞ ôï ëéìÜíé. Ìáæß ìå ôá ðñïúüíôá êáé ôïõòåðéâÜôåò Ýöôáíáí åêåß êáé ôá íÝá áðü ôï åîùôåñéêü ðïõÝìåëëáí íá ðõñïäïôïýí áôåëåßùôåò óõæçôÞóåéò ìåôáîýôùí êáôïßêùí ôçò ïëïæþíôáíçò áõôÞò ðüëçò. Ôá åìðï-ñåýìáôá ðåñíïýóáí áðü ôï Ìéêñü Ôåëùíåßï, ôï Êïõìåñ-êÜêé, óôçí åßóïäï ôïõ ëéìáíéïý, Ýíá äéþñïöï êôßñéï,ìðñïóôÜ áðü ôï ïðïßï ðåñíïýóå ôï ôñáì, êé áðü êåéöïñôþíïíôáí óô’ áìÜîéá êáé ìåôáöÝñïíôáí óôéò áðïèÞ-êåò, óôï óêïôåéíü ÂåæåóôÝíé êáé óôçí áãïñÜ, ôïí ãñáöéêüÖáóïõëÜ. ‘Áëëá åìðïñåýìáôá, êõñßùò óýêá, óôáößäåòêáé äçìçôñéáêÜ, ìåôáöÝñïíôáí ðñïò ôá ðëïßá, áöïõ áðüôïýôï ôï ëéìÜíé åîÜãïíôáí ôá ðñïúüíôá ü÷é ìüíï ôïõ íï-ìïý ôçò Éùíßáò áëëÜ êáé ôùí Üëëùí ðåñéï÷þí ôçò ÌéêñÜòÁóßáò.


18

Ïé ãñáììÝò ôïõ ôñáì, ðïõ ôï Ýóåñíáí ôüôå Üëïãá,åêôåßíïíôáí êáôÜ ìÞêïò ôçò ðáñáëßáò. Ôüóç Þôáí ç ï÷ëá-ëïÞ ðïõ ï ïäçãüò ôïõ ôñáì ÷ôýðáãå óõíÝ÷åéá ôï êáìðá-íÜêé ãéá íá ðåñáìåñßóåé ï êüóìïò êáé ôá êÜñá. Ôï ôñáìðåñíïýóå êáé ìÝóá áðü óôåíïýò äñüìïõò, üðùò ôï Öñá-ãêïìá÷áëÜ, Ýíáí óôåíü åìðïñéêü äñüìï, üðïõ ç êõêëïöï-ñéáêÞ óõìöüñçóç äåí Þôáí êáèüëïõ óðÜíéï öáéíüìåíï.Ôï ôñáì åß÷å íá äéáóôáõñùèåß ìå êÜñá êáé ðåæïýò êéÝðñåðå óôçí êõñéïëåîßá í’ áíïßîåé äñüìï ìå ìåãÜëç ðñï-óï÷Þ. ÊáìéÜ öïñÜ ðñïêáëïýíôáí êé áôõ÷Þìáôá.

Óôçí ðáñáëßá âÝâáéá ç äéÜâáóç ôïõ ôñáì Þôáí åõ÷å-ñÝóôåñç. Ðåñíïýóå ìðñïóôÜ áðü êáôáóôÞìáôá ìå êáôå-âáóìÝíåò ôÝíôåò ãéá íá ðñïóôáôåýïõí ôéò ðñïèÞêåò ôïõòáðü ôïí Þëéï. ÌðñïóôÜ áðü åðéâëçôéêüôáôá êôßñéá ðïõäåí åß÷áí ôßðïôá íá æçëÝøïõí áðü ìéá åõñùðáúêÞ ðüëç,ìðñïóôÜ áðü ôçí ÅèíéêÞ ÔñÜðåæá ôçò ÅëëÜäïò ìå ôçíåëëçíéêÞ óçìáßá áãÝñù÷á õøùìÝíç óôçí ôáñÜôóá ôçò.Ôï êôßñéï áõôü åßíáé áíåîßôçëá ÷áñáãìÝíï óôç ìíÞìçìïõ, ü÷é ìüíï ãéá ôçí ïìïñöéÜ ôïõ, ãéáôß Þôáí êáôÜëåõêï,ìå ùñáßá ìðáëêüíéá ìå êÜãêåëá óéäåñÝíéá óôçí ðñüóïøçôïõ ðñþôïõ ïñüöïõ, óéäåñéÝò óôá ðáñÜèõñá ôïõ éóïãåßïõêé áíÜãëõöá ìáñìÜñéíá ãñÜììáôá óôçí ôáñÜôóá: ÅÈÍÉ-ÊÇ ÔÑÁÐÅÆÁ ÔÇÓ ÅËËÁÄÏÓ, áëëÜ ãéáôß ðïëëÝò óõæçôÞ-óåéò ôùí «ìåãÜëùí» ðåñéóôñÝöïíôáí ãýñù áðü ôïí óç-ìáíôéêü ñüëï ðïõ Ýðáéæå ôï õðïêáôÜóôçìá áõôü ôüóïóôçí áíÜðôõîç ôçò ïéêïíïìéêÞò äñáóôçñéüôçôáò ôïõ åëëç-íéóìïý ôçò ðåñéï÷Þò óôéò êáëÝò åðï÷Ýò üóï êáé óôéò áíõ-ðïëüãéóôåò õðçñåóßåò ðïõ ðñüóöåñå áñãüôåñá óôïõò äý-óêïëïõò êáéñïýò ôçò êáôáóôñïöÞò.

Óõíå÷ßæïíôáò ôçí ðïñåßá ôïõ ôï ôñáì ðåñíïõóå ìðñï-óôÜ áðü ôï ÈÝáôñï ôçò Óìýñíçò. Äüîåò êé áßãëç ìåãÜëç

19


åß÷å ãíùñßóåé áõôü ôï êôßñéï åîáéñåôéêÞò áñ÷éôåêôïíéêÞò,ðáñüìïéáò ìå ôçí ¼ðåñá ôïõ Ðáñéóéïý, ãéáôß üðùò åßíáéãíùóôü õðÞñ÷å åíôïíüôáôç êáëëéôå÷íéêÞ æùÞ óôç ÷áñïý-ìåíç êé çëéüëïõóôç áõôÞ ðüëç ìéá êé ïé Óìõñíéïß Þôáí Üí-èñùðïé ðïõ Þîåñáí íá ãëåíôÜíå ìå üëç ôïõò ôçí øõ÷Þ.«ÈÝáôñïí Óìýñíçò», «Theatre de Smyrne», åíþ äýï ðñï-èÞêåò Ýîù áðü ôç óêåðáóôÞ ìå ãõáëß åßóïäï áíáöÝñï-íôáí óôï Ýñãï ðïõ ðáéæüôáí. Êõñßåò ìå ôïõáëÝôåò êáéêáðåëßíá êáé êïìøïß êýñéïé ìå ôá ìðáóôïýíéá êáé ôá ãÜ-íôéá ôïõò êáôÝâáéíáí áðü ôéò Üìáîåò ãéá íá øõ÷áãùãç-èïýí, êáèéóìÝíïé óôçí ðëáôåßá ôïõ èåÜôñïõ Þ óôéò ôÝóóå-ñéò óåéñÝò ôùí èåùñåßùí ôïõ. ¼ðåñåò, ïðåñÝôåò, êïíôóÝñ-ôá, ðáñáóôÜóåéò ìå ôá ðéï äéáêåêñéìÝíá ïíüìáôá ôçò ôÝ-÷íçò, üðùò ç óìõñíáßá ÊõâÝëç Þ ç áèçíáßá ÊïôïðïýëçÝäéíáí æùÞ óôï áñéóôïôå÷íéêü áõôü èÝáôñï ìå ôïõò åêëå-ðôõóìÝíïõò êé áðáéôçôéêïýò èåáôÝò.

Ôï èÝáôñï áõôü äåí Þôáí âÝâáéá ôï ìïíáäéêü óôçÓìýñíç. Óôï èÝáôñï «ÊñÜéìåñ», åðßóçò, åß÷áí öéëïîåíç-èåß êáôÜ êáéñïýò ðïëëïß åëëçíéêïß êáé îÝíïé èßáóïé. Ôï«Óðüñôéãê Êëïýìð» -–üðùò ôï ðñüöåñáí ïé Óìõñíéïß–äßðëá óôï ãáëëéêü ðñïîåíåßï óôï Êéáß, Þôáí Ýíá áèëçôéêüóùìáôåßï, ðïõ åß÷å éäñõèåß óôá ôÝëç ôïõ ðåñáóìÝíïõ áé-þíá êáé ðåñéëÜìâáíå ùò ìÝëç Üôïìá äéáöüñùí åèíéêïôÞ-ôùí. Óýíôïìá åîåëß÷èçêå óå ðõñÞíá êïéíùíéêÞò æùÞò ôçòðüëçò, áöïõ äéÝèåôå êáé êáöåíåßï, êáé ïìþíõìï èÝáôñïðïõ ðñïóôÝèçêå äßðëá óôï áñ÷éêü êôßñéï, üðïõ ï êáëëéåñ-ãçìÝíïò êüóìïò åß÷å ôç äõíáôüôçôá íá ðáñáêïëïõèåß ðá-ñáóôÜóåéò ðïõ Ýäéíáí ðåñéïäåýïíôá ìÝëç ôçò ÃáëëéêÞòÊùìùäßáò áëëÜ êáé éôáëéêÜ ìåëïäñÜìáôá. Ç áßèïõóáåîÜëëïõ ðñïóöåñüôáí êáé óå óõíáõëßåò Þ åðéèåùñÞóåéòðïõ ïñãÜíùíáí åñáóéôå÷íéêïß èßáóïé. Èá êáôáóôñáöåß


20

êé áõôü óôç ìåãÜëç ðõñêáãéÜ ôïõ ’22 ìåôÜ áðü åßêïóéðÝíôå ÷ñüíéá æùÞò.

Ôï Êéáß, ç Ðñïêõìáßá, Þôáí ôï ìÝñïò ôïõ áðïãåõìáôé-íïý êáé êõñéáêÜôéêïõ ðåñéðÜôïõ. Óôï Cafe de Paris ôïõÖþôç ï êüóìïò ìðïñïýóå í’ áðïëáýóåé ùñáéüôáôá ãëõêß-óìáôá êáé ëßãï ðáñáðÝñá íá ðáñáêïëïõèÞóåé ôéò ðñþôåòôáéíßåò ôïõ âùâïý êéíçìáôïãñÜöïõ óôïí êéíçìáôïãñÜöï«Ðáñéóßùí».

Ç áöñüêñåìá ôçò Óìýñíçò, üìùò, äåí åðéæçôïýóå ìü-íïí ôá èåÜìáôá áëëÜ êáé ôïí Üñôïí, äçëáäÞ ôéò ãáóôñé-ìáñãéêÝò áðïëáýóåéò. Ðåñéâüçôç Þôáí ãéá ôéò ôáâÝñíåòôçò ç óõíïéêßá ôïõ ×áôæçóôÜìïõ, ìå ôéò ÌåãÜëåò ÔáâÝñ-íåò, üðïõ óý÷íáæáí êáé Üíèñùðïé áðü ëáúêüôåñåò ôÜîåéò,áöïý Ýôóé êé áëëéþò ôï êáëü öáãçôü Þôáí ç ðåìðôïõóßáôçò æùÞò ãéÜ êÜèå Óìõñíéü, áíåîáñôÞôùò êïéíùíéêÞò êá-ôáâïëÞò. Êáëü êñáóß, ôóßðïõñï, ìáóôß÷á êáé êïíéÜê áêü-ìá, ðïõ Ýöéá÷íáí ìüíïé ôïõò óôá ðáôçôÞñéá ôïõò ïé ôá-âåñíéÜñçäåò, ãíÞóéïé óìõñíÝéêïé ìåæÝäåò êáé ðïëý êÝöé.ÓïõôæïõêÜêéá, ðáóôïõñìÜò, êåöôÝäåò, áôæÝì ðéëÜöé, ðß-ôåò óôñéöôÝò óå ðåëþñéá óôñïããõëÜ ôáøéÜ, ôïõò ôïõñ-âÜäåò, êé åêåßíá ôá ãëõêÜ ìå ôá óéñüðéá... ñáâáíß, ãáëá-ôïìðïýñåêï. ÔåñÜóôéïé äßóêïé ìå ðïéêéëßåò ìåæÝäùí ðåñ-íïýóáí áðü ìðñïóôÜ óïõ. Äåí õðÞñ÷å Óìõñíéüò ðïõ íáìçí åßíáé êáëïöáãÜò.

Åäþ, óôéò ÌåãÜëåò ÔáâÝñíåò, Þôáí êáé ç êåíôñéêÞáãïñÜ ôçò Óìýñíçò. ØáñÜäéêá ìå ôç ÷áñáêôçñéóôéêÞ ìõ-ñùäéÜ ôïõ ïëüöñåóêïõ èáëáóóéíïý êÜèå åßäïõò, ÷áóÜ-ðéêá ìå ôá óöá÷ôÜ êñåìáóìÝíá óôá ôóéããÝëéá, áëëÜ êáéìðáêÜëéêá ìå ðïéêéëßá ôõñéþí êáé âïõôýñïõ.

Ç þñá ðåñíïýóå êé ï ðáôÝñáò äåí ãýñéæå. Áêïýãáìå ðõ-

21


ñïâïëéóìïýò êáé öáóáñßá ìåãÜëç. ¸íáò ãåßôïíáò ðïõ Þñ-èå áðü ôçí ðñïêõìáßá ìáò ðëçñïöüñçóå üôé õðÞñ÷áí áñ-êåôïß ôñáõìáôßåò. Ç ìçôÝñá, ðÜíôá óéùðçëÞ êáé êáñôåñé-êÞ, Ýêïâå âüëôåò óôï ìðáëêüíé. Êáíåßò äåí ìéëïýóå. Ôß-ðïôá äåí áêïõãüôáí óôï óðßôé ðáñÜ ìüíïí ôï åêêñåìÝòôïõ ìåãÜëïõ ñïëïãéïý ôçò «áõëÞò» êé ï Þ÷ïò ôçò óéùðÞò.Åêêùöáíôéêüò. Áíáôñé÷éáóôéêüò. Óôï âÜèïò ïé ðõñïâïëé-óìïß. Ðïý êáé ðïý êáíÝíá ôñå÷áëçôü êé ýóôåñá êÜðïéáðüñôá íá êëåßíåé âéáóôéêÜ. Êé ýóôåñá ðÜëé óéùðÞ. Êé ïêáèÝíáò ìáò âõèéóìÝíïò óôéò óêÝøåéò ôïõ. Êáé ôï áðïìå-óÞìåñï íá ðÝöôåé. Íá ðÝöôåé áðáëÜ ìÝóá óôï âáñý óðß-ôé. Ç óêüíç ÷üñåõå ôñåëÜ ìÝóá óôéò ëïõñßäåò ôïõ Þëéïõðïõ ôñýðùíáí óôï óáëüíé êé Ýêáíáí ôá ðáôþìáôá íáãõáëßæïõí êáé ôá êñýóôáëëá ôùí ðïëõåëáßùí íá éñéäß-æïõí áóôñáðïâïëþíôáò.

¹ôáí ùñáßï ôï óðßôé ìáò. Åß÷áìå êé Üëëï Ýíá óðßôéóôïí åðÜíù ìá÷áëÜ üðïõ Ýìåíáí ç ãéáãéÜ êé ï ðáððïýò.Óôïí åðÜíù ìá÷áëÜ åß÷áí ãåííçèåß ïé ãïíåßò ìïõ. Ôï óðß-ôé áõôü ðïõ ìÝíáìå Þôáí ìÝóá óôï êÝíôñï ôçò Óìýñíçò.Óôïí ¢ãéï Ôñýöùíá. Ïõæïýí ÓïêÜêé 124. ÕðÜñ÷åé áêü-ìá. Ôï åßäá íá óôÝêåé åêåß üôáí ðÞãá óôç Óìýñíç ðñéí ëß-ãá ÷ñüíéá, áðïìåéíÜñé ôçò áëëïôéíÞò æùÞò ìïõ, ìÜñôõ-ñáò óéùðçëüò ôçò áäéêßáò êáé ôïõ êñßìáôïò. Áëßìïíïüìùò! Ôï ãëõêü ìïõ óðéôÜêé åß÷å ìåôáôñáðåß óå ïßêïáíï÷Þò! Áíáôñß÷éáóá. ÐéêñÜèçêá ôüóï ðïëý, ðïõ åõ÷Þèç-êá íá ìçí åß÷á ðáôÞóåé ôï ðüäé ìïõ óôç Óìýñíç. ¹èåëáíá ôï äéáôçñÞóù óôç ìíÞìç ìïõ áíÝðáöï, ðåñÞöáíï, ðá-óôñéêü, üðùò ôüôå. Ìáæß ôïõ ìáãÜñéóáí êáé ôá ðáéäéêÜìïõ ÷ñüíéá. ÂåâÞëùóáí ôéò éåñÝò óôéãìÝò ìéáò üìïñöçòïéêïãÝíåéáò.

Äåí Þìáóôáí ïýôå ðëïýóéïé ïýôå öôù÷ïß. ºóùò ôï óðßôé


22

ìáò Þôáí ùñáßï ãéáôß Þôáí ôï äéêü ìáò óðßôé. Äéþñïöïìå ìðáëêüíé óôïí ðñþôïí üñïöï, üðïõ Þôáí ôñåßò åõñý-÷ùñåò êñåâáôïêÜìáñåò, áð' ôéò ïðïßåò ïé äýï Ýâãáæáíóôï ìðáëêüíé. Ç óêÜëá Þôáí îýëéíç Ý÷ïíôáò ìßá óôñïöÞêÜðïõ óôç ìÝóç êáé îåêéíïýóå áðü ôç ìåãÜëç «áõëÞ»óôï éóüãåéï.

Ç «áõëÞ» ðïõ ëÝãáìå ôüôå óôç Óìýñíç Þôáí åíôåëþòäéáöïñåôéêÞ áðü ôçí áõëÞ ðïõ ëÝìå óÞìåñá. ¹ôáí ÝíáìåãÜëï äùìÜôéï óôåãáóìÝíï, ìå Ýðéðëá, óáí ôï óçìåñéíü÷ùë, ðïëõèñüíåò êáé êáíáðÝ. Ëßãï áñãüôåñá, üôáí ï ìå-ãÜëïò áäåñöüò ìïõ ï Ãéþñãïò åß÷å ãßíåé ðéá ðáëéêáñÜêéêé Ýêáíå ÷ïñïýò óôï óðßôé, ôñáâïýóáìå üëá ôá Ýðéðëáóôçí Üêñç êé ç «áõëÞ» ìåôáôñåðüôáí óå ðßóôá ÷ïñïý,áð’ üðïõ îåêßíçóáí ðïëëïß ñïìáíôéêïß Ýñùôåò ôçò Üôõ÷çòáõôÞò íåïëáßáò ôùí ÷áëåðþí åêåßíùí êáéñþí. ÊÜðïéïéÝìåëëå íá ìáò áöáéñÝóïõí âßáéá ôç ÷áñÜ êáé ôçí áíåìå-ëéÜ ìáò, óôçí êáëýôåñç ðåñßðôùóç. Óôç ÷åéñüôåñç, ôçíßäéá ìáò ôç æùÞ. Ùóôüóï, ìåñéêïß áð' áõôïýò ôïõò ÝñùôåòÞôáí ôüóï äõíáôïß, ðïõ ðÝñáóáí ôéò ÓõìðëçãÜäåò êáéóõíå÷ßóôçêáí ìåñéêÜ ÷ñüíéá áñãüôåñá óôçí ÁèÞíá.

Êé åíþ ïé ñïìáíôéêïß ÷üñåõáí óôçí «áõëÞ», Üëëïéáíáëßóêïíôáí óå áôÝëåéùôåò óõæçôÞóåéò óôï ëéôü êé áðÝ-ñéôôï óáëüíé ìáò, áêñéâþò äßðëá óôçí ôñáðåæáñßá. Ðïëé-ôéêÜ Þôáí ôá èÝìáôá êõñßùò, ÷ùñßò íá ëåßðïõí åíôïýôïéòêáé ïé äéÜëïãïé öéëïóïöéêïý ðåñéå÷ïìÝíïõ ðïõ Þôáí ôüôåðïëý óôç ìüäá. Ï ÓïðåíÜïõåñ Þôáí Ýíá üíïìá ðïõÜêïõãå êáíåßò óõ÷íÜ óôïõò êýêëïõò ôçò äéáíïïýìåíçò íå-ïëáßáò. ¼ðïéïò äéÜâáæå Ýíá êáéíïýñéï âéâëßï ÝóðåõäåáìÝóùò íá áíáðôýîåé ôéò áðüøåéò ôïõ óôïõò õðüëïéðïõò.ÊÜðïéïé ìéëïýóáí ãéá Ýíáí íåáñü êáé ìåëáã÷ïëéêü ðïéç-ôÞ ôçò ÁèÞíáò ðïõ ôïí Ýëåãáí ÊáñõùôÜêç....

23


ÌåôÜ, Üñ÷éæáí íá ðçãáéíïÝñ÷ïíôáé ïé ðéáôÝëåò ìåôïõò ìåæÝäåò: áðü ôçí êïõæßíá óôï ìåãÜëï äñýéíï ôñáðÝ-æé ôçò ôñáðåæáñßáò, áð’ üðïõ üëïé ðåñíïýóáí ãéá íá óåñ-âéñéóôïýí. Åäþ üëïé óõìöùíïýóáí ãéá ôç íïóôéìéÜ ôïõò.ÃåìÜôåò Ýöåõãáí áðü ôçí êïõæßíá, Üäåéåò ãýñéæáí êáéîáíáãÝìéæáí. Êé ýóôåñá, ìåôÜ ôïí áíåöïäéáóìü, ðÜëé ÷ï-ñüò êáé ðÜëé ìáêñïóêåëåßò óõæçôÞóåéò, ðïõ óðáíßùò êá-ôÝëçãáí êÜðïõ, ìÝ÷ñé ôéò ðñþôåò ðñùéíÝò þñåò.

Óôá äåîéÜ ôçò «áõëÞò» âñéóêüôáí ç êïõæßíá, ìåãÜëçêé åõÞëéá ìå áñêåôÝò áíÝóåéò ãéá ôçí åðï÷Þ, êé Üëëåòäýï êñåâáôïêÜìáñåò. Óôï õðüãåéï åß÷áìå ôéò áðïèÞ-êåò êáé ôï êåëÜñé. ¼ëá ôá óðßôéá ôüôå óõíÞèéæáí íáÝ÷ïõí êåëÜñé, üðïõ öýëáãáí äéÜöïñá ôñüöéìá ãé' áñêå-ôü êáéñü, üðùò üóðñéá, ëÜäé óå êéïýðéá, áëëáíôéêÜ,ñýæé, æÜ÷áñç, ìéá êáé ôï óêïôÜäé êé ç äñïóéÜ ôïõ õðï-ãåßïõ áðïôåëïýóáí óõíèÞêåò åõíïúêÝò ü÷é ìüíï ãéá ôçöýëáîç áëëÜ êáé ôç óõíôÞñçóç êáé äéáôÞñçóç ôùí ðñï-úüíôùí áõôþí.

Ôï áðïìåóÞìåñï åß÷å ðéá ðñï÷ùñÞóåé áñêåôÜ üôáí áðüôç ãùíßá öÜíçêå ï ðáôÝñáò ìïõ õðïâáóôáæüìåíïò áðüôá äõï ìïõ áäÝëöéá. ÊáôåâÞêáìå ôñÝ÷ïíôáò êáé ôïõòðñïëÜâáìå óôçí åßóïäï. ×ïíôñÝò óôáãüíåò éäñþôá êõ-ëïýóáí áðü ôï ìÝôùðü ôïõ. Ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ðñï-óþðïõ ôïõ óõóðáóìÝíá áðü ôïí ðüíï. Ôï äåîß ôïõ ðüäéóåñíüôáí. Ôï ðáíôåëüíé êïëëçìÝíï ðÜíù óôç ãÜìðá áðüôá áßìáôá. Ôï ðïõêÜìéóü ôïõ áíïé÷ôü.

— ÁõôÜ ôá êôÞíç, ìïõñìïýñéæå ï Ãéþñãïò, ôï êáñáêü-ëé. ÂáñÜãáíå óôï øá÷íü. ¼ðïéïí ðÜñåé ï ÷Üñïò. Ëýóóá-îáí áð’ ôï êáêü ôïõò ôá êáêÜ óêõëéÜ. Ôñáõìáôßóôçêåðïëýò êüóìïò.


24

Ï ÁíÝóôçò äå ìéëïýóå, ìüíï áíÜóáéíå âáñéÜ. Ï ðáôÝ-ñáò âïãêïýóå.

Ôïí îÜðëùóáí ó' Ýíá êñåâÜôé, üðïéï âñÞêáí ìðñïóôÜôïõò. Ç ìçôÝñá áíÜóôáôç, ôïí áãêÜëéáæå êáé ôïí öéëïýóå.

— ÈåÝ ìïõ, ó' åõ÷áñéóôþ. Èá ìðïñïýóåò íá åß÷åò óêï-ôùèåß, øéèýñéæå êáèþò ðñïóðáèïýóå íá êüøåé ìå ôï øáëß-äé, üóï ðéï áðáëÜ ìðïñïýóå ôï ðáíôåëüíé, áöïý äåíõðÞñ÷å ðåñßðôùóç íá âãåß áëéþò. ¹ôáí ôï ßäéï øáëßäéðïõ ôï ðñïçãïýìåíï âñÜäõ åß÷áìå êüøåé ôá óåíôüíéá êáéñÜøáìå ôçí åëëçíéêÞ óçìáßá.

Ôï áßìá äå óôáìáôïýóå. Óôï ìåôáîý åß÷á ðÜñåé Ýíáìáíôßëé, ôï Ýâñåîá êáé óêïýðéæá ôïí éäñþôá áð' ôï ðñü-óùðü ôïõ. Åêåßíïõ ðïõ ôüóï ìåãÜëç áäõíáìßá ìïõ åß÷å.¹ìïõí ìïíá÷ïêüñç êáé ðÜñá ðïëý ÷áúäåìÝíç. Êáíåßò äåìïõ ÷áëïýóå ÷áôÞñé êáé êõñßùò åêåßíïò. ºóùò ãéáôß Þìïõíðïëý öéëÜóèåíï ðáéäß. Äåí îÝñù.

«¢ìá ôç âÜëù óôç æõãáñéÜ, ðéï ðïëý æõãßæïõí ôá ëå-öôÜ ðïõ Ý÷ù äþóåé óôïõò ãéáôñïýò áðü ôï óùìáôÜêéôçò», óõíÞèéæå íá ëÝåé áóôåéåõüìåíïò.

— Íá ðÜìå óôï íïóïêïìåßï, ìáìÜ, êëáøïýñéóá åãþìÝóá óôçí áöÝëåéÜ ìïõ êáé ôïí ðáíéêü ìïõ, åíþ åêåßíïòåß÷å ðåñÜóåé ôï ÷Ýñé ôïõ óôïõò þìïõò ìïõ êáé ìå êïéôïý-óå ôñõöåñÜ óôá ìÜôéá.

Åß÷áìå ðïëý êáëÜ åëëçíéêÜ íïóïêïìåßá ôüôå óôçÓìýñíç. Îáêïõóôü Þôáí ôï «Ãñáéêéêüí Íïóïêïìåßïí ï¢ãéïò ×áñÜëáìðïò», ìå ðïëëÜ êñåâÜôéá êáé ôìÞìáôá.

— Äåí åßíáé óïâáñü, öáßíåôáé ðùò ìÜëëïí èá ôç ãëé-ôþóù. Ç óöáßñá ðñÝðåé íá ìðÞêå êáé íá âãÞêå. Óôï íï-óïêïìåßï äåí ìðïñïýìå ïýôå êáôÜ äéÜíïéá íá ðÜìå. Èáìå óôéãìáôßóïõí áìÝóùò ïé ôïõñêáëÜäåò êáé ìáæß ìå ìÝíáêáé óáò. Äåí èÝëù íá êéíäõíåýóïõí ôá ðáéäéÜ ìïõ åî áéôß-

25


áò ìïõ, ïýôå êé åóý, Âáóéëåßá, ãýñéóå ðñïò ôç ìçôÝñáìïõ. Åôïýôïé åäþ äåí áóôåéåýïíôáé.

— ÅõôÝñðç! ôéíÜ÷ôçêå åêåßíç óáí åëáôÞñéï. ÔñÝ÷áãñÞãïñá íá öÝñåéò ôï ãéáôñü. ÅóÝíá êáíåßò äåí èá óåõðïøéáóôåß. Ôï èõìÜóáé ôï óðßôé ôïõ, Ýôóé äåí åßíáé;ÃñÞãïñá, ôñÝ÷á. Ï Èåüò ìáæß óïõ.

ÖôåñÜ Ýâáëá óôá ðüäéá ìïõ. ÂñÞêá ôç ãõíáßêá ôïõ. Ïßäéïò Ýôñå÷å óôá óðßôéá. ÕðÞñ÷áí ôüóïé ôñáõìáôßåò.

×ñåéÜóôçêå íá ðåñéìÝíïõìå þñá ðïëëÞ ãéá íÜñèåé çóåéñÜ ìáò. Åõôõ÷þò ç óöáßñá äåí åß÷å ðåéñÜîåé ôï êüêá-ëï. ÌðÞêå êáé âãÞêå ðáßñíïíôáò ìáæß ôçò Ýíá êïììÜôéêñÝáò ðïõ èá Ýèñåöå, üìùò, óýíôïìá, êáôá ôá ëåãüìåíáôïõ ãéáôñïý.

¸íáò öáñìáêïðïéüò, óðåôóéÝñçò óôá óìõñíÝéêá, öß-ëïò ôïõ ðáôÝñá ìïõ êé åõãåíéêüò Üíèñùðïò åñ÷üôáí êÜèåìÝñá ãéá áëëáãÝò êáé ðåñéðïéüôáí ôï ôñáýìá.

ÐñÜãìáôé óå ëßãåò ìÝñåò ï ðáôÝñáò ðáôïýóå ôï ðüäéôïõ êáé ëßãï áñãüôåñá Üñ÷éóå íá ðçãáßíåé óôï ìáãáæß.Óôï Ãåìßò ÔóáñóÞ Þôáí ôï åìðïñéêü ôïõ, êïíôÜ óôï óêï-ôåéíü ÂåæåóôÝíé, óôéò áðïèÞêåò. Ïé óõíáëëáãÝò ôïõ Þôáíìå Ôïýñêïõò âÝâáéá ðïõ Ýñ÷ïíôáí áðü ôá ðåñß÷ùñá ôçòÓìýñíçò –ìÝóá óôç Óìýñíç äåí õðÞñ÷áí Ôïýñêïé– ãéáíá ðïõëÞóïõí ôéò óïäåéÝò ôïõò. Ïé óõìöùíßåò êëåßíïíôáíìå ìðáíêáíüôåò. ¸ôóé ëÝãáìå ôüôå ôï íüìéóìá ôçò åðï-÷Þò. Áãüñáæå ÷ïíôñéêÜ êõñßùò óôáößäá, óýêá êáé âåëáíß-äéá. Êáôüðéí ôá ðïõëïýóå óôï ìáãáæß ôïõ ðïõ åß÷å êáëüüíïìá óôçí áãïñÜ. ÐÜíôá öñüíôéæå ãéá ôçí êáëÞ ðïéüôç-ôá ôùí ðñïúüíôùí ôïõ êé ïé íïéêïêõñÝò ôïí åìðéóôåýï-íôáí ôïí êõñ Êþóôá. Êé ü÷é ìüíïí ïé íïéêïêõñÝò áëëÜüëïò ï êüóìïò. Ôïí åß÷áí äéïñßóåé, âëÝðåéò, ìïõ÷ôÜñç, äç-ëáäÞ ðñüåäñï ôçò åíïñßáò. Ïé ìïõ÷ôáñáßïé åß÷áí ôüôå


26

ðïëëÝò åîïõóßåò. ÕðÝãñáöáí áðü ôéò Üäåéåò êõíçãßïõ ìÝ-÷ñé ôéò Üäåéåò ïéêïäïìþí. Ï,ôé ðñüâëçìá õðÞñ÷å óôçíåíïñßá ðåñíïýóå áð' áõôüí. ¼ëïé ôïí óõìâïõëåýïíôáíêáé ôïí óÝâïíôáí ãéáôß Þôáí äßêáéïò êáé ðáôñéþôçò.

Ôéò ìÝñåò åêåßíåò, èõìÜìáé, ðñéí áêüìá êáôáëáãéÜóåéôï ìÝíïò êé ç áíáôáñá÷Þ ôçò 2áò ÌáÀïõ, ðÝñáóå ÝíáòÔïýñêïò áîéùìáôéêüò êÜôù áð' ôï ìðáëêüíé ìáò êáé åßäåôçí åëëçíéêÞ óçìáßá.

— Êþóôá, öþíáîå ï ãéïýæìðáóçò, üðùò ëåãüôáí ïëï÷áãüò óôá ôïýñêéêá, Ýâáëåò åëëçíéêÞ óçìáßá. Áõôüðïõ Ýêáíåò èá ôï ðëçñþóåéò ðïëý Üó÷çìá.

— Íá êÜíåôå ü,ôé íïìßæåôå, áðÜíôçóå Þñåìá ï ðáôÝ-ñáò ìïõ. Åßìáé ¸ëëçíáò. ÆÞôù ç ÅëëÜäá!

Êáíåßò, üìùò, äå ìáò ðåßñáîå áðü ôüôå. ÌÝóá óôïêÝíôñï ôçò Óìýñíçò, Üëëùóôå, äåí õðÞñ÷áí Ôïýñêïé, ãé'áõôü êáé äåí ìéëÜù êáèüëïõ ôïýñêéêá. Ç ðëåéïøçößáÞìáóôáí ¸ëëçíåò. ÕðÞñ÷áí âÝâáéá êáé Éôáëïß êáé ÃÜë-ëïé áñêåôïß, ïé ïðïßïé åß÷áí éäñýóåé ìÜëéóôá êáé ãáëëé-êÜ íïóïêïìåßá. ÈõìÜìáé ôéò ãáëëßäåò êáëüãñéåò óôïÐáñáëëÝëé, ìéá ðëïýóéá óõíïéêßá óôçí ÐáñÜëëçëç ïäüôçò ðñïêõìáßáò. ÁíÜìåóá óô' Üëëá áñ÷ïíôéêÜ îå÷þñéæåôï óðßôé ôïõ ìåãáëÝìðïñïõ Îåíüðïõëïõ, ðïõ áñãüôå-ñá, ÷ùñßò ôüôå íá ôï îÝñù, åðñüêåéôï íá ðáßîåé êÜðïéïñüëï óôç æùÞ ìïõ.

Ç ôïýñêéêç óõíïéêßá, Ìðáò ÏôïõñÜê, ïé ôïõñêïìá÷á-ëÜäåò, Þôáí óôï íïôéïáíáôïëéêü ìÝñïò ôçò ðüëçò, êïíôÜóôçí ôïõñêéêÞ áãïñÜ, óôçí áðÜíù ðüëç, óôïõò ðñüðï-äåò ôïõ âïõíïý ÐÜãïò, êÜôù áð’ ôá åñåßðéá ôçò áñ÷áßáòáêñüðïëçò. Óôéò ðëáãéÝò ôïõ âïõíïý åß÷å ùñáéüôáôåòåîï÷Ýò üðïõ óõ÷íÜ êÜíáìå ðåñéðÜôïõò áêüìá êáé ìå ôïó÷ïëåßï. Óôáìáôïýóáìå ìÜëéóôá ãéá ðñïóêýíçìá óôï

27


åêêëçóÜêé ôïõ ¢ãéïõ Ðïëýêáñðïõ. ÈõìÜìáé ìéá ôÝôïéáó÷ïëéêÞ åêäñïìÞ üðïõ åðéóêåöèÞêáìå ôï ðáëéü õäñáãù-ãåßï êáé ôá èáõìÜóéá õäñáõëéêÜ Ýñãá ôïõ ùñáéüôáôïõðñïÜóôéïõ ×áëêÜ ÌðïõíÜñ ðïõ õäñïäïôïýóáí ïëüêëçñçôç Óìýñíç êáé êáôüðéí êïëáôóßóáìå êÜôù áð’ ôéò öõë-ëùóéÝò ôùí äÝíôñùí.

Ëßãï ðéï ðÜíù áð’ ôçí ôïýñêéêç óõíïéêßá êáé ðñïò ôçìåñéÜ ôçò èÜëáóóáò Þôáí ç åâñáúêÞ óõíïéêßá. Ï êüóìïòôüôå ôïõò Ýëåãå ìáóþíïõò ôïõò Åâñáßïõò êáé ôïõò ðåñéÝ-âáëå ðÜíôá ì’ Ýíá ðÝðëï ìõóôçñßïõ. ¹ôáí, åîÜëëïõ, Üí-èñùðïé ìõóôéêïðáèåßò êáé éäéáßôåñá ðáñáäüðéóôïé. Ïéðåñéóóüôåñïé äåí óõìðáèïýóáí êáèüëïõ ôïõò ¸ëëçíåò,ðñÜãìá ðïõ åðéâåâáéþèçêå áñãüôåñá, óôçí êáôáóôñïöÞ.

Áíåâáßíïíôáò óõíáíôïýóåò ô’ ÁñìåíÝéêá, üðïõ ÞôáíìáæåìÝíïé üëïé ïé ÁñìÝíçäåò. Óõìðáèçôéêüò ëáüò, êáôá-ôñåãìÝíïò, üìùò, êáô’ åðáíÜëçøç áðü ôïõò Ôïýñêïõò.

ÔÝëïò, ôï âüñåéï êáé ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôçò Óìýñíçòêáôïéêïýóáí ïé ¸ëëçíåò, óôïõò ñùìéïìá÷áëÜäåò, üðùòáðïêáëïýóå ï ëáúêüò êüóìïò ôéò åëëçíéêÝò óõíïéêßåò.

Ôá ÌïñôÜêéá Þôáí ìéá åñãáôéêÞ óõíïéêßá êïíôÜ óôïí¢ãéï Ôñýöùíá, üðïõ ïé Üíèñùðïé Þôáí «äéáöïñåôéêïß».ÌÜãêåò, äçëáäÞ, êé áëÜíçäåò, áðáßäåõôïé, ÷áìçëïý êïéíù-íéêïý åðéðÝäïõ. Áðü êåé ìïõ åß÷áí áðáãïñåýóåé íá ðåñ-íÜù, ðïý êáé ðïý üìùò, ðÞãáéíá óôá êñõöÜ ãéá íá éêáíï-ðïéÞóù ôçí ðåñéÝñãåéÜ ìïõ, ìáæß ìå ôïí áäåñöü ìïõ ôïíÁíÝóôç, ìõóôéêü óõíÝíï÷ï óôéò åîåñåõíÞóåéò ìïõ.

ÁíÜìåóá óôá ÌïñôÜêéá êáé ô’ ÁñìåíÝéêá Þôáí ç Åõáã-ãåëßóôñéá, óôç óõíïéêßá ôùí Âõñóïäåøåßùí.

Ï ÖáóïõëÜò Þôáí ç ãåíéêÞ áãïñÜ, áíÜìåóá óôï Öñá-ãêïìá÷áëÜ êáé ôçí ïäü ÔñÜóóùí: ìáãáæéÜ, ìéêñïìÜãáæá,ìðáêÜëéêá, ìéêñïðùëçôÝò, ðÜãêïé. ¼,ôé ÷ñåéáæüóïõí åêåß


28

èá ôï Ýâñéóêåò, óôç ìåãÜëç ðëáôåßá ôïõ ÖáóïõëÜ Þ ðïõ-èåíÜ. ÕðÞñ÷å ìÜëéóôá åêåß êáé ç ó÷ïëÞ ÖáóïõëÜ. Ïé êÜ-ôïéêïé ôçò ðåñéï÷Þò, ïé öáóïõëéþôåò, Þôáí üëïé ó÷åäüí¸ëëçíåò êáé èåùñïýíôáí óðïõäáßïé ðáëéêáñÜäåò. Êü-óìïò ðÞãáéíå êé åñ÷üôáí, êÜñá ìå åìðïñåýìáôá áð’ üëïíôïí êüóìï, áðü áõãïôÜñá÷ï êáé ÷áâéÜñé ìÝ÷ñé êå÷ñéìðÜ-ñé êé áñþìáôá. Ç ðëáôåßá Þôáí óôñùìÝíç ìå êáëíôåñßìé,ðåñéóôïé÷éóìÝíç áðü ìáãáæÜêéá êáé íåñáíôæéÝò ðïõ ìï-ó÷ïìýñéæáí. Óôçí Üêñç Þôáí ç ðéÜôóá ôùí «ôáîß». ÊáôÜ-ëåõêá Üëïãá ðïõ Ýóåñíáí ãêñßæá áìáîÜêéá ìå ôåñÜóôéåòñüäåò, óáí êé áõôÜ ðïõ ìüíï óôá ðáñáìýèéá âëÝðïõìåðéá, ðåñßìåíáí êáñôåñéêÜ ôçí ðåëáôåßá ôïõò.

ÁíÜìåóá óôï ÂåæåóôÝíé êáé óôï ÖáóïõëÜ ðáñåìâá-ëüôáí ç ïäüò ôùí Õåëïðùëåßùí êáé ç ÅõñùðáúêÞ ïäüò.Óôçí êáèçìåñéíÞ ìáò ãëþóóá Þôáí ôá ÃéáëÜäéêá êé ïÖñáãêïìá÷áëÜò. ÁöÞíïíôáò êáíåßò ôï ÂåæåóôÝíé êáéðñéí öôÜóåé óôéò ÌåãÜëåò ÔáâÝñíåò óõíáíôïýóå ôçí Åõ-áããåëéêÞ Ó÷ïëÞ, üðïõ öïéôïýóáí ô’ áäÝñöéá ìïõ, êé áìÝ-óùò ðéï ðÜíù ôç Ìçôñüðïëç ôçò Óìýñíçò ôçí Áãßá Öù-ôåéíÞ, ìå ôçí øçëÞ êáìÜñá ôïõ êáìðáíáñéïý. Ç êáìðÜíáôçò Áãßáò ÖùôåéíÞò, ðïõ æýãéæå ôÝóóåñéò ôüííïõò êáéÞôáí äþñï ôïõ ðñßãêéðá ÍéêïëÜïõ ôçò Ñùóßáò, áíôç÷ïý-óå ó’ ïëüêëçñç ôçí ðüëç, áêüìá êáé óôïõò ôïõñêïìá÷áëÜ-äåò êáé ôá ÂïõñëÜ åðôÜ þñåò ìáêñéÜ áðü ôç Óìýñíç.Áð’ ôïõò ôïõñêïìá÷áëÜäåò, áíôßóôïé÷á, Ýöôáíå ó’ åìÜò çöùíÞ ôïõ ìïåæßíç, øçëÜ áð’ ôïõò ìéíáñÝäåò, ðïõ êáëïýóåôïõò ðéóôïýò ãéá ðñïóåõ÷Þ, óôéò äþäåêá ôï ìåóçìÝñé.

Á! Ï Öñáãêïìá÷áëÜò! ÊïìøÝò êõñÜäåò éêáíïðïéïý-óáí ôá ëåðôÜ ôïõò ãïýóôá óôá ùñáéüôáôá ìáãáæéÜ áõôïýôïõ óôåíïý äñüìïõ ðïõ äåí åß÷áí ôßðïôá íá æçëÝøïõíáðü ôá ìáãáæéÜ ôçò Ñþìçò Þ ôïõ Ðáñéóéïý áöïý ôá ñïý-

29


÷á Þôáí áðüëõôá åíáñìïíéóìÝíá ìå ôçí ôåëåõôáßá åõñù-ðáúêÞ ìüäá, ôá ðåñéóóüôåñá äå áð' áõôÜ Þôáí åéóáãü-ìåíá. Ôï «Ëïýâñï», ôï «Ïñüóäéìðáê», ôïõ «Îåíüðïõ-ëïõ» Þôáí áð’ ôá ìåãáëýôåñá, ôá áêñéâüôåñá êáé ðéï öç-ìéóìÝíá ìáãáæéÜ ôçò áêñéâÞò áõôÞò åìðïñéêÞò óõíïéêßáò.ÊÜðïôå åäþ åß÷áí ôçí áðïêëåéóôéêüôçôá ïé ÖñÜãêïé.Óôéò ìÝñåò ìáò, üìùò, õðÞñ÷áí êáé ðïëëïß ¸ëëçíåò êáéóáí åðßóçìç ãëþóóá åß÷å ðéá êáèéåñùèåß ç åëëçíéêÞ.


30

2

ÇæùÞ óå ìÝíá ðïôÝ äåí Þôáí áðëü÷åñç. ÖåéäùëÜ ìïõ ÷Ü-ñéæå ôá äþñá ôçò, ôéò ÷áñÝò ôçò, ôéò ìåãÜëåò êáé ôéò ìéêñÝò.Êáé ìüëéò ëßãï îå÷íéüôáí êáé îáíïéãüôáí Ýíá ÷Ýñé óéäåñÝíéïêáé ðáíôïäýíáìï åðáíÝöåñå ôçí ôÜîç. Äåí åß÷á äéêáßùìáíá ÷áñþ ãéá ðïëý. ÊÜèå ÷áìüãåëü ìïõ åß÷å áêñéâü áíôßôé-ìï: ðüíï, óôÝñçóç, ìïíáîéÜ, äÜêñõá. ÐïëëÜ äÜêñõá. ÄÜ-êñõá øõ÷Þò. ËÝò êáé ôçò ÷ñùóôïýóá ôçò æùÞò áð’ ôç ìÝñáðïõ ãåííÞèçêá. Öáßíåôáé ðùò ãåííÞèçêá ÷ñåùìÝíç êé õðï-èçêåõìÝíç. Êé åêåßíç óáí áìåßëéêôïò ðéóôùôÞò åñ÷üôáí ôá-êôéêÜ êáé åéóÝðñáôôå ï,ôé Ýâñéóêå êáé ìå ôüêï õðåñçìåñßáò,÷ùñéò äéáðñáãìáôåýóåéò, ÷ùñßò óõìâéâáóìïýò. ÎåðëÞñùóáôï ÷ñÝïò ìïõ; äåí ôï îåðëÞñùóá; äåí îÝñù. ÌåñéêÝò öïñÝòðÜíôùò Þôáí ôüóï åðá÷èÝò ðïõ Ýìïéáæå ìå èáíáôéêÞ ðïéíÞ.Óáí íá óôÞèçêá óôï åêôåëåóôéêü áðüóðáóìá äåêÜäåò öï-ñÝò. Óáí íá óõíïìßëçóá ìå ôï èÜíáôï êáé íá Ýíéùóá ôçíðáãåñÞ áßóèçóç ôçò áíõðáñîßáò, ôïõ ôßðïôá. Ðüóåò öïñÝòäå âãÞêå ç øõ÷Þ áðü ôï óþìá ìïõ, ðëçãùìÝíç, çìéèáíÞòêáé ðüóåò Üëëåò äåí Ýãéíá èåáôÞò ôçò æùÞò ìïõ, íïìßæïíôáòðùò üë' áõôÜ óõíÝâáéíáí óå êÜðïéïí Üëëïí êé ü÷é óå ìÝíá !

Ç áíôßóôñïöç ìÝôñçóç ôùí ðáéäéêþí ìïõ ÷ñüíùí Üñ÷é-

31

óå ðñüùñá åêåßíç ôç ÷ñïíéÜ ôïõ 1919, ðïõ Þìïõí Ýíôåêá÷ñüíùí. Ôçí ßäéá ÷ñïíéÜ ðïõ ôï ÌÜéï ðáíçãýñéæá êñá-äáßíïíôáò ìéÜí åëëçíéêÞ óçìáßá, äõï ìÞíåò áñãüôåñáÝêëáéãá êáé óðÜñáæá ðÜíù óôïí ôÜöï ôçò ìçôÝñáò ìïõ.

Ç Óìýñíç, ôçí åðï÷Þ åêåßíç, äåí åß÷å áðï÷åôåõôéêü óý-óôçìá. Ôá óðßôéá åß÷áí âüèñïõò ðïõ Üäåéáæáí ìå âáñÝëéá.Ôá ðüóéìá íåñÜ ìïëýíïíôáí óõ÷íÜ. ¸ðåóå åðéäçìßá åîáí-èçìáôéêïý ôýöïõ, ëåêåëß ÷ïõìÜ, êáèüëïõ óðÜíéï öáéíüìå-íï ôïõò êáéñïýò åêåßíïõò. ÁññùóôÞóáìå üëïé –ôá ôÝóóåñáðáéäéÜ êé ç ìçôÝñá ìïõ– åêôüò áð ôïí ðáôÝñá ìïõ êáé ôçãéáãéÜ ìïõ, ðïõ ìáò öñüíôéæå üëïõò êáé ìáò ðåñéðïéüôáí.

Ï ãéáôñüò åß÷å áðáãïñåýóåé óôç ìçôÝñá ìïõ íá öÜåéøÜñé. ¸íáò îÜäåëöüò ôçò, üìùò, ðïõ ôïõ Üñåóå ðïëý ôïøÜñåìá, ãéá íá ôçí åõ÷áñéóôÞóåé, ìç ãíùñßæïíôáò âÝâáéáôçí áðáãüñåõóç, ôçò Ýöåñå ôóéðïýñåò ðïõ åß÷å øáñÝøåéôï ðñïçãïýìåíï âñÜäõ êé åêåßíç ôéò Ýöáãå áðü ôç ëáé-ìáñãßá ôçò, ðñÜãìá âÝâáéá ðïõ ôçò êüóôéóå ôç æùÞ ôçò,üðùò ðßóôåõáí ôüôå ôïõëÜ÷éóôïí.

Óáí üíåéñï èõìÜìáé ôçí áðïöñÜäá åêåßíç ìÝñá, ðáñüëïðïõ öñüíôéóáí íá êñáôÞóïõí åìÜò ôá ìéêñüôåñá ðáéäéÜ óåêÜðïéá áðüóôáóç. Óôçí êçäåßá äå ìáò Üöçóáí íá ðÜìå,âÝâáéá, ôï üëï ðÝíèéìï êëßìá, ùóôüóï, ðïõ ôçí åðï÷Þ åêåß-íç Þôáí êé Ýðñåðå íá åßíáé ðáíôá÷ïý ðáñüí, äåí Ýðáøå ïý-ôå óôéãìÞ íá ìáò õðåíèõìßæåé ðùò ç ìáìÜ äåí õðÞñ÷å ðéá.Êüóìïò Ýìðáéíå êé Ýâãáéíå êëáßãïíôáò, ãõíáßêåò ìáõñï-öüñåò, öÝñåôñï, êåñéÜ, ìáýñá êñÝðéá êé ç ìáíïýëá ðïõèå-íÜ. ÁðåãíùóìÝíá ôç æçôïýóá óôá ðáéäéêÜ ìïõ üíåéñá ôéòìáêñéÝò ÷åéìùíéÜôéêåò íý÷ôåò ðÜíù óôï âñåãìÝíï ìáîéëÜñéìïõ. ÐÜíôá üôáí Ýâëåðá åöéÜëôåò åêåßíç Ýôñå÷å êïíôÜìïõ, ì’ Ýðáéñíå áãêáëéÜ, ìå ÷Üéäåõå êáé ìïõ ãëõêïôñáãïõ-äïýóå ìÝ÷ñé ðïõ çñåìïýóá êé áðïêïéìéüìïõíá.


32

Êáé ðüóåò Üëëåò öïñÝò äå èá ôçí áðïæçôÞóù, ôç âáóß-ëéóóÜ ìïõ, óôçí êáôïðéíÞ âáñýèõìç æùÞ ìïõ. Èá ôç èõìÜ-ìáé ðÜíôá üðùò Þôáí ôüôå, üìïñöç, ãëõêéÜ, îÝ÷åéëç áðüáãÜðç. ÐïôÝ äå èá ãåñÜóåé, ðïôÝ äå è’ áóêçìÞíåé. Ðáñá-óôÜôçò íïåñüò óôéò ðßêñåò ìïõ, ìÝôï÷ïò óéùðçëüò óôá âÜ-óáíÜ ìïõ.

¹ôáí ç ðñþôç öïñÜ –ü÷é, üìùò, êáé ç ôåëåõôáßá– ðïõ ç ãçÝöõãå êÜôù áð ôá ðüäéá ìïõ. Åêåßíç ôçí ßäéá ÷ñïíéÜ ôïõ1919 ðïõ Þìïõí ìüíïí Ýíôåêá ÷ñüíùí. ÁõôÞ Þôáí ç áñ÷Þôïõ ôÝëïõò ôçò îåíïéáóéÜò, ôçò áíåìåëéÜò, ôçò áèùüôç-ôáò. Áðï÷áéñÝôçóá ãéá êáëÜ ôá ðáéäéêÜ ìïõ ÷ñüíéá,ðëÞñùóá ôï ðñþôï ãñáììÜôéï óôç æùÞ êáé îåêßíçóá ãéáÝíá ôáîßäé äýóêïëï, áâÝâáéï, ìç ãíùñßæïíôáò ôïí ðñïïñé-óìü êáé ôç äéÜñêåéÜ ôïõ, ìç Ý÷ïíôáò õðüøç ôç äýóâáôçêáé êáêïôñÜ÷áëç ðïñåßá ðïõ Þôáí ãñáììÝíï ìïõ í’ áêï-ëïõèÞóù. Åðñüêåéôï íá ðåñÜóù áðü Ëáéóôñçãüíåò êáéÊýêëùðåò, áðü ÓõìðëçãÜäåò êáé ÓåéñÞíåò ðïõ ïýôå êáíöáíôáæüìïõí êáé õðïøéáæüìïõí óá ìéêñü êáé ÷áúäåìÝíïêïñéôóÜêé, áíÜìåóá óå áãáðçìÝíá ðñüóùðá, óôï üìïñöïêáé áóöáëÝò óðßôé ìïõ, åêåß, óôçí êáñäéÜ ôçò ðáíÝìïñ-öçò, áãáðçìÝíçò Óìýñíçò. ¹ôáí ãñáöôü ìïõ ôçí ÉèÜêç í’áíáæçôþ áðü ôá ìéêñÜôá ìïõ ùò ôá ãåñÜìáôÜ ìïõ.

¼ðùò Þôáí öõóéêü, ôï ñüëï ôçò ìÜíáò ìáò, ôïí ðÞñå çãéáãéÜ ìïõ. Åêåßíç ìáò ìåãÜëùóå êáé ìáò ìåãÜëùóå óù-óôÜ. ÅìÝíá êáé ôï ÈåìéóôïêëÞ êõñßùò ãéáôß ôá äõï ìåãá-ëýôåñá áäÝñöéÜ ìïõ åß÷áí Þäç îåðåôá÷ôåß êáé ðÜñåé ôïäñüìï ôïõò.

Ï Ãéþñãïò ôåëåßùóå ôçí ÅõáããåëéêÞ Ó÷ïëÞ êáé ìéëïýóåÜðôáéóôá ãáëëéêÜ, áëëÜ êáé áñêåôÜ êáëÜ éôáëéêÜ êáé áã-ãëéêÜ. Ùñáßïò Üíôñáò, ëåâÝíôçò. Êïöôåñü ìõáëü êé åëåýèå-

33


ñï ðíåýìá. Ìüëéò Ýãéíå ç åðßóçìç ðáñÜäïóç ôçò Óìýñíçò,äåêáï÷ôþ ÷ñïíþí, êáôåôÜãç åèåëïíôÞò óôç ×ùñïöõëáêÞ.×éëéÜäåò íÝïé ôüôå, ìÝóá óôïí åíèïõóéáóìü ôïõò, Ýêáíáíôï ßäéï. Öïßôçóå ôÝóóåñéò ìÞíåò óôç Ó÷ïëÞ ×ùñïöõëáêÞò,ðïõ Þôáí Ýíáò ôåñÜóôéïò äéþñïöïò óôñáôþíáò áðÝíáíôéáðü ôéò êåíôñéêÝò öõëáêÝò êé áíÝëáâå áìÝóùò õðçñåóßá. ÇáãÜðç ôïõ ãéá ôéò ãõíáßêåò, ôá ëïõëïýäéá, ôéò ãÜôåò êáé ôçìïõóéêÞ èá ôïí óõíüäåõå ùò ôï èÜíáôü ôïõ. Ï ßäéïò ìÜëéóôáÝðáéæå ìáíôïëßíï êáé ôñáãïõäïýóå üìïñöá.

Ï ÁíÝóôçò, ëßãá ÷ñüíéá ìéêñüôåñïò, öïéôïýóå êé áõ-ôüò óôçí ÅõáããåëéêÞ Ó÷ïëÞ êáé ìüëéò ðïõ ðñüëáâå íáôåëåéþóåé ôï Ó÷ïëáñ÷åßï ðñéí îåóðÜóåé ç êáôáóôñïöÞ.

ÅìÝíá ìå óôÝëíáíå óôï Äçìïôéêü ôïõ Êåíôñéêïý Ðáñ-èåíáãùãåßïõ êáé äõóôõ÷þò Ýìåéíá ìüíï ì’ áõôü áöïý çêáôáñáìÝíç ÷ñïíéÜ ôïõ ’22 Ýâáëå ôÝñìá óå êÜèå üíåéñïêáé öéëïäïîßá ìïõ. Ìïëïíüôé Þèåëá ðÜñá ðïëý íá óðïõ-äÜóù –êáé ðéóôåýù èá ãéíüìïõí êÜôé áîéüëïãï, ìéá êéÝ÷ù ìÜèåé íá âÜæù ôï ìõáëü ìïõ íá äïõëåýåé ðïëý êáé íáìçí ôï âÜæù êÜôù åýêïëá– ìåôÜ ôçí êáôáóôñïöÞ äåí åôß-èåôï èÝìá óðïõäþí áëëÜ åðéâßùóçò.

Ôïí ÈåìéóôïêëÞ, ôÝëïò, ôïí ìéêñüôåñï áð’ üëïõò ìáòêáé ÷áñáêôÞñá åîáéñåôéêÜ Þðéï êáé ðñÜï, ôïí âñÞêå çóõìöïñÜ óôéò ðñþôåò ôÜîåéò ôïõ Äçìïôéêïý ôçò Åõáããå-ëéêÞò Ó÷ïëÞò.

Óôï ìåôáîý ç Óìýñíç åß÷å âñåß ôïõò êáíïíéêïýò ôçò ñõè-ìïýò. Êáíåßò äå ìáò åíü÷ëçóå áðü ôüôå êáé æïýóáìå Þñå-ìá. Ôá Ýãêáôá, üìùò, ôçò ãÞò êü÷ëáæáí. Ç ëÜâá ÝâñáæåêÜôù áðü ôá ðüäéá ìáò, ÷ùñßò íá ôï îÝñïõìå, ðåñéìÝíï-íôáò ôçí êáôÜëëçëç óôéãìÞ íá åêôïîåõôåß ðýñéíç êé áðåé-ëçôéêÞ óêïñðþíôáò ôï èÜíáôï êáé ôçí áðåëðéóßá.


34

Ï Áñéóôåßäçò ÓôåñãéÜäçò, áìöéëåãüìåíç êé áíôéöáôéêÞðñïóùðéêüôçôá, äéïñßóôçêå ýðáôïò áñìïóôÞò ôçò Óìýñ-íçò, êáôáöÝñíïíôáò áðü ôçí ðñþôç óôéãìÞ íá ãßíåé ü÷é ìüíïáíôéðáèçôéêüò áëëÜ êáé ìéóçôüò óôïõò Óìõñíéïýò áöïý ãéáÝíáí Üãíùóôï ëüãï ïé Ôïýñêïé Ýãéíáí ô’ áãáðçìÝíá ôïõðáéäéÜ åíþ ôïõò ¸ëëçíåò ôïõò ðåñéöñïíïýóå êáé ôïõò êá-êïìåôá÷åéñéæüôáí. Äåí Ýðáøå óôéãìÞ íá ôïõò âñßæåé êáé íáôïõò áðïêáëåß ôïõñêüóðïñïõò. Åêôüò áðü êáêïÞèçò, êá-íåßò äåí êáôÜëáâå áí Þôáí îÝíïò ðñÜêôïñáò Þ áðëÜ Ýíáòçëßèéïò ìéóÝëëçíáò ãõíáéêÜò. ÐñÜãìáôé, åß÷å ðÝíôå-Ýîé öé-ëåíÜäåò ÔïõñêÜëåò êáé ìéá Éôáëßäá. Ïé Ôïýñêïé áí Ýðéáíáíêáé ìéá ðáôñéþôéóóÜ ôïõò íá Ý÷åé ó÷Ýóåéò ìå ÷ñéóôéáíü èáôç óêüôùíáí äß÷ùò Üëëï. ¹ôáí áðáãïñåõìÝíï äéá ñïðÜëïõ,ãåãïíüò ðïõ åíéó÷ýåé ôçí ðåðïßèçóç ðùò ïé ãõíáßêåò áõôÝòåêôåëïýóáí áðïóôïëÞ êáé äåí Þôáí ôßðïôá Üëëï ðáñÜ êá-ôÜóêïðïé. ¼óï ãéá ôçí Éôáëßäá... êé áõôÞ äåí ðÞãáéíå ðßóù.Åß÷å ó÷Ýóåéò ìå Ýíáí ðïëý ãíùóôü óõìðáôñéþôç ôçò, ôïíÂéôÜëç, êáôÜóêïðï ôùí Ôïýñêùí, ðïõ óõíÝëáâå ç åëëçíéêÞáíôéêáôáóêïðåßá ó’ Ýíá ìðáñ ôïõ Êïñäåëéïý.

Ï Üíèñùðïò áõôüò, ðÜíôùò, üðùò êáé íÜ÷åé ôï ðñÜãìá,Þôáí ìåãÜëç êáôÜñá ãéá ôçí Éùíßá. Ï ðáôÝñáò ìïõ ÝðíååìÝíåá åíáíôßïí ôïõ êé ïé óõæçôÞóåéò Ýäéíáí êé Ýðáéñíáí óôïóðßôé ãýñù áðü ôïí “êáêü” áõôü Üíèñùðï. Äåí õðÞñ÷å ìÝ-ñá ðïõ íá ìç äéáññåýóåé êÜðïéï åðåéóüäéï üðïõ ï Óôåñ-ãéÜäçò ôá Ýâáæå ìå ôïõò ¸ëëçíåò, åíù Ýðáéñíå ïëïöÜíåñáôï ìÝñïò ôùí Ïèùìáíþí. Åß÷å ãßíåé ðéá ï åðßóçìïò ðñï-óôÜôçò ôïõò. ÊáëÝò ó÷Ýóåéò äåí åß÷å ìå êáíÝíáí. Ï êüóìïòôïí Ýöôõíå, ï óôñáôüò ôïí áðå÷èáíüôáí, ï Ìçôñïðïëßôçò×ñõóüóôïìïò ôïí áðÝöåõãå. Ìüíï ìå ôïõò Ôïýñêïõò åß÷åíôáëáâÝñéá. Óõ÷íÜ ðÞãáéíå óôçí ôïýñêéêç óõíïéêßá, üðïõãëÝíôáãå êé Ýôñùãå óå ôïýñêéêá óðßôéá.

35


Ùóôüóï, áí ìÝóá óôç Óìýñíç ôá ðñÜãìáôá Þôáí Þñå-ìá, äåí ßó÷õå ôï ßäéï êáé ãéá ôçí õðüëïéðç ÌéêñÜí Áóßá.Óõíáíôþíôáò ìåãÜëç áíôßóôáóç áðü Éôáëïýò êáé Ôïýñ-êïõò êõñßùò, ï åëëçíéêüò óôñáôüò êáôï÷Þò êáôáëÜìâáíåóõíÝ÷åéá åäÜöç. Óå äéÜóôçìá äåêáðÝíôå ðåñßðïõ çìå-ñþí áðü ôçí áðüâáóç åß÷å êáôáëçöèåß üëç ç ðåñéï÷Þ ðïõáñãüôåñá, ìå ôç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí, åðéäéêÜóôçêå óôçíÅëëÜäá. Ôüôå áêñéâþò üìùò Üñ÷éóå ç äñÜóç ôùí ôïõñêé-êþí áíôáñôéêþí ïìÜäùí ðïõ Ýãéíáí ï öüâïò êé ï ôñüìïòôùí ÅëëÞíùí. ¹ôáí ïé ðåñéâüçôïé êáé äéáâüçôïé ÔóÝôåò.Áíåðßóçìá ôéò óõììïñßåò áõôÝò ôéò åíèÜññõíå ç ôïõñêéêÞêõâÝñíçóç ìå ôçí õðïóôÞñéîç ôùí Éôáëþí êáé äéïéêïý-íôáí áðü áîéùìáôéêïýò ôïõ ôïõñêéêïý óôñáôïý, Ý÷ïíôáòóôç äéÜèåóÞ ôïõò üóá ðõñïìá÷éêÜ ÷ñåéÜæïíôáí.

Äåí ìðïñþ íá îå÷Üóù ôçí áãáíÜêôçóç ðïõ åðéêñÜôç-óå óôï óðßôé êáé ôçí êáôáêñáõãÞ ôïõ êüóìïõ üôáí Ýãéíå çöñéêôÞ óöáãÞ óôï Áúäßíé. Ìå ôñüìï ï êüóìïò óõãêåíôñù-ìÝíïò óôá êáöåíåßá êáé óôçí ðñïêõìáßá áíáöåñüôáíóôéò áãñéüôçôåò ôùí ëçóôïóõììïñéôþí, ðïõ Þôáí êõñßùòÔóÝôåò, áãñïßêïé êáé öáíáôéêïß ìïõóïõëìÜíïé. ÐÜíùáðü ÷ßëéïé ¸ëëçíåò, êÜôïéêïé ôïõ Áúäéíßïõ åß÷áí óöá÷ôåß.Âéáóìïß, áðáãùãÝò êáé ëåçëáóßåò ìåôÝôñåøáí ôçí ðüëçóå íåêñüðïëç, ñçìáãìÝíç, êïõñóåìÝíç ìå âåâçëùìÝíåòåêêëçóßåò êáé óêåëåôïýò êôéñßùí íá ÷Üóêïõí, áðïìåéíÜ-ñéá ôçò öùôéÜò ðïõ êáôÜðéíå ôá ðÜíôá óôï äéÜâá ôçò.

Óå ëßãåò ìÝñåò ôï Áúäßíé îáíáêáôáëÞöèçêå áðü ôïíåëëçíéêü óôñáôü, ï åëëçíéêüò Åñõèñüò Óôáõñüò Ýóðåõóåãéá éáôñéêÞ âïÞèåéá êáé äéáíïìÞ ôñïößìùí, ôßðïôá, üìùò,äåí ìðïñïýóå íá åðïõëþóåé ôéò ðëçãÝò. ÐëçãÝò âáèéÝò,ìá÷áéñéÝò óôçí êáñäéÜ ôçò ßäéáò ôçò ÅëëÜäáò, ãéá ìéááêüìá öïñÜ.


36

Ôá ðåñß÷ùñá ôçò Óìýñíçò êé ïëüêëçñç ç äõôéêÞ ÌéêñÜÁóßá Ýâñáæáí. Ôï õðÝäáöïò áíáêáôáôÜóóïíôáí. Ôá ðå-ôñþìáôá Üëëáæáí èÝóç. ÌåãÜëïò óåéóìüò ðñïìçíýïíôáí.Óåéóìüò ðïõ Ýìåëëå ôßðïôá íá ìçí áöÞóåé üñèéï êáé æù-íôáíü. Ï ÌïõóôáöÜ ÊåìÜë, íÝïò êáé éêáíüôáôïò óôñáôç-ãüò, êÜíåé ôçí åìöÜíéóÞ ôïõ óôï ôïõñêéêü ðñïóêÞíéï êáéçãåßôáé ôïõ åèíéêéóôéêïý êéíÞìáôïò. Ï ôñõãìüò Ý÷åé Þäç áñ-÷ßóåé. Êé åíù ï ÊåìÜë äéáêüðôåé ó÷Ýóåéò ìå ôçí êõâÝñíçóçôçò Êùíóôáíôéíïýðïëçò, êÜíïíôáò Ýäñá ôïõ ÅêôåëåóôéêïýÓõìâïõëßïõ ôçí ¢ãêõñá, ï åëëçíéêüò óôñáôüò äåí Ý÷åé äé-êáßùìá êÜí íá äéåíåñãåß áíôåðéèÝóåéò.

Óôéò 9 Éïõíßïõ 1920 áñ÷ßæåé ç ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá,Ýíá ÷ñüíï ó÷åäüí ìåôÜ ôçí êáôï÷Þ ôçò Óìýñíçò. Ï Áñ÷é-óôñÜôçãïò Ðáñáóêåõüðïõëïò äéáêçñýóóåé ìåôáîý Üëëùí:

«ÐñïóÝîáôå, üìùò, êáôÜ ôï äéÜóôçìá ôùí åðé÷åéñÞóåùí,ìç ëçóìïíÞóçôå ôçí Éóôïñßáí ìáò êáé ôçí áéùíßáí åõãÝíåéáíêáé ôïí éððïôéóìü ôçò ÅëëçíéêÞò øõ÷Þò. Åéò ôáò ÷þñáò, ôáòïðïßáò èá êáôáëÜâçôå áýñéïí, äåí åéóÝñ÷åóèå ùò âÜñâáñïéêáôáêôçôáß. ÅéóÝñ÷åóèå ùò åëåõèåñùôáß, ùò áðüóôïëïéôïõ ðïëéôéóìïý êáé ôçò äéêáéïóýíçò... Ç æùÞ, ç ôéìÞ êáé çðåñéïõóßá ðÜíôùí, ïìïöýëùí êáé áëëïöýëùí, åßíáé éåñÜ.

Ï Åëëçíéêüò óôñáôüò åêëÞèç ðáñÜ ôïõ ÁíùôÜôïõ Óõì-âïõëßïõ ôçò ÓõíäéáóêÝøåùò íá ðñïåëÜóç åéò ôï åóùôåñéêüíôçò ÷þñáò ôáýôçò, ßíá äéáëýóç ôáò ÅèíéêÜò ïñãáíþóåéò ôïõÌïõóôáöÜ ÊåìÜë êáé åðéâÜëç ôçí ôÜîéí êáé ôçí áóöÜëåé-áí, ÷Üñéí üëùí ôùí êáôïßêùí, áíåîáñôÞôùò öõëÞò êáé èñç-óêåýìáôïò. Ç ðñïÝëáóéò áýôç ôïõ Åëëçíéêïý óôñáôïý äåíÝ÷åé óêïðüí êáôáêôçôéêüí. Ç ôý÷ç êáé ç ðïëéôéêÞ êáôÜóôá-óéò ôùí ìåñþí ôïýôùí èá êáíïíéóèÞ äéá ôçò ÓõíèÞêçò ôçò

37


åéñÞíçò, Þôéò èá õðïãñáöÞ ìåôáîý ôùí ÓõììÜ÷ùí Êñáôþíêáé ôçò ÏèùìáíéêÞò ÊõâåñíÞóåùò...».

ÁêÜèåêôïò, óá ÷åßìáññïò, ðñï÷ùñïýóå ï åëëçíéêüò óôñá-ôüò, êåñäßæïíôáò ìÜ÷åò ôç ìßá ìåôÜ ôçí Üëëç –áëßìïíï,üìùò, ü÷é êáé ôïí ðüëåìï!– Ï óôñáôüò ôïõ ÌïõóôáöÜÊåìÜë äéáóêïñðßóôçêå. Ï åíèïõóéáóìüò ôùí öáíôÜñùíìáò, áëëÜ êáé ïëüêëçñïõ ôïõ åëëçíéêïý óôïé÷åßïõ Þôáíáðåñßãñáðôïò.

Óôï ìåôáîý õðïãñÜöåôáé ç ëáìðñüôåñç ßóùò óõíèÞêçóôçí éóôïñßá ôçò íåþôåñçò ÅëëÜäáò, ôåñÜóôéï äéðëùìáôé-êü åðßôåõãìá åíüò ìåãÜëïõ Üíôñá. Ï ÅëåõèÝñéïò Âåíé-æÝëïò õðïãñÜöåé ëßãï Ýîù áðü ôï Ðáñßóé ôç ÓõíèÞêç ôùíÓåâñþí. Ôï üíåéñï ôçò ÌåãÜëçò ÅëëÜäáò ðÞñå óÜñêáêáé ïóôÜ. ¸ôóé ôïõëÜ÷éóôïí ðéóôÝøáìå üëïé ìáò.

ÄÜêñõá ÷áñÜò ðëçììýñéóáí ôá ìÜôéá ìáò üôáí óôéò30 Éïõëßïõ Ýãéíå ç åðßóçìç ðáñÜäïóç ôçò Óìýñíçò óôïõò¸ëëçíåò. Ãéá ìéá áêüìá öïñÜ îå÷õèÞêáìå óôïõò äñü-ìïõò ìå ìéá êáñäéÜ, ìå ìéá øõ÷Þ, åíùìÝíïé, áãêáëéáóìÝ-íïé, ôñáãïõäþíôáò êáé ÷ïñåýïíôáò, ðáñáëçñþíôáò áðüåõôõ÷ßá, ìåèõóìÝíïé áðü ôç ÷áñÜ ôçò Ðýññéïõ íßêçò. ÔáíÝá êõêëïöïñïýóáí ìå áðßóôåõôá ãñÞãïñïõò ñõèìïýò,óôï ëéìÜíé, óôçí áãïñÜ, óôá êáöåíåßá. Ï ðáôÝñáò ìïõ,óõíáíáóôñåöüìåíïò ìå ðïëý êüóìï óôï ìáãáæß ôïõ, ìáòÝöåñíå ôéò åõ÷Üñéóôåò åéäÞóåéò.

ÁìÝóùò ìåôÜ ôçí ðáñÜäïóç, ïé ôïõñêéêÝò äéïéêçôéêÝòáñ÷Ýò êáôáëýèçêáí. Ôüôå Þôáí ðïõ, áðü ôïí åíèïõóéáóìüôïõ, êáôåôÜãç ï áäåñöüò ìïõ ï Ãéþñãïò óôç íåïóýóôáôçÅëëçíéêÞ ×ùñïöõëáêÞ. Ç ãéáãéÜ ìïõ, Üîéá êáé áãíÞ ãõ-íáßêá, ðïõ êáôüñèùóå íá êñáôÞóåé ôçí ïéêïãÝíåéá åíùìÝíçêé áãáðçìÝíç ìåôÜ ôï ÷áìü ôçò ìÜíáò ìïõ, åß÷å ôÝôïéïí åí-


38

èïõóéáóìü ðïõ, áí ìðïñïýóå íá êñáôÞóåé üðëï êé Þôáí ëß-ãï íåþôåñç, èá ðÞãáéíå óßãïõñá ìå ôïõò öáíôÜñïõò óôïíðüëåìï. Åêåßíç åðÝìåéíå íá íïéêéÜóïõìå äùìÜôéá ôïõ óðé-ôéïý óå Ýëëçíåò áîéùìáôéêïýò, ðïõ ìáò ôá æçôïýóáí óõíÝ-÷åéá, áöïõ ôï óðßôé Þôáí óå êåíôñéêüôáôï óçìåßï. Ï ðáôÝ-ñáò ìïõ äåí óõìöùíïýóå êáé ðïëý áëëÜ ôåëéêÜ õðåñßó÷õóåç ãíþìç ôçò ãéáãéÜò êé Ýôóé íïéêéÜóáìå ôá ôñßá äùìÜôéáóå ôñåßò áîéùìáôéêïýò. Ôá äýï ôá äßíáìå óå äéÜöïñïõòáîéùìáôéêïýò ðïõ êÜèïíôáí äÝêá-äåêáðÝíôå ìÝñåò óôçÓìýñíç êé Ýðåéôá öåýãáíå ìå áðïóðÜóìáôá ãéá ôï ìÝôù-ðï. Ï Ýíáò, üìùò, Þôáí ìüíéìïò. ÔóáãêáñÜêçò ëåãüôáí êéÞôáí ìïßñáñ÷ïò.

Áí, üìùò, óôç Óìýñíç ï êüóìïò Þôáí åíùìÝíïò êé áãêá-ëéáóìÝíïò êáé ðáíçãýñéæå ìå ôéò íßêåò ôïõ åëëçíéêïýóôñáôïý, óôçí ÁèÞíá êÜðïéïé Ýóðåñíáí áíÝìïõò ãéá íáèåñßóïõí áñãüôåñá èýåëëåò. Ôï êáêü, üìùò, Þôáí üôé ôéòèýåëëåò ôéò èåñßóáìå åìåßò êõñßùò, ìç üíôáò ìÝôï÷ïé ôùíåñßäùí êáé ôçò äé÷üíïéáò.

Óôï ôÝëïò ôïõ Éïõëßïõ ôïõ 1920, óôï óôáèìü ôçò Ëõþí,óôï Ðáñßóé, ãõñßæïíôáò ï ÂåíéæÝëïò óôçí ÅëëÜäá, Ýãéíåèýìá áðüðåéñáò äïëïöïíßáò ðïõ, åõôõ÷þò, åß÷å óáí áðï-ôÝëåóìá ìüíï ôïí ôñáõìáôéóìü ôïõ. Ìáæß ôïõ åß÷å ôï êåß-ìåíï ôçò ÓõíèÞêçò ôùí Óåâñþí. Áõôü Þôáí ôï åõ÷áñéóôþóôïí ðñùèõðïõñãü ôçò ÌåãÜëçò ÅëëÜäáò.

¼ðùò Þôáí öõóéêü, ôï ãåãïíüò áõôü Ýäùóå ëáâÝòóôïõò ÓõììÜ÷ïõò í’ áñ÷ßóïõí íá áíáèåùñïýí ôç óôÜóçôïõò, åíù ï ÊåìÜë Ýôñéâå ôá ÷Ýñéá ôïõ áðü ÷áñÜ, åêìå-ôáëëåõüìåíïò ôçí áðüðåéñá êáé ëÝãïíôáò üôé ðßóù ôçòêñýâïíôáí ôá áíôéðïëåìéêÜ áéóèÞìáôá ôïõ ëáïý.

Óôçí ÁèÞíá îÝóðáóáí ôáñá÷Ýò êáé äéáäçëþóåéò ìå

39


áðïôÝëåóìá ôç äïëïöïíßá ôïõ ºùíá Äñáãïýìç. Áêïëïõ-èåß ï ðåñßåñãïò èÜíáôïò ôïõ âáóéëéÜ ÁëÝîáíäñïõ –ðïõåßíáé ðéèáíü íá åß÷å áëëÜîå ôï ñïõ ôçò éóôïñßáò, áí æïýóå,êáèüôé åß÷å Üñéóôåò ó÷Ýóåéò ìå ôïõò óõììÜ÷ïõò– êáé ïéåêëïãÝò ðïõ ãßíïíôáé îáíáöÝñíïõí óôï èñüíï ôï âáóéëéÜÊùíóôáíôßíï, êáôáøçößæïíôáò åêåßíïí, ÷Üñç óôéò äéðëù-ìáôéêÝò éêáíüôçôåò ôïõ ïðïßïõ ç ÁíáôïëéêÞ êáé ÄõôéêÞÈñÜêç åß÷áí ãßíåé åëëçíéêÝò êáé ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôáðñïÝëáõíáí óôç ÌéêñÜ Áóßá.

Ç åðÜíïäïò ôïõ Êùíóôáíôßíïõ äåí Üñåóå êáèüëïõóôïõò óõììÜ÷ïõò, ëüãù ôçò ðñïçãïýìåíçò ïõäÝôåñçòðïëéôéêÞò ôïõ, êé Ýêïøáí áìÝóùò ôï ìåãÜëï ðïëåìéêüäÜíåéï. Ç Ãáëëßá Þôáí åõíïúêÜ äéáôåèåéìÝíç áðÝíáíôéóôïí ÊåìÜë, áðïóêïðþíôáò óå áíôáëëÜãìáôá óôç Ìé-êñÜ Áóßá. ¸óôåëíå ìÜëéóôá óôïí ÊåìÜë Üöèïíá ðïëå-ìïöüäéá. Ç Éôáëßá áêïëïýèçóå ôç Ãáëëßá õðÝñ ôïõ Êå-ìÜë êé ü÷é ìüíïí áõôü, áëëÜ êáôÜöåñå íá ðñïóáñôçèåß çÂüñåéïò ¹ðåéñïò óôçí Áëâáíßá. ÓéãÜ-óéãÜ ïé óýììá÷ïéáíáèåùñïýóáí áõôÜ ðïõ ïé ßäéïé åß÷áí õðïãñÜøåé óôçÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí, áöÞíïíôáò ôçí ÅëëÜäá ãéá ìéááêüìá öïñÜ áêÜëõðôç êáé ìåôÝùñç.

Óôï ôÝëïò ÌáÀïõ ôïõ 1921 ï Êùíóôáíôßíïò Þñèå óôçÓìýñíç êé Ýìåéíå ãéá ëßãï óôá áíÜêôïñá ôïõ Êïñäåëéïý,üðïõ ðñïÞäñåõå ôùí ðïëåìéêþí óõìâïõëßùí. Ïé Óìõñ-íéïß ôïõ Ýêáíáí åîáéñåôéêÜ èåñìÞ õðïäï÷Þ. Ïé óõóêÝøåéòåêåßíåò åß÷áí óêïðü íá áðïöáóéóôåß áí èá ãßíåé ç åê-óôñáôåßá ôçò ¢ãêõñáò Þ ï÷é. Ï Êùíóôáíôßíïò üðùò êáé ïéðåñéóóüôåñïé áîéùìáôéêïß êáôÜëáâáí üôé ç åêóôñáôåßáåêåßíç èá áðÝâáéíå ìïéñáßá ãéá ôçí ÅëëÜäá. Äõóôõ÷þò,üìùò, ðáñáäüîùò, åðéêñÜôçóå ç ãíþìç ôïõ Ãïýíáñç,ðïõ åðÝìåíå íá ðñáãìáôïðïéçèåß ç åêóôñáôåßá ôï óõ-


40

íôïìüôåñï. ¹ôáí ï Üíèñùðïò åêåßíïò ðïõ ìå ôç ìùñïöé-ëïäïîßá ôïõ ìáò Ýóôåéëå óôï èÜíáôï êáé ôç óöáãÞ.

ÐñÜãìáôé, ôï Êïñäåëéü, üðïõ Ýìåéíå ï Êùíóôáíôßíïò,Þôáí ôï ùñáéüôåñï ðñïÜóôéï ôçò Óìýñíçò. Ïëïæþíôáíïåßíáé ÷áñáãìÝíï óôç ìíÞìç ìïõ ôï ðáíÝìïñöï êé áñ÷ï-íôéêü åêåßíï ìÝñïò, ðïõ ðÞñå ôï üíïìÜ ôïõ áðü ôçí ðï-ëý ðáëéÜ ÌïíÞ ÊïñäïëÝïíôïò. Áñéóôïêñáôéêü êé áîéü-ëïãï áðü êÜèå ðëåõñÜ äÝóðïæå óôï Óìõñíáéúêü êüëðïáêñéâþò áðÝíáíôé áðü ôç Óìýñíç, äÝêá ëåðôÜ ìå ôïâáðïñÜêé Þ ìå ôï ôïðéêü ôñÝíï ðïõ Ýöåõãå êÜèå ðÝíôåëåðôÜ. Ãýñù óôéò äåêáðÝíôå ÷éëéÜäåò Þôáí ôüôå ïé êÜ-ôïéêïé, ïé ðåñéóóüôåñïé áðü ôïõò ïðïßïõò Þôáí ¸ëëç-íåò. Äýï ãñáììÝò ôïõ ôñáì åîõðçñåôïýóáí ôïõò êáôïß-êïõò: ç ìßá êáôá ìÞêïò ôçò ðáñáëßáò êé ç Üëëç ðïõ ðÞ-ãáéíå óôçí ôïýñêéêç óõíïéêßá, ôï Óïïýê Êïãéïý. Ùñáéü-ôáôåò åðáýëåéò, äéáêïóìçìÝíåò ìå ìåôüðåò êé áãÜëìá-ôá, äåíôñïóôïé÷ßåò, öáíïóôÜôåò êé ïëÜíèéóôïé êÞðïéåíôõðùóßáæáí êáé ôïí ðéï áðáéôçôéêü åðéóêÝðôç. Ôïêáëïêáßñé ðáñáèÝñéæáí åêåß ïé êáëýôåñåò ïéêïãÝíåéåòêáé ôüôå ç ùñáéüôáôç ðñïêõìáßá Ýóöõæå áðü æùÞ ôçíþñá ôïõ áðïãåõìáôéíïý ðåñéðÜôïõ. ÁëëÜ êáé ôï âñÜäõôá ãñáöéêÜ ðáñáëéáêÜ êÝíôñá ãÝìéæáí êüóìï ðïõ Þîå-ñå íá ãëåíôÞóåé ôç æùÞ ôïõ.

Ï ðáôÝñáò ìïõ óõ÷íÜ ìáò ðÞãáéíå âüëôá óôï Êïñäå-ëéü, ðïõ ëåãüôáí êáé Ðåñáßá, ü÷é ìüíï ôá êáëïêáßñéá áë-ëÜ êáé ôéò ãéïñôÝò, üðïõ áðïëáìâÜíáìå ãåõóôéêüôáôáãëõêßóìáôá óôá êáëýôåñá æá÷áñïðëáóôåßá. Ôá ðáéäéÜôñåëáéíüìáóôáí ãéá ãëáóÜäá, üðùò ëÝãáìå ôüôå ôï ðá-ãùôü, êáÀìÜêé. Ìå ðïëý óéñüðé âýóóéíï. Ç ãéáãéÜ Ýôñùãåñõæüãáëï ìå êáíÝëá. Ï ìðáìðÜò åß÷å ößëïõò åêåß, êõñßùò

41


åìðüñïõò ðïõ óõíåñãáæüôáí êáé êÜðïéåò öïñÝò ôïõòåðéóêåðôüìáóôáí óðßôé ôïõò. ¢ëëåò öïñÝò ðÜëé, åìåßò ôáðáéäéÜ, êÜíáìå ìðÜíéï óôçí ðåíôáêÜèáñç áììïõäåñÞðáñáëßá, áðïëáìâÜíïíôáò ôïí Þëéï êáé ôç ìïíáäéêÞ áß-óèçóç åëåõèåñßáò ðïõ ÷áñßæåé ç èÜëáóóá.

ÁñãÜ ôï áðüãåõìá ìðáßíáìå ðÜëé óôï ôñÝíï Þ ôï êáñá-âÜêé ôçò åðéóôñïöÞò. ÅìÝíá ôï ôåëåõôáßï ìïõ Üñåóå ðïëý,ìéá êáé ëáôñåýù ôï íåñü. Êáèüìïõí óôï êáôÜóôñùìá êéáôÝíéæá ôïí êüëðï ôçò Óìýñíçò, ðïõ Ýìïéáæå ìå ðåëþñéááãêáëéÜ, êëåßíïíôÜò ìáò üëïõò ìÝóá ôçò, óáí óôïñãéêÞ ìÜ-íá. ¼óï ðëçóéÜæáìå óôç Óìýñíç, Ýíá-Ýíá Üñ÷éæáí íá ôñåìï-ðáßæïõí ôá öáíÜñéá ôïõ ãêáæéïý óôéò ãùíéÝò ôùí äñüìùí. ÏõðÜëëçëïò ôçò äçìáñ÷ßáò åß÷å áñ÷ßóåé äïõëåéÜ ìå ôï ìáêñýôïõ êïíôÜñé ðïõ åß÷å óôçí êïñõöÞ ìéá öëüãá öõëáêéóìÝíçóå êëïõâÜêé. Ìå ôç óåéñÜ îåðåôÜãïíôáí ïé êáéíïýñéåò öëï-ãßôóåò ðïõ Üíáâáí êé Ýìïéáæáí ìå ÷áâáíôßóéá, åéäÞóåéò,ðïõ ìåôáäßäïíôáí áðü óôüìá óå óôüìá ó’ ïëÜêåñç ôçí ðü-ëç: «Ç Óìýñíç Ýâáëå ôá âñáäéíÜ ôçò. Ç Óìýñíç åßíáéüìïñöç. Ç Óìýñíç Ýâáëå ôá âñáäéíÜ ôçò. Ç Óìýñíç åßíáéüìïñöç».

ÈõìÜìáé ôç äñïóåñÞ èáëáóóéíÞ áýñá ðïõ ÷ôõðïýóåôï îáíáììÝíï ìïõ ðñüóùðï, ôï ðõñùìÝíï áðü ôïí Þëéïìéáò ïëüêëçñçò ìÝñáò, óêïñðþíôáò ìõñùäéÜ éùäßïõ êéáñìýñáò, ðïõ äå ÷üñôáéíá í' áíáðíÝù.

Ôïí ëÜôñåõá áõôüí ôïí áÝñá, áõôÞ ôç èÜëáóóá, áõôÞôç ãç ðïõ ðáôïýóá, áõôÞ ôçí ðüëç ðïõ ìåãÜëùóá. Ðïõ-èåíÜ ï áÝñáò äå ìõñßæåé Ýôóé üìïñöá. ÐïõèåíÜ ç èÜëáó-óá äåí åßíáé ôüóï ãáëÜæéá êáé ó’ üðïéá ãç êáé íá âñåèþðÜëé ôç ìÜíá ìïõ ôç Óìýñíç èá íïóôáëãÞóù êáé èá ôçíêëÜøù óáí ðïëõáãáðçìÝíç íåêñÞ.


42

3

Ëßãåò ìÝñåò áñãüôåñá Þñèå êé ç åðßóçìç ðéá, ðñïäïóßáôùí ÓõììÜ÷ùí. ÐñïóöÝñèçêáí íá ìåóïëáâÞóïõí ãéá ôçíåéñÞíåõóç óôçí Åããýò ÁíáôïëÞ êáé ôçí áíáóôïëÞ ôùíå÷èñïðñáîéþí. Ç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí åß÷å ãßíåé ðéá ðá-ñåëèüí êáé ïé «ößëåò ìáò» ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò áóýóôïëïéåðßïñêïé.

Êáé ç ÅëëÜäá áëëÜ êáé ç ¢ãêõñá áñíÞèçêáí ôç “öé-ëéêÞ” ìåóïëÜâçóç. ¼ëïé ðåñéìÝíáìå, ìå êïììÝíç ôçíáíÜóá, ôçí êáéíïýñéá óýãêñïõóç. Ï ×ñõóüóôïìïò åõëï-ãåß ôá óôñáôåýìáôá, ðïéïò èá æÞóåé; ðïéïò èá ðåèÜíåé;êáíåßò áðü ôïõò óôñáôéþôåò åêåßíïõò, ðïõ äåí Ýâëåðáíôçí þñá íá öôÜóïõí ìÝ÷ñé ôçí ¢ãêõñá, äåí ôï Þîåñå.Äåí Þîåñáí åðßóçò óå ðüóï ìåéïíåêôéêÞ èÝóç âñßóêï-íôáí áðÝíáíôé óôïõò Üñéóôá åîïðëéóìÝíïõò áðü ôïõòÃÜëëïõò Ôïýñêïõò. Ìüíï óôï öñüíéìá êáé ôïí åíèïõóé-áóìü õðåñåß÷áí ôá ðáëéêÜñéá áõôÜ, ðïõ êáôÜöåñáí,ìïëáôáýôá, íá êåñäßæïõí óõíÝ÷åéá íßêåò Ýíáíôé ôïõå÷èñïý, ìå áðïôÝëåóìá íá ôïí êÜíïõí í’ áðïóõñèåßáíáôïëéêÜ ôïõ ÓáããÜñéïõ.

Åêåß äéáäñáìáôßóôçêå ìéá áðü ôéò óõãêëïíéóôéêüôå-

43

ñåò íßêåò ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý êÜôù áðü ôñïìåñÜ áíôß-îïåò óõíèÞêåò. Óôç Óìýñíç ðáíçãõñßæáìå.

«Óôçí ¢ãêõñá, óôçí ¢ãêõñá», öþíáæå ï êüóìïò áëá-ëÜæïíôáò óôïõò äñüìïõò, ôçí þñá ðïõ ïé óôñáôéþôåò ìáòõðÝöåñáí áðü ôç äßøá êáé ôéò êáêïõ÷ßåò ðÜíù óôá Ýñçìáêáé äýóâáôá õøßðåäá. Äåí ôï Ýâáæáí üìùò êÜôù. Ç êáñäéÜôïõò ÷ôõðïýóå äõíáôÜ. Ç øõ÷Þ ôïõò ðåôïýóå ìáêñéÜ, óåðáëéïýò êáéñïýò, óå ìåëëïíôéêÝò åðï÷Ýò ìéáò ÅëëÜäáò Ìå-ãÜëçò êáé ëõôñùìÝíçò. «Óôçí ¢ãêõñá, óôçí ¢ãêõñá», öþ-íáæáí êé áõôïß, êé áò ðåéíïýóáí, êé áò äéøïýóáí, êé áò êïõ-ñÜóôçêáí íá ðïëåìïýí ôñßá ÷ñüíéá, êé áò íïóôáëãïýóáí ô’áãáðçìÝíá ôïõò ðñüóùðá. «Óôçí ¢ãêõñá, óôçí ¢ãêõñá»,áêïõãüôáí ï áíôßëáëïò áð’ üëç ôçí ÅëëÜäá êé Ýöôáíå óô’áõôéÜ ôïõò êáé ôïõò åìøý÷ùíå, åêåß óôï ÓáããÜñéï, ìáêñéÜáðü áãáðçìÝíïõò êé áãáðçìÝíåò, êïíôÜ óôï ìåãÜëï üíåéñï.

Ïé Óýììá÷ïé ðéÝæïõí ãé' áíáêù÷Þ. Ç ÅëëÜäá óõìöù-íåß, ü÷é üìùò êáé ìå ôçí Ôïõñêßá ðïõ Ý÷åé ôçí áðáßôçóç íáåêêåíùèåß áðü ôïõò ¸ëëçíåò, ìÝóá óå äåêáðÝíôå ìÝñåò, çãñáììÞ Åóêß Óå÷ßñ - Áöéüí Êáñá÷éóÜñ. Ï êüóìïò åßíáéáíÜóôáôïò. ÐÜåé ÷áìÝíïò ôüóïò áãþíáò; Ôüóï áßìá Üäé-êá ÷õìÝíï; ¼÷é, äåí èá êÜíïõìå ðßóù!

Óôçí ÁèÞíá åîáêïëïõèïýí íá âñÜæïõí ôá ðÜèç, ïé Ýñé-äåò, ïé äïëïöïíßåò êáé ôá óõëëáëçôÞñéá. Ç êõâÝñíçóçÐñùôïðáðáäÜêç –ðïõ Þôáí áõôÞ ðïõ Ýìåëëå íá åðùìé-óôåß áñãüôåñá üëåò ôéò åõèýíåò ãéá ôçí êáôáóôñïöÞ–ðáßæåé ôá äýï ôåëåõôáßá ôçò ÷áñôéÜ, óáí ýóôáôç ðñïóðÜ-èåéá íá ðåñéóþóåé êÜôé áðü ôá êåêôçìÝíá, íá ãëéôþóåéü,ôé ìðïñåß áðü ôïí üëåèñï.

Êáô’ áñ÷Þí, êçñýóóåé áõôüíïìç ôç ÌéêñÜí Áóßá óôéò17 Éïõëßïõ ôïõ 1922. Ëåò êáé èá Þôáí Ýãêõñç ç áõôïíï-ìßá áõôÞ ãéá êáíÝíáí Üëëïí åêôüò áðü ìáò ôïõò ßäéïõò.


44

Ôçí åðüìåíç ìÝñá ï ìðáìðÜò ìïõ, ðïõ óáí ìïõ÷ôÜñçòðïõ Þôáí åðçñÝáæå êáé êáèïäçãïýóå ðïëý êüóìï, êáéôá äõï ìïõ ìåãÜëá áäÝñöéá ðÞñáí åëëçíéêÝò óçìáßåò êáéîåêßíçóáí. ÌðñïóôÜ óôçí Áãßá ÖùôåéíÞ, ôçí îáêïõóôÞåêêëçóßá ôçò Óìýñíçò, åíþèçêáí ìå ðëÞèïò ëáïý êé áðüêåé ðïñåýôçêáí ãéá ôï áããëéêü ðñïîåíåßï. Ôï ðéï ïãêþ-äåò óõëëáëçôÞñéï ðïõ ãíþñéóå ðïôÝ ç Óìýñíç, ðáñÝäùóåóôïí ¢ããëï ðñüîåíï øÞöéóìá üðïõ åõ÷áñéóôïýóå ôïí¢ããëï ðñùèõðïõñãü.

ÐñÜãìáôé, áìÝóùò ìåôÜ ôç äéáêÞñõîç ôçò áõôïíïìßáòôçò ÌéêñÜò Áóßáò, ï Ëüõíô Ôæþñôæ åß÷å ðñïâåß óå ôÝôïéåòäçëþóåéò õðÝñ ôùí ÅëëÞíùí, óôç ÂïõëÞ ôùí ÊïéíïôÞôùí,ðïõ ïëüêëçñïò ï åëëçíéóìüò êáé êõñßùò âÝâáéá ï ìéêñá-óéáôéêüò îåóçêþèçêå, ìÜëëïí åðé ìáôáßù. ¹ôáí ïé ôåëåõ-ôáßåò áíáëáìðÝò ðñéí ôï èÜíáôï åíüò ðïëéôéóìïý, ìéÜòðáôñßäáò, ìéÜò æùÞò, åíüò ìåãÜëïõ ïíåßñïõ ðïõ –üðùòóõíÞèùò óõìâáßíåé ìå ôá üíåéñá– Ýãéíå óõíôñßììéá.

Êáíåßò äåí êáôÜëáâå ãéáôß ç Áããëßá ìáò ìïßñáóå ôüóåòöñïýäåò åëðßäåò. Ãéáôß, ðñïò óôéãìÞ, ðéóôÝøáìå üôé ç êáôÜ-óôáóç Þôáí áíáóôñÝøéìç. ÖáíôáóôÞêáìå üôé ïé Óýììá÷ïéîáöíéêÜ êáôÜëáâáí ôï ëÜèïò ôïõò, üôé ðüíåóáí ëßãï êáéãéá ìáò, ãéá ôçí ðáôñßäá ìáò. Ìá ç Ãáëëßá åß÷å Þäç ðñï÷ù-ñÞóåé ðïëý óôéò ó÷Ýóåéò ôçò ìå ôïí ÊåìÜë êáé äåí óêüðåõåí’ áöÞóåé ôï èÝìá “Åããýò ÁíáôïëÞ” ìÝóá áð’ ôá ÷Ýñéá ôçò.

Ôï äåýôåñï ÷áñôß ôçò åëëçíéêÞò êõâÝñíçóçò Þôáí ôïó÷Ýäéï êáôÜëçøçò ôçò Êùíóôáíôéíïýðïëçò. ¹ôáí, üìùò,ôüóï Üìåóç êáé áêáñéáßá ç áíôßäñáóç ôùí ÓõììÜ÷ùíþóôå êé áõôü íáõÜãçóå.

Óôï ìåôáîý ôïí Áýãïõóôï Üñ÷éóå ç ôïõñêéêÞ áíôåðßèå-óç. Ïé äõíÜìåéò ôïõ ÊåìÜë ðñï÷ùñïýóáí, ïé ¸ëëçíåòõðï÷ùñïýóáí, ðáëåýïíôáò ìå íý÷éá êáé ìå äüíôéá ùò ôï

45


ôÝëïò. Ï êüóìïò ðáíéêüâëçôïò Ýöåõãå áðü ôá ðåñß÷ùñá,ìå ü,ôé ðïëõôéìüôåñï ìðïñïýóå íá êïõâáëÞóåé ìáæß ôïõ,êé åñ÷üôáí ðñïò ôç Óìýñíç. Ïé Ôïýñêïé äéÝêïøáí ôéò óé-äçñïäñïìéêÝò óõãêïéíùíßåò êé ï êüóìïò üëïò Ýðåóå óôáâáðüñéá, üðïõ óôïéâáæüôáí ï Ýíáò ðÜíù óôïí Üëëïí, ìá-æß ìå ôïõò ôñáõìáôßåò ðïõ ìåôáöÝñïíôáí áðü ôá íïóïêï-ìåßá óôçí ðáñáëßá, ðñïêåéìÝíïõ íá ãëéôþóïõí áðü ôéòáãñéüôçôåò ôùí Ôïýñêùí – ïé ÷åéñüôåñïé áðü ôïõò ïðïß-ïõò Þôáí ïé ÔóÝôåò. ¼ðïõ äåí õðÞñ÷å èÜëáóóá, ïé ìåôáêé-íÞóåéò ãßíïíôáí ìå áìÜîéá Þ êáé ìå ôá ðüäéá.

Ï îåñéæùìüò åß÷å áñ÷ßóåé. Ïé ðüëåéò êáé ôá ÷ùñéÜ åñÞìù-íáí ôï Ýíá ìåôÜ ôï Üëëï. Ï óôñáôüò ìáò åß÷å áðïêÜíåé, ôïìÝôùðï åß÷å ðéá áðïóõíôåèåß, ïé áðþëåéåò ðïëëÝò: íåêñïßêáé ôñáõìáôßåò ÷éëéÜäåò. Ïé Üíèñùðïé åãêáôÝëåéðáí ôéòåóôßåò ôïõò êé Üöçíáí ðßóù ôïõò ü,ôé åß÷áí öôéÜîåé ìå êüðïïé ðáôåñÜäåò ôïõò, ïé ðáððïýäåò ôïõò, áëëÜ êé ïé ßäéïé.Ïëüêëçñï ôï âéüò ôïõò Ýìåíå ðßóù, âïñÜ óôá ÷Ýñéá ôùíÔïýñêùí, ãéá íá îåèõìÜíïõí ôçí ïñãÞ ôïõò. ¼ìùò ÝíáðñÜìá ìåôñïýóå ôüôå: íá öýãïõí, íá óùèïýí. Íá óþóïõíôç æùÞ ôùí ðáéäéþí ôïõò, ôçí ôéìÞ ôïõò, ôçí åëåõèåñßá ôïõò.

Ç Óìýñíç ãÝìéóå êüóìï. Êüóìï áðåëðéóìÝíï ðïõ íü-ìéæå ðùò åðéôÝëïõò âñÞêå êáôáöýãéï. Äåí Þîåñå. Äåí öá-íôáæüôáí ôé ôïí ðåñßìåíå. ¼óïé åß÷áí ëåöôÜ Ýìåéíáí óåîåíïäï÷åßá. ¢ëëïé ðÜëé Ýìåíáí óå óõããåíéêÜ ôïõò ðñüóù-ðá. ¸íáò áîéùìáôéêüò ðïõ ôïõ íïéêéÜæáìå ôüôå äùìÜ-ôéï, åß÷å ìåßíåé óôï óðßôé êÜðïéáò êõñßáò üôáí Þôáí áðï-óðáóìÝíïò óôç Ìáãíçóßá. ¼ôáí åêêåíþèçêå ç Ìáãíçóßáêé ç «êõñßá ÅëÝíç» Þñèå óôç Óìýñíç, ôç öéëïîåíÞóáìåóðßôé ìáò, ÷ùñßò âÝâáéá íá ôçí îÝñïõìå ôç ãõíáßêá, ðïõôüôå Þôáí ãýñù óôá ðåíÞíôá ðÝíôå.

Ç õðï÷þñçóç Þôáí ñáãäáßá, ç óýã÷õóç ìåãÜëç, ï êü-


46

óìïò áíÜóôáôïò. ¼ôáí ðéá äéáäüèçêå ç åßäçóç üôé ïóôñáôüò ìáò êáôåõèõíüôáí, õðï÷ùñþíôáò, ðñïò ôïí Ôóå-óìÝ, ìåñéêÜ ÷éëéüìåôñá íïôéïäõôéêÜ ôçò Óìýñíçò, áð’üðïõ èá ðåñíïýóå, üðùò öáßíåôáé, áðÝíáíôé óôçí ÅëëÜ-äá, ç êáôÜóôáóç ðïõ åðéêñÜôçóå Þôáí áðåñßãñáðôç. Êá-ôáëÜâáìå üëïé üôé Þôáí æÞôçìá ÷ñüíïõ íá ìðïõí ïéÔïýñêïé óôç Óìýñíç. Ç æùÞ ìáò êéíäýíåõå. Íá öýãïõìå!Íá ðÜìå ðïý; Áðü ðáíôïý Þìáóôáí êõêëùìÝíïé.

Ïé áîéùìáôéêïß, ðïõ Ýöåõãáí êé áõôïß, ðÞãáéíáí óôáÂïõñëÜ êé áðü êåß ðåñíïýóáí áðÝíáíôé óôç ×ßï ìå êáñÜ-âéá. Ï áäåëöüò ìïõ ï Ãéþñãïò ìå ìéóÞ êáñäéÜ îåêßíçóåíá öýãåé ìå ôïõò óõíáäÝëöïõò ôïõ, ðïõ ôïí ðáñüôñõíáíäéáñêþò. Ç Üëëç ìéóÞ ôïõ êáñäéÜ Ýìåíå ðßóù óå ìéá ãåé-ôïíïðïýëá ìáò, ðïõ Þôáí ôñåëÜ åñùôåõìÝíïò ìáæß ôçò. ÏéóõíÜäåëöïß ôïõ äåí èá ôïí Üöçíáí óå çóõ÷ßá áí äåí ðÞ-ãáéíå ìáæß ôïõò.

Êáé ðÞãå. ¼÷é, üìùò, ðïëý ìáêñéÜ. Äåí ìðÞêå ðïôÝ óôïêáñÜâé. Ìüëéò Ýöôáóáí óôá ÂïõñëÜ îÝêïøå áðü ôïõò Üë-ëïõò êáé ôüóêáóå. Ç êáñäéÜ ôïõ äåí Üíôå÷å íá öýãåé ìá-êñéÜ ôçò. Ôá ðüäéá ôïõ ôïí ãýñéæáí ðßóù. Ôïí ïäçãïýóáíóôçí ðéï åðéêßíäõíç ßóùò ðïñåßá ðïõ Ýêáíå ðïôÝ ôïõ, ìÝóááðü ðáãßäåò êé åíÝäñåò. Ôï ðñþôï ðñÜãìá ðïõ Ýêáíå Þôáíí’ áëëÜîåé ñïý÷á. ÐÝôáîå áìÝóùò ôç óôïëÞ ôïõ áîéùìáôé-êïý ðïõ Þôáí êüêêéíï ðáíß ãéá ôïõò Ôïýñêïõò êáé öüñåóåÝíá ìðëÝ êïóôïýìé ðïõ ôïõ åß÷å âÜëåé ìáæß ç ãéáãéÜ ìïõ ó’åíá ìðïãáëÜêé ìå êáíáäõü Üëëá ðñÜìáôá.

Ï äñüìïò Þôáí äýóâáôïò êé åß÷å íá êÜíåé ðåñßðïõ óá-ñÜíôá ÷éëéüìåôñá ìÝ÷ñé ôç Óìýñíç, ìåñüíõ÷ôá ìå ôá ðü-äéá öõóéêÜ, äåäïìÝíïõ üôé ðñïôéìïýóå íá ðåñðáôÜåé ôçíý÷ôá, ðáñÜ ôç ìÝñá, ãéá íá ìç äßíåé óôü÷ï. Ãéá êáêÞ ôïõôý÷ç, üìùò, Ýðåóå óôá ÷Ýñéá åíüò ôïõñêéêïý áðïóðÜóìá-

47


ôïò, ìáæß ìå ðïëëïýò Üëëïõò ¸ëëçíåò. Ôïõò ðÞãáéíáíüëïõò ãéá åêôÝëåóç.

¹ôáí ìåóçìÝñé, êáõôü. ÊáôáìåóÞìåñï. Ç ëÜâá ôïõÞëéïõ ÷õíüôáí ðÜíù áðü ôç ÌéêñÜí Áóßá – åßíáé æåóôÜåêåß ôá êáëïêáßñéá. Ï éäñþôáò Ýôñå÷å óôï ìÝôùðï. ×ï-íôñÝò óôáãüíåò Ýìðáéíáí óôá ìÜôéá ðïõ Ýôóïõæáí áð’ôçí áñìýñá êáé èüëùíáí êáé íüìéæåò ðùò åß÷åò ôõöëù-èåß. ÌáêÜñé íá åß÷åò ãéáôß äå èÜâëåðåò. Ï éäñþôáò Ýñ-ñåå óôï óþìá, êïëëïýóå ðÜíù óôá âñüìéêá ñïý÷á. Ãñé-Ýò ïýñëéáæáí, ïé Üíôñåò óôÝêïíôáí áóÜëåõôïé. Ìüíï ôáìÜôéá ôïõò áíïéãüêëåéíáí óáí óôüìáôá ðïõ ìéëïýóáí.Êáé ðñÜãìáôé, ìéëïýóáí åêåßíá ôá ìÜôéá. Êé ÝëåãáíðïëëÜ.

Ïé Ôïýñêïé ùñýïíôáí, ÷ôõðïýóáí ìå ôïõò õðïêüðá-íïõò ôùí üðëùí ôïõò óôï êåöÜëé ôüóï äõíáôÜ, ðïõ ðïëëïßÝìåíáí óôïí ôüðï, êëùôóïýóáí, Ýâñéæáí ôá éåñÜ êáé ôáüóéá êáé, ôï ÷åéñüôåñï, ôïõò êáôáôñõðïýóáí ìå ôéò îéöï-ëüã÷åò ôïõò ëåò êáé êÜðïéïò áðü ôï ðëÞèïò åêåßíùí ôùíáíõðåñÜóðéóôùí áíèñþðùí ðïõ óôÝêïíôáí áäýíáìïéìðñïóôÜ ôïõò, ìðïñïýóå íá ôïõò âëÜøåé. ¹ôáí, üìùò,ôÝôïéá ç ëýóóá ôïõò ãéá áßìá ðïõ ôïõò ôýöëùíå.

Ðþò ôïí öþôéóå ç Ðáíáãßá åêåßíç ôçí þñá ôï Ãéþñãïêáé äå ìßëçóå êáèüëïõ åëëçíéêÜ!

– Je ne suis pas Grec. Je suis Francais. Laissez moi par-tir!

ÐÜíôá øý÷ñáéìïò êáé ìå êïöôåñü ìõáëü, ï Ãéþñãïò,êáôÜöåñå ìå ôçí Üðôáéóôç ðñïöïñÜ ôïõ íá ôïõò ðåßóåéüôé Þôáí ÃÜëëïò êáé ôïí Üöçóáí íá öýãåé, üðùò ìáò äéç-ãÞèçêå áñãüôåñá. Îåìáêñáßíïíôáò ãéá íá óõíå÷ßóåé ôçíðïñåßá ôïõ, Üêïõóå ôï ìáêÜâñéï Þ÷ï ôùí ðïëõâüëùí.Ãéá ðïëëÞ þñá. Ãéá Ýíáí ïëüêëçñï áéþíá, üðùò ôïõ öÜ-


48

íçêå, ôá ðïëõâüëá èÝñéæáí áóôáìÜôçôá. Êáé ìåôÜ óéùðÞ.ÍåêñéêÞ. ÌïíÜ÷á ôá ôæéôæßêéá áêïýãïíôáí: ôæôæôæôæ êáéôá âÞìáôÜ ôïõ ðÜíù óôá îåñÜ ÷üñôá.

¹ôáí ìåóçìÝñé, êáõôü, êáôáìåóÞìåñï. Ï Þëéïò Ý÷õíå ôçëÜâá ôïõ ðÜíù óôç ÌéêñÜí Áóßá. Äåí ãýñéóå ôï êåöÜëé.ÓõíÝ÷éóå íá ðåñðáôÜ. Óá íá ìçí Üêïõóå ôßðïôá. Óá íáìçí Ýãéíå ôßðïôá. ÌåôÜ ìåìïíùìÝíïé ðõñïâïëéóìïß. Ç ÷áñé-óôéêÞ âïëÞ. Äåí åß÷å ìåßíåé ðéÜ êáíåßò. ÓõíÝ÷éóå íá ðåñðá-ôÜ. Óá íá ìçí Üêïõóå ôßðïôá. Óá íá ìçí Ýãéíå ôßðïôá. ÏÞëéïò Ý÷õíå ôç ëÜâá ôïõ ðÜíù óôç ÌéêñÜí Áóßá. Äåí ãýñéóåôï êåöÜëé.

Ìå ôá ðïëëÜ, åîïõèåíùìÝíïò, ôáëáéðùñçìÝíïò êáé äéøá-óìÝíïò, Ýöôáóå óðßôé. Ç ãéáãéÜ ìïõ äåí ÷üñôáéíå íá ôïíáãêáëéÜæåé êé åêåßíïò äå ÷üñôáéíå í' áãêáëéÜæåé åìÝíá.

Ï ðáôÝñáò åß÷å èõìþóåé. Äåí Þîåñå ðéá ðïéïí íá ðñù-ôïðñïóôáôåýóåé. Ôé íá êÜíåé êáé ôé íá ìçí êÜíåé. ÐÜíùðïõ íüìéæå üôé ï Ãéþñãïò åß÷å ãëéôþóåé êáé Þôáí ðéááóöáëÞò, íÜôïò ðÜëé åäþ ìðñïóôÜ ôïõ.

— Ãéáôß ãýñéóåò ðáéäß ìïõ; Èá ìáò êÜøåéò üëïõò. ÏéÔïýñêïé îÝñïõí üôé åßóáé ÷ùñïöýëáêáò. ¸÷áóåò ôçí åõ-êáéñßá íá ãëéôþóåéò, íá óùèåßò. Êáé óÝíá èá óêïôþóïõíêáé ìáò üëïõò ìáæß óïõ. ÖôÜíåé ðïõ åìÝíá ì' Ý÷ïõí ðñïðïëëïý óôá ìáýñá ôá êáôÜóôé÷á.

Åêåßíïò äåí áðáíôïýóå. ÌïíÜ÷á ÷Üéäåõå åìÝíá ðïõêáèüìïõí êïõñíéáóìÝíç óôçí áãêáëéÜ ôïõ. Ðüóç áäõíá-ìßá ôïõ åß÷á! ÈõìÜìáé ôï áîýñéóôï ðñüóùðü ôïõ êáé ôïêáôáúäñùìÝíï óþìá ôïõ êáèþò ìå êñáôïýóå áãêáëéÜ.Ðþò ìå ãñáíôæïõíïýóáí ôá ãÝíéá ôïõ! Äåí Þèåëá íá öýãåéîáíÜ. ¸âáëá ôá êëÜìáôá.

Ï ÈåìéóôïêëÞò ìáò êïéôïýóå üëïõò áðïñçìÝíïò. Äåí

49


ðïëõêáôáëÜâáéíå ôé ãéíüôáí. ¹ôáí ìüíï ïêôþ ÷ñüíùí.¸îé ÷ñüíéá ìéêñüôåñüò ìïõ. Ç ãéáãéÜ Ýóôåêå âïõñêùìÝíç.Êáíåßò äå ìéëïýóå. ¼ëïé êáôáëáâáßíáìå ôé åðñüêåéôï í’áêïýóïõìå. Êáé ô’ áêïýóáìå.

— Ðáéäß ìïõ, ðñÝðåé íá öýãåéò. Èá ìáò óöÜîïõíüëïõò áí óå âñïýí åäþ. Åßíáé êáé ôá ðáéäéÜ... ÎåêïõñÜ-óïõ, öÜå, ðÜñå íåñü ìáæß óïõ êáé öýãå. ÐÞãáéíå üðïõóå öùôßóåé ï Èåüò, ãéÝ ìïõ.

¸ôóé êé Ýãéíå. Ôüôå äåí õðÞñ÷å êáéñüò ãéá ÷Üóéìï.ÐïëëÜ ëüãéá äå ÷ùñïýóáí. ÊÜèå ëåðôü ìðïñåß íá êüóôé-æå ôç æùÞ ìáò. Ôï ßäéï âñÜäõ áãêáëéáóôÞêáìå êé áðï-÷áéñåôçèÞêáìå ãéá äåýôåñç öïñÜ ìÝóá óå ëßãåò ìÝñåò.Ðïéïò Þîåñå Üí è' áíôáìþíáìå ðïôÝ îáíÜ...

Ï Ãéþñãïò –áðïãïçôåõìÝíïò ãéáôß êé ç êïðÝëá ðïõáãáðïýóå åß÷å öýãåé ìå ôçí ïéêïãåíåéÜ ôçò, ðïéïò îÝñåé ãéáðïý, Ýôóé íüìéæå ôïõëÜ÷éóôïí– îåêßíçóå ãéá ôï óðßôé ôïõÎåíüðïõëïõ, ðïëý ãíùóôïý Ýìðïñïõ, ößëïõ êáé óõíåñãÜôçôïõ ðáôÝñá ìïõ. Ï Îåíüðïõëïò Ýëåéðå ôïí êáéñü åêåßíïóôï åîùôåñéêü êáé óôï óðßôé Ýìåíáí ìüíï ïé êáìáñéÝñåòêáé ôï õðüëïéðï ðñïóùðéêü. Ðïëýò êüóìïò åß÷å êáôáöýãåéåêåß, ìÞðùò êáé äåí ôïõò ðåéñÜîïõí. Èåßïé ìïõ, èåßåò ìïõ êéÜëëïé óõããåíåßò åß÷áí åãêáôáóôáèåß óôï óðßôé. ¼ôáí ï Ãé-þñãïò Ýöôáóå åêåß ôïõò Ýðéáóå ðáíéêüò. Åß÷å Ýñèåé ôï êüê-êéíï ðáíß. Ôá ßäéá ëüãéá ðïõ åß÷áí âãåß áðü ôï óôüìá ôïõðáôÝñá ìïõ, åéðþèçêáí êáé ðÜëé áðü ôï èåßï ìïõ:

— ÐñÝðåé íá öýãåéò ðáéäß ìïõ, èá ìáò óöÜîïõí üëïõòáí óå âñïýí åäþ.

Êé Ýöõãå.Óôï ìåôáîý ôá ðñÜìáôá ìÝóá óôç Óìýñíç ïëïÝíá êáé ÷åé-ñïôÝñåõáí. ÓõìðëïêÝò, öáóáñßåò, ðáíéêüò. Óôéò 26 Áõ-ãïýóôïõ ïé áíþôåñïé õðÜëëçëïé ôçò åëëçíéêÞò äéïßêçóçò


50

Documents

Μετά την Καταστροφή, Σμύρνη – Κατοχή