Sức khỏe môi trường

Bé y tÕ

søc kháe m«i tr−êng S¸ch dïng ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng

M· sè §14 Z03

Nhµ xuÊt b¶n Y häc Hµ Néi - 2006

Chñ biªn:

PGS. TS. NguyÔn V¨n M¹n

Th− ký biªn so¹n: CN. TrÇn ThÞ TuyÕt H¹nh

CN. NguyÔn H÷u Th¾ng

ThS. Vò ThÞ Thu Nga

ThS. NguyÔn Ngäc BÝch

Nh÷ng ng−êi biªn so¹n:

PGS. TS. Bïi Thanh T©m


PGS. TS. §Æng §øc Phó

GS.TS. Tr−¬ng ViÖt Dòng

TS. NguyÔn Huy Nga

PGS. TS. Lª §×nh Minh

PGS. TS. L−u §øc H¶i

ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng

ThS. NguyÔn Trinh H−¬ng

Tham gia tæ chøc b¶n th¶o:

ThS. PhÝ NguyÖt Thanh vµ nhãm th− ký

© B¶n quyÒn thuéc Bé Y tÕ (Vô khoa häc vµ §µo t¹o)

2

Lêi nãi ®Çu

Thùc hiÖn NghÞ ®Þnh 43/2000/N§-CP ngµy30/8/2000 cña ChÝnh phñ quy ®Þnh chi tiÕt vµ h−íng dÉn triÓn khai LuËt Gi¸o dôc, Bé Gi¸o dôc & §µo t¹o vµ Bé Y tÕ ®· phª duyÖt, ban hµnh ch−¬ng tr×nh khung cho ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng. Bé Y tÕ tæ chøc biªn so¹n bé tµi liÖu d¹y - häc çc m«n häc c¬ së vµ chuyªn m«n theo ch−¬ng tr×nh míi nh»m tõng b−íc x©y dùng bé s¸ch chuÈn trong c«ng t¸c ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng. Søc kháe m«i tr−êng lµ tµi liÖu ®· ®−îc biªn so¹n theo ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc cña Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng trªn c¬ së ch−¬ng tr×nh khung ®· ®−îc phª duyÖt. N¨m 2005, cuèn s¸ch nµy ®−îc Héi ®ång chuyªn m«n thÈm ®Þnh s¸ch gi¸o khoa vµ tµi liÖu d¹y - häc cña Bé Y tÕ thÈm ®Þnh. Bé Y tÕ thèng nhÊt sö dông lµm tµi liÖu d¹y - häc chÝnh thøc cña ngµnh trong giai ®o¹n hiÖn nay. Trong thêi gian tõ 3 ®Õn 5 nam s¸ch cÇn ®−îc chØnh lý, bæ sung vµ cËp nhËt.

Néi dung s¸ch Søc kháe m«i tr−êng ®· b¸m s¸t ®−îc çc yªu cÇu vÒ kiÕn thøc c¬ b¶n, chÝnh x¸c khoa häc, cËp nhËt vµ thùc tiÔn cña ViÖt Nam nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ søc kháe m«i tr−êng, nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vÒ søc kháe m«i tr−êng hiÖn nay ë ViÖt Nam vµ çc yÕu tè nguy c¬ cho søc kháe m«i tr−êng. S¸ch dïng ®Ó ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng, ®ång thêi còng lµ tµi liÖu tham kh¶o tèt cho sinh viªn çc chuyªn ngµnh kh¸c vµ çc çn bé y tÕ quan t©m ®Õn lÜnh vùc søc kháe m«i tr−êng.

Vô Khoa häc vµ §µo t¹o, Bé Y tÕ xin ch©n thµnh c¶m ¬n çc gi¶ng viªn Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng tÝch cùc tham gia biªn so¹n cuèn s¸ch nµy. §©y lµ lÜnh vùc khoa häc míi ph¸t triÓn nªn çc néi dung biªn so¹n kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt vµ cÇn ®−îc bæ sung cËp nhËt. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o mong nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp cña ®éc gi¶ vµ ®ång nghiÖp ®Ó cuèn s¸ch ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n.

Vô Khoa häc vµ §µo t¹o

Bé Y tÕ

3

4

Môc lôc

PHÇN 1. Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 2

Bµi 1. NhËp m«n Søc khoÎ m«i tr−êng 9

PGS. TS. §Æng §øc Phó - ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng

Bµi 2. Qu¶n lý nguy c¬ tõ m«i tr−êng 26

GS. TS. Tr−¬ng ViÖt Dòng

Bµi 3. C¬ së sinh th¸i häc cña søc khoÎ vµ bÖnh tËt 58

PGS. TS. NguyÔn V¨n M¹n – ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng

Bµi 4. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ 86

ThS. NguyÔn Trinh H−¬ng - ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng

Bµi 5. Qu¶n lý chÊt th¶i r¾n vµ chÊt th¶i y tÕ 110

TS. NguyÔn Huy Nga - ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng

Bµi 6. N−íc vµ vÖ sinh n−íc 141

PGS. TS. Lª §×nh Minh

PHÇN 2. Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 3

Bµi 7. An toµn m«i tr−êng 169

PGS. TS. Bïi Thanh T©m

Bµi 8. KiÓm so¸t vÐc-t¬ truyÒn bÖnh 183


Bµi 9. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng 201

PGS. TS. L−u §øc H¶i

Bµi 10. Qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng 222

GS. TS. Tr−¬ng ViÖt Dòng

5

6

PhÇn 1

Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 2

7

8

BµI 1 NHËP M¤N SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

MôC TI£U

1. Tr×nh bµy ®−îc çc thµnh phÇn chÝnh cña m«i tr−êng.

2. Nªu ®−îc çc khÝa c¹nh lÞch sö cña søc khoÎ m«i tr−êng.

3. Tr×nh bµy ®−îc mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ vµ m«i tr−êng, çc chÝnh s¸ch vÒ søc khoÎ m«i tr−êng vµ qu¶n lý m«i tr−êng.

4. Gi¶i thÝch ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng mang tÝnh cÊp b¸ch ë ®Þa ph−¬ng vµ trªn thÕ giíi.

Søc khoÎ m«i tr−êng lµ nÒn t¶ng cña y tÕ c«ng céng, cung cÊp rÊt nhiÒu lý luËn c¬ b¶n nÒn t¶ng cho mét x· héi hiÖn ®¹i. Qu¸ tr×nh c¶i thiÖn t×nh tr¹ng vÖ sinh, chÊt l−îng n−íc uèng, vÖ sinh vµ an toµn thùc phÈm, kiÓm so¸t bÖnh tËt vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn nhµ ë lµ nhiÖm vô trung t©m cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn viÖc n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng vµ tiÕp tôc nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cña c¶ thÕ kû qua. Tuy nhiªn, hiÖn nay cuéc sèng cña ng−êi d©n trong thêi kú ®æi míi cã nhiÒu thay ®æi: viÖc ®« thÞ ho¸, t¨ng d©n sè, thay ®æi lèi sèng, n¹n ph¸ rõng, t¨ng sö dông ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt trong n«ng nghiÖp, dïng çc hormon t¨ng tr−ëng trong ch¨n nu«i, sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc nh÷ng chÊt th¶i c«ng nghiÖp,.... lµm cho m«i tr−êng ®ang bÞ suy tho¸i. Trong nh÷ng n¨m qua, th¶m häa thiªn nhiªn ®· g©y nªn nhiÒu thiÖt h¹i lín nh− lò quÐt ë Lai Ch©u, S¬n La; óng lôt ë §ång b»ng S«ng Cöu Long; h¹n h¸n ë nhiÒu n¬i nh− T©y Nguyªn. HiÖn nay, nh÷ng tr−êng hîp bÞ nhiÔm ®éc ho¸ chÊt, ngé ®éc çc ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ngé ®éc thùc phÈm vÉn x¶y ra th−êng xuyªn. Cã nhiÒu chØ thÞ vµ nghÞ quyÕt bµn vÒ ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, nghÜa lµ b¶o ®¶m cho m«i tr−êng vµ m«i sinh trong s¹ch, gi¶m thiÓu « nhiÔm, nh»m n©ng cao søc khoÎ con ng−êi nh− LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam ®· nªu. Bªn c¹nh ®ã cßn ph¶i kÓ ®Õn m«i tr−êng x· héi, m«i tr−êng lµm viÖc còng cã nhiÒu ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi. Do vËy, viÖc nghiªn cøu, xö lý, phßng chèng « nhiÔm m«i tr−êng vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng x· héi lµ mét viÖc hÕt søc cÇn thiÕt. Muèn lµm ®−îc ®iÒu ®ã mäi ng−êi, mäi tæ chøc trong x· héi mµ tr−íc hÕt lµ häc sinh, sinh viªn - nh÷ng ng−êi lµm chñ t−¬ng lai ®Êt n−íc ph¶i cïng nhau tham gia gi¶i quyÕt th× míi ®¹t ®−îc kÕt qu¶. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng x· héi, ®Õn kinh tÕ ®Êt n−íc. Cßn m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi cô thÓ nh− thÕ nµo? ThÕ nµo gäi lµ søc khoÎ m«i tr−êng? Chóng t«i sÏ tr×nh bµy nh÷ng kh¸i niÖm nµy ë phÇn sau.

9

1. ÇC THµNH PHÇN C¥ B¶N CñA M¤I TR¦êNG

1.1. M«i tr−êng lµ g×?

Theo LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam (1993): m«i tr−êng bao gåm çc yÕu tè tù nhiªn vµ yÕu tè vËt chÊt nh©n t¹o quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bao quanh con ng−êi, cã ¶nh h−ëng tíi ®êi sèng, s¶n xuÊt, sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña con ng−êi vµ thiªn nhiªn.

1.2. Çc thµnh phÇn cña m«i tr−êng

Çc yÕu tè kÓ trªn cßn gäi lµ çc thµnh phÇn cña m«i tr−êng bao gåm: kh«ng khÝ, ®Êt, n−íc, khÝ hËu, ©m thanh, ¸nh s¸ng, søc nãng, bøc x¹, ®éng thùc vËt thuéc çc hÖ sinh th¸i, khu d©n c−, khu s¶n xuÊt, c¶nh quan thiªn nhiªn, danh lam th¾ng c¶nh, di tÝch lÞch sö, khu vui ch¬i gi¶i trÝ, v.v.... Tãm l¹i, çc thµnh phÇn cña m«i tr−êng bao gåm m«i tr−êng vËt lý, m«i tr−êng sinh häc vµ m«i tr−êng x· héi.

1.2.1. M«i tr−êng vËt lý

M«i tr−êng vËt lý bao gåm çc yÕu tè vËt lý nh−: khÝ hËu, tiÕng ån, ¸nh s¸ng, bøc x¹, g¸nh nÆng lao ®éng. Bªn c¹nh çc yÕu tè vËt lý cßn cã nh÷ng yÕu tè ho¸ häc nh− bôi, ho¸ chÊt, thuèc men, chÊt kÝch thÝch da, thùc phÈm, v.v...

1.2.2. M«i tr−êng sinh häc

M«i tr−êng sinh häc bao gåm: ®éng vËt, thùc vËt, ký sinh trïng, vi khuÈn, virus, çc yÕu tè di truyÒn, v.v...

1.2.3 M«i tr−êng x· héi

M«i tr−êng x· héi bao gåm: stress, mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, m«i tr−êng lµm viÖc, tr¶ l−¬ng, lµm ca, v.v....

2. ÇC KHÝA C¹NH LÞCH Sö CñA SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

2.1. Kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng

Søc khoÎ m«i tr−êng lµ g×? Theo quan ®iÓm cña nhiÒu ng−êi søc khoÎ m«i tr−êng chÝnh lµ søc khoÎ cña m«i tr−êng. §©y lµ çc ý niÖm vÒ ®êi sèng hoang d·, vÒ rõng, s«ng, biÓn, v.v.... vµ theo hä th× søc khoÎ m«i tr−êng ®ång nghÜa víi viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. Nh÷ng ng−êi kh¸c th× cho r»ng søc khoÎ m«i tr−êng lµ çc vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ cña con ng−êi cã liªn quan ®Õn ®iÒu kiÖn sèng, sù nghÌo nµn, l¹c hËu, kh«ng ®ñ n−íc s¹ch, lò lôt, sù ph¸ ho¹i cña c«n trïng vµ sóc vËt cã h¹i - tÊt c¶ çc th¸ch thøc ®ã chóng ta ®· tr¶i qua, ®· chèng tr¶ trong suèt qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña con ng−êi vµ cuéc sèng (nhÊt lµ nh÷ng n¨m gÇn ®©y) vµ chóng ta ®· chiÕn th¾ng.

10

C¶ hai quan ®iÓm nµy ®Òu ch−a ®óng, ch−a chÝnh x¸c, søc khoÎ m«i tr−êng kh«ng ®ång nghÜa víi søc khoÎ cña m«i tr−êng vµ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ còng kh«ng bã hÑp trong viÖc kiÓm so¸t çc lo¹i dÞch bÖnh cña thÕ kû qua. Cho ®Õn hiÖn nay nhiÒu t¸c gi¶ ®−a ra kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng nh− sau:“Søc khoÎ m«i tr−êng lµ t¹o ra vµ duy tr× mét m«i tr−êng trong lµnh, bÒn v÷ng ®Ó n©ng cao søc khoÎ céng ®ång.

2.2. LÞch sö ph¸t triÓn cña thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng

Mçi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt ®Òu cã m«i tr−êng sèng cña riªng m×nh, nÕu tho¸t ra khái m«i tr−êng tù nhiªn ®ã hoÆc sù biÕn ®æi qu¸ møc cho phÐp cña m«i tr−êng mµ chóng ®ang sèng th× chóng sÏ bÞ chÕt vµ bÞ huû diÖt. Do ®ã, ®¶m b¶o sù æn ®Þnh m«i tr−êng sèng lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó duy tr× sù sèng cña mäi loµi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt. Nh÷ng vÝ dô rÊt gi¶n ®¬n mµ mäi ng−êi ®Òu biÕt lµ ngé ®éc oxyd carbon (CO) ë nh÷ng ng−êi ®i kiÓm tra çc lß g¹ch thñ c«ng ®èt b»ng than hoÆc ç chÕt do n−íc bÞ « nhiÔm ho¸ chÊt cña nhµ m¸y ph©n l©n V¨n §iÓn, v.v... §iÒu ®ã cã nghÜa lµ m«i tr−êng, con ng−êi vµ søc khoÎ con ng−êi cã mèi liªn quan mËt thiÕt víi nhau vµ cã thÓ çi nä lµ nh©n qu¶ cña çi kia. Kh«ng ph¶i ®Õn b©y giê con ng−êi míi biÕt tíi mèi quan hÖ nµy, mµ tõ hµng ngµn n¨m tr−íc ng−êi Trung Quèc, Ên §é, Ba T−, Ai CËp cæ ®¹i ®· biÕt ¸p dông çc biÖn ph¸p thanh khiÕt m«i tr−êng ®Ó ng¨n ngõa vµ phßng chèng dÞch cho céng ®ång vµ qu©n ®éi. Çc t− liÖu lÞch sö cho thÊy tõ nh÷ng n¨m tr−íc c«ng nguyªn, ë thµnh Aten (Hy L¹p) con ng−êi ®· x©y dùng hÖ thèng cèng ngÇm ®Ó th¶i n−íc bÈn, ®· biÕt dïng çc chÊt th¬m, diªm sinh ®Ó tÈy uÕ kh«ng khÝ trong vµ ngoµi nhµ ®Ó phßng çc bÖnh truyÒn nhiÔm.

Ng−êi La M· cßn tiÕn bé h¬n: khi x©y dùng thµnh La M·, ng−êi ta ®· x©y dùng mét hÖ thèng cèng ngÇm dÉn tíi mäi ®iÓm trong thµnh phè ®Ó thu gom n−íc th¶i, n−íc m−a dÉn ra s«ng Tibre, ®ång thêi x©y dùng mét hÖ thèng cung cÊp n−íc s¹ch cho d©n chóng trong thµnh phè. Vµo thêi kú nµy, ®é cao cña nhµ ë, bÒ réng çc ®−êng ®i l¹i trong thµnh ®Òu ®−îc quy ®Þnh vµ tiªu chuÈn ho¸, nh÷ng ng−êi ®em b¸n lo¹i thùc phÈm gi¶ m¹o, thøc ¨n «i thiu ®Òu ph¶i chÞu téi.

Theo thêi gian, cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, d©n sè, « nhiÔm m«i tr−êng vµ phßng chèng « nhiÔm m«i tr−êng cµng ®−îc t¨ng c−êng vµ ph¸t triÓn. Nh− chóng ta ®· biÕt, çc nh©n tè sinh häc, çc ho¸ chÊt tån t¹i mét çch tù nhiªn vµ çc nguy c¬ vËt lý ®· tån t¹i trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng−êi. §ång thêi çc chÊt « nhiÔm m«i tr−êng do ho¹t ®éng cña con ng−êi sinh ra còng cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ tõ vµ l©u dµi.

Cuéc khñng ho¶ng m«i tr−êng lÇn thø nhÊt xuÊt hiÖn ë Ch©u ¢u lÇn ®Çu tiªn vµo thÕ kû 19, nguyªn nh©n lµ do thùc phÈm kÐm chÊt l−îng, n−íc bÞ « nhiÔm ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ céng ®ång. Cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp ë Anh ®· lµm cho n−íc Anh trë thµnh xø së s−¬ng mï do « nhiÔm kh«ng khÝ, thêi gian nµy vÊn ®Ò « nhiÔm c«ng nghiÖp lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc nghiªm träng nh−ng bÞ chÝnh phñ lê ®i v× cßn nhiÒu vÊn ®Ò x· héi kh¸c quan träng h¬n, mÆc dï n¨m 1848 Quèc héi Anh ®· th«ng qua LuËt Y tÕ c«ng céng ®Çu tiªn trªn thÕ giíi. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, « nhiÔm kÐo dµi cho ®Õn gi÷a thÕ kû 20 vµ hµng lo¹t nh÷ng « nhiÔm míi song song víi «

11

nhiÔm c«ng nghiÖp lµ « nhiÔm ho¸ häc, ho¸ chÊt tæng hîp, nhÊt lµ tr−íc vµ sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø 2. Nh÷ng tiÕn bé cña kü thuËt, lÜnh vùc ho¸ häc, ®Æc biÖt lµ ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt ®· t¹o ra çc ho¸ chÊt tæng hîp nh− cao su tæng hîp, nhùa, çc dung m«i, thuèc trõ s©u v.v... ®· t¹o ra rÊt nhiÒu chÊt khã ph©n huû vµ tån d− l©u dµi trong m«i tr−êng nh− DDT, 666, dioxin v.v... g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng nÆng nÒ, dÉn tíi sù ph¶n ®èi kÞch liÖt cña céng ®ång nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi trong suèt thêi kú nh÷ng n¨m 60 vµ 70 cña thÕ kû 20 (xem hép 1.1).

Hép 1.1. Çc vÝ dô vÒ nh÷ng sù kiÖn søc kháe m«i tr−êng quan träng

1798 - Thomas Malthus x©y dùng lý thuyÕt vÒ ph©n bè tµi nguyªn vµ d©n sè

1848 - Quèc héi Anh th«ng qua LuËt Y tÕ c«ng céng

1895 - Svante Arrhenius m« t¶ hiÖn t−îng hiÖu øng nhµ kÝnh

1899 - HiÖp ®Þnh Quèc tÕ ®Çu tiªn vÒ cÊm vò khÝ ho¸ häc

1956 - Anh th«ng qua LuËt Kh«ng khÝ s¹ch

1962 - ViÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch Mïa xu©n lÆng lÏ (silent spring) cña Rachel Carson ®· thu hót ®−îc sù chó ý tíi vÊn ®Ò thuèc trõ s©u vµ m«i tr−êng

1969 - HiÖp ®Þnh quèc tÕ ®Çu tiªn vÒ hîp t¸c trong tr−êng hîp « nhiÔm biÓn (vïng biÓn phÝa B¾c)

1972 - Héi nghÞ cña Liªn hiÖp quèc vÒ M«i tr−êng vµ Con ng−êi, Stockholm; DDT ®· bÞ cÊm sö dông ë Mü

1982 - Héi nghÞ ®a ph−¬ng vÒ sù acid ho¸ m«i tr−êng ®· khëi ®Çu qu¸ tr×nh dÉn tíi chÝnh thøc thõa nhËn vÊn ®Ò « nhiÔm xuyªn biªn giíi vµ nhu cÇu vÒ sù kiÓm so¸t quèc tÕ

1986 - Héi nghÞ quèc tÕ ®Çu tiªn vÒ n©ng cao søc khoÎ (health promotion) th«ng qua HiÕn ch−¬ng Ottawa, trong ®ã ®Þnh nghÜa n©ng cao søc khoÎ lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng−êi kiÓm so¸t nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh tíi søc khoÎ cña hä.

1987 - B¸o ço cña Uû ban Brundtland "T−¬ng lai chung cña chóng ta" (Our Common Future) ®· kªu gäi h−íng tíi "ph¸t triÓn bÒn v÷ng"; NghÞ ®Þnh th− Montreal vÒ h¹n chÕ ph¸t th¶i clorofluorocarbon (CFC) vµo kh«ng khÝ ®Ó gi¶m tèc ®é suy gi¶m tÇng ozon ë tÇng b×nh l−u

1992 - Héi nghÞ th−îng ®Ønh tr¸i ®Êt (Héi nghÞ cña Liªn hiÖp quèc vÒ M«i tr−êng vµ ph¸t triÓn), Rio de Janeiro

1994 - Héi nghÞ quèc tÕ vÒ D©n sè vµ Ph¸t triÓn, Cairo

1995 - Héi nghÞ Th−îng ®Ønh cña Liªn hiÖp quèc vÒ Ph¸t triÓn x· héi, Copenhagen

1996 - Héi nghÞ cña Liªn hiÖp quèc vÒ vÊn ®Ò ®Þnh c− (HABITAT II), Istanbul

1997 - HiÖp ®Þnh khung cña Liªn hiÖp quèc vÒ thay ®æi khÝ hËu, Kyoto

Nguån: Yassi vµ céng sù, 2001

Lµn sãng lÇn thø hai vÒ çc vÊn ®Ò m«i tr−êng x¶y ra vµo nh÷ng n¨m gi÷a cña thÕ kû 20 víi hai phong trµo lín lµ m«i tr−êng vµ sinh th¸i. Phong trµo m«i tr−êng lµ viÖc b¶o tån tµi nguyªn thiªn nhiªn, nhÊt lµ nh÷ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. KÕt qu¶ lµ

12

®éng vËt trªn ®Êt liÒn ë nhiÒu vïng thiªn nhiªn hoang d·, çc vïng ®Êt, biÓn quý hiÕm kh¸c, c¶nh quan thiªn nhiªn ®−îc b¶o tån vµ t«n t¹o. VÒ phong trµo sinh th¸i tËp trung vµo çc chÊt cã thÓ g©y ®éc cho con ng−êi hoÆc cã kh¶ n¨ng g©y huû ho¹i m«i tr−êng. KÕt qu¶ cña nh÷ng phong trµo nµy cïng víi Héi nghÞ cña Liªn hîp quèc vÒ m«i tr−êng vµ con ng−êi ®· ®−îc tæ chøc vµo n¨m 1972 ®· thuyÕt phôc ®−îc nhiÒu chÝnh phñ çc n−íc th«ng qua luËt lÖ nh»m h¹n chÕ « nhiÔm c«ng nghiÖp vµ ph¸t th¶i r¸c, phßng chèng « nhiÔm ho¸ häc, ®¶m b¶o chÊt l−îng vµ vÖ sinh an toµn thùc phÈm, thuèc, v.v...

Lµn sãng lÇn thø ba vÒ çc vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng lµ tõ nh÷ng n¨m 80, 90 ®Õn nay, ngoµi nh÷ng vÊn ®Ò « nhiÔm c«ng nghiÖp, ho¸ chÊt cßn cã çc vÊn ®Ò vÒ dioxyd carbon, clorofluorocarbon g©y thñng tÇng ozon, vÊn ®Ò c©n b»ng m«i tr−êng, ph¸t triÓn bÒn v÷ng, m«i tr−êng toµn cÇu thay ®æi, khÝ hËu toµn cÇu nãng lªn, v.v... sÏ cßn ph¶i gi¶i quyÕt trong nhiÒu thËp kû tíi.

3. NéI DUNG M¤N SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

TÊt c¶ çc khÝa c¹nh cña søc khoÎ m«i tr−êng lµ x¸c ®Þnh, gi¸m s¸t, kiÓm so¸t çc yÕu tè vËt lý, ho¸ häc, sinh häc vµ x· héi cã ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi.

Thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng bao gåm: ®¸nh gi¸, kiÓm so¸t vµ phßng ngõa çc yÕu tè trong m«i tr−êng ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn søc khoÎ con ng−êi, ®ång thêi ph¸t huy çc yÕu tè m«i tr−êng cã lîi cho søc khoÎ. ViÖc nµy bao gåm tÊt c¶ çc biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó ®èi mÆt víi çc vÊn ®Ò: nh− suy tho¸i m«i tr−êng, thay ®æi khÝ hËu, çc nguy c¬ m«i tr−êng (nh−: « nhiÔm ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, « nhiÔm thùc phÈm), tiÕp xóc víi ho¸ chÊt vµ vÊn ®Ò r¸c th¶i hiÖn nay. Thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng cßn t¹o ®iÒu kiÖn, c¬ héi ®Ó n©ng cao søc khoÎ b»ng çch lËp kÕ ho¹ch n©ng cao søc khoÎ vµ tiÕn tíi x©y dùng mét m«i tr−êng cã lîi cho søc khoÎ. Çc ho¹t ®éng søc khoÎ m«i tr−êng ®−îc thùc hiÖn ë tÊt c¶ çc cÊp, bao gåm:

− X©y dùng, ph¸t triÓn çc chiÕn l−îc vµ tiªu chuÈn, gåm:

+ An toµn d©n sè.

+ T− vÊn céng ®ång, b¶o vÖ søc khoÎ trong çc tr−êng hîp khÈn cÊp.

+ Theo dâi, quan tr¾c vµ x©y dùng çc tiªu chuÈn nh− tiªu chuÈn vÒ nhµ ë v.v...

+ N©ng cao ph¸t triÓn søc khoÎ.

− Ph¸t triÓn vµ ®−a ra çc khuyÕn ço vÒ søc khoÎ m«i tr−êng:

+ Cung cÊp th«ng tin cho céng ®ång vÒ søc khoÎ m«i tr−êng.

+ Nghiªn cøu søc khoÎ m«i tr−êng.

+ Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng.

− CÇn ph¶i cã kÕ ho¹ch x©y dùng luËt søc khoÎ m«i tr−êng.

13

− Qu¶n lý m«i tr−êng vËt lý:

+ An toµn n−íc, nhÊt lµ an toµn n−íc ë khu gi¶i trÝ.

+ An toµn thùc phÈm.

+ Qu¶n lý chÊt th¶i r¾n.

+ An toµn vµ søc khoÎ nghÒ nghiÖp.

+ Phßng chèng chÊn th−¬ng.

+ KiÓm so¸t tiÕng ån.

+ Søc khoÎ vµ chÊt phãng x¹.

− Qu¶n lý nguy c¬ sinh häc:

+ KiÓm so¸t c«n trïng vµ çc ®éng vËt cã h¹i.

+ Qu¶n lý bÖnh truyÒn nhiÔm qua vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh.

+ KiÓm so¸t vi sinh vËt.

− Qu¶n lý nguy c¬ ho¸ häc:

+ X©y dùng çc tiªu chuÈn an toµn ho¸ häc cho kh«ng khÝ, ®Êt, n−íc sinh ho¹t, n−íc th¶i vµ thùc phÈm.

+ Sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt an toµn.

+ §¸nh gi¸ vµ qu¶n lý çc nguy c¬ søc khoÎ ë çc vïng bÞ « nhiÔm vÝ dô nh− dioxin, v.v...

+ KiÓm so¸t thuèc, chÊt ®éc, çc s¶n phÈm y d−îc kh¸c.

+ ChÊt ®éc häc.

+ KiÓm so¸t thuèc l¸.

Bªn c¹nh ®ã cßn nhiÒu çc yÕu tè kh¸c cÇn ph¶i kiÓm so¸t nh−: cung cÊp ®ñ thøc ¨n dinh d−ìng, cung cÊp n−íc s¹ch, ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ xö lý r¸c th¶i nhÊt lµ ë n«ng th«n hiÖn nay, cung cÊp nhµ ë vµ b¶o ®¶m mËt ®é d©n sè v.v...

Ngoµi ra, cßn mét sè çc yÕu tè kh¸c nhÊt lµ kh¶ n¨ng tiÒm tµng cña çc nguy c¬ m«i tr−êng vµ suy tho¸i m«i tr−êng t¸c ®éng lªn søc khoÎ do çc ®Æc ®iÓm sau:

− Th−êng x¶y ra sau mét thêi gian dµi tiÕp xóc.

− Çc bÖnh liªn quan ®Õn m«i tr−êng th−êng do hoÆc liªn quan ®Õn nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, vÝ dô nh− viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh cã thÓ lµ do m«i tr−êng bÞ « nhiÔm, do vi khuÈn, thÓ lùc v.v.

Thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng sö dông kiÕn thøc vµ kü n¨ng cña nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau ®Ó tËp trung gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò søc khoÎ tiÒm tµng.

14

“Loµi ng−êi lµ trung t©m cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Hä cã quyÒn sèng mét cuéc sèng khoÎ m¹nh vµ hoµ hîp víi tù nhiªn”.

(Tuyªn bè Rio de Janero vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn)

4. QUAN HÖ GI÷A SøC KHOÎ Vµ M¤I TR¦êNG

Khi con ng−êi ®Çu tiªn xuÊt hiÖn trªn tr¸i ®Êt, tuæi thä trung b×nh cña hä chØ kho¶ng tõ 30 ®Õn 40 tuæi. Do sèng trong m«i tr−êng kh¾c nghiÖt, tuæi thä cña hä thÊp h¬n nhiÒu so víi tuæi thä cña con ng−êi trong x· héi hiÖn nay. Tuy vËy, 30 - 40 n¨m còng ®ñ ®Ó cho hä cã thÓ sinh con ®Î çi, tù thiÕt lËp cho m×nh cuéc sèng víi t− çch lµ mét loµi cã kh¶ n¨ng cao nhÊt trong viÖc lµm thay ®æi m«i tr−êng theo h−íng tèt lªn hay xÊu ®i.

§Ó cã thÓ sèng sãt, nh÷ng ng−êi tiÒn sö ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò sau ®©y:

Lu«n ph¶i t×m kiÕm nguån thøc ¨n vµ n−íc uèng trong khi tr¸nh ¨n ph¶i nh÷ng thùc vËt cã chøa chÊt ®éc tù nhiªn (vÝ dô nÊm ®éc) hoÆc çc lo¹i thÞt ®· bÞ «i thiu, nhiÔm ®éc.

BÖnh nhiÔm trïng vµ çc ký sinh trïng ®−îc truyÒn tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c hoÆc tõ ®éng vËt sang con ng−êi th«ng qua thùc phÈm, n−íc uèng hoÆc çc c«n trïng truyÒn bÖnh.

ChÊn th−¬ng do ng·, ho¶ ho¹n hoÆc ®éng vËt tÊn c«ng.

NhiÖt ®é qu¸ nãng hoÆc qu¸ l¹nh, m−a, tuyÕt, th¶m ho¹ thiªn nhiªn (nh− b·o lôt, h¹n h¸n, ch¸y rõng v.v.) vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt kh¸c.

Nh÷ng mèi nguy hiÓm ®èi víi søc khoÎ con ng−êi lu«n lu«n x¶y ra trong m«i tr−êng tù nhiªn. Trong mét sè x· héi, nh÷ng mèi nguy hiÓm truyÒn thèng trªn ®©y vÉn lµ nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng ®−îc quan t©m nhiÒu. Tuy nhiªn, khi con ng−êi ®· kiÓm so¸t ®−îc nh÷ng mèi nguy hiÓm nµy ë mét sè vïng, th× nh÷ng mèi nguy hiÓm hiÖn ®¹i do sù ph¸t triÓn kü thuËt, c«ng nghiÖp t¹o ra còng ®· trë thµnh nh÷ng mèi ®e däa ®Çu tiªn ®èi víi søc khoÎ vµ sù sèng cña con ng−êi. Mét sè vÝ dô vÒ çc mèi nguy hiÓm m«i tr−êng hiÖn ®¹i lµ:

M«i tr−êng ®Êt, n−íc ë n«ng th«n bÞ « nhiÔm nghiªm träng do sö dông hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt kh«ng ®óng chñng lo¹i, liÒu l−îng vµ kh«ng ®óng çch.

Çc sù cè rß rØ çc lß ph¶n øng h¹t nh©n/nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö, v.v...

Sù thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu, hiÖu øng nhµ kÝnh, v.v...

Trong mét vµi thËp kû võa qua, tuæi thä cña con ng−êi ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ ë hÇu hÕt çc quèc gia. Çc nhµ ®iÒu tra cho r»ng cã 3 lý do c¬ b¶n dÉn tíi viÖc t¨ng tuæi thä cña con ng−êi:

+ Nh÷ng tiÕn bé trong m«i tr−êng sèng cña con ng−êi.

+ Nh÷ng c¶i thiÖn vÒ vÊn ®Ò dinh d−ìng.

+ Nh÷ng tiÕn bé trong chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ y häc ®èi víi çc lo¹i bÖnh tËt.

15

Nh÷ng tiÕn bé trong y tÕ lu«n ®i cïng víi víi nh÷ng c¶i thiÖn vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng, dinh d−ìng vµ ch¨m sãc y tÕ. Ngµy nay, nh÷ng ng−êi èm yÕu cã c¬ héi sèng sãt cao h¬n nhiÒu do hÖ thèng ch¨m sãc y tÕ ®−îc c¶i thiÖn. RÊt nhiÒu ng−êi lu«n sèng khoÎ m¹nh, do cã nguån dinh d−ìng tèt vµ kiÓm so¸t tèt çc mèi nguy hiÓm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng.

Khoa häc m«i tr−êng lµ mét m«n häc rÊt cÇn thiÕt vµ quan träng dùa trªn hai lý do c¨n b¶n sau ®©y:

+ Nghiªn cøu nh÷ng mèi nguy hiÓm trong m«i tr−êng vµ nh÷ng ¶nh h−ëng cña chóng lªn søc khoÎ.

+ øng dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó b¶o vÖ con ng−êi khái nh÷ng mèi nguy h¹i tõ m«i tr−êng.

Muèn vËy chóng ta h·y xem xÐt thÕ nµo lµ søc khoÎ vµ thÕ nµo lµ m«i tr−êng?

Tr−íc hÕt chóng ta h·y ®iÓm qua vµi nÐt vÒ hÖ sinh th¸i:

Ra ®êi tõ nh÷ng n¨m 1930, thuËt ng÷ hÖ sinh th¸i cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lµ mét hÖ thèng gåm nh÷ng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c qua l¹i gi÷a çc sinh vËt sèng vµ m«i tr−êng tù nhiªn cña chóng. §ã lµ mét thùc thÓ ®ãng ®· ®¹t ®−îc çc c¬ chÕ tù æn ®Þnh vµ néi c©n b»ng, ®· tiÕn ho¸ qua hµng thÕ kû. Trong mét hÖ sinh th¸i æn ®Þnh, mét loµi nµy kh«ng lo¹i trõ mét loµi kh¸c, nÕu kh«ng th× nguån cung cÊp thøc ¨n cho nh÷ng loµi ¨n thÞt sÏ kh«ng tån t¹i. Çc hÖ sinh th¸i æn ®Þnh vµ c©n b»ng sÏ cã tuæi thä cao nhÊt. Mét hÖ sinh th¸i sÏ kh«ng thÓ duy tr× ®−îc mét sè l−îng lín vËt chÊt vµ n¨ng l−îng ®−îc tiªu thô bëi mét loµi mµ l¹i kh«ng lo¹i trõ mét loµi kh¸c vµ thËm chÝ cßn g©y nguy hiÓm cho kh¶ n¨ng tån t¹i cña toµn bé hÖ sinh th¸i. T−¬ng tù nh− vËy, kh¶ n¨ng cña mét hÖ sinh th¸i trong viÖc chøa ®ùng chÊt th¶i vµ t¸i t¹o ®Êt, n−íc ngät kh«ng ph¶i lµ v« h¹n. T¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã, nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi sÏ ph¸ vì c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i, dÉn ®Õn sù thay ®æi nhanh chãng hoÆc lµm huû diÖt hÖ sinh th¸i ®ã.

§Þnh nghÜa søc khoÎ vµ m«i tr−êng:

Theo ®Þnh nghÜa cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (1946) th× søc khoÎ lµ tr¹ng th¸i tho¶i m¸i vÒ c¶ tinh thÇn, thÓ chÊt vµ x· héi chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ v« bÖnh, tËt. Kh¸i niÖm bÖnh, tµn tËt vµ tö vong d−êng nh− ®−îc çc nh©n viªn y tÕ ®Ò cËp tíi nhiÒu h¬n so víi kh¸i niÖm lý t−ëng nµy vÒ søc khoÎ. Do vËy khoa häc søc khoÎ hÇu nh− ®· trë thµnh khoa häc bÖnh tËt, v× nã tËp trung chñ yÕu vµo viÖc ®iÒu trÞ çc lo¹i bÖnh vµ chÊn th−¬ng chø kh«ng ph¶i lµ n©ng cao søc khoÎ.

T−¬ng tù nh− vËy, nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ m«i tr−êng trong bèi c¶nh søc khoÎ ®· ®−îc ®Ò cËp. Theo ®Þnh nghÜa míi nhÊt (1995), m«i tr−êng lµ tÊt c¶ nh÷ng g× ë bªn ngoµi c¬ thÓ con ng−êi. Nã cã thÓ ®−îc ph©n chia thµnh m«i tr−êng vËt lý, sinh häc, x· héi, v¨n ho¸... BÊt kú m«i tr−êng nµo hay tÊt c¶ çc m«i tr−êng trªn ®Òu cã thÓ ¶nh h−ëng tíi t×nh tr¹ng søc khoÎ cña quÇn thÓ. §Þnh nghÜa nµy ®−îc dùa trªn quan ®iÓm

16

lµ søc khoÎ cña con ng−êi chñ yÕu ®−îc x¸c ®Þnh do yÕu tè di truyÒn vµ m«i tr−êng. YÕu tè di truyÒn (gen) do cha mÑ truyÒn l¹i, bao gåm ADN trong mçi tÕ bµo c¬ thÓ. Çc gen nµy tån t¹i khi ph«i ®−îc h×nh thµnh vµ kh«ng cã sù thay ®æi nµo vÒ di truyÒn trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña con ng−êi. NÕu nh− cã sù thay ®æi gen (nh− trong tr−êng hîp ®ét biÕn), nã cã thÓ dÉn tíi sù mÊt chøc n¨ng, chÕt tÕ bµo vµ ung th− (ë mét sè tr−êng hîp ®ét biÕn cô thÓ). C¬ së vËt chÊt di truyÒn cña mét ç thÓ lµ mét trong nh÷ng yÕu tè chÝnh x¸c ®Þnh viÖc ç thÓ ®ã bÞ ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo bëi çc yÕu tè m«i tr−êng. Mét sè ç thÓ sÏ bÞ ¶nh h−ëng khi tiÕp xóc víi çc chÊt ®éc h¹i, çc nguy hiÓm m«i tr−êng víi hµm l−îng lín. Mét sè ç thÓ kh¸c l¹i bÞ ¶nh h−ëng ë møc ®é thÊp h¬n, bëi v× hä cã çc yÕu tè nguy c¬ / ®iÒu kiÖn kÐp hoÆc nguy c¬ / ®iÒu kiÖn ®· cã tõ tr−íc. Mét sè ng−êi bÞ ¶nh h−ëng ë mét møc ®é rÊt thÊp do tÝnh nh¹y c¶m di truyÒn. §iÒu ®ã minh chøng cho nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®èi víi søc khoÎ. Tuy nhiªn, ®· mét thêi chÝnh con ng−êi ®· lµm huû ho¹i vµ suy tho¸i m«i tr−êng. V× suy tho¸i m«i tr−êng nªn cã ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ céng ®ång nh− ung th− da t¨ng lªn ë Australia khi tÇng ozon bÞ suy gi¶m.

Con ng−êi ®· ph¸ rõng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh vµ hËu qu¶ lµ con ng−êi ph¶i chÞu nh÷ng hËu qu¶ cña lò quÐt, cña thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu, cña « nhiÔm çc chÊt th¶i c«ng nghiÖp.

Khi con ng−êi huû ho¹i m«i tr−êng th× theo quy luËt nh©n qu¶ häc, con ng−êi còng ph¶i chÞu nh÷ng mèi ®e däa tõ m«i tr−êng, ®ã lµ nh÷ng mèi nguy hiÓm hiÖn ®¹i vµ truyÒn thèng.

Kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng:

HiÖn nay trªn thÕ giíi, vÉn cßn nhiÒu tranh c·i vÒ çc ®Þnh nghÜa nh− m«i tr−êng lµ g×? Søc kháe m«i tr−êng lµ g×. §Æc biÖt viÖc ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a hai ph¹m trï m«i tr−êng vµ søc kháe m«i tr−êng lµ rÊt khã kh¨n. Søc kháe m«i tr−êng lµ mét thuËt ng÷ kh«ng dÔ ®Þnh nghÜa. NÕu chóng ta cho ®ã lµ Søc kháe cña m«i tr−êng th× d−êng nh− chóng ta kh«ng quan t©m tíi mét loµi nµo cô thÓ, vÝ dô loµi ng−êi. Nh−ng nÕu mét ai ®ã l¹i muèn ®Þnh nghÜa thuËt ng÷ nµy ¸m chØ tíi søc kháe con ng−êi th× ®iÒu nµy l¹i cßn qu¸ nhiÒu chç ®Ó tranh c·i. Hai ®Þnh nghÜa d−íi ®©y, ®Þnh nghÜa ®Çu tiªn quan t©m tíi nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng lªn søc kháe trong khi ®Þnh nghÜa thø hai quan t©m tíi nh÷ng dÞch vô søc kháe m«i tr−êng.

§Þnh nghÜa 1: Søc kháe m«i tr−êng bao gåm nh÷ng khÝa c¹nh vÒ søc kháe con ng−êi (bao gåm c¶ chÊt l−îng cuéc sèng), ®−îc x¸c ®Þnh bëi çc yÕu tè vËt lý, hãa häc, sinh häc, x· héi vµ çc yÕu tè t©m lý trong m«i tr−êng (theo ®Þnh nghÜa trong ChiÕn l−îc Søc kháe M«i tr−êng Quèc gia cña Australia - 1999). §Þnh nghÜa nµy còng ¸m chØ tíi c¶ lý thuyÕt vµ thùc tiÔn cña viÖc quyÕt ®Þnh, kiÓm so¸t vµ phßng ngõa ®èi víi nh÷ng yÕu tè trªn trong m«i tr−êng, nh÷ng yÕu tè cã thÓ cã ¶nh h−ëng tiÒm tµng bÊt lîi ®èi víi søc kháe cña çc thÕ hÖ hiÖn t¹i còng nh− çc thÕ hÖ t−¬ng lai.

17

§Þnh nghÜa 2: Çc dÞch vô søc kháe m«i tr−êng lµ nh÷ng dÞch vô nh»m c¶i thiÖn çc chÝnh s¸ch vÒ søc kháe m«i tr−êng qua çc ho¹t ®éng gi¸m s¸t, kiÓm so¸t. Chóng còng thùc hiÖn vai trß t¨ng c−êng sù c¶i thiÖn nh÷ng giíi h¹n cña m«i tr−êng vµ khuyÕn khÝch viÖc sö dông çc c«ng nghÖ s¹ch vµ khuyÕn khÝch nh÷ng th¸i ®é còng nh− nh÷ng çch c− xö tèt ®èi víi m«i tr−êng vµ søc kháe. Nh÷ng dÞch vô nµy còng cã vai trß quan träng trong viÖc ph¸t triÓn vµ ®Ò xuÊt nh÷ng chÝnh s¸ch míi vÒ søc khoÎ m«i tr−êng.

5. T¸C §éNG CñA D¢N Sè, §¤ THÞ HO¸ L£N SøC KHOÎ CéNG §åNG Vµ M¤I TR¦êNG

Nh÷ng th¸ch thøc vÒ d©n sè ViÖt Nam lµ rÊt nghiªm träng ®èi víi tÊt c¶ çc vÊn ®Ò m«i tr−êng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. T¨ng d©n sè vÉn ë møc cao 1,7% (1999) vµ di d©n néi bé tõ çc khu vùc nghÌo tµi nguyªn vµ kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn vÉn ®ang t¨ng lªn vµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc. Theo dù b¸o ®Õn n¨m 2020, d©n sè n−íc ta xÊp xØ 100 triÖu ng−êi, trong khi ®ã çc nguån tµi nguyªn ®Êt, n−íc vµ çc d¹ng tµi nguyªn kh¸c cã xu thÕ suy gi¶m, vÊn ®Ò nghÌo ®ãi ë çc vïng s©u, vïng xa ch−a ®−îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó (hiÖn c¶ n−íc cã 1750 x· ë diÖn ®ãi nghÌo). Qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ b»ng con ®−êng c«ng nghiÖp ho¸ ®ßi hái nhu cÇu vÒ n¨ng l−îng, nguyªn liÖu ngµy cµng to lín, kÐo theo chÊt l−îng m«i tr−êng sèng ngµy cµng xÊu ®i nÕu kh«ng cã çc biÖn ph¸p h÷u hiÖu ngay tõ ®Çu. MÆt kh¸c, qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ c«ng nghiÖp ho¸ ë nhiÒu khu vùc, vïng l·nh thæ l¹i kh«ng ®−îc qu¸n triÖt ®Çy ®ñ theo quan ®iÓm ph¸t triÓn bÒn v÷ng, nghÜa lµ ch−a tÝnh to¸n ®Çy ®ñ çc yÕu tè m«i tr−êng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Theo dù kiÕn, tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP ph¶i ®¹t xÊp xØ 7%/n¨m vµ ®−îc duy tr× liªn tôc ®Õn n¨m 2010. Theo tÝnh to¸n cña çc chuyªn gia n−íc ngoµi, nÕu GDP t¨ng gÊp ®«i th× nguy c¬ chÊt th¶i t¨ng gÊp 3 - 5 lÇn. Vµ nÕu nh− tr×nh ®é c«ng nghÖ s¶n xuÊt, c¬ cÊu s¶n xuÊt, tr×nh ®é qu¶n lý s¶n xuÊt, tr×nh ®é qu¶n lý m«i tr−êng kh«ng ®−îc c¶i tiÕn th× sù t¨ng tr−ëng sÏ kÐo theo t¨ng khai th¸c, tiªu thô tµi nguyªn vµ n¨ng l−îng. §iÒu nµy dÉn ®Õn khai th¸c c¹n kiÖt tµi nguyªn thiªn nhiªn, t¹o ra sù gia t¨ng çc lo¹i chÊt th¶i vµ « nhiÔm m«i tr−êng g©y nªn søc Ðp cho m«i tr−êng. Trong khi ®ã m«i tr−êng ®« thÞ, c«ng nghiÖp vµ n«ng th«n tiÕp tôc bÞ « nhiÔm. §Õn n¨m 1999, d©n ®« thÞ lµ 23% so víi d©n sè c¶ n−íc, dù kiÕn n¨m 2010 lµ 33% vµ 2020 lµ 45%.

M«i tr−êng ®« thÞ ë n−íc ta bÞ « nhiÔm bëi çc chÊt th¶i r¾n, n−íc th¶i ch−a ®−îc thu gom vµ xö lý theo ®óng quy ®Þnh. KhÝ th¶i, bôi, tiÕng ån v.v... tõ çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng néi thÞ vµ m¹ng l−íi s¶n xuÊt quy m« võa vµ nhá cïng víi c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm cµng lµm cho ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i tr−êng ë nhiÒu ®« thÞ ®ang thùc sù l©m vµo t×nh tr¹ng ®¸ng b¸o ®éng. HÖ thèng cÊp vµ tho¸t n−íc l¹c hËu, xuèng cÊp, kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu. Møc « nhiÔm kh«ng khÝ vÒ bôi, çc khÝ th¶i ®éc h¹i nhiÒu n¬i v−ît tiªu chuÈn cho phÐp nhiÒu lÇn, nhÊt lµ t¹i çc thµnh phè lín nh− Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh v−ît tiªu chuÈn cho phÐp 2 - 3 lÇn.

18

M«i tr−êng n«ng th«n ®ang bÞ « nhiÔm do çc ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm. ViÖc sö dông kh«ng hîp lý çc ho¸ chÊt n«ng nghiÖp ®· vµ ®ang lµm cho m«i tr−êng n«ng th«n « nhiÔm vµ suy tho¸i. ViÖc ph¸t triÓn çc lµng nghÒ tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®· lµm « nhiÔm m«i tr−êng nghiªm träng. N−íc sinh ho¹t vµ vÖ sinh lµ vÊn ®Ò cÊp b¸ch, tû lÖ hè xÝ hîp vÖ sinh ë n«ng th«n chØ ®¹t kho¶ng 34% vµ chØ kho¶ng 46% sè hé d©n n«ng th«n ®−îc dïng n−íc hîp vÖ sinh (Trung t©m N−íc sinh ho¹t vµ VÖ sinh n«ng th«n 2001). Theo Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, ®Õn hÕt n¨m 2002, chØ míi 50% sè d©n n«ng th«n ®−îc sö dông n−íc s¹ch.

N¹n khai th¸c rõng bõa b·i, thËm chÝ x¶y ra ë c¶ çc khu rõng cÊm, rõng ®Æc dông; n¹n ®èt ph¸ rõng ®· g©y ra nh÷ng th¶m ho¹ ch¸y rõng nghiªm träng nh− vô ch¸y rõng n−íc mÆn U Minh võa qua; ®ång thêi, viÖc s¨n b¾t ®éng vËt hoang d· còng ®ang lµm suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc vµ g©y huû ho¹i m«i tr−êng. Nh÷ng vÊn ®Ò cña m«i tr−êng x· héi ngµy cµng trë nªn bøc xóc nh− ma tuý, HIV/AIDS vµ b¹o lùc. Nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng toµn cÇu nh− tÇng ozon bÞ suy gi¶m, hiÖu øng nhµ kÝnh, khÝ hËu toµn cÇu nãng lªn, thay ®æi khÝ hËu, mùc n−íc biÓn d©ng cao, hiÖn t−îng En Ni-n«; La Ni-na g©y nªn çc hiÖn t−îng h¹n h¸n, lò lôt x¶y ra ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi trong ®ã cã ViÖt Nam; ®ång thêi, n¹n chuyÓn dÞch « nhiÔm sang çc n−íc ®ang ph¸t triÓn còng lµ mét vÊn ®Ò cÇn chó träng.

Tõ nh÷ng vÊn ®Ò trªn thùc tÕ ®ßi hái ph¶i cã mét chÝnh s¸ch vÒ m«i tr−êng, søc khoÎ m«i tr−êng mét çch ®óng ®¾n, ®ång bé vµ hîp lý trong giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña ®Êt n−íc ta.

6. NH÷NG §ÞNH H¦íNG C¥ B¶N CHO M¤I TR¦êNG LµNH M¹NH

6.1. BÇu kh«ng khÝ trong s¹ch

Kh«ng khÝ rÊt cÇn thiÕt cho sù sèng, nÕu thiÕu kh«ng khÝ, con ng−êi sÏ chÕt chØ sau mét vµi phót. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng trÇm träng nhÊt trong çc x· héi ë tÊt c¶ çc cÊp ®é ph¸t triÓn kinh tÕ kh¸c nhau. Trªn thÕ giíi, hµng ngµy cã kho¶ng 500 triÖu ng−êi ph¶i tiÕp xóc víi mét hµm l−îng lín « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ ë çc d¹ng nh−: khãi tõ çc lß s−ëi kh«ng kÝn hoÆc lß s−ëi ®−îc thiÕt kÕ tåi vµ kho¶ng 1, 5 tû ng−êi ë çc khu vùc thµnh thÞ ph¶i sèng trong m«i tr−êng bÞ « nhiÔm kh«ng khÝ nÆng nÒ (WHO, 1992). Sù ph¸t triÓn cña ngµnh c«ng nghiÖp ®i ®«i víi viÖc th¶i ra sè l−îng lín çc khÝ vµ çc chÊt h¹t tõ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ tõ qu¸ tr×nh ®èt ch¸y çc nhiªn liÖu ho¸ th¹ch cho nhu cÇu giao th«ng vËn t¶i vµ lÊy n¨ng l−îng. Khi çc tiÕn bé c«ng nghÖ ®· b¾t ®Çu chó träng ®Õn viÖc kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng khÝ b»ng çch gi¶m viÖc th¶i ra çc chÊt h¹t th× ng−êi ta vÉn tiÕp tôc th¶i ra çc chÊt khÝ, do vËy « nhiÔm kh«ng khÝ vÉn cßn lµ vÊn ®Ò lín. MÆc dï hiÖn nay nhiÒu n−íc ph¸t triÓn ®· cã nh÷ng nç lùc lín ®Ó kiÓm so¸t c¶ viÖc th¶i khÝ vµ çc chÊt h¹t, « nhiÔm kh«ng khÝ vÉn lµ nguy c¬ ®èi víi søc khoÎ cña nhiÒu ng−êi.

19

ë nh÷ng x· héi ph¸t triÓn nhanh chãng, viÖc kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng khÝ kh«ng ®−îc ®Çu t− thÝch hîp v× cßn nh÷ng −u tiªn kh¸c vÒ kinh tÕ vµ x· héi. ViÖc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nhanh chãng ë nh÷ng n−íc nµy ®· x¶y ra ®ång thêi víi viÖc gia t¨ng l−îng « t« vµ çc lo¹i xe t¶i kh¸c, nhu cÇu ®iÖn th¾p s¸ng t¹i çc hé gia ®×nh còng t¨ng lªn, d©n sè tËp trung ë çc khu ®« thÞ hoÆc çc thµnh phè lín. KÕt qu¶ lµ mét sè th¶m ho¹ « nhiÔm kh«ng khÝ tåi tÖ nhÊt trong lÞch sö thÕ giíi ®· x¶y ra.

ë çc quèc gia n¬i mµ viÖc sö dông çc nguån n¨ng l−îng s¹ch ë çc hé gia ®×nh vÉn ch−a ®−îc chó träng, « nhiÔm kh«ng khÝ ®· trë thµnh mét vÊn ®Ò trÇm träng v× n¨ng l−îng dïng ®Ó s−ëi Êm vµ ®un nÊu cßn thiÕu vµ s¶n sinh ra rÊt nhiÒu khãi, dÉn ®Õn « nhiÔm trong nhµ vµ ngoµi trêi. KÕt qu¶ lµ con ng−êi cã thÓ bÞ kÝch thÝch mµng nhÇy, m¾c çc bÖnh h« hÊp, bÖnh phæi, çc vÊn ®Ò vÒ m¾t vµ t¨ng nguy c¬ bÞ ung th−. Phô n÷ vµ trÎ em ë nh÷ng céng ®ång nghÌo khæ t¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ nh÷ng ng−êi ®Æc biÖt ph¶i tiÕp xóc nhiÒu víi « nhiÔm kh«ng khÝ.

ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ còng lµ vÊn ®Ò nghiªm träng ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn v× çc toµ nhµ ®−îc thiÕt kÕ theo kiÓu kÝn giã vµ cã hiÖu qu¶ cao vÒ mÆt n¨ng l−îng. HÖ thèng lß s−ëi vµ hÖ thèng lµm l¹nh, khãi, h¬i tõ çc vËt liÖu tÝch tr÷ trong nhµ t¹o ra nhiÒu chÊt ho¸ häc vµ g©y ra « nhiÔm kh«ng khÝ.

6.2. Cã ®ñ n−íc s¹ch cho ¨n uèng vµ sinh ho¹t

N−íc còng rÊt cÇn thiÕt cho sù sèng. Trung b×nh mçi ng−êi cÇn ph¶i uèng tèi thiÓu 2 lÝt n−íc/ngµy. NÕu sau 4 ngµy kh«ng cã n−íc, con ng−êi sÏ chÕt. N−íc còng cÇn thiÕt cho thùc vËt, ®éng vËt vµ n«ng nghiÖp. Trong suèt lÞch sö ph¸t triÓn, con ng−êi lu«n tËp trung sèng däc theo çc bê s«ng, ven hå ®Ó lÊy n−íc cho sinh ho¹t vµ n«ng nghiÖp. N−íc còng cung cÊp ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn tù nhiªn, ®−îc sö dông ®Ó xö lý chÊt th¶i vµ ®ãng mét vai trß quan träng trong çc ngµnh c«ng nghiÖp, ng− nghiÖp vµ çc trang tr¹i. MÆc dï n−íc ngät ®−îc coi lµ mét nguån tµi nguyªn cã thÓ t¸i sö dông, nh−ng n−íc ngät còng kh«ng ph¶i lµ mét nguån v« h¹n. H¬n n÷a, n−íc ®−îc ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu ë çc khu vùc ®Þa lý vµ d©n c− trªn thÕ giíi. T¹i rÊt nhiÒu n¬i, viÖc thiÕu n−íc ®· trë thµnh trë ng¹i lín ®èi víi viÖc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp. Trong mét sè tr−êng hîp, viÖc thiÕu n−íc ®· g©y ra nhiÒu cuéc xung ®ét (vÝ dô: nh÷ng xung ®ét tranh chÊp n−íc ngät ë çc n−íc khu vùc Trung §«ng), viÖc khan hiÕm n−íc dÉn ®Õn ®ãi nghÌo vµ lµm c»n cçi ®Êt ®ai. RÊt nhiÒu thµnh phè vµ çc khu vùc n«ng th«n ®· khai th¸c n−íc tõ çc tÇng n−íc ngÇm víi sè l−îng rÊt lín, lín h¬n c¶ kh¶ n¨ng mµ b¶n th©n çc tÇng n−íc ngÇm nµy cã thÓ tù bæ sung l¹i ®−îc.

ChÊt l−îng cña n−íc ngät cã tÇm quan träng rÊt lín trong viÖc duy tr× søc khoÎ con ng−êi. RÊt nhiÒu bÖnh truyÒn nhiÔm ®e do¹ sù sèng vµ søc khoÎ con ng−êi ®−îc truyÒn qua n−íc hoÆc thùc phÈm bÞ nhiÔm bÈn. Kho¶ng 80% çc bÖnh tËt ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ do thiÕu n−íc s¹ch vµ thiÕu çc ph−¬ng tiÖn phï hîp ®Ó xö lý ph©n (WHO, 1992). Cã kho¶ng mét nöa d©n sè trªn thÕ giíi m¾c ph¶i çc bÖnh do thiÕu

20

n−íc hoÆc n−íc bÞ nhiÔm bÈn, g©y ¶nh h−ëng chñ yÕu ®èi víi tÇng líp ng−êi nghÌo ë tÊt c¶ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Cã kho¶ng 2 tû ng−êi trªn tr¸i ®Êt cã nguy c¬ m¾c ph¶i çc bÖnh Øa ch¶y l©y lan qua ®−êng n−íc hoÆc thùc phÈm, ®©y lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra tö vong kho¶ng gÇn 4 triÖu trÎ em mçi n¨m. Çc vô dÞch t¶ th−êng ®−îc truyÒn qua n−íc uèng bÞ nhiÔm bÈn, ®ang t¨ng lªn nhanh chãng vÒ mÆt tÇn suÊt. BÖnh s¸n m¸ng (200 triÖu ng−êi nhiÔm bÖnh) vµ bÖnh giun (10 triÖu ng−êi bÞ nhiÔm bÖnh) lµ 2 d¹ng bÖnh phæ biÕn trÇm träng nhÊt cã liªn quan tíi n−íc. Çc vect¬ c«n trïng sinh s¶n nhê n−íc còng truyÒn çc bÖnh ®e do¹ sù sèng cña con ng−êi, ch¼ng h¹n nh− sèt rÐt (267 triÖu ng−êi bÞ nhiÔm), giun chØ (90 triÖu ng−êi nhiÔm), vµ sèt xuÊt huyÕt (30 - 60 triÖu ng−êi nhiÔm) (WHO, 1992).

ViÖc thiÕu n−íc th−êng dÉn ®Õn çc vÊn ®Ò cã liªn quan tíi chÊt l−îng n−íc. N−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i c«ng nghiÖp - n«ng nghiÖp vµ çc khu ®« thÞ ®· lµm v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cña çc vùc n−íc tù nhiªn trong viÖc ph©n huû çc chÊt th¶i cã kh¶ n¨ng ph©n huû sinh häc vµ hoµ tan çc chÊt th¶i kh«ng cã kh¶ n¨ng ph©n huû sinh häc. ¤ nhiÔm n−íc x¶y ra trÇm träng nhÊt ë çc thµnh phè n¬i mµ viÖc kiÓm so¸t çc dßng th¶i c«ng nghiÖp kh«ng chÆt chÏ vµ thiÕu çc èng, r·nh dÉn n−íc th¶i, thiÕu çc nhµ m¸y xö lý n−íc th¶i.

6.3. §ñ thùc phÈm vµ thùc phÈm an toµn

Thùc phÈm cung cÊp n¨ng l−îng cho c¬ thÓ con ng−êi. Tuú vµo träng l−îng c¬ thÓ vµ çc ho¹t ®éng vÒ thÓ lùc mµ c¬ thÓ con ng−êi cÇn kho¶ng 1000-2000 calo n¨ng l−îng mçi ngµy. NÕu nh− kh«ng cã thùc phÈm, con ng−êi sÏ chÕt sau 4 tuÇn. Thùc phÈm còng cung cÊp çc vitamin vµ çc chÊt vi l−îng, nÕu kh«ng cã çc chÊt nµy, con ng−êi còng sÏ m¾c mét sè bÖnh thiÕu hôt.

Trong vµi thËp kû võa qua, hÖ thèng s¶n xuÊt l−¬ng thùc cña thÕ giíi ®· ®¸p øng ®ñ so víi nhu cÇu t¨ng tr−ëng d©n sè (h×nh 1.3). Tuy nhiªn, nh÷ng thµnh c«ng trong n«ng nghiÖp toµn cÇu còng kh«ng ®−îc ph©n bè ®ång ®Òu, vÝ dô: çc n−íc ch©u ¸ vµ ch©u Mü La Tinh ®· t¨ng s¶n l−îng l−¬ng thùc trªn ®Çu ng−êi mét çch ®¸ng kÓ, nh−ng s¶n l−îng l−¬ng thùc cña çc n−íc ch©u Phi vÉn ch−a theo kÞp ®−îc møc t¨ng tr−ëng d©n sè cña hä; çc n−íc thuéc Liªn X« cò còng ®· gi¶m sót s¶n l−îng l−¬ng thùc mét çch ®¸ng kÓ. §èi víi phÇn lín d©n sè trªn thÕ giíi, suy dinh d−ìng vµ çc bÖnh liªn quan tíi suy dinh d−ìng vÉn cßn lµ mét nguyªn nh©n chÝnh g©y ra t×nh tr¹ng èm yÕu vµ chÕt yÓu. Çc t¸c nh©n g©y bÖnh qua thùc phÈm g©y ra hµng triÖu ca Øa ch¶y mçi n¨m, bao gåm c¶ hµng ngh×n ng−êi ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn. ViÖc ph©n bè vµ sö dông thøc ¨n kh«ng hîp lý lµ thñ ph¹m chÝnh g©y ra çc ca bÖnh nµy. ViÖc suy tho¸i ®Êt vµ c¹n kiÖt çc nguån n−íc mét çch nhanh chãng còng t¹o ra mèi ®e do¹ nguy hiÓm ®èi víi viÖc s¶n xuÊt l−¬ng thùc trong t−¬ng lai.

21

Hép 1.2. Kh¸i niÖm m«i tr−êng hç trî søc kháe

Trong kh¸i niÖm m«i tr−êng hç trî søc khoÎ, ng−êi ta bµn tíi çc yÕu tè quyÕt ®Þnh søc khoÎ cña toµn bé quÇn thÓ, bao gåm çc yÕu tè sau:

− Vai trß cña çc yÕu tè m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng trong sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña mét céng ®ång

− Mét çch tiÕp cËn t¹o ®iÒu kiÖn n©ng cao søc khoÎ còng nh− b¶o vÖ khái tiÕp xóc víi çc yÕu tè nguy c¬ m«i tr−êng

− X©y dùng c«ng b»ng trong y tÕ ®èi víi mét céng ®ång

− TÇm quan träng cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh− lµ mét vÊn ®Ò søc khoÎ

− TÇm hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ m«i tr−êng trªn mét diÖn réng

− NhËn thøc cña con ng−êi vÒ sù quan t©m vµ tham gia cña ç nh©n nh»m duy tr× hoÆc t¹o ra mét m«i tr−êng lµnh m¹nh

Nguån: Haglund vµ céng sù, 1992.

7. TæNG QUAN VÒ CHÝNH S¸CH Vµ QU¶N Lý SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

7.1. T×nh h×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch vµ qu¶n lý m«i tr−êng

VÒ chÝnh s¸ch b¶o vÖ m«i tr−êng: vµo nh÷ng n¨m 80, lÇn ®Çu tiªn çc nhµ khoa häc ®· ®−a ra dù th¶o chiÕn l−îc b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia. Th¸ng 12/1992, Héi nghÞ Quèc tÕ vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· th«ng qua kÕ ho¹ch 10 n¨m vÒ m«i tr−êng, ®©y ®−îc coi nh− mét chiÕn l−îc quèc gia vÒ m«i tr−êng cho giai ®o¹n 1991 - 2000. Trªn c¬ së ®ã, nhiÒu chÝnh s¸ch, v¨n b¶n ph¸p luËt, hµng lo¹t çc ho¹t ®éng vÒ qu¶n lý m«i tr−êng ®· ®−îc ban hµnh nh− LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng (1993), NghÞ ®Þnh 175/CP vÒ "H−íng dÉn thi hµnh luËt b¶o vÖ m«i tr−êng", NghÞ ®Þnh 26/CP vÒ " Xö ph¹t hµnh chÝnh trong lÜnh vùc b¶o vÖ m«i tr−êng". §Æc biÖt n¨m 1998, Bé chÝnh trÞ Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng ®· ban hµnh ChØ thÞ 36/CT-TW vÒ " T¨ng c−êng c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr−êng trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc". HÖ thèng qu¶n lý nhµ n−íc vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng ®· ®−îc h×nh thµnh vµ ®i vµo ho¹t ®éng nÒ nÕp. Nh÷ng ®iÒu nµy ®· gãp phÇn kh«ng nhá ng¨n chÆn « nhiÔm, suy tho¸i vµ sù cè m«i tr−êng, gãp phÇn c¶i thiÖn ®¸ng kÓ chÊt l−îng m«i tr−êng ë n−íc ta.

VÒ chÝnh s¸ch qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng, trong thêi gian qua, ngµnh y tÕ ®· cã mét sè nh÷ng chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc riªng lÎ cho nh÷ng ho¹t ®éng vÒ søc khoÎ m«i tr−êng nh− qu¶n lý chÊt l−îng vÖ sinh vµ an toµn thùc phÈm (Côc Qu¶n lý chÊt l−îng VÖ sinh - An toµn thùc phÈm, ViÖn Dinh d−ìng,...), nh÷ng chÝnh s¸ch vÒ vÖ sinh häc ®−êng, x©y dùng çc chØ sè ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc sinh ho¹t, x©y dùng tiªu chuÈn vÒ vÖ sinh lao ®éng vµ x¸c ®Þnh nh÷ng bÖnh nghÒ nghiÖp v.v... Mét vÊn ®Ò c¬ b¶n lµ

22

ngµnh y tÕ ®· cã mét hÖ thèng hoµn chØnh, ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng, ®ã lµ hÖ thèng y häc dù phßng, çc ho¹t ®éng vÒ søc khoÎ m«i tr−êng ®Òu th«ng qua hÖ thèng nµy. §©y lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc thùc thi çc chÝnh s¸ch vµ chiÕn l−îc vÒ søc khoÎ m«i tr−êng. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay chóng ta ch−a cã mét héi nghÞ nµo cã tÇm cì quèc gia bµn vÒ chiÕn l−îc, çc chÝnh s¸ch riªng, cô thÓ cho søc khoÎ m«i tr−êng bëi lÏ chóng ta còng ch−a ra ®−îc mét ®Þnh nghÜa râ rµng hay mét kh¸i niÖm cô thÓ vÒ søc khoÎ m«i tr−êng ë ViÖt Nam. §©y lµ mét vÊn ®Ò trong thêi gian tíi çc cÊp, çc c¬ së y tÕ trong toµn quèc cÇn ph¶i quan t©m vµ tiÕn hµnh. C¬ quan gi÷ vai trß quan träng trong viÖc nµy lµ Vô Y tÕ Dù phßng - Bé Y tÕ trong viÖc phèi hîp víi ngµnh m«i tr−êng cÇn ®Ò nghÞ ChÝnh phñ ®Ó cã mét Héi nghÞ quèc gia bµn vÒ chÝnh s¸ch vµ chiÕn l−îc quèc gia vÒ søc khoÎ m«i tr−êng.

7.2. Thùc tr¹ng vµ chiÕn l−îc vÒ søc khoÎ m«i tr−êng

Tuy ViÖt Nam ®· ®¹t nhiÒu kÕt qu¶ vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng, tr¸nh hiÖu qu¶ xÊu t¸c ®éng lªn søc khoÎ con ng−êi, nh−ng cßn nhiÒu vÊn ®Ò bÊt cËp trong qu¶n lý m«i tr−êng vµ søc khoÎ m«i tr−êng nh−: quy ho¹ch m«i tr−êng ch−a lång ghÐp víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, gi¸o dôc - ®µo t¹o, n©ng cao nhËn thøc m«i tr−êng, quy ho¹ch ph¸t triÓn ®« thÞ, quy ho¹ch qu¶n lý tæng thÓ rõng, vïng ven biÓn, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, v.v.... HÖ thèng tæ chøc qu¶n lý, c¬ chÕ vµ chÝnh s¸ch cßn nhiÒu h¹n chÕ. Kinh phÝ Ýt, ®Çu t− dµn tr¶i nªn kÕt qu¶ nhiÒu khi kh«ng thÊy râ rµng, lµm cho céng ®ång d©n c− thay ®æi nhËn thøc cßn qu¸ chËm, lµm cho m«i tr−êng vµ søc khoÎ m«i tr−êng hiÖn t¹i cßn nhiÒu ®iÒu cÇn bµn.

7.2.1. Thùc tr¹ng

a. M«i tr−êng tiÕp tôc xuèng cÊp

− Rõng tiÕp tôc bÞ suy tho¸i.

− §a d¹ng sinh häc trªn ®Êt liÒn vµ d−íi biÓn tiÕp tôc bÞ suy gi¶m.

− ChÊt l−îng çc nguån n−íc tiÕp tôc xuèng cÊp.

− M«i tr−êng ®« thÞ vµ c«ng nghiÖp tiÕp tôc bÞ « nhiÔm.

− ChÊt l−îng m«i tr−êng n«ng th«n cã xu h−íng xuèng cÊp nhanh.

− M«i tr−êng lao ®éng ngµy cµng bÞ nhiÔm ®éc.

− Sù cè m«i tr−êng gia t¨ng m¹nh.

− M«i tr−êng x· héi: ph©n ho¸ giµu nghÌo ngµy cµng t¨ng, tÖ n¹n x· héi, v.v....

b. T¸c ®éng cña m«i tr−êng toµn cÇu

− VÊn ®Ò m«i tr−êng cña l−u vùc S«ng Mª K«ng vµ S«ng Hång.

− VÊn ®Ò m«i tr−êng cña çc rõng chung biªn giíi.

23

− VÊn ®Ò m−a acid.

− VÊn ®Ò « nhiÔm tÇng khÝ quyÓn, hiÖu øng nhµ kÝnh vµ suy gi¶m tÇng ozon, hËu qu¶ cña vÊn ®Ò nµy g©y ra:

+ Sù thay ®æi khÝ hËu cña tr¸i ®Êt ®Én ®Õn sù mÊt c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i.

+ Mùc n−íc biÓn d©ng cao do nhiÖt ®é tr¸i ®Êt t¨ng.

+ HiÖn t−îng En Ni-n« vµ La Ni-na lµm gia t¨ng m−a b·o vµ h¹n h¸n nghiªm träng.

+ VÊn ®Ò « nhiÔm biÓn vµ ®¹i d−¬ng.

+ VÊn ®Ò chuyÓn dÞch « nhiÔm.

c. Th¸ch thøc cña m«i tr−êng n−íc ta trong thêi gian tíi

− Xu thÕ suy gi¶m chÊt l−îng m«i tr−êng tiÕp tôc gia t¨ng.

− T¸c ®éng cña çc vÊn ®Ò m«i tr−êng toµn cÇu ngµy cµng m¹nh vµ phøc t¹p h¬n.

− Gia t¨ng d©n sè vµ di d©n tù do tiÕp tôc g©y ¸p lùc lªn m«i tr−êng.

− T¨ng tr−ëng nhanh vÒ kinh tÕ cïng víi viÖc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc ®· vµ ®ang t¸c ®éng m¹nh lªn m«i tr−êng.

− Héi nhËp quèc tÕ, du lÞch vµ tù do ho¸ th−¬ng m¹i toµn cÇu sÏ g©y ra nhiÒu t¸c ®éng phøc t¹p vÒ mÆt m«i tr−êng.

− NhËn thøc vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cßn thÊp kÐm.

− N¨ng lùc qu¶n lý m«i tr−êng vµ søc khoÎ m«i tr−êng ch−a ®¸p øng yªu cÇu.

− MÉu h×nh tiªu thô l·ng phÝ hay kh¸t tiªu dïng.

7.2.2. ChiÕn l−îc

− Phßng ngõa « nhiÔm.

− B¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, ®a d¹ng sinh häc

− C¶i thiÖn m«i tr−êng tù nhiªn vµ x· héi.

7.2.3. Gi¶i ph¸p

− T¨ng c−êng gi¸o dôc vµ n©ng cao nhËn thøc vÒ m«i tr−êng vµ søc khoÎ m«i tr−êng.

− T¨ng c−êng vai trß sù tham gia cña céng ®ång, doanh nghiÖp, t− nh©n trong b¶o vÖ m«i tr−êng.

− T¨ng c−êng vµ ®a d¹ng ho¸ ®Çu t− b¶o vÖ m«i tr−êng.

− T¨ng c−êng n¨ng lùc qu¶n lý nhµ n−íc vÒ m«i tr−êng vµ søc khoÎ m«i tr−êng.

− Më réng hîp t¸c quèc tÕ vµ thu hót tµi trî n−íc ngoµi.

− KÕt hîp chiÕn l−îc b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia víi chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.

− CÇn cã mét chiÕn l−îc quèc gia vÒ søc khoÎ m«i tr−êng.

24

Tù L¦îNG GI¸

1. H·y nªu kh¸i niÖm vÒ m«i tr−êng theo LuËt B¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam 1993.

2. H·y tr×nh bµy çc thµnh phÇn cña m«i tr−êng.

3. H·y nªu kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng.

4. Cuéc khñng ho¶ng m«i tr−êng lÇn thø nhÊt xuÊt hiÖn ë ®©u? Nªu râ nguyªn nh©n.

5. Vµo nh÷ng n¨m gi÷a thÕ kû XX, ng−êi ta gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng g×.

6. H·y ®iÒn tõ thÝch hîp vµo c©u sau:

7. TÊt c¶ khÝa c¹nh cña søc khoÎ m«i tr−êng lµ x¸c ®Þnh, gi¸m s¸t, kiÓm so¸t çc yÕu tè .........., .............., ............ vµ ............ cã ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi.

8. H·y tr×nh bµy çc ho¹t ®éng qu¶n lý m«i tr−êng vËt lý, ho¸ häc vµ sinh häc.

9. Nªu ®Þnh nghÜa vÒ søc khoÎ m«i tr−êng theo ®Þnh nghÜa cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (1948).

10. H·y nªu t¸c ®éng cña d©n sè vµ viÖc ®« thÞ ho¸ lªn søc khoÎ céng ®ång vµ m«i tr−êng.

11. Nªu çc bÖnh phæ biÕn liªn quan ®Õn « nhiÔm n−íc.

12. H·y nªu çc yÕu tè quyÕt ®Þnh ®Õn søc khoÎ cña toµn bé quÇn thÓ trong kh¸i niÖm m«i tr−êng hç trî søc khoÎ.

13. VÒ chÝnh s¸ch qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng, ngµnh y tÕ ViÖt Nam ®· cã nh÷ng chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc g×?

14. H·y nªu tãm t¾t thùc tr¹ng m«i tr−êng ViÖt Nam.

15. Nªu ChiÕn l−îc B¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam.

16. Tr×nh bµy çc gi¶i ph¸p nh»m gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng ë ViÖt Nam.

25

BµI 2 QU¶N Lý NGUY C¥ Tõ M¤I TR¦êNG

MôC TI£U

1. Ph©n tÝch ®−îc çc nguyªn t¾c qu¶n lý nguy c¬.

2. X¸c ®Þnh ®−îc çc yÕu tè t¸c ®éng dùa trªn sù nhËn biÕt nguy c¬ vµ ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh th«ng tin vÒ nguy c¬.

3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng −u, nh−îc ®iÓm cña çc gi¶i ph¸p phßng chèng « nhiÔm.

4. M« t¶ ®−îc çc biÖn ph¸p theo dâi, gi¸m s¸t nguy c¬ tõ m«i tr−êng.

1. §ÆT VÊN §Ò

M«i tr−êng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mçi ç nh©n, céng ®ång vµ quèc gia. Sù t¸c ®éng cña m«i tr−êng cã thÓ theo hai chiÒu h−íng: cã h¹i cho søc khoÎ vµ kh«ng cã h¹i cho søc khoÎ, hoÆc còng cã thÓ võa cã h¹i võa kh«ng cã h¹i. Qu¶n lý m«i tr−êng mµ chóng ta sÏ ®Ò cËp tíi trong bµi nµy lµ qu¶n lý çc yÕu tè nguy c¬ m«i tr−êng cã h¹i cho søc khoÎ. VÒ danh tõ "qu¶n lý" ë ®©y ®−îc sö dông víi nghÜa x¸c ®Þnh møc ®é cña nguy c¬ vµ nÕu x¸c ®Þnh nguy c¬ ®ã lµ cÇn thiÕt ph¶i phßng chèng th× ®Ò ra çc gi¶i ph¸p ®Ó phßng chèng çc t¸c h¹i tõ « nhiÔm m«i tr−êng, qu¸ tr×nh qu¶n lý nguy c¬ bao gåm çc b−íc chÝnh sau:

− L−îng ho¸ møc ®é « nhiÔm.

− NhËn thøc vµ chuyÓn t¶i çc th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng « nhiÔm.

− Dù phßng vµ kiÓm so¸t t×nh tr¹ng tiÕp xóc qu¸ møc.

− Theo dâi vµ gi¸m s¸t çc nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng.

Qu¶n lý nguy c¬ lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, ®ßi hái sù tham gia cña nhiÒu ngµnh, nhiÒu bªn liªn quan ngay tõ b−íc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò vµ lùa chän nguy c¬ −u tiªn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Qu¶n lý nguy c¬ m«i tr−êng kh¸c víi çc d¹ng qu¶n lý nguy c¬ kh¸c nh− qu¶n lý nguy c¬ tµi chÝnh, qu¶n lý nguy c¬ cña mét doanh nghiÖp v. v. do nã mang ®Çy ®ñ çc ®Æc ®iÓm ph¶n ¸nh b¶n chÊt phøc t¹p cña m«i tr−êng.

Mét vÝ dô ®Ó chøng minh tÝnh phøc t¹p trong viÖc x¸c ®Þnh çc nguy c¬ tõ m«i tr−êng lµ ngé ®éc ch×. Mét ng−êi tr−ëng thµnh ®−îc chÈn ®o¸n lµ cã çc triÖu chøng cña nhiÔm ch× th× sù th©m nhiÔm cã thÓ tõ rÊt nhiÒu nguån vµ khã x¸c ®Þnh ®©u lµ nguån chÝnh. Çc nguån cã thÓ lµ ch× do khÝ x¶ ®éng c¬ cña çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng sö dông x¨ng pha ch×, cã thÓ trong nguån thøc ¨n cã nhiÔm ch×, nguån n−íc sö dông nhiÔm ch× hoÆc thËm chÝ anh ta lao ®éng trong mét m«i tr−êng ph¬i nhiÔm víi ch× hoÆc nång ®é ch× trong m¸u cña anh ta lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¬i nhiÔm víi hai hoÆc thËm chÝ tÊt c¶ çc nguån trªn.

26

Chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬ ®−îc kh¸i qu¸t theo s¬ ®å sau

§¸nh gi¸ can thiÖp

TiÕn hµnh can thiÖp

Lùa chän gi¶i ph¸p

Ph©n tÝch møc ®é nguy hiÓm

X¸c ®Þnh vÊn ®Ò

Çc bªn liªn quan

Ra quyÕt ®Þnh can thiÖp

H×nh 2.1. S¬ ®å chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬

Tr−íc khi ®−a ra çc biÖn ph¸p phßng chèng t¸c h¹i cña « nhiÔm m«i tr−êng, ng−êi ta ®· ph¶i x¸c ®Þnh xem: (1) yÕu tè « nhiÔm lµ yÕu tè nµo; (2) nh÷ng ®Æc tr−ng « nhiÔm ®ã lµ g× sau khi ®· biÕt mèi quan hÖ gi÷a tiÕp xóc víi nh÷ng hËu qu¶ ®èi víi søc khoÎ còng nh− gi÷a tiÕp xóc víi qu¸ tr×nh thÊm nhiÔm, møc ®é thÊm nhiÔm.

VÝ dô: tr−íc ®©y khi ng−êi ta sö dông x¨ng pha ch× th× « nhiÔm ch× trong kh«ng khÝ lµ mét vÊn ®Ò søc khoÎ céng ®ång kh¸ râ, ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em. B»ng nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau, ng−êi ta tÝnh to¸n ®−îc çc con ®−êng tiÕp xóc vµ hÊp thô ch× vµo c¬ thÓ, trong ®ã cã mét l−îng ch× ®¸ng kÓ tõ khãi khÝ x¶ ®éng c¬. Ng−êi ta còng biÕt ®−îc khi ch× x©m nhËp vµo c¬ thÓ lµm t¨ng l−îng ch× tÝch luü trong çc m« (x−¬ng, tãc, r¨ng, m¸u...) vµ t¨ng l−îng ch× trong n−íc tiÓu. L−îng ch× cã trong c¬ thÓ ®−îc coi lµ sù thÊm nhiÔm. Møc « nhiÔm ch× trong m«i tr−êng cµng cao th× møc ®é thÊm nhiÔm cµng lín. Møc ®é thÊm nhiÔm cµng lín còng cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn çc hÖ

27

thèng c¬ quan ë çc møc ®é d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng. LiÒu tiÕp xóc cµng lín cã thÓ lµm cho møc ®é tæn th−¬ng c¬ thÓ cµng lín (mèi liªn quan liÒu - hËu qu¶). Çc mèi liªn quan gi÷a « nhiÔm víi tiÕp xóc, tiÕp xóc víi thÊm nhiÔm, thÊm nhiÔm víi çc hËu qu¶ tæn th−¬ng hÖ thèng c¬ quan cña c¬ thÓ còng nh− t×nh tr¹ng bÖnh lý cïng çc yÕu tè lµm t¨ng c−êng hoÆc h¹n chÕ çc mèi quan hÖ trªn ®−îc coi lµ çc ®Æc tr−ng cña nguy c¬ do « nhiÔm ch× trong khãi khÝ x¶ ®éng c¬ dïng x¨ng pha ch×.

§Ó khèng chÕ çc t¸c h¹i cña « nhiÔm ch× trong m«i tr−êng, ng−êi ta ph¶i qu¶n lý nguy c¬ « nhiÔm ch× tõ nguån x¨ng pha ch×. Trong ®ã ph¶i ®o l−êng çc yÕu tè nguy c¬ lªn søc khoÎ mµ « nhiÔm ch× g©y ra, sau ®ã t×m hiÓu xem céng ®ång ®· ý thøc ®−îc çc hËu qu¶ lªn søc khoÎ ch−a vµ b»ng çch nµo ®Ó th«ng b¸o cho céng ®ång biÕt. Cïng lóc ®ã còng ph¶i ®−a ra çc gi¶i ph¸p nh»m h¹n chÕ hoÆc ng¨n ngõa t×nh tr¹ng tiÕp xóc víi hy väng gi¶m nguy c¬ hoÆc lo¹i trõ nguy c¬ (cÊm kh«ng b¸n x¨ng pha ch×). Sau cïng, ®Ó qu¶n lý nguy c¬ ng−êi ta ph¶i tiÕp tôc theo dâi, gi¸m s¸t qu¸ tr×nh g©y « nhiÔm (vÝ dô: cã thùc hiÖn b¸n x¨ng kh«ng pha ch× hay kh«ng), t×nh tr¹ng søc khoÎ céng ®ång vÒ møc ®é thÊm nhiÔm (vÝ dô: hµm l−îng ch× trong tãc, trong m¸u...), vÒ t×nh tr¹ng nhiÔm ®éc d−íi l©m sµng (vÝ dô: theo dâi ALA trong n−íc tiÒu, t×nh tr¹ng thiÕu m¸u, ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em...). Mét khi çc biÖn ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm b»ng h¹n chÕ hoÆc cÊm b¸n x¨ng pha ch× ®· ®−îc ban hµnh, viÖc thùc hiÖn çc quy ®Þnh nµy ra sao vÉn tiÕp tôc ®−îc theo dâi, c¶nh b¸o vµ xö lý vi ph¹m khi hoµn toµn kh«ng cßn x¨ng pha ch× b¸n ra thÞ tr−êng trong mét vµi n¨m th× viÖc qu¶n lý nguy c¬ míi kÕt thóc.

2. L¦îNG GI¸ NGUY C¥

2.1. Giíi thiÖu vÒ l−îng gi¸ nguy c¬

Cã kh¸ nhiÒu yÕu tè b×nh th−êng vÉn tån t¹i trong m«i tr−êng nh−ng trë thµnh yÕu tè nguy c¬ víi søc khoÎ mét khi v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp. L−îng gi¸ nguy c¬ gióp ta x¸c ®Þnh ®−îc møc ®é « nhiÔm, møc ®é nguy c¬. §Ó l−îng gi¸ nguy c¬ cÇn ph¶i so s¸nh møc ®é « nhiÔm víi çc tiªu chuÈn hoÆc çc b¶ng chØ dÉn, Bé Y tÕ ®· ban hµnh çc v¨n b¶n Tiªu chuÈn vÖ sinh quy ®Þnh çc møc « nhiÔm tèi ®a cho phÐp trong m«i tr−êng sinh ho¹t, m«i tr−êng thùc phÈm vµ m«i tr−êng lao ®éng. Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng còng ban hµnh çc v¨n b¶n vÒ tiªu chuÈn m«i tr−êng. NhiÒu Bé, Ngµnh cã çc v¨n b¶n liªn bé, liªn ngµnh ®Ó quy ®Þnh çc tiªu chuÈn vÖ sinh liªn quan ®Õn qu¶n lý Nhµ n−íc ®èi víi çc lÜnh vùc khoa häc, c«ng nghÖ, m«i tr−êng, çc s¶n phÈm hµng ho¸ ®−îc l−u th«ng trªn thÞ tr−êng.

Tr−íc ®©y, çc v¨n b¶n Tiªu chuÈn vÖ sinh cña n−íc ta chñ yÕu dùa trªn çc tiªu chuÈn vÖ sinh, çc quy ®Þnh vÖ sinh cña Liªn X«. Cho tíi nay, nhiÒu tiªu chuÈn míi ®· sö dông çc tiªu chuÈn cña mét sè n−íc kh¸c, trong ®ã cã çc tiªu chuÈn cña Mü, Anh, Ph¸p, §øc vµ ®Æc biÖt lµ cã xu h−íng söa ®æi tiªu chuÈn theo çc quy ®Þnh cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO), Tæ chøc L−¬ng n«ng Quèc tÕ (FAO) vµ Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO). ViÖc sö dông tiªu chuÈn nµo ®Òu dùa trªn çc c¨n cø:

28

− C¬ së khoa häc: ®¶m b¶o møc tiÕp xóc tèi ®a cho mäi ®èi t−îng trong céng ®ång kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh.

− Kh¶ n¨ng kiÓm so¸t m«i tr−êng.

− Kh¶ n¨ng thùc thi vµ gi¸m s¸t thùc thi dùa trªn çc tiªu chuÈn.

NÕu sö dông mét tiªu chuÈn víi ®é an toµn cao, kh¶ n¨ng kiÓm so¸t « nhiÔm, ¸p dông çc tiªu chuÈn trong thùc tÕ khã kh¨n th× hiÖu qu¶ cña cña viÖc ¸p dông tiªu chuÈn ®ã nh»m b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång khã cã tÝnh kh¶ thi. T−¬ng tù nh− tr−êng hîp ®−a ra mét luËt lÖ mµ kh¶ n¨ng ¸p dông luËt ®ã kh«ng ®−îc th× luËt ®ã kh«ng cã hiÖu qu¶. Nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ n−íc vÒ m«i tr−êng còng nh− nh÷ng c¬ së qu¶n lý sù nghiÖp vÒ m«i tr−êng mçi khi nhËn ®Þnh vÒ t×nh h×nh « nhiÔm m«i tr−êng còng nh− mçi khi ra quyÕt ®Þnh çc biÖn ph¸p xö lý « nhiÔm m«i tr−êng cÇn ph¶i hiÓu ®Çy ®ñ vÒ çc tiªu chuÈn vÖ sinh.

2.2. Nh÷ng khã kh¨n cña viÖc l−îng gi¸ nguy c¬

Trªn thùc tÕ, viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n vÒ kü thuËt, quy tr×nh, nh−ng khã kh¨n h¬n lµ sÏ sö dông kÕt qu¶ l−îng gi¸ ®ã nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh xö lý. §iÒu nµy kh¸ râ khi chóng ta thÊy m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, rÊt nhiÒu nguy c¬ tõ m«i tr−êng ®· ®−îc x¸c ®Þnh, song kh«ng thÓ ®−a ra mét gi¶i ph¸p nµo, kh«ng ph¶i v× kh«ng thÓ t×m gi¶i ph¸p mµ chän gi¶i ph¸p nµo kh¶ thi, kh«ng ®Ó khi ¸p dông mét gi¶i ph¸p th× hËu qu¶ cña gi¶i ph¸p ®ã l¹i mang l¹i çc ¶nh h−ëng kh¸c ®Õn ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi cña céng ®ång, tõ ®ã l¹i g©y ra çc hËu qu¶ søc khoÎ kh¸c, t¹o ra çc nguy c¬ míi (®ãng cöa nhµ m¸y cã thÓ lµm c«ng nh©n thÊt nghiÖp, nhµ n−íc mÊt nguån thu ng©n s¸ch...).

Mét ®iÓm ®¸ng l−u ý kh¸c khi x¸c ®Þnh nguy c¬ lµ viÖc ®o ®¹c møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ mét viÖc dÔ dµng.

Thø nhÊt, vÒ mÆt kü thuËt: cã rÊt nhiÒu yÕu tè « nhiÔm khã x¸c ®Þnh, cÇn sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau. NÕu biÕt yÕu tè « nhiÔm lµ g×, ph¶i chän kü thuËt ®o ®¹c ®ñ nhËy. NÕu ch−a biÕt yÕu tè « nhiÔm lµ g× th× ph¶i tiÕn hµnh çc nghiªn cøu dÞch tÔ häc ®Ó sµng läc, t×m ra çc yÕu tè nguy c¬ ®Ó sau ®ã ®o l−êng møc ®é « nhiÔm. VÝ dô: ë mét lµng, ng−êi ta thÊy rÊt nhiÒu ng−êi bÞ mét bÖnh gièng nhau ®ã lµ viªm t¾c tÜnh m¹ch chi d−íi. Cã rÊt nhiÒu gi¶ thuyÕt ®−îc ®Æt ra, trong ®ã cã vÊn ®Ò nguån n−íc ngÇm bÞ « nhiÔm. Sau khi t×m ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a sö dông n−íc ngÇm víi çc tr−êng hîp t¾c tÜnh m¹ch chi, ng−êi ta tiÕn hµnh ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc trong n−íc ngÇm, kÕt qu¶ lµ x¸c ®Þnh ®−îc møc arsenic cao bÊt th−êng. KÕt qu¶ nµy còng phï hîp víi nh÷ng kiÕn thøc vÒ ®éc chÊt häc lµ arsenic cã thÓ g©y viªm t¾c tÜnh m¹ch. Giai ®o¹n tiÕp ®ã lµ lÊy mÉu vµ ph©n tÝch møc ®é « nhiÔm arsenic vµ çc quy luËt « nhiÔm (®o l−êng møc ®é « nhiÔm - møc nguy c¬).

29

Thø hai, vÒ mÆt nhËn ®Þnh kÕt qu¶, ®èi chiÕu kÕt qu¶ víi tiªu chuÈn: quy luËt « nhiÔm cña mét yÕu tè trong m«i tr−êng rÊt kh¸c nhau. §Ó ®o l−êng møc ®é « nhiÔm ®ßi hái kü thuËt ph¶i cã ®é nhËy vµ ®é ®Æc hiÖu nhÊt ®Þnh. Thªm vµo ®ã, sai sè do qu¸ tr×nh ph©n tÝch mÉu trong phßng thÝ nghiÖm cã thÓ kh«ng lín b»ng çc sai sè khi lÊy mÉu. ChØ cÇn ®Æt mÉu sai vÞ trÝ, sè mÉu Ýt, thêi ®iÓm lÊy mÉu kh«ng ®óng, kh«ng ®ñ thêi gian th× sai sè cã thÓ gÊp nhiÒu lÇn, cã khi tíi hµng tr¨m lÇn so víi møc ®é thùc, trong khi møc sai sè trong kh©u ph©n tÝch mÉu chØ ë møc vµi phÇn ngµn, phÇn tr¨m hoÆc phÇn m−êi (vÝ dô, sai sè do lÊy mÉu bôi kh«ng ®óng cã thÓ lµm mét vÞ trÝ cã møc « nhiÔm 1mg/m3 t¨ng lªn tíi 10mg/m3 hoÆc h¬n, trong khi ®ã sai sè trong khi ph©n tÝch mÉu bôi chØ cho phÐp ë møc 1/10mg).

§èi víi çc yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng lao ®éng th−êng cã møc giíi h¹n tèi ®a cho phÐp cao h¬n víi cïng chÊt ®ã cho m«i tr−êng sinh ho¹t. Do m«i tr−êng sinh ho¹t lµ n¬i ng−êi ta ph¶i sèng ë ®ã kh«ng chØ trong thêi gian lµm viÖc (nh− m«i tr−êng lao ®éng) vµ ®èi t−îng tiÕp xóc lµ toµn bé d©n c−, trong ®ã cã trÎ em, phô n÷, ng−êi giµ, nh÷ng ng−êi kh«ng khoÎ m¹nh lµ çc ®èi t−îng dÔ bÞ ¶nh h−ëng h¬n. Tr−êng hîp çc c¬ së s¶n xuÊt t¹i khu d©n c− hoÆc ngay trong nhµ ë, khi ®èi chiÕu møc ®é « nhiÔm ph¶i so s¸nh víi tiªu chuÈn cho m«i tr−êng sinh ho¹t.

Trong thêi kú ph¸t triÓn c«ng nghÖ rÊt nhanh chãng vµ ®a d¹ng cïng víi nh÷ng quy ®Þnh bÝ mËt c«ng nghÖ, viÖc nhµ s¶n xuÊt hoÆc ng−êi ph©n phèi hµng ho¸ kh«ng s½n lßng cung cÊp th«ng tin (cã thÓ do kh«ng hiÓu biÕt hoÆc cè t×nh dÊu) vÒ çc yÕu tè cã thÓ cã h¹i cho søc khoÎ nªn viÖc x¸c ®Þnh, ®o l−êng nguy c¬ « nhiÔm rÊt khã kh¨n. §Ó kh¾c phôc ®iÒu nµy kh«ng chØ cã çc gi¶i ph¸p kü thuËt, tµi chÝnh mµ cßn cÇn cñng cè hÖ thèng ph¸p luËt vµ hÖ thèng thanh tra m«i tr−êng.

2.3. Çc ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ nguy c¬

§Ó l−îng gi¸ nguy c¬ m«i tr−êng ng−êi ta cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh vµ /hoÆc ®Þnh l−îng ®Ó x¸c ®Þnh xem møc ®é trÇm träng cña nguy c¬, liÖu nguy c¬ ®ã cã cÇn ph¶i gi¶i quyÕt hay kh«ng vµ trong mét bèi c¶nh cã nhiÒu nguy c¬ ®e däa søc khoÎ cña céng ®ång. ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ gãp phÇn gióp çc nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, çc bªn liªn quan ®−a ra quyÕt ®Þnh xem nguy c¬ nµo cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt, nguy c¬ nµo cã thÓ t¹m thêi ch−a gi¶i quyÕt khi nguån lùc cßn h¹n chÕ.

2.3.1. Sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh ®Ó l−îng gi¸ nguy c¬

Ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh ®−îc sö dông ®Ó l−îng gi¸ nguy c¬ th«ng qua sù ®¸nh gi¸ mét çch ®Þnh tÝnh vÒ çc hËu qu¶ cã thÓ cã do nguy c¬ ®ã g©y nªn vµ kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ ®ã (çc b¶ng 2.1, 2.2, 2.3).

30

B¶ng 2.1. Çc møc ®é ®Þnh tÝnh ®Ó ®o l−êng çc hËu qu¶ cña nguy c¬

Møc ®é

M« t¶ VÝ dô

1 Th¶m khèc ChÕt ng−êi, ngé ®éc, thiÖt h¹i ghª gím vÒ tµi chÝnh

2 Lín ChÊn th−¬ng, gi¶m kh¶ n¨ng, thiÖt h¹i lín vÒ tµi chÝnh

3 Trung b×nh CÇn cã can thiÖp y häc, cã thiÖt h¹i vÒ tµi chÝnh

4 Nhá CÇn s¬ cøu, tiÓu phÉu, thiÖt h¹i nhá vÒ tµi chÝnh

5 Kh«ng râ rµng Kh«ng cã bÖnh, chÊn th−¬ng, thiÖt h¹i tµi chÝnh kh«ng ®¸ng kÓ

B¶ng 2.2. Çc møc ®é ®Þnh tÝnh ®o l−êng kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬

Møc ®é M« t¶ VÝ dô

A Ch¾c ch¾n x¶y ra § −îc cho lµ sÏ x¶y ra ë mäi hoµn c¶nh

B GÇn nh− ch¾c ch¾n sÏ x¶y ra

Cã thÓ x¶y ra ë mäi hoµn c¶nh

C Cã thÓ x¶y ra Cã thÓ x¶y ra

D Ch−a ch¾c ch¾n cã x¶y ra hay kh«ng

Cã thÓ x¶y ra nh−ng kh«ng ch¾c ch¾n

E HiÕm khi x¶y ra ChØ cã thÓ x¶y ra trong mét vµi tr−êng hîp rÊt ®Æc biÖt

B¶ng 2.3. B¶ng l−îng gi¸ møc ®é nguy c¬

HËu qu¶ Kh¶ n¨ng x¶y ra

1 2 3 4 5

A E E E H H

B E E H H M

C E E H M L

D E H M L L

E H H M L L

Trong ®ã møc ®é nguy c¬ ®−îc diÔn gi¶i nh− sau:

E (Extreme): Nguy c¬ nghiªm träng, cÇn ph¶i gi¶i quyÕt ngay

H (High): Nguy c¬ cao, cÇn cã sù quan t©m qu¶n lý ®Æc biÖt

M (Moderate): Nguy c¬ trung b×nh, cã tr¸ch nhiÖm ph¶i qu¶n lý

L (Low): Nguy c¬ thÊp, cã thÓ ®−îc qu¶n lý b»ng quy tr×nh th−êng quy

31

ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh do dùa vµo ®¸nh gi¸ chñ quan cña çc bªn liªn quan nªn thiÕu tÝnh kh¸ch quan. MÆc dï çc ®¸nh gi¸ vÒ kh¶ n¨ng x¶y ra vµ çc tÝnh nghiªm träng cña çc hËu qu¶ do nguy c¬ cã thÓ g©y ra cã thÓ ®−îc dùa trªn b»ng chøng cña çc b¸o ço tr−íc ®©y, çc nghiªn cøu vÒ liÒu - ®¸p øng, liÒu hËu qu¶ v. v. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra çc tiªu chÝ cao hay thÊp hoµn toµn phô thuéc vµo −u tiªn gi¶i quyÕt vµ kh¶ n¨ng tµi chÝnh trong bèi c¶nh qu¶n lý nguy c¬ hiÖn t¹i. VÝ dô: cïng mét th«ng tin vÒ thùc tr¹ng chÊn th−¬ng giao th«ng do vÊn ®Ò an toµn m«i tr−êng giao th«ng cã thÓ ®−îc coi lµ nghiªm träng (E) ë quèc gia t−¬ng ®èi ph¸t triÓn nh− óc, nh− còng cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ ë møc trung b×nh (M) ë quèc gia cã nÒn kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn h¬n nh− Th¸i Lan, n¬i mµ çc vÊn ®Ò vÒ çc bÖnh l©y truyÒn qua ®−êng t×nh dôc ®−îc ®¸nh gi¸ lµ cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt h¬n.

B¶ng 2.4. M· ho¸ çc møc ®é l−îng gi¸ nguy c¬

TT YÕu tè Çc møc ®é M∙ ho¸

Th¶m khèc, chÕt ng−êi, thiÖt h¹i > 1. 000.000 USD 100

ChÕt nhiÒu ng−êi, thiÖt h¹i 500.000 - 1. 000.000 USD 50

Cã chÕt ng−êi, thiÖt h¹i 100.000 - 500.000 USD 25

ChÊn th−¬ng nghiªm träng (cã thÓ dÉn ®Õn tµn tËt vÜnh viÔn), thiÖt h¹i 1.000 - 100.000 USD

15

ChÊn th−¬ng, thiÖt h¹i d−íi 1000 USD 5

1

HËu qu¶

ChÊn th−¬ng, bÖnh, thiÖt h¹i kh«ng ®¸ng kÓ 1

Liªn tôc (hoÆc nhiÒu lÇn trong ngµy) 10

Th−êng xuyªn (mét lÇn trong ngµy) 6

ThØnh tho¶ng (tõ mét th¸ng/lÇn ®Õn 1 tuÇn /lÇn) 3

Ýt (tõ mét lÇn /n¨m ®Õn mét lÇn/th¸ng 2

HiÕm (®· tõng x¶y ra) 1

2

T×nh

tr¹ng

ph¬i

nhiÔm

Khã cã thÓ x¶y ra (ch−a tõng nghe nãi cã x¶y ra) 0, 5

Ch¾c ch¾n 100% sÏ x¶y ra 10

Cã thÓ x¶y ra kh¶ n¨ng 50:50 6

Cã thÓ x¶y ra mét çch trïng hîp, kh«ng th−êng xuyªn 3

X¶y ra mét çch trïng hîp, hiÕm gÆp 1

Ch−a x¶y ra sau nhiÒu n¨m ph¬i nhiÔm, tuy nhiªn cã thÓ x¶y ra 0,5

3

Kh¶ n¨ng x¶y ra

Kh«ng thÓ x¶y ra 0,1

Nguån: NSCA (1973). Ph©n lo¹i çc yÕu tè trong hÖ thèng l−îng gi¸ nguy c¬ m«i §iÓm nguy c¬ lóc nµy ®−îc tÝnh b»ng

R = C x E x P Trong ®ã R: §iÓm nguy c¬ E: T×nh tr¹ng ph¬i nhiÔm

C: HËu qu¶ cã thÓ x¶y ra P: Kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬

32

2.3.2. L−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng

Çc nghiªn cøu dÞch tÔ häc ®ãng vai trß quan träng trong viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ ®Þnh l−îng nµy. Çc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ nguyªn nh©n - hËu qu¶ sÏ chØ ra mét yÕu tè nguy c¬ (ho¸ chÊt, sinh häc v. v.) cã thÓ g©y ra çc nguy c¬ nh− thÕ nµo cho mét céng ®ång, ®Æc biÖt lµ çc ¶nh h−ëng lªn søc khoÎ. Çc nghiªn cøu d¹ng gi¸m s¸t sinh häc cã thÓ chØ ra møc t¨ng ®ét biÕn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt cña mét ho¸ chÊt hoÆc mét chÊt ®éc nµo ®ã trong m«i tr−êng. Çc th«ng tin ®Þnh l−îng thu ®−îc sÏ ®−îc ®èi chiÕu víi çc tiªu chuÈn, çc ng−ìng cho phÐp theo quy ®Þnh ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é cña nguy c¬

2.3.3. L−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l−îng (semi - quantitative)

ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l−îng cã nghÜa lµ sö dông çc b»ng chøng, th«ng tin tõ çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þnh l−îng dùa vµo thang ph©n lo¹i ®Ó ®¸nh gi¸ nguy c¬. Çc sè liÖu ®Þnh l−îng thu thËp ®−îc tõ çc nghiªn cøu dÞch tÔ häc sÏ ®−îc m· ho¸ theo çc tiªu chuÈn ®Þnh s½n. Tõ çc m· chuÈn vÒ hËu qu¶, sè ng−êi ph¬i nhiÔm vµ kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ tõ ®ã cã thÓ l−îng gi¸ ®−îc møc ®é cña nguy c¬ (b¶ng 2.4).

3. TH¤NG TIN VÒ M¤I TR¦êNG

Ng−êi ta ®· nhËn thÊy r»ng nhËn thøc cña céng ®ång vµ mçi thµnh viªn trong céng ®ång kh«ng hoµn toµn gièng nhau vÒ çc nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ cña çc yÕu tè m«i tr−êng. Ng−êi ta nhËn biÕt ®−îc t¸c h¹i cña m«i tr−êng ë çc møc ®é kh¸c nhau, ®ång thêi khi nhËn thøc ®−îc yÕu tè t¸c h¹i råi th× çch ph¶n øng víi yÕu tè t¸c h¹i ®ã còng kh«ng gièng nhau.

VÝ dô: trong tr−êng hîp ngé ®éc ç nãc, do ®−îc th«ng b¸o trªn çc ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng, rÊt nhiÒu ng−êi ®· biÕt ¨n ç nãc cã thÓ bÞ ngé ®éc vµ thËm chÝ g©y tö vong. Mét sè ng−êi kh«ng ®−îc th«ng tin nªn kh«ng biÕt. Mét sè ng−êi chØ biÕt ®¹i kh¸i mµ ch−a biÕt ph©n biÖt ç nãc víi çc lo¹i ç kh¸c. Thªm vµo ®ã, khi biÕt råi nh−ng nhiÒu ng−êi vÉn mua vÒ ¨n, vÉn mang ®i b¸n nghÜa lµ vÉn chÊp nhËn nguy c¬ (v× kh«ng ph¶i cø ¨n ç nãc lµ ch¾c ch¾n bÞ nhiÔm ®éc).

Cã rÊt nhiÒu vÝ dô kh¸c t−¬ng tù trong thùc tÕ. Ngé ®éc thùc phÈm do ho¸ chÊt x¶y ra th−êng xuyªn t¹o ra mét bÇu kh«ng khÝ lo ©u vÒ mÊt an toµn thùc phÈm nh−ng ph¶n øng cña céng ®ång rÊt kh¸c nhau. §iÒu nµy phô thuéc vµo møc ®é truyÒn th«ng vµ c¶ ý thøc cña céng ®ång. Th«ng tin vÒ m«i tr−êng kh«ng ph¶i chØ tõ phÝa çc c¬ së y tÕ, c¬ së khoa häc c«ng nghÖ m«i tr−êng ®Õn ng−êi d©n - nh÷ng ng−êi cã thÓ g¸nh chÞu hËu qu¶ cña « nhiÔm m«i tr−êng mµ cßn tíi çc c¬ së, çc c¬ quan cña chÝnh quyÒn chÞu tr¸ch nhiÖm trong viÖc ra quyÕt ®Þnh xö lý « nhiÔm m«i tr−êng vµ tíi çc c¬ së s¶n xuÊt, çc nhµ doanh nghiÖp, nh÷ng ng−êi ph©n phèi hµng ho¸ lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm trong viÖc g©y « nhiÔm, t¹o nguy c¬, ph©n ph¸t çc yÕu tè «

33

nhiÔm. Çc c¬ quan th«ng tin ®¹i chóng, çc hiÖp héi trong ®ã cã Héi B¶o vÖ ng−êi tiªu dïng còng cÇn ®−îc th«ng tin.

Th«ng tin kh«ng cã nghÜa lµ th«ng b¸o cho ai ®ã biÕt mét th«ng ®iÖp nµo ®ã mµ cßn cã viÖc khuyÕn khÝch viÖc cung cÊp th«ng tin ph¶n håi. KÕt qu¶ cña th«ng tin lµ ®¹t ®−îc mét sù nhËn biÕt, thay ®æi hµnh vi vµ cã ®−îc quyÕt ®Þnh nh»m lµm gi¶m nhÑ nguy c¬, gi¶i quyÕt çc hËu qu¶ vµ ng¨n ngõa çc yÕu tè nguy c¬ míi.

Th«ng tin m«i tr−êng nh»m trao ®æi th«ng tin vÒ viÖc cã hay kh«ng tån t¹i mét yÕu tè nguy c¬ trong m«i tr−êng; ®Æc ®iÓm cña yÕu tè « nhiÔm, yÕu tè ®éc h¹i hay nguy c¬; d¹ng tån t¹i cña yÕu tè « nhiÔm; møc ®é « nhiÔm vµ møc ®é chÊp nhËn ®−îc cña yÕu tè « nhiÔm, cña nguy c¬.

Khi th«ng tin, môc tiªu quan träng nhÊt lµ ®¹t ®−îc mét sè quyÕt ®Þnh cña céng ®ång trong viÖc phßng ngõa nguy c¬ b»ng nh÷ng gi¶i ph¸p h÷u hiÖu, kh¶ thi vµ bÒn v÷ng. Çc gi¶i ph¸p (hay chiÕn l−îc) nh»m khèng chÕ nguy c¬ cña m«i tr−êng phô thuéc vµo çc lo¹i nguy c¬, vµo møc ®é nhËn thøc hay quan t©m, lo l¾ng cña céng ®ång víi nguy c¬.

Khi tiÕp xóc mét çch tù nhiªn víi nguy c¬ m«i tr−êng nh− víi « nhiÔm kh«ng khÝ, « nhiÔm tiÕng ån lµ ®iÒu mµ ng−êi ta thÊy kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc (« nhiÔm kh«ng khÝ...) hoÆc khã tr¸nh ®−îc (khãi thuèc l¸ cña ng−êi kh¸c hót). Gi¶i ph¸p qu¶n lý m«i tr−êng lµ gi¸o dôc céng ®ång ®Ó hä nhËn biÕt ®−îc nguy c¬ hoÆc t¹o ra çc ®iÒu kiÖn ®Ó khèng chÕ (cÊm hót thuèc t¹i n¬i lµm viÖc, n¬i c«ng céng...).

Khi mét sè nguy c¬ m«i tr−êng th−êng xuyªn ®−îc th«ng b¸o qua çc ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng hoÆc c¶nh b¸o t¹i n¬i lµm viÖc mét çch réng r·i, cã thÓ nhËn thøc cña céng ®ång chØ lµ chó ý nhiÒu h¬n tíi t¸c h¹i th× gi¶i ph¸p ®−a ra sÏ nh»m t¨ng c−êng, duy tr× sù chó ý cña çc ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng vµ lµm cho viÖc truyÒn th«ng réng r·i h¬n, thùc h¬n, kh«ng che dÊu th«ng tin.

Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng ®· t¹o nªn t©m lý sî h·i, lo l¾ng vÒ sù mÊt an toµn trong céng ®ång cã thÓ lµm cho mét bé phËn céng ®ång qu¸ sî h·i hoÆc ng−îc l¹i, cã mét sè ng−êi cho r»ng kh«ng hÒ ®¸ng sî v× ®· trë thµnh qu¸ th−êng t×nh (vÝ dô: ng−êi lµm viÖc trªn cao dÔ dµng bÞ tai n¹n do ng·, ai còng biÕt tai n¹n nµy còng th−êng x¶y ra lµm cho mét sè ng−êi qu¸ sî h·i hoÆc ng−îc l¹i, cho lµ chuyÖn th−êng). Çch gi¶i quyÕt sÏ ph¶i nh»m ®−a ra çc luËt lÖ (vÝ dô nh− ®iÒu lÖ an toµn lao ®éng).

Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng chØ t¸c ®éng khu tró trong mét nhãm ng−êi, mét sè nguy c¬ cã thÓ ®· g©y chÕt ng−êi, g©y tai n¹n chÊn th−¬ng, tµn phÕ trong mét sè tr−êng hîp ®Æc biÖt. Gi¶i ph¸p ë ®©y lµ ®−a ra çc th«ng b¸o cho çc céng ®ång nµy vÒ møc ®é nguy h¹i cã thÓ v−ît qu¸ nh÷ng g× mµ hä biÕt, hoÆc phãng ®¹i h¬n nh÷ng tr−êng hîp bÞ ¶nh h−ëng lµm cho céng ®ång chó ý tíi nh÷ng hËu qu¶ so víi viÖc c¶nh b¸o vÒ x¸c suÊt sÏ x¶y ra hËu qu¶.

34

Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng t¸c h¹i trªn trÎ em, gi¶i ph¸p ph¶i nh»m vµo c¶ céng ®ång vµ tõng gia ®×nh sao cho mäi ng−êi, mäi nhµ ®Òu nhËn thøc ®óng vÒ nguy c¬ nµy còng nh− møc ®é nguy h¹i cña nã kh«ng chØ cho trÎ em h«m nay mµ kÐo dµi ®Õn khi tr−ëng thµnh. HËu qu¶ kh«ng chØ h«m nay mµ cßn trªn thÕ hÖ sau.

Th«ng tin vÒ çc mèi nguy c¬ trong m«i tr−êng lµ mét ho¹t ®éng cña qu¶n lý nguy c¬. Nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin vÒ m«i tr−êng bao gåm çc c¬ së y tÕ mµ tr−íc hÕt lµ hÖ thèng y tÕ dù phßng th«ng b¸o vÒ çc nguy c¬, thùc tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, m«i tr−êng thùc phÈm, m«i tr−êng lao ®éng. Çc th«ng tin vÒ çc vô dÞch bïng næ kh«ng chØ do nhiÔm khuÈn mµ cßn do nhiÔm ®éc hoÆc çc nguy c¬ víi bøc x¹ ion ho¸, çc yÕu tè vËt lý, çc nguy c¬ th¶m ho¹ do con ng−êi hoÆc th¶m ho¹ tù nhiªn, çc ®iÒu kiÖn ph¸t sinh còng nh− çc c¬ héi, çc yÕu tè lµm t¨ng gi¶m nguy c¬. Çc th«ng tin tõ c¬ së y tÕ còng ph¶i c¶nh b¸o céng ®ång vÒ sù mÊt c¶nh gi¸c, sù bÊt cÈn cña ç nh©n, sù thê ¬ chËm chÔ trong viÖc ra quyÕt ®Þnh xö lý cña çc c¬ quan h÷u tr¸ch vµ c¶ sù mÊt c¶nh gi¸c cña c¬ quan y tÕ. §èi víi hÖ thèng bÖnh viÖn, çc phßng kh¸m cung cÊp th«ng tin vÒ çc tr−êng hîp nhiÔm ®éc, nhiÔm trïng hoÆc tai n¹n do « nhiÔm m«i tr−êng, c¶nh b¸o céng ®ång qua çc sè liÖu vÒ tr−êng hîp cÊp cøu, tö vong hoÆc tµn phÕ lµm cho céng ®ång nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n vÒ çc mèi nguy c¬, khuyÕn khÝch hä ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng chèng ®Ó b¶o vÖ cho céng ®ång vµ cho tõng gia ®×nh, tõng ç nh©n. C¶nh b¸o çc nhµ s¶n xuÊt, nh÷ng ng−êi cung cÊp hµng ho¸ kh«ng an toµn vµ t¹o ¸p lùc d− luËn, ¸p lùc x· héi trªn nh÷ng ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ « nhiÔm m«i tr−êng. Th«ng tin kh«ng ph¶i lóc nµo còng chØ chó ý tíi quyÒn lîi cña ng−êi d©n mµ cßn gãp phÇn b¶o vÖ quyÒn lîi cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt, lµm hä ®ång t×nh ñng hé vµ cïng tham gia vµo qu¸ tr×nh khèng chÕ çc yÕu tè nguy h¹i tõ m«i tr−êng, vÝ dô nh− viÖc ®−a ra çc khuyÕn ço vÒ gi¶i ph¸p khèng chÕ nguy c¬ cã chi phÝ thÊp vµ hiÖu qu¶ cao, gi¶i ph¸p dù phßng ®Ó tr¸nh x¶y ra rñi ro, gi¶m chi phÝ do ph¶i båi th−êng.

Theo nhµ x· héi häc vµ lµ chuyªn gia vÒ th«ng tin çc nguy c¬ m«i tr−êng (TiÕn sÜ Peter Sandman (1987)) th× nguy c¬ ®−îc ®Þnh nghÜa b»ng tæng cña çc yÕu tè nguy c¬ vµ nh÷ng ph¶n øng bÊt b×nh tõ phÝa céng ®ång:

Nguy c¬ = YÕu tè nguy c¬ + Ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång

(Risk = Hazard + Outrage)

§èi víi çc chuyªn gia th× nguy c¬ ®ång nghÜa víi tû lÖ tö vong −íc tÝnh hµng n¨m. Nh−ng ®èi víi céng ®ång (vµ thËm chÝ ®èi víi c¶ çc chuyªn gia khi hä ë nhµ) th× nguy c¬ cßn mang nhiÒu ý nghÜa kh¸c. Céng ®ång th−êng chó ý qu¸ Ýt tíi yÕu tè nguy c¬ thùc sù, cßn çc nhµ chøc tr¸ch th× l¹i kh«ng chó ý tíi ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång. V× vËy, khi çc nhµ chøc tr¸ch vµ céng ®ång xem xÐt ®¸nh gi¸ mét nguy c¬ th× hä sÏ cã çc kÕt qu¶ kh¸c nhau.

Theo Peter Sandman (1987), cã h¬n 20 yÕu tè kh¸c nhau g©y bÊt b×nh, giËn d÷ trong céng ®ång. Mét sè vÝ dô ®iÓn h×nh lµ: nguy c¬ tù nguyÖn th× sÏ kh«ng g©y ra bÊt b×nh trong céng ®ång vµ ®−îc mäi ng−êi chÊp nhËn h¬n nguy c¬ bÞ Ðp buéc (vÝ dô h·y

35

so s¸nh tr−êng hîp b¹n bÞ mét nhµ chøc tr¸ch b¾t tr−ît xuèng mét ngän nói b¨ng tuyÕt mµ chØ dïng hai c©y tr−ît víi viÖc b¹n quyÕt ®Þnh ®i tr−ît tuyÕt vµo cuèi tuÇn); nguy c¬ tù nhiªn sÏ ®−îc chÊp nhËn nh− lµ "t¹i trêi" cßn nguy c¬ nh©n t¹o th× sÏ g©y ra bÊt b×nh vµ khã ®−îc chÊp nhËn; nguy c¬ quen thuéc th× dÔ ®−îc chÊp nhËn h¬n nguy c¬ míi (vÝ dô nguy c¬ bÞ bÖnh Øa ch¶y th× rÊt quen thuéc vµ céng ®ång dÔ chÊp nhËn h¬n so víi nguy c¬ bÞ bÖnh than, mÆc dï sè tö vong mµ bÖnh than g©y ra lµ rÊt nhá) v. v.

Çc th«ng tin ®−îc truyÒn th«ng tíi céng ®ång ph¶i lu«n lu«n ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i vµ g©y chó ý nh− nguyªn t¾c qu¶ng ço. §ång thêi, th«ng tin ph¶i ®−îc céng ®ång chÊp nhËn, l«i cuèn hä trë thµnh nh÷ng ng−êi truyÒn th«ng tõ ng−êi nµy sang ng−êi kia. Th«ng tin còng cÇn râ rµng, thu hót; võa ph¶i th©n thiÖn kh«ng kÝch ®éng nh−ng võa ph¶i th¼ng th¾n vµ cëi më phï hîp víi tr×nh ®é häc vÊn, tËp qu¸n tÝn ng−ìng, d©n téc vµ ®¹i chóng nhÊt lµ çc d©n téc Ýt ng−êi vµ ®ång thêi còng ph¶i phï hîp víi néi dung truyÒn th«ng ®¸p øng yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng. Th«ng tin ph¶i nh»m thu ®−îc çc ph¶n håi tõ céng ®ång, çc bªn cã liªn quan ®Ó ®iÒu chØnh. Sau cïng, song còng kh«ng kÐm phÇn quan träng ®ã lµ th«ng tin ph¶i dùa trªn viÖc x©y dùng kÕ ho¹ch phï hîp vµ ®−îc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®Ó cã chiÕn l−îc tèt h¬n, kÕ ho¹ch phï hîp h¬n.

4. PHßNG CHèNG T¸C H¹I CñA ¤ NHIÔM M¤I TR¦êNG

Mét bé phËn quan träng cña qu¶n lý nguy c¬ lµ dù phßng vµ khèng chÕ tiÕp xóc víi çc yÕu tè t¸c h¹i trong m«i tr−êng.

Gièng nh− çc d©y truyÒn dÞch tÔ häc, khèng chÕ yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng còng bao gåm ba kh©u:

− Khèng chÕ nguån g©y « nhiÔm.

− Ng¨n chÆn sù ph¸t t¸n yÕu tè « nhiÔm.

− B¶o vÖ nh÷ng ®èi t−îng tiÕp xóc.

Møc ®é dù phßng ®−îc chia lµm ba cÊp ®é nh− sau:

Dù phßng cÊp 1: b¶o vÖ khèi c¶m thô, kh«ng tiÕp xóc qu¸ møc víi çc yÕu tè nguy c¬ ®Ó kh«ng bÞ bÖnh.

Dù phßng cÊp 2: b¶o vÖ nh÷ng ng−êi ®· vµ ®ang tiÕp xóc qu¸ møc víi çc yÕu tè nguy c¬, kh«ng ®Ó çc tæn th−¬ng d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng g©y ra çc hËu qu¶ l©u dµi trªn søc khoÎ (ph¸t hiÖn sím vµ xö trÝ ®óng, kÞp thêi).

Dù phßng cÊp 3: kh«ng ®Ó x¶y ra çc rñi ro, hËu qu¶ g©y chÕt ng−êi do « nhiÔm m«i tr−êng.

Trong y tÕ dù phßng, ng−êi ta chØ chó ý tíi dù phßng cÊp 1 vµ cÊp 2, cßn dù cÊp 3 thuéc vÒ tr¸ch nhiÖm cña hÖ thèng kh¸m ch÷a bÖnh. ViÖc phßng ngõa çc yÕu tè t¸c

36

h¹i ®Æc tr−ng sÏ ®−îc tr×nh bµy ë çc bµi sau. Bµi nµy chØ tr×nh bµy çc nguyªn t¾c dù phßng çc t¸c h¹i, çc nguy c¬ tõ m«i tr−êng chung nhÊt.

Çc gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 1

Çc gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 1 bao gåm:

• Khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh.

− Thay thÕ çc yÕu tè ®éc h¹i b»ng yÕu tè kh«ng ®éc h¹i.

− Thay thÕ çc quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh ®éc h¹i nhiÒu b»ng çc quy tr×nh kh«ng ph¸t sinh ®éc h¹i, Ýt ph¸t sinh ®éc h¹i h¬n hoÆc quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh ®éc h¹i nh−ng dÔ khèng chÕ sù lan to¶ çc yÕu tè ®éc h¹i ra m«i tr−êng xung quanh h¬n.

− Kh«ng ®Ó yÕu tè ®éc h¹i ph¸t sinh b»ng th«ng giã, tho¸ng khÝ.

− Khèng chÕ sù ph¸t t¸n çc yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng s¶n xuÊt hoÆc m«i tr−êng xung quanh:

+ ¸p dông biÖn ph¸p che ch¾n, bao bäc çch ly nguån ph¸t sinh « nhiÔm.

+ Hót côc bé hoÆc t¹o çc m¶ng hót, hÊp thô yÕu tè « nhiÔm t¹i nguån.

• B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc

− Sö dông çc trang bÞ b¶o hé ç nh©n phßng chèng t¸c h¹i tõ m«i tr−êng.

− Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng cho céng ®ång.

− Çc gi¶i ph¸p tæ chøc, hµnh chÝnh.

4.1. Khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh

Thay thÕ çc nguyªn liÖu, nhiªn liÖu ph¸t sinh ®éc h¹i b»ng nguyªn liÖu hoÆc nhiªn liÖu Ýt ®éc h¹i h¬n hay hoµn toµn v« h¹i sÏ gi¶i quyÕt tËn gèc nguån « nhiÔm. Mét khi nguån « nhiÔm chØ h¹n chÕ møc ®é g©y h¹i cÇn ¸p dông çc biÖn ph¸p th«ng tho¸ng giã hoÆc ®−a giã vµo lµm tho¸ng bít nång ®é chÊt « nhiÔm tr−íc khi bÞ th¶i vµo m«i tr−êng trong c¬ së s¶n xuÊt: më thªm cöa th«ng tho¸ng, sö dông qu¹t thæi, qu¹t hót. Kh¸c víi viÖc thay thÕ chÊt ®éc, ë ®©y nhê cÊp mét l−îng khÝ lín lµm cho nång ®é chÊt ®éc hoÆc bôi trong kh«ng khÝ bÞ lo·ng ra ®Ó ®¹t ®−îc d−íi møc cho phÐp. ViÖc khèng chÕ chÊt ®éc t¹i nguån ®−îc thùc hiÖn qua çc tiªu chuÈn s¶n phÈm vµ çc tiªu chuÈn vÒ quy tr×nh hoÆc tiªu chuÈn chÊt th¶i.

4.1.1. Çc tiªu chuÈn s¶n phÈm

NÕu mét chÊt ch−a ®−îc biÕt vÒ ng−ìng cho phÐp hoÆc vÉn ch−a ®−îc thö nghiÖm mét çch ®Çy ®ñ, cã thÓ thùc hiÖn gi¶m t¸c h¹i b»ng çch thiÕt kÕ l¹i s¶n phÈm sao cho h¹n chÕ tèi ®a khèi l−îng cÇn sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®ã hoÆc

37

®i t×m nguyªn liÖu thay thÕ. VÝ dô: benzen lµ mét chÊt ®éc h¹i, cã thÓ sö dông xylen hoÆc toluen ®Ó thay thÕ lµ çc chÊt Ýt ®éc h¹i h¬n, hoÆc thay thÕ mét phÇn benzen b»ng çc dung m«i kh¸c. Mét vÝ dô kh¸c: viÖc thay x¨ng pha ch× b»ng x¨ng kh«ng cã ch× ®· lo¹i bá nguy c¬ « nhiÔm ch× do khÝ x¶ ®éng c¬ dïng x¨ng pha ch× tr−íc ®©y. Trong nhiÒu tr−êng hîp, tiªu chuÈn ho¸ çc thµnh phÇn cña nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu ®Ó khèng chÕ møc th¶i chÊt ®éc vµo m«i tr−êng.

4.1.2. Çc tiªu chuÈn vÒ quy tr×nh s¶n xuÊt

NÕu cã mét yÕu tè « nhiÔm th¶i vµo m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt th× ChÝnh phñ (th«ng qua Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng, Bé Y tÕ...) cã thÓ ®−a ra çc chÝnh s¸ch thuÕ −u ®·i cho çc quy tr×nh c«ng nghÖ kh«ng hoÆc Ýt g©y huû ho¹i m«i tr−êng. KhuyÕn khÝch çc quy tr×nh c«ng nghÖ s¹ch còng nh− ®¸nh thuÕ cao víi çc c«ng nghÖ l¹c hËu hoÆc ®−a ra çc yªu cÇu xö lý chÊt th¶i (khÝ th¶i, r¸c th¶i, n−íc th¶i) mét çch nghiªm ngÆt.

4.1.3. Çc tiªu chuÈn vÒ chÊt th¶i

Çc chÊt th¶i c«ng nghiÖp vµo m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ ®· ®−îc ban hµnh hµng chôc n¨m nay. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy cã thÓ thÓ hiÖn qua viÖc quy ®Þnh çc nång ®é tèi ®a cho phÐp vÒ hµm l−îng chÊt « nhiÔm trong khÝ x¶, n−íc th¶i. Còng cã çc møc quy ®Þnh chÊt th¶i theo ®¬n vÞ thêi gian hoÆc theo ®¬n vÞ s¶n phÈm hoÆc ®¬n vÞ nhiªn liÖu, nguyªn vËt liÖu tiªu thô.

Çc tiªu chuÈn ®−îc ®Æt ra cÇn ph¶i c©n nh¾c tíi thùc tÕ s¶n xuÊt, thùc tÕ thÞ tr−êng. Çc tiªu chuÈn quy ®Þnh cho ®µo t¹o c«ng nh©n, tiªu chuÈn ®ãng gãi vµ d¸n nh·n hµng hãa, tiªu chuÈn cÊt gi÷ sö dông vµ vËn chuyÓn còng nh− huû bá, xö lý çc chÊt ®éc.

4.2. Khèng chÕ sù ph¸t t¸n yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng

§©y lµ gi¶i ph¸p tiÕp theo gi¶i ph¸p khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån, mét khi gi¶i ph¸p ®ã ch−a ®¹t yªu cÇu.

§èi víi chÊt ®éc, biÖn ph¸p hót côc bé nh»m h¹n chÕ sù ph¸t t¸n chÊt ®éc vµo m«i tr−êng kh«ng khÝ. Hót côc bé sÏ rÊt h÷u hiÖu nÕu kÕt hîp víi çc biÖn ph¸p che ch¾n, lµm kÝn nguån ph¸t sinh. Çc chÊt ®éc, kÓ c¶ bôi sau khi ®−îc hót sÏ ®−îc xö lý, lµm s¹ch tr−íc khi th¶i vµo m«i tr−êng. NhiÒu tr−êng hîp chØ hót sau ®ã l¹i ®−a vµo èng khãi ®Ó th¶i ra m«i tr−êng xung quanh (lóc ®ã nång ®é chÊt ®éc cã thÓ bÞ lo·ng ra) vµ lµm « nhiÔm ph¸t t¸n ®i xa h¬n, cho dï kh«ng cßn ë møc g©y h¹i nh−ng qu¸ tr×nh tÝch luü cã thÓ l¹i g©y hËu qu¶ l©u dµi.

§èi víi çc yÕu tè « nhiÔm lµ tiÕng ån hoÆc bøc x¹, viÖc hót côc bé kh«ng cã t¸c dông, thay vµo ®ã lµ çc bé phËn bao bäc, çc tÊm hót ©m, ch¾n bøc x¹. KÕt cÊu t−êng vµ trÇn nhµ phï hîp cã thÓ lµm gi¶m møc ån. TËn dông quy luËt gi¶m c−êng ®é theo kho¶ng çch, cã thÓ t¹o kho¶ng çch çch ly xa nguån ph¸t sinh còng b¶o vÖ ®−îc

38

c«ng nh©n. Bªn c¹nh çc xa lé cã mËt ®é giao th«ng lín, ng−êi ta thiÕt kÕ çc hÖ thèng c¶n ©m hoÆc trång c©y hai bªn ®−êng.

4.3. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc

B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc rÊt th−êng ¸p dông trong m«i tr−êng lao ®éng qua viÖc sö dông çc trang thiÕt bÞ phßng hé ç nh©n: quÇn ¸o b¶o hé, g¨ng ñng, kÝnh, nót tai, mÆt n¹, khÈu trang. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc còng ®−îc thùc hiÖn qua gi¶m thêi gian tiÕp xóc, gi¶m sè ng−êi ph¶i tiÕp xóc.

Çc biÖn ph¸p phßng hé ç nh©n chØ ®−îc coi lµ gi¶i ph¸p bæ trî khi hai gi¶i ph¸p trªn bÞ h¹n chÕ. Çc biÖn ph¸p phßng hé ç nh©n rÊt khã ¸p dông cho çc lo¹i « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh. ViÖc ®eo khÈu trang trong 8 giê lao ®éng ®· khã kh¨n th× viÖc sö dông trong m«i tr−êng sinh ho¹t còng cßn h¹n chÕ h¬n rÊt nhiÒu. ViÖc sö dông çc tói thë khi m«i tr−êng « nhiÔm qu¸ nÆng chØ cã thÓ thùc hiÖn ë çc n−íc giµu mét çch h¹n chÕ.

ë çc n−íc nghÌo, vïng nghÌo, ng−êi nghÌo ph¶i sèng t¹i çc vÞ trÝ mµ ng−êi giµu kh«ng ë ®ã, vÝ dô nh− gÇn çc nguån chÊt th¶i (gÇn çc cèng th¶i, b·i r¸c, çc nhµ m¸y). Trong ®iÒu kiÖn ®« thÞ ho¸ m¹nh mÏ nh− hiÖn nay, khu vùc néi thµnh ph¸t triÓn dÇn dÇn cã quy ho¹ch h¬n, song khu vùc ngo¹i thµnh l¹i lµ n¬i høng chÞu nh÷ng hËu qu¶ cña ®« thÞ, ®ã còng lµ n¬i nhËn çc nguån r¸c th¶i, khÝ th¶i, n−íc th¶i tõ thµnh phè. TÖ n¹n x· héi còng tõ thµnh phè ¶nh h−ëng tíi khu ngo¹i «. § ©y lµ hiÖn t−îng bãng rîp ®« thÞ nh− ®· ®−îc ®Ò cËp tíi ë çc n−íc trong khu vùc tõ hµng thËp kû tr−íc ®©y. ViÖc qu¶n lý m«i tr−êng còng cÇn chó träng c¶ ®Õn khÝa c¹nh c«ng b»ng x· héi, nghÜa lµ ph¶i dµnh nh÷ng kho¶n kinh phÝ thÝch ®¸ng cho çc ch−¬ng tr×nh lµm s¹ch m«i tr−êng, x©y dùng thµnh phè lµnh m¹nh ë c¶ hai khu vùc n«ng th«n ngo¹i thµnh vµ thµnh thÞ, khu vùc c«ng nghiÖp vµ vïng phô cËn. § ©y còng lµ mét yÕu tè cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc khái çc nguy c¬ tõ m«i tr−êng, ngoµi nhµ m¸y, ngoµi khu ®« thÞ ph¶i ®−îc thùc hiÖn b»ng çc luËt lÖ vµ b»ng çc chiÕn l−îc tæng thÓ, kh«ng ph¶i b»ng çc ph−¬ng tiÖn phßng hé ç nh©n.

4.4. Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng

Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng lµ mét bé phËn cña qu¶n lý m«i tr−êng. Ng−êi d©n ph¶i nhËn thøc ®−îc çc vÊn ®Ò m«i tr−êng mµ hä ®ang sèng. Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o céng ®ång còng cÇn ®−îc trang bÞ kiÕn thøc vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng, b¶o vÖ m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh quy ho¹ch s¶n xuÊt, quy ho¹ch khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ ®Ó cã th¸i ®é xö trÝ ®óng.

Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng bao gåm:

− Çc ho¹t ®éng truyÒn th«ng nh»m n©ng cao hiÓu biÕt cña ng−êi d©n vÒ çc yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng vµ ¶nh h−ëng cña çc yÕu tè ®ã lªn søc khoÎ.

39

− H−íng dÉn céng ®ång çch t¹o ra m«i tr−êng s¹ch h¬n, an toµn h¬n.

− Thay ®æi çch øng xö cña céng ®ång víi « nhiÔm m«i tr−êng do sinh ho¹t, do lao ®éng s¶n xuÊt vµ m«i tr−êng thùc phÈm kh«ng an toµn.

N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp ®ang trªn ®µ c«ng nghiÖp ho¸. G¸nh nÆng m«i tr−êng võa mang ®Æc tr−ng cña mét n−íc ®ang ph¸t triÓn víi « nhiÔm çc nguån chÊt th¶i sinh ho¹t, çc mÇm bÖnh nhiÔm trïng vµ ký sinh trïng, võa chÞu ¶nh h−ëng cña « nhiÔm c«ng nghiÖp, « nhiÔm ®« thÞ.

Trong khi møc ®é tiÕp cËn víi çc nguån n−íc s¹ch cßn h¹n chÕ, t×nh tr¹ng thiÕu c«ng tr×nh vÖ sinh c¬ b¶n nh− hè xÝ, nhµ t¾m, nhµ ë hîp vÖ sinh, hÖ thèng xö lý r¸c th¶i, ph©n gia sóc, ... th× nhiÖm vô cña çc nhµ vÖ sinh m«i tr−êng vÉn cÇn chó träng rÊt nhiÒu tíi çc ho¹t ®éng gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng víi ®Æc tr−ng n«ng th«n. Bªn c¹nh ®ã, çc ®Æc ®iÓm ®« thÞ ho¸ thiÕu quy ho¹ch, Ýt ®−îc kiÓm so¸t b»ng luËt lÖ, t¹o ra t×nh tr¹ng « nhiÔm ®« thÞ rÊt phøc t¹p. ë ®©y viÖc gi¸o dôc m«i tr−êng cã thÓ thùc hiÖn qua çc ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc khoÎ ë n«ng th«n.

Mét trong nh÷ng ®iÓm l−u ý cña truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ lµ tr¸nh lÆp ®i lÆp l¹i qu¸ nhiÒu nh÷ng kiÕn thøc rÊt phæ th«ng nh−: cÇn ¨n chÝn uèng s«i... v× nh÷ng ®iÒu nµy ®Õn nay ®· qu¸ th«ng th−êng. D©n trÝ ph¸t triÓn, ng−êi d©n cÇn biÕt nhiÒu h¬n vÒ çc bÖnh tËt g©y ra do m«i tr−êng ®Ó tõ ®ã cã th¸i ®é øng xö phï hîp. Mét nghiªn cøu cña Tr−êng § ¹i häc Y Hµ Néi t¹i Hµ Nam cho thÊy r»ng kiÕn thøc vÒ çc yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng cña ng−êi d©n kh«ng kÐm, nh−ng hiÓu biÕt cña hä vÒ çc bÖnh do m«i tr−êng g©y ra cßn qu¸ Ýt. Do ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ çc bÖnh do m«i tr−êng, ng−êi d©n ch−a cã çc çch øng xö phï hîp trong viÖc c¶i t¹o çc c«ng tr×nh vÖ sinh vµ b¶o vÖ nguån n−íc.

ViÖc gi¸o dôc vÖ sinh cho çc c«ng nh©n trong nhµ m¸y dÔ dµng h¬n do ë ®©y cã çc ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o vÒ vÖ sinh an toµn lao ®éng mét çch ®Þnh kú, b¾t buéc. §èi víi mét sè c«ng nh©n còng nh− chñ s¶n xuÊt cña çc c¬ së s¶n xuÊt nhá, c«ng nghÖ l¹c hËu, ph¸t sinh nhiÒu ®éc h¹i, hÖ thèng phßng hé lao ®éng s¬ sµi, c«ng nh©n th−êng lµ t¹m tuyÓn, tay nghÒ thÊp vµ gÇn nh− rÊt Ýt tiÕp cËn víi çc ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ. Hä lµ çc ®èi t−îng rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng vµ ph¶i lµ ®èi t−îng träng t©m cña çc ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn çc xÝ nghiÖp nhá ngµy cµng ph¸t triÓn nh− hiÖn nay ë çc ®« thÞ còng nh− t¹i çc lµng nghÒ ë n«ng th«n.

NÕu çc gi¶i ph¸p trªn kh«ng ¸p dông ®−îc hoÆc cã nhiÒu h¹n chÕ, kh«ng ®¶m b¶o b¶o vÖ ®Ó kh«ng g©y t¸c h¹i trªn søc khoÎ, lóc ®ã míi ¸p dông çc gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 2.

5. THEO DâI, GI¸M S¸T M¤I TR¦êNG Vµ ÇC HËU QU¶ CñA ¤ NHIÔM L£N SøC KHOÎ CéNG §åNG

40

5.1. Theo dâi vµ gi¸m s¸t m«i tr−êng

§©y lµ hÖ thèng kü thuËt nh»m ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng vµ c¶nh b¸o vÒ çc nguy c¬ g©y « nhiÔm.

5.1.1. HÖ thèng lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu

HiÖn nay hÖ thèng nµy ë n−íc ta cßn ho¹t ®éng kh¸ rêi r¹c, thô ®éng vµ thiÕu chuÈn mùc. HÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng ë çc ®Þa ph−¬ng ch−a mang tÝnh dù phßng mµ mang nÆng tÝnh vô viÖc khi cã vÊn ®Ò « nhiÔm x¶y ra hay cã nh÷ng khiÕu kiÖn cña ng−êi d©n hay cña çc c¬ quan. ViÖc lÊy mÉu rÊt Ýt ®−îc chó ý vÒ tiªu chuÈn, ®èi víi tõng yÕu tè « nhiÔm, tõng lo¹i nguån ph¸t t¸n « nhiÔm, çc quy luËt « nhiÔm rÊt kh¸c nhau. C©u hái ®Æt ra lµ: cÇn lÊy bao nhiªu mÉu cho mçi ®iÓm lµ ®ñ? lÊy ë ®©u? lÊy vµo thêi ®iÓm nµo? (chiÕn l−îc lÊy mÉu ra sao?). Trªn thùc tÕ, ng−êi ta Ýt ®Ó ý tíi chiÕn l−îc lÊy mÉu mµ chó ý nhiÒu tíi çc kü thuËt ph©n tÝch mÉu. Çc m¸y lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu tù ®éng (m¸y hiÖn sè) cho phÐp cïng mét lóc thu vµ ph©n tÝch nhiÒu lo¹i chÊt « nhiÔm. Tuy nhiªn, ®é nh¹y cña çc thiÕt bÞ nµy bÞ giíi h¹n còng nh− tÝnh chÝnh x¸c cña çc kÕt qu¶ ®−a ra tõ çc m¸y hiÖn sè còng khã ®−îc chuÈn ho¸ (nhÊt lµ ch−a cã mét c¬ quan nµo cã mét la b« chuÈn ®Ó hiÖu chØnh çc thiÕt bÞ nµy).

ë nh÷ng n−íc tiªn tiÕn, chiÕn l−îc lÊy mÉu vµ gi¸m s¸t m«i tr−êng ®−îc quan t©m rÊt nhiÒu. Çc ph−¬ng tiÖn thu mÉu vµ ph©n tÝch mÉu ®Þnh kú theo thêi gian, th«ng b¸o kÕt qu¶ vÒ møc ®é « nhiÔm cña mét sè yÕu tè chØ ®iÓm cho mäi ng−êi cïng biÕt (cã thÓ nhËn thÊy b¶ng b¸o « nhiÔm ngay trªn trôc ®−êng cao tèc). Víi kü thuËt nµy céng ®ång ®−îc th«ng tin réng r·i vµ ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng cña hä qua ®ã ®−îc n©ng lªn.

Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i lóc nµo còng dÔ dµng thu mÉu vµ ph©n tÝch çc mÉu. Cã nhiÒu çch ®¸nh gi¸ møc « nhiÔm m«i tr−êng kh¸c kh«ng chØ dùa trªn kü thuËt kinh ®iÓn ph©n tÝch trong la b«. Sau khi lÊy mÉu, ph©n tÝch mÉu ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t t¸n çc yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng, ng−êi ta ph¶i tÝnh to¸n tiÕp çc chØ sè ®o l−êng tiÕp xóc.

5.1.2. §o l−êng tiÕp xóc

ThuËt ng÷ tiÕp xóc (exposure) trong mét sè tµi liÖu ®−îc gäi lµ ph¬i nhiÔm, còng cã tµi liÖu ®Þnh nghÜa lµ yÕu tè ®−îc nghiªn cøu v× nhiÒu tr−êng hîp kh«ng cã biÓu hiÖn g× cña tiÕp xóc hay ph¬i nhiÔm (vÝ dô t×nh tr¹ng c¨ng th¼ng tinh thÇn, stress trong m«i tr−êng x· héi, trong mèi liªn quan nh©n - qu¶ víi chøng suy nh−îc thÇn kinh, t×nh tr¹ng trÇm c¶m, tù tö, ly h«n). Trong thùc tÕ, tiÕp xóc cã nghÜa rÊt réng: nÕu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nghÒ nghiÖp víi mét ®Æc tr−ng nµo ®ã, tiÕp xóc cã thÓ lµ: lµm nghÒ g×? lµm nghÒ ®ã bao nhiªu n¨m? yÕu tè « nhiÔm lµ g×? møc ®é « nhiÔm nh− thÕ nµo; nÕu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña khÝ th¶i nhµ m¸y ra m«i tr−êng xung quanh th× tiÕp xóc cã thÓ lµ: lo¹i nhµ m¸y? chÊt th¶i chñ yÕu trong khãi cña nhµ m¸y lµ g×? l−îng chÊt th¶i cña nhµ m¸y th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh trong mét n¨m lµ bao nhiªu? vµo

41

tõng mïa, tõng h−íng giã, nång ®é çc chÊt « nhiÔm ë çc kho¶ng çch kh¸c nhau ra sao? VÝ dô, t×nh h×nh ung th− trong c«ng nh©n ngµnh cao su (tiÕp xóc lµ ngµnh cao su) hoÆc t×nh h×nh bÖnh h« hÊp vµ « nhiÔm khÝ CO2 tõ nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn (nång ®é SO2 theo çc thêi ®iÓm, kho¶ng çch lµ tiÕp xóc). §o ®¹c « nhiÔm b»ng ph−¬ng tiÖn xÐt nghiÖm lµ çch ®¸nh gi¸ trùc tiÕp t×nh tr¹ng tiÕp xóc. Song khi sè mÉu kh«ng ®ñ lín, kh«ng ®¹i diÖn, kü thuËt ph©n tÝch kh«ng ®ñ nh¹y sÏ kh«ng nãi lªn møc ®é « nhiÔm. MÆt kh¸c nh÷ng chØ sè vÒ « nhiÔm kh«ng kÐm phÇn ch¾c ch¾n nh− tæng l−îng n−íc th¶i, tæng l−îng tro to¶ vµo m«i tr−êng xung quanh còng cã thÓ sö dông ®Ó −íc tÝnh tiÕp xóc. D−íi gãc ®é cña ®¸nh gi¸ tiÕp xóc, m«i tr−êng ®−îc chia ra thµnh 2 lo¹i: (1) m«i tr−êng kh¸ch quan (lý häc, ho¸ häc, sinh häc vµ x· héi häc); (2) m«i tr−êng chñ quan hay cßn gäi lµ m«i tr−êng c¶m nhËn ®−îc mµu, mïi, vÞ. M«i tr−êng cßn ®−îc ph©n chia thµnh:

− M«i tr−êng gia ®×nh (vi m«i tr−êng) bao gåm: nhµ ë, çc thãi quen, së thÝch, nghiÖn hót, sö dông mÜ phÈm, thuèc s¸t khuÈn sö dông trong v−ên.

− M«i tr−êng lµm viÖc: víi nh÷ng tiÕp xóc nghÒ nghiÖp, chÕ ®é lµm viÖc, quan hÖ chñ thî, quan hÖ ®ång nghiÖp.

− M«i tr−êng ®Þa ph−¬ng: ®ã lµ nh÷ng n¬i tiÕp xóc víi nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng sinh ho¹t.

− M«i tr−êng khu vùc: ®iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ hËu cña mét vïng.

Trong ®¸nh gi¸ tiÕp xóc cña ç nh©n, mét céng ®ång víi çc t¸c nh©n nµo ®ã ph¶i tÝnh ®Õn møc ®é tham dù cña mét hoÆc nhiÒu trong nhãm trªn.

TiÕp xóc kh¸c víi yÕu tè t¸c h¹i, v× kh«ng ph¶i lóc nµo tiÕp xóc còng g©y ra t¸c h¹i. NhiÒu khi tiÕp xóc l¹i lµ yÕu tè cã lîi cho søc khoÎ trong tr−êng hîp nghiªn cøu yÕu tè lµm t¨ng c−êng søc khoÎ (vÝ dô: chÕ ®é ¨n hîp lý, thÓ thao).

Trong nghiªn cøu ®éc chÊt häc, d−îc häc ng−êi ta cßn dïng thuËt ng÷ liÒu (dose) ®Ó chØ khèi l−îng chÊt hÊp thô vµ chØ suÊt liÒu (dose-rate) ®Ó nãi lªn liÒu ®ã ®−a vµo trong mét ®¬n vÞ thêi gian. Trong dÞch tÔ häc khã cã thÓ x¸c ®Þnh liÒu mét çch chÝnh x¸c, nªn th−êng dïng thuËt ng÷ tiÕp xóc. TiÕp xóc còng ®−îc tÝnh t−¬ng tù nh− chØ suÊt liÒu b»ng con sè tæng hîp tiÕp xóc vµ thêi gian tiÕp xóc (trong ca, th¸ng, trong n¨m hoÆc tuæi nghÒ víi c«ng viÖc ®ã). NhiÒu tr−êng hîp møc tiÕp xóc phô thuéc chÆt chÏ vµo thêi gian tiÕp xóc h¬n lµ c−êng ®é « nhiÔm (v× c−êng ®é « nhiÔm dao ®éng rÊt lín gi÷a çc mÉu ®o trong cïng mét thêi ®iÓm vµ kh¸c nhau gi÷a çc thêi ®iÓm tíi møc xÐt nghiÖm çc mÉu chÊt ®éc, bôi trong m«i tr−êng còng chØ mang ý nghÜa ®Þnh tÝnh: v−ît tiªu chuÈn hay d−íi tiªu chuÈn cho phÐp), çch tÝnh nång ®é chÊt « nhiÔm theo thêi gian TWA (Time Weighted - Average) lµ mét vÝ dô (TWA = Nång ®é chÊt ®éc trong m«i tr−êng × Thêi gian tiÕp xóc).

Çc d¹ng tiÕp xóc

Kh¸c víi çc con ®−êng tiÕp xóc, çc d¹ng tiÕp xóc mang ý nghÜa réng h¬n, nã bao gåm 4 d¹ng c¬ b¶n:

42

− TiÕp xóc bªn ngoµi theo ý nghÜa chung: ®©y lµ c−êng ®é hiÖn cã cña çc yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng nh− ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, thøc ¨n, cã mèi liªn quan tíi tÇn suÊt vµ thêi gian tiÕp xóc.

− TiÕp xóc bªn ngoµi theo nghÜa hÑp: sù hÊp thu lµ khèi l−îng chÊt « nhiÔm hÊp thu vµo c¬ thÓ. Khèi l−îng nµy kh«ng chØ tuú thuéc vµo møc « nhiÔm trong m«i tr−êng mµ cßn tuú thuéc vµo thêi gian tiÕp xóc trong ngµy, tuÇn, n¨m. Ph−¬ng thøc tiÕp xóc: víi liÒu cao ng¾n hay liÒu thÊp kÐo dµi. T×nh tr¹ng c¬ thÓ, víi cïng mét nång ®é chÊt « nhiÔm trong m«i tr−êng, nÕu lao ®éng thÓ lùc nÆng, vi khÝ hËu nãng, møc tiÕp xóc sÏ cao h¬n hoÆc ng−êi nhÑ c©n sÏ ph¶i chÞu ¶nh h−ëng cao h¬n so víi ng−êi cã c©n nÆng h¬n hä ë cïng m«i tr−êng; chÕ ®é ¨n, khèi l−îng thøc ¨n còng lµ yÕu tè ¶nh h−ëng tíi tiÕp xóc qua thùc phÈm.

− TiÕp xóc bªn trong: khi hÝt thë ph¶i h¬i khÝ ®éc, bôi, kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu ®−îc hÊp thu. Còng nh− thÕ víi chÊt ®éc qua ®−êng tiªu ho¸, qua da. Tû lÖ hÊp thu kh¸c nhau theo tõng yÕu tè vµ c¶ ®èi víi thÓ tr¹ng c¬ thÓ.

− TiÕp xóc t¹i c¬ quan chÝnh: mçi t¸c nh©n ®éc h¹i cã mét vµi c¬ quan ®Ých, n¬i ®ã chÞu t¸c ®éng cña chóng. Nång ®é chÊt ®éc ë nh÷ng c¬ quan nµy cµng cao, t¸c h¹i cña chóng cµng lín. ViÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng yÕu tè ®éc h¹i t¹i c¬ quan ®Ých kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®¹t ®−îc. Trong mét sè tr−êng hîp, khi cã mèi liªn quan thuËn, chÆt chÏ gi÷a nång ®é chÊt ®éc ë mét sè tæ chøc, dÞch sinh häc dÔ lÊy bÖnh phÈm xÐt nghiÖm (nh− tãc, r¨ng rông cña trÎ em, s÷a m¸u) víi hµm l−îng t¹i c¬ quan ®Ých mét çch gÇn ®óng (vÝ dô: l−îng ch× trong tãc ph¶n ¸nh sù nhiÔm ch× ë tuû x−¬ng - c¬ quan ®Ých).

Trong t×m hiÓu tiÕp xóc, trong c«ng nghiÖp nhÊt lµ c«ng nghiÖp sö dông ho¸ chÊt lµm nguyªn liÖu, nhiªn liÖu, cã nh÷ng tr−êng hîp chÊt ®éc chØ lµ chÊt lÉn nhiÔm do ho¸ chÊt sö dông kh«ng tinh khiÕt (vÝ dô: dioxin lÉn trong chÊt g©y rông l¸, diÖt cá; benzen lÉn trong x¨ng...).

§¸nh gi¸ s¬ bé ®Þnh tÝnh:

§¸nh gi¸ ®Þnh tÝnh cã nghÜa lµ x¸c ®Þnh xem tiÕp xóc víi yÕu tè g×, trong kho¶ng thêi gian bao l©u vµ tèt h¬n nÕu cã ®−îc nh÷ng kh¸i qu¸t vÒ c−êng ®é « nhiÔm: v−ît qu¸ møc cho phÐp, v−ît qu¸ møc cho phÐp 2 lÇn, v−ît qu¸ møc cho phÐp trªn 2 lÇn, d−íi møc cho phÐp. Kü thuËt liÖt kª nhanh (rapid inventory technique) ngµy cµng tá ra cã tÝnh thùc tiÔn trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, n¬i thiÕu thèn çc kü thuËt ®o ®¹c m«i tr−êng. Nguyªn t¾c cña kü thuËt nµy lµ tÝnh to¸n l−îng chÊt « nhiÔm th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh dùa trªn c¬ së: tæng sè chÊt th¶i tõ mét c¬ së s¶n xuÊt, mét quy tr×nh c«ng nghÖ tû lÖ thuËn víi s¶n phÈm lµm ra cña c¬ së ®ã (møc ®é ho¹t ®éng).

Tû lÖ gi÷a l−îng chÊt th¶i víi møc ®é ho¹t ®éng (gäi lµ l−îng th¶i) cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh cho mçi nhµ m¸y, mét quy tr×nh c«ng nghiÖp. Tõ ®©y cho phÐp −íc tÝnh møc

43

th¶i ra mét chÊt ®éc, bôi tõ nhµ m¸y hay mét quy tr×nh c«ng nghÖ ®· biÕt tæng s¶n phÈm lµm ra cña c¬ së ®ã trong mét thêi gian ®Þnh tr−íc.

C«ng thøc: e(j) = E(j)/SA

Trong ®ã:

e(j): l−îng th¶i do chÊt j tÝnh b»ng kg trªn ®¬n vÞ s¶n phÈm trong mét kho¶ng thêi gian (n¨m).

E(j): l−îng chÊt th¶i j tÝnh b»ng kg /n¨m.

SA: møc ®é ho¹t ®éng tÝnh b»ng ®¬n vÞ s¶n phÈm /n¨m.

YÕu tè l−îng th¶i e (j) phô thuéc vµo:

− Lo¹i nguån th¶i, lo¹i nhµ m¸y.

− Quy tr×nh c«ng nghÖ vµ /hoÆc çc chØ sè thiÕt kÕ.

− Tuæi cña nguån th¶i, tr×nh ®é c«ng nghÖ.

− Lo¹i vµ chÊt l−îng nguyªn liÖu sö dông.

− §iÒu kiÖn xung quanh.

− Nh÷ng yÕu tè kh¸c vÒ mÉu thiÕt kÕ, hÖ thèng ®iÒu khiÓn.

B»ng kü thuËt nµy cho phÐp −íc tÝnh møc ®é « nhiÔm mét çch gi¸n tiÕp song rÊt thùc tÕ vµ ®¸ng tin cËy.

§¸nh gi¸ ®Þnh l−îng vÒ tiÕp xóc:

§©y lµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÆt chÏ, ®¸ng tin cËy song tèn kÐm vµ khã thùc hiÖn réng r·i. Khi ®¸nh gi¸ tiÕp xóc cÇn dùa vµo hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng: lµ hÖ thèng lÊy mÉu, ®o ®¹c « nhiÔm mét çch cã hÖ thèng. Trong nghiªn cøu dÞch tÔ häc, hÖ thèng nµy cho phÐp ®¸nh gi¸ gÇn ®óng víi møc tiÕp xóc.

Khi thiÕt kÕ hÖ thèng gi¸m s¸t, cÇn ®Æt ra çc c©u hái sau:

− Çc chÊt « nhiÔm nµo cÇn ®−îc nghiªn cøu?

− LÊy mÉu ph¶i tiÕn hµnh trong çc kho¶ng thêi gian bao l©u vµ mÉu ®−îc lÊy bao nhiªu lÇn?

− §iÓm lÊy mÉu ph¶i ®Æt ë ®©u?

− ChÊt l−îng lÊy mÉu, ph©n tÝch mÉu cÇn theo tiªu chuÈn nµo?

− CÇn dïng ph−¬ng tiÖn g× vµ kü thuËt ph©n tÝch nµo?

− Trong thùc tÕ, khã cã thÓ ®¹t ®−îc tÊt c¶ nh÷ng yªu cÇu trªn. Còng cã thÓ hÖ thèng lÊy mÉu, theo dâi m«i tr−êng ë n−íc ta ch−a ®¶m b¶o lµ hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng cho dï ®i lÊy mÉu ®Þnh kú hµng n¨m (song sù thay ®æi møc « nhiÔm x¶y ra hµng giê, hµng phót), cã ph©n tÝch mÉu song sè l−îng mÉu th−êng rÊt Ýt,

44

kh«ng ®¹i diÖn vµ ch−a nãi tíi n¨ng lùc ph©n tÝch mÉu rÊt thÊp so víi yªu cÇu cña ph©n tÝch mét sè chÊt « nhiÔm c¬ b¶n chØ b»ng kü thuËt ®¬n gi¶n (b¶ng 2.5).

B¶ng 2.5. Mét sè chØ sè dïng ®Ó theo dâi, gi¸m s¸t chÊt l−îng m«i tr−êng

YÕu tè ®éc h¹i ChØ sè Nguån « nhiÔm ChÊt l−îng kh«ng khÝ SO2 Nång ®é trong kh«ng khÝ Khãi c«ng nghiÖp, khÝ x¶, sö

dông than ®Ó ®un nÊu NO2, NO Nång ®é trong kh«ng khÝ Khãi c«ng nghiÖp, khÝ x¶, sö

dông than ®Ó ®un nÊu Çc h¹t l¬ löng (bôi), vi sinh vËt (vi khuÈn, nÊm mèc)

Nång ®é trong kh«ng khÝ Khãi c«ng nghiÖp, khÝ x¶, sö dông than ®Ó ®un nÊu

ChÊt l−îng n−íc N−íc sinh ho¹t bÞ « nhiÔm ho¸ chÊt, chÊt h÷u c¬

§é cøng, mµu, mïi, vÞ, pH, NO2, NO3, oxy hoµ tan, BOD5

Çc nguån n−íc th¶i, « nhiÔm ®Êt, « nhiÔm n−íc ngÇm

¤ nhiÔm vi sinh vËt g©y bÖnh

Coliform, Colifeacal trong 100ml

¤ nhiÔm m«i tr−êng c«ng nghiÖp, thùc phÈm, ®Þa chÊt

Mét sè chÊt ®éc chung Kim lo¹i nÆng (Cd, Pd, As, Hg)

Nång ®é chÊt ®éc trong çc dÞch sinh vËt vµ m« cña ng−êi

¤ nhiÔm n«ng, l©m nghiÖp; « nhiÔm thùc phÈm

Ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt

DDT, dioxin trong m« sinh vËt. Nång ®é çc chÊt chuyÓn ho¸ ®Æc tr−ng trong n−íc tiÓu, m¸u...

Mét sè chÊt g©y nhiÔm trïng vµ g©y dÞ øng

Çc chØ sè « nhiÔm vi sinh vËt Çc chØ sè « nhiÔm kh«ng khÝ bëi mét sè chÊt g©y dÞ øng LiÒu sinh häc

Mét sè chÊt phãng x¹ MËt ®é phãng x¹ Çc nguån phãng x¹ vµ çc chÊt ®ång vÞ

TiÕng ån Møc ®é ån ¤ nhiÔm c«ng nghiÖp, sinh ho¹t, giao th«ng

Tõ hÖ thèng theo dâi møc ®é « nhiÔm, hoÆc çc chØ ®iÓm cña « nhiÔm, ®o l−êng møc ®é tiÕp xóc, ng−êi ta tËp hîp vµ ph©n tÝch çc sè liÖu ®Ó ®−a ra çc c¶nh b¸ovÒ:

− Lo¹i yÕu tè « nhiÔm hoÆc çc nhãm yÕu tè « nhiÔm.

− Møc ®é « nhiÔm (qua ®èi chiÕu víi çc tiªu chuÈn, çc ®iÒu lÖ vÖ sinh).

− Çc yÕu tè vÒ çc nguån ph¸t sinh « nhiÔm (sö dông nhiªn liÖu, tèc ®é ph¸t triÓn ®« thÞ, quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh « nhiÔm, s¶n l−îng cña tõng ngµnh c«ng nghiÖp...).

45

− Dù b¸o xu h−íng t¨ng gi¶m lo¹i yÕu tè vµ møc ®é « nhiÔm trong t−¬ng lai gÇn vµ t−¬ng lai xa dùa trªn çc yÕu tè t¸c ®éng hoÆc ph¸t sinh « nhiÔm.

− Dù b¸o çc nguy c¬ trªn søc khoÎ céng ®ång.

− §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p nh»m gi¶m nhÑ nguy c¬, h¹n chÕ « nhiÔm.

5.2. Gi¸m s¸t çc hËu qu¶ cña « nhiÔm

§Ó theo dâi vµ gi¸m s¸t çc hËu qu¶ cña « nhiÔm ng−êi ta dùa trªn çc hÖ thèng thèng kª bÖnh tËt ®Ó biÕt çc t¸c h¹i cña t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng tr−íc ®ã hoÆc kh¸m sµng läc ®Ó ph¸t hiÖn mét sè nguy c¬ g©y bÖnh liªn quan ®Õn « nhiÔm (çc bÖnh chØ danh) vµ kh¸m chÈn ®o¸n çc bÖnh ®Æc thï do « nhiÔm.

5.2.1. Thèng kª t×nh h×nh m¾c bÖnh vµ tö vong

T×nh h×nh m¾c bÖnh vµ tö vong ®−îc ph©n tÝch dùa trªn çc sè liÖu thèng kª tõ b¸o ço cña hÖ thèng bÖnh viÖn nhµ n−íc chØ ph¶n ¸nh mét phÇn t×nh tr¹ng søc khoÎ céng ®ång. RÊt nhiÒu tr−êng hîp èm ®Õn y tÕ t− nh©n hoÆc tù ch÷a. RÊt nhiÒu tr−êng hîp èm chØ ®Õn tr¹m y tÕ c¬ së x·, ph−êng nªn chØ thÓ hiÖn ë sè m¾c.

Thèng kª bÖnh tËt cã thÓ ®−îc tÝnh to¸n theo tÇn suÊt m¾c trªn 100. 000 d©n vµ /hoÆc theo cÊu tróc m« h×nh bÖnh tËt - ph©n bè çc lo¹i bÖnh trong sè çc tr−êng hîp ®Õn bÖnh viÖn kh¸m ch÷a bÖnh.

Çc sè liÖu thèng kª trªn ®−îc tËp hîp trong çc nhãm bÖnh theo ph©n lo¹i quèc tÕ vÒ bÖnh tËt lÇn thø 10 (ICD10) víi çc møc ®é chi tiÕt kh¸c nhau: tõ theo tªn bÖnh ®Õn çc møc d−íi nhãm vµ nhãm bÖnh.

Ph©n tÝch theo tªn bÖnh cho tÊt c¶ çc tr−êng hîp èm gåm 312 bÖnh, 21 ch−¬ng lµ rÊt khã vµ nhiÒu khi kh«ng cÇn thiÕt. ChØ nªn chän mét sè bÖnh cã tÝnh chÊt chØ danh nh−: hen phÕ qu¶n, bÖnh phæi phÕ qu¶n m¹n tÝnh t¾c nghÏn (viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh co th¾t), ung th− phæi, leucose, ung th− d¹ dµy, çc khèi u trung biÓu m«, ung th− da, çc bÖnh dÞ øng hoÆc qu¸ mÉn, çc bÖnh nhiÔm trïng, çc dÞ tËt bÈm sinh, çc bÖnh gan m¹n tÝnh, çc bÖnh nghÒ nghiÖp, çc bÖnh nhiÔm ®éc cÊp tÝnh... BÖnh tËt ®−îc gép l¹i thµnh tõng nhãm ®Ó ph©n tÝch qua so s¸nh sù kh¸c nhau theo vïng, theo nhãm d©n c− ë çc khu vùc cã ®Æc tr−ng m«i tr−êng kh¸c nhau, theo thêi gian, theo nhãm nghÒ nghiÖp. ViÖc gép çc nhãm bÖnh theo tõng nhãm kh«ng thùc tÕ b»ng viÖc gép thµnh ba nhãm:

− Çc bÖnh l©y nhiÔm, bÖnh phô n÷, trÎ em suy dinh d−ìng. − Çc bÖnh kh«ng l©y nhiÔm. − Çc tai n¹n, chÊn th−¬ng (do con ng−êi, th¶m ho¹, chiÕn tranh, b¹o lùc, tù tö...)

B¶ng 2.6 vµ h×nh 2.2 ®−a ra vÝ dô so s¸nh t×nh h×nh bÖnh tËt theo çc n¨m.

B¶ng 2.6. Xu h−íng bÖnh tËt tö vong (®¬n vÞ: %)

Nhãm bÖnh 1976 1986 1996 2000

I. BÖnh l©y M¾c ChÕt

55, 50 53, 06

59, 20 52, 10

37, 63 33, 13

32, 11 26, 08

46

II. BÖnh kh«ng l©y M¾c ChÕt

42, 65 44, 71

39, 00 41, 80

50, 02 43, 69

54, 20 52, 25

III. Tai n¹n, ngé ®éc, chÊn th−¬ng

M¾c ChÕt

1, 84 2, 23

1, 80 6, 10

12, 35 23, 20

13, 69 21, 67

(Nguån: Niªn gi¸m thèng kª y tÕ n¨m 2000 - Bé Y tÕ)

70 60

Tai n¹n, ngé ®éc, chÊn th−¬ng

BÖnh kh«ng l©y

BÖnh l©y 50

40

% 30 20

10 0

1976 1986 1996 2000

N¨m H×nh 2.2. Xu h−íng m¾c bÖnh

Víi kÕt qu¶ trªn cho thÊy c¬ cÊu bÖnh tËt (cña çc tr−êng hîp ®Õn bÖnh viÖn c«ng çc tuyÕn) thay ®æi râ rÖt qua çc thêi kú.

Tõ n¨m 1976 - 1986: khi kinh tÕ chËm ph¸t triÓn, m«i tr−êng « nhiÔm chñ yÕu bëi çc yÕu tè sinh vËt häc, çc bÖnh dÞch chiÕm −u thÕ. Tai n¹n chÊn th−¬ng cã xu h−íng t¨ng nhÑ.

Tõ n¨m 1986: khi c¶i çch kinh tÕ b¾t ®Çu, c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, møc sèng ®−îc n©ng cao, m«i tr−êng cã thÓ ®· ®−îc c¶i thiÖn, v× vËy « nhiÔm bëi çc yÕu tè sinh vËt häc ®· gi¶m ®i lµm thay ®æi c¬ cÊu bÖnh tËt. Çc bÖnh kh«ng l©y nhiÔm chiÕm −u thÕ, cïng víi nã lµ sù gia t¨ng m¹nh tû lÖ tai n¹n, chÊn th−¬ng.

Sè liÖu trªn sÏ ®−îc gi¶i thÝch mét çch râ rµng h¬n nÕu ®−a ra çc sè liÖu vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng vµ çc chØ sè vÒ t¨ng tr−ëng kinh tÕ. VÝ dô: tõ n¨m 1990 - 1999 hµng n¨m (tæng l−îng chÊt th¶i do ph−¬ng tiÖn giao th«ng t¨ng 6 - 8%) tæng l−îng r¸c th¶i n¨m 1977 lµ 19 tÊn ®· t¨ng lªn 25 ngµn tÊn vµo n¨m 1999; sè xe « t« n¨m 1990 lµ 27.400 chiÕc ®· t¨ng lªn 57.822 chiÕc vµo n¨m 1999 (nguån sè liÖu: Tæng côc Thèng kª. T×nh h×nh kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam 10 n¨m 1991 - 2000).

5.2.2. Nguån sè liÖu tõ kh¸m sµng läc, ph¸t hiÖn nguy c¬ trªn søc khoÎ

Trong kh¸m sµng läc cã thÓ sö dông çc xÐt nghiÖm ®o l−êng møc ®é thÊm nhiÔm: chÊt ®éc x©m nhËp vµo c¬ thÓ nh−ng cã thÓ ch−a g©y hËu qu¶. ThÓ hiÖn b»ng nång ®é chÊt ®éc trong m¸u, trong çc m« (x−¬ng, mì, tãc), hay çc chÊt ®éc vµ chÊt chuyÓn ho¸ cña nã ®−îc ®µo th¶i qua n−íc tiÓu, qua h¬i thë (vÝ dô: xÐt nghiÖm phenol trong n−íc tiÓu; xÐt nghiÖm ch× trong tãc...).

47

Kh¸m sµng läc còng cã thÓ sö dông çc test l©m sµng hoÆc çc xÐt nghiÖm cËn l©m sµng ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng bÖnh lý d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng. VÝ dô: xÐt nghiÖm ALA niÖu khi cã tiÕp xóc víi ch×; ®o ng−ìng nghe khi tiÕp xóc cíi tiÕng ån; xÐt nghiÖm trøng giun trong ph©n, t×m ng−êi lµnh mang trïng; ®o chøc n¨ng h« hÊp cho hµng lo¹t ng−êi tiÕp xóc víi bôi vµ h¬i khÝ kÝch thÝch; kh¸m ph¸t hiÖn ng−êi bÞ viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh.

Kh¸m ph¸t hiÖn mét sè bÖnh ®Æc tr−ng do m«i tr−êng: m¾t hét, nhiÔm ®éc nghÒ nghiÖp, bôi phæi, dÞ øng da víi yÕu tè m«i tr−êng ®Æc tr−ng.

§i t×m mèi liªn quan gi÷a tiÕp xóc trong qu¸ khø vµ biÓu hiÖn bÖnh lý hiÖn t¹i kh«ng dÔ dµng (kÓ c¶ tæ chøc kh¸m vµ lµm xÐt nghiÖm ë quy m« lín), nhÊt lµ khi cã nhiÒu yÕu tè t¸c h¹i cïng tån t¹i vµ bÖnh th× kh«ng ®Æc hiÖu (vÝ dô viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh cã thÓ do « nhiÔm khãi vµ bôi trong m«i tr−êng sinh ho¹t, còng cã thÓ do tiÕp xóc víi khãi bôi trong m«i tr−êng lao ®éng vµ còng cã thÓ do hót thuèc l¸).

Kinh nghiÖm cho thÊy, kh¸m l©m sµng réng r·i çc bÖnh tËt cña çc céng ®ång d©n c− th−êng Ýt khi ®¸p øng ®−îc nhu cÇu th«ng tin, trong khi ®ã viÖc tæ chøc kh¸m l¹i rÊt tèn kÐm vµ ®ßi hái ph¶i tæ chøc còng nh− tËp huÊn çc b¸c sÜ rÊt kü vµ theo nh÷ng quy tr×nh, tiªu chuÈn chÈn ®o¸n thèng nhÊt.

V× vËy, nªn tæ chøc kh¸m chuyªn khoa, tËp trung vµo mét sè bÖnh ®Æc tr−ng cho tõng lo¹i « nhiÔm. Còng cã thÓ chØ kh¸m cho mét sè nhãm ®èi t−îng cã nguy c¬ cao, lµm çc chØ ®iÓm vÒ hËu qu¶ cña m«i tr−êng « nhiÔm víi mét hoÆc vµi yÕu tè « nhiÔm ®Æc tr−ng.

5.2.3. Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn vÒ t×nh tr¹ng søc khoÎ céng ®ång (®iÒu tra hé gia ®×nh)

§©y lµ ph−¬ng ph¸p kh¸ phæ biÕn vµ ®−îc ¸p dông ë çc h×nh thøc kh¸c nhau: hái mét ng−êi trong hé gia ®×nh ®Ó biÕt t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mäi ng−êi trong hé trong kho¶ng thêi gian 2 tuÇn hoÆc 4 tuÇn. Còng cã thÓ hái tõng ng−êi ®èi víi c«ng nh©n, ®èi víi n«ng d©n hái tõng ng−êi trong hé (trÎ em th× hái mÑ) vÒ nh÷ng triÖu chøng bÖnh võa m¾c trong 2 tuÇn tr−íc ®ã. Ngoµi nh÷ng th«ng tin vÒ bÖnh tËt hoÆc tö vong, cßn cã nh÷ng th«ng tin kh¸c ®−îc ph¸t hiÖn b»ng pháng vÊn nh− t×nh tr¹ng nh©n khÈu häc, kinh tÕ, nghÒ nghiÖp, kiÕn thøc vÒ søc khoÎ - m«i tr−êng, th¸i ®é vµ thùc hµnh (biÕt g×, th¸i ®é vÒ nh÷ng ®iÒu m×nh biÕt nh− thÕ nµo: lo sî, thê ¬, cÈn thËn vµ thùc tÕ ®· lµm g×?), çch øng xö y tÕ vµ m«i tr−êng, kiÕn thøc vÖ sinh an toµn lao ®éng, hiÓu biÕt vÒ chÊt ®éc, t¸c h¹i nghÒ nghiÖp, th¸i ®é øng xö víi t×nh tr¹ng thiÕu n−íc s¹ch vµ c«ng tr×nh vÖ sinh...

5.2.4. Çc nguån sè liÖu s½n cã

B¸o ço tæng kÕt sæ kh¸m ch÷a bÖnh ®Þnh kú hµng th¸ng, quý, n¨m qua hÖ thèng thèng kª. Nh−ng cÇn chó ý: tû lÖ ng−êi d©n mçi khi bÞ èm ®Õn c¬ së y tÕ nhµ n−íc chØ kho¶ng 20 - 30%. V× vËy, nÕu lÊy sè liÖu thèng kª sÏ bá sãt rÊt nhiÒu çc tr−êng hîp èm tù ch÷a (chiÕm ®a sè) vµ ®Õn y tÕ t− nh©n; cßn c¬ së s¶n xuÊt th× 80% çc tr−êng hîp èm ®Õn y tÕ c¬ quan hoÆc c¬ së bÖnh viÖn, phßng kh¸m ®a khoa.

48

a. Nguån sè liÖu tõ thèng kª bÖnh viÖn

Nguån sè liÖu nµy chØ ph¶n ¸nh çc tr−êng hîp bÖnh nÆng (®Ønh cña t¶ng b¨ng næi), hoÆc çc bÖnh khã ch÷a, çc bÖnh cña ng−êi d©n gÇn bÖnh viÖn, bÖnh nh©n b¶o hiÓm y tÕ. Cho dï sè liÖu thèng kª bÖnh viÖn cã chÈn ®o¸n chÝnh x¸c nhÊt song vÉn ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ hËu qu¶ cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ, bÖnh tËt, tö vong cña quÇn thÓ cã nguy c¬.

b. Nguån sè liÖu nghØ èm t¹i çc c¬ së s¶n xuÊt

§©y lµ nh÷ng sè liÖu quý v× ®−îc qu¶n lý kh¸ chÆt chÏ. Mçi tr−êng hîp èm vµ nghØ èm ®Òu ®−îc ghi chÐp. MÆt kh¸c, m«i tr−êng s¶n xuÊt t¸c ®éng m¹nh nhÊt tr−íc hÕt ®Õn c«ng nh©n nhµ m¸y, sau ®ã míi t¸c ®éng ®Õn d©n chóng xung quanh. Tuy nhiªn, ¶nh h−ëng trªn søc khoÎ ®«i khi l¹i kh«ng râ v× hiÖu øng c«ng nh©n khoÎ (th−êng c«ng nh©n ®−îc tuyÓn vµo nhµ m¸y lµ nh÷ng ng−êi khoÎ h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c). Ng−êi d©n xung quanh nhµ m¸y cã nh÷ng nhãm tuæi nh¹y c¶m h¬n vµ thêi gian tiÕp xóc dµi h¬n (kh«ng chØ 8 tiÕng).

5.2.5. Nguån sè liÖu tõ khai b¸o tö vong

Tr−êng hîp kh«ng ®−îc mæ tö thi th× nguyªn nh©n tö vong th−êng khã chÝnh x¸c. Cã thÓ dïng kü thuËt gi¶i phÉu lêi nãi (hái tû mØ triÖu chøng tr−íc khi chÕt víi b¶ng c©u hái tiªu chuÈn) cã thÓ cho phÐp nhËn ®Þnh nguyªn nh©n chÕt kh¸ ®óng.

Dï nguån sè liÖu nµo, c©u hái chung nhÊt vÉn lu«n lµ: ®èi t−îng nµo bÞ ¶nh h−ëng? BÖnh hoÆc ¶nh h−ëng ®ã lµ g×? X¶y ra ë ®©u vµ khi nµo? §Ó gãp phÇn t×m hiÓu nguyªn nh©n vµ çc kh¶ n¨ng can thiÖp vµo céng ®ång víi çc lo¹i nghÒ nghiÖp vµ t×nh tr¹ng tiÕp xóc kh¸c nhau, cÇn ®Æt c©u hái nh−: biÕt g× vÒ çc yÕu tè m«i tr−êng ®ã? BÖnh hoÆc ¶nh h−ëng trªn søc khoÎ lµ g×? Th¸i ®é ®èi víi m«i tr−êng vµ bÖnh do m«i tr−êng ra sao? §· lµm g× ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng xung quanh bÞ « nhiÔm?

Môc tiªu cña gi¸m s¸t m«i tr−êng (çc t¸c nh©n « nhiÔm): gi¸m s¸t hËu qu¶ cña m«i tr−êng « nhiÔm trªn søc khoÎ lµ nh»m cung cÊp çc th«ng tin cho viÖc x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò tån t¹i vµ møc ®é trÇm träng cña nã trªn søc khoÎ céng ®ång, sau ®ã lµ chän ra çc vÊn ®Ò cÊp b¸ch nhÊt nh−ng ®· cã gi¶i ph¸p xö lý vµ cã nguån lùc cÇn thiÕt ®Ó ®−a ra çc −u tiªn. Khi ®· chän ®−îc çc vÊn ®Ò −u tiªn, chän gi¶i ph¸p thÝch hîp (kh¶ thi, kh«ng tèn kÐm, cã hiÖu qu¶ cao, kÞp thêi...) cÇn lªn kÕ ho¹ch ®Ó tõng b−íc can thiÖp gi¶m nhÑ nguy c¬.

Çc b¶n kÕ ho¹ch ph¶i ®−îc nh÷ng ng−êi ra chÝnh s¸ch ñng hé b»ng chñ tr−¬ng, b»ng tµi chÝnh vµ cam kÕt duy tr×. Çc b¶n kÕ ho¹ch còng cÇn cã sù tham gia cña ®éng ®ång trong viÖc x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò, chän gi¶i ph¸p, ®ãng gãp c«ng søc vµ tµi chÝnh (nÕu cã), theo dâi, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ çc hiÖu qu¶ cña gi¶i ph¸p can thiÖp ®· ¸p dông.

49

5.3. VÝ dô minh häa vÒ qu¶n lý nguy c¬ m«i tr−êng

Qu¶n lý nguy c¬ lµ mét qu¸ tr×nh xuÊt ph¸t tõ viÖc x¸c ®Þnh xem cã yÕu tè nguy c¬ nµo (« nhiÔm m«i tr−êng bëi yÕu tè g×), ®¸nh gi¸ møc ®é nguy c¬ (®o l−êng møc ®é « nhiÔm). Chän çc gi¶i ph¸p can thiÖp lµm gi¶m nguy c¬, thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p ®ã. Thùc hiÖn qu¶n lý nguy c¬ còng ph¶i tÝnh ®Õn çc gi¶i ph¸p nµo võa khoa häc, võa kh¶ thi vµ ph¶i võa cã hiÖu qu¶ cao, chi phÝ thÊp. Khi chän gi¶i ph¸p còng ph¶i dùa trªn çc quy ®Þnh ph¸p lý, çc chuÈn mùc v¨n hãa, x· héi, ®¹o ®øc còng nh− ®−êng lèi chÝnh trÞ. Nh− vËy cã nhiÒu mèi liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh qu¶n lý nguy c¬, kh«ng ph¶i chØ cã ng−êi d©n chÞu t¸c h¹i, ng−êi g©y « nhiÔm vµ c¬ quan y tÕ. Sau ®©y lµ bµi tËp t×nh huèng m« t¶ 6 b−íc trong chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬.

BµI TËP T×NH HUèNG

Môc tiªu

1. ¸p dông ®−îc çc nguyªn t¾c qu¶n lý nguy c¬ Søc khoÎ m«i tr−êng vµo çc tr−êng hîp thùc tÕ

2. ¸p dông ®óng çc b−íc cña chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬.

T×nh huèng

Tæ hîp c«ng nghiÖp TPI lµ mét khu c«ng nghiÖp gåm 50 c¬ së s¶n xuÊt: läc dÇu, c«ng nghiÖp ho¸ dÇu, xÝ nghiÖp hãa chÊt, xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ph©n bãn ho¸ häc, xÝ nghiÖp çn thÐp. ë ®©y cã mét nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn sö dông nhiªn liÖu lµ than ®¸, cã mét bÕn c¶ng, mét nhµ m¸y xö lý r¸c th¶i vµ mét kªnh dÉn n−íc th¶i.

Quanh khu c«ng nghiÖp nµy lµ mét vïng n«ng nghiÖp, ë ®©y cã tr−êng häc vµ khu d©n c− chuyÓn ra tõ vïng ®Êt x©y dùng khu c«ng nghiÖp.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi d©n ngöi thÊy mïi khã chÞu vµ ng−êi ta phµn nµn lµ bÞ èm ®au nhiÒu h¬n. Çc hËu qu¶ nµy lªn tíi møc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, çc thÇy c« gi¸o häc sinh vµ c¶ cha xø trong vïng còng ph¶i lªn tiÕng phµn nµn qua hÖ thèng truyÒn h×nh ®Þa ph−¬ng. Ngoµi ra ®¬n kiÖn cßn ®−îc göi lªn Së C«ng nghiÖp ®Þa ph−¬ng, lªn c¶ ChÝnh phñ.

Do cã ®¬n kiÖn nµy, Trung t©m Y tÕ Bé C«ng nghiÖp ®· tæ chøc mét ®oµn çn bé vÒ ®Þa ph−¬ng víi nhiÖm vô:

− §o m«i tr−êng ®Ó ph¸t hiÖn cã chÊt ®éc g× vµ mïi tõ khãi lµ g×, nguån ph¸t sinh tõ ®©u ?

− X¸c ®Þnh møc ®é « nhiÔm vµ møc ®é tiÕp xóc cña nh©n d©n quanh khu vùc TPI.

− X¸c ®Þnh møc ®é ¶nh h−íng ®Õn søc khoÎ c− d©n n¬i bÞ « nhiÔm.

Néi dung kh¶o s¸t cña ®oµn kiÓm tra bao gåm çc vÊn ®Ò sau:

50

(1). X¸c ®Þnh vÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng

− X¸c ®Þnh vµ m« t¶ çc ®Æc ®iÓm cña vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng.

− §−a ra nhËn ®Þnh vÒ møc ®é ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ céng ®ång còng nh− vÊn ®Ò sinh th¸i.

− §Æt ra çc môc ®Þch cña viÖn qu¶n lý m«i tr−êng (kiÓm so¸t « nhiÔm).

− Chän ng−êi chØ ®¹o cã ®ñ thÈm quyÒn ®Ó ®Ò xuÊt vµ thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p.

− Tæ chøc cuéc häp liªn tØnh víi çc ®¬n vÞ, tæ chøc cã liªn quan (çc bªn cã liªn quan).

− §oµn c«ng t¸c ®Õn lµm viÖc víi tæ hîp c«ng nghiÖp, gÆp gi¸m ®èc vµ phßng küthuËt ®Ó:

+ §Ò nghÞ cung cÊp b¶n quy tr×nh c«ng nghÖ vµ bæ tu mÆt b»ng çc c¬ sës¶n xuÊt

+ Tõng c¬ së s¶n xuÊt liÖn kª çc lo¹i nguyªn vËt liÖu sö dông, nhiªn liÖu vµb¶n b¸o ço vÒ çc lo¹i khÝ th¶i, chÊt th¶i láng, chÊt th¶i r¾n. L−u l−îngchÊt th¶i trong mét ngµy ®ªm vµo m«i tr−êng xung quanh. Çc biÖn ph¸pxö lý chÊt th¶i tr−íc khi th¶i vµo m«i tr−êng.

+ Yªu cÇu cung cÊp th«ng tin vÒ chiÒu cao èng khãi, çc ®−êng dÉn n−ícth¶i vµ çc ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn r¸c th¶i, n¬i ®Ó r¸c th¶i.

+ Sau khi lµm viÖc víi gi¸m ®èc cña tõng c¬ së s¶n xuÊt, lµm viÖc víi çc kü s− c«ng nghiÖp, kü s− an toµn lao ®éng, ®oµn cã ®−îc mét b¶n b¸o ®· cãnh÷ng kÕt qu¶ sau:

• Cã 3 trong 50 c¬ së s¶n xuÊt ®· cã bè trÝ mÆt b»ng bÊt hîp lý: qu¸ gÇn khud©n c−, kh«ng cã kho¶ng çch b¶o vÖ vµ bè trÝ èng khãi ë h−íng giã mµ vµo mïa ®«ng khãi cã thÓ thæi ng−îc vÒ khu d©n c−.

• 49/50 c¬ së cã sö dông nguyªn vËt liÖu cã thÓ g©y « nhiÔm m«i tr−êng.§Æc biÖt cã mét c¬ së sö dông nhiÒu nguyªn liÖu ho¸ häc vµ th¶i khãi cãchÊt ®éc vµo m«i tr−êng. § ©y còng chÝnh lµ 1 trong 3 c¬ së cã bè trÝ mÆt b»ng bÊt hîp lý trªn.

+ Khi ®−îc cung cÊp çc th«ng tin vÒ çc chÊt ®éc th¶i vµo m«i tr−êngkh«ng khÝ, ®oµn c«ng t¸c ®−îc biÕt cã tíi 48 chÊt ®éc kh¸c nhau. Dokh«ng thÓ ®o ®−îc hµm l−îng chÊt ®éc cña tÊt c¶ 48 chÊt ®éc ®ã, ®oµn ®· quyÕt ®Þnh:

• Yªu cÇu b¸o ço vÒ tæng sè nguyªn liÖu ph¸t sinh chÊt ®éc trong 1 ngµy®ªm vµ trong 1 n¨m. Tõ sè liÖu ®−îc cung cÊp, sö dông ph−¬ng ph¸p −ícl−îng b»ng b¶ng kiÓm kª. KÕt qu¶ cho thÊy cã mét sè nguyªn liÖu cã thÓph¸t sinh chÊt khÝ kÝch thÝch h« hÊp SO2, SO3, víi hµm l−îng rÊt lín hµng tÊn khi nµy / n¨m.

51

• §o nång ®é chÊt SO2 trong kh«ng khÝ t¹i çc ®iÓm trong khu d©n c− vµoçc thêi ®iÓm kh¸c nhau. KÕt qu¶ cho thÊy:

• T¹i tÊt c¶ çc ®iÓm ®o, nång ®é SO2 v−ît qu¸ tiªu chuÈn tèi ®a cho phÐp víi khu d©n c− (cho dï ®iÓm ®o trong nhµ m¸y kh«ng v−ît qu¸ tiªu chuÈncho phÐp). §Æc biÖt cã thêi ®iÓm nång ®é SO2 v−ît tíi 20 lÇn tiªu chuÈn cho phÐp.

• Víi kÕt qu¶ kiÓm tra nh− trªn, ®oµn c«ng t¸c chØ ®−a ra kÕt luËn chungchung vÒ çc lo¹i yÕu tè « nhiÔm vµ nguy c¬ th¶i chÊt « nhiÔm vµo m«i tr−êng xung quanh (qua kiÓm kª nguån nguyªn liÖu, nhiªn liÖu). KÕt qu¶®o SO2 trong m«i tr−êng kh«ng khÝ khu d©n c− chØ lµ mét yÕu tè chØ ®iÓmcña « nhiÔm, kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc yÕu tè mµ ng−êi d©n ph¶i tiÕp xóc,nh−ng møc ®é « nhiÔm ®Òu v−ît qu¸ nång ®é tèi ®a cho phÐp. Mét nhËn®Þnh vÒ møc ®é ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ céng ®ång lµ: « nhiÔm chñ yÕuqua ®−êng h« hÊp vµ lµ chÊt khÝ kÝch thÝch. Ng−êi d©n cã thÓ bÞ ¶nh h−ëngtrªn hÖ thèng h« hÊp, nhÊt lµ trÎ em vµ ng−êi giµ. Ngoµi ra cã thÓ lµm t¨ng nguy c¬ m¾c çc bÖnh viªm kÕt m¹c vµ bÖnh da.

•

•

Víi møc « nhiÔm nµy cã thÓ ¶nh h−ëng tíi c©y cèi trong v−ên vµ lóa.

Çc nguy c¬ nhiÔm ®éc mét sè ho¸ chÊt kh¸c cã thÓ ¶nh h−ëng tíi gan,thËn, m¸u vµ thÇn kinh trung −¬ng. §Ò nghÞ ®−îc kiÓm tra søc kháe vµ lµm mét sè xÐt nghiÖm cho nh©n d©n nh−: ®Þnh l−îng phenol trong n−íc tiÓu, ®Þnhl−îng ch× trong tãc trÎ em, xÐt nghiÖm m¸u t×m hång cÇu h¹t kiÒm (v× trongchÊt ®éc ®−îc kiÓm kª cã ch×, benzen lµ ®¸ng quan t©m nhÊt).

− Ngay tõ khi ch−a cã kÕt qu¶ ®iÒu tra ¶nh h−ëng cña « nhiÔm m«i tr−êng trongcéng ®ång d©n c−, ®oµn kiÓm tra ®· ph¶i ®−a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh sau:

+ N©ng cao chiÒu cao èng khãi

+ L¾p ®Æt hÖ thèng khö ®éc tr−íc khi khãi th¶i ra m«i tr−êng

+ Lªn kÕ ho¹ch ®Ó chuyÓn dêi mét sè hé sèng gÇn nhµ m¸y

+ ThiÕt lËp kho¶ng çch b¶o vÖ víi khu vùc c©y xanh

− ChØ ®Þnh mét ban chØ ®¹o gi¶i quyÕt hËu qu¶ m«i tr−êng; trong ®ã Chñ tÞchUBND huyÖn lµm Tr−ëng ban, Phã ban lµ Gi¸m ®èc Trung t©m Y tÕ dù phßngtØnh vµ Tæng gi¸m ®èc tæ hîp c«ng nghiÖp. Çc thµnh viªn cña ñy ban nµy cã ®¹i diÖn cña Héi ®ång nh©n d©n x·, toµ ¸n huyÖn... Uû ban nµy sÏ xem xÐt viÖcthùc hiÖn çc kiÕn nghÞ chuyªn m«n do Trung t©m Y tÕ ngµnh vµ Trung t©m YtÕ dù phßng tØnh ®Ò xuÊt.

(2) Ph©n tÝch møc ®é nguy hiÓm cña vÊn ®Ò « nhiÔm

Nguy c¬ ®−îc x¸c ®Þnh vÒ tÝnh chÊt, biÓu hiÖn, møc ®é ¶nh h−ëng trªn søc khoÎ

hoÆc tæn h¹i tíi m«i tr−êng xung quanh (lóa, ç, ®éng vËt, c©y cèi trong khu vùc).

52

ViÖc m« t¶ nguy c¬ dùa trªn çc kÕt qu¶ ®o m«i tr−êng vµ nhËn ®Þnh çc møc ®é tiÕp

xóc cïng mét lóc víi nhiÒu yÕu tè qua ý kiÕn cña çc chuyªn gia cã kinh nghiÖm vµ

çc b»ng chøng khoa häc.

Çc th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng « nhiÔm, møc ®é ¶nh h−ëng trªn søc khoÎ ®−îc cung

cÊp cho çc ®¬n vÞ, tæ chøc, céng ®ång cã liªn quan.

Sau khi Ban chØ ®¹o ®−îc thµnh lËp ®· ra quyÕt ®Þnh yªu cÇu thu thËp th«ng tinvÒ t×nh tr¹ng søc khoÎ, bÖnh tËt nh©n d©n khu vùc tiÕp xóc. Sè liÖu ®−îc thu thËp tõhai nguån:

− Tõ tr¹m y tÕ x· qua sæ s¸ch kh¸m ch÷a bÖnh t¹i tr¹m y tÕ.

− Tõ mét cuéc ®iÒu tra do Trung t©m Y tÕ dù phßng tØnh vµ Trung t©m Y tÕ Bé C«ng nghiÖp phèi hîp tæ chøc: kh¸m ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng bÖnh ®−êng h« hÊp(VPQ cÊp vµ ARI), lµm xÐt nghiÖm sinh ho¸ n−íc tiÓu t×m phenol niÖu vµ ch×trong tãc, xÐt nghiÖm m¸u t×m thÊy hång cÇu h¹t kiÒm trong 10% sè d©n b»ngph−¬ng ph¸p chän ngÉu nhiªn çc hé gia ®×nh

KÕt qu¶ ph©n tÝch sæ kh¸m bÖnh ë tr¹m y tÕ x· cho thÊy:

+ Tû lÖ ng−êi èm ®Õn tr¹m y tÕ x· kh¸m t¨ng 2, 5 lÇn so víi tr−íc khi tæ hîpc«ng nghiÖp nµy ®−îc ®−a vµo ho¹t ®éng, trong ®ã tû lÖ trÎ em èm t¨nggÊp bèn lÇn.

+ BÖnh ®−êng h« hÊp tr−íc ®©y chiÕm 35% sè tr−êng hîp ®Õn kh¸m, nayt¨ng lªn 65%, trong ®ã trÎ em ®Õn tr¹m y tÕ ®Ó nhËn thuèc cña ch−¬ngtr×nh ARI t¨ng lªn gÊp 4 lÇn.

+ Çc xÐt nghiÖm cho thÊy:

• Hµm l−îng phenol trong n−íc tiÓu nh÷ng ng−êi ®−îc xÐt nghiÖm kh«ng v−ît qu¸ giíi h¹n b×nh th−êng nh−ng gÇn víi giíi h¹n trªn cña møc b×nh th−êng.

•

•

Kh«ng cã ai xÐt nghiÖm (+)vÒ hång cÇu h¹t kiÒm.

L−îng ch× trong tãc cña trÎ em cao mét çch bÊt th−êng so víi nhãm®èi chøng.

+ Khi ®−îc b¸o ço vÒ kÕt qu¶ ®iÒu tra søc khoÎ, mét nhãm chuyªn gia y tÕ ®−îc mêi vÒ ®Þa ph−¬ng ®Ó ®¸nh gi¸ kÕt qu¶. KÕt luËn cña nhãm chuyªngia nµy lµ:

• ¤ nhiÔm khãi nhµ m¸y ®· ¶nh h−ëng râ rÖt tíi t×nh tr¹ng bÖnh h« hÊptrong nh©n d©n, ®Æc biÖt tíi trÎ em.

• CÇn tiÕp tôc kiÓm tra « nhiÔm m«i tr−êng bëi h¬i benzen vµ çc nguån « nhiÔm ch× tõ nhµ m¸y.

53

• Ph¶i tiÕn hµnh ngay çc biÖn ph¸p xö lý (nh− ®· nªu) vµ th«ng b¸o chonh©n d©n ®−îc biÕt vµ céng t¸c trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.

• Tæ c«ng t¸c còng ®Ò nghÞ víi Ban chØ ®¹o, víi chøc n¨ng hµnh chÝnh cñaUBND huyÖn ra çc quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh nh¨m ng¨n ngõa « nhiÔm vµb¶o vÖ søc khoÎ nh©n d©n.

(3). Xem xÐt vµ lùa chän çc biÖn ph¸p can thiÖp

Dùa trªn çc kÕt qu¶ ®iÒu tra m«i tr−êng vµ søc khoÎ vµ çc kiÕn thøc còng nh− nh÷ng quy ®Þnh xö lý « nhiÔm m«i tr−êng, ng−êi ta ®i ®Õn quyÕt ®Þnh chän mét sè gi¶i ph¸p.

Qu¸ tr×nh chän gi¶i ph¸p cã sù tham gia cña çc bªn cã liªn quan bao gåm çc çn bé kü thuËt, çc nhµ qu¶n lý, l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng, ®¹i diÖn cña nh©n d©n vµ c¬ quan y tÕ. Qua th¶o luËn ng−êi ta t×m vµ chän ra nh÷ng gi¶i ph¸p lo¹i bá nguy c¬ võa cã tÝnh kh¶ thi, kh«ng tèn kÐm, ®¶m b¶o ®óng luËt song ®−îc céng ®ång, çc chñ doanh nghiÖp vµ c¬ së s¶n xuÊt chÊp nhËn.

Çc gi¶i ph¸p ban ®Çu do ®oµn c«ng t¸c cña TTYT Bé C«ng nghiÖp ®−îc çcchuyªn gia chÊp nhËn vÒ mÆt khoa häc. Tuy nhiªn do ph¶i di dêi d©n nªn ®· th«ngqua UBND x· ®Ó phèi hîp hµnh ®éng vµ tho¶ thuËn víi gi¸m ®èc tæ hîp c«ng nghiÖpnµy ®Ó thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p khèng chÕ t¹i nguån, n©ng èng khãi vµ ®Òn bï cho çcgia ®×nh ph¶i di dêi, hç trî kinh phÝ cho tr¹m y tÕ x· ®Ó kh¸m ch÷a bÖnh cho nh©nd©n. TÊt c¶ çc quyÕt ®Þnh ®Òu do Ban ®iÒu hµnh chñ tr× vµ cã biªn b¶n víi çc bªncã liªn quan.

(4). QuyÕt ®Þnh gi¶i ph¸p can thiÖp sau khi ®· tháa hiÖp gi÷a çc bªn cã liªn quan

+ Dùa trªn çc nghiªn cøu khoa häc, kh¸ch quan vµ tÝnh ®Õn çc yÕu tè kinh tÕ.

+ §· c¨n cø trªn t×nh tr¹ng tiÕp xóc rÊt ®a d¹ng, ®a yÕu tè.

+ §· tÝnh ®Õn tÝnh kh¶ thi víi møc hiÖu qu¶ tèi −u nh−ng víi chi phÝ chÊp nhËn ®−îc.

+ §Æt ra çc −u tiªn ®Ó võa ng¨n ngõa « nhiÔm, võa h¹n chÕ hËu qu¶.

+ §· c©n nh¾c, so s¸nh gi÷a nhiÒu gi¶i ph¸p cã thÓ ¸p dông

+ §¶m b¶o kh«ng ¶nh h−ëng tíi an ninh chÝnh trÞ, tíi çc chuÈn mùc v¨n ho¸ - x· héi vµ ®¶m b¶o ®óng luËt.

+ Trong tr−êng hîp nµy çc gi¶i ph¸p ®Òu ®· ®¶m b¶o tÝnh kh¶ thi, hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò n−íc th¶i cña khu c«ng nghiÖp nµy cÇn ®−îc nghiªn cøu tiÕp sau khi çc gi¶i ph¸p ®· ®Ò xuÊt ®−îc thøc hiÖn.

(5). TiÕn hµnh can thiÖp

54

− Çc gi¶i ph¸p can thiÖp cã c¬ së khoa häc vµ theo quy tr×nh ®−îc h−íng dÉn.

− §¶m b¶o trong qu¸ tr×nh can thiÖp cã sù kiÓm so¸t vµ hç trî cña çc bªn cã liªn quan.

Ban chØ ®¹o cö çn bé cña Trung t©m Y tÕ huyÖn trùc tiÕp gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn çc quyÕt nghÞ cña Ban, giao cho toµ ¸n nh©n d©n huyÖn viÖc ®«n ®èc tiÕn ®é thùc thi çc gi¶i ph¸p. Héi ®ång nh©n d©n huyÖn theo dâi tiÕp tôc viÖc khiÕu kiÖn cña nh©n d©n vµ b¸o ço víi UBND huyÖn kÞp thêi.

(6). §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ can thiÖp

Khi ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ can thiÖp ng−êi ta dùa vµo nh÷ng th«ng tin vÒ:

− TÝnh hiÖu qu¶ cña gi¶i ph¸p cã ®−îc nh− môc tiªu mong ®îi tr−íc khi can thiÖp kh«ng?

− Cã cÇn ph¶i chän çc gi¶i ph¸p nµo kh¸c ®Ó mang l¹i kÕt qu¶ tèt h¬n kh«ng?

− §· ®ñ th«ng tin ®Ó ®¸nh gi¸ ch−a? CÇn thªm th«ng tin g× n÷a?

− Cã cÇn ph¶i thay ®æi hay ®iÒu chØnh g× trong gi¶i ph¸p can thiÖp kh«ng?

− Çc bªn cã liªn quan ®· chÊp nhËn ë møc nµo, hä ®· ®ãng gãp hoÆc chÞu tr¸ch nhiÖm ®èi víi qu¸ tr×nh can thiÖp nhiÒu hay Ýt vµ víi th¸i ®é ra sao?

Sau khi ®¸nh gi¸, nÕu çc môc tiªu can thiÖp ®· ®¹t nh− yªu cÇu, qu¸ tr×nh qu¶n lý nguy c¬ cã thÓ kÕt thóc b»ng mét b¸o ço ®¸nh gi¸ vµ rót kinh nghiÖm ®Ó t×nh h×nh « nhiÔm kh«ng x¶y ra ë khu c«ng nghiÖp kh¸c còng nh− kh«ng t¸i xuÊt hiÖn ë khu c«ng nghiÖp nµy.

NÕu ch−a ®¹t yªu cÇu th× nguyªn nh©n do ®©u vµ cÇn lµm g× tiÕp theo. Nh− vËy qu¸ tr×nh qu¶n lý nguy c¬ l¹i ph¶i tiÕp tôc tõ b−íc 1 ®Õn b−íc 6

Sau 2 n¨m thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p. §oµn c«ng t¸c cña TTYT Bé c«ng nghiÖp tæchøc ®¸nh gi¸ vµ nép b¸o ço cho UBND huyÖn:

+ Nhµ m¸y ®· n©ng cao èng khãi ®Ó ®¶m b¶o ®óng tiªu chuÈn kü thuËt.

+ §· tæ chøc di dêi d©n, t¹o kho¶ng çch b¶o vÖ quanh nhµ m¸y nh− ®óng yªu cÇu trong biªn b¶n.

+ Tû lÖ trÎ em bÞ ARI ®Õn tr¹m y tÕ x· ®· gi¶m, song sè bÖnh nh©n ®Õntr¹m kh¸m ch÷a bÖnh chØ gi¶m 20%.

+ Kh«ng cã tr−êng hîp nµo bÞ nhiÔm ®éc benzen vµ nhiÔm ®éc ch× trongnh©n d©n.

+ Trong b¸o ço còng ®−a ra ®Ò nghÞ triÓn khai viÖc ®¸nh gi¸ hËu qu¶ m«i tr−êng do n−íc th¶i nhµ m¸y vµ ®−îc Ban chØ ®¹o chÊp nhËn.

Bµi tËp

Dùa vµo néi dung cña bµi tËp t×nh huèng trªn ®©y, b¹n h·y gi¶i quyÕt nghiªn cøu tr−êng hîp sau:

55

T¹i mét Trung t©m Y tÕ dù phßng tØnh, ng−êi ta nhËn ®−îc mét ®¬n khiÕu n¹i cña mét tæ d©n phè vÒ t×nh h×nh « nhiÔm m«i tr−êng do mét xÝ nghiÖp míi x©y dùng trªn ®Þa bµn. Trong ®¬n cã viÕt:

..................

Nh©n d©n tæ d©n phè chóng t«i rÊt lo ng¹i v× hiÖn nay cø mçi khi èng khãi cña xÝ nghiÖp x¶ khãi mµu vµng, mïi h¾c rÊt khã chÞu, thËm chÝ cã ng−êi ho sÆc sôa, dµn c¶ n−íc m¾t, khi ®ãng kÝn cöa vÉn cßn mïi. Cã lÏ v× khãi mµ mét sè chËu c©y c¶nh còng bÞ óa l¸. Thªm vµo ®ã, n−íc th¶i cña xÝ nghiÖp nµy l¹i ®æ chung vµo cèng c«ng céng, mçi khi trêi n¾ng cèng n−íc bèc mïi rÊt khã chÞu. Cèng nµy l¹i ch¶y ngang qua khu nhµ trÎ cña ph−êng, chóng t«i rÊt lo ng¹i...

Tæ d©n phè ®Ò nghÞ Trung t©m Y tÕ dù phßng can thiÖp ®Ó xÝ nghiÖp trªn kh«ng tiÕp tôc g©y « nhiÔm cho khu d©n c− chóng t«i.

..................

NÕu b¹n lµ çn bé tham m−u cho l·nh ®¹o cña Trung t©m Y tÕ vµ ®−îc giao nhiÖm vô trùc tiÕp gi¶i quyÕt viÖc nµy, b¹n h·y:

(1) LiÖt kª nh÷ng viÖc cÇn ph¶i lµm.

(2) §−a ra mét b¶n dù th¶o kÕ ho¹ch ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng, ®iÒu tra çc hËu qu¶ cña « nhiÔm trªn søc khoÎ nh©n d©n khu d©n c−, lµm viÖc víi c¬ quan truyÒn h×nh ®Ó chuÈn bÞ ®−a tin lªn ch−¬ng tr×nh ti vi.

Tù L¦îNG GI¸

H·y ®¸nh dÊu X vµo 1 lùa chän duy nhÊt

1. Kh¸i niÖm qu¶n lý m«i tr−êng ®· ®Ò cËp trong bµi cã nghÜa lµ qu¶n lý tÊt c¶ çc yÕu tè m«i tr−êng cã lîi vµ cã h¹i cho søc khoÎ

O §óng O Sai

2. Th«ng th−êng, çc sai sè do qu¸ tr×nh ph©n tÝch mÉu trong phßng thÝ nghiÖm bÐ h¬n çc sai sè khi lÊy mÉu

O §óng O Sai

3. Giíi h¹n tèi ®a cho phÐp cña 1 chÊt « nhiÔm trong m«i tr−êng lao ®éng th−êng cao h¬n trong m«i tr−êng sinh ho¹t

O §óng O Sai

4. Nguy c¬ = yÕu tè nguy c¬ - ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång (Risk = Hazard Outrage)

O §óng O Sai

5. B¶o vÖ khèi c¶m thô kh«ng tiÕp xóc qu¸ møc víi çc yÕu tè nguy c¬ lµ biÖn ph¸p dù phßng cÊp II

O §óng O Sai

6. Khèng chÕ sù ph¸t t¸n çc yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng s¶n xuÊt hoÆc m«i tr−êng xung quanh lµ biÖn ph¸p dù phßng cÊp I

O §óng O Sai

7. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc lµ gi¶i ph¸p tèi −u nhÊt trong çc O §óng O Sai

56

gi¶i ph¸p dù phßng t¸c h¹i cña « nhiÔm m«i tr−êng

H·y khoanh trßn vµo mét lùa chän duy nhÊt

8. ViÖc khèng chÕ chÊt « nhiÔm t¹i nguån KH¤NG ®−îc thùc hiÖn qua tiªu chuÈn nµo sau ®©y?

A. Tiªu chuÈn nhiªn liÖu

B. Tiªu chuÈn s¶n phÈm

C. Tiªu chuÈn quy tr×nh

D. Tiªu chuÈn chÊt th¶i

9. §Ó theo dâi vµ gi¸m s¸t çc hËu qu¶ cña « nhiÔm ng−êi ta KH¤NG:

A. Dùa vµo çc hÖ thèng thèng kª bÖnh tËt

B. §o nång ®é çc chÊt « nhiÔm

C. Kh¸m sµng läc

D. Kh¸m chÈn ®o¸n çc bÖnh ®Æc thï do « nhiÔm

H∙y t×m çc côm tõ thÝch hîp ®Ó ®iÒn vµo chç chÊm:

10. Gi¶i ph¸p khèng chÕ yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng gåm ba kh©u, ®ã lµ:

..................................................................................,.....................................................

........ .........................., ..............................................................................................

11. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc ®−îc thùc hiÖn qua viÖc sö dông çc trang thiÕt bÞ b¶o

vÖ ç nh©n,........................................................., vµ .......................................................

12. H·y vÏ s¬ ®å minh häa çc b−íc cña chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬.

57

BµI 3 C¥ Së SINH TH¸I HäC CñA SøC KHOÎ Vµ BÖNH TËT

MôC TI£U

1. M« t¶ ®−îc mèi quan hÖ gi÷a çc ho¹t ®éng cña con ng−êi víi mÊt c©n b»ng sinh th¸i.

2. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña thay ®æi hÖ sinh th¸i lªn søc khoÎ con ng−êi.

3. Gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ con ng−êi víi m«i tr−êng xung quanh.

4. Tr×nh bµy ®−îc mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm vµ kh«ng truyÒn nhiÔm liªn quan ®Õn m«i tr−êng.

1. CON NG¦êI Vµ HÖ SINH TH¸I

1.1. ThÕ nµo lµ mét hÖ sinh th¸i?

HÖ sinh th¸i lµ mét quÇn x· ®éng vËt, thùc vËt vµ vi sinh vËt sèng, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau vµ víi m«i tr−êng xung quanh. HÖ sinh th¸i bao gåm c¶ thµnh phÇn lý häc vµ ho¸ häc nh− ®Êt, n−íc vµ çc chÊt dinh d−ìng cung cÊp cho çc sinh vËt sèng trong nã. Nh÷ng sinh vËt nµy cã thÓ lµ nh÷ng ®éng vËt, thùc vËt bËc cao, víi cÊu tróc c¬ thÓ phøc t¹p nh−ng còng cã thÓ lµ çc vi sinh vËt nhá bÐ. HÖ sinh th¸i bao gåm nh÷ng mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a çc sinh vËt sèng trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh vµ con ng−êi lµ mét phÇn cña hÖ sinh th¸i. Søc khoÎ vµ sù phån thÞnh cña x· héi loµi ng−êi phô thuéc vµo nh÷ng lîi Ých mµ hÖ sinh th¸i mang l¹i.

Con ng−êi ®· ®−îc h−ëng rÊt nhiÒu s¶n phÈm cña çc hÖ sinh th¸i tù nhiªn nh− thøc ¨n, ®éng - thùc vËt lµm c¶nh, gç ®Ó x©y dùng vµ lµm nhiªn liÖu, cïng v« vµn çc loµi ®éng vËt, thùc vËt rÊt cã gi¸ trÞ trong c«ng t¸c phßng vµ ch÷a bÖnh. Nh÷ng s¶n phÈm nµy chiÕm mét phÇn quan träng trong nÒn kinh tÕ cña çc quèc gia. Tuy nhiªn, gÇn ®©y ng−êi ta míi nhËn thÊy r»ng çc hÖ sinh th¸i tù nhiªn cßn ®ãng nhiÒu vai trß hÕt søc quan träng kh¸c cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña con ng−êi. Mét sè vai trß quan

58

träng cã thÓ ®−îc kÓ ®Õn lµ kh¶ n¨ng lµm s¹ch kh«ng khÝ vµ n−íc, gi¶i ®éc vµ ph©n gi¶i çc lo¹i r¸c th¶i, ®iÒu hoµ khÝ hËu, t¨ng sù mµu mì cho ®Êt, kiÓm so¸t hÇu hÕt çc ®éng - thùc vËt cã h¹i cho n«ng nghiÖp, t¹o ra vµ duy tr× ®a d¹ng sinh häc cung cÊp gièng cho n«ng nghiÖp, nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, d−îc liÖu v.v. Nh÷ng lîi Ých nµy t−¬ng ®−¬ng hµng ngh×n tû ®« la mçi n¨m, tuy nhiªn hÇu nh− kh«ng ®−îc quy thµnh tiÒn ®Ó cã thÓ thøc tØnh nhËn thøc con ng−êi nh»m thay ®æi çc hµnh vi lµm tæn h¹i tíi hÖ sinh th¸i .

1.2. Çc ho¹t ®éng cña con ng−êi vµ nh÷ng t¸c ®éng lªn hÖ sinh th¸i

Çc hÖ sinh th¸i tù nhiªn tham gia vµo rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau vµ cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp tíi con ng−êi vµ çc sinh vËt kh¸c. Nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi trong m«i tr−êng ®·, ®ang vµ sÏ lµm thay ®æi rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh tù nhiªn nµy theo mét chiÒu h−íng bÊt lîi cho søc khoÎ vµ sù phån thÞnh cña chÝnh x· héi loµi ng−êi. B¶ng 3.1 tãm t¾t mét sè qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ nh÷ng t¸c ®éng cña con ng−êi lªn nh÷ng qu¸ tr×nh nµy.

B¶ng 3.1. Nh÷ng ¶nh h−ëng cña con ng−êi lªn mét sè qu¸ tr×nh diÔn ra trong hÖ sinh th¸i

Çc qu¸ tr×nh cña hÖ sinh th¸i T¸c ®éng cña con ng−êi

Qu¸ tr×nh t¹o ®Êt Çc ho¹t ®éng trong n«ng nghiÖp ®· t¨ng sù tiÕp xóc cña líp ®Êt bÒ mÆt víi m−a n¾ng, cïng víi viÖc sö dông çc lo¹i thuèc b¶o vÖ thùc vËt vµ kÝch thÝch sinh tr−ëng ®· lµm gi¶m ®¸ng kÓ líp ®Êt bÒ mÆt mµu mì

KiÓm so¸t chu tr×nh n−íc ViÖc chÆt ph¸ rõng bõa b·i vµ çc ho¹t ®éng kh¸c cña con ng−êi ®· g©y ra lôt léi, lò quÐt hay h¹n h¸n ë nhiÒu n¬i

Ph©n gi¶i çc lo¹i r¸c th¶i N−íc th¶i, r¸c th¶i kh«ng qua xö lý vµ n−íc th¶i ch¶y tõ ®ång ruéng, trang tr¹i ch¨n nu«i lµm t¨ng « nhiÔm n−íc

Dßng n¨ng l−îng Mét sè ngµnh c«ng nghiÖp vµ nhµ m¸y h¹t nh©n ®· lµm t¨ng nhiÖt ®é cña bÇu khÝ quyÓn bao quanh tr¸i ®Êt. Çc ho¹t ®éng ®èt ch¸y nhiªn liÖu ho¸ th¹ch sÏ ph¸t th¶i ra çc khÝ nhµ kÝnh vµ cã thÓ dÇn dÇn lµm t¨ng nhiÖt ®é tr¸i ®Êt (hiÖu øng nhµ kÝnh)

Chu tr×nh tù nhiªn cña çc chÊt dinh d−ìng

ViÖc sö dông çc nguyªn liÖu kh«ng ph©n huû ®−îc vµ çc ho¹t ®éng ch«n lÊp r¸c ®· ng¨n c¶n qu¸ tr×nh hoµn tr¶ l¹i m«i tr−êng nhiÒu nguyªn liÖu h÷u Ých

Con ng−êi lµ mét phÇn cña hÖ sinh th¸i trªn tr¸i ®Êt. Nh÷ng ho¹t ®éng cña con

ng−êi cã thÓ cã lîi hay cã h¹i ®èi víi sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i. ViÖc ph¸ ho¹i n¬i

59

sinh sèng cña çc loµi ®éng - thùc vËt do çc ho¹t ®éng v« t×nh hay cè ý cña con

ng−êi, ®Òu ®e däa ®Õn sù c©n b»ng cña çc hÖ sinh th¸i trªn tr¸i ®Êt. NÕu nh÷ng t¸c

®éng nµy kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt th× sù æn ®Þnh cña nhiÒu hÖ sinh th¸i sÏ bÞ ph¸ vì mµ

kh«ng cã kh¶ n¨ng phôc håi. Con ng−êi cã thÓ ¶nh h−ëng lªn hÖ sinh th¸i theo nhiÒu

khÝa c¹nh kh¸c nhau (b¶ng 3.2).

B¶ng 3.2. Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc mµ con ng−êi g©y ra cho çc hÖ sinh th¸i

Ho¹t ®éng cña con ng−êi ¶nh h−ëng lªn hÖ sinh th¸i

Gia t¨ng d©n sè Gia t¨ng d©n sè dÉn ®Õn gia t¨ng tèc ®é tiªu thô nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o trªn tr¸i ®Êt

Tiªu thô å ¹t NÒn c«ng nghiÖp nh÷ng n−íc ph¸t triÓn tiªu thô nhiÒu tµi nguyªn trªn ®Çu ng−êi h¬n nh÷ng n−íc nghÌo vµ chËm ph¸t triÓn

Çc kü thuËt tiªn tiÕn S¶n xuÊt ra vµ øng dông v« vµn çc kü thuËt hiÖn ®¹i mµ kh«ng hiÓu râ nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng mµ nã sÏ g©y ra cho m«i tr−êng sinh th¸i

ChÆt ph¸ rõng Lµm mÊt ®i mét diÖn tÝch rÊt lín rõng nhiÖt ®íi vµ çc s¶n phÈm cña ®a d¹ng sinh häc trong çc khu rõng nµy

Lµm gia t¨ng « nhiÔm m«i tr−êng

¤ nhiÔm ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ vµ phãng x¹ ®· cã nhiÒu ¶nh h−ëng tiªu cùc tíi hÖ sinh th¸i

G©y ra nh÷ng thay ®æi trong khÝ quyÓn

Bao gåm sù gia t¨ng cña çc khÝ nhµ kÝnh mµ chñ yÕu lµ hËu qu¶ cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y çc lo¹i nhiªn liÖu ho¸ th¹ch vµ sù suy gi¶m ozon ë tÇng b×nh l−u

Gia t¨ng d©n sè t¸c ®éng trùc tiÕp tíi qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ sù lan trµn bÖnh dÞch. Trong mét ngh×n n¨m qua, d©n sè thÕ giíi ®· gia t¨ng víi mét tèc ®é chãng mÆt. B¶ng 3.3 ®−a ra sè liÖu −íc l−îng vÒ d©n sè trªn thÕ giíi vµo mét sè n¨m cô thÓ tõ n¨m 1000 ®Õn n¨m 2050.

B¶ng 3.3. D©n sè thÕ giíi −íc tÝnh vµo mét sè thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh

D©n sè thÕ giíi vµo mét sè thêi ®iÓm

1000 5 triÖu

1650 500 triÖu

1850 1 tû

1950 2, 5 tû

2000 6 tû

2050 8-12 tû (−íc tÝnh)

60

Nguån: Sir McCartney P.(2002). Global Environmental Change: Human Impacts ...in this ever-changing world in which we live in.

Gia t¨ng d©n sè lµm t¨ng tèc ®é ®« thÞ ho¸, ng−êi d©n ë n«ng th«n di c− ra thµnh phè ®Ó m−u cÇu mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n cho b¶n th©n còng nh− cho t−¬ng lai cña thÕ hÖ con ch¸u. Tr−íc nh÷ng n¨m 1950, d©n sè sèng ë ®« thÞ trªn thÕ giíi chØ chiÕm kho¶ng d−íi 30%, nh−ng ®Õn n¨m 2050 th× con sè nµy −íc tÝnh sÏ t¨ng lªn tíi h¬n 60%. Vµo n¨m 2000, trªn thÕ giíi cã kho¶ng 20 thµnh phè víi sè d©n v−ît qu¸ 10 triÖu ng−êi (McCartney, 2002). §iÒu kiÖn sèng ®«ng ®óc chËt hÑp, vÖ sinh m«i tr−êng kÐm do qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ x¶y ra m¹nh mÏ ë nhiÒu n¬i t¹o ®iÒu kiÖn cho çc bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸t triÓn vµ l©y lan. Mét sè bÖnh dÞch phæ biÕn trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn lµm nhiÒu ng−êi m¾c vµ chÕt lµ çc bÖnh tiªu ch¶y, lao phæi, sèt rÐt vµ t¶. Ngoµi ra cßn cã nhiÒu bÖnh míi n¶y sinh hay çc bÖnh cò quay trë l¹i do sù thay ®æi çc hÖ sinh th¸i. §iÒu nµy chøng tá mèi t−¬ng quan chÆt chÏ gi÷a gia t¨ng d©n sè, thay ®æi m«i tr−êng sinh th¸i vµ søc khoÎ con ng−êi.

Çc ho¹t ®éng cña con ng−êi trong thêi gian qua ®· cã nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng cña nhiÒu hÖ sinh th¸i. Mèi ®e däa tr−íc m¾t lµ sù ph¸ ho¹i nh÷ng n¬i sinh sèng tù nhiªn cña sinh vËt còng nh− sù x©m nhËp cña çc loµi l¹ x¶y ra sau khi sinh c¶nh bÞ tµn ph¸. §èi víi hÖ sinh th¸i biÓn th× viÖc ®¸nh b¾t ç vµ çc loµi h¶i s¶n trµn lan lµ mét mèi ®e däa lín tíi sù c©n b»ng vµ phån thÞnh cña çc hÖ sinh th¸i ë ®©y. Mét trong nh÷ng t¸c ®éng lín nhÊt mµ con ng−êi g©y ra cho hÖ sinh th¸i ®ã lµ lµm mÊt ®a d¹ng sinh häc tù nhiªn. Theo −íc tÝnh cña Lawton vµ May (1995), cø mçi giê qua ®i trªn thÕ giíi sÏ cã mét loµi bÞ tuyÖt chñng nh−ng ®¸ng tiÕc lµ trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ ph¶i mÊt tíi 10.000 n¨m hoÆc thËm chÝ l©u h¬n míi sinh ra ®−îc mét loµi míi. Çc mèi ®e däa kh¸c tíi hÖ sinh th¸i bao gåm sù thay ®æi chu tr×nh carbon, nit¬ vµ çc chÊt ho¸ häc kh¸c trªn tr¸i ®Êt do t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y çc nhiªn liÖu ho¸ th¹ch, sö dông ph©n bãn chøa nit¬ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi mét l−îng lín v.v. Tuy nhiªn, mét trong nh÷ng ¶nh h−ëng lín nhÊt do çc ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra vµ th−êng ®−îc bµn tíi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®ã lµ sù thay ®æi khÝ hËu trªn toµn cÇu. T¸c ®éng nµy sÏ ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi çc hÖ sinh th¸i còng nh− tíi søc khoÎ cña con ng−êi.

1.3. HËu qu¶ cña thay ®æi khÝ hËu vµ biÕn ®æi hÖ sinh th¸i

Theo nhiÒu nhµ khoa häc, sù thay ®æi khÝ hËu mµ nguyªn nh©n lµ do chÝnh çc ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra - ®Æc biÖt lµ sù Êm lªn trªn toµn cÇu (global warming) do sù gia t¨ng nång ®é khÝ carbon dioxyd vµ çc khÝ nhµ kÝnh kh¸c trong khÝ quyÓn ®· g©y ra nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc lªn søc khoÎ cña céng ®ång. Çc nhµ khÝ t−îng häc dù ®o¸n r»ng, do sù tÝch tô cña çc khÝ nhµ kÝnh mµ khÝ hËu toµn cÇu sÏ thay ®æi víi mét tèc ®é nhanh h¬n rÊt nhiÒu trong kho¶ng thêi gian kÓ tõ 10.000 n¨m trë l¹i ®©y. Trong thÕ kû qua, nhiÖt ®é trung b×nh trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt t¨ng kho¶ng 0,30C ®Õn 0,60C. Theo Sidney vµ Raso (1998), çc m« h×nh dù b¸o khÝ hËu toµn cÇu ®−îc thùc hiÖn trªn m¸y

61

vi tÝnh hiÖn ®¹i ®· tiªn ®o¸n r»ng: nÕu nång ®é çc khÝ nhµ kÝnh vÉn tiÕp tôc t¨ng nh− dù ®o¸n th× ®Õn n¨m 2100 nhiÖt ®é trung b×nh trªn tr¸i ®Êt sÏ t¨ng lªn tõ 10C ®Õn 3,50C. NhiÖt ®é t¨ng lªn sÏ thay ®æi hÖ sinh th¸i vµ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ con ng−êi nh− thÕ nµo? LiÖu chóng ta cã thÓ dù ®o¸n ®−îc mét çch chÝnh x¸c çc hËu qu¶ cña sù thay ®æi khÝ hËu lªn cuéc sèng ®Ó tõ ®ã cã nh÷ng hµnh ®éng hay ch−¬ng tr×nh b¶o vÖ søc khoÎ cña céng ®ång? Cho tíi nay, cã rÊt nhiÒu ng−êi trong sè chóng ta cßn ch−a hiÓu ®−îc nh÷ng t¸c h¹i mµ viÖc thay ®æi khÝ hËu cã thÓ g©y ra cho søc khoÎ con ng−êi. Mèi liªn hÖ sÏ trë nªn râ rµng h¬n mét khi chóng ta nhËn ra r»ng søc khoÎ con ng−êi vµ sù phån thÞnh cña x· héi phô thuéc vµo sù phån thÞnh cña çc hÖ sinh th¸i tù nhiªn trªn tr¸i ®Êt, ®ång thêi nh÷ng thay ®æi trong m« h×nh khÝ hËu vµ nh÷ng ¶nh h−ëng lªn hÖ sinh th¸i sÏ lµ nguy c¬ cho søc khoÎ con ng−êi. Çc nhµ khoa häc dù ®o¸n r»ng khÝ hËu thay ®æi sÏ cã nhiÒu t¸c ®éng mµ hÇu hÕt lµ tiªu cùc tíi søc khoÎ céng ®ång. Xem hép 3.1 vÒ t¸c ®éng cña En Ni-n« lªn søc khoÎ céng ®ång. Mét sè t¸c ®éng tiªu cùc cña khÝ hËu thay ®æi vµ mÊt c©n b»ng sinh th¸i lªn x· héi chóng ta sÏ ®−îc tr×nh bµy trong hép 3.1.

Hép 3.1. En ni-n« vµ søc kháe céng ®ång

ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi, trong thêi gian xÈy ra En Ni-n« th× çc bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ vµ çc bÖnh truyÒn qua n−íc t¨ng lªn râ rÖt. Lò lôt sinh ra nh÷ng vòng chøa n−íc ngät t¹o ®iÒu kiÖn cho muçi sinh s«i n¶y në. §ît En Ni-n« x¶y ra vµo n¨m 1997-1998 ®−îc xem lµ m¹nh nhÊt trong thÕ kû 20 ®· g©y hËu qu¶ ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. H¹n h¸n nÆng vµ ch¸y rõng x¶y ra ë nhiÒu n−íc thuéc ch©u ¸, çc n−íc vïng §Þa Trung H¶i, vïng Amazon, çc khu rõng nhiÖt ®íi ë Mexico, Trung Mü vµ çc bang California, Florida ë Mü; ngøa m¾t dÞ øng, çc bÖnh ®−êng h« hÊp vµ tim m¹ch t¨ng vät ë nh÷ng vïng nµy. H¹n h¸n vµ lò lôt x¶y ra ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi lµm dÞch t¶ lan trµn.

Sãng nhiÖt lµm hµng ngµn ng−êi ë Ên §é vµ hµng tr¨m ng−êi ë ch©u ¢u vµ Mü bÞ tö vong. ë Trung Quèc vµ B¨ngladesh th× lò lôt x¶y ra víi søc tµn ph¸ ghª gím. ë vïng mám cña ch©u Phi, trËn ®¹i hång thuû x¶y ra g©y lôt léi vµo cuèi n¨m 1997 lµm gia t¨ng bÖnh dÞch t¶, sèt rÐt vµ sèt Thung lòng Rift (Rift Valley fever) lµm nhiÒu ng−êi vµ gia sóc bÞ chÕt. ë ch©u Mü La Tinh, lôt léi x¶y ra däc theo biÓn §¹i T©y D−¬ng vµ vïng phÝa nam Brazin ®· liªn quan víi sù bïng næ bÖnh t¶ vµ çc bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬, cßn ë nhiÒu vïng ë phÝa Nam n−íc Mü th× ®· x¶y ra çc vô dÞch hantavirus do chuét truyÒn. §©y lµ bÖnh míi n¶y sinh vµ xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë n−íc Mü, lµ mét quèc gia cã nÒn y tÕ c«ng céng ph¸t triÓn vµo bËc nhÊt trªn thÕ giíi.

En Ni-n« hay cßn gäi lµ giao ®éng nam lµ mét chu tr×nh khÝ hËu tù nhiªn. Tuy nhiªn, sù hÊp thô nhiÖt cña ®¹i d−¬ng do nhiÖt ®é tr¸i ®Êt t¨ng lªn cã thÓ lµm ®¶o lén chu kú tù nhiªn cña En Ni-n« vµ lµm cho chóng x¶y ra th−êng xuyªn h¬n vµ d÷ déi h¬n.

Trong thêi gian x¶y ra En Ni-n«, nh÷ng thay ®æi cña thuû triÒu vµ giã ë vïng ®«ng Th¸i B×nh D−¬ng sÏ lµm thay ®æi giã xo¸y vµ çc m« h×nh khÝ hËu trªn toµn cÇu.

62

H¹n h¸n bÊt th−êng x¶y ra ë nhiÒu n¬i, cßn nhiÒu vïng kh¸c th× l¹i ph¶i ®èi mÆt víi çc trËn hång thuû vµ b·o lôt d÷ déi. Cuèi mçi ®ît En Ni-n« th−êng x¶y ra mét giai ®o¹n kh¸c cña chu tr×nh, gäi lµ La Ni-na - sù kiÖn tr¸i ng−îc víi En Ni-n«.

ë Ên §é, Mexico, vµ §«ng Nam n−íc Mü ®· ph¶i chÞu c¶nh h¹n h¸n khèc liÖt trong giai ®o¹n 1997-1998 do t¸c ®éng cña En Ni-n«, sau ®ã l¹i x¶y ra çc trËn lôt lín vµo th¸ng 8, th¸ng 9 n¨m 1998 do ¶nh h−ëng cña La Ni-na.

Theo sè liÖu thèng kª cña Trung t©m D÷ liÖu KhÝ t−îng Thuû v¨n Quèc gia Hoa Kú th× trong suèt thÕ kû qua çc th¶m häa cña thiªn nhiªn nh− h¹n h¸n, lò lôt, b·o vµ ch¸y ®· g©y thiÖt h¹i nÆng nÒ ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi c¶ vÒ ng−êi vµ cña.

1.3.1. ¶nh h−ëng tíi n¨ng suÊt cña mïa mµng

KhÝ hËu thay ®æi cã thÓ g©y t¸c ®éng tíi n¨ng suÊt cña mét sè mïa mµng ë nhiÒu n¬i. BÊt cø thay ®æi bÊt lîi nµo trªn diÖn réng vÒ c«ng t¸c s¶n xuÊt, cung øng vµ ph©n phèi çc s¶n phÈm n«ng nghiÖp - ®Æc biÖt lµ ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn còng cã thÓ g©y ra t¸c ®éng nghiªm träng. Tû lÖ suy dinh d−ìng vµ hé bÞ ®ãi còng cã kh¶ n¨ng t¨ng lªn. Tr¸i ®Êt nãng lªn g©y nhiÒu hËu qu¶ trªn toµn cÇu vµ mét trong sè nh÷ng t¸c ®éng ®¸ng chó ý lµ sù gia t¨ng mùc n−íc biÓn do b¨ng ë hai cùc tan ra vµ sù në cña n−íc biÓn do nhiÖt ®é. Çc nhµ thuû v¨n häc dù ®o¸n r»ng, ®Õn n¨m 2100 th× mùc n−íc biÓn trung b×nh trªn toµn cÇu sÏ t¨ng lªn tõ 0, 2 ®Õn 1, 0 mÐt vµ sÏ tiÕp tôc gia t¨ng h¬n n÷a trong nh÷ng thÕ kû tíi. Mùc n−íc biÓn gia t¨ng cã thÓ lµm trµn ngËp çc khu vùc tr−íc ®©y lµ khu d©n c− ®«ng ®óc hay lµm ngËp mÆn çc vïng ®Êt canh t¸c vèn dÜ rÊt h¹n hÑp ë mét sè quèc gia. §Æc biÖt, Bangladesh vµ mét sè quèc ®¶o kh¸c lµ nh÷ng n−íc rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng. H¬n n÷a, lôt léi ë nh÷ng céng ®ång d©n c− sèng vïng ven biÓn sÏ lµm cho nhiÒu gia ®×nh bÞ mÊt nhµ cöa vµ buéc ph¶i dêi ®Õn sèng ë nh÷ng vïng ®«ng ®óc, chËt hÑp n¬i hä rÊt dÔ bÞ m¾c çc bÖnh lao, b¹ch hÇu vµ çc bÖnh tiªu ch¶y. MÆt kh¸c, nh− chóng ta ®· biÕt, −íc tÝnh kho¶ng 99% çc loµi ®éng thùc vËt cã h¹i cho n«ng nghiÖp cã thÓ bÞ kiÓm so¸t bëi çc kÎ thï trong tù nhiªn nh− chim, r¾n, nhÖn, ong, nÊm, çc bÖnh do virus vµ nhiÒu sinh vËt kh¸c. Nh÷ng t¸c nh©n kiÓm so¸t sinh häc tù nhiªn nµy ®· gióp cho n«ng d©n tiÕt kiÖm ®−îc hµng tû ®« la mçi n¨m b»ng çch b¶o vÖ mïa mµng khái bÞ thÊt tho¸t vµ gi¶m nhu cÇu sö dông ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt (Naylor vµ Ehrlich, 1997). KhÝ hËu thay ®æi, hÖ sinh th¸i tù nhiªn bÞ mÊt c©n b»ng lµm cho qu¸ tr×nh kiÓm so¸t sinh häc tù nhiªn bÞ ¶nh h−ëng vµ ®iÒu nµy sÏ trùc tiÕp lµm gi¶m n¨ng suÊt trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ gi¸n tiÕp t¸c ®éng lªn nÒn kinh tÕ vµ søc khoÎ cña céng ®ång.

1.3.2. NhiÖt ®é qu¸ cao vµ hËu qu¶ søc khoÎ

Do sù t¨ng nhiÖt ®é, cµng ngµy chóng ta cµng thÊy nhiÒu tr−êng hîp bÞ c¨ng th¼ng do nhiÖt ®é, nhiÒu tr−êng hîp cã thÓ dÉn tíi tö vong, ®Æc biÖt lµ ë ng−êi giµ, trÎ em vµ ®èi t−îng cã thu nhËp thÊp. Sù nh¹y c¶m cña çc nhãm ®èi t−îng nµy cã thÓ do

63

nhiÒu yÕu tè vËt lý vµ x· héi kh¸c nhau quyÕt ®Þnh, bao gåm: viÖc hä ph¶i sèng trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh«ng tho¸ng m¸t, kh«ng cã hÖ thèng th«ng giã hay ®iÒu hoµ nhiÖt ®é. Nh÷ng bÖnh nh©n bÞ çc bÖnh tim m¹ch vµ h« hÊp m¹n tÝnh lµ nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ rÊt cao. Chóng ta ®· chøng kiÕn hËu qu¶ cña thêi tiÕt qu¸ nãng bøc x¶y ra ë Chicago n¨m 1995 lµm 500 ng−êi chÕt chØ trong mét thêi gian ng¾n. Nh÷ng m« h×nh dù b¸o gÇn ®©y cho r»ng ®Õn n¨m 2050 ë nhiÒu thµnh phè trªn thÕ giíi sÏ cã thªm hµng ngµn ng−êi bÞ chÕt mçi n¨m do nãng bøc.

1.3.3. Gia t¨ng « nhiÔm kh«ng khÝ vµ hËu qu¶ cña nã tíi søc khoÎ

NhiÖt ®é t¨ng lªn lµm gi¶m chÊt l−îng kh«ng khÝ, chñ yÕu lµ do vÊn ®Ò t¨ng « nhiÔm khÝ carbon dioxyd, nit¬ oxyd, ozon v.v. ë nh÷ng khu vùc ®« thÞ n¬i m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nÆng. NhiÖt ®é vµ tia tö ngo¹i ë tÇng thÊp cña khÝ quyÓn t¨ng lªn t¹o ®iÒu kiÖn cho çc ph¶n øng ho¸ häc x¶y ra m¹nh mÏ vµ s¶n xuÊt ra khÝ ozon. Ozon lµ mét khÝ ph¶n øng rÊt m¹nh vµ cã thÓ trùc tiÕp lµm oxy ho¸ çc ph©n tö, t¹o ra çc gèc tù do chøa nhiÒu n¨ng l−îng vµ cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn tÕ bµo. Nång ®é ozon cao trong kh«ng khÝ cã thÓ lµm gia t¨ng çc tr−êng hîp bÞ bÖnh h« hÊp vµ bÖnh tim m¹ch. Ng−êi ta thÊy r»ng, nh÷ng t¸c ®éng h« hÊp cÊp tÝnh do ozon g©y ra cã liªn quan tíi bÖnh hen suyÔn ë trÎ em. KhÝ hËu Êm h¬n vµ Èm −ít h¬n ë nhiÒu vïng cã thÓ lµm t¨ng nång ®é çc lo¹i phÊn hoa trong kh«ng khÝ vµ rÊt cã kh¶ n¨ng sÏ cã t¸c ®éng tiªu cùc lªn nh÷ng ng−êi bÞ rèi lo¹n dÞ øng, vÝ dô nh÷ng bÖnh nh©n bÞ hen suyÔn hay bÞ sèt mïa cá kh« (sèt mïa hÌ).

1.3.4. Nh÷ng thay ®æi trong hÖ sinh th¸i vµ çc bÖnh truyÒn nhiÔm

Sù kÕt hîp cña thay ®æi khÝ hËu, suy tho¸i m«i tr−êng vµ mÊt c©n b»ng çc hÖ sinh th¸i ®· t¹o ®iÒu kiÖn lý t−ëng cho sù quay trë l¹i còng nh− sù xuÊt hiÖn vµ l©y lan cña nhiÒu c¨n bÖnh truyÒn nhiÔm - nh÷ng bÖnh ®· lµm h¬n 17 triÖu ng−êi bÞ tö vong hµng n¨m trªn thÕ giíi. H×nh 3.1 m« t¶ mét sè vÝ dô vÒ çc bÖnh míi n¶y sinh vµ çc bÖnh cã nguy c¬ xuÊt hiÖn trë l¹i ë çc n−íc trªn thÕ giíi.

64

Tô cÇu kh¸ng Vancomycin

Cyclosporlasis

E.coli

Cryptosporidi Lao kh¸ng thuèc Sèt rÐt kh¸ng thuèc

E.coli

Cóm gia cÇm HSN1

§Ëu mïa khØ ë ng−êi

DÞch h¹chSèt xuÊt huyÕt doEbola

Sèt LassaT¶

Sèt xuÊt huyÕt

Héi chøngviªm phæi doH©ntvirus

B¹ch hÇu

H×nh 3.1. Mét sè vÝ dô vÒ çc bÖnh míi xuÊt hiÖn vµ çc bÖnh cã nguy c¬ quay trë l¹i

Nguån: Fauci. A.S. "Çc bÖnh míi xuÊt hiÖn vµ çc bÖnh cã nguy c¬ quay trë l¹i" - ViÖn Søc khoÎ Quèc gia, Bethesda, Maryland.

KhÝ hËu thay ®æi lµm thay ®æi çc hÖ sinh th¸i, tû lÖ gi÷a ®éng vËt s¨n måi vµ con måi bÞ mÊt c©n b»ng dÉn tíi çc ph−¬ng thøc kiÓm so¸t sinh häc tù nhiªn còng bÞ ph¸ vì. Çc loµi ç n−íc ngät, chim, l−ìng c− vµ d¬i lµ nh÷ng loµi giíi h¹n sù ph¸t triÓn cña muçi (lµ vÐc-t¬ truyÒn çc bÖnh sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, sèt vµng vµ viªm n·o). Qu¹, chã sãi ®ång cá vµ r¾n gióp kiÓm so¸t çc quÇn thÓ gÆm nhÊm. Mét sè loµi gÆm nhÊm lµm l©y truyÒn çc bÖnh Lyme, hantavirus, arenavirus (sèt xuÊt huyÕt), Leptospiroses vµ dÞch h¹ch. Khi kÎ thï cña çc vÐc-t¬ truyÒn bÖnh bÞ gi¶m vÒ sè l−îng do t¸c ®éng cña thay ®æi khÝ hËu trong lóc çc quÇn thÓ vector truyÒn bÖnh l¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ th× çc bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ sÏ cã ®iÒu kiÖn lan trµn vµ chóng ta khã cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc. Çc nhµ khoa häc cho r»ng khÝ hËu Êm vµ Èm h¬n ®· t¹o ®iÒu kiÖn më réng ph¹m vi ho¹t ®éng cña nhiÒu lo¹i bÖnh truyÒn nhiÔm. TiÕn sü Epstein trong mét nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ " Søc khoÎ con ng−êi vµ sù thay ®æi khÝ hËu" ®· c¶nh b¸o r»ng " Thay ®æi khÝ hËu sÏ cã nhiÒu t¸c ®éng lªn søc khoÎ con ng−êi vµ hÇu hÕt lµ çc t¸c ®éng cã h¹i" (Epstein, 1998).

1.3.5. Thay ®æi m« h×nh bÖnh tËt

Trong qu¸ khø ®· cã nhiÒu giai ®o¹n bÖnh tËt tµn ph¸ x· héi loµi ng−êi, vÝ dô nh− bÖnh dÞch h¹ch thêi trung cæ x¶y ra ë ch©u ¢u. VÊn ®Ò nµy ®· x¶y ra ®ång thêi

65

víi sù gia t¨ng d©n sè, sù ®« thÞ ho¸ vµ m«i tr−êng sèng bÞ « nhiÔm trÇm träng. Víi sù Êm lªn cña toµn cÇu nh− hiÖn nay cïng víi sù thay ®æi m¹nh mÏ çc hÖ sinh th¸i ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho çc m« h×nh bÖnh tËt thay ®æi trªn mét diÖn réng. Trong nghiªn cøu cña TiÕn sÜ Epstein, «ng ®· ®−a ra 3 t¸c ®éng chÝnh mµ sù thay ®æi khÝ hËu cã thÓ g©y ra cho søc khoÎ céng ®ång, ®ã lµ:

− T¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù bïng næ çc vô dÞch bÖnh truyÒn nhiÔm.

− T¨ng kh¶ n¨ng l©y truyÒn çc bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ vµ lµm hµng triÖu ng−êi bÞ ph¬i nhiÔm víi çc bÖnh míi n¶y sinh còng nh− ph¬i nhiÔm víi nhiÒu nguy c¬ søc khoÎ kh¸c nhau.

− C¶n trë sù kiÓm so¸t bÖnh dÞch trong t−¬ng lai.

Ngoµi ra, mét trong nh÷ng nh©n tè kh«ng kÐm phÇn quan träng trong viÖc lµm l©y lan çc bÖnh míi n¶y sinh, gãp phÇn thay ®æi m« h×nh bÖnh tËt trªn thÕ giíi ®ã lµ viÖc ®i l¹i, th«ng th−¬ng gi÷a çc quèc gia b»ng « t«, tµu cao tèc hay m¸y bay. Thêi xa x−a, ph−¬ng tiÖn vËn t¶i chñ yÕu gi÷a çc n−íc lµ tµu biÓn hay xe th« s¬, v× vËy thêi gian ®i sang mét vïng kh¸c hay mét n−íc kh¸c lµ kh¸ l©u. Çc vi sinh vËt g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ bÞ chÕt trªn ®−êng ®i vµ lµm h¹n chÕ sù l©y lan bÖnh tËt gi÷a çc vïng. Trong x· héi hiÖn ®¹i ngµy nay, viÖc ®i l¹i gi÷a çc n−íc b»ng m¸y bay thuËn tiÖn vµ nhanh h¬n nhiÒu. Theo Alleyne (1998), n¨m 1995 cã h¬n 1 triÖu ng−êi sö dông m¸y bay mçi ngµy. MÆc dï ®em l¹i nhiÒu lîi Ých cho con ng−êi nh−ng ®iÒu nµy còng gãp phÇn lµm l©y lan bÖnh tËt. Ngoµi çc bÖnh truyÒn nhiÔm th× ngµy nay ë nhiÒu n−íc mµ nhÊt lµ ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi çc bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm nh−ng cã tû lÖ tö vong cao nh− ung th−, tiÓu ®−êng, tim m¹ch, bÐo ph× v.v…

2. M¤ H×NH BÖNH TËT ë VIÖT NAM THEO ÇC VïNG SINH TH¸I

§Æc ®iÓm chung cña n−íc ta lµ ®åi nói chiÕm 3/4 diÖn tÝch l·nh thæ vµ ®ång b»ng chØ chiÕm 1/4 l·nh thæ. KhÝ hËu nhiÖt ®íi, giã mïa, phÝa B¾c cã 4 mïa, phÝa Nam cã 2 mïa, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m cao 21-260C, ®é Èm cao. Do ¶nh h−ëng cña giã mïa, ®Þa h×nh phøc t¹p nªn khÝ hËu cña n−íc ta lu«n thay ®æi trong n¨m, gi÷a n¨m nµy víi n¨m kh¸c, gi÷a n¬i nµy víi n¬i kh¸c, tõ B¾c xuèng Nam, tõ §«ng sang T©y, tõ thÊp lªn cao. Do ®Æc tÝnh Êy lµm ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn ®êi sèng x· héi nh− lÒ lèi sinh ho¹t: ¨n, mÆc, ë vµ b¶o vÖ søc khoÎ. Theo ®Þa lý vµ thèng kª y tÕ (2001) n−íc ta ®−îc chia thµnh 8 vïng sinh th¸i nh− sau: vïng §«ng B¾c, T©y B¾c, ®ång b»ng S«ng Hång, B¾c Trung Bé, Duyªn h¶i miÒn Trung, T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé vµ §ång b»ng S«ng Cöu Long.

2.1. MiÒn nói Trung du B¾c Bé (§«ng B¾c vµ T©y B¾c)

66

KÓ tõ n¨m 2001, MiÒn nói Trung du B¾c Bé ®−îc chia thµnh vïng §«ng B¾c vµ

T©y B¾c, gåm 16 tØnh thµnh: Hµ Giang, Tuyªn Quang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, Lai Ch©u,

Lao Cai, Yªn B¸i, Th¸i Nguyªn, B¾c C¹n, S¬n La, Hoµ B×nh, Phó Thä, VÜnh Phóc, B¾c

Giang, B¾c Ninh vµ Qu¶ng Ninh.

2.1.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi

Lµ n¬i tiÕp gi¸p víi çc n−íc Lµo vµ Trung Quèc, liÒn kÒ víi ®ång b»ng S«ng

Hång, nªn cã ®iÒu kiÖn ®Ó giao l−u.

§Þa h×nh nói non hiÓm trë, giµu tµi nguyªn, nhÊt lµ tµi nguyªn rõng vµ çc

kho¸ng s¶n, nhiÒu s«ng, suèi, biÓn

KhÝ hËu vÉn lµ khÝ hËu nhiÖt ®íi, cã 4 mïa.

Lµ n¬i sinh sèng cña nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi nh−: Tµy, Nïng, Th¸i, M−êng, Dao,

M«ng v.v.

Lµ vïng cßn nghÌo vµ khã kh¨n, mÆc dï cã nhiÒu tiÕn bé vÒ ®êi sèng v¨n ho¸ x·

héi, nh−ng vÉn cßn cã nh÷ng phong tôc tËp qu¸n l¹c hËu, ¶nh h−ëng ®Õn c«ng viÖc

b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång.

2.1.2. §Æc ®iÓm bÖnh tËt

Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, kinh tÕ nh− vËy nªn kÐo theo nh÷ng vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ, bÖnh tËt còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c so víi çc vïng kh¸c nh− ®©y lµ n¬i tËp trung kh¸ nhiÒu nh÷ng bÖnh liªn quan ®Õn c«n trïng, ®ãi nghÌo, phong tôc... biÓu hiÖn qua 10 bÖnh m¾c cao nhÊt nh− ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng 4.

B¶ng 3.4. M−êi bÖnh cã tØ lÖ m¾c cao nhÊt ë vïng miÒn nói Trung du B¾c bé, n¨m 1999 vµ 2001

STT MiÒn nói Trung du B¾c Bé (n¨m 1999)

Vïng §«ng B¾c (n¨m 2001)

Vïng T©y B¾c (n¨m 2001)

1 Çc bÖnh viªm phæi Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp

Çc bÖnh viªm phæi

2 Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp

Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp

Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp

3 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp

Çc bÖnh viªm phæi Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn

67

4 Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn

Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn

Cóm

5 Cóm Çc tæn th−¬ng kh¸c x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i

Viªm nhiÔm cæ tö cung

6 N¹o hót thai Tai n¹n giao th«ng Tai n¹n giao th«ng

7 Sèt rÐt Viªm d¹ dµy - hµnh t¸ trµng Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp

8 Øa ch¶y do Shigella Cóm Çc tæn th−¬ng kh¸c x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i

9 Çc tæn th−¬ng do chÊn th−¬ng

G·y çc phÇn kh¸c cña chi Çc biÕn chøng kh¸c cña chöa ®Î

10 LoÐt d¹ dµy-hµnh t¸ trµng T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t Th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn

2.2. §ång b»ng S«ng Hång

§ång b»ng S«ng Hång gåm 9 tØnh thµnh phè: Hµ Néi, H¶i Phßng, Hµ T©y, H¶i D−¬ng, H−ng Yªn, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, Hµ Nam vµ Ninh B×nh.


§ång b»ng S«ng Hång réng gÇn 1,3 triÖu ha, chiÕm 3,8% diÖn tÝch toµn quèc víi mét vïng biÓn bao quanh ë phÝa §«ng vµ §«ng-Nam.

Lµ n¬i d©n c− tËp trung ®«ng ®óc nhÊt trong c¶ n−íc, mËt ®é d©n sè trung b×nh 1180 ng−êi/km2 (1999).

§Þa h×nh b»ng ph¼ng cã thÕ m¹nh vÒ ph¸t triÓn l−¬ng thùc, thùc phÈm, khoa häc kü thuËt, c«ng nghÖ. Do thÕ m¹nh vÒ ph¸t triÓn l−¬ng thùc thùc phÈm, ch¨n nu«i, canh t¸c n«ng nghiÖp nªn g©y ra m« h×nh bÖnh tËt cã kh¸c víi çc vïng kh¸c.

Lµ vïng cã ý nghÜa then chèt trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc.

2.2.2. §Æc ®iÓm bÖnh tËt

B¶ng 3.5. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng §ång b»ng S«ng Hång n¨m 1999 vµ 2001

STT 10 bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999

10 bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 2001

68

1 Çc bÖnh viªm phæi Çc bÖnh viªm phæi



3 Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp Çc bÖnh kh¸c cña bé m¸y tuÇn hoµn

4 I¶ ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn


5 SÈy thai do can thiÖp y tÕ I¶ ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn

6 BÖnh kh¸c cña bé m¸y h« hÊp Tai n¹n giao th«ng

7 BÖnh kh¸c cña bé m¸y tiªu ho¸ Viªm khíp d¹ng thÊp vµ viªm khíp kh¸c

8 BÖnh giun s¸n kh¸c Çc tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®inh vµ ë nhiÒu n¬i

9 Viªm khíp d¹ng thÊp vµ viªm khíp kh¸c

Viªm d¹ dµy - t¸ trµng

10 LoÐt d¹ dµy - t¸ trµng Viªm nhiÔm cæ tö cung

2.3. B¾c Trung Bé

B¾c trung bé gåm 6 tØnh lµ: Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ

2.3.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ, x· héi

§©y lµ vïng l·nh thæ hÑp theo chiÒu §«ng T©y nh−ng dµi theo chiÒu B¾c - Nam. Lµ vïng cã c¶ ®ång b»ng, miÒn nói cao, lµ n¬i cã d·y Tr−êng S¬n ch¹y däc theo chiÒu B¾c - Nam, ch¹y däc theo biÓn §«ng, tiÕp gi¸p víi n−íc Lµo. §−êng x¸ giao th«ng trong vïng cßn nhiÒu khã kh¨n, cã ®−êng 1 vµ ®−êng Hå ChÝ Minh ch¹y qua.

− KhÝ hËu ¶nh h−ëng cña giã lµo vÒ mïa hÌ nªn nãng, Èm, m−a lò theo mïa. Lµ vïng chÞu ¶nh h−ëng kh¸ nhiÒu thiªn tai vµ bÞ tµn ph¸ nhiÒu trong thêi gian chiÕn tranh.

− Lµ vïng ph¸t triÓn c¶ kinh tÕ rõng, biÓn vµ n«ng nghiÖp.

− Lµ n¬i c− tró cña nhiÒu d©n téc kh¸c nhau, cßn nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi sèng rÊt s©u - xa cã nhiÒu phong tôc tËp qu¸n l¹c hËu.

2.3.2. §Æc ®iÓm vÒ bÖnh tËt

B¶ng 3.6. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng B¾c Trung bé n¨m 1999 vµ 2001

STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt

69

n¨m 1999 n¨m 2001


2 Viªm häng vµ ami®an cÊp Tai n¹n giao th«ng



4 Cóm Çc biÕn chøng cña chöa ®Î

5 SÈy thai do can thiÖp y tÕ Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn

6 Sèt rÐt Çc tæn th−¬ng kh¸c x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i



8 ChÊn th−¬ng dËp n¸t vµ c¾t côt ®· x¸c ®Þnh vµ nhiÒu vïng trong c¬ thÓ

Sèt rÐt

9 GÉy çc phÇn kh¸c cña chi do lao ®éng vµ giao th«ng

G·y çc phÇn kh¸c cña chi do lao ®éng vµ giao th«ng

10 Øa ch¶y do Shigella BÖnh kh¸c cña bé m¸y h« hÊp

2.4. Duyªn h¶i Nam Trung Bé

Vïng ®Þa lý Duyªn h¶i Nam Trung Bé gåm 8 tØnh thµnh lµ: §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn vµ B×nh ThuËn.

2.4.1. §Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi

− Kh¸c víi B¾c Trung Bé, qua ®Ìo H¶i V©n, vïng Duyªn h¶i MiÒn Trung cã khÝ hËu hai mïa lµ mïa kh« vµ mïa m−a, kh«ng cã mïa ®«ng, khÝ hËu «n hoµ h¬n, nh−ng vÉn lµ vïng chÞu nhiÒu thiªn tai vµ hËu qu¶ cña chiÕn tranh.

− L·nh thæ hÑp ch¹y däc theo bê BiÓn §«ng, ®Þa h×nh cã nói ®åi, ®ång b»ng ven biÓn.

− Lµ n¬i sinh sèng cña nhiÒu d©n téc kh¸c nhau, phong tôc cã nh÷ng nÐt kh¸c cña B¾c Trung Bé.

− ThÕ m¹nh lµ tµi nguyªn rõng, ®é che phñ cña rõng lµ 34%; ng− nghiÖp vµ n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i, ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n, nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c, chÕ biÕn ph¸t triÓn.

− Cã nhiÒu khu cã thÓ trë thµnh khu du lÞch.

− Ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi cña vïng thùc sù vÉn cßn khã kh¨n.


70

B¶ng 3.7. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé n¨m 1999 vµ 2001

STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999

10 bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 2001

1 Çc bÖnh viªm phæi Çc tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i

2 Viªm häng vµ ami®an cÊp Çc bÖnh viªm phæi



4 Çc tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i



Çc biÕn chøng kh¸c cña chöa ®Î

6 ChÊn th−¬ng dËp n¸t vµ c¾t côt ®· x¸c ®Þnh vµ nhiÒu vïng trong c¬ thÓ

Viªm häng vµ ami®an cÊp

7 S©u r¨ng BÖnh viªm ruét thõa

8 Çc biÕn chøng kh¸c do chöa ®Î Viªm khíp d¹ng thÊp vµ viªm khíp kh¸c

9 Sèt rÐt Sèt rÐt

10 BÖnh viªm ruét thõa T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t

2.5. T©y Nguyªn

T©y Nguyªn cã 4 tØnh lµ: Gia Lai, Kon Tum, §¨k L¨k vµ L©m §ång.


− §©y lµ vïng duy nhÊt ë n−íc ta kh«ng gi¸p víi biÓn.

− Çc tØnh nµy tiÕp gi¸p víi Lµo vµ C¨mpuchia, cã vÞ trÝ quan träng vÒ quèc phßng vµ kinh tÕ.

− §a d¹ng vÒ tµi nguyªn rõng vµ khÝ hËu, lµ n¬i cã thÓ ph¸t triÓn thµnh nh÷ng khu du lÞch vµ nghØ m¸t, cã tiÒm n¨ng to lín vÒ n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp, cã tr÷ n¨ng thuû ®iÖn lín.

− Lµ n¬i th−a d©n nhÊt n−íc ta, lµ ®Þa bµn c− tró cña nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi nh−: Xu - ®¨ng, Ba - na, Gia - rai, £ - ®ª, K’ Ho, M¹, M¬ - n«ng, víi truyÒn thèng v¨n ho¸ ®éc ®¸o

− HÖ thèng y tÕ ph¸t triÓn t−¬ng ®èi tèt nh−ng sö dông cña ng−êi d©n cßn thÊp, ®Æc biÖt lµ çc d©n téc Ýt ng−êi.


B¶ng 3.8. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng T©y Nguyªn n¨m 1999 vµ 2001

71


M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 2001

1 Sèt rÐt Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp

2 Çc bÖnh viªm phæi Sèt rÐt

3 Çc tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i


4 Viªm häng vµ ami®an cÊp Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp

5 SÈy thai do can thiÖp y tÕ

Çc tæn th−¬ng kh¸c, x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i

6 Tai n¹n giao th«ng Tai n¹n giao th«ng


Cóm


G·y çc phÇn kh¸c cña chi: do lao ®éng vµ giao th«ng

9 BÖnh viªm ruét thõa Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn

10 Çc bÖnh nhiÔm khuÈn kh¸c Viªm nhiÔm cæ tö cung

2.6. §«ng Nam Bé

Vïng §«ng Nam Bé gåm 6 tØnh, thµnh: Thµnh phè Hå ChÝ Minh, B×nh D−¬ng, B×nh Ph−íc, T©y Ninh vµ §ång Nai, Bµ RÞa Vòng Tµu.

2.6.1. §Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi

Lµ khu vùc cã diÖn tÝch nhá, mËt ®é d©n sè trung b×nh nh−ng ph¸t triÓn nhÊt trong c¶ n−íc vÒ s¶n l−îng c«ng nghiÖp, hµng xuÊt khÈu.

§Êt ®ai mµu mì, cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m vµ ng¾n ngµy trªn quy m« lín.

Lµ khu vùc thu hót m¹nh lùc l−îng lao ®éng cã chuyªn m«n cao, thî lµnh nghÒ, çc nhµ khoa häc vµ lµ vïng cã tµi nguyªn chÊt x¸m lín.

Cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, çc ho¹t ®éng du lÞch, dÞch vô, chÕ biÕn, xuÊt - nhËp khÈu,…

Khai th¸c kinh tÕ biÓn, bê biÓn, ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ ng− nghiÖp.

KhÝ hËu «n hoµ, chØ cã 2 mïa m−a vµ kh«, thêi kú mïa kh« kÐo dµi (4 th¸ng) dÉn ®Õn thiÕu n−íc sinh ho¹t, n−íc t−íi cho c©y trång vµ n−íc cho c«ng nghiÖp.


B¶ng 3.9. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng §«ng Nam bé n¨m 1999 vµ 2001

72

STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt

n¨m 1999

M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt

n¨m 2001

1 Çc biÕn chøng do chöa ®Î Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp

2 Viªm häng vµ ami®an cÊp Çc biÕn chøng cña chöa ®Î

3 Çc bÖnh viªm phæi Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp





6 SÈy thai do can thiÖp y tÕ Tai n¹n giao th«ng

7 Viªm cÊp ®−êng h« hÊp trªn Cóm

8 T¨ng huyÕt ¸p T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t

9 Çc tæn th−¬ng do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i

Viªm cÊp ®−êng h« hÊp trªn

10 Cóm Viªm d¹ dµy - hµnh t¸ trµng

2.7. §ång b»ng S«ng Cöu Long

Gåm 12 tØnh lµ: Long An, §ång Th¸p, An Giang, TiÒn Giang, BÕn Tre, VÜnh Long, Trµ Vinh, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng, Kiªn Giang, B¹c Liªu, Cµ Mau.


− Lµ ®ång b»ng ch©u thæ lín nhÊt n−íc víi diÖn tÝch 4 triÖu ha, mïa m−a ®ång b»ng bÞ ngËp s©u trong n−íc, mïa kh« chØ lµ nh÷ng vòng n−íc tï ®øt ®o¹n, ®Êt réng d©n th−a, ch−a ®−îc khai th¸c nhiÒu.

− Cã 16,1 triÖu d©n sinh sèng chñ yÕu lµ ng−êi Kinh vµ ng−êi Ch¨m, Kh¬-me,…

− HÖ thèng s«ng ngßi, kªnh r¹ch ch»ng chÞt, c¾t xÎ ch©u thæ thµnh nh÷ng « nªn viÖc giao th«ng b»ng ®−êng thuû dÔ dµng.

− KhÝ hËu cËn xÝch ®¹o, nhiÖt ®íi Èm, mïa kh« kÐo dµi lµm cho ®Êt n−íc bÞ nhiÔm mÆn vµo s©u ®Êt liÒn.

− Th¶m thùc vËt, ®éng vËt phong phó chñ yÕu lµ rõng ngËp mÆn vµ rõng trµm, tµi nguyªn biÓn v« cïng ph«ng phó

− ThiÕu n−íc ngät ®ang lµ mét vÊn ®Ò v« cïng quan träng cña ®ång b»ng S«ng Cöu Long


B¶ng 3.10. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng ®ång b»ng S«ng Mª K«ng n¨m 1999 vµ 2001

73


M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 2001




3 Viªm häng vµ ami®an cÊp Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp

4 M¾t hét T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t

5 Sèt rÐt Tai n¹n giao th«ng


Çc tæn th−¬ng, x¸c ®Þnh vµ kh«ng x¸c ®Þnh ë nhiÒu n¬i

7 SÈy thai do can thiÖp y tÕ Lao bé m¸y h« hÊp

8 T¨ng huyÕt ¸p Cóm

9 Çc tæn th−¬ng do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh ë nhiÒu n¬i trªn kh¸c


10 Lao bé m¸y h« hÊp Viªm cÊp ®−êng h« hÊp trªn

Nguån: Sè liÖu ®−îc lÊy tõ Niªn gi¸m thèng kª y tÕ 1999 vµ 2001, Bé Y tÕ

§©y lµ nh÷ng s¬ th¶o ban ®Çu vÒ çc vÊn ®Ò bÖnh tËt theo vïng sinh th¸i. Râ rµng theo sè liÖu thèng kª th× m« h×nh bÖnh tËt ë çc vïng sinh th¸i kh¸c nhau lµ kh¸c nhau vµ ®· cã sù thay ®æi trong nh÷ng n¨m qua. Cã t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu vÒ ®¹i tÇng víi sinh th¸i, nh−ng cho ®Õn nay ch−a cã mét nghiªn cøu nghiªm chØnh nµo vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy. HiÖn trªn toµn quèc vÉn ch−a cã mét nghiªn cøu chi tiÕt nµo vÒ vµo trß cña nh÷ng biÕn ®æi cña sinh th¸i víi nh÷ng thay ®æi cña m« h×nh bÖnh tËt ë çc vïng. Do vËy, nh÷ng nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a ¶nh h−ëng sinh th¸i cña çc vïng kh¸c nhau còng nh− nh÷ng thay ®æi sinh th¸i häc ë tõng vïng víi søc khoÎ vµ m« h×nh bÖnh tËt cña céng ®ång d©n c− vïng së t¹i lµ rÊt cÇn thiÕt.

3. NH÷NG THAY §æI SINH TH¸I HäC Vµ MéT Sè BÖNH PHæ BIÕN LI£N QUAN §ÕN M¤I TR¦êNG

3.1. Çc bÖnh truyÒn nhiÔm

3.1.1. BÖnh truyÒn qua çc vËt chñ trung gian

ViÖc gia t¨ng tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong liªn quan tíi sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt cã thÓ kh«ng ph¶i lµ do t¸c ®éng trùc tiÕp cña sãng nhiÖt. Cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy r»ng mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm nguy hiÓm tr−íc ®©y chØ phæ biÕn ë çc n−íc

74

cã khÝ hËu nãng Êm th× nay cã nguy c¬ lan trµn sang nhiÒu vïng kh¸c trªn toµn thÕ giíi. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò quan träng hiÖn ®ang th¸ch thøc çc ch−¬ng tr×nh søc khoÎ c«ng céng. Xu h−íng ®« thÞ ho¸, viÖc çc biÖn ph¸p kiÓm so¸t vÐc-t¬ kh«ng ph¸t huy hiÖu qu¶ vµ sù gia t¨ng cña viÖc ®i l¹i th«ng th−¬ng gi÷a çc n−íc trªn thÕ giíi còng nh− sù di c− cña ng−êi d©n tõ n−íc nµy sang n−íc kh¸c lµ nh÷ng yÕu tè chÝnh dÉn tíi sù t¸i xuÊt hiÖn trë l¹i çc bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬. Sù më réng cña çc vïng kh«ng cã s−¬ng tuyÕt cã thÓ dÉn tíi sù di c− cña çc loµi c«n trïng vµ gÆm nhÊm lµm l©y lan çc bÖnh ë vïng cã khÝ hËu nãng Êm tíi çc vïng cao nguyªn, ®åi nói. Nh÷ng g× cã lîi cho vi sinh vËt cã h¹i th× hiÕm khi cã lîi cho con ng−êi. NhiÖt ®é Êm lªn trong mét thêi gian dµi do khÝ hËu thay ®æi sÏ t¹o ®iÒu kiÖn lý t−ëng cho çc loµi muçi vµ nhiÒu loµi vÐc-t¬ truyÒn bÖnh kh¸c sinh s«i n¶y në, lµm l©y lan çc bÖnh truyÒn nhiÔm.

a. BÖnh sèt rÐt

VÊn ®Ò ®ang thu hót ®−îc sù quan t©m rÊt lín lµ bÖnh sèt rÐt. Sèt rÐt hiÖn lµ mét trong nh÷ng bÖnh truyÒn nhiÔm phæ biÕn nhÊt trªn thÕ giíi vµ −íc tÝnh cã kho¶ng 300 ®Õn 500 triÖu ng−êi bÞ m¾c vµ cã thªm kho¶ng 1, 5 ®Õn 2, 7 triÖu ng−êi bÞ chÕt hµng n¨m v× c¨n bÖnh nµy. H¬n mét nöa trong sè çc tr−êng hîp bÞ tö vong lµ trÎ em, ®Æc biÖt lµ trÎ em sèng ë nh÷ng vïng n«ng th«n nghÌo nµn ë ch©u Phi - ch©u lôc cã nhiÒu ng−êi m¾c bÖnh sèt rÐt nhÊt (Watson vµ céng sù 1995), 60 trong sè 380 loµi muçi ®−îc biÕt ®Õn trªn thÕ giíi cã kh¶ n¨ng truyÒn bÖnh sèt rÐt. ë ViÖt Nam cã kho¶ng 20 loµi muçi truyÒn bÖnh sèt rÐt, trong ®ã mét sè loµi chÝnh lµ Anophel minimus, Anophel dirus vµ Anophel balabasensis Ng−êi ta cho r»ng bÖnh sèt rÐt lµ c¨n bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ chÞu ¶nh h−ëng lín nhÊt cña sù thay ®æi khÝ hËu, v× muçi rÊt nh¹y c¶m víi nh÷ng thay ®æi thêi tiÕt. Nh÷ng thay ®æi khÝ hËu kÐo theo thay ®æi vÒ nhiÖt ®é, l−îng m−a, ®é Èm vµ giã sÏ ¶nh h−ëng tíi vßng ®êi vµ sù ph¸t triÓn cña muçi, gi¸n tiÕp ¶nh h−ëng tíi sù lan trµn cña bÖnh sèt rÐt.

Sèt rÐt do muçi truyÒn th−êng ®−îc t×m thÊy ë nh÷ng vïng cã nhiÖt ®é thÊp nhÊt vµo mïa ®«ng kh«ng d−íi 160C. Sù më réng cña çc vïng cã nhiÖt ®é trªn 160C vµo mïa ®«ng ®ång thêi còng níi réng ph¹m vi hoµnh hµnh cña c¨n bÖnh sèt rÐt vµ g©y ra hËu qu¶ nghiªm träng cho søc khoÎ con ng−êi. Gi÷a nh÷ng n¨m 1950, nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi tin ch¾c r»ng hä sÏ thanh to¸n ®−îc c¨n bÖnh nµy nhê phun thuèc DDT liÒu cao ®Ó diÖt trõ muçi Anopheles. Tuy nhiªn, nh÷ng quèc gia nµy ®· chÞu thÊt b¹i v× muçi Anopheles nhanh chãng trë nªn kh¸ng thuèc. Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970, c¨n bÖnh nµy xuÊt hiÖn trë l¹i ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi vµ d−íi d¹ng nguy hiÓm h¬n. Sù gia t¨ng sè tr−êng hîp bÞ sèt rÐt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y mét phÇn lµ do sù Êm lªn trªn toµn cÇu, ®ång thêi do con ng−êi x©y dùng nhiÒu ®Ëp n−íc vµ çc hÖ thèng t−íi tiªu trong n«ng nghiÖp t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho çc quÇn thÓ muçi sinh s«i ph¸t triÓn m¹nh mÏ lµm l©y lan c¨n bÖnh nµy. Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi th× ®Õn cuèi thÕ kû 21, hµng n¨m sÏ cã thªm kho¶ng 50-80 triÖu tr−êng hîp bÞ sèt rÐt (WHO, 1996).

75

b. Sèt xuÊt huyÕt

Sèt xuÊt huyÕt lµ c¨n bÖnh nhiÖt ®íi do muçi truyÒn. § ©y lµ c¨n bÖnh nguy hiÓm do virus truyÒn qua muçi v»n ®èt ng−êi vµo ban ngµy. KhÝ hËu vïng nhiÖt ®íi víi nhiÖt ®é giao ®éng tõ 15 ®Õn 400C vµ ®é Èm cao kÕt hîp víi m«i tr−êng sèng ®«ng ®óc, mÊt vÖ sinh sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¨n bÖnh nµy ph¸t triÓn. C¨n bÖnh nµy cã hai thÓ: sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt Dengue. Sèt Dengue cã triÖu chøng t−¬ng tù nh− c¶m cóm, th−êng x¶y ra ë trÎ lín, ng−êi lín vµ Ýt khi g©y tö vong. Tr¸i l¹i, sèt xuÊt huyÕt Dengue lµ thÓ thø ph¸t rÊt nguy hiÓm, cã xuÊt huyÕt vµ bÖnh nh©n cã thÓ bÞ chÕt nÕu kh«ng ®−îc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi (NguyÔn, 1996). Sèt xuÊt huyÕt lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu cña çc tr−êng hîp nhËp viÖn vµ tö vong cña trÎ em ë çc n−íc §«ng Nam ¸ vµ T©y ¸ Th¸i B×nh D−¬ng. C¨n bÖnh −íc tÝnh lµm tæn h¹i tíi kho¶ng 30 ®Õn 60 triÖu ng−êi hµng n¨m (Rodhain, 1996). ë ViÖt Nam, sèt xuÊt huyÕt x¶y ra ë hÇu hÕt çc tØnh thµnh phè vµo çc th¸ng r¶i r¸c trong n¨m, nh−ng tËp trung chñ yÕu vµo çc th¸ng mïa m−a tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 10 (Hoµng, 2001). Theo dù ®o¸n cña tiÕn sü Epstein th× thay ®æi khÝ hËu lµ mét nguyªn nh©n chÝnh g©y ra sù lan trµn bÖnh sèt xuÊt huyÕt. Ngµy nay, sèt xuÊt huyÕt xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn ë çc n−íc ch©u ¸ vµ ch©u Mü La Tinh. B»ng chøng lµ ng−êi ta ®· ghi nhËn çc tr−êng hîp bÞ sèt xuÊt huyÕt ë nh÷ng vïng cã ®é cao cao h¬n tr−íc, vÝ dô 1.240 mÐt ë Trung Mü, 1.000 mÐt ë Mexico vµ 2.200 mÐt ë C«l«mbia. V× hiÖn nay, sèt xuÊt huyÕt ch−a cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu còng nh− ch−a cã v¾c-xin phßng bÖnh, do ®ã biÖn ph¸p phßng chèng tÝch cùc chñ yÕu dùa vµo sù tham gia cña céng ®ång ®Ó diÖt muçi truyÒn bÖnh.

c. Viªm n·o truyÒn qua c«n trïng

§©y lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®−îc ®Æc biÖt quan t©m ë çc n−íc «n ®íi. Muçi cã thÓ truyÒn mét sè loµi virus g©y çc bÖnh viªm n·o ë ng−êi. Mét trong sè çc bÖnh nµy lµ viªm n·o NhËt B¶n, Eastern Equine (Mü), Venezuelan Equine vµ nhiÒu bÖnh kh¸c. Phæ biÕn nhÊt ë Mü lµ viªm n·o St. Louis. Çc vô dÞch viªm n·o St. Louis x¶y ra ë Trung §«ng cã t−¬ng quan víi çc thêi kú cã nhiÖt ®é cao (trªn 300C), ®Æc biÖt lµ vµo nh÷ng th¸ng cuèi mïa ®«ng nãng, Èm −ít vµ theo sau lµ mïa hÌ h¹n h¸n. C¨n bÖnh nµy ®· g©y ra cho céng ®ång nhiÒu vô dÞch, vÝ dô nh− vô dÞch x¶y ra ë Mü vµo n¨m 1975 lµm 1.815 ng−êi bÞ m¾c (WHO, 1996). HiÖn t¹i, bÖnh nµy chØ míi x¶y ra chñ yÕu ë çc vïng phÝa Nam n−íc Mü, tuy nhiªn víi t¸c ®éng cña sù Êm lªn toµn cÇu, sù biÕn ®æi çc hÖ sinh th¸i th× bÖnh cã xu h−íng lan trµn lªn mét sè vïng phÝa B¾c vµ cã thÓ lªn tËn Canada.

d. Hantavirus

Cïng víi sù gia t¨ng cña çc bÖnh phæ biÕn ®· xuÊt hiÖn tõ l©u th× gÇn ®©y cã sù xuÊt hiÖn cña mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm míi ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi. NhiÒu loµi ®éng vËt nh− gÆm nhÊm, d¬i vµ ®éng vËt g©y h¹i tham gia vµo sù l©y truyÒn çc bÖnh truyÒn nhiÔm. VÝ dô, sù xuÊt hiÖn cña héi chøng viªm phæi do Hantavirus g©y ra ë

76

phÝa trªn vµ xung quanh vïng Navajo Indian ë T©y Nam n−íc Mü n¨m 1993 lµ cã liªn quan víi nh÷ng biÕn ®æi x¶y ra trong çc quÇn thÓ gÆm nhÊm trong vïng. Hantavirus lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ vai trß cña nh÷ng thay ®æi trong hÖ sinh th¸i trong viÖc x¶y ra çc vô dÞch bÖnh truyÒn nhiÔm trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y. Sù thay ®æi khÝ hËu bÞ nghi ngê lµ cã liªn quan tíi nh÷ng biÕn ®æi trong hÖ sinh th¸i vµ gãp phÇn lµm n¶y sinh dÞch bÖnh nµy.

Hantavirus ®−îc truyÒn bëi chuét nh¾t vµ con ng−êi cã thÓ hÝt thë lo¹i virus nµy vµo nÕu trong m«i tr−êng kh«ng khÝ cã n−íc tiÓu hoÆc ph©n cña chuét nh¾t. D−íi ®iÒu kiÖn b×nh th−êng th× loµi chuét nh¾t ë sa m¹c mang Hantavirus sÏ bÞ kiÓm so¸t bëi çc loµi thó s¨n måi trong tù nhiªn. Tuy nhiªn, ë vïng T©y Nam n−íc Mü n¨m 1991-1992, hiÖn t−îng En Ni-n« x¶y ra lµm h¹n h¸n kÐo dµi vµ hËu qu¶ lµ lµm gi¶m sè l−îng ç thÓ cña çc quÇn thÓ chã sãi ®ång cá, qu¹ vµ r¾n. Mïa xu©n n¨m 1993, m−a nhiÒu h¬n b×nh th−êng lµm cho c©y cèi vµ c«n trïng ph¸t triÓn m¹nh, cung cÊp l−îng thøc ¨n dåi dµo cho chuét nh¾t vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng ph¸t triÓn sinh s«i n¶y në nhanh h¬n çc loµi lµ kÎ thï cña chóng nh− chã sãi ®ång cá, qu¹ vµ r¾n. Çc quÇn thÓ chuét nh¾t t¨ng sè l−îng ç thÓ lªn kho¶ng 10 ®Õn 15 lÇn vµ víi sè l−îng ®«ng ®¶o, chóng x©m nhËp vµo nhiÒu nhµ ë vïng T©y Nam vµ ®· dÉn tíi sù gia t¨ng cña çc tr−êng hîp míi bÞ m¾c héi chøng Hantavirus ë phæi (HPS). H¬n 150 ng−êi ®· m¾c bÖnh vµ h¬n mét nöa trong sè hä bÞ chÕt (theo T¹p chÝ Y tÕ C«ng céng cña Mü sè 85, t¸c gi¶ Epstein, P. R.). Çc vô dÞch HPS còng ®· x¶y ra ë nhiÒu n−íc thuéc ch©u Mü La Tinh tõ n¨m 1995.

3.1.2. Çc bÖnh truyÒn qua n−íc

Mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ con ng−êi víi chÊt l−îng vµ sè l−îng n−íc cung cÊp còng nh− çc vÊn ®Ò vÒ vÖ sinh m«i tr−êng lµ kh¸ phøc t¹p. Do vËy, viÖc dù ®o¸n nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng mµ sù thay ®æi çc hÖ sinh th¸i vµ khÝ hËu cã thÓ g©y ra ®èi víi çc bÖnh truyÒn nhiÔm liªn quan ®Õn n−íc lµ kh«ng dÔ v× c¬ héi tiÕp cËn víi nguån n−íc s¹ch vµ an toµn phô thuéc vµo çc yÕu tè kinh tÕ -x· héi. Tuy nhiªn, nhiÒu nghiªn cøu cho thÊy çc trËn b·o, lôt cã thÓ lµm gia t¨ng nguy c¬ m¾c bÖnh truyÒn qua n−íc do nguån n−íc bÞ « nhiÔm, vÖ sinh m«i tr−êng kÐm hoÆc do çc yÕu tè liªn quan kh¸c. M−a sÏ t¹o c¬ héi cho çc vi sinh vËt nhiÔm bÈn nguån n−íc uèng. VÝ dô, mét sè vô dÞch Cryptosporidiosis, Giardia, t¶ vµ çc bÖnh truyÒn nhiÔm kh¸c ®· x¶y ra sau çc trËn m−a lín ë Anh vµ Mü (Lisle vµ Rose, 2001).

Çc bÖnh truyÒn qua n−íc cã thÓ do nhiÒu lo¹i vi sinh vËt g©y ra, bao gåm virus, vi khuÈn vµ ®éng vËt nguyªn sinh. Mét sè bÖnh truyÒn qua n−íc do virus g©y ra bao gåm viªm gan A, Rotavirus vµ bÖnh do virus Norwalk. Mét sè vi khuÈn g©y bÖnh truyÒn trong n−íc bao gåm phÈy khuÈn Cholerae, Legionella, Salmonella typhi vµ Shigella. Hai loµi ®éng vËt nguyªn sinh phæ biÕn g©y bÖnh truyÒn qua n−íc lµ Giardia vµ Cryptosporidum. Sù thay ®æi cña khÝ hËu, mÊt c©n b»ng çc hÖ sinh th¸i vµ mèi

77

liªn quan tíi mét sè bÖnh truyÒn qua n−íc do virus, vi khuÈn vµ ®éng vËt nguyªn sinh sÏ ®−îc bµn tíi sau ®©y.

a. Rotavirus

Rotavirus thuéc hä Reoviridae g©y viªm d¹ dµy ruét cÊp tÝnh. Cã tÊt c¶ 6 nhãm kh¸c nhau vµ 3 trong sè nµy (cßn gäi lµ nhãm A, B vµ C) l©y nhiÔm vµ g©y bÖnh cho ng−êi. Rotavirus nhãm A lµ mét bÖnh dÞch phæ biÕn trªn toµn thÕ giíi. §©y lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y Øa ch¶y ë trÎ s¬ sinh vµ trÎ nhá, chiÕm kho¶ng mét nöa çc ca bÞ bÖnh ®−êng ruét ph¶i ®Õn bÖnh viÖn. ChØ riªng ë n−íc Mü th× hµng n¨m còng cã h¬n 3 triÖu ca viªm d¹ dµy ruét do Rotavirus nhãm A g©y ra. ë nh÷ng vïng «n ®íi, bÖnh chñ yÕu x¶y ra vµo mïa ®«ng, nh−ng ë çc n−íc nhiÖt ®íi th× Rotavirus g©y bÖnh quanh n¨m. Rotavirus nhãm B (hay cßn gäi lµ Rotavirus g©y tiªu ch¶y ë ng−êi lín (ADRV)) g©y ra nhiÒu vô dÞch tiªu ch¶y nguy hiÓm. Rotavirus nhãm C l¸c ®¸c g©y ra mét vµi vô dÞch tiªu ch¶y ë trÎ em trªn nhiÒu n−íc. Tuy nhiªn, nh÷ng vô dÞch ®Çu tiªn ®· x¶y ra ë NhËt vµ Anh (C¬ quan Qu¶n lý Thuèc vµ Thùc phÈm ë Mü, 2002).

C¨n bÖnh nµy cã thÓ tù khái, møc ®é cã thÓ tõ nhÑ ®Õn nguy hiÓm vµ th−êng gåm çc triÖu chøng nh− n«n möa, Øa ch¶y vµ sèt nhÑ. Rotavirus ®−îc l©y truyÒn qua ®−êng ph©n - miÖng. Sù l©y lan tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c th«ng qua tay bÞ nhiÔm bÈn lµ con ®−êng l©y truyÒn quan träng nhÊt cña Rotavirus trong çc céng ®ång sèng ®«ng ®óc, chËt hÑp. LiÒu l©y nhiÔm −íc tÝnh kho¶ng tõ 10 ®Õn 100 virus. V× ng−êi bÖnh th−êng th¶i ra virus víi sè l−îng lín (kho¶ng 108-1010 virus/100ml ph©n), do ®ã chóng ta rÊt dÔ m¾c bÖnh khi tiÕp xóc víi tay, b¸t ®òa hay çc vËt dông kh¸c bÞ nhiÔm bÈn. Rotavirus tån t¹i kh¸ bÒn v÷ng trong m«i tr−êng, do vËy c«ng t¸c vÖ sinh an toµn thùc phÈm vµ vÖ sinh m«i tr−êng yÕu kÐm lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµm l©y lan c¨n bÖnh nµy. Th¸ng 8 n¨m 1998, C¬ quan Qu¶n lý Thuèc vµ Thùc phÈm ë Mü ®· th«ng qua viÖc sö dông v¾c xin phßng Rotavirus cho trÎ s¬ sinh.

b. BÖnh t¶

Sù Êm lªn trªn toµn cÇu vµ nh÷ng thay ®æi vÒ nhiÖt ®é bÒ mÆt n−íc biÓn còng cã thÓ dÉn tíi sù gia t¨ng çc bÖnh l©y truyÒn qua ®−êng n−íc nh− bÖnh t¶ do vi khuÈn t¶. Ngµy cµng cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy çc loµi thùc vËt phï du lµ n¬i tró Èn cña çc vi khuÈn t¶ gièng bµo tö ngñ, chóng tró ngô ë d−íi çc líp t¶o dµy. Khi ®¹i d−¬ng Êm lªn, çc thùc vËt phï du sinh s«i n¶y në vµ theo ®ã çc khuÈn h×nh que g©y bÖnh t¶ xuÊt hiÖn trë l¹i d−íi d¹ng l©y nhiÔm. Nãi mét çch kh¸c, nh÷ng thay ®æi cña hÖ sinh th¸i ®¹i d−¬ng ®ãng vai trß hÕt søc quan träng trong sù l©y truyÒn bÖnh t¶ (Colwell, 1996). Theo TiÕn sÜ Paul Epstein, mét sè bÖnh l©y nhiÔm qua n−íc nh− bÖnh t¶ ®ang hoµnh hµnh ë nhiÒu quèc gia vµ g©y hËu qu¶ nÆng nÒ ch−a tõng thÊy, «ng cho r»ng ®©y lµ mét trong nh÷ng hËu qu¶ cña thay ®æi khÝ hËu vµ mÊt c©n b»ng sinh th¸i. N¨m 1991, ®¹i dÞch t¶ ®· lan truyÒn tíi çc n−íc ch©u Mü vµ trong vßng 18 th¸ng ®Çu tiªn ®· cã h¬n nöa triÖu ng−êi m¾c bÖnh ë ch©u Mü La Tinh, lµm h¬n 5000 ng−êi chÕt.

78

Epstein còng ghi l¹i r»ng vµo cuèi n¨m 1992, mét dßng phÈy khuÈn Cholera míi, ®−îc gäi lµ O 139 Bengal, xuÊt hiÖn ë Ên §é - däc theo bê cña VÞnh Bengal. NhiÒu céng ®ång d©n c− kh«ng ®−îc tiªm phßng miÔn dÞch tõ tr−íc nªn c¨n bÖnh nµy ®· lan trµn sang nhiÒu n−íc khu vùc l©n cËn vµ ®e däa trë thµnh ®¹i dÞch t¶ lÇn thø 8 x¶y ra trªn thÕ giíi. Theo Epstein, sù xuÊt hiÖn cña c¨n bÖnh míi nµy lµ kÕt qu¶ cña sù t−¬ng t¸c gi÷a vi sinh vËt, con ng−êi vµ çc yÕu tè m«i tr−êng sinh th¸i. Vô dÞch t¶ lín nhÊt x¶y ra ë Rwanda vµo n¨m 1994 lµm h¬n 40.000 ng−êi bÞ chÕt chØ trong vµi tuÇn.

c. BÖnh lþ do trùc khuÈn Shigella

ë ViÖt Nam, bÖnh lþ trùc khuÈn rÊt hay gÆp, ®Æc biÖt vµo mïa hÌ. Vi khuÈn g©y bÖnh chñ yÕu lµ Shigella flexneri. Vi khuÈn lþ theo thøc ¨n, n−íc uèng bÞ nhiÔm khuÈn vµo ®−êng tiªu ho¸. Chóng c− tró trong ruét giµ råi sinh s¶n, vµ x©m nhËp vµo thµnh ruét. §éc tè cña chóng gi¶i phãng ra kÝch thÝch thÇn kinh ë ruét, g©y viªm loÐt, xuÊt tiÕt t¹i chç; do ®ã bÖnh nh©n cã c¶m gi¸c ®au bông quÆn, mãt rÆn, ®i ngoµi ph©n cã nhµy, m¸u. NÕu ®−îc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi sÏ khái, kh«ng cã biÕn chøng; nÕu ®iÒu trÞ muén, bÖnh nh©n cã thÓ tö vong. BÖnh cã thÓ g©y dÞch qua ®−êng ¨n uèng.

Trong çc yÕu tè nguy c¬ th× t×nh tr¹ng suy dinh d−ìng (träng l−îng theo tuæi nhá h¬n 70%) lµ hËu qu¶ cña c¨n bÖnh nµy. TrÎ sÏ bÞ ®i tiªu ra nhiÒu ®êm vµ m¸u do ®¹i trµng bÞ viªm. HiÖn t−îng nµy vÉn tiÕp tôc thËm chÝ sau khi ®· ®iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh thÝch hîp. Ch¸n ¨n còng lµ vÊn ®Ò tiÒn sö ®¸ng quan t©m khi trÎ bÞ nhiÔm Shigella.

Khi nhiÔm bÖnh, trÎ kÐm hÊp thô vµ mÊt chÊt dinh d−ìng. Víi nh÷ng trÎ bÞ suy dinh d−ìng, t×nh tr¹ng dinh d−ìng cµng bÞ gi¶m sót khi nhiÔm ph¶i bÖnh nµy. Çc thuèc kh¸ng sinh cã t¸c dông lµm gi¶m sè l−îng vi khuÈn ë ®¹i trµng còng lµm gi¶m t¸c dông g©y ho¹i tö cña ®éc tè Shigella, nh−ng l¹i lµm mÊt nh÷ng chÊt dinh d−ìng cã träng l−îng lín (protein), dÉn ®Õn t×nh tr¹ng suy dinh d−ìng ë trÎ.

BiÖn ph¸p phßng bÖnh chñ yÕu lµ vÖ sinh ph©n, n−íc, r¸c, qu¶n lý vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi bÖnh nh©n, tr¸nh l©y lan.

d. Lþ amip

BÖnh do ®¬n bµo amip g©y nªn, cã thÓ g©y lþ amip cÊp hoÆc m¹n tÝnh. BÖnh dÔ m¾c khi ¨n uèng thiÕu vÖ sinh, ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i tr−êng xung quanh kÐm, t¹o ®iÒu kiÖn cho ruåi ph¸t triÓn vµ truyÒn bÖnh. §©y lµ bÖnh l©y qua ®−êng tiªu hãa. Amip theo thøc ¨n, n−íc uèng vµo miÖng; khi ®Õn ruét th× x©m nhËp vµo niªm m¹c ruét, g©y ra nh÷ng vÕt loÐt nhá trong lßng ruét vµ biÓu hiÖn bªn ngoµi b»ng héi chøng lþ.

Thêi gian ñ bÖnh t−¬ng ®èi dµi (7-90 ngµy).

TriÖu chøng chÝnh lµ: bÖnh nh©n ®au bông m¬ hå, ¨n kÐm ngon, ng−êi mÖt mái vµ hay ®æ må h«i. TiÕp theo lµ xuÊt hiÖn héi chøng lþ: ®au däc theo khung ruét giµ, ®i

79

ngoµi 5-15 lÇn /ngµy ra chÊt nhÇy lÉn m¸u vµ cã c¶m gi¸c mãt rÆn. BÖnh nh©n kh«ng bÞ sèt, soi trùc trµng thÊy cã ç vÕt loÐt h×nh dÊu ngãn tay, trªn mÆt phñ líp nhÇy lÉn m¸u.

NÕu ch÷a trÞ ®óng vµ kÞp thêi th× bÖnh nh©n sÏ khái hoµn toµn vµ kh«ng ®Ó l¹i di chøng. NÕu ch÷a trÞ kh«ng kÞp thêi hoÆc kh«ng ®óng çch th× bÖnh nh©n cã nguy c¬ bÞ biÕn chøng ¸p xe gan, xuÊt huyÕt, thñng ruét vµ mét sè biÕn chøng kh¸c hoÆc chuyÓn sang viªm ruét m¹n tÝnh.

e. BÖnh do Cryptosporidim

BÖnh do Cryptosporidium lµ mét bÖnh ®−êng ruét do ®éng vËt ký sinh Crypto-sporidium g©y ra. Mçi n¨m ë New York cã kho¶ng 400-500 ng−êi bÞ nhiÔm. C¨n bÖnh nµy ®−îc ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1976 vµ ®−îc ®−a vµo danh s¸ch çc bÖnh truyÒn nhiÔm ë Mü vµo th¸ng 2 n¨m 1994. TriÖu chøng chÝnh cña Cryptosporidium lµ Øa ch¶y, ®au bông, buån n«n, n«n, sèt, ®au ®Çu vµ ¨n kh«ng ngon miÖng. NhiÒu ng−êi bÞ nhiÔm Cryptosporidium nh−ng kh«ng cã biÓu hiÖn l©m sµng. TÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu cã nguy c¬ bÞ nhiÔm bÖnh. ë nh÷ng ç thÓ khoÎ m¹nh víi hÖ miÔn dÞch ho¹t ®éng b×nh th−êng th× çc triÖu chøng sÏ kÐo dµi trong vßng 2 tuÇn hoÆc ng¾n h¬n. Tuy nhiªn, ë nh÷ng ng−êi bÞ suy gi¶m miÔn dÞch th× c¨n bÖnh cã thÓ kÐo dµi vµ g©y nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng.

Cryptosporidium tån t¹i trong ph©n cña ng−êi bÖnh hay ph©n cña ®éng vËt. BÖnh ®−îc truyÒn tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c hay tõ ®éng vËt sang ng−êi qua m«i tr−êng n−íc. NÕu mét ng−êi uèng ph¶i n−íc bÞ nhiÔm bÈn cã chøa Cryptosporidium mµ kh«ng ®−îc xö lý cÈn thËn th× sÏ bÞ nhiÔm bÖnh. §Ó ®Ò phßng bÖnh nµy, ngoµi viÖc b¶o vÖ nguån n−íc khái bÞ « nhiÔm ph©n ng−êi vµ ®éng vËt, çc nhµ m¸y xö lý n−íc th¶i vµ sinh ho¹t ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p läc vµ xö lý h÷u hiÖu th× chóng ta cßn ph¶i thùc hiÖn tèt c«ng t¸c vÖ sinh ç nh©n vµ lu«n ¨n chÝn uèng s«i.

f. Ngé ®éc thùc phÈm do t¶o ®éc

Sù Êm lªn cña n−íc biÓn còng kÝch thÝch sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña çc loµi t¶o ®éc vµ sù kiÖn nµy th−êng ®−îc gäi lµ thuû triÒu ®á "red tides". Çc loµi ç vµ ®éng vËt cã vá (nh− trai, sß, cua, t«m ...) ¨n t¶o ®éc vµ ®éc tè sÏ tÝch tô l¹i trong c¬ thÓ cña chóng. §Õn l−ît chóng ta ¨n çc loµi h¶i s¶n nµy vµ bÞ ngé ®éc thùc phÈm. ë Australia vµ mét sè n−íc kh¸c trªn thÕ giíi ®· x¶y ra nhiÒu vô ngé ®éc thùc phÈm do thuû triÒu ®á.

TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò ®· nªu trªn ®©y cho thÊy: khÝ hËu thay ®æi cã thÓ t¹o ra nh÷ng th¸ch thøc lín cho ngµnh y tÕ c«ng céng trong thÕ kû XXI. Chóng ta cã thÓ ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ vµ m«i tr−êng ë mét diÖn réng lín mµ chóng ta ch−a tõng gÆp ph¶i.

3.1.3. BÖnh truyÒn qua kh«ng khÝ

BÖnh truyÒn qua kh«ng khÝ ®iÓn h×nh lµ bÖnh lao.

80

Lao phæi (Tuberculosia - TB) lµ mét bÖnh dÞch ®e däa søc khoÎ céng ®ång trªn thÕ giíi. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium tuberculosis g©y ra vµ l©y lan tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c qua ®−êng h« hÊp. Vi khuÈn Mycobacterium tuberculosis ®· g©y bÖnh vµ tö vong ë ng−êi tõ hµng nhiÒu thÕ kû nay nh−ng ®Õn n¨m 1882 th× Tubercle bacillus míi ®−îc biÕt tíi. §Õn nh÷ng n¨m cuèi 1940 th× thuèc chèng TB h÷u hiÖu ®Çu tiªn (streptomycin vµ acid p - amino salicylic) míi ®−îc s¶n xuÊt. §Õn n¨m 1952, ng−êi ta s¶n xuÊt ra isoniazid (INH) ®Ó ®iÒu trÞ TB ( McCray et al. 1997). Tr−íc ®©y, ng−êi ta chØ ®iÒu trÞ TB b»ng mét lo¹i thuèc, tuy nhiªn ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 1950 th× cã sù xuÊt hiÖn cña çc dßng vi khuÈn M. tuberculosis kh¸ng thuèc (vµ gÇn ®©y th× xuÊt hiÖn çc dßng kh¸ng tõ 2 lo¹i thuèc chÝnh ®iÒu trÞ TB trë lªn) nªn ®ßi hái ph¶i cã sù kÕt hîp cña nhiÒu lo¹i thuèc trong ®iÒu trÞ. ë Mü giai ®o¹n tõ 1950 ®Õn 1985 ®· cã nhiÒu c¶i çch trong çc chÝnh s¸ch y tÕ c«ng céng kÕt hîp víi viÖc ®iÒu trÞ kÕt hîp nhiÒu lo¹i thuèc nªn sè tr−êng hîp m¾c TB ®· gi¶m ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, tõ 1985 ®Õn 1992, sè tr−êng hîp bÞ TB l¹i t¨ng lªn rÊt nhanh. Ng−êi ta cho r»ng mét sè nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù gia t¨ng dÞch TB lµ do sù xuÊt hiÖn cña ®¹i dÞch HIV/AIDS, viÖc ®iÒu trÞ TB kh«ng ®óng hoÆc kh«ng triÖt ®Ó (lµm gia t¨ng vi khuÈn kh¸ng thuèc) vµ sù ®i l¹i th«ng th−¬ng gi÷a çc n−íc trªn thÕ giíi lµm l©y lan c¨n bÖnh nµy. Tû lÖ míi m¾c vi khuÈn lao kh¸ng thuèc ë Mü t¨ng lªn tõ 2% ®Õn 9% trong 3 thËp kû qua. TB lµ c¨n bÖnh truyÒn nhiÔm g©y tö vong hµng ®Çu trªn thÕ giíi vµ hµng n¨m th× cã kho¶ng 3 triÖu ng−êi chÕt v× c¨n bÖnh nµy. Tõ 1992 ®Õn nay th× sè tr−êng hîp bÞ TB cã xu h−íng gi¶m xuèng vµ ë Mü tõ 1992 ®Õn 2000 sè tr−êng hîp bÞ TB gi¶m ®−îc 39%.

3.2. Çc bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm

3.2.1. Ung th−

Ung th− lµ mét bÖnh mµ c¬ chÕ lµ cã mét sè tÕ bµo t¨ng sinh hçn lo¹n, liªn tôc vµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc . Ung th− cã h¬n 100 d¹ng kh¸c nhau vµ lµ nguyªn nh©n thø hai g©y tö vong ë Mü víi h¬n 500.000 ca tö vong hµng n¨m. Cã nhiÒu nguyªn nh©n g©y ung th−, çc nguyªn nh©n chÝnh g©y ung th− ë ng−êi ®−îc xÕp vµo 3 nhãm nh− sau: çc chÊt ho¸ häc, virus vµ phãng x¹.

a. Ho¸ chÊt

Víi sù ph¸t triÓn cña ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt, ngµy cµng cã nhiÒu ng−êi lµm viÖc trong m«i tr−êng cã nguy c¬ ph¬i nhiÔm cao víi çc ho¸ chÊt ®éc h¹i, ®Æc biÖt lµ çc chÊt cã kh¶ n¨ng g©y ung th−. VÝ dô, c«ng nghiÖp ho¸ chÊt s¶n xuÊt thuèc nhuém, çc c¬ së thuéc da, s¶n xuÊt r−îu sopropyl, nhùa vµ çc s¶n phÈm cña dÇu má. Ph¬i nhiÔm víi çc ho¸ chÊt ë n¬i lµm viÖc −íc tÝnh g©y ra 2 ®Õn 8% sè tr−êng hîp ung th−. Thuèc l¸ g©y ra kho¶ng mét phÇn ba sè tr−êng hîp ung th− v× tÊt c¶ çc nguyªn nh©n. Thuèc l¸ liªn quan tíi ung th− phæi, ung th− miÖng, cæ häng, thùc qu¶n,

81

l¸ch, bµng quang vµ thËn. Nh÷ng ng−êi võa nghiÖn thuèc vµ nghiÖn r−îu th× cã nguy c¬ bÞ ung th− cao h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c 35 lÇn. Nh÷ng chÊt ho¸ häc trong thøc ¨n mµ chóng ta ¨n vµo hµng ngµy −íc tÝnh g©y ra kho¶ng mét phÇn ba tíi mét nöa sè tr−êng hîp bÞ tö vong. ChÊt aflatoxin lµ mét ®éc chÊt cã tù nhiªn trong mét sè loµi nÊm mèc vµ −íc tÝnh lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y ung th− gan ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn.

b. Virus

Mét sè loµi virus cã liªn quan mËt thiÕt víi ung th− ë ng−êi nh−: virus viªm gan B, virus Epstein-Barr, virus Papiloma ë ng−êi, virus tÊn c«ng tÕ bµo lympho T (HTLV-1, HTLV-2) vµ HIV.

c. Phãng x¹

Phãng x¹ nguyªn tö hoÆc phãng x¹ ion ho¸ vµ tia tö ngo¹i (UV) tõ mÆt trêi cã thÓ g©y ung th−. Nång ®é phãng x¹ ion ho¸ cao lµm t¨ng rñi ro bÞ ung th−, vÝ dô nh− trong çc tai n¹n næ nhµ m¸y nguyªn tö hay trong mét sè ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ bÖnh. Tuy nhiªn, ®èi víi ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ b»ng tia X quang liÒu thÊp th× nguy c¬ bÞ ung th− lµ thÊp.

¤ nhiÔm m«i tr−êng lµ nguyªn nh©n g©y ra kho¶ng 2% tö vong do ung th−. Mét trong nh÷ng chÊt « nhiÔm chÝnh ®ã lµ çc hydrocarbon vßng th¬m, ®−îc t¹o ra do ho¹t ®éng ®èt ch¸y gç, thuèc l¸ vµ çc nhiªn liÖu ho¸ th¹ch. Çc hîp chÊt chøa clo còng lµ mét trong nh÷ng chÊt « nhiÔm chÝnh trong n−íc cã liªn quan tíi ung th− ë ®éng vËt. Mét sè hormon tæng hîp vµ thuèc còng cã thÓ g©y ung th− hay cã liªn quan tíi ung th− ë ng−êi. VÝ dô mét sè thuèc chèng ung th−, ®Æc biÖt lµ çc hîp chÊt ankyl nh− cyclophosphamid vµ chlorambucil; steroid ®ång ho¸; estrogen tæng hîp nh− diethylstilbestrol, conjugated estrogens, vµ thuèc tr¸nh thai chøa estrogen. M«i tr−êng « nhiÔm, hÖ sinh th¸i thay ®æi ®· cã nhiÒu t¸c ®éng ®Õn bÖnh ung th−. Næi bËt nhÊt lµ mèi t−¬ng quan gi÷a suy gi¶m tÇng ozon vµ gia t¨ng tû lÖ m¾c bÖnh ung th− da ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë Australia, New Zealand, vµ Chile v.v.

3.2.2. Ung th− da

Nång ®é cña tia tö ngo¹i ngµy nay cao h¬n nhiÒu so víi 50 n¨m hay 100 n¨m tr−íc ®©y. §©y lµ hËu qu¶ cña sù suy gi¶m tÇng ozon g©y gi¶m ®¸ng kÓ l−îng tia tö ngo¹i chiÕu vµo tr¸i ®Êt. Do ho¹t ®éng cña con ng−êi trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y, kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm, tÇng ozon bÞ suy gi¶m vµ chóng ta ph¬i nhiÔm víi tia tö ngo¹i ë nång ®é cao h¬n tr−íc ®©y. Mét sè yÕu tè kh¸c cã t¸c ®éng ®Õn sù ph¬i nhiÔm tia tö ngo¹i lµ: ®é cao, vÜ ®é vµ sù bao phñ cña m©y. §é cao t¨ng lªn th× nång ®é UV còng t¨ng lªn, v× ë trªn cao kh«ng khÝ lo·ng h¬n ë mùc n−íc biÓn, v× vËy chóng hÊp thô UV kÐm h¬n. Tia tö ngo¹i còng m¹nh nhÊt ë vïng gÇn xÝch ®¹o. Tuy nhiªn, do lç thñng tÇng ozon ë b¸n cÇu nam nªn Nam Cùc, Chile, vµ New Zealand còng cã nång ®é UV cao h¬n b×nh th−êng. Mét yÕu tè lµm gi¶m UV lµ sù che phñ cña m©y. KhÝ hËu vµ vi

82

khÝ hËu víi m©y che phñ cã thÓ lµm gi¶m nång ®é UV cã thÓ tíi 50% tÇng b×nh l−u (t¹o ra çc lç thñng tÇng ozon).

3.2.3. Hen suyÔn

Trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y, « nhiÔm kh«ng khÝ víi sù gia t¨ng nång ®é cña khÝ ozon vµ s−¬ng mï ho¸ häc còng nh− sù Êm lªn cña toµn cÇu ®· lµm gia t¨ng çc tr−êng hîp bÞ hen suyÔn cïng víi nhiÒu bÖnh h« hÊp kh¸c. Hen suyÔn lµ bÖnh h« hÊp m¹n tÝnh víi çc triÖu chøng khã thë do viªm ®−êng h« hÊp. Cã nhiÒu t¸c nh©n g©y kÝch thÝch sù nh¹y c¶m cña ®−êng h« hÊp, lµm cho bÒ mÆt ®−êng h« hÊp bÞ s−ng lªn, líp mµng nhÇy c¶n trë kh«ng khÝ chuyÓn ®éng vµ çc c¬ ë xung quanh ®−êng h« hÊp bÞ th¾t chÆt (bronchospasm).

Nh÷ng thay ®æi nµy lµm hÑp ®−êng h« hÊp vµ cuèi cïng bÖnh nh©n sÏ c¶m thÊy khã thë vµ cã çc triÖu chøng cña bÖnh hen. Çc triÖu chøng cña c¨n bÖnh nµy cã thÓ kh¸c nhau gi÷a çc ç thÓ vµ bao gåm çc triÖu chøng sau ®©y:

− Thë khß khÌ / thë gÊp / ngùc bÞ nghÑt.

− Ho khã kiÓm so¸t / ho liªn tôc vµo ban ®ªm.

− Khã thë khi thë ra / khã thë trong hoÆc sau khi lµm viÖc nÆng nhäc hay tËp thÓ dôc qu¸ søc.

Nh÷ng ng−êi bÞ bÖnh hen rÊt nh¹y c¶m víi çc t¸c nh©n mµ cã thÓ kh«ng hÒ ¶nh h−ëng tíi ng−êi khoÎ m¹nh. Nh÷ng t¸c nh©n kÝch thÝch chøng hen suyÔn cã thÓ kh¸c nhau gi÷a çc ç thÓ nh−ng nh÷ng t¸c nh©n phæ biÕn nhÊt lµ:

+ Çc chÊt g©y dÞ øng (lµ çc nh©n tè g©y ph¶n øng lµm dÞ øng) bao gåm: bÐt/ve ®Êt, nÊm mèc, gi¸n vµ chÊt th¶i cña chóng

+ ChÊt g©y kÝch thÝch trong kh«ng khÝ, bao gåm: khãi thuèc, khãi tõ ®èt cñi, than, ch¸y rõng vµ çc h¬i khãi hoÆc mïi khã chÞu kh¸c nh− çc dung dÞch dïng ®Ó phun trong nhµ, s¬n, dÇu ho¶, n−íc hoa vµ xµ phßng th¬m, phÊn hoa.

+ NhiÔm khuÈn ®−êng h« hÊp nh− c¶m l¹nh, cóm, ®au cæ häng vµ viªm xoang.

+ TËp thÓ dôc hay mét sè ho¹t ®éng kh¸c lµm ng−êi bÖnh thë m¹nh h¬n.

+ Thêi tiÕt, ®Æc biÖt lµ giã kh«, kh«ng khÝ l¹nh vµ thay ®æi ®ét ngét

¦íc tÝnh ë Mü cã 12, 4 triÖu ng−êi bÞ hen vµ 4, 2 triÖu trong sè nµy d−íi 18 tuæi. Hen suyÔn lµ mét bÖnh m¹n tÝnh phæ biÕn nhÊt ë trÎ em ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi.


Môc tiªu

(1). ¸p dông nh÷ng kh¸i niÖm lý thuyÕt vÒ c¬ së sinh th¸i häc cña søc khoÎ vµ bÖnh tËt trong mét sè t×nh huèng cô thÓ trong thùc tÕ.

83

(2). M« t¶ ®−îc nh÷ng thay ®æi vÒ m« h×nh bÖnh tËt do m«i tr−êng bÞ ph¸ ho¹i.

T×nh huèng

Sau ®©y lµ mét sè h×nh ¶nh chôp t¹i mét c¬ së t¸i s¶n xuÊt giÊy ë mét lµng nghÒ t¹i ViÖt Nam.

¶nh 3. N−íc th¶i vµ chÊt th¶i r¾n tõ çc c¬ së t¸i

s¶n xuÊt giÊy

¶nh 3. Çnh ®ång lóa kh«ng ph¸t triÓn ®−îc, bÞ bá hoang,

do t¸c ®éng cña m«i tr−êng bÞ « nhiÔm

Nh÷ng ®iÓm ®¸nh dÊu (x) trªn bøc ¶nh cho thÊy nhµ m¸y ®· th¶i ra m«i tr−êng nhiÒu ho¸ chÊt kh¸c nhau bao gåm natri hypoclorua, çc hîp chÊt chøa l−u huúnh, natri hydroxyd vµ mét sè chÊt nhuém. Çnh ®ång lóa ë c¹nh c¬ së s¶n xuÊt nµy ®· bÞ

84

« nhiÔm nghiªm träng vµ lóa kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. §ång thêi, n−íc th¶i còng gãp phÇn lµm cho nång ®é khÝ sulphua hy®r« (lµ mét khÝ ®éc) t¨ng cao trong lµng nµy. H·y tr¶ lêi nh÷ng c©u hái sau ®©y:

1. C¬ së s¶n xuÊt nµy ®·, ®ang vµ sÏ ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn m«i tr−êng -sinh th¸i ë ®Þa ph−¬ng?

2. Nh÷ng hËu qu¶ vÒ søc khoÎ mµ chÊt th¶i tõ c¬ së s¶n xuÊt cã thÓ g©y ra?

3. ViÖc th¶i trùc tiÕp çc chÊt th¶i (n−íc, khÝ vµ chÊt th¶i r¾n) ra m«i tr−êng cã thÓ g©y ra nh÷ng bÖnh g×?

4. M« h×nh bÖnh tËt ë lµng nµy cã thÓ kh¸c víi nh÷ng lµng kh¸c (n¬i kh«ng cã çc c¬ së t¸i s¶n xuÊt giÊy) nh− thÕ nµo?

Tù L¦îNG GI¸

H·y ®¸nh dÊu X vµo 1 lùa chän duy nhÊt

1 HÖ sinh th¸i lµ mét quÇn x· ®éng vËt, thùc vËt vµ vi sinh vËt t¸c ®éng qua l¹i víi nhau.

O §óng O Sai

2 HÖ sinh th¸i tù nhiªn chØ cã nh÷ng t¸c ®éng gi¸n tiÕp tíi søc khoÎ con ng−êi

O §óng O Sai

3 Con ng−êi lµ mét hÖ sinh th¸i phong phó nhÊt trªn tr¸i ®Êt O §óng O Sai

4 Nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi cã thÓ cã lîi hay cã h¹i ®èi víi sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i

O §óng O Sai

5 Theo TS. Epstein (1998), thay ®æi khÝ hËu cã kh¶ n¨ng t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù bïng næ çc vô dÞch bÖnh truyÒn nhiÔm

O §óng O Sai

6 Theo TS. Epstein (1998), thay ®æi khÝ hËu t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc kiÓm so¸t bÖnh dÞch trong t−¬ng lai

O §óng O Sai

7 Sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt më réng ph¹m vi l−u hµnh cña nhiÒu bÖnh truyÒn nhiÔm nguy hiÓm

O §óng O Sai

8. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ng−êi ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc nµo tíi hÖ sinh th¸i trªn tr¸i ®Êt?

9. En Ni-n« lµ g×? En Ni-n« cã t¸c ®éng nh− thÕ nµo tíi søc khoÎ céng ®ång?

10. Nh÷ng biÕn ®æi trong quÇn thÓ gÆm nhÊm cã liªn quan nh− thÕ nµo víi sù xuÊt hiÖn cña héi chøng viªm phæi do Hantavirus ë T©y Nam n−íc Mü?

11. Nguyªn nh©n lµm gia t¨ng tû lÖ hiÖn m¾c bÖnh hen suyÔn trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y lµ g×?

85

BµI 4 ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ

MôC TI£U

1. M« t¶ ®−îc çc thµnh phÇn cña kh«ng khÝ.

2. Nªu vµ ph©n biÖt ®−îc çc chÊt g©y « nhiÔm kh«ng khÝ.

3. Tr×nh bµy ®−îc khÝa c¹nh lÞch sö cña « nhiÔm kh«ng khÝ.

4. Tr×nh bµy ®−îc çc nguån g©y « nhiÔm kh«ng khÝ vµ m« t¶ ®−îc çc ph−¬ng ph¸p kiÓm so¸t çc chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ.

5. M« t¶ ®−îc mét sè hiÖn t−îng « nhiÔm kh«ng khÝ.

6. LiÖt kª vµ m« t¶ ®−îc çc bÖnh cã liªn quan tíi « nhiÔm kh«ng khÝ.

1. GIíI THIÖU CHUNG

Mét ng−êi cã thÓ sèng qua nhiÒu ngµy mµ kh«ng cã thøc ¨n, mét vµi ngµy mµ kh«ng cã n−íc uèng. Nh−ng nÕu kh«ng cã kh«ng khÝ, con ng−êi sÏ chÕt trong vßng tõ 5 ®Õn 7 phót. Kh«ng khÝ mµ chóng ta thë lµ hçn hîp khÝ tù nhiªn kh«ng mµu, kh«ng mïi, chñ yÕu lµ nit¬ (78%), oxy (21%). 1% cßn l¹i chñ yÕu lµ khÝ argon (0,93%), khÝ carbon dioxyd (0,032%) vµ d¹ng vÕt çc khÝ neon, heli, ozon, xenon, hydro, metal, kripton vµ h¬i n−íc. Khi bÊt kú chÊt nµo ®−îc thªm vµo hçn hîp khÝ tù nhiªn nµy lµ « nhiÔm kh«ng khÝ (¤NKK) sÏ x¶y ra. Nãi mét çch kh¸c, ¤NKK lµ kÕt qu¶ cña viÖc

86

th¶i çc chÊt ®éc h¹i vµo kh«ng khÝ ë mét tû lÖ v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cña khÝ quyÓn (m−a, giã) trong viÖc chuyÓn ®æi, ph©n huû vµ hoµ tan çc chÊt ®éc nµy.

¤NKK lµ mét hÖ thèng lý häc vµ ho¸ häc hÕt søc phøc t¹p. Nã cã thÓ ®−îc coi lµ mét sè chÊt khÝ vµ h¹t ®−îc hoµ tan hoÆc l¬ löng trong kh«ng khÝ. RÊt nhiÒu chÊt ¤NKK cã thÓ ph¶n øng víi nhau, t¹o ra mét sè hËu qu¶ xÊu. Møc ®é trÇm träng cña ¤NKK thay ®æi theo mïa, theo ngµy, theo çc ho¹t ®éng c«ng nghiÖp, theo thay ®æi trong giao th«ng, thay ®æi theo l−îng m−a vµ tuyÕt. Thµnh phÇn cña ¤NKK biÕn ®æi tõ ngµy nµy sang ngµy kh¸c, tõ tuÇn nµy sang tuÇn kh¸c, nh−ng th−êng cã khuynh h−íng theo mét chu kú. Nãi tãm l¹i, ¤NKK cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau:

§Þnh nghÜa: ¤ nhiÔm kh«ng khÝ x¶y ra khi kh«ng khÝ cã chøa çc thµnh phÇn ®éc h¹i nh− çc lo¹i khÝ, bôi l¬ löng, khãi, mïi. Hay nãi çch kh¸c nh÷ng chÊt nµy trong kh«ng khÝ cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu tíi søc khoÎ hoÆc sù tho¶i m¸i cña con ng−êi, ®éng vËt hoÆc cã thÓ dÉn ®Õn nguy h¹i ®èi víi thùc vËt vµ çc vËt chÊt kh¸c. Trong kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm cã chøa çc lo¹i khÝ, çc h¹t vËt chÊt l¬ löng vµ çc h¹t chÊt láng d−íi d¹ng bôi (aerosol) lµm thay ®æi thµnh phÇn tù nhiªn cña khÝ quyÓn. Mét sè lo¹i khÝ lµ nh÷ng thµnh phÇn cña kh«ng khÝ s¹ch nh− CO2 còng sÏ trë nªn nguy h¹i vµ lµ chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ khi nång ®é cña nã cao h¬n møc b×nh th−êng. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ cã nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ con ng−êi vµ nh÷ng thµnh phÇn kh¸c cña m«i tr−êng nh− ®Êt, n−íc.

2. S¥ L¦îC LÞCH Sö ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ

Tr−íc Çch m¹ng C«ng nghiÖp - thÕ kû thø XIX, ¤NKK vÉn ch−a ph¶i lµ mét vÊn ®Ò trÇm träng, v× çc chÊt ¤NKK ®−îc dÇn dÇn hoµ tan vµo khÝ quyÓn vµ kh«ng t¹o ra nh÷ng khu vùc cã nång ®é « nhiÔm cao.

KÓ tõ khi con ng−êi b¾t ®Çu sö dông çc lo¹i nhiªn liÖu ®èt (gç, than, vµ çc chÊt kh¸c) ®Ó chuyÓn n−íc thµnh h¬i n−íc quay çc tuèc -bin, con ng−êi ®· b¾t ®Çu ph¶i ®èi mÆt víi çc vÊn ®Ò ¤NKK. ChÝnh viÖc t¹o ra ®éng c¬ h¬i n−íc ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho mét sè quèc gia trong thêi ®ã trë nªn giµu cã vµ hïng c−êng, vµ cuéc Çch m¹ng C«ng nghiÖp ®· lµm t¨ng møc sèng cña con ng−êi, trong khi ®ã l¹i lµm gi¶m tÇm nh×n vµ g©y ra mét sè lo¹i bÖnh tËt - kÕt qu¶ cña ¤NKK. Con ng−êi lu«n nç lùc t×m kiÕm sù giµu cã mµ kh«ng coi träng tíi nh÷ng ¶nh h−ëng cña sù ph¸t triÓn ®Õn x· héi vµ m«i tr−êng. ChØ tíi khi nh÷ng th¶m häa ¤NKK x¶y ra víi nhiÒu tr−êng hîp m¾c bÖnh vµ tö vong, loµi ng−êi míi b¾t ®Çu quan t©m ®Õn hiÖn t−îng ¤NKK.

Vµo tuÇn cuèi cña th¸ng 10 n¨m 1948, mét l−îng chÊt g©y ¤NKK víi nång ®é rÊt cao (®−îc gäi lµ khãi mï - smog) bao phñ quanh khu vùc Donora, Pennsylvania vµ çc khu vùc l©n cËn. §¸m khãi mï nµy bao bäc toµn bé thÞ trÊn Donora vµo s¸ng ngµy thø t− 27 th¸ng 10, lµm gi¶m tÇm nh×n cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. Vµo kho¶ng 2 giê s¸ng ngµy thø b¶y, tr−êng hîp tö vong ®Çu tiªn x¶y ra. Çc tr−êng hîp tö vong vÉn tiÕp tôc ®−îc b¸o ço lªn vµ tíi ®ªm ngµy thø b¶y ®· cã 19 ng−êi bÞ chÕt. Cã thªm 1

87

ng−êi n÷a bÞ èm nÆng vµ chÕt vµo tuÇn sau ®ã. Theo thèng kª cña Bé B¶o vÖ m«i tr−êng Mü (1995), chØ trong vßng n¨m ngµy tõ ngµy 26 ®Õn ngµy 31 th¸ng 10, th¶m häa nµy ®· khiÕn cho 20 ng−êi chÕt vµ h¬n 7000 ng−êi ph¶i nhËp viÖn hoÆc èm.

T¹i London, th¸ng 12 n¨m 1952, 4 n¨m sau th¶m ho¹ khãi mï ë Donora, mét th¶m häa ¤NKK kh¸c ®· bao chÆt thµnh phè nµy trong vßng 5 ngµy. § ¸m khãi mï dµy mµu vµng rÊt ®Ëm ®Æc bao trïm thµnh phè vµ ng−êi ta ph¶i sö dông khÈu trang khi ®i l¹i, tÇm nh×n gi¶m xuèng chØ cßn h¬n 3,5 mÐt (h×nh 4.1). Cã kho¶ng h¬n 4000 ng−êi tö vong trong th¶m häa nµy.

Thµnh phè New York còng ph¶i tr¶i qua mét sè th¶m häa ¤NKK. LÇn ¤NKK trÇm träng nhÊt x¶y ra vµo n¨m 1965, víi 400 ng−êi bÞ chÕt. Nh÷ng th¶m häa ¤NKK nµy kh«ng chØ x¶y ra ë mét sè thµnh phè lín hoÆc nh÷ng thµnh phè n»m xu«i theo chiÒu giã cña nh÷ng thµnh phè lín. Nh÷ng thµnh phè nhá, ch¼ng h¹n nh− thung lòng Meuse cña BØ, còng ®· tr¶i qua mét th¶m häa ¤NKK vµo n¨m 1930, víi 63 ng−êi chÕt vµ 6.000 ng−êi bÞ bÖnh. Nh÷ng con sè thèng kª vÒ th¶m häa ¤NKK x¶y ra trong lÞch sö ®−îc ®Ò cËp ë b¶ng 4.1

H×nh 4.1. Khãi mï t¹i London, n¨m 1952

Nguån: http://www.met-office.gov.uk/education/historic/smog.html truy cËp: 5/1/2005

B¶ng 4.1. Çc th¶m häa ¤NKK tõ n¨m 1930

Thêi gian §Þa ®iÓm Sè tö vong

1930 Thung lòng Meuse, Belgian 63

1948 Donora, Pennsylvania 20

1950 Poza Rica, Mexico 22

1952 London 4.000

88

1953 New York 250

1956 London 1.000

1957 London 700 - 800

1962 London 700

1963 New York 200 - 400

1966 New York 168

Vµo n¨m 1990, trªn toµn thÕ giíi ®· cã tíi 100 triÖu tÊn çc l−u huúnh oxyd (SOx), 68 triÖu tÊn nit¬ oxyd (NOx), 57 triÖu tÊn çc chÊt h¹t l¬ löng (SPM) vµ 177 triÖu tÊn carbon monoxyd (CO) ®−îc th¶i vµo khÝ quyÓn. Trong sè ®ã, çc n−íc thuéc Tæ chøc Hîp t¸c vµ Ph¸t triÓn kinh tÕ (OCED) ®· th¶i ra tíi 40% SOx, 52% NOx, 71% CO vµ 23% SPM.

3. ÇC NGUåN G¢Y ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ

3.1. ¤ nhiÔm do c«ng nghiÖp

¤ nhiÔm kh«ng khÝ do çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp ®−îc t¹o ra khi ngµnh c«ng nghiÖp th¶i çc lo¹i khÝ, çc d¹ng h¬i, khãi mï v.v... vµo khÝ quyÓn vµ x¶y ra ë nh÷ng nhµ m¸y c«ng nghiÖp nh−: nhµ m¸y s¶n xuÊt « t«, quÇn ¸o, bét giÆt, thuèc tÈy, s¶n xuÊt ®å tiªu dïng v.v...

Çc ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c nhau s¶n sinh ra çc lo¹i chÊt ¤NKK kh¸c nhau. VÝ dô, ngµnh c«ng nghiÖp luyÖn kim t¹o ra çc chÊt « nhiÔm nh− SO2, CO, HCN, phenol, NH3 v.v... §Ó cã ®−îc 1 tÊn thÐp thµnh phÈm, ngµnh luyÖn kim ®· th¶i ra 4 kg SO2.

ë ngµnh c«ng nghiÖp s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng nh− xi m¨ng, g¹ch, ngãi, v«i, bª t«ng, çc chÊt ¤NKK chÝnh lµ bôi, khÝ SO2, CO, NOx. §èi víi çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, kü thuËt cßn h¹n chÕ, tr×nh ®é s¶n xuÊt l¹c hËu, çc lo¹i chÊt g©y ¤NKK t¹o ra cßn lín h¬n nhiÒu.

§èi víi ngµnh nhiÖt ®iÖn, çc lo¹i nhiªn liÖu ho¸ th¹ch nh− than, dÇu, diezel ®−îc ®èt ®Ó t¹o ra ®iÖn, s¶n phÈm g©y ¤NKK cña ngµnh nµy lµ bôi than, khÝ SO2, CO, CO2, NOx. ë Mü, 15% l−îng SO2 th¶i vµo khÝ quyÓn lµ tõ çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp, 68% lµ tõ çc nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn cã sö dông than vµ dÇu.

Cßn ë ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt vµ luyÖn kim mµu, khÝ th¶i cña hai d¹ng nµy ®Æc tr−ng kh«ng ph¶i qua khèi l−îng chÊt th¶i mµ qua tÝnh ®éc h¹i cña çc chÊt chøa trong ®ã. §ã lµ çc h¬i acid, çc hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i VOCs, florua, xyanua v.v.

89

HiÖn nay, mét biÖn ph¸p xö lý chÊt th¶i ®« thÞ vµ chÊt th¶i y tÕ ®ang ®−îc sö dông réng r·i lµ ®èt. Dï cã nh÷ng −u ®iÓm râ rµng, ®©y còng lµ nguån g©y ¤NKK ®¸ng kÓ. Thµnh phÇn cña çc chÊt g©y ¤NKK gåm cã tro, bôi, çc chÊt khÝ nh− SO2, NO2, CO, HCl, HF. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn çc kim lo¹i nÆng nh−: Cu, Zn, Cr, As, Cd, Hg, Pb; çc chÊt ®éc nh−: dioxin, furan, v.v. vµ « nhiÔm ®¸ng kÓ vÒ mïi.

3.2. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ do giao th«ng

Giao th«ng còng lµ mét trong nh÷ng nguån g©y ¤NKK chÝnh, ¤NKK do giao th«ng cã thÓ chiÕm kho¶ng 50% ¤NKK. KhÝ carbon monoxyd (CO) lµ nguån g©y ¤NKK chñ yÕu ®−îc t¹o ra do giao th«ng. Vµo n¨m 1983, trong sè l−îng khÝ CO ®−îc th¶i vµo m«i tr−êng, cã tíi 70% tõ çc lo¹i ®éng c¬ giao th«ng. Ngµy nay, çc xe « t« ®−îc s¶n xuÊt ®Òu cã g¾n çc m¸y chuyÓn ®æi xóc t¸c, do vËy, ®· gi¶m ®¸ng kÓ l−îng CO ®−îc th¶i vµo m«i tr−êng.

CO lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y kh«ng hoµn toµn, carbon dioxyd (CO2) lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y hoµn toµn. Nit¬ oxyd vµ hydrocarbon lµ nh÷ng s¶n phÈm phô kh¸c cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y çc s¶n phÈm x¨ng, dÇu. Nh÷ng s¶n phÈm nµy thùc hiÖn çc ph¶n øng quang ho¸ ®Ó t¹o ra khãi quang ho¸, ®©y lµ mét vÊn ®Ò nghiªm träng ë çc thµnh phè lín.

3.3. N«ng nghiÖp

¤ nhiÔm kh«ng khÝ còng ®−îc t¹o ra do çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp. VÝ dô, s¶n l−îng mïa mµng t¨ng ®¸ng kÓ tõ khi ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt (thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá) ®−îc sö dông. Khi nh÷ng s¶n phÈm nµy ®−îc sö dông, chóng còng gãp phÇn g©y ra ¤NKK. Ngoµi ra, viÖc ph©n huû chÊt th¶i n«ng nghiÖp trong ®ång ruéng, ao hå còng t¹o ra çc chÊt « nhiÔm nh− mªtan (CH4), hydro sulfua (H2S).

3.4. Çc nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ

Çc nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ cã thÓ lµ th¶m tr¶i sµn, nÖm ghÕ, giÊy d¸n t−êng, ®å gç, çc chÊt tÈy röa vµ diÖt c«n trïng..., lµ nh÷ng nguån ph¸t sinh çc hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i vµ formaldehyd. Khãi thuèc l¸ còng gãp phÇn vµo viÖc ph¸t sinh çc hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i, çc lo¹i chÊt ®éc kh¸c vµ bôi h« hÊp. Çc thiÕt bÞ v¨n phßng cã thÓ ph¸t sinh khÝ ozon. Çc chÊt « nhiÔm sinh häc nh− vi khuÈn, nÊm mèc còng cã thÓ ph¸t sinh tõ çc th¸p d¶i nhiÖt, tõ n−íc ng−ng ®äng trong çc ®−êng èng, hoÆc tõ th¶m, giÊy d¸n t−êng, vËt liÖu tiªu ©m hoÆc çch nhiÖt Èm −ít. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn khÝ radon tõ lßng ®Êt cã thÓ truyÒn qua çc kÕt cÊu x©y dùng vµo nhµ; bôi ami¨ng ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng ph¸ dì vËt liÖu x©y dùng cã chøa ami¨ng. §©y lµ hai chÊt « nhiÔm g©y ra nh÷ng bÖnh m¹n tÝnh, xuÊt hiÖn sau nhiÒu n¨m tiÕp xóc.

90

¤ nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ cßn do çc ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra. L−îng chÊt ¤NKK do çc ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra lµ rÊt nhá, cã thÓ cã ¶nh h−ëng xÊu ®èi víi søc khoÎ cña chÝnh b¶n th©n con ng−êi, trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn sinh ho¹t hµng ngµy. Nguån g©y ¤NKK lµ çc èng khãi, khÝ tõ çc bÓ phèt, tõ çc lç th«ng h¬i cña hÖ thèng dÉn n−íc th¶i gia ®×nh, mïi vÞ tõ qu¸ tr×nh nÊu n−íng, khãi bÕp do sö dông nhiªn liÖu ®èt: ga, than, cñi, r¬m v.v... Ngoµi ra cßn cã bôi tõ çc c«ng tr×nh x©y dùng xen lÉn vµo çc khu d©n c−, do qu¸ tr×nh quÐt nhµ, quÐt s©n v.v... Çc ho¹t ®éng nµy kh«ng nh÷ng g©y « nhiÔm trong nhµ mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¶ chÊt l−îng kh«ng khÝ ngoµi nhµ.

4. ÇC CHÊT ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ Vµ NH÷NG ¶NH H¦ëNG CñA CHóNG

Çc chÊt « nhiÔm chÝnh trong m«i tr−êng kh«ng khÝ bao gåm:

− Çc lo¹i khÝ l−u huúnh oxyd (SOx), nit¬ oxyd (NOx), carbon monoxyd (CO), hydro sulfua (H2S), çc lo¹i khÝ halogen (clo, brom, iod).

− Çc hîp chÊt florua.

− Çc hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i (VOCs).

− Çc lo¹i bôi nhÑ l¬ löng nh− sol khÝ, muéi khãi, s−¬ng mï, phÊn hoa, vi sinh vËt,v.v., vµ çc lo¹i bôi nÆng nh− bôi ®Êt, ®¸, bôi kim lo¹i, v.v.;

− Khãi quang ho¸ nh− ozon, peroxyacetil nitrat, aldehyd, v.v.

Çc chÊt « nhiÔm kÓ trªn chñ yÕu do qu¸ tr×nh ®èt ch¸y nhiªn liÖu, ch¸y rõng, çc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i sinh ra. Riªng khãi quang hãa ®−îc t¹o ra trong khÝ quyÓn do sù t−¬ng t¸c gi÷a ¸nh s¸ng mÆt trêi, hy®rocacbon vµ nit¬ oxyd. KÕt qu¶ lµ ozon tÝch tô l¹i vµ sinh ra mét sè chÊt « nhiÔm thø cÊp nh− fomdlehyd, aldehyd, androcarbon, PAN (peroxyacetil nitrat). Çc chÊt ¤NKK ¶nh h−ëng kh«ng nh÷ng lªn søc khoÎ con ng−êi, sù ph¸t triÓn cña ®éng thùc vËt mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn çc c«ng tr×nh, ®Õn tÇm nh×n vµ sinh ho¹t cña céng ®ång. Réng h¬n n÷a, mang tÝnh toµn cÇu, çc chÊt ¤NKK cßn cã nh÷ng t¸c ®éng ®Õn khÝ hËu cña tr¸i ®Êt.

4.1. ¶nh h−ëng lªn søc khoÎ

Nh÷ng nghiªn cøu dÞch tÔ häc cho thÊy mét hµm l−îng lín çc chÊt ¤NKK gãp phÇn vµo hoÆc g©y ra çc bÖnh liªn quan ®Õn ®−êng h« hÊp. Mét nghiªn cøu cña tr−êng §¹i häc Harvard cho thÊy hµng n¨m cã kho¶ng 60.000 ng−êi chÕt do çc bÖnh cã liªn quan ®Õn ¤NKK d¹ng h¹t bôi. Riªng t¹i n−íc Mü cã tíi 28 triÖu ng−êi m¾c çc bÖnh h« hÊp m¹n tÝnh vÉn th−êng xuyªn ph¶i tiÕp xóc víi khãi mï ®éc h¹i hµng ngµy lµm cho bÖnh cña hä cµng trë nªn trÇm träng h¬n. D−íi ®©y lµ mét sè bÖnh liªn quan ®Õn ¤NKK:

4.1.1. Hen suyÔn

91

Lµ mét d¹ng kÝch thÝch phÕ qu¶n dÉn tíi khã thë nghiªm träng vµ lµ vÊn ®Ò y tÕ c«ng céng ®ang næi cém hiÖn nay. Tõ 1983 ®Õn 1993, tû lÖ m¾c bÖnh nµy ë Mü ®· t¨ng 34% (Theo ViÖn Y tÕ quèc gia Mü). Çc khu vùc ®« thÞ, ®Æc biÖt lµ çc khu cã nång ®é çc chÊt ¤NKK cao lµ nh÷ng khu vùc bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt. Çc chÊt h¹t vµ SO2 lµ nh÷ng chÊt ¤NKK cã liªn quan tíi m¾c hen suyÔn.

4.1.2. Viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh

Viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh x¶y ra khi trong phÕ qu¶n cã mét l−îng lín çc chÊt nhÇy ®−îc t¹o ra, dÉn tíi ho kÐo dµi. D−êng nh− cã mèi t−¬ng quan rÊt lín gi÷a tû lÖ tö vong do viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh vµ nång ®é SO2. SO2 cã thÓ g©y kÝch thÝch mòi häng vµ phÕ qu¶n. ViÖc tiÕp xóc nhiÒu lÇn víi nång ®é cao SO2 cã thÓ lµm cho c¬ thÓ t¹o ra qu¸ nhiÒu chÊt nhÇy nh− lµ mét chÊt b¶o vÖ.

4.1.3. KhÝ phÕ thòng

BÖnh khÝ phÕ thòng ®Æc tr−ng bëi viÖc lµm yÕu thµnh çc tói phæi vµ nh÷ng tói kh«ng khÝ nhá bÐ trong phæi. Khi bÖnh ph¸t triÓn, çc tói khÝ nµy t¨ng vÒ kÝch th−íc, gi¶m tÝnh chÊt ®µn håi cña nã vµ thµnh çc tói nµy bÞ ph¸ huû. Thë ng¾n, thë gÊp lµ dÊu hiÖu ban ®Çu cña bÖnh nµy. NO2 ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét trong nh÷ng chÊt ¤NKK g©y ra bÖnh khÝ phÕ thòng.

Çc chÊt ¤NKK cßn g©y nh÷ng ¶nh h−ëng cÊp tÝnh, thËm chÝ ®«i khi dÉn ®Õn tö vong. VÝ dô, çc chÊt h÷u c¬ bay h¬i th−êng chØ g©y nhiÔm ®éc cÊp tÝnh nh− suy nh−îc, chãng mÆt, say, s−ng tÊy m¾t, co giËt, ng¹t, viªm phæi, v.v. HoÆc chØ mét l−îng CO nhá hÝt vµo c¬ thÓ còng cã thÓ t¹o ra l−îng cacboxyhemoglobin (COHb) ®¸ng kÓ vµ khi 70% hemoglobin trong m¸u bÞ chuyÓn thµnh COHb cã kh¶ n¨ng g©y chÕt ng−êi. HoÆc tiÕp xóc víi khÝ NO2 ë nång ®é kho¶ng 5ppm sau mét vµi phót cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn bé m¸y h« hÊp; ë nång ®é 15-50 ppm sau mét vµi giê sÏ nguy hiÓm cho phæi, tim vµ gan; ë nång ®é 100 ppm cã thÓ g©y tö vong sau mét vµi phót. Khãi quang ho¸ th−êng lµ çc chÊt kÝch thÝch, g©y ho, ®au ®Çu vµ çc bÖnh ®−êng h« hÊp.

4.2. Nh÷ng ¶nh h−ëng kh¸c cña « nhiÔm kh«ng khÝ

SO2, CO, NOx vµ nh÷ng chÊt ¤NKK kh¸c kh«ng chØ g©y ¶nh h−ëng nghiªm träng tíi søc khoÎ con ng−êi mµ cßn ¶nh h−ëng tíi tµi s¶n cña chóng ta. Mét sè chÊt ¤NKK ph¸ ho¹i c©y trång, do bao quanh thµnh phè. Mét vµi d¹ng ¤NKK ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi l¸ c©y, vô thu ho¹ch, c©y trång khi nh÷ng khÝ nµy x©m nhËp vµo lç khÝ khæng trªn l¸. ViÖc tiÕp xóc kÐo dµi ®èi víi çc chÊt ¤NKK (NO2, SO2, vµ ozon) lµm ph¸ vì líp b¶o vÖ bªn ngoµi, g©y ra viÖc mÊt n−íc nghiªm träng ®èi víi çc lo¹i c©y vµ lµm cho chóng dÔ dµng bÞ bÖnh tËt, s©u h¹i, h¹n h¸n vµ s−¬ng muèi tÊn c«ng. H¬n n÷a, viÖc l¾ng ®äng acid trong ®Êt ®· lµm mÊt ®i mét sè chÊt dinh d−ìng quan träng ®èi víi c©y trång nh− calci vµ g©y ¶nh h−ëng xÊu ®èi víi mét sè vi sinh vËt cã Ých nh− çc sinh vËt ph©n huû. Khãi quang ho¸ cã thÓ lµm gi¶m qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña c©y, ph¸ ho¹i tÕ bµo l¸ vµ g©y tæn th−¬ng nhiÒu lo¹i c©y.

B¶ng 4.2. Çc ®Æc tr−ng cña mét sè chÊt ¤NKK

92

Tªn chÊt C«ng thøc TÝnh chÊt ¶nh h−ëng

L−u huúnh dioxyd

SO2 KhÝ kh«ng mµu, cã kh¶ n¨ng g©y ng¹t m¹nh, cã mïi, ®«i khi hoµ tan trong n−íc t¹o thµnh acid sunfurous (H2SOA3)

G©y ¶nh h−ëng tíi c©y trång, tµi s¶n vµ søc khoÎ con ng−êi. SO2 lµ nguyªn nh©n cña mét sè lo¹i bÖnh ®−êng h« hÊp nh−: hen, viªm cuèng phæi vµ viªm khÝ thòng.

Hydro sunfua

H2S ë nång ®é thÊp cã mïi trøng thèi, ë nång ®é cao kh«ng cã mïi

§éc tÝnh rÊt cao

Nitric oxyd

NO KhÝ kh«ng mµu §−îc t¹o ra do qu¸ tr×nh ®èt ch¸y ë nhiÖt ®é cao vµ ¸p suÊt lín. BÞ oxy ho¸ t¹o thµnh NO2

Nit¬ dioxyd

NO2 KhÝ cã mµu, ®−îc sö dông nh− chÊt chuyªn chë

T−¬ng ®èi tr¬, ®−îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh ®èt ch¸y

Carbon monoxyd

CO Kh«ng mµu, kh«ng mïi S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y kh«ng hoµn toµn, ®éc

Carbon dioxyd

CO2 Kh«ng mµu, kh«ng mïi S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y hoµn toµn. Lµ chÊt g©y ra sù thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu

Ozon O3 Cã ho¹t tÝnh cao G©y h¹i ®èi víi c©y trång vµ tµi s¶n. §−îc t¹o ra chñ yÕu do sù h×nh thµnh khãi quang ho¸

Hµng n¨m, −íc tÝnh thiÖt h¹i do çc chÊt ¤NKK g©y ra ®èi víi çc vËt liÖu kh¸c nhau tíi hµng triÖu ®« la. Ozon lµm cho cao su dÔ vì vµ mÊt ®i tÝnh ®µn håi. SO2 lµm mÊt ®é bÒn vµ lµm bÒ mÆt cña da vµ çc lo¹i v¶i sîi tù nhiªn kh¸c xÊu ®i. Çc chÊt « nhiÔm cã thÓ g©y ¨n mßn, xãi mßn, mÊt mµu vµ lµm bÈn ®¸, kim lo¹i, s¬n, giÊy vµ thuû tinh. B¶ng 4.2 tr×nh bµy nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña mét sè chÊt ¤NKK.

4.3. ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ /héi chøng bÖnh nhµ kÝn

4.3.1. ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ

Trªn thÕ giíi, vÊn ®Ò chÊt l−îng m«i tr−êng sèng vµ lµm viÖc ®· ®−îc quan t©m ®Õn tõ nh÷ng n¨m 1960. Nh−ng ®Õn n¨m 1973, ®Ó tiÕt kiÖm n¨ng l−îng do gi¸ dÇu löa t¨ng nhanh, ng−êi ta ph¶i t¨ng c−êng çc biÖn ph¸p nh− çch nhiÖt, lµm kÝn nhµ, thay ®æi mét sè gi¸ trÞ khuyÕn ço nh− l−îng kh«ng khÝ trong s¹ch, c−êng ®é chiÕu s¸ng, nhiÖt ®é kh«ng khÝ,v.v. Vµ còng b¾t ®Çu tõ ®ã, cµng ngµy cµng ph¸t sinh nhiÒu nh÷ng lêi kªu ca phµn nµn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ bªn trong nhµ (TiÕng Anh lµ Indoor Air Quality - IAQ). ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ ë çc vïng n«ng th«n, miÒn nói, kÕt cÊu nhµ ë chñ yÕu lµ kÕt cÊu tho¸ng hë, chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ bÞ ¶nh h−ëng s©u s¾c bëi møc ®é « nhiÔm kh«ng khÝ ngoµi nhµ. Ngoµi ra, viÖc ®un nÊu, s−ëi Êm b»ng çc lo¹i nhiªn liÖu ho¸ th¹ch nh− than, dÇu, khÝ ®èt hoÆc çc lo¹i nhiªn liÖu cã gèc thùc vËt nh− cñi, r¬m r¹ còng ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ. ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi sèng hoÆc lµm

93

viÖc trong ®ã, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña c«ng viÖc vµ cã thÓ g©y nh÷ng bÖnh liªn quan ®Õn nhµ ë (tiÕng Anh lµ building-related illness - BRI).

a. Nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ

Nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ bao gåm çc t¸c nh©n hãa häc, çc chÊt « nhiÔm tõ bªn ngoµi vµo nhµ.

Th«ng th−êng lµ bôi, SO2, NOx, HnCm, CO, O3, Pb, phÊn hoa, v.v., tõ çc nguån nh− giao th«ng, gara «t«, çc èng khãi, khãi quang hãa v.v. Th«ng th−êng, tû lÖ çc chÊt nµy gi÷a trong vµ ngoµi nhµ lµ 0,7-1,3.

Çc chÊt « nhiÔm ph¸t sinh tõ çc lo¹i vËt liÖu trong nhµ:

− Formaldehyd tõ nhùa, hå d¸n, v¶i, v.v.

− Ami¨ng tõ çc líp çch nhiÖt, çch ©m.

− Bôi sîi tõ çc líp çch nhiÖt, trÇn, phin läc…

− Hydrocarbon tõ çc líp tr¶i sµn, chÊt tÈy röa, s¸t trïng, s¬n…

− Bôi v« c¬ vµ h÷u c¬ tõ çc lo¹i th¶m, giÊy d¸n t−êng, mµn treo…

− Çc chÊt « nhiÔm ph¸t sinh bªn trong nhµ tõ çc ho¹t ®éng cña con ng−êi.

− Khãi thuèc l¸: CO, nicotin, çc s¶n phÈm h÷u c¬, t¸c nh©n g©y ung th−…

− Çc hÖ thèng s−ëi: CO, bôi, HnCm, NOx, h¬i n−íc …

− Çc lo¹i bÕp ®un: CO, bôi, NOx, çc hîp chÊt h÷u c¬…

− Çc c«ng viÖc vÖ sinh nh− lµm s¹ch sµn, th¶m: aerosol, çc hîp chÊt h÷u c¬.

− Çc thiÕt bÞ nh− m¸y photocopy, m¸y in: O3, bôi.

− Çc t¸c nh©n sinh häc.

− Çc lo¹i ký sinh trïng, da, l«ng… cña gia cÇm vµ gia sóc.

− Çc lo¹i nÊm, mèc, vi khuÈn… tõ th¶m, nÖm, v¶i Èm −ít.

− PhÊn hoa, çc lo¹i s©u bä.

Çc t¸c nh©n kh¸c:

− Çc ion ©m -d−¬ng tõ çc m¸y hót bôi.

− TÜnh ®iÖn.

− Bøc x¹ ®iÖn tõ.

Ngoµi ra, çc yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ cßn ph¶i kÓ ®Õn lµ çc yÕu tè vi khÝ hËu (nhiÖt ®é, ®é Èm, vËn tèc giã, bøc x¹ nhiÖt, metabolisme, quÇn ¸o), chiÕu s¸ng, tiÕng ån, rung,... vµ çc yÕu tè t©m lý nh− lo l¾ng, ý thøc ®−îc

94

t×nh tr¹ng søc kháe, mèi quan t©m ®Õn c«ng viÖc, vÞ trÝ c«ng t¸c, mèi quan hÖ, møc ®é tù chñ, kh«ng gian lµm viÖc, v.v...

b. Nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ

Theo b¸o ço cña V¨n phßng Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, trªn thÕ giíi kho¶ng 30% çc toµ nhµ míi x©y hoÆc míi söa ch÷a cã kh¶ n¨ng ph¶i chÞu tû lÖ cao bÊt th−êng nh÷ng lêi kªu ca phµn nµn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ. Theo Trung t©m KiÓm so¸t bÖnh tËt (CDC) cña Mü th× hµng n¨m ë Mü cã kho¶ng tõ 50 ®Õn 10.000 tr−êng hîp bÞ m¾c bÖnh do legionella do vi khuÈn Legionella g©y ra th−êng xuÊt hiÖn ë çc hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ vµ tõ 1 ®Õn 27% tr−êng hîp bÞ bÖnh viªm phæi lµ do vi khuÈn nµy g©y ra, trong ®ã tõ 5 ®Õn 10% tr−êng hîp tö vong r¬i vµo nh÷ng ng−êi bÞ suy gi¶m miÔn dÞch. Nh÷ng ¶nh h−ëng chÝnh ®Õn søc khoÎ bao gåm:

− §au ®Çu.

− KÝch thÝch m¾t, mòi, häng.

− T×nh tr¹ng buån ngñ, uÓ o¶i, thÉn thê.

− MÖt mái thÇn kinh.

− T×nh tr¹ng h«n mª, ngñ lÞm.

− Tö vong (do CO, vi khuÈn Legionella).

4.3.2. Héi chøng bÖnh nhµ kÝn

Kh¸i niÖm vÒ Héi chøng bÖnh nhµ kÝn (Sick building syndrome- SBS) ®−îc sö dông ®Ó m« t¶ çc tr−êng hîp mµ nh÷ng ng−êi sèng hoÆc lµm viÖc trong nh÷ng ng«i nhµ kÝn chÞu nh÷ng ¶nh h−ëng cÊp tÝnh ®Õn søc khoÎ, liªn quan ®Õn thêi gian ë trong toµ nhµ ®ã mµ kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc cô thÓ bÖnh hoÆc nguyªn nh©n g©y bÖnh. PhÇn lín çc triÖu chøng cña SBS mÊt ®i hoÆc gi¶m nhÑ khi rêi khái ng«i nhµ.

Theo mét b¸o ço cña Héi ®ång M«i tr−êng Nhµ ë cña Anh cho biÕt chi phÝ cho Héi chøng bÖnh nhµ kÝn t¹i V−¬ng quèc Anh lªn tíi kho¶ng tõ 350 ®Õn 650 triÖu b¶ng Anh. Mét sè nguån kh¸c l¹i cho nh÷ng gi¶ thiÕt lµ: t¹i Thôy §iÓn, cø 4 ng−êi d©n l¹i cã 1 ng−êi bÞ chÞu ¶nh h−ëng Ýt nhiÒu cña SBS; ë Mü, cø 3 toµ nhµ th× l¹i cã 1 nhµ cã kh¶ n¨ng g©y SBS. MÆc dï ch−a thùc sù næi cém nh− çc lo¹i bÖnh nghÒ nghiÖp g©y ra trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp nh−ng râ rµng SBS ®· vµ ®ang ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò mµ çc nhµ khoa häc nghiªn cøu vÒ ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ søc khoÎ rÊt cÇn ®Çu t− xem xÐt.

Nguyªn nh©n g©y ra çc triÖu chøng nµy chñ yÕu lµ do çc yÕu tè « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ ®· kÓ trªn, ngoµi ra lµ çc yÕu tè ç nh©n (vÝ dô nh− tiÒn sö bÖnh tËt, thãi quen hót thuèc l¸) vµ çc yÕu tè x· héi kh¸c (vÝ dô nh− c¨ng th¼ng nghÒ nghiÖp, quan hÖ ®ång nghiÖp, .v.v.).

95

Çc triÖu chøng cña SBS cã thÓ chia thµnh n¨m nhãm nh− sau:

− Çc triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn çc tuyÕn nhÇy vµ hÖ h« hÊp trªn:

+ KÝch thÝch hoÆc kh« m¾t, mòi, häng.

+ Ngøa m¾t, ch¶y n−íc m¾t, ng¹t mòi.

+ Ho, h¾t h¬i, ch¶y m¸u cam.

+ Giäng nãi khµn hoÆc biÕn ®æi.

− Çc triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn hÖ h« hÊp s©u:

+ Tøc ngùc, thë rÝt.

+ Hen, thë dèc.

− Çc triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn da:

+ Kh«, ngøa da.

+ Ph¸t ban.

− Çc triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn hÖ thÇn kinh trung −¬ng:

+ MÖt mái, khã tËp trung, buån ngñ.

+ §au ®Çu.

+ Cho¸ng v¸ng, chãng mÆt, buån n«n.

− Çc triÖu chøng khã chÞu bªn ngoµi:

+ Thay ®æi vÞ gi¸c.

+ C¶m gi¸c mïi khã chÞu.

4.4. Khãi quang ho¸

Khãi quang hãa ®−îc sinh ra trong khÝ quyÓn do sù t−¬ng t¸c gi÷a ¸nh s¸ng mÆt trêi víi hydrocarbon vµ nit¬ oxyd. KÕt qu¶ lµ ozon tÝch tô l¹i vµ sinh ra mét sè chÊt « nhiÔm thø cÊp nh− formaldehyd, aldehyd, PAN (peroxyacetil nitrat). Çc chÊt nµy th−êng lµ çc chÊt kÝch thÝch, g©y ho, ®au ®Çu vµ çc bÖnh ®−êng h« hÊp. Chóng lµm gi¶m qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña c©y, ph¸ ho¹i tÕ bµo l¸ vµ g©y tæn th−¬ng nhiÒu lo¹i c©y.

5. MéT Sè T¸C §éNG CñA ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ L£N KHÝ HËU TOµN CÇU

Nh− ®· nãi ë trªn, khÝ quyÓn cña tr¸i ®Êt cã chøa kho¶ng 78% nit¬, 21% oxy, 0,9% argon, 0,03 carbon dioxyd, 0 ®Õn 4% h¬i n−íc vµ mét sè khÝ vÕt kh¸c. Kho¶ng 96% l−îng kh«ng khÝ n»m ë tÇng ®èi l−u, ®ã lµ kho¶ng kh«ng gian cao chõng 8-12 km so víi bÒ mÆt tr¸i ®Êt (h×nh 4.2). PhÇn lín çc chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ th©m nhËp vµo tÇng ®èi l−u nµy. T¹i ®©y chóng hßa trén theo ph−¬ng vu«ng gãc hoÆc n»m ngang

96

vµ th−êng t¸c ®éng qua l¹i víi nhau hoÆc víi çc thµnh phÇn tù nhiªn kh¸c trong khÝ quyÓn nh− khÝ ozon.

Khi mét l−îng kh«ng khÝ bèc lªn trong tÇng ®èi l−u cña khÝ quyÓn, nã sÏ gi¶m nhiÖt ®é qua viÖc gi·n në ®¼ng nhiÖt. Víi kh«ng khÝ kh«, tû lÖ gi¶m nhiÖt ®é lµ 0,980C/100m. Tû lÖ nµy ®−îc gäi lµ "gradient ®¼ng nhiÖt kh«"- cã gi¸ trÞ lu«n ©m. ë tÇng b×nh l−u, khÝ quyÓn rÊt æn ®Þnh do gradient nhiÖt ®é b»ng kh«ng. Çc chÊt « nhiÔm x©m nhËp vµo líp nµy (chñ yÕu do nói löa) sÏ bÞ gi÷ l¹i l©u h¬n trong tr−êng hîp nÕu nh− chóng vµo líp ®èi l−u.

¤NKK kh«ng nh÷ng g©y ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi, sù ph¸t triÓn cña ®éng thùc vËt, tuæi thä cña çc c«ng tr×nh mµ cßn g©y nh÷ng t¸c ®éng mang tÝnh toµn cÇu. Mét sè t¸c ®éng chÝnh cña ¤NKK lªn sù biÕn ®æi cña khÝ hËu tr¸i ®Êt, nh− lµ nguyªn nh©n cña hiÖu øng nhµ kÝnh dÉn ®Õn sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt, suy gi¶m tÇng ozon, m−a acid vµ sù nghÞch ®¶o nhiÖt.

1. Sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt

NhiÖt ®é bÒ mÆt tr¸i ®Êt ®−îc h×nh thµnh bëi sù c©n b»ng gi÷a n¨ng l−îng mÆt trêi chiÕu xuèng tr¸i ®Êt vµ n¨ng l−îng nhiÖt bøc x¹ cña tr¸i ®Êt ph¸t vµo vò trô. NÕu cho r»ng toµn bé n¨ng l−îng mÆt trêi chiÕu tíi bÞ hÊp thô bëi bÒ mÆt tr¸i ®Êt, ta cã nhiÖt ®é trung b×nh mÆt tr¸i ®Êt kho¶ng 278oK = 5oC, chªnh 10oC so víi nhiÖt ®é trung b×nh cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt (15oC). Thùc tÕ, kho¶ng 30 % bøc x¹ mÆt trêi bÞ ph¶n x¹ l¹i vµo vò trô bëi m©y, çc bÒ mÆt n−íc, b¨ng (hÖ sè Albedo cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt kho¶ng 0,3). Khi ®ã, nhiÖt ®é bÒ mÆt tr¸i ®Êt tÝnh theo ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng l−îng chØ cã kho¶ng 254oK = -19oC.

Sù chªnh lÖch 34oC nµy chÝnh lµ kÕt qu¶ cña "hiÖu øng nhµ kÝnh" do çc thµnh phÇn cña khÝ quyÓn g©y ra. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: bøc x¹ mÆt trêi lµ bøc x¹ sãng ng¾n (0,4-0,8 nm), dÔ dµng xuyªn qua çc líp khÝ CO2, ozon vµ h¬i n−íc chiÕu xuèng tr¸i ®Êt. Trong khi ®ã, bøc x¹ nhiÖt do tr¸i ®Êt ph¸t ra cã b−íc sãng dµi h¬n (10-15µm), kh«ng xuyªn qua ®−îc vµ bÞ hÊp thô bëi çc khÝ nµy trong khÝ quyÓn. Do ®ã, nhiÖt ®é khÝ quyÓn bao quanh tr¸i ®Êt t¨ng lªn, dÉn ®Õn viÖc gia t¨ng nhiÖt ®é tr¸i ®Êt. Çc khÝ trong khÝ quyÓn cã kh¶ n¨ng hÊp thô bøc x¹ nhiÖt sãng dµi ®−îc gäi lµ khÝ nhµ kÝnh vµ sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt cßn gäi lµ " hiÖu øng nhµ kÝnh".

97

TÇng gi÷a §Ønh b×nh l−u

§é

cao

(km

)

TÇng b×nh l−u

§Ønh ®èi l−u TÇng ®èi l−u

NhiÖt ®é

H×nh 4.2. KhÝ quyÓn vµ sù biÕn thiªn nhiÖt ®é theo chiÒu cao

Çc khÝ nhµ kÝnh chÝnh lµ khÝ CO2, cloroflorocarbon (CFCs), metal, N2O; trong ®ã khÝ CO2 lµ khÝ nhµ kÝnh quan träng nhÊt ®èi víi sù biÕn ®æi khÝ hËu, chiÕm tû träng kho¶ng 55%. Sau ®ã lµ çc khÝ CFC, chñ yÕu lµ CFC-11 vµ CFC-12, chiÕm kho¶ng 24% mÆc dï t¸c dông hiÖu øng nhµ kÝnh cña çc khÝ nµy cao h¬n khÝ CO2 (mét ph©n tö khÝ CFC-11 cã t¸c dông hiÖu øng nhµ kÝnh t−¬ng ®−¬ng víi 12.000 ph©n tö CO2). Çc ®Æc tr−ng cña khÝ nhµ kÝnh xem trong b¶ng 4.3.

B¶ng 4.3. Çc ®Æc tr−ng cña khÝ nhµ kÝnh

Lo¹i khÝ C«ng thøc ho¸ häc

Nång ®é trong khÝ

quyÓn

Møc t¨ng nång ®é

hµng n¨m (%)

HÖ sè nhµ kÝnh t−¬ng ®−¬ng (so víi CO2)

Tû träng hiÖu øng nhµ kÝnh

(%)

Nguån ph¸t sinh chÝnh

Carbon dioxyd

CO2 350ppm 0,5 1 55 §èt nhiªn liÖu ho¸ th¹ch, ph¸ rõng

Metal CH4 1,7ppm 0,9 20 15 §Êt ngËp n−íc, sinh ho¹t con ng−êi,

98

nhiªn liÖu ho¸ th¹ch

Nitrous oxyd

N2O 0,31ppb 0,25 200 6 §èt nhiªn liÖu, s¶n xuÊt ph©n bãn, ph¸ rõng

CFC-11 CCl3F 0,28ppb 4 12.000

CFC-12 CCl2F2 0,48ppb 4 16.000

17

CFC kh¸c 7

T¸c nh©n lµm l¹nh, sol khÝ, dung m«i

ViÖc gia t¨ng l−îng CO2 vµo khÝ quyÓn do ®èt ch¸y nhiªn liÖu ho¸ th¹ch trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y ra viÖc nãng lªn cña tr¸i ®Êt. NhiÖt ®é trung b×nh cña tr¸i ®Êt chØ cÇn t¨ng 2oC còng cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ khÝ hËu vµ nhiÒu hËu qu¶ kh¸c (b¨ng tan, m−a b·o, lò lôt,...).

5.2. Sù ph¸ hñy tÇng ozon

Sau "hiÖu øng nhµ kÝnh", sù ph¸ hñy tÇng ozon do ¤NKK g©y ra còng lµ mét trong nh÷ng hËu qu¶ mang tÝnh toµn cÇu. ë bÒ mÆt tr¸i ®Êt, ozon lµ mét chÊt kÝch thÝch m¾t vµ hÖ thèng h« hÊp kh¸ m¹nh, lµ mét thµnh phÇn chÝnh cña khãi quang hãa. ë líp b×nh l−u (çch bÒ mÆt tr¸i ®Êt 12-40km), líp kh«ng khÝ lo·ng cã chøa 300-500 ppb O3. Ozon lµ thµnh phÇn duy nhÊt cña khÝ quyÓn cã kh¶ n¨ng hÊp thô mét çch ®¸ng kÓ bøc x¹ sãng ng¾n < 0,28µm. NÕu kh«ng cã líp ozon nµy, mét l−îng kh¸ lín tia cùc tÝm víi b−íc sãng 0,2-0,28µm cã thÓ tíi ®−îc tr¸i ®Êt, g©y ra nh÷ng ph¶n øng hãa häc víi çc bÒ mÆt tiÕp xóc, ®éc h¹i ®èi víi con ng−êi, ®éng vËt vµ c©y cèi. Nh− vËy, ozon lµ mét chÊt « nhiÔm ®éc h¹i ë bÒ mÆt tr¸i ®Êt nh−ng l¹i lµ mét tÊm ch¾n tia cùc tÝm h÷u hiÖu ë tÇng b×nh l−u.

Sù ph¸ hñy tÇng ozon chñ yÕu g©y ra do çc nguyªn tö clo, c¬ chÕ ®−îc thÓ hiÖn ë hai ph−¬ng tr×nh sau:

Cl + O3 → ClO− + O2

ClO + O3 → Cl− + 2O2

Mét nguyªn tö clo cã thÓ chuyÓn 104-106 ph©n tö O3 thµnh ph©n tö oxygen th«ng th−êng. Clo ®−îc ®−a vµo khÝ quyÓn th«ng qua chÊt CH3Cl, sinh ra tõ çc qu¸ tr×nh sinh häc ë biÓn. Kho¶ng 3% CH3Cl ®Õn ®−îc tÇng ozon ë líp b×nh l−u. Sù ph¸ hñy ozon do CH3Cl g©y ra ®−îc c©n b»ng víi viÖc sinh ra O3 do çc c¬ chÕ tù nhiªn, do ®ã líp O3 lu«n æn ®Þnh. ViÖc s¶n xuÊt CFCs (çc hîp chÊt cã chøa clo, flo vµ carbon, th−êng gäi lµ freon) dïng cho çc tñ l¹nh vµ çc m¸y ®iÒu hßa kh«ng khÝ, ®Æc biÖt m¸y ®iÒu hßa cho « t«, lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra sù ph¸ hñy tÇng ozon.

Ngoµi ra, khÝ NO sinh ra tõ çc m¸y bay ®é cao lín, khÝ N2O còng gãp phÇn ph¸ hñy tÇng ozon, nh−ng víi mét tû lÖ rÊt nhá so víi CFCs v× mét ph©n tö NO chØ cã kh¶ n¨ng ph¸ hñy mét ph©n tö O3. C¬ chÕ ph¸ hñy O3 do NO nh− sau:

99

NO + O3 → NO2 + O2

Tõ n¨m 1980, ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn sù suy gi¶m ®¸ng kÓ l−îng ozon trong kh«ng khÝ ë phÝa trªn cña ch©u Nam Cùc vµo kho¶ng ®Çu xu©n b¸n cÇu nam (th¸ng 10). Nguyªn nh©n cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: vÒ mïa ®«ng, lu«n tån t¹i mét dßng khÝ xo¸y ng−îc ng¨n c¶n mäi trao ®æi kh«ng khÝ t¹i ®©y víi phÇn cßn l¹i trªn c¶ hµnh tinh. MÆt kh¸c, nhiÖt ®é rÊt thÊp (-800C) ®· t¹o ra nh÷ng tinh thÓ ®¸ bÐ nhá tõ h¬i n−íc. Trªn bÒ mÆt cña nh÷ng tinh thÓ ®¸ nµy ®· x¶y ra nh÷ng ph¶n øng sau:

ClONO2 + (H2O)s → ClOH + (HNO3)s

ClONO2 + HCl → Cl2 + (HNO3)s

Çc thµnh phÇn clo ë d¹ng khÝ ph¸t sinh gi÷ æn ®Þnh trong suèt mïa ®«ng, nh−ng khi mïa xu©n vÒ, d−íi t¸c dông cña çc tia n¾ng mÆt trêi, çc thµnh phÇn clo nµy bÞ quang ph©n vµ gi¶i phãng nguyªn tö clo, dÉn ®Õn sù suy gi¶m ®¸ng kÓ ozon, gäi lµ hiÖn t−îng "lç thñng tÇng ozon".

ClOH + hν → Cl− + OH•

Cl2 + hν → 2 Cl•

ChÝnh sù suy gi¶m ®¸ng kÓ ozon ë Nam Cùc ®· g©y nªn nhiÒu tr−êng hîp m¾c bÖnh vÒ da vµ m¾t cña c− d©n ë çc thµnh phè phÝa cùc nam cña Chi Lª, Achentina, Nam Phi.

5.3. M−a acid

M−a acid chñ yÕu t¹o ra do khÝ l−u huúnh oxid (kho¶ng 2/3) vµ khÝ nit¬ oxyd (kho¶ng 1/3). Nh÷ng khÝ nµy dÔ dµng hßa tan vµo n−íc, t¹o thµnh acid sunfuric vµ acid nitric. Çc giät acid nhá bÐ ®−îc giã mang ®i vµ theo m−a r¬i xuèng bÒ mÆt tr¸i ®Êt. §é acid ®−îc ®o b»ng pH:

pH = -log10(ho¹t tÝnh cña ion h +, mol/lÝt)

N−íc m−a ë m«i tr−êng hoµn toµn kh«ng « nhiÔm cã ®é pH ≈ 5,6. N−íc m−a cã ®é pH < 5, 6 ®· ®−îc coi lµ m−a acid, nh−ng t¸c h¹i cña nã ®èi víi ®éng, thùc vËt chØ xuÊt hiÖn khi ®é pH ≤ 4, 5. ë çc møc ®é kh¸c nhau, m−a acid lµm huû diÖt rõng vµ mïa mµng, g©y ¶nh h−ëng xÊu ®èi víi con ng−êi vµ ®éng vËt, víi çc sinh vËt sèng d−íi n−íc. M−a acid cßn ¶nh h−ëng ®Õn çc c«ng tr×nh x©y dùng, g©y han gØ cÇu cèng, nhµ cöa, t−îng ®µi v.v.

5.4. Sù nghÞch ®¶o nhiÖt

ë tÇng ®èi l−u, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn th«ng th−êng th× cµng lªn cao nhiÖt ®é kh«ng khÝ cµng gi¶m. Trong tr−êng hîp ng−îc l¹i, khi cã tån t¹i mét líp khÝ nãng h¬n vµ nhÑ h¬n ë phÝa trªn, nhiÖt ®é kh«ng khÝ cµng lªn cao cµng t¨ng, ng−êi ta gäi lµ hiÖn

100

t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt. HiÖn t−îng nµy hay x¶y ra ë nh÷ng vïng thung lòng vµo ban ®ªm. Vµo mïa hÌ, buæi s¸ng hiÖn t−îng nµy sÏ bÞ mÊt ®i cïng víi n¨ng l−îng mÆt trêi ®èt nãng tr¸i ®Êt. Nh−ng vµo mïa ®«ng, ®Æc biÖt nh÷ng ngµy cã tuyÕt hoÆc cã ®iÒu kiÖn ng−ng tô h¬i n−íc, hiÖn t−îng nµy cã thÓ kÐo dµi nhiÒu ngµy. HiÖn t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt ng¨n c¶n viÖc hßa trén khÝ quyÓn, khiÕn çc chÊt ¤NKK kh«ng tho¸t lªn ®−îc mµ tÝch tô l¹i bªn d−íi líp khÝ ®Æc h¬n. NÕu hiÖn t−îng nµy kÐo dµi nhiÒu ngµy, nång ®é chÊt « nhiÔm cã thÓ lªn tíi møc khã chÞu, thËm chÝ nguy hiÓm, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng ng−êi cã bÖnh vÒ ®−êng h« hÊp. Nh÷ng th¶m häa ë thung lòng Meuse (BØ), London (Anh)... chÝnh lµ hËu qu¶ do hiÖn t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt g©y ra.

5.5. HiÖn t−îng M©y N©u ch©u ¸

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, çc nhµ khoa häc ®· ph¸t hiÖn mét líp khÝ « nhiÔm ®ang bao phñ c¶ mét miÒn réng lín ë Nam ¸, vµ hä ®· ®Æt tªn lµ M©y N©u ch©u ¸. M©y N©u ch©u ¸ lµ mét líp khÝ dµy kho¶ng 3 km, tr¶i dµi hµng ngµn ki-l«-mÐt suèt tõ T©y Nam Afganistan ®Õn §«ng Nam Sri Lanka, bao phñ hÇu hÕt Ên §é. Líp khÝ nµy chøa ®ùng rÊt nhiÒu lo¹i chÊt « nhiÔm nh− bôi, tro, muéi, mét sè lo¹i khÝ g©y acid vµ cã thÓ lan to¶ xa h¬n n÷a, ®Õn c¶ nh÷ng miÒn §«ng vµ §«ng Nam ¸.

Líp m©y « nhiÔm dµy ®Æc nµy ®· ng¨n c¶n ¸nh s¸ng mÆt trêi chiÕu xuèng tr¸i ®Êt, gi¶m ®i kho¶ng tõ 10 ®Õn 15%, lµm l¹nh ®Êt vµ n−íc trªn tr¸i ®Êt nh−ng l¹i lµm nãng lªn bÇu khÝ quyÓn. Líp m©y nµy ®· g©y nªn sù thay ®æi khÝ hËu trong khu vùc nh− g©y m−a nhiÒu vµ lò lôt ë Bangladesh, Nepal vµ §«ng B¾c Ên §é; trong khi ®ã l¹i gi¶m ®i kho¶ng 40% l−îng m−a ë Pakistan, Afganistan, T©y Trung Quèc vµ phÝa t©y Trung ¸, g©y h¹n h¸n vµ thiÕu n−íc trÇm träng. ChÝnh v× cã chøa acid nªn líp m©y nµy cßn g©y ra m−a acid ë c¶ mét vïng réng lín. Lò lôt, h¹n h¸n, m−a acid vµ gi¶m ¸nh s¸ng mÆt trêi ®· ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn n¨ng suÊt n«ng nghiÖp. VÝ dô, M©y N©u ch©u ¸ cã thÓ gi¶m kho¶ng 10% n¨ng suÊt lóa vô ®«ng cña Ên §é. §Æc biÖt, M©y N©u ch©u ¸ lµm gia t¨ng çc bÖnh ®−êng h« hÊp vµ cã thÓ chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y nªn hµng tr¨m ngµn tr−êng hîp tö vong hµng n¨m do bÖnh ®−êng h« hÊp t¹i khu vùc.

Mét ®iÒu ®¸ng lo ng¹i lµ sù ¶nh h−ëng cã tÝnh toµn cÇu cña M©y N©u ch©u ¸. Tr−íc ®©y, çc nhµ khoa häc cho r»ng chØ cã çc khÝ nhÑ nh− khÝ nhµ kÝnh míi cã kh¶ n¨ng di chuyÓn trªn kh¾p tr¸i ®Êt th× ngµy nay hä ®· thÊy ngay c¶ çc líp m©y bôi còng cã kh¶ n¨ng ®ã. Theo dù ®o¸n, M©y N©u ch©u ¸ cã thÓ di chuyÓn nöa vßng tr¸i ®Êt trong kho¶ng mét tuÇn.

Nguyªn nh©n g©y ra hiÖn t−îng nµy, ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n th«ng th−êng g©y nªn « nhiÔm kh«ng khÝ ®· ®−îc biÕt ®Õn lµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ ®èt ch¸y nhiªn liÖu ho¸ th¹ch, ë ®©y cßn cã nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c n÷a lµ sù ch¸y rõng, ®èt rõng lµm rÉy vµ hµng triÖu çc lo¹i bÕp lß kÐm hiÖu qu¶ sö dông ®Ó ®un nÊu vµ s−ëi Êm.

101

Çc biÖn ph¸p ®Ó ®èi phã víi hiÖn t−îng nµy lµ cÇn ph¶i cã luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch b¶o vÖ rõng, khai th¸c çc nguån nhiªn liÖu s¹ch ®Ó h¹n chÕ viÖc ®èt nhiªn liÖu ho¸ th¹ch vµ ®−a vµo sö dông çc lo¹i bÕp lß cã hiÖu qu¶ h¬n t¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

6. KIÓM SO¸T ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ

Do ¤NKK ¶nh h−ëng lín tíi søc khoÎ con ng−êi, mïa mµng, çc toµ nhµ, vµ m«i tr−êng tù nhiªn, ®· cã rÊt nhiÒu nç lùc ®−îc thùc hiÖn ®Ó lµm gi¶m ¤NKK. Çc bé phËn chuyÓn ®æi xóc t¸c ®−îc sö dông ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y çc s¶n phÈm x¨ng dÇu, lµm gi¶m l−îng CO, NOx vµ hydrocarbon trong kh«ng khÝ. Ngµy cµng cã nhiÒu lo¹i xe ®−îc thiÕt kÕ víi môc ®Ých kh«ng chØ tiÕt kiÖm n¨ng l−îng mµ cßn gi¶m l−îng khÝ th¶i vµo m«i tr−êng. Çc biÖn ph¸p kü thuËt, c«ng nghÖ ph¶i lu«n ®i cïng víi çc biÖn ph¸p kh¸c nh− t¨ng c−êng hiÖu lùc ph¸p luËt vÒ kiÓm so¸t ¤NKK, n©ng cao n¨ng lùc vÒ qu¶n lý m«i tr−êng, quan tr¾c vµ gi¸m s¸t chÊt l−îng kh«ng khÝ.

6.1. Çc biÖn ph¸p qu¶n lý chÊt l−îng kh«ng khÝ

6.1.1. T¨ng c−êng hiÖu lùc ph¸p luËt vÒ kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng khÝ

Tr−íc hÕt, çc tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ ph¶i ®−îc hoµn thiÖn ®Ó phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña tõng khu vùc, tõng ®èi t−îng ®−îc b¶o vÖ. HiÖn nay cã hai lo¹i tiªu chuÈn ®Ó kiÓm so¸t ¤NKK lµ tiªu chuÈn ph¸t th¶i vµ tiªu chuÈn chÊt l−îng kh«ng khÝ xung quanh.

Çc tiªu chuÈn ph¸t th¶i ®−a ra ®èi víi tõng lo¹i chÊt « nhiÔm, ë çc n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn cßn ®−îc x¸c ®Þnh cô thÓ ®èi víi mçi lo¹i nguån « nhiÔm kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng trÞ sè mµ çc chÊt th¶i ®éc h¹i do nguån ®ã sinh ra kh«ng cã kh¶ n¨ng g©y ra çc nång ®é chÊt ®éc h¹i trong kh«ng khÝ v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp ®èi víi ng−êi, ®éng vËt vµ thùc vËt. Tiªu chuÈn ph¸t th¶i ë ViÖt Nam lµ TCVN5939, 5940-1995 vµ chuÈn bÞ ban hµnh mét sè çc tiªu chuÈn míi ®èi víi tõng vïng lµ TCVN 6992, 6993, 6994, 6995, 6996-2001 s¾p ban hµnh.

Çc tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ ®−îc ®−a ra nh»m môc ®Ých b¶o vÖ søc kháe cña con ng−êi. §©y lµ çc trÞ sè cùc ®¹i cho phÐp, ®o ®¹c tøc thêi hoÆc x¸c ®Þnh trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã (8 giê hoÆc 24 giê). Çc tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ ë ViÖt Nam (TCVN 5937, 5938-1995) ®· ®−îc ®−a ra trong ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng khoa häc kü thuËt c«ng nghiÖp cña n−íc ta, trªn c¬ së çc tiªu chuÈn cña thÕ giíi vµ çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vÖ sinh y häc cho ng−êi ViÖt Nam.

6.1.2. Çc biÖn ph¸p kiÓm so¸t hµnh chÝnh

102

§©y lµ çc biÖn ph¸p thanh tra cã tÝnh hµnh chÝnh trªn ph¹m vi quèc gia hoÆc tõng ®Þa ph−¬ng, do çc c¬ quan chuyªn tr¸ch vÒ qu¶n lý m«i tr−êng, çc tæ chøc thanh tra vµ kiÓm so¸t b¶o vÖ m«i tr−êng thùc hiÖn. Nã b¾t buéc çc doanh nghiÖp ph¶i ®¨ng ký çc nguån « nhiÔm, çc chÊt ®éc h¹i sö dông vµ ph¸t th¶i, ph¶i tù ¸p dông çc biÖn ph¸p xö lý « nhiÔm m«i tr−êng, gi¶m chÊt th¶i ph¸t sinh. Çc c¬ quan thanh tra cã quyÒn thu thuÕ, xö ph¹t, thËm chÝ ®×nh s¶n xuÊt nÕu çc chÊt th¶i « nhiÔm ph¸t sinh v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp. Çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i, çc ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp còng ®−îc kiÓm so¸t th−êng xuyªn ®Ó h¹n chÕ nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng kh«ng khÝ khu vùc.

6.1.3. Quan tr¾c chÊt l−îng kh«ng khÝ

Çc hÖ thèng quan tr¾c chÊt l−îng kh«ng khÝ th−êng ®−îc bè trÝ ë çc vÞ trÝ cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn çc chÊt ¤NKK nh− khu vùc quanh çc trung t©m c«ng nghiÖp, gÇn ®−êng giao th«ng, khu ®« thÞ. Ngoµi ra, çc tr¹m quan tr¾c khÝ t−îng còng cã kh¶ n¨ng theo dâi sù biÕn ®éng cña çc chÊt trong khÝ quyÓn. Cã hai h×nh thøc x¸c ®Þnh møc ®é ¤NKK lµ ng¾n h¹n vµ dµi h¹n.

H×nh thøc quan tr¾c ng¾n h¹n: th−êng cho çc gi¸ trÞ tøc thêi hoÆc x¸c ®Þnh trong kho¶ng thêi gian ng¾n. Nã cho phÐp b¸o hiÖu khi møc ®é « nhiÔm ®¹t ®Õn çc gi¸ trÞ nguy hiÓm khiÕn nh÷ng ng−êi d©n trong vïng ®ã hoÆc nh÷ng c«ng nh©n t¹i khu vùc « nhiÔm ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p phßng tr¸nh nh− kh«ng ra ngoµi ®−êng, h¹n chÕ sö dông çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng ®éng c¬, c«ng nh©n rót ngay khái vÞ trÝ nguy hiÓm...

H×nh thøc quan tr¾c dµi h¹n: th−êng thùc hiÖn qua nh÷ng m¹ng l−íi quan tr¾c quèc gia hoÆc ®Þa ph−¬ng trong mét kho¶ng thêi gian dµi. Nã cho phÐp ta x¸c ®Þnh ®−îc xu thÕ cña møc ®é « nhiÔm t¨ng, gi¶m hay æn ®Þnh vµ kiÓm so¸t ®−îc sù ho¹t ®éng cña çc ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t « nhiÔm .

6.2. Çc biÖn ph¸p quy ho¹ch

Çc biÖn ph¸p quy ho¹ch bao gåm quy ho¹ch mÆt b»ng ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp, quy ho¹ch ®−êng giao th«ng, trång c©y xanh. Quy ho¹ch mÆt b»ng ®« thÞ vµ vµ bè trÝ khu c«ng nghiÖp ph¶i ®¶m b¶o sau khi ®−a vµo s¶n xuÊt, khÝ th¶i cña khu c«ng nghiÖp ®ã, céng víi møc « nhiÔm nÒn kh«ng v−ît qu¸ nh÷ng tiªu chuÈn quy ®Þnh. VÞ trÝ ®Æt khu c«ng nghiÖp (hoÆc nhµ m¸y) cÇn ®Æt cuèi h−íng giã, cuèi nguån n−íc so víi khu d©n c−. Ngay trong khu c«ng nghiÖp (hoÆc nhµ m¸y) còng cÇn ph¶i cã nh÷ng quy ho¹ch hîp lý ®Ó h¹n chÕ sù lan truyÒn chÊt « nhiÔm tõ c«ng tr×nh nµy sang c«ng tr×nh kh¸c, tiÖn lîi cho viÖc tËp trung çc hÖ thèng ®−êng èng c«ng nghÖ, çc nguån th¶i vµ çc hÖ thèng xö lý « nhiÔm .

C©y xanh cã t¸c dông che n¾ng, hót bít bøc x¹ mÆt trêi, gi÷ bôi, läc s¹ch kh«ng khÝ, hÊp thô tiÕng ån vµ t¹o c¶nh quan cho m«i tr−êng ®« thÞ. HÖ thèng c©y xanh trong

103

thµnh phè cÇn ph¶i ®−îc quy ho¹ch ®Ó t¨ng c−êng ®−îc çc t¸c dông trªn. Mét hÖ thèng c©y xanh hoµn chØnh ë ®« thÞ cÇn bao gåm: vµnh ®ai c©y xanh - mÆt n−íc xung quanh thµnh phè; vµnh ®ai c©y xanh çch ly vÖ sinh xung quanh çc khu c«ng nghiÖp vµ ®−êng giao th«ng chÝnh; hÖ thèng c«ng viªn; v−ên c©y trong çc tiÓu khu ë vµ çc c«ng tr×nh ®Æc biÖt nh− tr−êng häc, bÖnh viÖn, c¬ quan, nhµ m¸y, c«ng tr×nh v¨n ho¸.

6.3. Çc biÖn ph¸p kü thuËt

Çc biÖn ph¸p kü thuËt kiÓm so¸t ¤NKK ®Òu nh»m môc ®Ých gi¶m sù ph¸t sinh çc chÊt « nhiÔm vµo m«i tr−êng kh«ng khÝ. Sau ®©y lµ mét sè biÖn ph¸p chÝnh.

6.3.1. Çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ s¹ch h¬n

Lùa chän c«ng nghÖ: ngay tõ khi ®Çu t−, x©y dùng ban ®Çu nªn lùa chän çc d©y chuyÒn ®ång bé, cã kÌm theo çc thiÕt bÞ xö lý « nhiÔm. Nªn −u tiªn çc d©y chuyÒn c«ng nghÖ hiÖn ®¹i. VÝ dô, ®èi víi s¶n xuÊt xi m¨ng, nªn lùa chän ®Çu t− c«ng nghÖ s¶n xuÊt xi m¨ng lß quay ph−¬ng ph¸p kh« víi th¸p trao ®æi nhiÖt vµ canxin¬ ho¸ nhiÒu tÇng. §©y lµ gi¶i ph¸p tÝch cùc, võa ®¶m b¶o chÊt l−îng s¶n phÈm, b¶o vÖ m«i tr−êng lao ®éng còng nh− m«i tr−êng xung quanh, h¹n chÕ tai n¹n lao ®éng.

Gi¶m thiÓu ph¸t sinh khÝ SO2 th«ng qua viÖc sö dông nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu cã hµm l−îng l−u huúnh thÊp v.v. §èi víi çc lß ®èt nhiªn liÖu, cã thÓ gi¶m thiÓu ph¸t sinh çc chÊt khÝ NOx vµ CO th«ng qua viÖc hoµn thiÖn c«ng nghÖ ®èt vµ ®iÒu chØnh l−u l−îng kh«ng khÝ phï hîp.

Hoµn thiÖn c«ng nghÖ s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng vµ chÊt l−îng s¶n phÈm mµ cßn gi¶m sù ph¸t sinh chÊt « nhiÔm vµo khÝ quyÓn vµ m«i tr−êng lao ®éng. ViÖc nµy ®−îc thùc hiÖn qua viÖc hoµn thiÖn thiÕt bÞ c«ng nghÖ vµ quy tr×nh s¶n xuÊt hiÖn cã (tæ chøc l¹i s¶n xuÊt, thùc hiÖn tèt chÕ ®é b¶o d−ìng, lµm kÝn thiÕt bÞ vµ m¸y mãc,...); trong ®iÒu kiÖn cho phÐp, thay thÕ dÇn dÇn b»ng çc thiÕt bÞ míi hiÖn ®¹i. VÝ dô thay ph−¬ng ph¸p gia c«ng vËt liÖu kh« ph¸t sinh nhiÒu bôi b»ng ph−¬ng ph¸p −ít; thay thÕ çc lß nung clinker ®øng b»ng lß quay hiÖu qu¶ cao vµ l−îng chÊt th¶i ph¸t sinh thÊp, c¶i tiÕn lß ghi ®èt nhiªn liÖu kh« b»ng lß ghi ®èt nhiªn liÖu −ít nhiÒu tÇng.... Hoµn thiÖn c«ng nghÖ cßn ®i theo h−íng sö dông tiÕt kiÖm nguyªn liÖu, nhiªn liÖu mét çch tèi ®a, vÝ dô sö dông çc hÖ thèng thu håi khÝ nãng (trong s¶n xuÊt xi m¨ng, g¹ch lß nung tunnel, v.v), sö dông n−íc tuÇn hoµn, t¸i chÕ chÊt th¶i r¾n, sö dông l¹i chÊt th¶i cña c«ng nghiÖp nµy lµm phô gia hoÆc chÊt ®èt cho c«ng nghiÖp kh¸c, v.v. §Æc biÖt, çc ®éng c¬ cña çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i kh«ng ngõng ®−îc c¶i tiÕn, hoµn thiÖn, kh«ng nh÷ng gi¶m tiªu hao n¨ng l−îng, tõ ®ã gi¶m « nhiÔm, mµ ngay c¶ nång ®é çc chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i còng gi¶m.

Thay ®æi çc c«ng ®o¹n s¶n xuÊt g©y « nhiÔm nhiÒu b»ng çc c«ng nghÖ kh¸c Ýt « nhiÔm h¬n, nh− thay c«ng ®o¹n nghiÒn kh« b»ng nghiÒn −ít trong çc nhµ m¸y s¶n xuÊt tÊm lîp ami¨ng; lµm s¹ch vËt ®óc b»ng ph−¬ng ph¸p phun bi trong m¸y phun kÝn hoÆc phun hçn hîp çt - n−íc thay v× phun çt kh«; sö dông çc lo¹i m¸y khoan

104

®¸, m¸y ®Ëp, c−a c¾t, ®¸nh bãng cã kÌm phun n−íc; thay ®æi c«ng nghÖ phun s¬n kh« b»ng s¬n nhóng, s¬n tÜnh ®iÖn, v.v.

Thay thÕ çc chÊt g©y « nhiÔm, ®éc h¹i nhiÒu b»ng çc chÊt Ýt ®éc h¹i h¬n nh− thay thÕ s¬n chøa dung m«i b»ng s¬n hoµ tan trong n−íc; mùc in trªn c¬ së dung m«i h÷u c¬ b»ng mùc in dïng n−íc; sö dông x¨ng kh«ng pha ch×; t×m kiÕm vËt liÖu thay thÕ cho ami¨ng, thay thÕ mét phÇn çc nhiªn liÖu ®èt hãa th¹ch b»ng çc s¶n phÈm phÕ th¶i v.v.

Tèi −u ho¸ viÖc kiÓm so¸t quy tr×nh c«ng nghÖ, bao gåm c¶ viÖc l¾p ®Æt çc hÖ thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng lËp tr×nh, hoµn thiÖn hÖ thèng ®iÒu khiÓn n¨ng l−îng vµ çc thiÕt bÞ ®iÖn.

6.3.2. Çc biÖn ph¸p xö lý kh«ng khÝ

Trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, ¸p dông çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ s¹ch h¬n vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc çc tiªu chuÈn ph¸t th¶i, khÝ th¶i ra tõ çc èng khãi vÉn g©y « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh. ThiÕt bÞ kiÓm so¸t m«i tr−êng (hay thiÕt bÞ lµm s¹ch kh«ng khÝ) ®−îc chia lµm hai lo¹i: thiÕt bÞ läc bôi vµ thiÕt bÞ khö khÝ ®éc h¹i.

ThiÕt bÞ läc bôi ®−îc ph©n lo¹i theo nguyªn lý ho¹t ®éng vµ chia lµm 4 nhãm:

− ThiÕt bÞ läc bôi kiÓu träng lùc ho¹t ®éng theo nguyªn lý sö dông lùc träng tr−êng, çc h¹t bôi th« ®−îc l¾ng xuèng vµ t¸ch khái dßng kh«ng khÝ. §©y lµ d¹ng thiÕt bÞ läc ®¬n gi¶n nh−ng hiÖu qu¶ thÊp, kh«ng gian chiÕm chç lín. Chóng th−êng ®−îc sö dông ®Ó läc bôi th«, läc s¬ cÊp vµ xö lý l−îng kh«ng khÝ lín.

− ThiÕt bÞ läc bôi qu¸n tÝnh ho¹t ®éng trªn nguyªn lý lîi dông lùc qu¸n tÝnh cña çc h¹t bôi, t¸ch khái dßng kh«ng khÝ khi dßng nµy thay ®æi h−íng ®ét ngét. §ã lµ çc d¹ng xycl«n, çc thiÕt bÞ cã tÊm ch¾n va ®Ëp... Nãi chung ®©y lµ çc thiÕt bÞ sö dông kh¸ phæ biÕn do tÝnh æn ®Þnh, ®¬n gi¶n vµ hiÖu qu¶ cao h¬n thiÕt bÞ läc bôi kiÓu träng lùc.

− ThiÕt bÞ läc bôi kiÓu phin läc ho¹t ®éng trªn nguyªn lý tiÕp xóc. Bôi th« bÞ t¸ch qua hiÖu øng mµng läc, va ch¹m vµ qu¸n tÝnh. Bôi mÞn bÞ t¸ch qua hiÖu øng khuyÕch t¸n va ch¹m vµ hót tÜnh ®iÖn. HiÖu qu¶ läc cao vµ dao ®éng tïy thuéc vµo lo¹i v¶i läc vµ chÕ ®é vÖ sinh v¶i.

− ThiÕt bÞ läc tÜnh ®iÖn ho¹t ®éng trªn nguyªn lý ion hãa bôi khãi vµ t¸ch chóng ra khái luång kh«ng khÝ khi ®i qua tr−êng ®iÖn tõ. HiÖu qu¶ cña thiÕt bÞ läc tÜnh ®iÖn rÊt cao (98%), phô thuéc vµo tÝnh chÊt kh«ng khÝ, ®é bÈn vµ vËn tèc kh«ng khÝ, çc th«ng sè ®iÖn cña thiÕt bÞ.

ThiÕt bÞ xö lý khÝ ®éc vµ mïi dùa trªn 3 nguyªn lý c¬ b¶n lµ thiªu hñy, hÊp thô vµ hÊp phô:

+ Ph−¬ng ph¸p thiªu hñy cã thÓ sö dông nhiÖt khi kh«ng khÝ cã chøa chÊt ®éc h¹i nång ®é cao hoÆc dïng ph−¬ng ph¸p xóc t¸c sö dông çc hîp kim

105

®Æc biÖt (b¹ch kim, oxyd ®ång...) khi chÊt ®éc h¹i nång ®é thÊp. Ph−¬ng ph¸p thiªu hñy dïng chÊt xóc t¸c rÎ h¬n 2-3 lÇn so víi ph−¬ng ph¸p dïng lß nhiÖt ®é cao.

+ Ph−¬ng ph¸p hÊp thô lµ ph−¬ng ph¸p lµm s¹ch kh«ng khÝ trªn c¬ së hÊp thô khÝ ®éc h¹i b»ng çc ph¶n øng hãa häc víi çc chÊt láng. N−íc lµ chÊt láng hÊp thô phæ biÕn nhÊt.

+ Ph−¬ng ph¸p hÊp phô trªn c¬ së hÊp phô çc chÊt khÝ ®éc h¹i hoÆc mïi vµo çc chÊt hÊp phô r¾n nh− than ho¹t tÝnh, silicagel, geolit... § ©y lµ ph−¬ng ph¸p khö mïi phæ biÕn nhÊt.

6.4. Çc biÖn ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ

6.4.1. Gi¶m thiÓu tèi ®a çc chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ b»ng nhiÒu biÖn ph¸p:

− T¨ng c−êng th«ng giã, gi¶m nhiÖt ®é vµ ®é Èm trong phßng, sö dông çc lo¹i gç Ðp dïng nhùa gèc phenol.

− Bè trÝ hÖ thèng th«ng giã hót t¹i khu vùc dµnh riªng ®Ó hót thuèc l¸, nhµ vÖ sinh, bÕp.

− VÖ sinh hµng ngµy bµn ghÕ vµ th¶m tr¶i sµn, tr−íc hoÆc sau giê lµm viÖc; ®Þnh kú vÖ sinh hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ.

− ChØ sö dông çc lo¹i chÊt tÈy röa vµ diÖt c«n trïng n»m trong danh môc cho phÐp, thùc hiÖn çc ho¹t ®éng nµy vµo nh÷ng thêi ®iÓm cã Ýt ng−êi nhÊt vµ t¨ng c−êng ho¹t ®éng cña hÖ thèng th«ng giã trong qu¸ tr×nh sö dông, ph¶i cã phßng kho riªng ®Ó b¶o qu¶n çc chÊt nµy vµ h¹n chÕ tèi ®a viÖc tÝch tr÷, chØ mua võa ®ñ l−îng cÇn dïng.

− Gi¶m thiÓu « nhiÔm ami¨ng b»ng çch h¹n chÕ sö dông vµ th¸o dì vËt liÖu x©y dùng, çch ©m, çch nhiÖt cã chøa ami¨ng.

− §Þnh kú kiÓm tra nång ®é khÝ radon trong kh«ng khÝ trong nhµ, t¨ng c−êng th«ng giã còng lµ mét biÖn ph¸p gi¶m thiÓu khÝ radon.

− S¾p xÕp hîp lý çc trang thiÕt bÞ v¨n phßng, vÝ dô, çc lo¹i m¸y cã kh¶ n¨ng ph¸t sinh ozon, bøc x¹ ion ho¸ vµ kh«ng ion ho¸ nh− m¸y photocopy, m¸y in, lß vi sãng..., nªn bè trÝ vµo nh÷ng khu vùc riªng cã tæ chøc th«ng giã hót; bè trÝ trang bÞ néi thÊt ph¶i l−u ý kh«ng bÞt mÊt çc cöa giã v.v.

6.4.2. N©ng cao hiÖu qu¶ cña hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ

N©ng cao hiÖu qu¶ cña hÖ thèng ®iÒu hßa kh«ng khÝ b»ng mét sè gi¶i ph¸p nh−:

− B¶n thiÕt kÕ hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ ph¶i ®−îc c¬ quan cã chøc n¨ng thÈm ®Þnh vµ th«ng qua; trong ®ã ph¶i ®Æc biÖt l−u t©m ®Õn çc chØ tiªu vÒ béi sè trao ®æi kh«ng khÝ, l−îng kh«ng khÝ s¹ch cÇn thiÕt, vÞ trÝ lÊy giã s¹ch, çch bè trÝ çc miÖng cÊp vµ hót giã, hiÖu qu¶ cña çc phin läc vµ bé tiªu ©m.

− §Þnh kú vÖ sinh hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ, ®Æc biÖt lµ phin läc ®Ó ®¶m b¶o hiÖu qu¶ cña hÖ thèng vµ ng¨n ngõa « nhiÔm trong phßng, ®Æc biÖt lµ «

106

nhiÔm sinh häc. Nh÷ng çn bé ®¶m tr¸ch c«ng viÖc nµy cÇn ph¶i ®−îc ®µo t¹o vµ huÊn luyÖn.

− Trong kho¶ng 6 th¸ng ®Çu sau khi toµ nhµ ®−a vµo sö dông lµ thêi gian mµ cã nhiÒu chÊt khÝ ®éc h¹i nh− VOC ph¸t sinh tõ vËt liÖu x©y dùng vµ trang bÞ néi thÊt, hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ nªn sö dông toµn bé lµ kh«ng khÝ bªn ngoµi, gi¶m tèi ®a l−îng kh«ng khÝ tuÇn hoµn.


Môc tiªu

1. ¸p dông ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm lý thuyÕt vÒ nghiªn cøu « nhiÔm kh«ng khÝ trong mét sè t×nh huèng cô thÓ trong thùc tÕ.

2. Tr×nh bµy ®−îc mét sè ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n vÒ thèng kª vµ dÞch tÔ häc trong nghiªn cøu hËu qu¶ søc khoÎ cña « nhiÔm kh«ng khÝ.

3. Xem xÐt mèi t−¬ng quan gi÷a « nhiÔm kh«ng khÝ vµ søc khoÎ con ng−êi.

4. H·y ®−a ra mét sè khuyÕn nghÞ cho t×nh huèng nµy ®Ó gi¶m thiÓu nh÷ng t¸c ®éng cña « nhiÔm kh«ng khÝ lªn søc khoÎ con ng−êi.

T×nh huèng

(Bµi tËp t×nh huèng nµy ®−îc dùa vµo mét nghiªn cøu ®· ®−îc mét häc viªn cao häc thùc hiÖn t¹i Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng)

Mét nghiªn cøu quan tr¾c çc chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ (NO2, SO2, CO) vµ tû lÖ hiÖn m¾c çc bÖnh vÒ ®−êng h« hÊp ®−îc thùc hiÖn t¹i hai ®Þa ®iÓm X & Y. X lµ mét huyÖn gåm mét x· cã lµng nghÒ t¸i s¶n xuÊt giÊy (x· A) vµ mét x· cã lµng nghÒ t¸i s¶n xuÊt kim lo¹i (x· B). Y lµ mét x· thuéc huyÖn ®¶o ë ngoµi kh¬i. T¹i mçi ®Þa ®iÓm nghiªn cøu, sè liÖu vÒ nång ®é çc khÝ « nhiÔm nªu trªn ®· ®−îc thu thËp trong th¸ng 8/2000. Cïng thêi ®iÓm nµy, trÎ em t¹i çc tr−êng cÊp 2 trong vïng ®· ®−îc kh¸m søc khoÎ ®Ó x¸c ®Þnh çc bÖnh ®−êng h« hÊp trªn cña häc sinh. KÕt qu¶ quan tr¾c kh«ng khÝ vµ kh¸m søc khoÎ ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng 1, 2, 3 vµ 4.

B¶ng 1. Nång ®é çc chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ ë 3 x· A, B (huyÖn X) vµ x· Y t¹i thêi ®iÓm th¸ng 8/2000

§Þa ®iÓm SO2 (mg/m3) CO (mg/m3) NO2 (mg/m3)

X· A 1,65 0,92 1,83

X· B 1,18 0,08 1,13

X· Y 0,52 0,00 0,32

107

B¶ng 2. Tû lÖ hiÖn m¾c çc bÖnh ®−êng h« hÊp trªn cña häc sinh t¹i çc tr−êng cÊp 2 ë x· A, B vµ Y, th¸ng 8/200...

BÖnh ®−êng h« hÊp trªn §Þa ®iÓm

TÇn sè Tû lÖ %

X· A (n = 95) 61 64,2

X· B (n = 70) 25 35,7

X· Y (n = 109) 12 11,0

Tæng 98 35,8

B¶ng 3. Liªn quan gi÷a nång ®é khÝ « nhiÔm víi bÖnh h« hÊp trªn cña häc sinh

Vïng « nhiÔm SO2 vµ NO2 BÖnh ®−êng h« hÊp trªn

Cã Kh«ng Tæng

X· A 61 34 95

X· Y 12 97 109

Tæng 73 131 204

B¶ng 4. Liªn quan gi÷a nång ®é khÝ « nhiÔm víi bÖnh h« hÊp trªn cña häc sinh

BÖnh ®−êng h« hÊp trªn Vïng « nhiÔm SO2 vµ NO2

Cã Kh«ng Tæng

X· B 25 45 70

X· Y 12 97 109

Tæng 37 142 179

C©u hái

1. Sö dông çc ph−¬ng ph¸p thèng kª ®¬n gi¶n, h·y x¸c ®Þnh xem cã mèi liªn quan nµo gi÷a nång ®é çc chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ víi tû lÖ hiÖn m¾c çc bÖnh ®−êng h« hÊp trªn? NÕu cã thÓ, b¹n h·y cho biÕt nh÷ng mèi liªn quan nµy lµ g×?

2. Nh÷ng yÕu tè nµo cã thÓ ¶nh h−ëng tíi kÕt qu¶ cña nghiªn cøu nµy?

3. H·y ®Ò xuÊt mét sè biÖn ph¸p nh»m gi¶m tû lÖ míi m¾c çc bÖnh vÒ ®−êng h« hÊp trªn cña häc sinh t¹i çc lµng nãi trªn.

108

Tù L¦îNG GI¸

H·y khoanh vµo ch÷ çi t−¬ng øng víi lùa chän ®óng nhÊt. Mçi c©u chØ cã mét lùa chän ®óng.

1. KhÝ SO2 lµ mét chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ cã ®Æc tr−ng:

A. Kh«ng mµu, kh«ng mïi.

B. Kh«ng mµu, cã mïi.

C. Kh«ng mµu, kh«ng mïi, cã kh¶ n¨ng g©y ng¹t m¹nh.

D. Kh«ng mµu, cã mïi, cã kh¶ n¨ng g©y ng¹t m¹nh.

2. KhÝ CO lµ mét chÊt ¤NKK cã ®Æc tr−ng

A. Kh«ng mµu, cã mïi h«i ®Æc tr−ng.

B. Kh«ng mµu, kh«ng mïi.

C. Kh«ng mµu, cã mïi h«i ®Æc tr−ng, ®éc.

D. Kh«ng mµu, kh«ng mïi, ®éc.

3. Giao th«ng ®ãng gãp mét phÇn quan träng vµo vÊn ®Ò « nhiÔm kh«ng khÝ

A. Giao th«ng cã thÓ chiÕm tíi 50% ¤NKK.

B. KhÝ CO lµ nguån g©y ¤NKK chñ yÕu ®−îc t¹o ra do giao th«ng.

C. KhÝ CO2 còng lµ nguån g©y ¤NKK ®−îc t¹o ra do giao th«ng, chØ ®øng sau khÝ CO.

D. C¶ A, B, C ®Òu ®óng.

E. ChØ A vµ B ®óng.

4. ¤NKK cã thÓ cã mét sè ¶nh h−ëng tíi søc kháe con ng−êi. Mét trong nh÷ng ¶nh h−ëng ®ã lµ:

A. G©y bÖnh hen suyÔn, chÊt ¤NKK thñ ph¹m lµ SO2 vµ çc chÊt h¹t.

B. G©y bÖnh hen suyÔn, chÊt ¤NKK thñ ph¹m lµ SOx vµ çc chÊt h¹t.

C. G©y bÖnh hen suyÔn, chÊt ¤NKK thñ ph¹m lµ NO vµ çc chÊt h¹t.

D. G©y bÖnh hen suyÔn, chÊt ¤NKK thñ ph¹m lµ NOx vµ çc chÊt h¹t.

H·y ®¸nh dÊu x vµo mét lùa chän duy nhÊt

5 KhÝ CO2 lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y kh«ng hoµn toµn

O §óng O Sai

6 BÖnh hen suyÔn ®−îc ®Æc tr−ng bëi sù lµm yÕu thµnh çc tói phæi - nh÷ng tói kh«ng khÝ bÐ nhá trong phæi

O §óng O Sai

7 Viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh dÉn tíi ho kÐo dµi O §óng O Sai

8 CO2 lµ chÊt khÝ thô ph¹m chÝnh g©y ra hiÖu øng nhµ O §óng O Sai

109

kÝnh

9 Ozon lµ chÊt khÝ cã kh¶ n¨ng hÊp thô tia cùc tÝm ë tÇng ®èi l− u

O §óng O Sai

BµI 5 QU¶N Lý CHÊT TH¶I R¾N Vµ CHÊT TH¶I Y TÕ

MôC TI£U

1. Tr×nh bµy ®−îc çc vÊn ®Ò vÒ ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n vµ c«ng t¸c qu¶n lý.

110

2. NhËn biÕt vµ ph©n lo¹i ®−îc çc lo¹i chÊt th¶i r¾n vµ nguån gèc cña chóng.

3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña chÊt th¶i r¾n lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi.

4. HiÓu ®−îc çc nguyªn lý vÒ qu¶n lý chÊt th¶i vµ h¹n chÕ sù ph¸t sinh chÊt th¶i.

5. Tr×nh bµy ®−îc çc vÊn ®Ò vÒ chÊt th¶i r¾n y tÕ vµ c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ.

1. GIíI THIÖU CHUNG

ph−¬ng ph¸p kiÓm so¸t vµ qu¶n lý chÊt th¶i r¾n cã hiÖu qu¶ cÇn ph¶i ®−îc ¸p dông.

2. §ÞNH NGHÜA CHÊT TH¶I R¾N

Êt th¶i r¾n do ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n n«ng nghiÖp.

3. PH¢N LO¹I Vµ THµNH PHÇN CHÊT TH¶I R¾N

y cã nhiÒu çch ph©n lo¹i chÊt th¶i r¾n. Sau ®©y lµ mét sè çch ph©n lo¹i th«ng dông:

3.1. Theo vÞ trÝ h×nh thµnh

Ng−êi ta ph©n biÖt r¸c hay chÊt th¶i r¾n trong nhµ, ngoµi nhµ, trªn ®−êng phè, chî...

3.2. Theo thµnh phÇn hãa häc vµ vËt lý

« c¬, ch¸y ®−îc/ kh«ng ch¸y ®−îc, kim lo¹i / phi kim, da, giÎ vôn, cao su, chÊt dÎo...

Çc hÖ sinh th¸i vÒ mÆt b¶n chÊt lµ bÒn v÷ng v× chóng cã kh¶ n¨ng ph©n huû vµ t¸i t¹o çc chÊt dinh d−ìng b»ng çch t¸i sö dông çc yÕu tè trong hÖ. Tõ xa x−a, nh÷ng ng−êi nguyªn thuû vµ nh÷ng nÒn v¨n minh cæ x−a kh«ng ph¶i ®èi ®Çu víi nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chÊt th¶i r¾n bëi v× chÊt th¶i chñ yÕu trong nh÷ng thêi kú nµy lµ nh÷ng chÊt th¶i cã nguån gèc h÷u c¬, dÔ bÞ ph©n huû bëi çc vi sinh vËt. H¬n n÷a, do d©n sè thÕ giíi trong thêi gian nµy cßn Ýt nªn l−îng chÊt th¶i t¹o ra còng kh«ng lín. VÊn ®Ò chÊt th¶i r¾n ngµy cµng trë nªn phøc t¹p h¬n khi d©n sè thÕ giíi ngµy cµng t¨ng, kÌm theo ®ã lµ chÊt th¶i ngµy cµng gia t¨ng vÒ sè l−îng còng nh− chñng lo¹i: chÊt th¶i ho¸ häc, chÊt th¶i láng, chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i h¹t nh©n vµ çc chÊt th¶i ®éc h¹i. Do vËy, çc

ChÊt th¶i r¾n lµ chÊt th¶i ë d¹ng r¾n ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng sinh ho¹t, th−¬ng m¹i, dÞch vô ®« thÞ, n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, x©y dùng v.v. ChÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng sinh ho¹t, ®« thÞ ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n ®« thÞ; chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng c«ng nghiÖp ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n c«ng nghiÖp; chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n y tÕ; ch

HiÖn na

Ng−êi ta ph©n biÖt theo çc thµnh phÇn h÷u c¬ /v

111

3.3. Theo b¶n chÊt nguån t¹o thµnh, chÊt th¶i r¾n ®−îc ph©n thµnh çc lo¹i

3.3.1

sö dông, x−v.v

−

iÒu kiÖn thêi tiÕt nãng, Èm. Ngoµi çc thøc ¨n d− thõa tõ

−

kho cña çc c«ng së, c¬ quan, xÝ nghiÖp, çc lo¹i xØ than. Çc chÊt th¶i r¾n kh¸c tõ ®−êng phè cã thµnh phÇn chñ yÕu nh− l¸ c©y, que, cñi, nilon, vá

nghiÖp. Çc nguån ph¸t sinh chÊt th¶i c«ng nghiÖp gåm:

t c«ng nghiÖp, tro, xØ trong çc nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn.

Çc phÕ th¶i trong qu¸ tr×nh c«ng nghÖ.

Èm.

t ®éng ph¸ dì, x©y dùng c«ng tr×nh...chÊt th¶i x©y dùng gåm:

.ChÊt th¶i r¾n sinh ho¹t

Lµ nh÷ng chÊt th¶i liªn quan ®Õn çc ho¹t ®éng sinh ho¹t cña con ng−êi, nguån t¹o thµnh chñ yÕu tõ çc khu d©n c−, çc c¬ quan, tr−êng häc, çc trung t©m dÞch vô th−¬ng m¹i. ChÊt th¶i r¾n sinh ho¹t cã thµnh phÇn bao gåm kim lo¹i, sµnh sø, thñy tinh, g¹ch ngãi vì, ®Êt, ®¸, cao su, chÊt dÎo, thùc phÈm d− thõa hoÆc qu¸ h¹n

¬ng ®éng vËt, tre, gç, l«ng gµ l«ng vÞt, v¶i, giÊy, r¬m, r¹, x¸c ®éng vËt, vá rau qu¶ ... Theo ph−¬ng diÖn khoa häc, çc chÊt th¶i nµy cã thÓ ph©n biÖt nh− sau:

ChÊt th¶i thùc phÈm: bao gåm çc thøc ¨n thõa, rau qu¶... lo¹i chÊt th¶i nµy mang b¶n chÊt dÔ ph©n huû sinh häc, qu¸ tr×nh ph©n huû t¹o ra çc mïi khã chÞu, ®Æc biÖt trong ®gia ®×nh cßn cã çc thøc ¨n d− thõa tõ çc bÕp ¨n tËp thÓ, çc nhµ hµng, kh¸ch s¹n, ký tóc x¸, chî...

− ChÊt th¶i trùc tiÕp cña ®éng vËt chñ yÕu lµ ph©n, bao gåm ph©n ng−êi vµ ph©n cña çc ®éng vËt kh¸c.

− ChÊt th¶i láng chñ yÕu lµ bïn ga cèng r·nh, lµ çc chÊt th¶i tõ çc khu vùc sinh ho¹t cña d©n c−.

Tro vµ çc chÊt d− thõa th¶i bá kh¸c bao gåm: çc lo¹i vËt liÖu sau ®èt ch¸y, çc s¶n phÈm sau khi ®un nÊu b»ng than, cñi vµ çc chÊt th¶i dÔ ch¸y kh¸c trong gia ®×nh, trong

bao gãi...

3.3.2. ChÊt th¶i r¾n c«ng nghiÖp

Lµ chÊt th¶i ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng

− Çc phÕ th¶i tõ vËt liÖu trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊ

− Çc phÕ th¶i tõ nhiªn liÖu phôc vô cho s¶n xuÊt.

− − Bao b× ®ãng gãi s¶n ph

3.3.3. ChÊt th¶i x©y dùng

Lµ çc phÕ th¶i nh− ®Êt, ®¸, g¹ch, ngãi, bª t«ng vì do çc ho¹

− VËt liÖu x©y dùng trong qu¸ tr×nh dì bá c«ng tr×nh x©y dùng.

− §Êt ®¸ do viÖc ®µo mãng trong x©y dùng.

112

− Çc vËt liÖu nh− kim lo¹i, chÊt dÎo...

Çc chÊt th¶i tõ çc hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng kü thuËt nh− tr¹m xö lý n− −íc thiªn , bïn cÆn tõ çc cèng tho¸t n−íc thµnh phè.

3.3.4

kh«ng thuéc vÒ tr¸ch nhiÖm cña çc c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ cña

3.4.1

Êt mét trong 4 ®Æc tÝnh nguy h¹i nh− sau: ®éc tÝnh, dÔ ch

− møc ®éc h¹i tiÒm tµng ®èi víi søc khoÎ

−

n. Çc dung m«i h÷u c¬, dÇu, chÊt dÎo vµ

−

chÊt tÈy

−

hÝch hîp, tr¸nh kh«ng ®Ó l¹i t¸c ®éng con ng−êi.

3.4.2

Êt vµ hîp chÊt cã mét trong çc ®Æc tÝnh nguy h¹i trùc tiÕp hoÆc t−¬ng t¸c thµnh phÇn.

nhiªn, n−íc th¶i sinh ho¹t

. ChÊt th¶i n«ng nghiÖp

ChÊt th¶i n«ng nghiÖp lµ nh÷ng chÊt th¶i vµ mÈu thõa th¶i ra tõ çc ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, thÝ dô nh− trång trät, thu ho¹ch çc lo¹i c©y trång, çc s¶n phÈm th¶i ra tõ chÕ biÕn s÷a, chÊt th¶i cña çc lß giÕt mæ... HiÖn t¹i viÖc qu¶n lý vµ x¶ çc lo¹i chÊt th¶i n«ng nghiÖpçc ®Þa ph−¬ng.

3.4. Ph©n lo¹i theo møc ®é nguy h¹i

. ChÊt th¶i nguy h¹i

Bao gåm çc lo¹i chÊt dÔ g©y ph¶n øng phô, ®éc h¹i, chÊt th¶i sinh häc dÔ thèi r÷a, çc chÊt dÔ ch¸y, næ hoÆc çc chÊt th¶i phãng x¹, çc chÊt th¶i nhiÔm khuÈn, l©y lan.... cã nguy c¬ ®e däa tíi søc khoÎ con ng−êi, ®éng vËt, c©y cá v.v... ChÊt th¶i nguy h¹i lµ nh÷ng chÊt mang Ýt nh

¸y, ¨n mßn, tÝnh ph¶n øng.

§éc tÝnh: ®éc tÝnh ë ®©y mang nghÜa lµ con ng−êi.

DÔ ch¸y: çc hîp chÊt dÔ ch¸y lµ çc chÊt láng cã ®iÓm bèc ch¸y d−íi 60oC hoÆc çc chÊt kh«ng ph¶i d¹ng láng cã kh¶ n¨ng g©y ch¸y th«ng qua va ch¹m, hót Èm, hoÆc thay ®æi ho¸ häc tù nhiªs¬n lµ nh÷ng hîp chÊt dÔ ch¸y.

¡n mßn: çc chÊt th¶i ¨n mßn lµ nh÷ng chÊt cã pH d−íi 2 hoÆc h¬n 12,5; cã thÓ ph¸ huû çc m« sèng hoÆc ¨n mßn çc chÊt th«ng qua çc ph¶n øng ho¸ häc. Nh÷ng hîp chÊt ¨n mßn nµy, ch¼ng h¹n nh− çc chÊt acid, kiÒm, çc röa, chÊt th¶i cña ¾c quy lµ mèi ®e däa lín ®èi víi søc khoÎ con ng−êi.

TÝnh ph¶n øng: çc chÊt th¶i ph¶n øng gåm çc lo¹i ®¹n d−îc cò hoÆc nh÷ng chÊt th¶i ho¸ häc nhÊt ®Þnh cã kh¶ n¨ng ph¶n øng m¹nh víi kh«ng khÝ hoÆc víi n−íc. Chóng cã thÓ næ vµ t¹o ra çc khÝ ®éc h¹i.

Do tÝnh nguy hiÓm cña chÊt th¶i r¾n ®éc h¹i nh− trªn, chóng ta ph¶i cã çc biÖn ph¸p thu gom, b¶o qu¶n, vËn chuyÓn, vµ xö lý txÊu ®èi víi m«i tr−êng vµ søc khoÎ

. ChÊt th¶i kh«ng nguy h¹i

ChÊt th¶i kh«ng nguy h¹i lµ nh÷ng lo¹i chÊt th¶i kh«ng chøa çc ch

113

Trong sè çc chÊt th¶i cña thµnh phè, chØ cã mét tØ lÖ rÊt nhá chÊt th¶i cã thÓ s¬ chÕ dïng ngay trong s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, cßn phÇn lín lµ huû bá hoÆc ph¶i qua mét qu¸ tr×nh chÕ biÕn phøc t¹p, qua nhiÒu kh©u míi cã thÓ sö dông l¹i nh»m ®¸p øng nhu cÇu kh¸c nhau cña con ng−êi. L−îng chÊt th¶i trong thµnh phè t¨ng lªn do t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè nh−: sù t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, sù gia t¨ng d©n sè, sù ph¸t triÓn vÒ tr×nh ®é vµ tÝnh chÊt cña tiªu dïng trong thµnh phè....

4. CHÊT TH¶I R¾N §¤ THÞ

4.1. Kh¸i niÖm

HiÖn nay vÉn ch−a cã nh÷ng ®Þnh nghÜa râ rµng vÒ chÊt th¶i r¾n ®« thÞ. Nh− trªn ®· tr×nh bµy: chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng sinh ho¹t, ®« thÞ ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n ®« thÞ. Theo kh¸i niÖm Ng©n hµng ThÕ giíi (World Bank), chÊt th¶i r¾n ®« thÞ lµ lo¹i chÊt th¶i r¾n ®−îc ph¸t sinh tõ nhiÒu nguån th¶i nh−: sinh ho¹t, th−¬ng m¹i, c«ng nghiÖp, x©y dùng, tõ çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt, ph¸ huû hoÆc çc ho¹t ®éng kh¸c t¹i ®« thÞ (WB,1999). Trong çc lo¹i chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i r¾n ®« thÞ ®−îc coi lµ lo¹i chÊt th¶i cã nguån ph¸t sinh ®a d¹ng nhÊt.

4.2. L−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ (LPSCTR§T)

L−îng chÊt th¶i t¹o thµnh hay cßn gäi lµ tiªu chuÈn t¹o r¸c ®−îc ®Þnh nghÜa lµ l−îng r¸c th¶i ph¸t sinh tõ ho¹t ®éng cña mét ng−êi trong mét ngµy ®ªm (kg/ng−êi/ngµy ®ªm).

Theo b¸o ço cña Ng©n hµng ThÕ giíi (WB, 1999), nh÷ng n−íc nghÌo cã tû lÖ phÇn tr¨m d©n ®« thÞ thÊp nhÊt vµ l−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ còng thÊp nhÊt, kho¶ng tõ 0,4 ®Õn 0,9 kg/ng−êi/ngµy ®ªm. Çc n−íc cã GNP/ng−êi thÊp h¬n 400 USD cã l−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ d−íi 0,7 kg /ng−êi/ngµy ®ªm. Do vËy, nªn ®èi víi çc n−íc cã tû lÖ GNP/ng−êi ë møc trung b×nh theo ®¸nh gi¸ cña WB, tû lÖ l−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ giao ®éng trong kho¶ng 0,5 ®Õn 1,1 kg/ng−êi/ngµy. Trong khi çc n−íc giµu, cã GNP/ng−êi cao, tû lÖ nµy kho¶ng 1,1 ®Õn 5,07 kg /ng−êi/ ngµy.

B¶ng 5.1 cho thÊy sù kh¸c nhau vÒ l−îng r¸c th¶i r¾n ë mét sè n−íc, nã cho thÊy çc n−íc giµu chÝnh lµ çc n−íc ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh vÒ t×nh tr¹ng « nhiÔm hiÖn nay trªn ph−¬ng diÖn toµn cÇu.

B¶ng 5.1. L−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n t¹i mét sè n−íc

Tªn n−íc GNP/ng−êi

(1995 USD)

D©n sè ®« thÞ hiÖn nay (%tæng

sèt)

LPSCTR§T hiÖn nay

(kg/ng−êi/ngµy)

N−íc thu nhËp thÊp 490 27,8 0,64

114

Nepal 200 13,7 0,5

B¨ngladesh 240 18,3 0,49

ViÖt Nam 240 20,8 0,55

Ên §é 340 26,8 0,46

Trung Quèc 620 30,3 0,79

N−íc thu nhËp trung b×nh 1410 37,6 0,73

Indonesia 980 35,4 0,76

Philippines 1050 54,2 0,52

Th¸i Lan 2740 20 1,1

Malaysia 3890 53,7 0,81

N−íc cã thu nhËp cao 30990 79,5 1,64

Hµn Quèc 9700 81,3 1,59

Hång K«ng 22990 95 5,07

Singapore 26730 100 1,10

NhËt B¶n 39640 77,6 1,47

(Nguån: World Bank, b¶ng 3, trang 7, 1999 )

Tiªu chuÈn t¹o r¸c trung b×nh theo ®Çu ng−êi ®èi víi tõng lo¹i chÊt th¶i r¾n mang tÝnh ®Æc thï cña tõng ®Þa ph−¬ng vµ phô thuéc vµo møc sèng, v¨n minh cña d©n c− ë mçi khu vùc.

4.3. Nh÷ng nguy c¬ vµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan tíi r¸c th¶i r¾n ®« thÞ

NÕu r¸c th¶i kh«ng ®−îc qu¶n lý mét çch hîp lý, r¸c th¶i r¾n ®« thÞ sÏ g©y ra nhiÒu ¶nh h−ëng xÊu tíi m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi. D−íi ®©y tr×nh bµy mét trong sè nh÷ng ¶nh h−ëng chÝnh cña sù « nhiÔm r¸c th¶i r¾n t¹i ®« thÞ.

R¸c th¶i kh«ng ®−îc thu gom t¹i ®Çu cuèi ë çc cèng tho¸t n−íc cña ®« thÞ cã thÓ dÉn tíi t¾c çc ®−êng cèng tho¸t n−íc, nguyªn nh©n g©y lôt khi m−a lín vµ ¶nh h−ëng vÖ sinh m«i tr−êng.

Çc lo¹i c«n trïng, sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ ph¸t triÓn trªn mét sè lo¹i chÊt th¶i. Ph©n ng−êi vµ çc ®éng vËt nu«i, çc lo¹i thøc ¨n th¶i bá lµ m«i tr−êng thuËn lîi cho çc loµi c«n trïng trung gian truyÒn bÖnh nh−: ruåi, nhÆng, gi¸n. Trªn thùc tÕ, phÇn lín chÊt th¶i r¾n ë n−íc ta ®Òu cã chøa ph©n ng−êi, giÊy vÖ sinh. Ph©n ng−êi lµ mét ph−¬ng tiÖn lan truyÒn bÖnh nguy hiÓm. Ph©n ng−êi lÉn trong r¸c th¶i chøa nhiÒu mÇm bÖnh vµ rÊt dÔ ph¸t t¸n ra ngoµi. Çc mÇm bÖnh trùc tiÕp g©y t¸c h¹i cho søc khoÎ cña çc c«ng nh©n vÖ sinh, nh÷ng ng−êi nhÆt r¸c, bíi r¸c vµ trÎ em ch¬i trªn s©n.

115

N−íc ø ®äng t¹i çc chÊt th¶i r¾n nh− can, chai, lä bá ®i lµ m«i tr−êng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña çc lo¹i muçi vÐc-t¬ quan träng trong viÖc truyÒn çc bÖnh sèt rÐt vµ sèt xuÊt huyÕt.

N¬i c− tró −a thÝch cña chuét lµ çc ®èng r¸c vµ thøc ¨n th¶i bá. Chuét kh«ng nh÷ng lµ nguyªn nh©n truyÒn bÖnh dÞch h¹ch mµ cßn lµ nguyªn nh©n cña nhiÒu sù khã chÞu kh¸c ®èi víi con ng−êi.

§èt r¸c dÉn tíi « nhiÔm kh«ng khÝ do nh÷ng s¶n phÈm sau: trong qu¸ tr×nh ®èt cã thÓ chøa çc chÊt ®éc h¹i nh− dioxin, khãi tõ nh÷ng n¬i ®èt r¸c cã thÓ lµm gi¶m tÇm nh×n, nguy c¬ g©y ch¸y næ nh÷ng b×nh khÝ vµ nguy c¬ g©y ho¶ ho¹n nh÷ng vïng l©n cËn.

Mét nguy c¬ nghiªm träng ®èi víi r¸c ®« thÞ ®ã lµ çc lo¹i tói chÊt dÎo tæng hîp, nh÷ng lo¹i tói nµy g©y mÊt mü quan ®« thÞ vµ lµ nguyªn nh©n g©y chÕt nh÷ng ®éng vËt ¨n ph¶i.

Nh÷ng chÊt th¶i nguy hiÓm nh− çc vËt s¾c nhän, çc chÊt th¶i y sinh, çc b×nh chøa chÊt cã kh¶ n¨ng ch¸y næ, çc ho¸ chÊt c«ng nghiÖp cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng chÊn th−¬ng hoÆc nhiÔm ®éc, ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em vµ nh÷ng ng−êi tiÕp xóc víi r¸c th¶i.

Çc chÊt « nhiÔm tõ çc b·i r¸c cã thÓ ngÊm vµo mÆt n−íc ngÇm g©y « nhiÔm n−íc ngÇm vµ « nhiÔm ®Êt xung quanh.

R¸c th¶i bÖnh viÖn ®−îc ®æ chung vµo r¸c th¶i ®« thÞ lµ nguån nguy hiÓm ®¸ng kÓ. Çc mÇm bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ theo ®ã mµ lan truyÒn ra m«i tr−êng xung quanh. §Æc biÖt, r¸c th¶i bÖnh viÖn trùc tiÕp t¸c ®éng lªn søc khoÎ cña nh÷ng ng−êi nhÆt r¸c, bíi r¸c hoÆc xö lý r¸c.

Nh÷ng t¸c ®éng cña chÊt th¶i r¾n lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ cña con ng−êi còng cã thÓ ®−îc tãm t¾t theo çch d−íi ®©y:

− T¸c ®éng lªn m«i tr−êng ®« thÞ:

Çc b·i r¸c ®æ ®èng ngoµi trêi vµ çc b·i ch«n lÊp r¸c cã thÓ g©y « nhiÔm kh«ng khÝ, t¹o ra mïi khã chÞu cho mét khu vùc réng lín quanh b·i r¸c. Trong qu¸ tr×nh ph©n huû, mét sè chÊt t¹o ra çc lo¹i khÝ ®éc cã thÓ g©y ¶nh h−ëng xÊu tíi søc khoÎ con ng−êi, çc lo¹i ®éng vËt vµ c©y cèi xung quanh.

Çc b·i r¸c ®æ ®èng ngoµi trêi vµ çc b·i ch«n lÊp r¸c kh«ng ®−îc x©y dùng ®óng tiªu chuÈn còng lµ nguån tiÒm tµng g©y « nhiÔm nguån n−íc, ®Æc biÖt lµ nguån n−íc ngÇm. Mét sè chÊt ®éc, kim lo¹i nÆng ®−îc t¹o ra vµ ngÊm vµo nguån n−íc, g©y nguy h¹i tíi søc khoÎ céng ®ång vµ hÖ sinh th¸i quanh khu vùc.

ChÊt th¶i r¾n còng cã nguy c¬ cao g©y nªn « nhiÔm ®Êt. Çc khu vùc ®−îc sö dông ®Ó ch«n lÊp r¸c, chÊt th¶i r¾n bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, dÉn ®Õn viÖc mÊt ®Êt canh t¸c. Nh÷ng thay ®æi nµy còng dÉn tíi sù thay ®æi vÒ mÆt sinh th¸i häc, dÉn ®Õn sù ph¸ vì c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i.

116

− T¸c ®éng lªn søc khoÎ con ng−êi:

Çc mèi nguy c¬ g©y « nhiÔm kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt nãi trªn còng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña con ng−êi, ®Æc biÖt cña d©n c− quanh khu vùc cã chøa chÊt th¶i r¾n. ViÖc « nhiÔm nµy còng lµm ¶nh h−ëng tíi nguån thøc ¨n: çc chÊt « nhiÔm cã trong ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ nhiÔm vµo çc lo¹i thùc phÈm cña con ng−êi: rau, ®éng vËt v.v... qua l−íi vµ chuçi thøc ¨n nh÷ng lo¹i chÊt « nhiÔm nµy t¸c ®éng xÊu tíi søc khoÎ con ng−êi.

Çc b·i ch«n lÊp r¸c lµ n¬i ph¸t sinh çc bÖnh truyÒn nhiÔm: t¶, lþ, th−¬ng hµn v.v... Çc lo¹i c«n trïng trung gian truyÒn bÖnh (ruåi, muçi, gi¸n) vµ çc lo¹i gÆm nhÊm (chuét) còng −a thÝch sèng ë nh÷ng khu vùc cã chøa r¸c th¶i.

Çc b·i ch«n lÊp r¸c còng mang nhiÒu mèi nguy c¬ cao ®èi víi céng ®ång d©n c− lµm nghÒ bíi r¸c. Çc vËt s¾c nhän, thuû tinh vì, b¬m kim tiªm cò v.v. cã thÓ lµ mèi ®e däa nguy hiÓm víi søc khoÎ con ng−êi khi hä dÉm ph¶i hoÆc bÞ cµo x−íc vµo tay ch©n. Çc lo¹i ho¸ chÊt ®éc h¹i vµ nhiÒu chÊt th¶i nguy h¹i kh¸c còng lµ mèi ®e däa ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm nghÒ nµy. Çc ®éng vËt sèng ë çc b·i r¸c còng cã thÓ g©y nguy hiÓm tíi søc khoÎ cña nh÷ng ng−êi tham gia bíi r¸c.

Çc b·i r¸c còng lµm thay ®æi thÈm mÜ theo h−íng tiªu cùc, lµm ¶nh h−ëng ®Õn mÜ quan khu vùc quanh b·i r¸c, t¹o ra nh÷ng mïi khã chÞu cho kho vùc xung quanh.

5. QU¶N Lý CHÊT TH¶I R¾N

C¬ quan B¶o vÖ M«i tr−êng Hoa Kú khuyÕn ço r»ng: ®Ó qu¶n lý chÊt th¶i r¾n cã hiÖu qu¶, cÇn thùc hiÖn ®óng theo trËt tù çc b−íc sau:

− Gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh.

− T¸i sö dông - t¸i chÕ.

− Thu håi n¨ng l−îng tõ chÊt th¶i r¾n.

− Ch«n lÊp hîp vÖ sinh.

5.1. Gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh

§Ó gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh, cÇn thay thÕ hoÆc lo¹i bá h¼n nh÷ng chÊt t¹o ra mét l−îng lín chÊt th¶i b»ng çc chÊt t¹o ra Ýt hoÆc kh«ng t¹o ra chÊt th¶i. Thay ®æi c«ng nghÖ, kü thuËt s¶n xuÊt hiÖn ®¹i ®Ó t¹o ra Ýt chÊt th¶i h¬n.

5.2. T¸i sö dông - t¸i chÕ

§Ó t¸i sö dông - t¸i chÕ, cÇn ph¶i ph©n lo¹i, çch ly chÊt th¶i r¾n ngay t¹i nguån ph¸t sinh, kh«ng ®Ó çc chÊt th¶i ®éc h¹i lÉn víi çc chÊt th¶i kh«ng ®éc h¹i. §èi víi

117

çc chÊt th¶i ®éc h¹i, cÇn cã biÖn ph¸p xö lý riªng phï hîp. §èi víi chÊt th¶i kh«ng ®éc h¹i, chóng ta cã thÓ t¸i sö dông hoÆc t¸i chÕ. Ch¼ng h¹n, ®èi víi çc chai, lä thuû tinh, çc thïng, ®å chøa nhùa/ kim lo¹i cã thÓ sö dông l¹i ®Ó dïng vµo môc ®Ých kh¸c. Mét sè lo¹i chÊt th¶i r¾n kh¸c cã thÓ t¸i chÕ ®Ó sö dông cho môc ®Ých kh¸c: t¸i chÕ nhùa, thuû tinh, kim lo¹i v.v...

5.3. Thu håi n¨ng l−îng tõ chÊt th¶i r¾n

Sö dông lß ®èt r¸c ë çc khu ®« thÞ lµ mét biÖn ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n. NhiÖt ®é trong lß rÊt cao (kho¶ng trªn 1000-1200oC) ®Ó phßng ngõa « nhiÔm kh«ng khÝ. Nh−îc ®iÓm cña biÖn ph¸p nµy lµ chi phÝ x©y dùng çc lß ®èt nµy rÊt cao vµ b¾t buéc ph¶i cã bé phËn xö lý tro. ViÖc ®èt ch¸y chÊt th¶i r¾n cã thÓ t¹o ra ®iÖn, nhiÖt, h¬i nãng v.v... ®Ó cung cÊp cho ngµnh c«ng nghiÖp, khu d©n c−, s−ëi Êm çc khu nhµ cao tÇng v.v... ViÖc thu håi n¨ng l−îng nµy cã thÓ gióp gi¶m bít chi phÝ cho çc lß ®èt ho¹t ®éng. C«ng nghÖ nµy gäi lµ thu håi n¨ng l−îng hoÆc tõ chÊt th¶i tíi n¨ng l−îng.

5.4. Ch«n lÊp vÖ sinh

§©y lµ ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n phæ biÕn nhÊt hiÖn nay. Trong mét b·i ch«n lÊp vÖ sinh, chÊt th¶i r¾n ®−îc ch«n lÊp vµ phñ ®Êt lªn trªn. Xem chi tiÕt ë môc 7. Xö lý chÊt th¶i r¾n t¹i ViÖt Nam (vÒ ch«n lÊp r¸c).

6. THU GOM Vµ VËN CHUYÓN CHÊT TH¶I R¾N

Thu gom lµ mét kh©u quan träng trong qu¶n lý chÊt th¶i r¾n. HiÖn t¹i ë ViÖt Nam cã hai ph−¬ng h−íng thu gom chÝnh.

− Thu gom r¸c tõ ®−êng phè do c«ng nh©n vÖ sinh lµm nhiÖm vô quÐt ®−êng. Çc c«ng nh©n dïng ph−¬ng tiÖn xe ®Èy ®Ó thu gom r¸c. R¸c ®−îc mang ®Õn mét ®iÓm tËp trung råi cã xe chë r¸c mang ®Õn ®iÓm xö lý. HiÖn nay t¹i çc thµnh phè lín cã xe chë r¸c chuyªn dông ®Ó thu gom r¸c theo giê quy ®Þnh.

− Thu gom r¸c tõ çc khu tËp thÓ: mçi khu d©n c− cã mét ®Þa ®iÓm ®æ r¸c hay bÓ ®ùng r¸c. Çc gia ®×nh hoÆc c¬ quan mang r¸c ®Õn ®æ vµo ®iÓm tËp kÕt råi sau ®ã cã xe chë r¸c ®i.

ViÖc vËn chuyÓn r¸c chñ yÕu lµ do xe chë r¸c chuyªn dông cña çc c«ng ty vÖ sinh m«i tr−êng ®¶m nhËn. C«ng viÖc nµy th−êng ®−îc thùc hiÖn vµo ban ®ªm.

Ph©n bïn tõ çc bÓ phèt ®Þnh kú cã çc xe hót ph©n ®Õn hót chë ra ngo¹i thµnh.

7. Xö Lý CHÊT TH¶I R¾N T¹I VIÖT NAM

Cho m·i tíi tËn gÇn ®©y, chÊt th¶i r¾n vÉn ®−îc ®æ ®èng ngoµi b·i r¸c, ch«n, ®èt vµ mét sè lo¹i r¸c th¶i tõ nhµ bÕp, nhµ hµng ®−îc sö dông lµm thøc ¨n cho ®éng vËt.

118

Céng ®ång vÉn ch−a nhËn thøc ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a chÊt th¶i r¾n víi chuét, ruåi, gi¸n, muçi, rËn, « nhiÔm ®Êt vµ n−íc. Ng−êi ta kh«ng biÕt r»ng, chÊt th¶i r¾n trong çc b·i r¸c lµ n¬i sinh sèng cña mét sè lo¹i vÐc-t¬ truyÒn çc bÖnh: sèt th−¬ng hµn, sèt vµng, sèt xuÊt huyÕt, sèt rÐt, t¶ v.v... Do vËy, nh÷ng ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n rÎ nhÊt, nhanh nhÊt vµ thuËn tiÖn nhÊt ®· ®−îc sö dông. Çc khu vùc n«ng th«n vµ çc thÞ trÊn nhá sö dông çc b·i r¸c ngoµi trêi. Çc thÞ x· vµ çc thµnh phè lín h¬n sö dông çc lß ®èt nhá. M·i sau nµy, ch«n lÊp vÖ sinh míi trë thµnh mét biÖn ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n ®−îc nhiÒu n¬i lùa chän. ë ViÖt Nam, cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p xö lý r¸c nh−ng chñ yÕu lµ ®æ vµo b·i r¸c, ch«n lÊp r¸c, ñ r¸c vµ ®èt r¸c.

7.1. B∙i r¸c

§æ r¸c vµo b·i kh«ng cã xö lý lµ mét biÖn ph¸p hiÖn t¹i cßn phæ biÕn ë ViÖt Nam. Nh÷ng ®« thÞ cã mét hoÆc nhiÒu khu ®Êt ®−îc dïng ®Ó ®æ r¸c. R¸c ®−îc ®æ chÊt ®èng g©y « nhiÔm ®Êt, nguån n−íc ngÇm, « nhiÔm kh«ng khÝ vµ lµ n¬i c− tró cña çc vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh nh− ruåi, muçi chuét, gi¸n. §©y lµ ph−¬ng ph¸p rÎ tiÒn nh−ng rÊt nguy hiÓm vÒ mÆt søc khoÎ.

7.2. Ch«n lÊp r¸c

Ph−¬ng ph¸p ch«n lÊp r¸c ®−îc ¸p dông ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn. Ng−êi ta chän çc vïng ®åi nói, thung lòng ®Ó bè trÝ b·i ch«n lÊp. §¸y cña b·i r¸c ®−îc ng¨n çch víi ®Êt vµ n−íc ngÇm b»ng nh÷ng líp chÊt dÎo kh«ng thÊm n−íc. R¸c ®−îc ®æ vµo çc « chia s½n. Khi çc « r¸c nµy ®Çy th× ®−îc lÊp l¹i b»ng ®Êt vµ dïng xe lu nÐn chÆt l¹i sau ®ã ®æ tiÕp lªn cho ®Õn khi ®Çy hè råi phñ ®Êt (kho¶ng 60cm) vµ trång c©y lªn trªn. N−íc trong b·i ch«n lÊp ®−îc thu gom vÒ mét chç vµ ®−îc xö lý tr−íc khi cho vµo s«ng, hå. §©y lµ ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh nh−ng tèn kÐm. Thµnh phè Hµ Néi hiÖn ®· x©y dùng b·i ch«n lÊp r¸c t¹i Sãc S¬n víi thêi gian sö dông 30 n¨m.

7.3. Xö lý chÊt th¶i r¾n b»ng ph−¬ng ph¸p ñ ph©n (composting)

§Ó xö lý chÊt th¶i vµ tËn dông nguån ph©n bãn cho n«ng nghiÖp ng−êi ta x©y dùng çc xÝ nghiÖp xö lý r¸c th¶i thµnh ph©n trén comp«t. HiÖn t¹i, ë ViÖt Nam cã hai nhµ m¸y r¸c ë CÇu DiÔn (Hµ Néi) vµ Hãc M«n (Thµnh phè Hå ChÝ Minh). Sau mét qu¸ tr×nh ñ, lªn men, chÊt th¶i h÷u c¬ trë nªn v« h¹i vµ lµ nguån ph©n bãn tèt. Tuy vËy, c«ng suÊt çc nhµ m¸y nµy cßn rÊt nhá, kh«ng ®¸p øng næi nhu cÇu xö lý chÊt th¶i cña çc thµnh phè lín. VÒ mÆt vÖ sinh, ph−¬ng ph¸p composting cã thÓ ®¶m b¶o nhiÖt ®é lªn tíi 60ºC - 65ºC, do ®ã tiªu diÖt ®−îc hÇu hÕt mÇm bÖnh vµ trøng giun s¸n.

7.4. §èt r¸c

119

Ph−¬ng thøc ®èt cã thÓ gi¶m thÓ tÝch xuèng tíi 75%, do ®ã tiÕt kiÖm ®−îc diÖn tÝch ®Êt ch«n lÊp. Qu¸ tr×nh ®èt còng tiªu diÖt ®−îc toµn bé vi trïng g©y bÖnh. NhiÖt l−îng ®èt r¸c cã thÓ ®−îc t¸i sö dông ®Ó ®un n−íc nãng cho çc nhµ t¾m c«ng céng.

Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ chi phÝ cao vµ cã nguy c¬ « nhiÔm kh«ng khÝ.

7.5. Thu håi vµ t¸i sö dông

Trong chÊt th¶i r¾n thµnh phè vÉn cßn chøa nhiÒu vËt liÖu cã thÓ thu håi vµ t¸i sö dông. ë ViÖt Nam vÊn ®Ò nµy ch−a ®−îc chó träng l¾m v× hiÖn t¹i chóng ta cã mét sè l−îng ng−êi ®µo bíi r¸c vµ thu håi phÕ liÖu rÊt ®«ng ®¶o. Tuy vËy, viÖc qu¶n lý søc khoÎ cña nh÷ng ng−êi bíi r¸c l¹i lµ mét mèi quan t©m lín.

8. QU¶N Lý CHÊT TH¶I R¾N Y TÕ

8.1. ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i r¾n y tÕ lªn søc kháe

8.1.1. Nh÷ng nguy c¬ cña chÊt th¶i r¾n y tÕ

ChÊt th¶i r¾n y tÕ bao gåm mét l−îng lín chÊt th¶i nãi chung vµ mét l−îng nhá h¬n çc chÊt th¶i cã tÝnh nguy c¬ cao. ChÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ t¹o nªn nh÷ng mèi nguy c¬ cho søc kháe con ng−êi.

a. Çc kiÓu nguy c¬

ViÖc tiÕp xóc víi çc chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ g©y nªn bÖnh tËt hoÆc tæn th−¬ng. B¶n chÊt mèi nguy c¬ cña chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ ®−îc t¹o ra do mét hoÆc nhiÒu ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau ®©y:

− ChÊt th¶i y tÕ chøa ®ùng çc yÕu tè truyÒn nhiÔm.

− Lµ chÊt ®éc h¹i cã trong r¸c th¶i y tÕ.

− Çc lo¹i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm nguy hiÓm.

− Çc chÊt th¶i phãng x¹.

− Çc vËt s¾c nhän.

b. Nh÷ng ®èi t−îng cã thÓ tiÕp xóc víi nguy c¬

TÊt c¶ çc ç nh©n tiÕp xóc víi chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i lµ nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ tiÒm tµng, bao gåm nh÷ng ng−êi lµm viÖc trong çc c¬ së y tÕ, nh÷ng ng−êi ë ngoµi çc c¬ së y tÕ lµm nhiÖm vô vËn chuyÓn çc chÊt th¶i y tÕ vµ nh÷ng ng−êi trong céng ®ång bÞ ph¬i nhiÔm víi chÊt th¶i do hËu qu¶ cña sù sai sãt trong kh©u qu¶n lý chÊt th¶i. D−íi ®©y lµ nh÷ng nhãm chÝnh cã nguy c¬ cao:

− B¸c sÜ, y t¸, hé lý vµ çc nh©n viªn hµnh chÝnh cña bÖnh viÖn.

− BÖnh nh©n ®iÒu trÞ néi tró hoÆc ngo¹i tró.

120

− Kh¸ch tíi th¨m hoÆc ng−êi nhµ bÖnh nh©n.

− Nh÷ng c«ng nh©n lµm viÖc trong çc dÞch vô hç trî phôc vô cho çc c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh vµ ®iÒu trÞ, ch¼ng h¹n nh−: giÆt lµ, lao c«ng, vËn chuyÓn bÖnh nh©n.

− Nh÷ng ng−êi lµm viÖc trong çc c¬ së xö lý chÊt th¶i (t¹i çc b·i ®æ r¸c th¶i, çc lß ®èt r¸c) vµ nh÷ng ng−êi bíi r¸c, thu gom r¸c.

Ngoµi ra cßn cã çc mèi nguy c¬ liªn quan víi çc nguån chÊt th¶i y tÕ quy m« nhá, r¶i r¸c, dÔ bÞ bá quªn. ChÊt th¶i tõ nh÷ng nguån nµy cã thÓ s¶n sinh ra tõ nh÷ng tñ thuèc gia ®×nh hoÆc do nh÷ng kÎ tiªm chÝch ma tuý vøt ra.

8.1.2. Çc nguy c¬ tõ chÊt th¶i truyÒn nhiÔm vµ çc vËt s¾c nhän

Çc vËt thÓ trong thµnh phÇn cña chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ chøa ®ùng mét l−îng rÊt lín bÊt kú t¸c nh©n vi sinh vËt g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nµo. Çc t¸c nh©n g©y bÖnh nµy cã thÓ x©m nhËp vµo c¬ thÓ ng−êi th«ng qua çc çch thøc sau:

− Qua da (qua mét vÕt thñng, trÇy s−íc hoÆc vÕt c¾t trªn da).

− Qua çc niªm m¹c (mµng nhÇy).

− Qua ®−êng h« hÊp (do x«ng, hÝt ph¶i).

− Qua ®−êng tiªu ho¸.

Çc vÝ dô vÒ sù nhiÔm khuÈn g©y ra do tiÕp xóc víi chÊt th¶i y tÕ ®−îc liÖt kª trong b¶ng 5.2 qua ®−êng truyÒn lµ çc dÞch thÓ nh− m¸u, dÞch n·o tuû, chÊt n«n, n−íc m¾t, tuyÕn nhên.

Mét mèi nguy c¬ rÊt lín hiÖn nay ®ã lµ virus g©y héi chøng suy gi¶m miÔn dÞch (HIV) còng nh− çc virus l©y qua ®−êng m¸u nh− viªm gan B, C cã thÓ lan truyÒn ra céng ®ång qua con ®−êng r¸c th¶i y tÕ. Nh÷ng virus nµy th−êng lan truyÒn qua vÕt tiªm hoÆc çc tæn th−¬ng do kim tiªm cã nhiÔm m¸u ng−êi bÖnh.

Do sù qu¶n lý yÕu kÐm çc chÊt th¶i y tÕ t¹i çc c¬ së y tÕ, mét sè vi khuÈn ®· cã tÝnh ®Ò kh¸ng cao ®èi víi çc lo¹i thuèc kh¸ng sinh vµ çc ho¸ chÊt s¸t khuÈn. §iÒu nµy ®· ®−îc minh chøng, ch¼ng h¹n çc plasmit tõ çc ®éng vËt thÝ nghiÖm cã trong chÊt th¶i y tÕ ®· ®−îc truyÒn cho vi khuÈn gèc qua hÖ thèng xö lý chÊt th¶i. H¬n n÷a, vi khuÈn E. coli kh¸ng thuèc ®· cho thÊy nã vÉn cßn sèng trong m«i tr−êng bïn ho¹t mÆc dï ë ®ã cã vÎ nh− kh«ng ph¶i lµ m«i tr−êng thuËn lîi cho lo¹i vi sinh vËt nµy trong ®iÒu kiÖn th«ng th−êng cña hÖ thèng th¶i bá vµ xö lý r¸c, n−íc.

§é tËp trung cña çc t¸c nh©n g©y bÖnh vµ çc vËt s¾c nhän bÞ nhiÔm çc vi sinh vËt g©y bÖnh (®Æc biÖt lµ nh÷ng mòi kim tiªm qua da) trong r¸c th¶i y tÕ thùc sù lµ nh÷ng mèi nguy c¬ tiÒm Èn ®èi víi søc khoÎ. Nh÷ng vËt s¾c nhän trong r¸c th¶i y tÕ ®−îc coi lµ mét lo¹i r¸c th¶i rÊt nguy hiÓm bëi nã g©y nh÷ng tæn th−¬ng kÐp: võa cã kh¶ n¨ng g©y tæn th−¬ng l¹i võa cã kh¶ n¨ng l©y truyÒn çc bÖnh truyÒn nhiÔm.

B¶ng 5.2. Mét sè vÝ dô vÒ sù nhiÔm khuÈn g©y ra do tiÕp xóc víi çc lo¹i chÊt th¶i y tÕ, çc lo¹i vi sinh vËt g©y bÖnh vµ ph−¬ng tiÖn l©y truyÒn

121

Lo¹i nhiÔm khuÈn Vi sinh vËt g©y bÖnh Ph−¬ng tiÖn l©y truyÒn

NhiÔm khuÈn tiªu ho¸ Nhãm Enterobacteria: Salmonella, Shigella spp.; Vibrio cholerae; çc lo¹i giun, s¸n

Ph©n vµ /hoÆc chÊt n«n

NhiÔm khuÈn h« hÊp Vi khuÈn lao, virus sëi, Streptococcus pneumoniae, b¹ch hÇu, ho gµ.

Çc lo¹i dÞch tiÕt, ®êm

NhiÔm khuÈn m¾t Virus Herpes DÞch tiÕt cña m¾t

NhiÔm khuÈn sinh dôc Neisseria gonorrhoeae, virus herpes

DÞch tiÕt sinh dôc

NhiÔm khuÈn da Streptococcus spp. Mñ

BÖnh than Bacillus anthracis ChÊt tiÕt cña da (må h«i, chÊt nhên)

Viªm mµng n·o mñ do n·o m« cÇu

N·o m« cÇu (Neisseria meningitidis) DÞch n·o tuû

AIDS HIV M¸u, chÊt tiÕt sinh dôc

Sèt xuÊt huyÕt Çc virus: Junin, Lassa, Ebola, Marburg

TÊt c¶ çc s¶n phÈm m¸u vµ dÞch tiÕt

NhiÔm khuÈn huyÕt do tô cÇu

Staphylococcus spp. M¸u

NhiÔm khuÈn huyÕt (do çc lo¹i vi khuÈn kh¸c nhau)

Nhãm tô cÇu khuÈn (Staphylococcus spp. Staphylococcus aereus); Enterobacter; Enterococcus; Klebssiella; Streptococcus spp.

M¸u

NÊm Candida Candida albican M¸u

Viªm gan A Virus viªm gan A Ph©n

Viªm gan B, C Virus viªm gan B, C M¸u, dÞch thÓ

8.1.3. Nh÷ng mèi nguy c¬ tõ lo¹i chÊt th¶i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm

NhiÒu lo¹i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm ®−îc sö dông trong çc c¬ së y tÕ lµ nh÷ng mèi nguy c¬ ®e däa søc khoÎ con ng−êi (çc ®éc d−îc, çc chÊt g©y ®éc gen, chÊt ¨n mßn, chÊt dÔ ch¸y, çc chÊt g©y ph¶n øng, g©y næ, g©y sèc ph¶n vÖ). Çc lo¹i chÊt nµy th−êng chiÕm sè l−îng nhá trong chÊt th¶i y tÕ, víi sè l−îng lín h¬n cã thÓ t×m thÊy khi chóng qu¸ h¹n, d− thõa hoÆc hÕt t¸c dông cÇn vøt bá. Nh÷ng chÊt nµy cã thÓ g©y nhiÔm ®éc khi tiÕp xóc cÊp tÝnh vµ m¹n tÝnh, g©y ra çc tæn th−¬ng nh− báng, ngé ®éc. Sù nhiÔm ®éc nµy cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh hÊp thô ho¸ chÊt hoÆc d−îc phÈm qua da, qua niªm m¹c, qua ®−êng h« hÊp hoÆc ®−êng tiªu ho¸. ViÖc tiÕp xóc víi çc chÊt dÔ ch¸y, chÊt ¨n mßn, çc ho¸ chÊt g©y ph¶n øng (formaldehyd vµ çc chÊt

122

dÔ bay h¬i kh¸c) cã thÓ g©y nªn nh÷ng tæn th−¬ng tíi da, m¾t hoÆc niªm m¹c ®−êng h« hÊp. Çc tæn th−¬ng phæ biÕn hay gÆp nhÊt lµ çc vÕt báng.

Çc chÊt khö trïng lµ nh÷ng thµnh phÇn ®Æc biÖt quan träng cña nhãm nµy, chóng th−êng ®−îc sö dông víi sè l−îng lín vµ th−êng lµ nh÷ng chÊt ¨n mßn. Còng cÇn ph¶i l−u ý r»ng nh÷ng lo¹i ho¸ chÊt g©y ph¶n øng cã thÓ h×nh thµnh nªn çc hçn hîp thø cÊp cã ®éc tÝnh cao.

Çc lo¹i ho¸ chÊt diÖt c«n trïng qu¸ h¹n l−u tr÷ trong çc thïng bÞ rß rØ hoÆc tói r¸ch thñng cã thÓ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn søc khoÎ cña bÊt cø ai tíi gÇn vµ tiÕp xóc víi chóng. Trong nh÷ng trËn m−a lín, çc ho¸ chÊt diÖt c«n trïng bÞ rß rØ cã thÓ thÊm s©u vµo ®Êt vµ g©y « nhiÔm n−íc ngÇm. Sù nhiÔm ®éc cã thÓ x¶y ra do tiÕp xóc trùc tiÕp víi s¶n phÈm, do hÝt ph¶i h¬i ®éc hoÆc do uèng ph¶i n−íc hoÆc ¨n ph¶i thøc ¨n ®· bÞ nhiÔm ®éc. Çc mèi nguy c¬ kh¸c cã thÓ lµ çc vô háa ho¹n hoÆc « nhiÔm do viÖc xö lý chÊt th¶i kh«ng ®óng çch, ch¼ng h¹n nh− thiªu huû hoÆc ch«n lÊp.

Çc s¶n phÈm ho¸ chÊt ®−îc th¶i th¼ng vµo hÖ thèng cèng th¶i cã thÓ g©y nªn çc ¶nh h−ëng bÊt lîi tíi ho¹t ®éng cña hÖ thèng xö lý n−íc th¶i sinh häc hoÆc g©y ¶nh h−ëng ®éc h¹i tíi hÖ sinh th¸i tù nhiªn nhËn ®−îc sù t−íi tiªu b»ng nguån n−íc nµy. Nh÷ng vÊn ®Ò t−¬ng tù nh− vËy còng cã thÓ bÞ g©y ra do çc s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh bµo chÕ d−îc phÈm bao gåm çc kh¸ng sinh vµ çc lo¹i thuèc kh¸c, do çc kim lo¹i nÆng nh− thuû ng©n, phenol vµ çc dÉn xuÊt, çc chÊt khö trïng vµ tÈy uÕ.

8.1.4. Nh÷ng nguy c¬ tõ chÊt th¶i g©y ®éc gen (genotoxic)

§èi víi çc nh©n viªn y tÕ chÞu tr¸ch nhiÖm tiÕp xóc vµ xö lý lo¹i chÊt th¶i g©y ®éc gen, møc ®é ¶nh h−ëng cña nh÷ng mèi nguy c¬ bÞ chi phèi bëi sù kÕt hîp gi÷a b¶n chÊt cña chÊt ®éc vµ ph¹m vi, kho¶ng thêi gian tiÕp xóc víi chÊt ®éc ®ã. Qu¸ tr×nh tiÕp xóc víi çc chÊt ®éc trong c«ng t¸c y tÕ cã thÓ x¶y ra trong lóc chuÈn bÞ hoÆc trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ b»ng çc thuèc ®Æc biÖt hoÆc b»ng ho¸ trÞ liÖu. Nh÷ng ph−¬ng thøc tiÕp xóc chÝnh lµ hÝt ph¶i d¹ng bôi hoÆc d¹ng phun s−¬ng qua ®−êng h« hÊp; hÊp thô qua da; qua ®−êng tiªu ho¸ do ¨n ph¶i thùc phÈm nhiÔm thuèc, ho¸ chÊt hoÆc chÊt bÈn cã tÝnh ®éc. ViÖc nhiÔm ®éc qua ®−êng tiªu ho¸ lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng thãi quen xÊu ch¼ng h¹n nh− dïng miÖng ®Ó hót èng pipet trong khi ®Þnh l−îng dung dÞch. Mèi nguy hiÓm còng cã thÓ x¶y ra khi tiÕp xóc víi çc lo¹i dÞch thÓ vµ çc chÊt tiÕt cña nh÷ng bÖnh nh©n ®ang ®−îc ®iÒu trÞ b»ng ho¸ trÞ liÖu.

§éc tÝnh ®èi víi tÕ bµo cña nhiÒu lo¹i thuèc chèng ung th− lµ t¸c ®éng ®Õn çc chu kú ®Æc biÖt cña tÕ bµo, nh»m vµo çc qu¸ tr×nh ®Æc biÖt trong néi bµo nh− qu¸ tr×nh tæng hîp ADN hoÆc ph©n bµo nguyªn ph©n. Çc thuèc chèng ung th− kh¸c, ch¼ng h¹n nh− nhãm alkyl ho¸, kh«ng ph¶i lµ pha ®Æc hiÖu, chØ biÓu hiÖn ®éc tÝnh t¹i mét vµi ®iÓm trong chu kú tÕ bµo. Çc nghiªn cøu thùc nghiÖm cho thÊy nhiÒu lo¹i thuèc chèng ung th− l¹i g©y nªn ung th− vµ g©y ®ét biÕn. Khèi u thø ph¸t, x¶y ra sau

123

khi ung th− nguyªn ph¸t ®· bÞ tiªu diÖt, ®−îc biÕt h×nh thµnh do sù kÕt hîp cña çc c«ng thøc ho¸ trÞ liÖu.

NhiÒu lo¹i thuèc cã ®éc tÝnh g©y kÝch thÝch cao ®é vµ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ huû ho¹i côc bé sau khi tiÕp xóc trùc tiÕp víi da hoÆc m¾t (b¶ng 5.3). Chóng còng cã thÓ g©y chãng mÆt, buån n«n, ®au ®Çu hoÆc viªm da.

CÇn ph¶i ®Æc biÖt cÈn thËn trong viÖc sö dông vµ vËn chuyÓn chÊt th¶i genotoxic, viÖc ®µo th¶i nh÷ng chÊt th¶i nh− vËy vµo m«i tr−êng cã thÓ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ sinh th¸i th¶m khèc.

B¶ng 5.3. Çc thuèc ®éc h¹i tÕ bµo g©y nguy hiÓm cho m¾t vµ da

Nhãm alkyl ho¸:

Çc thuèc g©y rép da (*) Aclarubicin, chlormethin, cisplatin, mitomycin

Çc thuèc g©y kÝch thÝch Carmustin, cyclophosphamid, dacarbazin, ifosphamid, melphalan, streptozocin, thiotepa

Nhãm thuèc xen kÏ

Çc thuèc g©y rép da Asacrin, dactinomycin, daunorubicin, doxorubicin, epirubicin, pirarubicin, zorubicin

Çc thuèc g©y kÝch thÝch Mitoxantron

Çc alkaloid thuéc nhãm vinca vµ çc dÉn xuÊt

Çc thuèc g©y rép da Vinblastin, vincristin, vindesin, vinorelbin

Epipodophyllotoxins.

Çc thuèc g©y kÝch thÝch Teniposid

(*) T¹o thµnh çc môn n−íc

8.1.5. Nh÷ng nguy c¬ tõ çc chÊt th¶i phãng x¹

Lo¹i bÖnh g©y ra do chÊt th¶i phãng x¹ ®−îc x¸c ®Þnh bëi lo¹i chÊt th¶i vµ ph¹m vi tiÕp xóc. Nã cã thÓ lµ ®au ®Çu, hoa m¾t, chãng mÆt vµ n«n nhiÒu bÊt th−êng. Bëi chÊt th¶i phãng x¹ còng nh− lo¹i chÊt th¶i d−îc phÈm, lµ mét lo¹i ®éc h¹i gen, nã còng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn çc yÕu tè di truyÒn. TiÕp xóc víi çc nguån phãng x¹ cã ho¹t tÝnh cao, vÝ dô nh− çc nguån phãng x¹ cña çc ph−¬ng tiÖn chÈn ®o¸n (m¸y X quang, m¸y chôp c¾t líp) cã thÓ g©y ra mét lo¹t çc tæn th−¬ng (ch¼ng h¹n nh− ph¸ huû çc m«, tõ ®ã ®ßi hái ph¶i dÉn ®Õn viÖc xö lý lo¹i bá hoÆc c¾t côt çc phÇn c¬ thÓ)

Çc nguy c¬ tõ nh÷ng lo¹i chÊt th¶i cã ho¹t tÝnh thÊp cã thÓ ph¸t sinh do viÖc nhiÔm x¹ trªn ph¹m vi bÒ mÆt cña çc vËt chøa, do ph−¬ng thøc hoÆc kho¶ng thêi gian l−u gi÷ lo¹i chÊt th¶i nµy. Çc nh©n viªn y tÕ hoÆc nh÷ng ng−êi lµm nhiÖm vô thu gom vµ vËn chuyÓn r¸c ph¶i tiÕp xóc víi lo¹i chÊt th¶i phãng x¹ nµy lµ nh÷ng ng−êi thuéc nhãm cã nguy c¬ cao.

124

8.1.6. TÝnh nhËy c¶m x· héi

Ngoµi viÖc lo ng¹i ®èi víi nh÷ng mèi nguy c¬ t¸c ®éng lªn søc khoÎ, céng ®ång th−êng còng rÊt nh¹y c¶m víi nh÷ng Ên t−îng khi nh×n thÊy lo¹i chÊt th¶i thuéc vÒ gi¶i phÉu, çc bé phËn cña c¬ thÓ ng−êi bÞ c¾t bá nh− tø chi, rau thai bµo nhi.

§èi víi mét sè nÒn v¨n ho¸, ®Æc biÖt lµ ë ch©u ¸, nh÷ng niÒm tin t«n gi¸o vµ ®êi sèng t©m linh ®ßi hái çc phÇn cña c¬ thÓ ph¶i ®−îc tr¶ l¹i cho gia ®×nh ng−êi bÖnh trong nh÷ng chiÕc quan tµi nhá vµ ®−îc mai t¸ng trong nghÜa ®Þa.

8.2. ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i y tÕ ®èi víi søc kháe céng ®ång

8.2.1. ¶nh h−ëng cña lo¹i chÊt th¶i truyÒn nhiÔm vµ çc vËt s¾c nhän

§èi víi nh÷ng bÖnh nguy hiÓm do virus g©y ra nh− HIV/AIDS, viªm gan B hoÆc C, çc nh©n viªn y tÕ, ®Æc biÖt lµ çc y t¸ lµ nh÷ng ®èi t−îng cã nguy c¬ nhiÔm cao nhÊt, do hä ph¶i th−êng xuyªn tiÕp xóc víi nh÷ng vËt s¾c nhän bÞ nhiÔm m¸u bÖnh nh©n g©y nªn. Çc nh©n viªn bÖnh viÖn kh¸c vµ nh÷ng ng−êi vËn hµnh qu¶n lý chÊt th¶i xung quanh bÖnh viÖn còng cã nguy c¬ ®¸ng kÓ, ch¼ng h¹n nh− nh÷ng nh©n viªn quÐt dän, nh÷ng ng−êi bíi r¸c t¹i çc b·i ®æ r¸c (mÆc dï nh÷ng mèi nguy c¬ nµy kh«ng cã tµi liÖu ®¸ng tin cËy ®Ó chøng minh). Nguy c¬ cña lo¹i bÖnh truyÒn nhiÔm nµy trong sè çc bÖnh nh©n vµ céng ®ång thÊp h¬n nhiÒu.

Çc tr−êng hîp tai n¹n riªng lÎ hoÆc nhiÔm trïng thø ph¸t do chÊt th¶i y tÕ g©y ra ®· ®−îc chøng minh bëi nh÷ng tµi liÖu ®¸ng tin cËy. Tuy vËy, nh×n chung, rÊt khã ®¸nh gi¸ trùc tiÕp ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i r¾n y tÕ, ®Æc biÖt lµ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

Tû lÖ çc tæn th−¬ng hµng n¨m do çc vËt s¾c nhän trong chÊt th¶i y tÕ vµ dÞch vô vÖ sinh m«i tr−êng c¶ trong vµ ngoµi çc bÖnh viÖn g©y ra ®· ®−îc c¬ quan ®¨ng ký çc ®éc chÊt vµ BÖnh tËt Hoa Kú (ATSDR) ®¸nh gi¸. NhiÒu tæn th−¬ng g©y ra do kim tiªm tr−íc khi vøt bá vµo çc thïng chøa, do nh÷ng thïng chøa ®ã kh«ng kÝn hoÆc ®−îc lµm b»ng nh÷ng lo¹i vËt liÖu dÔ bÞ r¸ch, thñng.

Mét sè nghiªn cøu t¹i Mü ®· cho thÊy, sè nhiÔm virus viªm gan B hµng n¨m ë Mü do tiÕp xóc víi chÊt th¶i y tÕ vµo kho¶ng tõ 162 ®Õn 321 ca so víi tæng sè 300.000 tr−êng hîp do tÊt c¶ çc nguyªn nh©n mçi n¨m.

Cã nh÷ng d÷ liÖu vÒ çc tr−êng hîp nhiÔm trïng kh¸c liªn quan tíi chÊt th¶i y tÕ nh−ng kh«ng ®Çy ®ñ ®Ó cã thÓ cho phÐp ®−a ra bÊt kú mét kÕt luËn nµo. NhiÒu khi dùa trªn c¬ së çc chØ sè viªm gan B cho thÊy tÊt c¶ çc nh©n viªn lµm nhiÖm vô tiÕp xóc vµ vËn chuyÓn chÊt th¶i y tÕ nªn ®−îc tiªm chñng chèng l¹i bÖnh tËt.

Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, y t¸ vµ nh÷ng nh©n viªn bÖnh viÖn lµ nh÷ng nhãm nguy c¬ chÝnh bÞ tæn th−¬ng, tû lÖ tæn th−¬ng hµng n¨m cña nh÷ng ®èi t−îng nµy vµo kho¶ng 10 - 20 phÇn ngh×n. Çc nh©n viªn lao c«ng vµ nh©n viªn xö lý chÊt th¶i lµ nh÷ng ®èi t−îng cã tû lÖ tæn th−¬ng nghÒ nghiÖp cao nhÊt trong sè çc nh©n viªn lµm

125

t¹i çc c¬ së y tÕ, tû lÖ hµng n¨m ë Mü lµ 180 phÇn ngh×n. Cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay th× ë ViÖt Nam vÉn ch−a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ph¶n ¶nh ®−îc t×nh tr¹ng tæn th−¬ng do nghÒ nghiÖp cña çc nh©n viªn y tÕ.

8.2.2. ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm

Trong khi kh«ng cã tµi liÖu khoa häc nµo cho thÊy møc ®é phæ biÕn cña bÖnh tËt g©y ra do chÊt th¶i ho¸ chÊt hoÆc d−îc phÈm tõ çc bÖnh viÖn ®èi víi céng ®ång, th× nhiÒu tr−êng hîp nhiÔm ®éc quy m« lín do chÊt th¶i ho¸ chÊt c«ng nghiÖp ®· x¶y ra. Ngoµi ra ®· cã nhiÒu vô tæn th−¬ng hoÆc nhiÔm ®éc do viÖc vËn chuyÓn ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm trong bÖnh viÖn kh«ng b¶o ®¶m. Çc d−îc sÜ, b¸c sÜ g©y mª, y t¸, kü thuËt viªn, çn bé hµnh chÝnh cã thÓ cã nguy c¬ m¾c çc bÖnh ®−êng h« hÊp, bÖnh ngoµi da do tiÕp xóc víi çc lo¹i ho¸ chÊt d¹ng chÊt láng bay h¬i, d¹ng phun s−¬ng vµ çc dung dÞch kh¸c. §Ó h¹n chÕ tíi møc thÊp nhÊt lo¹i nguy c¬ nghÒ nghiÖp nµy nªn thay thÕ hoÆc gi¶m l−îng ho¸ chÊt ®éc h¹i xuèng bÊt cø lóc nµo cã thÓ vµ cung cÊp çc ph−¬ng tiÖn b¶o hé cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi tiÕp xóc trùc tiÕp víi ho¸ chÊt. Nh÷ng n¬i sö dông vµ b¶o qu¶n lo¹i ho¸ chÊt nguy hiÓm còng nªn ®−îc thiÕt kÕ hÖ thèng th«ng giã phï hîp, huÊn luyÖn çc biÖn ph¸p phßng hé vµ çc tr−êng hîp cÊp cøu cho nh÷ng ng−êi cã liªn quan.

8.2.3. Nh÷ng ¶nh h−ëng cña çc chÊt th¶i g©y ®éc gen

CÇn ph¶i cã thêi gian ®Ó thu thËp nh÷ng d÷ liÖu vÒ ¶nh h−ëng l©u dµi ®èi víi søc khoÎ cña çc chÊt th¶i g©y ®éc gen trong y tÕ, bëi v× rÊt khã ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña lo¹i ®éc chÊt phøc t¹p nµy lªn mèi nguy c¬ ®èi víi con ng−êi. Mét nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh ë PhÇn Lan ®· t×m ra mét dÊu hiÖu liªn quan gi÷a s¶y thai trong 3 th¸ng ®Çu cña thai kú vµ tiÕp xóc nghÒ nghiÖp víi çc thuèc chèng ung th−, nh−ng çc nghiªn cøu t−¬ng tù t¹i Ph¸p vµ Mü l¹i kh«ng x¸c nhËn kÕt qu¶ nµy.

Cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu ®· ®iÒu tra mèi liªn quan gi÷a nguy c¬ ®èi víi søc khoÎ vµ viÖc tiÕp xóc víi thuèc chèng ung th−, biÓu hiÖn cña mèi liªn quan nµy lµ sù t¨ng ®ét biÕn çc thµnh phÇn trong n−íc tiÓu ë nh÷ng ng−êi ®· tiÕp xóc vµ t¨ng nguy c¬ sÈy thai. §· cã mét sè nghiªn cøu cho thÊy r»ng nh÷ng nh©n viªn quÐt dän trong bÖnh viÖn ph¶i tiÕp xóc víi nguy c¬, cã l−îng n−íc tiÓu t¨ng v−ît tréi so víi nh÷ng y t¸ vµ çc d−îc sÜ trong bÖnh viÖn ®ã. Møc ®é tËp trung çc thuèc g©y ®éc gen trong bÇu kh«ng khÝ bªn trong bÖnh viÖn còng ®· ®−îc xem xÐt trong mét sè nghiªn cøu nh»m ®¸nh gi¸ çc ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ víi viÖc tiÕp xóc víi çc yÕu tè nguy c¬. HiÖn vÉn ch−a cã mét b»ng chøng khoa häc nµo ghi nhËn nh÷ng hËu qu¶ bÊt lîi ®èi víi søc khoÎ do c«ng t¸c qu¶n lý yÕu kÐm ®èi víi çc chÊt th¶i g©y ®éc gen.

8.2.4. Nh÷ng ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i phãng x¹

126

NhiÒu tai n¹n ®· ®−îc ghi nhËn do viÖc thanh to¸n vµ xö lý çc nguyªn liÖu trong trÞ liÖu h¹t nh©n cïng víi sè l−îng lín nh÷ng ng−êi bÞ tæn th−¬ng do tiÕp xóc víi yÕu tè nguy c¬. ë Brazil ng−êi ta ®· ph©n tÝch vµ cã ®Çy ®ñ tµi liÖu ®Ó chøng minh mét tr−êng hîp ¶nh h−ëng cña ung th− lªn céng ®ång cã liªn quan tíi viÖc rß rØ chÊt th¶i phãng x¹ trong bÖnh viÖn. Mét bÖnh viÖn chuyªn vÒ trÞ liÖu b»ng phãng x¹ trong khi chuyÓn ®Þa ®iÓm ®· lµm thÊt tho¸t t¹i ®Þa ®iÓm cò mét nguån x¹ trÞ ®· ®−îc niªm phong; mét ng−êi d©n chuyÓn ®Õn ®Þa ®iÓm nµy ®· nhÆt ®−îc nã vµ mang vÒ nhµ. HËu qu¶ lµ ®· cã 249 ng−êi tiÕp xóc víi nguån phãng x¹ nµy, nhiÒu ng−êi trong sè ®ã hoÆc ®· chÕt hoÆc gÆp hµng lo¹t çc vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ (IAEA-1988). Ngo¹i trõ biÕn cè x¶y ra t¹i Brazil, cßn l¹i kh«ng cã d÷ liÖu khoa häc ®¸ng tin cËy nµo cã gi¸ trÞ vÒ ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i phãng x¹ bÖnh viÖn. Cã thÓ ®· cã nhiÒu tr−êng hîp tiÕp xóc víi chÊt th¶i phãng x¹ bÖnh viÖn cã liªn quan ®Õn çc vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ, song kh«ng ®−îc ghi nhËn. ChØ cã nh÷ng b¸o ço çc vô tai n¹n cã liªn quan ®Õn viÖc tiÕp xóc víi çc chÊt phãng x¹ ion ho¸ trong çc c¬ së ®iÒu trÞ do hËu qu¶ tõ çc thiÕt bÞ X quang ho¹t ®éng kh«ng an toµn, do viÖc chuyªn chë çc dung dÞch x¹ trÞ kh«ng ®¶m b¶o hoÆc thiÕu çc biÖn ph¸p gi¸m s¸t trong x¹ trÞ liÖu.

8.3. Nguån ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n y tÕ nguy h¹i

8.3.1. Ph©n lo¹i chÊt th¶i r¾n y tÕ theo nguån ph¸t sinh

§Þnh nghÜa: chÊt th¶i r¾n y tÕ nguy h¹i lµ chÊt th¶i d¹ng r¾n ph¸t sinh trong çc c¬ së y tÕ, tõ çc ho¹t ®éng kh¸m ch÷a bÖnh, ch¨m sãc, xÐt nghiÖm, phßng bÖnh, nghiªn cøu, ®µo t¹o.

ViÖc ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh chÊt th¶i y tÕ cã thÓ ®−îc tãm t¾t nh− sau:

− ChÊt th¶i l©m sµng bao gåm çc nhãm A (chÊt nhiÔm khuÈn: vËt liÖu thÊm m¸u, dÞch, b¨ng g¹c, b«ng b¨ng, tói ®ùng dÞch dÉn l−u), nhãm B (çc vËt s¾c nhän), nhãm C (chÊt th¶i cã nguy c¬ l©y nhiÔm cao ph¸t sinh tõ çc phßng xÐt nghiÖm nh− g¨ng tay, lam kÝnh, bÖnh phÈm), nhãm D (chÊt th¶i d−îc phÈm bao gåm d−îc phÈm qu¸ h¹n, bÞ nhiÔm khuÈn, thuèc g©y ®éc tÕ bµo) vµ nhãm E (çc m« vµ c¬ quan ng−êi, ®éng vËt).

− ChÊt th¶i phãng x¹ ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng chÈn ®o¸n, ho¸ trÞ liÖu vµ nghiªn cøu nh− èng tiªm, b¬m tiªm, giÊy thÊm, g¹c s¸t khuÈn…

− ChÊt th¶i ho¸ häc bao gåm çc chÊt kh«ng g©y nguy h¹i vµ nguy h¹i nh− formaldehyd, ho¸ chÊt quang häc, çc dung m«i, ho¸ chÊt dïng ®Ó tiÖt khuÈn y tÕ vµ dung dÞch lµm s¹ch, khö khuÈn.

− Çc b×nh chøa khÝ cã ¸p suÊt.

− ChÊt th¶i sinh ho¹t nh− giÊy lo¹i, vËt liÖu ®ãng gãi, thøc ¨n d− thõa vµ chÊt th¶i ngo¹i c¶nh.

8.3.2. Khèi l−îng chÊt th¶i ph¸t sinh

127

Khèi l−îng chÊt th¶i y tÕ thay ®æi theo tõng khu vùc ®Þa lý, theo mïa vµ phô thuéc vµo çc yÕu tè kh¸ch quan kh¸c nh−:

− C¬ cÊu bÖnh tËt, dÞch bÖnh.

− Lo¹i, quy m« bÖnh viÖn.

− L−îng bÖnh nh©n kh¸m, ch÷a bÖnh; tû lÖ bÖnh nh©n néi vµ ngo¹i tró.

− §iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña khu vùc.

− Ph−¬ng ph¸p vµ thãi quen cña nh©n viªn y tÕ trong viÖc kh¸m, ®iÒu trÞ vµ ch¨m sãc.

− Sè l−îng ng−êi nhµ ®−îc phÐp ®Õn th¨m bÖnh nh©n.

Tham kh¶o tµi liÖu n−íc ngoµi cho thÊy khèi l−îng chÊt th¶i hµng n¨m thay ®æi theo møc thu nhËp (çc b¶ng 5.4, 5.5 vµ 5.6).

B¶ng 5.4. L−îng chÊt th¶i theo ®Çu ng−êi

Nguån th¶i Møc ®é th¶i

N−íc cã thu nhËp cao

ChÊt th¶i bÖnh viÖn nãi chung 1,2 - 12 kg/ng−êi

ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i 0,4 - 5,5 kg/ng−êi

N−íc cã thu nhËp trung b×nh

ChÊt th¶i bÖnh viÖn nãi chung 0,8 - 6kg/ ng−êi

ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i 0,3- 0,4kg/ng−êi

N−íc cã thu nhËp thÊp

ChÊt th¶i bÖnh viÖn nãi chung 0, 5- 3kg/ng−êi

L−îng chÊt th¶i thay ®æi theo tõng lo¹i bÖnh viÖn

BÖnh viÖn ®¹i häc y d−îc 4 1- 8,7kg/gi−êng/ngµy

BÖnh viÖn ®a khoa 2,1- 4,2kg/gi−êng/ngµy

BÖnh viÖn huyÖn 0,5 - 1,8kg/gi−êng/ngµy

Trung t©m y tÕ 0,05-0,2kg/gi−êng/ngµy

Trong mçi bÖnh viÖn, khèi l−îng chÊt th¶i bÖnh viÖn ph¸t sinh kh¸c nhau tõ çc khoa, phßng

§iÒu d−ìng y tÕ 1,5 kg/gi−êng/ngµy

Khoa ®iÒu trÞ 1,5 - 3 kg/gi−êng/ngµy

Khoa håi søc cÊp cøu 3 - 5kg /gi−êng/ngµy

BÖnh phÈm 0,2kg/gi−êng/ngµy

B¶ng 5.5. L−îng chÊt th¶i ph¸t sinh t¹i çc n−íc trªn thÕ giíi

128

TuyÕn bÖnh viÖn Tæng l−îng chÊt th¶i y tÕ

(kg/gi−êng bÖnh/ngµy)

ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i


BÖnh viÖn trung −¬ng 4,1 - 8,7 0,4 -1,6

BÖnh viÖn tØnh 2,1 - 4,2 0,2 - 1,1

BÖnh viÖn huyÖn 0,5 - 1,8 0,1 - 0,4

B¶ng 5.6. L−îng chÊt th¶i ph¸t sinh t¹i ViÖt Nam

TuyÕn bÖnh viÖn Tæng l−îng chÊt th¶i y tÕ


ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i


BÖnh viÖn trung −¬ng 0,97 0,16

BÖnh viÖn tØnh 0,88 0,14

BÖnh viÖn huyÖn 0,73 0,11

Chung 0,86 0,14

HiÖn nay (sè liÖu n¨m 1999), toµn bé çc c¬ së do ngµnh y tÕ qu¶n lý tõ bÖnh viÖn, viÖn nghiªn cøu, khu ®iÒu d−ìng, nhµ hé sinh, phßng kh¸m ®a khoa, phßng kh¸m chuyªn khoa, khu ®iÒu trÞ phong ®Õn tr¹m y tÕ x· lµ 12.772 c¬ së víi sè gi−êng ®Ó ®iÒu trÞ, an d−ìng trong 1 n¨m lµ 174.077 gi−êng. Trong ®ã cã trªn 830 bÖnh viÖn vµ viÖn cã gi−êng (29 bÖnh viÖn trung −¬ng, 198 bÖnh viÖn tØnh, 551 bÖnh viÖn huyÖn vµ 58 bÖnh viÖn ngµnh) víi tæng sè 104.065 gi−êng bÖnh. Tæng sè lÇn kh¸m bÖnh trong mét n¨m lµ 127.824.420 ca, sè ng−êi ®iÒu trÞ néi tró lµ 5.331.241, sè ngo¹i tró lµ 4.958.430, sè ca phÉu thuËt lµ 1.008.966. Tæng sè ngµy n»m viÖn trong mét n¨m (1999) lµ 43.782.221. §Êy lµ ch−a kÓ tíi çc bÖnh viÖn cña qu©n ®éi, c«ng an, çc bÖnh viÖn liªn doanh, phßng kh¸m t− nh©n. Tæng khèi l−îng chÊt th¶i r¾n tõ çc bÖnh viÖn ®ã kho¶ng 240 tÊn mçi ngµy, trong ®ã tõ 12% ®Õn 25 % lµ chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i cÇn ph¶i xö lý ®Æc biÖt. Riªng thµnh phè Hµ Néi mçi ngµy cã trªn 12 tÊn chÊt th¶i r¾n bÖnh viÖn cÇn xö lý. L−îng chÊt th¶i r¾n bÖnh viÖn ngµy cµng t¨ng dÇn do sù gia t¨ng d©n sè, møc sèng, sù n©ng cao chÊt l−îng kh¸m ch÷a bÖnh.

8.3.3. Thµnh phÇn chÊt th¶i r¾n bÖnh viÖn

Ngoµi bÖnh nh©n vµ nh©n viªn y tÕ trong bÖnh viÖn cña chóng ta hiÖn nay lu«n cã mét sè l−îng ng−êi nhµ ®Õn th¨m, tr«ng nom vµ phôc vô bÖnh nh©n t−¬ng ®−¬ng hoÆc nhiÒu h¬n sè l−îng bÖnh nh©n n»m viÖn. ChÝnh hiÖn tr¹ng nµy lµm cho hÖ thèng xö lý chÊt th¶i cña bÖnh viÖn ho¹t ®éng tíi møc qu¸ t¶i vµ nhiÒu khi chÝnh çc ®èi t−îng nµy gãp phÇn lµm ph¸t t¸n r¸c th¶i nguy hiÓm ra m«i tr−êng xung quanh.

129

Theo mét sè kÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 1998 - 1999 cña çc ®¬n vÞ nghiªn cøu, ®Æc biÖt lµ cña dù ¸n hîp t¸c gi÷a Bé Y tÕ vµ WHO, thµnh phÇn mét sè r¸c th¶i bÖnh viÖn ë ViÖt Nam ®−îc thèng kª trong b¶ng 5.7.

B¶ng 5.7. Thµnh phÇn r¸c th¶i bÖnh viÖn ë ViÖt Nam

Thµnh phÇn r¸c th¶i bÖnh viÖn Tû lÖ %

GiÊy çc lo¹i 3

Kim lo¹i, vá hép 0,7

Thuû tinh, èng tiªm, chai lä thuèc, b¬m kim tiªm nhùa 3,2

B«ng b¨ng, bét bã g·y x−¬ng 8,8

Chai, tói nhùa çc lo¹i 10,1

BÖnh phÈm 0,6

R¸c h÷u c¬ 52,57

§Êt ®¸ vµ çc vËt r¾n kh¸c 21,03

Tuy vËy, ®Êy chØ lµ t×nh h×nh chung, cßn thµnh phÇn chÊt th¶i r¾n cô thÓ cña tõng bÖnh viÖn phô thuéc rÊt nhiÒu vµo çc ®iÒu kiÖn cô thÓ nh−: cÊp bÖnh viÖn trung −¬ng hay ®Þa ph−¬ng, møc thu nhËp cña khu vùc, thãi quen tËp qu¸n, chÕ ®é th¨m viÕng bÖnh nh©n, lo¹i chuyªn khoa v.v.

8.4. HiÖn tr¹ng chung vÒ c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i r¾n y tÕ nguy h¹i t¹i çc bÖnh viÖn trªn toµn quèc

8.4.1. NhËn ®Þnh chung

PhÇn lín çc bÖnh viÖn ë ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh thiÕt kÕ vµ x©y dùng n»m trong giai ®o¹n ®Êt n−íc cßn nghÌo, tr¶i qua chiÕn tranh l¹i ch−a cã nhËn thøc ®óng nªn ®Òu kh«ng cã phÇn xö lý chÊt th¶i nghiªm tóc, ®óng quy tr×nh vµ ngµy nay vÊn ®Ò nµy ®· trë nªn bøc xóc, g©y « nhiÔm, bÖnh tËt nghiªm träng cho m«i tr−êng bÖnh viÖn vµ xung quanh bÖnh viÖn, g©y ra sù kh«ng ®ång t×nh cña nh©n d©n mµ çc c¬ quan b¸o chÝ, truyÒn h×nh ®· ph¶n ¸nh d−íi d¹ng çc phãng sù ®iÒu tra.

C¬ së vËt chÊt kü thuËt ®Ó xö lý triÖt ®Ó lo¹i r¸c ®éc h¹i nµy thiÕu nghiªm träng. ViÖc thu gom vµ vËn chuyÓn r¸c phÕ th¶i bÖnh viÖn chñ yÕu b»ng ph−¬ng ph¸p thñ c«ng vµ chuyÓn r¸c ra çc bÓ r¸c, thïng chøa r¸c hë, víi thêi gian l−u tr÷ chê chuyÓn ®i tõ 1 ®Õn 7 ngµy. Thêi gian nµy ®ñ ®Ó qu¸ tr×nh ph©n huû chÊt th¶i diÔn ra vµ g©y « nhiÔm nghiªm träng, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm cña ViÖt Nam. Thªm n÷a, víi sù tham gia cña chuét, bä, c«n trïng vµ ng−êi bíi r¸c lµm t¨ng kh¶ n¨ng l©y nhiÔm, g©y mÊt vÖ sinh ngay t¹i bÖnh viÖn vµ m«i tr−êng sèng xung quanh.

130

NhËn thøc cña céng ®ång nãi chung vµ nh©n viªn y tÕ nãi riªng vÒ nh÷ng nguy c¬ tiÒm Èn trong chÊt th¶i bÖnh viÖn cßn rÊt kÐm do c«ng t¸c gi¸o dôc, tuyªn truyÒn ch−a ®−îc chó träng ®óng møc. HiÖn t−îng d©n vµo bíi r¸c t¹i çc hè r¸c cña bÖnh viÖn ®Ó thu nhÆt èng nhùa, kim tiªm, g¨ng tay phÉu thuËt thËm chÝ do nh©n viªn y tÕ ®−a r¸c ra ngoµi ®Ó t¸i chÕ, sö dông l¹i diÔn ra ë mét sè n¬i ®· ®−îc çc c¬ quan b¸o chÝ, truyÒn h×nh ph¶n ¸nh chÝnh lµ do thiÕu qu¶n lý chÆt chÏ vµ ch−a cã quy tr×nh xö lý r¸c triÖt ®Ó.

Sè l−îng bÖnh viÖn vµ c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh rÊt lín nªn ®©y lµ vÊn ®Ò kh«ng chØ cña riªng çc bÖnh viÖn, vèn thuéc diÖn çc c¬ quan ho¹t ®éng c«ng Ých, rÊt nghÌo vÒ vèn vµ qu¸ t¶i v× çc c«ng viÖc hµng ngµy nªn sù quan t©m cña x· héi vµ chÝnh phñ hÕt søc quan träng.

Nhµ n−íc ®· tæ chøc nhiÒu ®ît tuyªn truyÒn, vËn ®éng çn bé qu¶n lý, chuyªn m«n ®Ó thÊy râ tr¸ch nhiÖm trong vÊn ®Ò thu gom, ph©n lo¹i vµ xö lý s¬ bé, gi¶m thiÓu ®éc h¹i trong kh¶ n¨ng hiÖn cã vµ bÖnh nh©n còng gãp phÇn gi÷ g×n vÖ sinh m«i tr−êng bÖnh viÖn.

ChÊt th¶i t¹i çc bÖnh viÖn thuéc çc thµnh phè th−êng ®−îc ký hîp ®ång thu gom víi çc c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ hoÆc ®−îc xö lý b»ng çc biÖn ph¸p ®èt b»ng çc lß ®èt th« s¬, kh«ng ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh m«i tr−êng hoÆc ng©m formaldehyd råi tËp trung ch«n lÊp t¹i çc nghÜa trang hoÆc trong çc khu«n viªn bÖnh viÖn. RÊt nhiÒu phÕ th¶i l©y nhiÔm, ®éc h¹i ®−îc x¶ trùc tiÕp ra b·i r¸c sinh ho¹t cña thµnh phè mµ kh«ng qua bÊt kú mét kh©u xö lý cÇn thiÕt nµo.

ThÊy râ ®−îc yªu cÇu cÊp thiÕt ph¶i hoµn thiÖn c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ t¹i çc c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh cña ngµnh, n¨m 1998 Bé Y tÕ ®· thµnh lËp Ban ChØ ®¹o xö lý chÊt th¶i bÖnh viÖn víi nhiÖm vô gióp Bé tr−ëng trong c«ng t¸c chØ ®¹o, x©y dùng quy ho¹ch hÖ thèng xö lý chÊt th¶i bÖnh viÖn trong ph¹m vi toµn quèc.

Ngµy 27/8/1999, Bé tr−ëng Bé Y tÕ ®· ban hµnh Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ vµ trong thêi gian qua Bé Y tÕ ®· tiÕn hµnh nhiÒu ®ît tËp huÊn, kiÓm tra ®«n ®èc thùc hiÖn quy chÕ nµy. Ngoµi ra, nhiÒu ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu thÝ ®iÓm çc lß ®èt, ch−¬ng tr×nh x©y dùng quy ho¹ch tæng thÓ hÖ thèng çc lß ®èt trªn toµn quèc ®ang ®−îc triÓn khai.

8.4.2. HiÖn tr¹ng c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i r¾n t¹i çc bÖnh viÖn

a. Ph©n lo¹i chÊt th¶i bÖnh viÖn

§a sè (81,25%) bÖnh viÖn ®· thùc hiÖn ph©n lo¹i chÊt th¶i ngay tõ nguån nh−ng viÖc ph©n lo¹i cßn phiÕn diÖn vµ kÐm hiÖu qu¶ do nh©n viªn ch−a ®−îc ®µo t¹o. ViÖc ph©n lo¹i ch−a theo chuÈn mùc nh−: ch−a t¸ch vËt s¾c nhän ra khái chÊt th¶i y tÕ, cßn lÉn nhiÒu chÊt th¶i sinh ho¹t vµo chÊt th¶i y tÕ vµ ng−îc l¹i. HÖ thèng ký hiÖu, mµu

131

s¾c cña tói vµ thïng ®ùng chÊt th¶i tr−íc khi ban hµnh Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i ch−a thèng nhÊt. Cßn nhiÒu bÖnh viÖn (45%) ch−a t¸ch riªng çc vËt s¾c nhän ra khái chÊt th¶i r¾n y tÕ lµm t¨ng nguy c¬ rñi ro cho nh÷ng ng−êi trùc tiÕp vËn chuyÓn vµ tiªu huû chÊt th¶i. Trong sè bÖnh viÖn ®· t¸ch riªng vËt s¾c nhän, mét sè bÖnh viÖn (11,4%) ch−a thu gom vËt s¾c nhän vµo çc hép ®ùng vËt s¾c nhän theo ®óng tiªu chuÈn quy ®Þnh, cßn l¹i ®a sè çc bÖnh viÖn (88,6%) th−êng ®ùng vµo çc vËt tù t¹o nh− chai truyÒn dÞch, chai nhùa ®ùng n−íc kho¸ng.v.v..

b. Thu gom chÊt th¶i bÖnh viÖn

Theo quy ®Þnh, çc chÊt th¶i y tÕ vµ chÊt th¶i sinh ho¹t ®Òu ®−îc hé lý vµ y c«ng thu gom hµng ngµy ngay t¹i khoa phßng. Çc ®èi t−îng kh¸c nh− b¸c sÜ, y t¸ cßn ch−a ®−îc gi¸o dôc, huÊn luyÖn ®Ó tham gia vµo ho¹t ®éng qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ. T×nh tr¹ng chung lµ çc bÖnh viÖn kh«ng cã ®ñ ¸o b¶o hé vµ çc ph−¬ng tiÖn b¶o hé kh¸c cho nh©n viªn trùc tiÕp tham gia vµo thu gom, vËn chuyÓn vµ tiªu huû chÊt th¶i.

c. L−u tr÷ chÊt th¶i bÖnh viÖn

HÇu hÕt çc ®iÓm tËp trung r¸c n»m trong khu ®Êt bÖnh viÖn, vÖ sinh kh«ng ®¶m b¶o, cã nhiÒu nguy c¬ g©y rñi ro do vËt s¾c nhän r¬i v·i, nhiÒu c«n trïng x©m nhËp ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng bÖnh viÖn. Mét sè ®iÓm tËp trung r¸c kh«ng cã m¸i che, kh«ng cã rµo b¶o vÖ, vÞ trÝ gÇn n¬i ®i l¹i, nh÷ng ng−êi kh«ng cã nhiÖm vô dÔ x©m nhËp. ChØ cã mét sè Ýt bÖnh viÖn cã n¬i l−u gi÷ chÊt th¶i ®¹t tiªu chuÈn quy ®Þnh.

d. VËn chuyÓn chÊt th¶i ngoµi c¬ së y tÕ

Nh©n viªn cña c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ ®Õn thu gom çc tói chÊt th¶i cña bÖnh viÖn, hiÖn ch−a cã xe chuyªn dông ®Ó chuyªn chë chÊt th¶i bÖnh viÖn, c¶ nh©n viªn bÖnh viÖn lÉn nh©n viªn cña c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ ®Òu ch−a ®−îc ®µo t¹o, h−íng dÉn vÒ nguy c¬ cã liªn quan ®Õn viÖc thu gom, vËn chuyÓn vµ tiªu huû chÊt th¶i. Qua ®iÒu tra cho thÊy ®a sè çc nh©n viªn bÖnh viÖn kh«ng biÕt n¬i tiªu huû cuèi cïng chÊt th¶i ë ®©u. ViÖc phèi hîp liªn ngµnh kÐm hiÖu qu¶ trong mäi c«ng ®o¹n cña quy tr×nh qu¶n lý chÊt th¶i bÖnh viÖn. Míi cã mét vµi c«ng ty b−íc ®Çu nghiªn cøu s¶n xuÊt ®−îc ph−¬ng tiÖn ®Ó thu gom vµ vËn chuyÓn chÊt th¶i, tuy nhiªn cßn ®ang ë giai ®o¹n thÝ ®iÓm, ch−a s¶n xuÊt ®¹i trµ. Çc bÖnh viÖn ®· ph©n lo¹i chÊt th¶i y tÕ vµ chÊt th¶i sinh ho¹t t¸ch riªng nh−ng ë mét sè ®Þa ph−¬ng c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ tõ chèi vËn chuyÓn chÊt th¶i y tÕ. ChØ cã 18,75% trong tæng sè çc bÖnh viÖn chÊt th¶i ®−îc vËn chuyÓn ra khái bÖnh viÖn b»ng xe chuyªn dông cña c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ.

e. Çc ph−¬ng ph¸p xö lý vµ tiªu huû chÊt th¶i r¾n y tÕ

− Thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ:

132

Trong nh÷ng n¨m tr−íc ®©y khi ®Çu t− x©y dùng bÖnh viÖn chóng ta hoµn toµn ch−a h¹ch to¸n ®Õn kho¶n chi phÝ cho xö lý chÊt th¶i. PhÇn lín çc bÖnh viÖn tù x©y dùng lÊy lß ®èt cña m×nh vÒ sau vµ còng kh«ng theo mét thiÕt kÕ mÉu nµo c¶. T×nh tr¹ng chung cña phÇn lín çc bÖnh viÖn trong c¶ n−íc hiÖn nay lµ thiªu ®èt chÊt th¶i y tÕ t¹i çc lß ®èt thñ c«ng, kh«ng cã hÖ thèng xö lý khÝ th¶i kÓ c¶ nh÷ng bÖnh viÖn lín cã khèi l−îng chÊt th¶i y tÕ cÇn thiªu ®èt rÊt ®¸ng (kÓ nh− BÖnh viÖn ViÖt §øc ë Hµ Néi). Trong çc lß ®èt thñ c«ng x©y b»ng g¹ch, chÊt th¶i ®−îc ®èt b»ng cñi hoÆc dÇu, khãi bôi, mïi khã chÞu bay ra khu d©n c−. HiÖn t¹i, chóng ta ®· cã mét sè lß thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ tËp trung t¹i Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh víi c«ng nghÖ nhËp cña n−íc ngoµi. Thµnh phè Hå ChÝ Minh c¬ b¶n ®· æn ®Þnh ®−îc c«ng t¸c xö lý chÊt th¶i bÖnh viÖn nhê cã hÖ thèng qu¶n lý thu gom n¨ng ®éng. Cßn t¹i Hµ Néi, sau 8 th¸ng thö nghiÖm lß ®· ho¹t ®éng tèt, tuy vËy c«ng suÊt cña lß ®èt nµy còng chØ gi¶i quyÕt ®−îc 4 tÊn /ngµy so víi nhu cÇu cña hµng chôc bÖnh viÖn t¹i thµnh phè lµ trªn 12 tÊn /ngµy. Mét sè bÖnh viÖn nh− ViÖn Lao vµ BÖnh phæi, BÖnh viÖn C §µ N½ng, BÖnh viÖn Vòng Tµu víi sù gióp ®ì cña C«ng ty ¸o Wamed Engineering ®· l¾p ®Æt lß ®èt chÊt th¶i y tÕ Hoval MZ2 cña Thôy SÜ cã c«ng nghÖ hiÖn ®¹i víi nhiÖt ®é thiªu ®èt cã hiÖu qu¶. Qua thêi gian theo dâi trªn 15 th¸ng cña Së Khoa häc - C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng Hµ Néi lß ®èt cña ViÖn Lao vµ BÖnh phæi ®· thiªu ®èt trªn 10 tÊn r¸c y tÕ nguy h¹i víi kÕt qu¶ tèt, ®¶m b¶o an toµn vÒ m«i tr−êng. Tuy nhiªn, do sè l−îng chÊt th¶i nguy h¹i cña ViÖn Lao vµ BÖnh phæi Ýt (v× ®Ó tiÕt kiÖm kinh phÝ phÇn r¸c sinh ho¹t cña ViÖn vÉn ®−îc xö lý theo hîp ®ång víi C«ng ty M«i tr−êng ®« thÞ) nªn c«ng suÊt thiªu ®èt cña lß ch−a ph¸t huy ®−îc tèi ®a g©y l·ng phÝ nhiªn liÖu vµ ph−¬ng tiÖn. Mét ph−¬ng ¸n kh¾c phôc lµ thu gom chÊt th¶i r¾n nguy h¹i cña çc bÖnh viÖn l©n cËn nh− BÖnh viÖn 354, BÖnh viÖn Giao th«ng, ViÖn B¶o vÖ søc kháe trÎ em ®Ó ®èt chung nh− mét lß ®èt cña côm bÖnh viÖn. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ai sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm vËn chuyÓn b»ng ph−¬ng tiÖn chuyªn dông vµ kinh phÝ sÏ ®−îc chia sÎ nh− thÕ nµo.

Mét sè bÖnh viÖn ®· l¾p ®Æt lß ®èt hiÖn ®¹i nh−ng l¹i kh«ng ho¹t ®éng ®−îc v× vÞ trÝ ®Æt lß ®èt gÇn khu d©n c− vµ khi vËn hµnh kh«ng ®óng kü thuËt cã khãi ®en vµ mïi bèc lªn bÞ ng−êi d©n ph¶n ®èi (BÖnh viÖn B¹ch Mai) hoÆc háng ch−a cã phô tïng thay thÕ (BÖnh viÖn H÷u nghÞ ®a khoa NghÖ An). §· cã mét sè bÖnh viÖn l¾p ®Æt vµ vËn hµnh lß ®èt trong n−íc s¶n xuÊt nh− BÖnh viÖn ®a khoa tØnh §ång Th¸p, Sãc Tr¨ng (lß ®èt do Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa Thµnh phè Hå ChÝ Minh thiÕt kÕ vµ l¾p ®Æt), Trung t©m B¶o vÖ bµ mÑ trÎ em vµ KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh tØnh NghÖ An (ViÖn Khoa häc vËt liÖu). §a sè çc bÖnh viÖn thiªu ®èt trong lß ®èt thñ c«ng, kh«ng ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh m«i tr−êng. GÇn ®©y, Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi còng ®· viÖn trî cho Bé Y tÕ 2 lß ®èt chÊt th¶i chÕ t¹o t¹i n−íc ngoµi ®Ó trang bÞ cho 2 bÖnh viÖn tuyÕn tØnh. Võa qua ChÝnh phñ còng ®· phª duyÖt dù ¸n cña Bé Y tÕ trang bÞ 25 lß ®èt chÊt th¶i bÖnh viÖn kiÓu Hoval b»ng nguån vèn vay cña ChÝnh phñ ¸o. Cho ®Õn nay vÉn ch−a cã mét nghiªn cøu thèng kª cô thÓ nµo vÒ çc lo¹i lß ®èt hiÖn ®ang ho¹t ®éng t¹Þ çc bÖnh viÖn ë ViÖt Nam vµ hiÖu qu¶ xö lý cña çc lß ®èt thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o trong n−íc. Mét

133

vÊn ®Ò mµ çc nhµ m«i tr−êng quan t©m lµ c«ng nghÖ xö lý dioxin t¹o ra trong qu¸ tr×nh ®èt ®−îc xö lý nh− thÕ nµo.

− Ch«n lÊp chÊt th¶i r¾n y tÕ:

Trong hÇu hÕt çc bÖnh viÖn huyÖn chÊt th¶i y tÕ ®−îc ch«n lÊp t¹i b·i r¸c c«ng céng hay ch«n lÊp trong khu ®Êt cña mét sè bÖnh viÖn. Tr−êng hîp ch«n lÊp trong bÖnh viÖn chÊt th¶i ®−îc ch«n vµo trong çc hè ®µo vµ lÊp ®Êt lªn, nhiÒu chç líp ®Êt phñ trªn qu¸ máng kh«ng ®¶m b¶o vÖ sinh.

T¹i çc bÖnh viÖn kh«ng cã lß ®èt t¹i chç, bµo thai, rau thai vµ bé phËn c¬ thÓ bÞ c¾t bá sau phÉu thuËt ®−îc thu gom ®Ó ®em ch«n trong khu ®Êt bÖnh viÖn hoÆc ch«n trong nghÜa trang t¹i ®Þa ph−¬ng. NhiÒu bÖnh viÖn hiÖn nay gÆp khã kh¨n trong viÖc t×m kiÕm diÖn tÝch ®Êt ®Ó ch«n.

VËt s¾c nhän ®−îc ch«n lÊp cïng víi çc chÊt th¶i y tÕ kh¸c t¹i khu ®Êt bÖnh viÖn hay t¹i b·i r¸c c«ng céng dÔ g©y rñi ro cho nh©n viªn thu gom, vËn chuyÓn chÊt th¶i vµ céng ®ång.

HiÖn t¹i cßn mét sè bÖnh viÖn chÊt th¶i nhiÔm khuÈn nhãm A ®−îc trén lÉn víi chÊt th¶i sinh ho¹t vµ ®−îc th¶i ra b·i r¸c cña thµnh phè. ChÊt th¶i kh«ng cã xö lý ®Æc biÖt g× tr−íc khi tiªu huû. TrÎ em cã thÓ ®µo bíi çc hè ch«n r¸c ®Ó lÊy çc thø trong ®ã lµm ®å ch¬i.

8.5. Çc v¨n b¶n ph¸p quy cña ViÖt Nam liªn quan ®Õn c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i bÖnh viÖn

8.5.1. LuËt B¶o vÖ m«i tr−êng ®−îc Quèc héi th«ng qua ngµy 27/12/1993

§iÒu 26:

ViÖc ®Æt çc ®iÓm tËp trung, b·i chøa, n¬i xö lý, vËn chuyÓn r¸c vµ chÊt g©y « nhiÔm m«i tr−êng ph¶i tu©n theo quy ®Þnh cña c¬ quan qu¶n lý Nhµ n−íc vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng. §èi víi n−íc th¶i, r¸c th¶i cã chøa chÊt ®éc h¹i, nguån dÞch g©y bÖnh, chÊt dÔ ch¸y, dÔ næ, çc chÊt th¶i kh«ng ph©n huû ®−îc ph¶i cã biÖn ph¸p xö lý tr−íc khi th¶i. C¬ quan qu¶n lý Nhµ n−íc vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng quy ®Þnh danh môc çc lo¹i n−íc th¶i, r¸c th¶i nãi ë kho¶n nµy vµ gi¸m s¸t qu¸ tr×nh xö lý n−íc th¶i tr−íc khi th¶i.

§iÒu 29, Kho¶n 3:

Nghiªm cÊm th¶i dÇu mì, ho¸ chÊt ®éc h¹i, chÊt phãng x¹ qu¸ giíi h¹n cho phÐp, çc chÊt th¶i, x¸c ®éng vËt, thùc vËt, vi khuÈn, siªu vi khuÈn ®éc h¹i vµ g©y dÞch bÖnh vµo nguån n−íc.

8.5.2. NghÞ ®Þnh sè 175 - CP ngµy 18/10/1994 cña ChÝnh phñ vÒ thi hµnh LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng

§iÒu 27:

Môc 1: Mäi c¬ së s¶n xuÊt, kinh doanh, bÖnh viÖn, kh¸ch s¹n, nhµ hµng v..v... cã çc chÊt th¶i ë d¹ng r¾n, láng, khÝ cÇn ph¶i tæ chøc xö lý ®¹t tiªu chuÈn m«i tr−êng

134

tr−íc khi th¶i ra ngoµi ph¹m vi qu¶n lý cña c¬ së m×nh, c«ng nghÖ xö lý çc lo¹i chÊt th¶i trªn ph¶i ®−îc çc c¬ quan qu¶n lý Nhµ n−íc cã thÈm quyÒn xÐt duyÖt.

8.5.3. Ph¸p lÖnh An toµn vµ kiÓm so¸t bøc x¹ ®−îc ñy ban Th−êng vô Quèc héi th«ng qua ngµy 25/06/1996.

8.5.4. ChØ thÞ sè 199/TTg ngµy 03/04/1997 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch trong c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i r¾n ë çc ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp.

8.5.5. NghÞ ®Þnh sè 50/1998/N§ -CP ngµy 16/07/1999 cña ChÝnh phñ quy ®Þnh chi tiÕt vÒ viÖc Ph¸p lÖnh An toµn vµ kiÓm so¸t bøc x¹.

8.5.6. QuyÕt ®Þnh sè 155/1999/Q§ -TTg ngµy 16/07/1999 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ viÖc ban hµnh Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i nguy h¹i.

8.5.7. Çc v¨n b¶n liªn bé

− Th«ng t− liªn tÞch sè 1590/1997/TTLT-BKHCNMT-BXD ngµy 17/07/1997 cña Bé KHCN & MT vµ Bé X©y dùng h−íng dÉn thi hµnh ChØ thÞ sè 199/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ çc biÖn ph¸p cÊp b¸ch trong qu¶n lý chÊt th¶i r¾n ë çc ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp.

− Th«ng t− liªn tÞch sè 2237/1999/TTLT/BKHCNMT-BYT ngµy 28/12/1999 cña Liªn Bé Khoa häc - C«ng nghÖ & M«i tr−êng vµ Bé Y tÕ h−íng dÉn viÖc thùc hiÖn an toµn bøc x¹ trong y tÕ, trong ®ã cã h−íng dÉn xö lý chÊt th¶i phãng x¹ trong çc c¬ së y tÕ.

8.5.8. Çc v¨n b¶n cña Bé Y tÕ

Thùc hiÖn çc v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt Nhµ n−íc ban hµnh, qua nghiªn cøu thùc tÕ, Bé Y tÕ ®· ban hµnh mét sè v¨n b¶n vÒ qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ:

Quy chÕ bÖnh viÖn ban hµnh theo QuyÕt ®Þnh sè 1895/1997/BYT-Q§ ngµy 19/09/1997 cã Quy chÕ c«ng t¸c xö lý chÊt th¶i.

Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ: ngµy 27/08/1999 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ ra QuyÕt ®Þnh sè 2575/1999/Q§ -BYT ban hµnh Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ lµm c¬ së ®Ó çc c¬ së y tÕ thùc hiÖn qu¶n lý vµ xö lý chÊt th¶i y tÕ.

Quy ho¹ch tæng thÓ hÖ thèng xö lý chÊt th¶i r¾n y tÕ. X©y dùng Quy ho¹ch tæng thÓ hÖ thèng xö lý chÊt th¶i r¾n y tÕ, lµm c¬ së ®Ó ®Çu t− x©y dùng hÖ thèng lß thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ, ®¶m b¶o tiÕt kiÖm kinh phÝ ®Çu t− vµ vËn hµnh cã hiÖu qu¶. ChÝnh phñ Ph¸p ®· ®ång ý viÖn trî cho ViÖt Nam mét kho¶n kinh phÝ lµ 300.000 ®« la Mü ®Ó thùc hiÖn c«ng viÖc nµy ngay tõ n¨m 2000. Bé Y tÕ ®ang phèi hîp víi mét C«ng ty t− vÊn cña Ph¸p ®Ó tiÕn hµnh x©y dùng ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®Ó cïng víi víi

135

çc bé, ngµnh cã liªn quan x©y dùng Quy ho¹ch tæng thÓ hÖ thèng xö lý chÊt th¶i r¾n y tÕ.

8.6. Nh÷ng tån t¹i, khã kh¨n trong viÖc xö lý chÊt th¶i r¾n y tÕ

HiÖn nay, chÊt th¶i bÖnh viÖn ®ang trë thµnh vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng vµ x· héi cÊp b¸ch ë n−íc ta. HiÖn tr¹ng xö lý chÊt th¶i bÖnh viÖn kÐm hiÖu qu¶ ®ang g©y d− luËn trong céng ®ång vµ ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc ®èi víi nhiÒu cÊp, ngµnh, ®Æc biÖt lµ ngµnh m«i tr−êng vµ y tÕ. Tuy nhiªn, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy kh«ng ph¶i mét sím mét chiÒu v× chóng ta ®ang ®èi mÆt víi rÊt nhiÒu khã kh¨n.

Nguån kinh phÝ ®Çu t− cho xö lý chÊt th¶i y tÕ lµ rÊt lín. Theo −íc tÝnh s¬ bé, tæng kinh phÝ cho toµn bé ch−¬ng tr×nh ®Çu t− x©y dùng hÖ thèng xö lý chÊt th¶i r¾n, láng, khÝ vµo kho¶ng 1,16 tû ®ång ch−a kÓ chi phÝ cho sö dông ®Êt, ph−¬ng tiÖn thu gom, vËn chuyÓn, kinh phÝ vËn hµnh vµ b¶o tr×. Vèn ®Çu t− cÇn ®−îc huy ®éng tõ çc nguån ng©n s¸ch Nhµ n−íc, hç trî cña çc tæ chøc quèc tÕ, nguån gióp ®ì cña çc tæ chøc chÝnh phñ vµ çc tæ chøc phi chÝnh phñ. HiÖn nay, çc bÖnh viÖn cã lß ®èt nh−ng kinh phÝ mua n¨ng l−îng ®Ó vËn hµnh, ®Ó xö lý tro, ®Ó tr¶ l−¬ng cho nh©n c«ng cßn ch−a ®−îc quy ®Þnh sÏ lÊy tõ ®©u. Çc bÖnh viÖn kh«ng thÓ tù tiÖn n©ng gi¸ kh¸m ch÷a bÖnh ®Ó bï vµo chi phÝ xö lý chÊt th¶i cña m×nh. V× vËy, cã bÖnh viÖn ®· ®−îc trang bÞ lß nh−ng vÉn kh«ng vËn hµnh v× kh«ng cã kinh phÝ.

NhËn thøc vÒ thùc hµnh xö lý chÊt th¶i trong çn bé y tÕ, nh©n viªn trùc tiÕp lµm c«ng t¸c xö lý chÊt th¶i vµ bÖnh nh©n cßn ch−a cao, lµm ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn chÊt l−îng ph©n lo¹i, thu gom, vËn chuyÓn vµ tiªu huû chÊt th¶i. Mét sè l·nh ®¹o bÖnh viÖn ch−a thùc sù quan t©m ®Õn viÖc xö lý chÊt th¶i. ViÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ý thøc céng ®ång ch−a s©u réng, ®«i khi d− luËn qua b¸o chÝ cßn lµm nh©n d©n hoang mang, g©y t©m lý qu¸ lo sî ®èi víi chÊt th¶i bÖnh viÖn vµ tõ ®ã g©y søc Ðp kh«ng ®¸ng cã lªn çc c¬ quan qu¶n lý chuyªn ngµnh.

M«i tr−êng thùc hiÖn ph¸p chÕ ch−a thuËn lîi. MÆc dï ®· cã LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng, Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i nguy h¹i do Thñ t−íng ChÝnh phñ ban hµnh vµ Quy chÕ chÊt th¶i y tÕ do Bé tr−ëng Bé Y tÕ ban hµnh nh−ng çc v¨n b¶n ph¸p quy nµy ch−a thÊm s©u vµo ®êi sèng. ViÖc thùc hiÖn tèt Quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ míi chØ cã ë mét sè Ýt bÖnh viÖn. NhiÒu n¬i chÝnh quyÒn vÉn ch−a quan t©m ®Çu t− kinh phÝ vµ ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn Quy chÕ nµy.

Çc gi¶i ph¸p vÒ xö lý chÊt th¶i ch−a ®ång bé, sù phèi hîp liªn ngµnh cßn kÐm hiÖu qu¶ trong mäi c«ng ®o¹n qu¶n lý chÊt th¶i. NhiÒu n¬i bÖnh viÖn ®· ph©n lo¹i chÊt

136

th¶i y tÕ vµ chÊt th¶i sinh ho¹t nh−ng c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ tõ chèi vËn chuyÓn chÊt th¶i y tÕ. Chóng ta ch−a cã quy ®Þnh cô thÓ tr¸ch nhiÖm cña tõng bé, ngµnh trong tõng c«ng ®o¹n qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ.

8.7. H−íng dÉn xö lý chÊt th¶i r¾n y tÕ cña Bé Y tÕ

8.7.1. Thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ

a. M« h×nh thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ nguy h¹i ¸p dông cho çc thµnh phè lín

− X©y dùng vµ vËn hµnh lß ®èt khu vùc ®Ó ®èt chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i tËp trung cho toµn thµnh phè:

Çc thµnh phè lín nh− Hµ Néi, Thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ nh÷ng n¬i tËp trung nhiÒu bÖnh viÖn lín, l−îng chÊt th¶i r¾n y tÕ ph¸t sinh nhiÒu. Çc bÖnh viÖn t¹i ®©y th−êng n»m gÇn khu d©n c−, c¬ quan, tr−êng häc. V× vËy, viÖc l¾p ®Æt mçi bÖnh viÖn mét lß ®èt chÊt th¶i y tÕ lµ kh«ng cã lîi c¶ vÒ m«i tr−êng vµ kinh tÕ. ViÖc x©y dùng vµ vËn hµnh lß ®èt trung t©m cã c«ng suÊt lín ®Ó thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ phôc vô cho çc c¬ së y tÕ ë çc thµnh phè lín võa mang l¹i lîi Ých vÒ kinh tÕ vµ m«i tr−êng, võa mang tÝnh kh¶ thi. Trªn thùc tÕ, mét sè bÖnh viÖn t¹i Hµ néi ®· x©y dùng vµ l¾p ®Æt lß ®èt t−¬ng ®èi hiÖn ®¹i trong khu«n viªn bÖnh viÖn nh−ng kh«ng thÓ vËn hµnh ®−îc v× lß ®èt ®Æt s¸t víi nhµ d©n, khi lß ®èt vËn hµnh, khãi cña lß ®èt to¶ ra vµ ng−êi d©n ®· lµm ®¬n kiÕn nghÞ (BÖnh viÖn B¹ch Mai). Lß ®èt tËp trung nªn ®Æt ë ngo¹i « thµnh phè, xa khu d©n c− vµ cã ®−êng giao th«ng thuËn tiÖn cho viÖc chuyªn chë chÊt th¶i vµ gÇn b·i ch«n lÊp chÊt th¶i.

− X©y dùng vµ vËn hµnh lß ®èt chÊt th¶i cho côm bÖnh viÖn:

Lß ®èt chÊt th¶i cho côm bÖnh viÖn cã thÓ ®Æt t¹i bÖnh viÖn cã khu«n viªn thÝch hîp hoÆc ®Æt t¹i mét khu ®Êt riªng theo quy ho¹ch cña thµnh phè, cã ®−êng giao th«ng thuËn tiÖn ®Ó çc c¬ së y tÕ l©n cËn chuyªn chë chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i ®Õn thiªu ®èt. T¹i bÖnh viÖn ®Æt lß ®èt cho côm bÖnh viÖn, n¬i l−u gi÷ chÊt th¶i y tÕ ph¶i ®−îc thiÕt kÕ ®ñ ®Ó l−u gi÷ chÊt th¶i cho çc bÖnh viÖn trong côm.

− Sö dông c¬ së tiªu huû chÊt th¶i nguy h¹i c«ng nghiÖp nÕu cã trong ®Þa bµn.

b. M« h×nh thiªu ®èt chÊt th¶i r¾n y tÕ cho çc thÞ x·

X©y dùng vµ vËn hµnh lß ®èt chÊt th¶i y tÕ theo côm bÖnh viÖn.

Mét sè thµnh phè cã bÖnh viÖn chuyªn khoa ph¸t sinh nhiÒu chÊt th¶i cã ®é l©y nhiÔm cao nh− bÖnh viÖn lao, bÖnh viÖn truyÒn nhiÔm… cã thÓ ®Æt lß ®èt cã c«ng suÊt nhá t¹i khu«n viªn bÖnh viÖn ®Ó h¹n chÕ vËn chuyÓn çc chÊt th¶i cã ®é l©y nhiÔm cao ra ngoµi bÖnh viÖn.

137

Lß ®èt trong khu ®Êt bÖnh viÖn kh«ng ®−îc ®Æt gÇn khu d©n c−, èng khãi cña lß ®èt ph¶i cao h¬n khu nhµ cao tÇng l©n cËn, vÞ trÝ cña lß ®èt ph¶i ë cuèi h−íng giã chñ ®¹o trong n¨m.

c. M« h×nh xö lý chÊt th¶i r¾n y tÕ ®èi víi çc trung t©m y tÕ huyÖn

Víi nh÷ng trung t©m y tÕ huyÖn gÇn c¬ së thiªu ®èt chÊt th¶i y tÕ khu vùc hay côm bÖnh viÖn th× hîp ®ång víi çc c¬ së nµy ®Ó thiªu ®èt chÊt th¶i y tÕ

Víi nh÷ng trung t©m y tÕ huyÖn xa c¬ së thiªu ®èt chÊt th¶i th× cã thÓ ¸p dông thiªu ®èt chÊt th¶i nguy h¹i b»ng lß ®èt c«ng suÊt nhá. Tro vµ çc thµnh phÇn cßn l¹i sau khi ®èt sÏ ®−îc ch«n lÊp hoÆc tiªu huû cïng chÊt th¶i sinh ho¹t.

d. §èi víi phßng kh¸m ®a khoa, nhµ hé sinh, tr¹m y tÕ x·

Cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p thiªu ®èt trong lß ®èt thñ c«ng hoÆc thiªu ®èt ngoµi trêi. KhÝ th¶i cña lß ®èt ph¶i ®¹t tiªu chuÈn khÝ th¶i lß ®èt ViÖt Nam. Tuy nhiªn, ®èi víi çc bÖnh viÖn, çc c¬ së y tÕ nhá cã l−îng chÊt th¶i r¾n y tÕ kh«ng nhiÒu mµ ¸p dông lß ®èt thñ c«ng th× khã cã thÓ ®¹t ®−îc tiªu chuÈn nµy.

8.7.2. Ch«n lÊp chÊt th¶i

a. Quy ®Þnh vÒ ch«n lÊp chÊt th¶i trong quy chÕ qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ

− ChØ ¸p dông cho nh÷ng c¬ së y tÕ ch−a cã ®iÒu kiÖn ®Ó thiªu ®èt chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i

− Kh«ng ch«n lÉn chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i víi chÊt th¶i sinh ho¹t.

− ChØ ®−îc phÐp ch«n chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i t¹i çc khu vùc ®· ®−îc quy ®Þnh.

− B·i ch«n lÊp chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i ph¶i ®¸p øng çc chØ tiªu m«i tr−êng vµ çc yªu cÇu kü thuËt do c¬ quan qu¶n lý vÒ m«i tr−êng h−íng dÉn vµ thÈm ®Þnh.

b. Yªu cÇu ®èi víi ch«n lÊp chÊt th¶i y tÕ

Kh«ng ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy ®èi víi chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i ch−a qua xö lý ban ®Çu.

Çc yªu cÇu tèi thiÓu ®èi víi ®Þa ®iÓm qu¶n lý b·i ch«n lÊp chÊt th¶i nh− sau:

− Kh«ng ®æ chÊt th¶i thµnh ®èng ngoµi trêi.

− Nh©n viªn cã kiÕn thøc nhÊt ®Þnh vÒ qu¶n lý chÊt th¶i ®éc h¹i.

− ThiÕt kÕ n¬i ch«n lÊp chÊt th¶i tr¸nh ®Ó çc vËt thÓ láng tõ b·i th¶i rß rØ ra ngoµi m«i tr−êng.

138

− Ch«n lÊp nhanh chÊt th¶i y tÕ tr¸nh ®Ó ng−êi vµ ®éng vËt tiÕp xóc.

c. Ch«n lÊp chÊt th¶i t¹i b·i ch«n lÊp chÊt th¶i cña thµnh phè

Trong tr−êng hîp chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó xö lý hay tiªu huû b»ng çc ph−¬ng ph¸p kh¸c th× t¹i b·i ch«n lÊp chÊt th¶i cña thµnh phè ph¶i dµnh mét n¬i ®−îc thiÕt kÕ riªng dµnh cho chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i. Khu vùc nµy h¹n chÕ viÖc tiÕp cËn cña ng−êi vµ ®éng vËt, viÖc ch«n lÊp chÊt th¶i ph¶i ®−îc tiÕn hµnh nhanh chãng, ®ång thêi ph¶i ®Çu t− çc ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i thÝch hîp h¬n.

d. Ch«n lÊp chÊt th¶i trong khu«n viªn bÖnh viÖn

Ph−¬ng ph¸p nµy chØ ¸p dông ®èi víi çc bÖnh viÖn vïng s©u, vïng xa vµ còng chØ lµ ph−¬ng ph¸p t¹m thêi ®−îc ¸p dông theo nh÷ng nguyªn t¾c sau:

− ViÖc tiÕp cËn tíi nh÷ng vÞ trÝ nµy ph¶i ®−îc kiÓm so¸t chÆt chÏ.

− N¬i ch«n lÊp ®−îc lãt b»ng vËt liÖu chèng thÊm.

− ChØ ch«n chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i.

− Phñ ®Êt lªn trªn mçi l−ît chÊt th¶i.

− Tr¸nh lµm « nhiÔm m¹ch n−íc ngÇm.

8.7.3. Ph−¬ng ph¸p ch«n lÊp chÊt th¶i sau khi ®· ®ãng gãi

Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc thùc hiÖn b»ng çch cho chÊt th¶i vµo thïng kim lo¹i hoÆc thïng nhùa ®Çy ®Õn 3/4 råi cho thªm bät nhùa, catbium, v÷a xi m¨ng hoÆc chÊt liÖu lµm b»ng ®Êt sÐt. Sau khi ®· kh«, g¾n kÝn thïng vµ ch«n lÊp nh»m h¹n chÕ sù tiÕp xóc vµ ph¸t t¸n cña chÊt th¶i. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ ¸p dông ®èi víi vËt s¾c nhän, ho¸ chÊt, thuèc

8.7.4. Ph−¬ng ph¸p lµm tr¬ ho¸ (inertization)

Dïng m¸y nghiÒn n¸t chÊt th¶i, trén thªm n−íc v«i, xi m¨ng, sau ®ã ®Ó kh«, l−u gi÷ hoÆc ch«n lÊp, th¶i vµo b·i th¶i cña thµnh phè.

Ph−¬ng ph¸p nµy ¸p dông ®èi víi chÊt th¶i ho¸ häc, d−îc häc vµ tro cña lß ®èt.


Môc tiªu

1. Tr×nh bµy ®−îc chÊt th¶i r¾n ®−îc ph¸t sinh nh− thÕ nµo trªn ph¹m vi ®Þa ph−¬ng.

2. ¸p dông ®−îc nh÷ng kiÕn thøc lý thuyÕt vÒ qu¶n lý chÊt th¶i r¾n trong çc t×nh huèng cô thÓ.

3. §Ò xuÊt ®−îc nh÷ng gi¶i ph¸p kh¶ thi cho viÖc qu¶n lý chÊt th¶i r¾n t¹i x· X.

139

T×nh huèng

X· X t¹i tØnh Y- ViÖt Nam cã tÊt c¶ 8 lµng víi tæng sè 12.000 d©n. HÇu hÕt d©n c− trong vïng ®Òu lµm nghÒ n«ng, tuy nhiªn, cã hai lµng nghÒ tham gia s¶n xuÊt ®å gèm vµ thuéc da. Trªn ®Þa bµn cña x· cã mét bÖnh viªn lao (100 gi−êng), hiÖn t¹i ch−a cã mét ph−¬ng ph¸p chÝnh thøc cho viÖc thu gom vµ xö lý chÊt th¶i r¾n sinh ho¹t t¹i çc khu d©n c− trong x·. Ng−êi d©n chñ yÕu lµ ñ chÊt th¶i r¾n lµm ph©n hoÆc dïng biÖn ph¸p ®èt, ®¸ng tiÕc lµ viÖc ®èt chÊt th¶i r¾n ®· lµm « nhiÔm kh«ng khÝ trong vïng vµ mét sè trÎ em ®· bÞ çc bÖnh vÒ ®−êng h« hÊp trªn mét çch th−êng xuyªn. BÖnh viÖn hiÖn t¹i ®ang ¸p dông biÖn ph¸p ch«n lÊp chÊt th¶i r¾n t¹i ®Þa ®iÓm trong bÖnh viÖn. DiÖn tÝch dµnh cho viÖc ch«n lÊp còng ®· ®−îc sö dông gÇn hÕt.

C©u hái

H·y lËp mét kÕ ho¹ch phï hîp vµ kh¶ thi cho x· trong viÖc qu¶n lý chÊt th¶i sinh ho¹t t¹i çc lµng vµ chÊt th¶i y sinh (kÓ c¶ vËt s¾c nhän vµ chÊt th¶i r¾n th¶i l©y nhiÔm tõ bÖnh viÖn).

Mét sè h−íng dÉn cho sinh viªn trong viÖc lËp kÕ ho¹ch:

1. LiÖt kª nh÷ng vÊn ®Ò hiÖn nay liªn quan ®Õn chÊt th¶i r¾n cña x· X bao gåm chÊt th¶i sinh ho¹t, chÊt th¶i y sinh vµ chÊt th¶i t¹i çc c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp cì nhá.

2. LiÖt kª nh÷ng ¶nh h−ëng søc khoÎ cã thÓ x¶y ra nÕu kh«ng qu¶n lý tèt chÊt th¶i r¾n tõ çc hé d©n vµ tõ bÖnh viÖn lao.

3. Xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng liªn quan tíi viÖc ch«n chÊt th¶i bÖnh viÖn

4. H·y xem xÐt xem lµm thÕ nµo ®Ó kiÓm so¸t vÊn ®Ò l©y nhiÔm tr−íc khi chÊt th¶i r¾n ®−îc ®em ch«n t¹i b·i r¸c trong bÖnh viÖn hoÆc ®−îc ®−a ®Õn xö lý ë mét n¬i kh¸c.

5. M« t¶ çc gi¶i ph¸p kh¶ thi nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thu gom vµ xö lý chÊt th¶i r¾n cña x· víi t¸c ®éng tèi thiÓu lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi.

Tù L¦îNG GI¸

§iÒn tõ thÝch hîp vµo chç trèng

1. ChÊt th¶i r¾n lµ chÊt th¶i ............... ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng sinh ho¹t, th−¬ng m¹i, dÞch vô ®« thÞ, n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, x©y dùng, v.v...

2. ChÊt th¶i r¾n ®−îc ph©n lo¹i theo vÞ trÝ h×nh thµnh, theo thµnh phÇn hãa häc vµ vËt lý, theo ....................., vµ theo ........................

3. Trong c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i r¾n, cÇn ¸p dông nguyªn t¾c 3R, ®ã lµ: gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh, ..............................., vµ ..........................

140

4. ë ViÖt Nam, hiÖn nay cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p xö lý r¸c sau: b·i r¸c, .................., ñ ph©n (composting), ............................., thu håi vµ t¸i sö dông.

5. Bèn b−íc trong chu tr×nh qu¶n lý chÊt th¶i r¾n y tÕ mµ C¬ quan B¶o vÖ m«i tr−êng Hoa Kú khuyÕn ço lµ: ..........................., t¸i chÕ vµ t¸i sö dông, ......................., vµ ch«n lÊp hîp vÖ sinh.

H·y ®¸nh dÊu x vµo mét lùa chän duy nhÊt

6 VÒ mÆt b¶n chÊt, çc hÖ sinh th¸i lµ bÒn v÷ng O §óng O Sai

7 Khi d©n sè ngµy cµng t¨ng, vÊn ®Ò chÊt th¶i r¾n ngµy cµng trë nªn phøc t¹p, tuy nhiªn çc hÖ sinh th¸i cã kh¶ n¨ng tù ph©n hñy nh÷ng chÊt th¶i ®ã

O §óng O Sai

8 ChÊt th¶i sinh ho¹t lµ çc chÊt th¶i cã liªn quan ®Õn çc ho¹t ®éng cña con ng−êi, ®−îc t¹o thµnh chñ yÕu tõ çc khu d©n c−, çc khu th−¬ng m¹i, çc khu c«ng nghiÖp, çc nhµ m¸y, v.v...

O §óng O Sai

9 B¶n chÊt mèi nguy c¬ cña chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ ®−îc t¹o thµnh tõ mét hoÆc nhiÒu ®Æc tr−ng c¬ b¶n: (1) chøa ®ùng çc yÕu tè truyÒn nhiÔm, (2) chÊt Ýt ®éc h¹i cã trong r¸c th¶i y tÕ; (3) çc hãa chÊt vµ d−îc phÈm nguy hiÓm, (4) çc chÊt th¶i phãng x¹, (5) çc vËt s¾c nhän.

O §óng O Sai

10 Nh÷ng ®èi t−îng th−êng xuyªn ph¶i ph¬i nhiÔm víi chÊt th¶i r¾n y tÕ bao gåm b¸c sÜ, y t¸, hé lý vµ çc nh©n viªn hµnh chÝnh cña bÖnh viÖn / c¬ së y tÕ

O §óng O Sai

141

BµI 6 N¦íC Vµ VÖ SINH N¦íC

MôC TI£U

1. Nªu vµ m« t¶ ®−îc çc nguån n−íc kh¸c nhau trong tù nhiªn.

2. Tr×nh bµy ®−îc mèi quan hÖ gi÷a chÊt l−îng n−íc vµ søc khoÎ con ng−êi.

3. Tr×nh bµy vÒ vÊn ®Ò « nhiÔm n−íc vµ qu¶n lý chÊt l−îng n−íc.

1. GIíI THIÖU VÒ ÇC NGUåN N¦íC TRONG THI£N NHI£N, VÊN §Ò CUNG CÊP N¦íC Vµ QU¶N Lý NGUåN N¦íC

1.1. Nguån n−íc trong thiªn nhiªn

Hµnh tinh cña chóng ta cã diÖn tÝch kho¶ng 510 triÖu km2, trong ®ã biÓn vµ ®¹i d−¬ng lµ 70,8%, lôc ®Þa 29,2%. Theo çc nhµ khoa häc th× tæng l−îng n−íc trªn tr¸i ®Êt chõng 1, 45 tû km3 ®−îc ph©n chia nh− sau:

− BiÓn vµ ®¹i d−¬ng chiÕm 93,96%.

− N−íc ngÇm chiÕm 4,12%.

− B¨ng hµ chiÕm 1,65%.

− Hå chiÕm 0,019%.

− §é Èm trong ®Êt chiÕm 0,006%.

− H¬i n−íc trong khÝ quyÓn chiÕm 0,001%.

− S«ng chiÕm 0,0001%.

Nãi mét çch kh¸c, kho¶ng 70% tr¸i ®Êt ®−îc bao phñ bëi n−íc, nh−ng chØ cã 2,5% thÓ tÝch n−íc trªn tr¸i ®Êt lµ n−íc ngät (lµ nguån n−íc mµ con ng−êi, ®éng vËt vµ thùc vËt cã thÓ tiªu thô); trong 2,5% nµy th× kho¶ng 1,7% lµ bÞ ®ãng b¨ng vµ l−îng

142

cßn l¹i chØ 0,8% lµ ®−îc gi÷ trong ®Êt, s«ng, hå, trong khÝ quyÓn v.v. (Postel, Daily vµ Ehrlich, 1996).

Chu tr×nh tuÇn hoµn cña n−íc trong thiªn nhiªn:

Mäi ng−êi ®Òu biÕt chu tr×nh chuyÓn ho¸ cña n−íc trong tù nhiªn lµ: gÇn mét nöa n−íc m−a bèc h¬i cïng ®Êt, vá c©y vµ ®éng vËt; cßn nöa kia ch¶y vµo s«ng hå vµ ngÊm xuèng ®Êt. Cuèi cïng n−íc bÒ mÆt vµ n−íc ngÇm tËp trung bëi çc dßng ch¶y sÏ trë l¹i biÓn. N−íc bèc h¬i tõ mÆt biÓn vµ mÆt ®Êt tËp hîp trong m©y vµ chu tr×nh t¸i diÔn. H×nh 6.1 tr×nh bµy vßng tuÇn hoµn n−íc trong tù nhiªn.

Nh÷ng ®¸m m©y tÝch tô h¬i n−íc

Bèc h¬ikhi m−a

Bèc h¬i tõthùc vËt

Bèc h¬i tõao hå

Bay h¬i tõ®Êt ®¸

Bay h¬i tõs«ng suèi

Bay h¬i tõçc ®¹i d−¬ng

ThÊm

N−íc thÊm vµo ®Êt

H×nh 6.1. Vßng tuÇn hoµn n−íc trong tù nhiªn

1.1.1. N−íc biÓn vµ ®¹i d−¬ng

N−íc biÓn vµ ®¹i d−¬ng chiÕm mét thÓ tÝch kh¸ lín víi hµm l−îng muèi trung b×nh 3,5g/lÝt. Con ng−êi ch−a ®ñ søc vµ kh¶ n¨ng sö dông dÔ dµng nguån n−íc nµy ®Ó phôc vô cho nhu cÇu hµng ngµy cña m×nh.

1.1.2. N−íc ngÇm

N−íc n»m s©u trong lßng ®Êt cã tr÷ l−îng kh¸ lín, nguån n−íc ngÇm t¹i çc khu vùc cã thÓ khai th¸c ®−îc chiÕm kho¶ng 4 triÖu km3 nh−ng con ng−êi còng kh«ng dÔ

143

dµng khai th¸c vµ sö dông. N−íc ngÇm n«ng ë çch mÆt ®Êt tõ 5 -10 m, chÊt l−îng n−íc tèt nh−ng còng thay ®æi, cã liªn quan mËt thiÕt víi n−íc mÆt vµ çc nguån « nhiÔm trªn mÆt ®Êt, l−u l−îng cßn phô thuéc theo mïa. N−íc ngÇm s©u cã chÊt l−îng æn ®Þnh nh−ng ë ®é s©u tõ 20-150 m so víi mÆt ®Êt nªn viÖc khai th¸c gÆp khã kh¨n. N−íc ngÇm ë mét sè vïng t¹i ViÖt Nam cã hµm l−îng s¾t cao tõ 1- 20 mg/l. ë ViÖt Nam, do l−îng n−íc ngÇm ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu, khai th¸c tïy tiÖn vµ kh«ng ®−îc qu¶n lý chÆt chÏ, thªm vµo ®ã lµ ý thøc b¶o vÖ tµi nguyªn m«i tr−êng cßn thÊp nªn nhiÒu n¬i hiÖn ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nguy c¬ « nhiÔm vµ c¹n kiÖt nguån n−íc ngÇm cïng víi çc nguy c¬ sôt lÊn mÆt ®Êt.

1.1.3. N−íc s«ng hå (n−íc mÆt)

§©y lµ lo¹i n−íc mµ con ng−êi cã thÓ sö dông vµ khai th¸c dÔ dµng, thuËn lîi ®Ó phôc vô cho mäi ho¹t ®éng hµng ngµy nh−ng l¹i chiÕm tû lÖ kh¸ nhá 0,0191%, víi tr÷ l−îng chõng 218.000 km3 n−íc, ph©n phèi ®Òu kh¾p mäi n¬i. ViÖt Nam cã mét hÖ thèng s«ng ngßi dµy ®Æc, −íc tÝnh c¶ n−íc cã kho¶ng 2360 con s«ng víi chiÒu dµi trªn 10km. Trong sè nµy cã 8 con s«ng lín víi tr÷ l−îng tõ 10.000 km3 trë lªn (World Bank, 2003). Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, con ng−êi ®· th¶i çc chÊt bÈn lµm « nhiÔm nguån n−íc mÆt g©y nªn t×nh tr¹ng thiÕu n−íc s¹ch ë nhiÒu n¬i.

1.1.4. N−íc m−a

B¶n chÊt cña n−íc m−a lµ rÊt s¹ch. Nh−ng n−íc m−a cã nh−îc ®iÓm lµ kh«ng ®ñ sè l−îng cung cÊp n−íc dïng trong c¶ n¨m cho nh÷ng tËp thÓ ®«ng ng−êi, sè l−îng n−íc m−a phô thuéc theo mïa trong n¨m hµm l−îng muèi kho¸ng thÊp, ®ång thêi, n−íc m−a ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu vÒ mÆt ®Þa lý, cã nh÷ng vïng m−a rÊt nhiÒu lÇn trong n¨m nh−ng cã nh÷ng vïng sa m¹c th× l−îng m−a l¹i rÊt Ýt.

N−íc m−a bÞ nhiÔm bÈn bëi kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm, çch thu høng chøa ®ùng kh«ng ®¶m b¶o vÖ sinh. Tuy vËy, ë nh÷ng vïng khan hiÕm n−íc cÇn tËn dông n−íc m−a ®Ó ¨n uèng.

2.2. Cung cÊp n−íc cho çc vïng ®« thÞ vµ n«ng th«n

Trong h¬n 45 n¨m qua Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO) ®· kh«ng ngõng tËp trung

vµo vÊn ®Ò cÊp n−íc sinh ho¹t vµ nh÷ng ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ con ng−êi. Mét trong

nh÷ng môc tiªu chÝnh cña WHO lµ: TÊt c¶ mäi ng−êi, kh«ng ph©n biÖt giµ, trÎ, ®iÒu

kiÖn kinh tÕ -x· héi ®Òu cã quyÒn cã ®ñ n−íc an toµn cho sinh ho¹t. Theo WHO, tû lÖ

d©n ®−îc cung cÊp n−íc t¨ng tõ 79% (4,1 tû ng−êi) n¨m 1990 ®Õn 82% (4, 9 tû ng−êi)

n¨m 2000. Vµo ®Çu n¨m 2000, kho¶ng 1/6 d©n sè thÕ giíi (1,1 tû ng−êi) ®· kh«ng

®−îc cung cÊp n−íc s¹ch mµ chñ yÕu lµ ë çc n−íc ch©u ¸ vµ ch©u Phi. Trong 10 n¨m

qua, dÞch vô cung cÊp n−íc s¹ch ë n«ng th«n t¨ng lªn nh−ng ë thµnh phè l¹i gi¶m ®i.

144

Tuy nhiªn, tû lÖ ng−êi d©n n«ng th«n ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch vÉn Ýt h¬n rÊt nhiÒu so

víi ë thµnh phè.

WHO dù ®o¸n r»ng trong vßng 25 n¨m tíi, d©n sè ®« thÞ ë ch©u ¸ sÏ t¨ng lªn

gÊp ®«i, ë ch©u Phi sÏ t¨ng lªn h¬n gÊp ®«i. Theo nh− dù ®o¸n nµy th× çc thµnh phè ë

ch©u Phi vµ ch©u ¸ sÏ ®øng tr−íc mét th¸ch thøc rÊt lín nh»m ®¸p øng nhu cÇu vÒ

n−íc sinh ho¹t cho nh©n d©n. Theo môc tiªu cña Héi ®ång Quèc tÕ vÒ Cung cÊp n−íc

s¹ch vµ C«ng tr×nh vÖ sinh (WSSCC) th× ®Õn n¨m 2025 tÊt c¶ ng−êi d©n trªn thÕ giíi

sÏ ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch, nghÜa lµ sÏ cã thªm kho¶ng 3 tû ng−êi sÏ cã n−íc s¹ch ®Ó

sinh ho¹t hay trung b×nh cã thªm 330.000 ng−êi ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch mçi ngµy

trong vßng 25 n¨m tíi. Theo thèng kª n¨m 2000 cña WHO vµ Quü nhi ®ång Liªn hîp

quèc (UNICEF) th× trªn thÕ giíi ®· cã 23 quèc gia ®¹t møc 100% d©n sè ®−îc sö dông

n−íc s¹ch hoÆc nguån n−íc cã b¶o vÖ.

Theo ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu chiÕn l−îc quèc gia vÒ cÊp n−íc vµ vÖ sinh m«i

tr−êng n«ng th«n cña NRWSS (1998) th× vïng B¾c Trung Bé lµ vïng cã tû lÖ ng−êi

d©n ®−îc sö dông nguån n−íc an toµn cao nhÊt trªn 7 vïng sinh th¸i ViÖt Nam, nh−ng

tû lÖ nµy còng chØ míi ®¹t 35-40%. ë ®ång b»ng S«ng Cöu Long chØ cã 25% sè nguån

n−íc ®−îc xÕp lµ an toµn. Theo sè liÖu thèng kª cña Quü nhi ®ång Liªn hîp quèc vµ

WHO th× n¨m 2000, ViÖt Nam cã 56% d©n sè ®−îc sö dông nguån n−íc an toµn hoÆc

cã b¶o vÖ, trong ®ã cã 81% d©n thµnh thÞ vµ 50% d©n n«ng th«n. Tuy nhiªn, theo sè

liÖu thèng kª cña Trung t©m N−íc sinh ho¹t vµ VÖ sinh m«i tr−êng N«ng th«n (2004),

n¨m 2000 chØ míi cã 42% nh−ng ®Õn hÕt n¨m 2004 ®· cã 58% d©n sè n«ng th«n ®−îc

cÊp n−íc s¹ch. §«ng Nam Bé lµ vïng cã tû lÖ sè d©n sö dông n−íc s¹ch cao nhÊt

(65%) vµ T©y Nguyªn lµ vïng cã tû lÖ sè d©n sö dông n−íc s¹ch thÊp nhÊt (50%).

Theo Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, môc tiªu ®Ò ra ®Õn n¨m 2020 lµ

®¶m b¶o 100% d©n sè trong c¶ n−íc ®−îc cÊp n−íc s¹ch víi tiªu chuÈn 120-150

lÝt/ng−êi/ngµy, ë thµnh phè lín lµ 180-200 lÝt /ng−êi/ngµy. §ång thêi ®¸p øng ®ñ nhu

cÇu n−íc cho ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ çc dÞch vô x· héi kh¸c.

2.2.1. Cung cÊp n−íc cho ®« thÞ ViÖt Nam

N−íc cung cÊp cho d©n c− ë thµnh phè - ®« thÞ ®−îc lÊy tõ tr¹m cÊp n−íc cña

thµnh phè. Tr¹m cÊp n−íc cã thÓ chän nguån n−íc tèt nhÊt vÒ ®Þa ®iÓm còng nh− vÒ

chÊt l−îng. N−íc ®−îc ph©n phèi trong ®−êng èng cã sù kiÓm so¸t cña chuyªn m«n vÒ

tiªu chuÈn n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t. Tuú theo nguån n−íc cung cÊp cho tr¹m cÊp

n−íc (n−íc ngÇm hay n−íc mÆt) mµ tr¹m cÊp n−íc cã nh÷ng c«ng ®o¹n s¶n xuÊt n−íc

nh− nªu trong h×nh 6.2.

145

HÖ thèng cung cÊp n−íc m¸y cho nh©n d©n thµnh phè gåm: n¬i b¬m n−íc tõ s«ng hoÆc giÕng, n¬i läc n−íc, n¬i tiÖt khuÈn n−íc vµ ®−êng èng dÉn n−íc tíi tËn n¬i dïng.

S¬ ®å mét hÖ thèng cung cÊp n−íc lÊy tõ s«ng hay hå nh− sau: ë chç s¹ch nhÊt

cña s«ng /hå ®Æt b¬m hót n−íc vµ dÉn n−íc vÒ nhµ m¸y. NÕu n−íc ®ñ tiªu chuÈn vÖ

sinh, n−íc sÏ ch¶y vµo bÓ chøa n−íc s¹ch, råi l¹i b¬m vµo çc èng dÉn ngÇm ®Ó tíi

çc vßi n−íc.

Nguån n−íc ngÇm

GiÕng khoan, tr¹m b¬m cÊp

Bé phËn khö s¾t Bé phËn l¾ng s¬ bé

S«ng, hå tr¹m b¬m cÊp 1

Khö khuÈn

M¹ng l−íi ph©n phèi

§¸nh phÌn lµm trong

BÓ chøa

BÓ l¾ng

BÓ läc

Nguån n−íc mÆt

H×nh 6.2. Çc c«ng ®o¹n s¶n xuÊt n−íc

ë mét vµi nhµ m¸y n−íc, nÕu n−íc ®ñ tiªu chuÈn vÖ sinh, ng−êi ta b¬m n−íc s«ng lªn ®µi chøa n−íc cao h¬n çc nhµ ë trong thµnh phè, ®Ó n−íc theo träng lùc tù ch¶y xuèng èng dÉn ®Õn çc vßi n−íc. Nh− vËy sÏ kh«ng cÇn ®Õn b¬m.

Th−êng n−íc b¬m lªn kh«ng ®óng tiªu chuÈn vÖ sinh vµ cÇn ph¶i chÕ ho¸ (läc vµ tiÖt khuÈn) tr−íc khi vµo bÓ chøa vµ èng dÉn. HÖ thèng cung cÊp n−íc sÏ gåm thªm çc bÓ läc s¹ch (nh− bÓ l¾ng, bÓ läc). B¬m n−íc s«ng (hay hå) lªn bÓ l¾ng råi n−íc ch¶y sang bÓ läc. N−íc läc s¹ch ch¶y vµo mét èng chÝnh ®Ó nhËn liÒu clo cÇn thiÕt ®Ó tiÖt khuÈn, råi tíi bÓ chøa vµ b¬m vµo èng dÉn.

146

Ph¶i gi÷ g×n èng dÉn n−íc cho tèt ®Ó ng¨n ngõa n−íc bÈn ë trªn mÆt ®Êt kh«ng thÓ ngÊm vµo. M¸y b¬m n−íc bao giê còng ph¶i cã ®ñ søc ®Ò ®Èy n−íc tõ èng dÉn lªn çc tÇng g¸c cao. NÕu dïng n−íc ngÇm ®Ó cung cÊp n−íc uèng cho thµnh phè th× çch x©y cÊt nhµ m¸y n−íc cã h¬i kh¸c.

GiÕng khoan lµ ph−¬ng ph¸p chÝnh ®Ó lÊy n−íc ngÇm. GiÕng ®øng th¼ng, h×nh trô vµ xuèng tíi tÇng n−íc s©u. Thµnh giÕng lµ nh÷ng èng b»ng kim lo¹i. GiÕng khoan lµ ph−¬ng ph¸p chÝnh ®Ó lÊy n−íc ngÇm. GiÕng ®øng th¼ng, h×nh trô vµ xuèng tíi líp n−íc s©u. Thµnh giÕng lµ nh÷ng èng b»ng kim lo¹i.

2.2.2. Cung cÊp n−íc cho n«ng th«n

Tuú theo t×nh h×nh cô thÓ vÒ nguån n−íc vµ chÊt l−îng n−íc cña tõng ®Þa ph−¬ng mµ lùa chän h×nh thøc cung cÊp n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t cho phï hîp. Cã thÓ ¸p dông mét trong çc h×nh thøc cung cÊp n−íc sau ®©y:

a. BÓ chøa n−íc m−a

N−íc ta n»m trong khu vùc m−a t−¬ng ®èi nhiÒu 1900-2000 mm/n¨m. TÝnh trung b×nh l−îng m−a lµ 1600 mm/n¨m. Tæng l−îng n−íc −íc tÝnh lµ 600 tû m3.

BÓ chøa n−íc m−a cã thÓ ¸p dông cho çc vïng:

− §µo giÕng bÞ n−íc mÆn (vïng ven biÓn, h¶i ®¶o, ®ång b»ng Nam bé...).

− §µo s©u kh«ng gÆp n−íc ngÇm.

b. GiÕng kh¬i

Lµ h×nh thøc cung cÊp n−íc phæ biÕn ë n−íc ta hiÖn nay.

− GiÕng kh¬i x©y khÈu: ®−îc ¸p dông cho vïng cã nguån n−íc ngÇm çch mÆt ®Êt tõ 5-10 m. GiÕng x©y b»ng khÈu g¹ch hay b»ng cèng bª t«ng. GiÕng cã s©n, nÒn b»ng g¹ch hay xi m¨ng, cã gÇu ®Ó móc n−íc, giÕng nªn xa nguån bÈn 10 -15 m. Hµng n¨m tæng vÖ sinh giÕng, vÐt bïn ®¸y, söa ch÷a thµnh v¸ch, s©n giÕng, r·nh tho¸t n−íc bÈn (xem s¬ ®å giÕng kh¬i x©y khÈu, h×nh 6.3).

− GiÕng kh¬i s©u 3 - 4 m (h×nh 6.4): ¸p dông cho vïng ven biÓn, h¶i ®¶o v× ®µo s©u dÔ bÞ nhiÔm mÆn. §−êng kÝnh giÕng 1 - 2 m, s©u 3 - 4 m.

− GiÕng hµo läc (h×nh 6.5): ¸p dông cho nh÷ng vïng ®µo s©u kh«ng cã n−íc ngÇm, ph¶i dïng n−íc ao, hå, n−íc suèi, n−íc giÕng ®Êt... N−íc ®−îc ch¶y vµo giÕng qua mét hµo läc çt ë d−íi ®¸y giÕng. §èi víi vïng ven biÓn th× hµo läc cÇn ®−îc bÞt kÝn ®Ó ®ì nhiÔm mÆn.

− GiÕng ch©n ®åi, ch©n nói (h×nh 6.6): ¸p dông cho vïng cã nói, gß, ®åi... ®Þa ®iÓm ®µo giÕng cÇn chän n¬i cã nhiÒu c©y cá mäc quanh n¨m, hoÆc n¬i cã m¹ch

147

n−íc nhá ch¶y ra. Khi ®µo giÕng ch©n ®åi th× xung quanh ph¶i ®¾p bê x©y thµnh giÕng ng¨n n−íc bÈn ch¶y vµo giÕng ®Ó phÝa trªn kh«ng cã nguån nhiÔm bÈn.

− GiÕng bªn s«ng, bªn suèi, bªn hå: n−íc ta cã hµng ngh×n con s«ng lín nhá, cã 4000 - 5000 hå chøa n−íc tù nhiªn vµ nh©n t¹o, cã tr÷ l−îng n−íc rÊt lín ®ñ cung cÊp n−íc cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t hµng ngµy cña con ng−êi. T¹i nh÷ng ®Þa ph−¬ng nµy cã thÓ ¸p dông giÕng hµo läc, lÊy n−íc tõ suèi, s«ng, hå ...

0,8m

N−íc

§Êt sÐt

1m

R·nh tho¸t n−íc

H×nh 6.3. S¬ ®å giÕng kh¬i x©y khÈu

148

1m

H×nh 6.4. GiÕng kh¬i s©u 3-4m

3 -4 m

0,7 m

1 m - 2 m

GiÕng ®¸y 1,5-3m

Ao hå

Hµo çt läc

H×nh 6.5. GiÕng hµo läc

H×nh 6.6. GiÕng ch©n ®åi, nói

c. BÓ chøa n−íc, ®Ëp chøa n−íc khe nói (h×nh 6.7)

ë nhiÒu vïng cã nguån n−íc ch¶y quanh n¨m kh«ng c¹n, cã thÓ x©y bÓ chøa hoÆc ®Ëp ng¨n n−íc råi dÉn n−íc vÒ khu vùc d©n c− b»ng ®−êng èng. N−íc cã thÓ tù ch¶y nhê sù chªnh lÖch vÒ ®é cao tõ 30-60 m. §Ó thu n−íc, ®Ëp ng¨n n−íc cÇn cã m¸i che, xung quanh cã hµng rµo b¶o vÖ cho hÖ thèng thu n−íc.

149

BÓ chøa n−íc khe nói

èng dÉn n−íc

H×nh 6.7. BÓ chøa n−íc, ®Ëp chøa n−íc khe nói

d. GiÕng khoan ®Æt m¸y b¬m tay (h×nh 6.8)

Dùa vµo ®Æc ®iÓm cña n−íc ngÇm s©u lµ æn ®Þnh t−¬ng ®èi vÒ tr÷ l−îng vµ chÊt l−îng n−íc, ng−êi ta ®· khoan s©u ®Ó lÊy n−íc ngÇm phôc vô cho n«ng th«n. GiÕng khoan ®−îc ®Æt m¸y b¬m tay, gi¶m søc lao ®éng, chÊt l−îng n−íc æn ®Þnh vµ vÖ sinh.

H×nh 6.8. GiÕng khoan ®Æt m¸y b¬m tay

2. CHÊT L¦îNG N¦íC, VÖ SINH N¦íC Vµ MèI QUAN HÖ CñA CHóNG VíI SøC KHOÎ CéNG §åNG

2.1. ChÊt l−îng n−íc vµ tiªu chuÈn

150

Tuú theo yªu cÇu cña viÖc sö dông n−íc vµo çc môc ®Ých kh¸c nhau nh− n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, ng− nghiÖp, v¨n ho¸, thÓ dôc thÓ thao, phôc vô ¨n uèng vµ sinh ho¹t mµ quy ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn cña ngµnh. §èi víi n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t cã tiªu chuÈn quèc tÕ, tiªu chuÈn khu vùc, tiªu chuÈn quèc gia vµ tiªu chuÈn ®Þa ph−¬ng. Tiªu chuÈn quèc tÕ vÒ n−íc sinh ho¹t lµ tiªu chuÈn cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO), ban hµnh n¨m 1958 vµ bæ sung söa ®æi n¨m 1963, 1971 vµ 1984. Tiªu chuÈn bao gåm 3 nhãm chØ tiªu: vËt lý, ho¸ häc (chÊt v« c¬ tan, chÊt h÷u c¬) vµ sinh häc.

N¨m 2002, víi sù gióp ®ì cña Unicef, Bé Y tÕ ®· x©y dùng vµ ban hµnh Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc ¨n uèng theo QuyÕt ®Þnh sè 1329/2002/BYT-Q§ ngµy 18/4/2002 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ ®Ó gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc dïng cho ¨n uèng vµ sinh ho¹t. Tiªu chuÈn nµy quy ®Þnh ng−ìng tèi ®a cho phÐp cña 112 chØ tiªu vËt lý, ho¸ häc vµ sinh häc. §©y lµ ch×a kho¸ ph¸p lý cho c¶ ng−êi tiªu dïng còng nh− nhµ s¶n xuÊt vµ cung cÊp n−íc s¹ch. Tuy nhiªn, ph¹m vi ¸p dông chñ yÕu lµ ®èi víi ®« thÞ, c«ng tr×nh cÊp n−íc tËp trung cho 500 ng−êi trë lªn, do vËy ®èi víi vïng n«ng th«n hiÖn ch−a ph¶i lµ ®èi t−îng ¸p dông b¾t buéc.

§Ó kh¾c phôc h¹n chÕ nµy, Bé Y tÕ ban hµnh Tiªu chuÈn ngµnh: Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc s¹ch theo QuyÕt ®Þnh sè 09/2005/BYT-Q§ ngµy 11/3/2005 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ. Tiªu chuÈn nµy chØ quy ®Þnh 22 chØ tiªu c¬ b¶n vÒ c¶m quan, thµnh phÇn v« c¬ vµ vi sinh vËt. Tiªu chuÈn nµy ¸p dông ®èi víi çc h×nh thøc cÊp n−íc s¹ch hé gia ®×nh, çc tr¹m cÊp n−íc tËp trung phôc vô tèi ®a 500 ng−êi vµ çc h×nh thøc cÊp n−íc s¹ch kh¸c. N−íc s¹ch quy ®Þnh trong tiªu chuÈn nµy chØ lµ n−íc dïng cho çc môc ®Ých sinh ho¹t ç nh©n vµ gia ®×nh, kh«ng sö dông lµm n−íc ¨n uèng trùc tiÕp. NÕu dïng trùc tiÕp cho ¨n uèng ph¶i xö lý ®Ó ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc ¨n uèng ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè 1329/Q§ -BYT ngµy 18/4/2002 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ.

Nh×n chung, vÒ mÆt sè l−îng cã thÓ chÊp nhËn ®−îc ë møc 30l/ng−êi/ngµy ë n«ng th«n vµ 100 - 150l/ng−êi/ngµy ë thµnh thÞ. VÒ mÆt chÊt l−îng, n−íc dïng ®Ó ¨n uèng vµ sinh ho¹t ph¶i ®¶m b¶o nh−ng yªu cÇu chung sau ®©y:

− N−íc ph¶i cã tÝnh c¶m quan tèt, ph¶i trong, kh«ng cã mµu, kh«ng cã mïi, kh«ng cã vÞ g× ®Æc biÖt ®Ó g©y c¶m gi¸c khã chÞu cho ng−êi sö dông.

− N−íc ph¶i cã thµnh phÇn ho¸ häc kh«ng ®éc h¹i cho c¬ thÓ con ng−êi, kh«ng chøa çc chÊt ®éc, chÊt g©y ung th−, chÊt phãng x¹... NÕu cã th× ph¶i ë møc tiªu chuÈn nång ®é giíi h¹n cho phÐp theo quy ®Þnh cña Nhµ n−íc-Bé Y tÕ.

− N−íc kh«ng chøa çc lo¹i vi khuÈn, virus g©y bÖnh, çc lo¹i ký sinh trïng vµ çc lo¹i vi sinh vËt kh¸c, ph¶i ®¶m b¶o an toµn vÒ mÆt dÞch tÔ häc.

2.2. VÖ sinh n−íc vµ mèi quan hÖ cña chóng víi søc khoÎ céng ®ång

RÊt nhiÒu nghiªn cøu trªn thÕ giíi ®· kÕt luËn r»ng chÊt l−îng n−íc vµ dung l−îng n−íc sinh ho¹t cã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi søc khoÎ con ng−êi. NhiÒu vô dÞch bÖnh liªn quan ®Õn n−íc bÞ « nhiÔm nh− bÖnh t¶, th−¬ng hµn, lþ, Øa ch¶y, viªm gan A®· vµ

151

®ang x¶y ra ë c¶ nh÷ng n−íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn. ThiÕu n−íc còng g©y ¶nh h−ëng trÇm träng, ®Æc biÖt lµ sù ph¸t sinh vµ l©y nhiÔm çc bÖnh vÒ da, m¾t vµ çc bÖnh truyÒn qua ®−êng ph©n miÖng. ¦íc tÝnh trªn thÕ giíi cã kho¶ng 6 triÖu ng−êi bÞ mï do bÖnh ®au m¾t hét vµ kho¶ng 500 triÖu ng−êi cã nguy c¬ bÞ m¾c bÖnh nµy. Theo thèng kª søc khoÎ toµn cÇu cña tr−êng §¹i häc Harvard, cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi vµ Ng©n hµng ThÕ giíi th× hµng n¨m cã kho¶ng 4 tû tr−êng hîp bÞ Øa ch¶y, lµm 2, 2 triÖu ng−êi chÕt mµ chñ yÕu lµ trÎ em d−íi 5 tuæi (t−¬ng ®−¬ng cø 15 gi©y th× cã mét trÎ em bÞ chÕt). Con sè nµy chiÕm kho¶ng 15% sè trÎ em chÕt v× tÊt c¶ çc nguyªn nh©n ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn. N©ng cao chÊt l−îng n−íc sinh ho¹t vµ cung cÊp çc c«ng tr×nh vÖ sinh phï hîp sÏ gi¶m 1/4 ®Õn 1/3 sè ca bÞ Øa ch¶y hµng n¨m.

2.2.1. Vai trß cña n−íc ®èi víi con ng−êi

Con ng−êi sö dông n−íc cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. N−íc dïng trong sinh ho¹t bao gåm n−íc uèng, n−íc dïng trong nÊu n−íng, t¾m giÆt vµ dïng trong nhµ vÖ sinh. N−íc dïng cho c«ng nghiÖp chñ yÕu phôc vô çc ngµnh s¶n xuÊt giÊy, x¨ng dÇu, ho¸ chÊt vµ luyÖn kim. N−íc dïng ®Ó xö lý r¸c th¶i chñ yÕu lµ dïng trong vËn chuyÓn ph©n vµ n−íc tiÓu tõ çc hè xÝ tù ho¹i tíi nhµ m¸y xö lý. N−íc dïng cho môc ®Ých vui ch¬i gi¶i trÝ nh− ®Ó b¬i thuyÒn, l−ít v¸n, b¬i léi v.v. N−íc dïng ®Ó t−íi tiªu trong n«ng nghiÖp vµ ngoµi ra cßn dïng cho mét sè môc ®Ých kh¸c nh− ch¨n nu«i, nu«i trång thuû s¶n, vËn chuyÓn, s¶n xuÊt ®iÖn trong çc nhµ m¸y thuû ®iÖn vµ dïng trong çc qu¸ tr×nh lµm l¹nh.

§èi víi sù sèng th× n−íc còng nh− kh«ng khÝ rÊt cÇn thiÕt cho con ng−êi vµ çc sinh vËt kh¸c. Kho¶ng 50 ®Õn 65% träng l−îng c¬ thÓ chóng ta lµ n−íc vµ chØ cÇn thay ®æi kho¶ng 1-2% l−îng n−íc trong c¬ thÓ còng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ vµ g©y kh¸t. MÊt 5% n−íc trong c¬ thÓ cã thÓ g©y h«n mª vµ nÕu mÊt mét l−îng kho¶ng 10-15% th× cã thÓ dÉn tíi tö vong. MÆc dï cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy con ng−êi cã thÓ nhÞn ®ãi trong vµi th¸ng nh−ng trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh« nãng th× chóng ta chØ cã thÓ sèng ®−îc 1 ®Õn 2 ngµy mµ kh«ng tiªu thô (¨n vµ uèng) mét tý n−íc nµo. Trung b×nh mçi ng−êi tiªu thô kho¶ng 2 lÝt n−íc mçi ngµy vµ víi d©n sè thÕ giíi hiÖn nay vµo kho¶ng 6 tû ng−êi th× mçi ngµy chóng ta tiªu thô hÕt 12 triÖu mÐt khèi n−íc uèng. Do ®ã, cung cÊp n−íc ®Çy ®ñ vµ trong s¹ch lµ mét trong nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ®Ó b¶o vÖ søc khoÎ. Chóng ta cã thÓ tãm t¾t nh÷ng vai trß chÝnh cña n−íc ®èi víi c¬ thÓ lµ:

− N−íc ®−îc coi nh− lµ thùc phÈm cÇn thiÕt ®èi víi con ng−êi. N−íc ®−a vµo trong c¬ thÓ nh÷ng chÊt bæ hoµ tan vµ th¶i ra ngoµi c¬ thÓ nh÷ng chÊt cÆn b· d−íi d¹ng hßa tan vµ nöa hoµ tan.

− N−íc cung cÊp cho c¬ thÓ nh÷ng vi yÕu tè cÇn thiÕt nh−: flo, calci, mangan v.v…

− N−íc rÊt cÇn cho vÖ sinh ç nh©n vµ vÖ sinh c«ng céng.

152

− N−íc cã thÓ ®−a vµo c¬ thÓ nh÷ng chÊt ®éc h¹i, nh÷ng vi khuÈn g©y bÖnh khi n−íc kh«ng ®−îc trong s¹ch.

2.2.2. BÖnh cã liªn quan tíi n−íc

N¨m 1980 Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi th«ng b¸o 80% bÖnh tËt cña con ng−êi cã liªn quan tíi n−íc. Mét nöa sè gi−êng bÖnh trªn thÕ giíi lµ çc bÖnh cã liªn quan tíi n−íc vµ 25.000 ng−êi chÕt hµng ngµy lµ do çc bÖnh cã liªn quan tíi n−íc. B×nh qu©n trªn thÕ giíi cø 5 ng−êi th× 3 ng−êi kh«ng cã ®ñ n−íc dïng hµng ngµy.

Çc bÖnh liªn quan víi n−íc cã thÓ ®−îc chia thµnh mét sè nhãm chÝnh:

a. BÖnh l©y lan qua n−íc ¨n uèng

Nh÷ng c¨n bÖnh nµy x¶y ra do ¨n uèng n−íc bÞ nhiÔm sinh vËt g©y bÖnh, vÝ dô nh− çc bÖnh ®−êng ruét (th−¬ng hµn, t¶, viªm gan A). N−íc lµ m«i tr−êng lµm l©y lan vµ g©y ra çc ®¹i dÞch bÖnh ®−êng ruét ë nhiÒu khu vùc kh¸c nhau trªn thÕ giíi. Çc vi khuÈn ®−êng ruét tån t¹i trong n−íc kh¸ l©u (b¶ng 6.1).

B¶ng 6.1. Thêi gian sèng trong n−íc m¸y cña mét sè vi khuÈn ®−êng ruét

Tªn vi khuÈn Thêi gian sèng (ngµy)

Vi khuÈn ®¹i trµng 2 - 262

Th−¬ng hµn 2 - 93

Lþ 5 - 12

T¶ 4 - 28

Ng−êi ta ®· t×m thÊy çc vi khuÈn g©y bÖnh t¶, th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn, lþ... trong n−íc m¸y cña thµnh phè cã nguån n−íc bÞ nhiÔm bÈn, hoÆc n¬i ¸p dông biÖn ph¸p khö trïng kh«ng ®¶m b¶o. §ång thêi, cã nhiÒu xÐt nghiÖm cho thÊy çc vi khuÈn g©y bÖnh Øa ch¶y trÎ em nh− Leptospira, Brucella, Tularensis; çc virus b¹i liÖt, viªm gan A, Coksaki tån t¹i trong n−íc tù nhiªn vµ trong n−íc uèng. BiÖn ph¸p dù phßng çc c¨n bÖnh nµy lµ tr¸nh lµm nhiÔm bÈn nguån n−íc ®Æc biÖt lµ víi ph©n ng−êi vµ ®éng vËt hoÆc xö lý tèt n−íc sinh ho¹t tr−íc khi sö dông vµ thùc hiÖn ¨n chÝn uèng s«i.

b. BÖnh do tiÕp xóc víi n−íc

Nh÷ng bÖnh nµy cã thÓ l©y truyÒn qua tiÕp xóc trùc tiÕp víi çc sinh vËt g©y bÖnh trong n−íc. VÝ dô bÖnh giun Guinea vµ bÖnh s¸n m¸ng (schistosomiases) cã thÓ x¶y ra ë nh÷ng ng−êi b¬i léi d−íi n−íc cã loµi èc bÞ nhiÔm nh÷ng sinh vËt g©y çc bÖnh nµy sinh sèng. Çc Êu trïng rêi khái c¬ thÓ èc vµo n−íc vµ s½n sµng xuyªn qua

153

da cña con ng−êi. BiÖn ph¸p phßng chèng nh÷ng bÖnh nµy lµ thu gom, xö lý ph©n ng−êi vµ ®éng vËt hîp vÖ sinh, ®ång thêi ng¨n kh«ng cho mäi ng−êi tiÕp xóc víi n−íc bÞ nhiÔm bÈn.

c. Çc bÖnh liªn quan ®Õn n−íc

Çc bÖnh trong nhãm nµy ph¶i kÓ ®Õn lµ bÖnh sèt rÐt, bÖnh sèt xuÊt huyÕt Dengue, bÖnh giun chØ. C«n trïng trung gian truyÒn bÖnh lµ çc lo¹i muçi, trong ®ã n−íc ®ãng vai trß lµ m«i tr−êng sèng cña çc sinh vËt truyÒn bÖnh. Muçi sèng trong çc vïng cã bÖnh dÞch l−u hµnh, qu¸ tr×nh sinh s¶n cña muçi ph¶i qua m«i tr−êng n−íc. Muçi ®Î trøng trong n−íc, trøng në thµnh bä gËy, bä gËy thµnh cung qu¨ng vµ thµnh muçi. BiÖn ph¸p dù phßng lµ lo¹i bá c«n trïng truyÒn bÖnh hoÆc tr¸nh kh«ng tiÕp xóc víi chóng.

d. Çc bÖnh do thiÕu n−íc trong t¾m giÆt

Mét sè vÝ dô vÒ lo¹i bÖnh nµy lµ bÖnh do Shigella, bÖnh ngoµi da, bÖnh m¾t hét vµ bÖnh viªm mµng kÕt. Theo ®iÒu tra dÞch tÔ häc, çc bÖnh ngoµi da, bÖnh vÒ m¾t cã tû m¾c bÖnh liªn quan chÆt chÏ víi viÖc cung cÊp vµ sö dông n−íc s¹ch. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do ký sinh trïng, çc vi khuÈn, virus, nÊm mèc g©y ra, nh−ng thiÕu n−íc s¹ch ®Ó vÖ sinh ç nh©n kh«ng kÐm phÇn quan träng. Nghiªn cøu t¹i çc vïng tr−íc ®©y cã tû lÖ m¾c çc bÖnh trªn cao, sau khi ®−îc c¶i thiÖn viÖc cung cÊp n−íc, vÖ sinh m«i tr−êng vµ gi¸o dôc vÖ sinh th× tû lÖ m¾c çc bÖnh trªn ®· gi¶m xuèng râ rÖt.

e. BÖnh do vi yÕu tè vµ çc chÊt kh¸c trong n−íc

BÖnh do yÕu tè vi l−îng, hoÆc çc chÊt kh¸c cã trong n−íc g©y ra cho ng−êi lµ do thõa hoÆc thiÕu trong n−íc. Trong nhãm nµy cã çc bÖnh sau:

− BÖnh b−íu cæ: bÖnh ph¸t sinh ë nh÷ng n¬i mµ trong ®Êt, trong n−íc, trong thùc phÈm qu¸ thiÕu iod, vÝ dô vïng nói cao, vïng xa biÓn. Nhu cÇu hµng ngµy cña c¬ thÓ lµ 200mcg ièt, nÕu kh«ng ®ñ tuyÕn gi¸p ph¶i lµm viÖc nhiÒu vµ lµm cho b−íu cæ to ra. Tuy vËy, bÖnh b−íu cæ cßn do çc yÕu tè kh¸c nh− giíi tÝnh, ®Þa d−, di truyÒn, kh¶ n¨ng kinh tÕ vµ x· héi.

− BÖnh vÒ r¨ng do thiÕu hoÆc thõa flo: flo cÇn thiÕt cho c¬ thÓ ®Ó cÊu t¹o men r¨ng vµ tæ chøc cña r¨ng. Tiªu chuÈn cho phÐp trong n−íc uèng lµ 0,7-1,5 mg/l. NÕu flo nhá h¬n 0,5mg/l sÏ bÞ bÖnh s©u r¨ng, nÕu lín h¬n 1,5 mg/l sÏ lµm hoen è men r¨ng vµ çc bÖnh vÒ khíp.

− BÖnh do nitrat cao trong n−íc: nitrat lµ s¶n phÈm ph©n huû cuèi cïng cña chÊt h÷u c¬ trong tù nhiªn. Nitrat cao trong n−íc cßn do n−íc bÞ « nhiÔm n−íc th¶i. Trong n−íc cã hµm l−îng nitrat trªn 10 mg /l cã thÓ g©y bÖnh tÝm t¸i ë trÎ em. Ng−êi ta thÊy r»ng hµm l−îng methemoglobin trong m¸u cao ë c¶ trÎ em vµ ng−êi lín khi dïng n−íc cã hµm l−îng nitrat cao qu¸ giíi h¹n cho phÐp.

154

− BÖnh do nhiÔm ®éc bëi çc chÊt ®éc ho¸ häc: n−íc cã thÓ bÞ nhiÔm bÈn bëi çc chÊt ho¸ häc dïng trong sinh ho¹t hµng ngµy, trong n−íc th¶i s¶n xuÊt c«ng nghiÖp v.v.

Trong qu¸ tr×nh lµm s¹ch n−íc ®Ó ¨n uèng nÕu kh«ng kiÓm so¸t chÆt chÏ chÊt l−îng n−íc theo tiªu chuÈn vÖ sinh th× çc chÊt ho¸ häc trong n−íc cã nhiÒu kh¶ n¨ng g©y bÖnh cho con ng−êi d−íi d¹ng nhiÔm ®éc cÊp tÝnh, b¸n cÊp tÝnh hoÆc m¹n tÝnh. VÝ dô, n−íc bÞ nhiÔm dimetyl thuû ng©n ng−êi ta sÏ m¾c bÖnh Minamata, n−íc cã qu¸ nhiÒu catmi sÏ g©y bÖnh Itai -Itai. Trong n−íc cã çc chÊt g©y ung th−, con ng−êi còng cã thÓ bÞ ung th− khi dïng n−íc nµy.

Phßng ngõa çc bÖnh do n−íc truyÒn cÇn ®Æc biÖt quan t©m viÖc gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc theo tiªu chuÈn vÖ sinh. Qu¶n lý, gi¸m s¸t, thanh tra viÖc thu gom vµ xö lý chÊt th¶i mét çch h÷u hiÖu tr¸nh lµm « nhiÔm n−íc, « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh.

2.3. Çc chØ tiªu c¬ b¶n ®Ó gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc

Th«ng th−êng ®Ó gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc vÒ mÆt vÖ sinh ng−êi ta th−êng quan t©m ®Õn çc chØ tiªu c¬ b¶n sau:

− Çc chØ tiªu vËt lý: ®é pH, ®é ®ôc, chÊt cÆn l¬ löng, tæng hµm l−îng cÆn.

− Çc chØ tiªu ho¸ häc: ®é oxy ho¸, hµm l−îng amoniac; hµm l−îng nitrit, nitrat, clorua, s¾t tæng sè, ®é cøng toµn phÇn.

− Çc chØ tiªu vi sinh: tæng sè Coliforms, Colifeacal chÞu nhiÖt hay E. coli.

Nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt nghi ngê kh¸c cÇn xÐt nghiÖm thªm çc chØ tiªu trong b¶ng tiªu chuÈn n−íc ¨n uèng sè 1329/ BYT/ Q§ ngµy 13/2/2002.

3. ¤ NHIÔM N¦íC, ÇC NGUåN G¢Y ¤ NHIÔM N¦íC Vµ T¸C §éNG CñA CHóNG L£N SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

3.1. ¤ nhiÔm n−íc

3.1.1. §Þnh nghÜa vÒ « nhiÔm n−íc

HiÕn ch−¬ng ch©u ¢u vÒ n−íc ®· ®Þnh nghÜa:

“¤nhiÔm n−íc lµ sù biÕn ®æi nãi chung do con ng−êi víi chÊt l−îng n−íc, lµm nhiÔm bÈn n−íc vµ g©y nguy hiÓm cho con ng−êi, cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, nu«i trång thuû s¶n, nghØ ng¬i, gi¶i trÝ, cho ®éng vËt nu«i vµ çc loµi hoang d·

¤ nhiÔm n−íc cã nguån gèc tù nhiªn: do m−a, tuyÕt tan, giã b·o, lò lôt ®−a vµo m«i tr−êng n−íc chÊt th¶i bÈn, çc sinh vËt vµ vi sinh vËt cã h¹i kÓ c¶ x¸c chÕt cña chóng.

¤ nhiÔm n−íc cã nguån gèc nh©n t¹o: qu¸ tr×nh th¶i çc chÊt ®éc h¹i chñ yÕu d−íi d¹ng láng nh− çc chÊt th¶i sinh ho¹t, c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, giao th«ng vµo m«i tr−êng.

155

Theo b¶n chÊt çc t¸c nh©n g©y « nhiÔm, ng−êi ta ph©n ra çc lo¹i « nhiÔm n−íc nh− sau: « nhiÔm v« c¬ vµ h÷u c¬ « nhiÔm ho¸ chÊt, « nhiÔm sinh häc, « nhiÔm bëi çc t¸c nh©n vËt lý.

3.1.2. Ho¹t ®éng cña con ng−êi vµ vÊn ®Ò « nhiÔm n−íc

Trong ho¹t ®éng sèng cña m×nh, hµng ngµy con ng−êi ®· th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh mét khèi l−îng n−íc bÈn t−¬ng ®−¬ng víi khèi l−îng n−íc s¹ch ®· ®−îc cung cÊp. N−íc bÈn th¶i ra tõ çc khu d©n c−, ®« thÞ, thµnh phè, çc nhµ m¸y xÝ nghiÖp v.v. cã chøa mét khèi l−îng lín chÊt bÈn rÊt ®a d¹ng. Khi n−íc bÈn ch¶y vµo nguån n−íc sÏ lµm thay ®æi nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña nguån n−íc tù nhiªn. VÝ dô nh− thay ®æi tÝnh chÊt c¶m quan cña n−íc, lµm cho n−íc cã mµu, mïi ®Æc biÖt, hoÆc thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc cña n−íc, lµm t¨ng hµm l−îng chÊt h÷u c¬, muèi kho¸ng xuÊt hiÖn çc hîp chÊt ®éc h¹i, hoÆc thay ®æi hÖ sinh vËt trong n−íc, xuÊt hiÖn çc lo¹i vi khuÈn vµ virus g©y bÖnh. Ngµy nay, víi mËt ®é d©n ®« thÞ ngµy cµng t¨ng, chÝnh phñ vµ céng ®ång ngµy cµng quan t©m tíi lÜnh vùc b¶o vÖ m«i tr−êng, mèi liªn quan gi÷a chÊt l−îng m«i tr−êng vµ søc khoÎ ngµy cµng ®−îc hiÓu râ, ®ång thêi nh÷ng tæn thÊt kinh tÕ do « nhiÔm n−íc g©y ra còng ®−îc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c h¬n nªn ®· thóc ®Èy c¶i thiÖn çc biÖn ph¸p ¸p dông nh»m kiÓm so¸t « nhiÔm.

3.2. Nguån g©y « nhiÔm n−íc

N−íc cã thÓ bÞ nhiÔm bÈn bëi nhiÒu nguån gèc kh¸c nhau, mçi nguån g©y ra « nhiÔm n−íc l¹i cã nhiÒu t¸c nh©n « nhiÔm. Th«ng th−êng n−íc bÞ nhiÔm bÈn bëi:

3.2.1. ChÊt th¶i trong sinh ho¹t hµng ngµy

ChÊt th¶i trong sinh ho¹t hµng ngµy bao gåm:

− N−íc dïng ®Ó t¾m, röa, giÆt quÇn ¸o.

− N−íc qua chÕ biÕn thøc ¨n uèng.

− N−íc lau cä nhµ cöa.

− N−íc tiÓu, n−íc tõ çc hè xÝ tù ho¹i.

− R¸c bÈn trong nhµ.

− Ph©n ng−êi vµ gia sóc.

3.2.2. ChÊt th¶i trong c«ng nghiÖp

Çc ngµnh c«ng nghiÖp ®· th¶i ra mét khèi l−îng chÊt bÈn v« cïng to lín. N−íc th¶i cña çc ngµnh c«ng nghiÖp ®· chiÕm mét tû lÖ lín, cã n¬i gÊp 5 - 100 lÇn l−îng n−íc th¶i sinh ho¹t, vÝ dô nh− ë Ph¸p hµng n¨m th¶i ra 100 triÖu m3 n−íc th¶i, trong ®ã n−íc th¶i c«ng nghiÖp lµ 90 triÖu m3. N−íc th¶i c«ng nghiÖp h×nh thµnh do qu¸ tr×nh sö dông n−íc trong s¶n xuÊt. §iÒu kiÖn h×nh thµnh n−íc th¶i, sè l−îng vµ thµnh

156

phÇn n−íc th¶i rÊt kh¸c nhau. Cho tíi nay ng−êi ta biÕt tíi trªn 140 lo¹i n−íc th¶i c«ng nghiÖp.

R¸c th¶i c«ng nghiÖp: trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nhiÒu phÕ th¶i, r¸c th¶i ®· ®−îc ®−a vµo m«i tr−êng xung quanh, trong ®ã cã m«i tr−êng n−íc. B· th¶i c«ng nghiÖp cã khèi l−îng kh¸ lín vÝ dô nh− xØ than cña ngµnh nhiÖt ®iÖn; vá hoa qu¶, b· mÝa ... trong ngµnh c«ng nghiÖp thùc phÈm, çc ho¸ chÊt trong ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt.

3.2.3. ChÊt bÈn do ngµnh n«ng nghiÖp vµ ch¨n nu«i

Trong n«ng nghiÖp ng−êi ta ®· sö dông nhiÒu lo¹i ph©n bãn ®Ó t¨ng n¨ng suÊt c©y trång nh− ph©n ng−êi, ph©n gia sóc, ph©n xanh, ph©n ho¸ häc. §Ó b¶o vÖ hoa mµu ng−êi ta ®· dïng nhiÒu lo¹i ho¸ chÊt trõ s©u, diÖt cá ®Ó tiªu diÖt s©u bÖnh vµ cá d¹i. Sù d− thõa cña ph©n bãn vµ ho¸ chÊt trõ s©u diÖt cá ®· lµ nh÷ng t¸c nh©n g©y « nhiÔm n−íc.

3.2.4. Çc nguån g©y « nhiÔm kh¸c

Ngoµi çc nguån gèc kÓ trªn, n−íc cßn bÞ « nhiÔm bëi çc chÊt th¶i trong ngµnh giao th«ng ®−êng thuû. Çc chÊt th¶i hµng ngµy trªn con tµu nh− ph©n, n−íc tiÓu, r¸c, n−íc röa sµn tµu, dÇu mì v.v. ®Òu ®−îc ®æ xuèng s«ng biÓn. Kh«ng khÝ bÈn t¹i çc khu c«ng nghiÖp, ®Êt bÈn bëi r¸c, ph©n trong çc khu d©n c− còng lµ nguån gèc g©y ra « nhiÔm n−íc vµ « nhiÔm m«i tr−êng.

RÊt nhiÒu con s«ng ch¶y qua çc thµnh phè lín ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· vµ ®ang ®ãng vai trß nh− lµ hÖ thèng cèng r·nh më dÉn çc lo¹i n−íc th¶i cña thµnh phè. R¸c th¶i sinh ho¹t vµ r¸c th¶i c«ng nghiÖp ®· gia t¨ng tæng l−îng « nhiÔm v−ît xa kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña nh÷ng con s«ng nµy. Mét vÊn ®Ò kh¸c còng ®¸ng quan t©m ®ã lµ çc ho¹t ®éng khai th¸c n−íc ngÇm qu¸ møc dÉn tíi mét sè vÊn ®Ò vÒ chÊt l−îng n−íc. Khi møc n−íc ngÇm tù nhiªn bÞ gi¶m ®i th× n−íc mÆn sÏ ®−îc hót vµo ®Ó thay thÕ n−íc ngät. §ång thêi n−íc th¶i tõ hÖ thèng cèng r·nh cã thÓ ngÊm xuèng ®Êt mang theo çc sinh vËt g©y bÖnh vµ nhiÒu ho¸ chÊt ®éc h¹i do çc nhµ m¸y th¶i ra.

3.3. Çc yÕu tè g©y « nhiÔm n−íc

3.3.1. Do çc chÊt h÷u c¬ dÔ ph©n huû

Çc chÊt h÷u c¬ th¸o vµo s«ng hå cã nguån gèc tõ thùc vËt nh− x¸c c©y cá, hoa qu¶, çc chÊt mïn. Nguyªn tè c¬ b¶n cña chÊt bÈn lµ carbon. Çc chÊt h÷u c¬ cã nguån gèc ®éng vËt do çc chÊt th¶i cña con ng−êi nh− n−íc chÕ biÕn thøc ¨n, n−íc t¾m giÆt, n−íc tõ çc nhµ tiªu tù ho¹i, n−íc th¶i cña çc nhµ m¸y chÕ biÕn thùc phÈm, lß giÕt mæ, tr¹i ch¨n nu«i v.v. Nguyªn tè c¬ b¶n trong chÊt bÈn lµ nit¬. Çc lo¹i vi khuÈn ho¹i sinh trong n−íc ®ãng vai trß chÝnh trong viÖc ph©n huû çc chÊt h÷u c¬ thµnh çc chÊt v« c¬ v« h¹i, ®ång thêi còng lµm t¨ng thªm l−îng vi khuÈn trong 1 ®¬n vÞ thÓ tÝch n−íc.

157

Trong n−íc bÞ « nhiÔm Ýt, hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc ë trªn møc giíi h¹n cho phÐp, çc chÊt h÷u c¬ sÏ ®−îc ph©n huû bëi çc vi khuÈn hiÕu khÝ ®Ó t¹o thµnh çc s¶n phÈm cuèi cïng nh− nitrat sulphat, phosphat, CO2 v.v. Khi nguån n−íc bÞ « nhiÔm nÆng vµ liªn tôc bëi çc chÊt h÷u c¬, hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc gi¶m xuèng cßn rÊt thÊp, qu¸ tr×nh ph©n huû çc chÊt h÷u c¬ do çc vi khuÈn yÕm khÝ ®¶m nhiÖm vµ t¹o thµnh çc s¶n phÈm trung gian, lµm cho n−íc cã mïi h«i, mµu ®en, xuÊt hiÖn çc khÝ thèi nh− H2S, NH3, CH4 vµ aldehyd.

§Ó ®¸nh gi¸ møc ®é nhiÔm bÈn trong n−íc bëi çc chÊt h÷u c¬, ng−êi ta th−êng dïng çc chØ sè sau:

− Nång ®é oxy hoµ tan trong n−íc.

− Nhu cÇu oxy vÒ ho¸ häc (COD).

− Nhu cÇu oxy vÒ ho¸ sinh häc (BOD).

Trong ®ã:

DO lµ l−îng oxy hoµ tan trong n−íc cÇn thiÕt cho sù h« hÊp cña çc sinh vËt sèng trong n−íc nh− ç, l−ìng c−, ®éng thùc vËt thuû sinh, c«n trïng v.v... DO th−êng ®−îc t¹o ra do sù hoµ tan oxy tõ khÝ quyÓn hoÆc do quang hîp cña t¶o. Nång ®é oxy hoµ tan trong n−íc th−êng n»m trong kho¶ng 8-10 ppm. Tuy nhiªn, nång ®é nµy thay ®æi phô thuéc vµo nhiÖt ®é, sù ph©n huû çc chÊt vµ sù quang hîp cña t¶o v.v. Khi nång ®é DO thÊp, çc loµi sinh vËt sèng trong n−íc gi¶m ho¹t ®éng hoÆc thËm chÝ cã thÓ bÞ chÕt. Do vËy, DO lµ mét chØ sè quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ sù « nhiÔm n−íc cña çc thñy vùc.

BOD (biological oxygen demand) lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó vi sinh vËt oxy ho¸ çc chÊt h÷u c¬ theo ph¶n øng

Vi khuÈn ChÊt h÷u c¬ + O2 CO2 + H2O + TÕ bµo míi + S¶n phÈm trung gian

Trong m«i tr−êng n−íc, khi qu¸ tr×nh oxy ho¸ sinh häc x¶y ra th× çc vi sinh vËt sö dông oxy hoµ tan, v× vËy x¸c ®Þnh tæng l−îng oxy hoµ tan cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh ph©n huû sinh häc lµ phÐp ®o quan träng ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña mét dßng th¶i ®èi víi nguån n−íc. BOD cho ta biÕt l−îng chÊt th¶i h÷u c¬ trong n−íc cã thÓ bÞ ph©n huû b»ng çc vi sinh vËt.

COD (chemical oxygen demad) lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó oxy ho¸ çc hîp chÊt ho¸ häc trong n−íc bao gåm c¶ v« c¬ vµ h÷u c¬. Nh− vËy, COD lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó oxy ho¸ toµn bé çc chÊt ho¸ häc trong n−íc, trong khi ®ã BOD lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó oxy ho¸ mét phÇn çc hîp chÊt h÷u c¬ dÔ ph©n huû bëi vi sinh vËt.

Toµn bé l−îng oxy sö dông cho çc ph¶n øng trªn ®−îc lÊy tõ oxy hoµ tan trong n−íc (DO). Do ®ã, nÕu nhu cÇu oxyho¸ häc vµ oxy sinh häc cao th× sÏ lµm gi¶m nång

158

®é oxy hoµ tan trong n−íc, cã h¹i cho sinh vËt sèng trong n−íc vµ hÖ sinh th¸i n−íc nãi chung. N−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp lµ çc t¸c nh©n lµm gia t¨ng gi¸ trÞ BOD vµ COD cña m«i tr−êng n−íc.

3.3.2. Do çc yÕu tè sinh häc

N−íc lµ m«i tr−êng trung gian truyÒn bÖnh, ®Æc biÖt lµ çc bÖnh ®−êng ruét vµ g©y ra çc vô dÞch lín nh− vô t¶ H¨m Buèc n¨m 1892 cã 18.000 ng−êi bÞ bÖnh vµ lµm chÕt 8.605 ng−êi, t¹i Xanh-PetÐcbua n¨m 1908 cã 20.835 ng−êi m¾c bÖnh vµ lµm chÕt 4.000 ng−êi. Nguyªn nh©n chÝnh lµ do n−íc bÞ nhiÔm phÈy khuÈn t¶.

Tõ n¨m 1845 ®Õn 1935 ®· cã 124 vô dÞch th−¬ng hµn vµ phã th−¬ng hµn. N¨m 1965, vô dÞch th−¬ng hµn ë Mü cã 16.000 m¾c bÖnh vµ ng−êi ta ®· t×m thÊy vi khuÈn th−¬ng hµn trong n−íc m¸y cña thµnh phè. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc ®· t×m thÊy vi khuÈn lþ, vi khÈn g©y bÖnh Øa ch¶y ë trÎ em, çc vi khuÈn Leptospira vµ Tularensia, vi khuÈn ®−êng ruét, virus viªm gan v.v. N−íc cßn bÞ nhiÔm bÈn bëi çc lo¹i ký sinh trïng nh− amÝp, trøng giun s¸n çc lo¹i. Con ng−êi cã thÓ m¾c bÖnh ký sinh trïng khi dïng n−íc kh«ng s¹ch. B¶ng 6.2 tr×nh bµy çc sinh vËt g©y bÖnh chÝnh sèng trong n−íc.

B¶ng 6.2. Çc sinh vËt g©y bÖnh chÝnh sèng trong n−íc

Sinh vËt g©y bÖnh TÇm quan

träng tíi søc khoÎ con ng−êi

Thêi gian sèng sãt trong ®−êng cung cÊp n−íc

Kh¶ n¨ng kh¸ng l¹i

clo

LiÒu g©y nhiÔm

t−¬ng ®èi

TÇm quan träng cña ®éng vËt

trong viÖc chøa sinh vËt g©y h¹i

Vi khuÈn

Campylobacter jejuni, C. coli

Cao Trung b×nh ThÊp Trung b×nh Cã

E. coli g©y bÖnh Cao Trung b×nh ThÊp Cao Cã

Salmonella typhi Cao Trung b×nh ThÊp Cao Kh«ng

Çc loµi Salmonella kh¸c

Cao Dµi ThÊp Cao Cã

Shigella spp. Cao Ng¾n ThÊp Trung b×nh Kh«ng

Vibrio cholera Cao Ng¾n ThÊp Cao Kh«ng

Yersinia enterocolitica

Cao Dµi ThÊp Cao Cã

Pseudomonas aeruginosa

Trung b×nh Cã thÓ nh©n lªn Trung b×nh Cao Kh«ng

Aeromonas spp. Trung b×nh Cã thÓ nh©n lªn ThÊp Cao Kh«ng

159

Virus

Çc Adenovirus Cao Dµi Trung b×nh ThÊp Kh«ng

Virus ®−êng ruét Cao − Trung b×nh ThÊp Kh«ng

Virus viªm gan A Cao − Trung b×nh ThÊp Kh«ng

Virus viªm gan E Cao − − ThÊp Kh«ng

Virus Norwalk Cao − − Trung b×nh Kh«ng

Rotavirus Cao − − Trung b×nh Kh«ng

Virus trßn nhá Trung b×nh − − ThÊp Kh«ng

§éng vËt nguyªn sinh

Entamoeba histolytica

Cao Trung b×nh Cao ThÊp Kh«ng

Giardia intestinalis Cao Trung b×nh Cao ThÊp Cã

Cryptosporidium parvum

Cao Dµi Cao ThÊp Cã

Giun s¸n

Dracunculus medinensis

Cao Trung b×nh Trung b×nh ThÊp Cã

3.3.3. Do çc yÕu tè hãa häc

Nguån n−íc g©y ra « nhiÔm n−íc bëi çc chÊt hãa häc chñ yÕu lµ do chÊt th¶i c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt. ChÊt ®éc ho¸ häc vµo n−íc lµm cho n−íc cã mµu s¾c, mïi vÞ khã chÞu, ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch tù nhiªn cña n−íc, cã h¹i ®Õn hÖ thèng sinh vËt sèng trong n−íc bÞ tiªu diÖt hoÆc di chuyÓn n¬i sinh sèng, tiªu diÖt hoÆc lµm gi¶m çc nguån thuû s¶n lµm thøc ¨n cho con ng−êi vµ gia sóc, ¶nh h−ëng xÊu tíi chÊt l−îng n−íc ngÇm, n−íc bÒ mÆt, ®ã lµ nguån cung cÊp n−íc cho céng ®ång. Cã tíi 55.000 hîp chÊt ho¸ häc th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh. Nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp th¸o n−íc th¶i cã chøa çc chÊt ho¸ häc ph¶i kÓ ®Õn ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c, chÕ biÕn dÇu má, c«ng nghiÖp luyÖn kim mµu, luyÖn kim ®en, c«ng nghiÖp s¶n xuÊt ho¸ chÊt nãi chung vµ ho¸ chÊt trõ s©u diÖt cá, çc bét giÆt.

Ngoµi çc chÊt ho¸ häc do con ng−êi th¶i vµo m«i tr−êng th× n−íc cßn bÞ « nhiÔm bëi çc nguån tù nhiªn. Mét vÝ dô rÊt ®iÓn h×nh lµ « nhiÔm arsen trong n−íc ngÇm. Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi m« t¶ thùc tr¹ng « nhiÔm arsen t¹i Bangladesh lµ mét th¶m häa m«i tr−êng lín nhÊt tõ tr−íc tíi nay. ë quèc gia ®øng ®Çu khu vùc ch©u ¸ vÒ sè l−îng giÕng khoan b¬m tay nµy hiÖn ®· cã kho¶ng 35 ®Õn 77 triÖu ng−êi cã nguy c¬ bÞ nhiÔm ®éc. ë ViÖt Nam, theo mét sè nghiªn cøu míi ®−îc thùc hiÖn t¹i mét sè tØnh ®ång b»ng S«ng Hång, s«ng Cöu Long cho thÊy nång ®é arsen trong n−íc ngÇm ®· v−ît qu¸ nhiÒu lÇn tiªu chuÈn cho phÐp cña Bé Y tÕ vµ cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ

160

giíi. T¹i mét sè ®iÓm lÊy mÉu ë ®ång b»ng S«ng Hång cã tíi 80% mÉu v−ît qu¸ tiªu chuÈn cña WHO (NguyÔn, 2005).

Ngoµi çc t¸c nh©n « nhiÔm m«i tr−êng nªu trªn ng−êi ta cßn quan t©m tíi sù « nhiÔm n−íc bëi nhiÖt ®é vµ çc chÊt phãng x¹.

4. Xö Lý N¦íC Vµ KIÓM SO¸T ¤ NHIÔM N¦íC

4.1. Xö lý n−íc ¨n uèng, sinh ho¹t

4.1.1. Läc n−íc

§Ó ®¶m b¶o n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh, n−íc cÇn ph¶i ®−îc xö lý tr−íc khi sö dông. CÇn ph¶i läc s¹ch n−íc nÕu dïng n−íc s«ng ®Ó cung cÊp n−íc uèng. HÖ thèng läc ë çc nhµ m¸y n−íc cã môc ®Ých lµm cho n−íc mÊt çc chÊt ®ôc vµ trë nªn trong, ®ång thêi còng c¶i thiÖn çc tÝnh chÊt lý häc (nh− mµu s¾c) vµ gi¶m ®i mét phÇn vi sinh vËt. N−íc s«ng th−êng cã rÊt nhiÒu chÊt ®ôc v× dßng n−íc l«i theo ®Êt çt ë lßng s«ng vµ hai bªn bê.

NÕu çc chÊt l¬ löng trong n−íc h¬i nÆng hoÆc to th× cã thÓ lµm trong ë çc bÓ l¾ng s¬ bé. Nh−ng nÕu cã nh÷ng h¹t keo nhá (nh− ®Êt sÐt) lµm ®ôc n−íc, th× kh«ng thÓ lµm l¾ng cÆn trong mét thêi gian ng¾n ®−îc mµ cÇn ph¶i sö dông chÊt keo tô ®Ó t¨ng nhanh qu¸ tr×nh nµy.

a. Lµm ®«ng tô

Muèn lµm cho n−íc mÊt hÕt çc h¹t nhá, ng−êi ta ¸p dông ph−¬ng ph¸p lµm ®«ng tô. Lµm ®«ng tô lµ ph−¬ng ph¸p liªn kÕt çc h¹t ph©n t¸n trong n−íc thµnh tõng ®¸m. Çc dung dÞch keo cã tÝnh æn ®Þnh lµ nhê çc h¹t cã mang ®iÖn tÝch.

Çc h¹t l¬ löng trong n−íc thiªn nhiªn cã ®iÖn tÝch ©m lµ do tÝnh chÊt ho¸ häc cña nã. Çc h¹t keo th−êng lµ SiO2 cã ®iÖn tÝch ©m nhê sù ph©n ly cña çc ph©n tö H2SiO3. Çc h¹t ®Êt sÐt l¬ löng trong n−íc chñ yÕu lµ aluminium silicat cã nhiÒu ®iÖn ly ©m nªn cã ®iÖn tÝch ©m. Çc chÊt mïn (humus) ë trong n−íc thiªn nhiªn còng cã ®iÖn tÝch ©m v× nã cã nhiÒu acid humic cã nhiÒu ®iÖn ly ©m.

NÕu cho chÊt lµm ®«ng tô vµo n−íc (ho¸ chÊt, ®iÖn cùc, chÊt ®iÖn tÝch) th× trong n−íc s¶n sinh mét hçn dÞch keo gåm çc h¹t cã ®iÖn tÝch d−¬ng. Lóc ®ã, çc h¹t nµy cïng çc h¹t lµm ®ôc n−íc tù nhiªn t¸c dông lÉn nhau. §iÖn tÝch ©m d−¬ng cña chóng trung hoµ nhau, hót nhau vµ ng−ng tô thµnh tõng ®¸m. Khi çc ®¸m ng−ng tô l¾ng xuèng ®¸y, chóng sÏ kÐo theo çc chÊt l¬ löng kh¸c trong n−íc.

Ng−êi ta dïng çc ho¸ chÊt d−íi ®©y ®Ó lµm ®«ng tô:

Nh«m sulfat: Al2(SO4)3.10H2O.

S¾t sulfat: Fe2(SO4)3.

S¾t clorua: FeCl3.

161

Khi cho nh«m sulfat vµo n−íc sÏ ph¸t sinh çc ph¶n øng ho¸ häc sau ®©y: Nh«m sunfat sÏ thuû ph©n vµ ®ång thêi t¹o thµnh muèi calci.

Al2(SO4)3 + 3Ca(OH)2 + 6 H2O = 2Al(OH)3 + 3CaSO4 + 6H2O

Al(OH)3 s¶n sinh mét dung dÞch keo mµ çc h¹t cã ®iÖn tÝch d−¬ng lµm trung hoµ çc h¹t cã ®iÖn tÝch ©m cña n−íc ®ôc. §èi víi n−íc cã tÝnh kiÒm, Ýt nhÊt cÇn ph¶i cho thªm v«i t«i Ca(OH)2 vµo n−íc tr−íc khi cho chÊt lµm ®«ng.

ViÖc läc trong n−íc thùc hiÖn b»ng çc ph−¬ng ph¸p sau ®©y:

− Lµm ®«ng råi lµm l¾ng hoÆc lµm l¾ng ngay.

− Läc.

Lµm l¾ng ngay th−êng chØ cã thÓ ¸p dông víi n−íc cung cÊp cho çc xÝ nghiÖp. §èi víi n−íc cung cÊp cho nh©n d©n còng cã thÓ lµm l¾ng ngay nÕu n−íc chØ h¬i ®ôc. Thêi gian lµm l¾ng l©u Ýt nhÊt 2-3 giê. ë çc nhµ m¸y n−íc th−êng dïng n−íc s«ng, bao giê còng lµm ®«ng tô råi lµm l¾ng.

b. BÓ l¾ng: lµm l¾ng thùc hiÖn ë çc bÓ chøa. Tuú theo tÝnh chÊt chuyÓn ®éng cña n−íc, ng−êi ta ph©n biÖt hai lo¹i bÓ l¾ng: bÓ ngang vµ bÓ ®øng.

BÓ l¾ng ngang: dïng ë çc nhµ m¸y ph¶i cung cÊp nhiÒu n−íc (trªn 40.000m3 mçi ngµy). BÓ ®µo ë trong ®Êt, x©y b»ng bª t«ng cèt s¾t h×nh ch÷ nhËt, dµi 10-30m, réng 5-15m vµ s©u 2-6m; tèc ®é n−íc ch¶y lµ 10-12mm/gi©y (5mm/gi©y) nÕu lµm l¾ng ngay.

BÓ l¾ng ®øng: lµ nh÷ng bÓ x©y b»ng bª t«ng cèt s¾t h×nh trô (®−êng kÝnh 6-8m; bÒ cao 3-5m). N−íc nguån chuyÓn ®éng tõ d−íi lªn trªn, víi tèc ®é 0,5 -0,75mm/gi©y. Çc bÓ l¾ng nµy dïng ë çc nhµ m¸y cã l−u l−îng võa hoÆc nhá.

c. BÓ läc: sau khi qua bÓ l¾ng, n−íc cßn cã kh¸ nhiÒu h¹t nhá cho nªn cÇn ph¶i läc ®Ó ®−îc trong h¼n. Cã hai lo¹i bÓ läc:

+ BÓ läc chËm: tèc ®é läc kh«ng qu¸ 10cm/giê. Trong mét th¸ng, n−íc läc qua çt çc chÊt l¬ löng, çc vi sinh vËt vµ vi khuÈn l¾ng thµnh v¸ng ë trªn çt; hiÖn nay Ýt khi dïng bÓ läc chËm.

+ BÓ läc nhanh: tèc ®é läc cao tíi 3-5m/giê. Lµ nh÷ng bÓ b»ng bª t«ng cèt s¾t, ®ùng ®Çy cuéi, çt xÕp riªng thµnh líp cao tÊt c¶ 0,7-0,9m. BÓ cã hai ®¸y, ®¸y trªn cã lç thñng. Tõ ®¸y lªn trªn cã çc l¬p sau ®©y: cuéi to ë d−íi, çt nhá ë trªn. Tèc ®é läc lµ 8m /giê.

N−íc ch¶y tõ bÓ l¾ng vµ r·nh, råi läc qua líp çt, líp sái vµ theo èng ch¶y sang bÓ chøa n−íc s¹ch. Çc h¹t l¬ löng ®äng l¹i ë trªn çc h¹t çt thµnh mét v¸ng läc. CÇn ph¶i mÊt 10-15 phót ®Ó v¸ng nµy h×nh thµnh. DÇn dÇn çc chÊt nµy ®äng l¹i sÏ lµm bÈn bÓ läc, cho nªn Ýt l©u l¹i ph¶i röa s¹ch b»ng çch cho n−íc s¹ch ch¶y ng−îc chiÒu çc líp läc víi tèc ®é 10-15 lÝt mçi m2/gi©y. Çt, cuéi sÏ ®−îc röa s¹ch bïn.

HiÖn nay ng−êi ta chØ x©y nh÷ng bÓ läc nhanh. GÇn ®©y, ng−êi ta x©y mét kiÓu míi ®Ó ®ång thêi lµm l¾ng vµ läc, gäi lµ bÓ läc tiÕp xóc. BÓ läc tiÕp xóc lµ mét bÓ

162

b»ng bª t«ng cèt s¾t ®ùng çt. N−íc tíi phÝa d−íi bÓ ch¶y qua çc líp çt h¹t nhá dÇn vµ ®¸ läc trong khi lªn bÒ mÆt. Tèc ®é cña dßng n−íc lµ 4,5 - 5,5 m/giê hay 1,25 - 1,55 mm/gi©y.

4.1.2. Khö chÊt s¾t trong n−íc

Mét sè m¹ch n−íc ngÇm cã nhiÒu s¾t (tíi vµi chôc mg/lÝt), chÊt s¾t dï cã rÊt Ýt trong n−íc uèng còng ¶nh h−ëng kh«ng tèt tíi mïi, vÞ, mµu s¾c vµ ®é trong. Theo tiªu chuÈn vÖ sinh th× nång ®é s¾t ë trong n−íc uèng kh«ng ®−îc qu¸ 0,3mg/lÝt. Trong thùc tÕ, nÕu s¾t trong n−íc nguån qu¸ 1mg/lÝt th× ph¶i khö chÊt s¾t. Nguyªn lý cña sù khö chÊt s¾t c¨n cø theo sù biÕn ®æi cña s¾t ho¸ trÞ 2 thµnh s¾t ho¸ trÞ 3 vµ cã kh¶ n¨ng kÕt tña.

Çch khö s¾t kh¸c nhau, tuú theo tÝnh chÊt ho¸ häc cña s¾t. Khö s¾t sÏ dÔ nÕu s¾t ë trong n−íc d−íi h×nh th¸i bicarbonat Fe(HCO3)2 v× bicarbonat kh«ng bÒn vµ dÔ thuû ph©n trong n−íc:

Fe(HCO3)2 + 2H2O = Fe(OH)2 + 2H2CO3

H2CO3 = H2O + CO2

Fe(OH)2 bÞ oxy ho¸ khi tiÕp xóc víi oxy cña kh«ng khÝ thµnh Fe(OH)3.

4Fe(OH)2 + H2O + O2 = 4Fe(OH)3 + 2Fe2O3 + 6H20

BÓ läc vµ bÓ l¾ng dïng sau khi khö s¾t còng gièng çc bÓ dïng ®Ó läc n−íc.

4.1.3. Lµm mÊt mïi vµ d− vÞ

N−íc uèng ph¶i kh«ng cã mïi. Mïi l¹ dï nhÑ còng khã chÞu, cho dï n−íc cã thµnh phÇn ho¸ häc tèt vµ kh«ng truyÒn bÖnh. N−íc cã mïi l¹ v×:

− Cã H2S (nhÊt lµ trong n−íc ngÇm).

− Cã nhiÒu thùc vËt sèng ë trong n−íc (nhÊt lµ n−íc hå ao).

− Cã lÉn n−íc bÈn kü nghÖ (ho¸ hîp h÷u c¬), çc chÊt nµy ho¸ hîp víi chÊt clo cho thªm vµo n−íc uèng.

Do vËy, cÇn thiÕt ph¶i lµm mÊt mïi n−íc dïng cho môc ®Ých ¨n uèng vµ sinh ho¹t. Tïy theo nguån gèc cña n−íc mµ ng−êi ta sö dông çc ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau ®Ó khö mïi cña n−íc.

Lµm tho¸ng khÝ n−íc ®Ó khö H2S b»ng çch t¨ng diÖn tÝch tiÕp xóc víi kh«ng khÝ, phun n−íc; lµm n−íc ch¶y l¾t lÐo thµnh líp máng trªn çc tÊm v¸n hoÆc thæi kh«ng khÝ nÐn qua líp n−íc. H2S hoµ tan trong n−íc sÏ bay ra kh«ng trung, nhê sù chªnh lÖch gi÷a ¸p lùc riªng phÇn gi÷a kh«ng khÝ vµ H2S hoµ tan. NÕu nguån gèc cña H2S lµ sinh vËt sèng ë trong n−íc th× lo¹i bá nã ®i. NÕu n−íc cã H2S v× cã lÉn n−íc bÈn kü nghÖ th× chÕ ho¸ n−íc b»ng sulfat ®ång, råi b»ng than ho¹t tÝnh cã kh¶ n¨ng hót rÊt cao. Çch tèt nhÊt lµ cho thªm than bét vµo n−íc, tr−íc khi n−íc ch¶y vµo bÓ l¾ng hay bÓ läc. Than bét sÏ ®äng thµnh v¸ng trªn çt cña bÓ läc vµ hót hÕt çc chÊt lµm n−íc cã mïi, mµu vµ d− vÞ.

163

Çch lµm mÊt mïi b»ng clo còng rÊt tèt. Çc liÒu l−îng clo thÊp sÏ hoµ hîp víi çc chÊt h÷u c¬ vµ sinh vËt mïi l¹ vµ d− vÞ. LiÒu l−îng clo cÇn thiÕt ph¶i tÝnh thö trong phßng thÝ nghiÖm. CÇn nhí r»ng n−íc chÕ ho¸ b»ng clo sÏ cã mïi khã chÞu nÕu n−íc chØ cã vÕt phenol. Phenol dï pha rÊt lo·ng (10 triÖu lÇn) còng sinh víi clo çc ho¸ hîp cã mïi, vÞ kh«ng thÓ chÞu ®−îc. N−íc thiªn nhiªn kh«ng cã phenol, nguån gèc cña nã lµ n−íc th¶i c«ng nghiÖp. Çch hîp lý nhÊt ®Ó tr¸nh phenol lµ cÊm th¸o n−íc bÈn c«ng nghiÖp vµ çc nguån n−íc uèng. NÕu kh«ng thÓ ®−îc sÏ ph¶i dïng tíi amoniac. Clo sÏ hoµ hîp víi amoniac ®Ó sinh chloramin vµ sÏ kh«ng cã clorophenol. Tuy vËy, amoniac kh«ng thÓ lµm mÊt mïi ®· cã s½n.

4.1.4. Gi¶m ®é cøng cña n−íc

Gi¶m ®é cøng cña n−íc lµ gi¶m nång ®é cña muèi calci vµ magiª trong n−íc. Cã hai çch th«ng dông ®Ó gi¶m ®é cøng:

− Gi¶m ®é cøng b»ng ho¸ chÊt: xö lý n−íc b»ng çc chÊt ho¸ hîp víi çc ®iÖn ly Ca++ vµ Mg++ thµnh çc hîp chÊt kh«ng hoµ tan. Th«ng th−êng ng−êi ta th−êng xö lý n−íc b»ng çc dung dÞch v«i hoÆc s«®a. V«i t«i Ca(OH)2 ph¶n øng víi Ca(HCO3)2 hay Mg(HCO3)2 ®Ó sinh ra carbonat kh«ng hoµ tan.

Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 = 2 CaCO3 + 2 H2O

§èi víi muèi kh«ng ph¶i lµ carbonat sÏ cã ph¶n øng sau ®©y:

Ca SO4 + Na2CO3 = Ca CO3 + Na2SO4

Víi çc ho¸ chÊt, ng−êi ta ®· gi¶m ®−îc ®é cøng cña n−íc xuèng 4o vµ 6o

− Gi¶m b»ng çch trao ®æi çc ®iÖn ly: läc n−íc qua çc chÊt ®Æc biÖt vÝ dô chÊt zeolithes cã ®iÖn ly Na+ vµ H+ çc ®iÖn ly Na+ vµ H+ sÏ thay thÕ çc ®iÖn ly Ca2+ vµ Mg2+ trong n−íc cøng. Çc chÊt trao ®æi ®iÖn ly ©m cña nã gäi lµ cation, çc chÊt trao ®iÖn ly d−¬ng cña nã gäi lµ anion. Çc ph¶n øng ho¸ häc x¶y ra ë trªn mÆt chÊt zeolithes. Çc l−îng t−¬ng ®−¬ng ®iÖn ly trao ®æi víi nhau: t×nh tr¹ng c©n b»ng cã rÊt mau, trong vµi gi©y ®Çu cña ph¶n øng (90-95% ®iÖn ly trao ®æi víi nhau).

§Ó gi¶m ®é cøng cña n−íc, ng−êi ta dïng chÊt cã ®iÖn ly ©m nh− than, nhùa ho¸ hîp. Läc n−íc qua chÊt nµy sÏ cã sù trao ®æi gi÷a çc ®iÖn ly Na víi çc ®iÖn ly Ca2+ vµ Mg2+ hoµ tan trong n−íc.

2Na-R + Ca(CO3H)2 = CaR2 + 2NaHCO3

Sau mét thêi gian sö dông, ng−êi ta t¸i t¹o çc chÊt ®iÖn tÝch ©m b»ng çch röa b»ng dung dÞch muèi cã 5-10% NaCl.

CaR2 +2NaCl = 2NaR + CaCl2

4.1.5. TiÖt khuÈn n−íc

164

TiÖt khuÈn lµ giai ®o¹n cuèi cïng cña qu¸ tr×nh xö lý n−íc ë nhµ m¸y n−íc. Çc giai ®o¹n ®¸nh phÌn, lµm l¾ng vµ läc ®· gi¶m nhiÒu chØ sè ®Çu tiªn cña vi khuÈn nh−ng ch−a triÖt tiªu hÕt. Nh− vËy, n−íc uèng cßn nguy hiÓm vµ cã thÓ truyÒn bÖnh cho ng−êi.

N−íc suèi trong nªn kh«ng cÇn läc, tuy vËy, vÉn cÇn ph¶i tiÖt khuÈn. §èi víi çc lo¹i n−íc kh¸c kh«ng ®−îc b¶o ®¶m ®Çy ®ñ vÒ ph−¬ng diÖn vÖ sinh th× b¾t buéc ph¶i tiÖt khuÈn. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p tiÖt khuÈn n−íc nh− tiÖt khuÈn b»ng clo, tia tö ngo¹i, b¹c, ozon. Tuy vËy, tiÖt khuÈn b»ng clo lµ ph−¬ng ph¸p th«ng dông nhÊt v× ®¬n gi¶n, kh«ng tèn kÐm vµ cã kÕt qu¶ ch¾c ch¾n.

4.2. Xö lý n−íc th¶i

Lµm s¹ch n−íc th¶i sinh ho¹t vµ n−íc th¶i s¶n xuÈt tr−íc khi th¸o ra s«ng, hå lµ mét biÖn ph¸p chñ ®éng vµ tÝch cùc nhÊt trong viÖc b¶o vÖ gi÷ g×n nguån n−íc trong s¹ch. ViÖc lµm s¹ch n−íc th¶i tr−íc khi th¸o ra s«ng, hå còng cßn tuú thuéc vµo møc ®é nhiÔm bÈn cña n−íc th¶i, kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña dßng s«ng vµ môc ®Ých cña viÖc sö dông nguån n−íc. Ng−êi ta cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p lµm s¹ch n−íc th¶i nh− sau:

− Lµm s¹ch c¬ häc (l¾ng, läc, bÓ tù läc, bÓ hai vá).

− Lµm s¹ch sinh häc (bÓ läc sinh häc, çnh ®ång t−íi, çnh ®ång läc, ao hå sinh häc).

− Lµm s¹ch ho¸ häc, vËt lý (hÊp phô, trung hoµ, keo tô, trao ®æi ion ...).

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi ta ®· thiÕt kÕ çc tr¹m xö lý n−íc th¶i ngay t¹i çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp. N−íc qua xö lý ®−îc t¸i sö dông (n−íc tuÇn hoµn), chØ th¶i bïn vµ cÆn, ng−êi ta gäi ®ã lµ nhµ m¸y kh«ng cã n−íc th¶i.

4.3. KiÓm so¸t « nhiÔm n−íc vµ qu¶n lý chÊt l−îng n−íc

Ngoµi çc biÖn ph¸p c¬ b¶n ®Ó b¶o vÖ nguån n−íc kh«ng bÞ nhiÔm bÈn, c«ng t¸c kiÓm so¸t « nhiÔm n−íc lµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc. C«ng t¸c kiÓm so¸t « nhiÔm n−íc b»ng çc kü thuËt tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, b»ng çc kü thuËt hiÖn ®¹i, nh»m ph¸t hiÖn nhanh çc hiÖn t−îng vµ nguyªn nh©n g©y ra « nhiÔm nguån n−íc. C¬ quan thanh tra gi¸m s¸t Nhµ n−íc, cña ®Þa ph−¬ng ®Ò xuÊt çc biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó b¶o vÖ nguån n−íc; ph¹t vi c¶nh nh÷ng ç nh©n, tËp thÓ, c¬ quan ®· g©y ra nhiÔm bÈn cho nguån n−íc.

C¬ quan kiÓm so¸t nguån n−íc cã kÕ ho¹ch ®Þnh kú kiÓm tra m«i tr−êng n−íc trong n¨m, ®ång thêi cã thÓ kiÓm tra ®ét xuÊt khi ph¸t hiÖn nguån n−íc cã nguy c¬ bÞ nhiÔm bÈn.

VÒ khung thÓ chÕ cho qu¶n lý chÊt l−îng n−íc, Bé Y tÕ ®· ban hµnh Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc ¨n uèng theo QuyÕt ®Þnh sè 1329/2002/BYT-Q§ ngµy 18/4/2002 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ vµ Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc s¹ch theo quyÕt ®Þnh sè 09/2005/BYT-Q§ ngµy 11/3/2005 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ. Bé Y tÕ còng ®· thiÕt lËp ®−îc mét m¹ng l−íi tõ trung −¬ng ®Õn cÊp huyÖn nh»m kiÓm tra, gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc.

165

ë cÊp trung −¬ng cã Côc Y tÕ Dù phßng vµ Phßng chèng HIV/AIDS, çc viÖn thuéc hÖ y tÕ dù phßng quèc gia vµ khu vùc víi hÖ thèng lab« xÐt nghiÖm hiÖn ®¹i.

ë tuyÕn tØnh cã trung t©m y tÕ dù phßng tØnh. Çc trung t©m nµy ®−îc trang bÞ lab« xÐt nghiÖm thùc hiÖn viÖc gi¸m s¸t chÊt l−îng çc nguån n−íc cÊp trªn ®Þa bµn tØnh. Hµng th¸ng çn bé trung t©m ®Õn çc c¬ së cÊp n−íc lÊy mÉu vµ tiÕn hµnh xÐt nghiÖm. Tuy nhiªn, hiÖn nay n¨ng lùc xÐt nghiÖm lab« cña çc trung t©m y tÕ dù phßng cã thÓ xÐt nghiÖm ®−îc kho¶ng 10-15 chØ tiªu gi¸m s¸t nhãm A. HÇu hÕt çc trung t©m y tÕ dù phßng tØnh ch−a ®ñ ph−¬ng tiÖn vµ kh¶ n¨ng tiÕn hµnh xÐt nghiÖm çc chØ tiªu gi¸m s¸t nhãm B, C. §èi víi çc chØ tiªu nµy, khi cã yªu cÇu hoÆc chØ ®Þnh çc mÉu n−íc ®−îc lÊy d−íi sù gi¸m s¸t vµ chØ ®Þnh cña trung t©m y tÕ dù phßng vµ göi lªn kiÓm nghiÖm t¹i çc viÖn trung −¬ng thuéc hÖ y tÕ dù phßng hoÆc Tæng côc ®o l−êng chÊt l−îng. Ngoµi ra trung t©m tham gia thÈm ®Þnh, xÐt duyÖt çc dù ¸n cung cÊp n−íc s¹ch cña ®Þa ph−¬ng.

ë tuyÕn huyÖn cã ®éi y tÕ dù phßng huyÖn cã nhiÖm vô kiÓm tra, gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc trªn ®Þa bµn huyÖn. Tuy nhiªn, tuyÕn huyÖn ch−a ®ñ n¨ng lùc vµ trang thiÕt bÞ cho c«ng t¸c xÐt nghiÖm n−íc mµ chØ cã thÓ kiÓm tra nguån n−íc vµ lÊy mÉu n−íc xÐt nghiÖm theo yªu cÇu cña trung t©m y tÕ dù phßng tØnh.

ë tuyÕn x·, çn bé chØ phèi hîp tham gia lÊy mÉu vµ kiÓm tra nguån n−íc khi cã yªu cÇu chø ch−a ®ñ n¨ng lùc vµ ph−¬ng tiÖn ®Ó xÐt nghiÖm n−íc.

166


Môc tiªu

(1) §¸nh gi¸ nh÷ng yÕu tè chÝnh quyÕt ®Þnh chÊt l−îng n−íc vµ mèi quan hÖ víi søc khoÎ con ng−êi trong çc t×nh huèng kh¸c nhau.

(2) Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ vµ çc gi¶i ph¸p liªn quan tíi chÊt l−îng n−íc cho nh÷ng ng−êi kh«ng cã kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm vÒ chÊt l−îng n−íc.

T×nh huèng

H·y t−ëng t−îng b¹n lµ mét chuyªn gia vÒ n−íc ë ViÖt Nam vµ chÝnh phñ yªu cÇu b¹n viÕt mét b¸o ço vÒ n−íc vµ vÖ sinh n−íc ë çc vïng kh¸c nhau trªn toµn quèc. B¸o ço nµy dµnh cho nh÷ng ng−êi kh«ng ph¶i lµ chuyªn gia trong lÜnh vùc søc khoÎ m«i tr−êng hay qu¶n lý nguån n−íc. Líp sÏ ®−îc chia thµnh 3 nhãm, mçi nhãm sÏ chuÈn bÞ th«ng tin cho b¸o ço vÒ nh÷ng chñ ®Ò sau ®©y. Trong bµi tËp nµy, sinh viªn kh«ng yªu cÇu ph¶i viÕt mét b¸o ço hoµn chØnh mµ chØ cÇn ®−a ra ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh liªn quan tíi mét trong çc chñ ®Ò sau cho mçi vïng sinh th¸i.

(1) . ChÊt l−îng vµ sè l−îng (l−u l−îng) n−íc víi søc khoÎ con ng−êi

− ë khu vùc miÒn nói.

− Khu vùc thµnh thÞ.

− Khu vùc n«ng th«n.

− Çc vïng ch©u thæ.

− Vïng h¶i ®¶o.

(2). Çc nguån g©y « nhiÔm n−íc

− ë khu vùc miÒn nói.


− Khu vùc n«ng th«n.

− Çc vïng ch©u thæ.

− Vïng h¶i ®¶o.

(3). Ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc sinh ho¹t vµ n−íc th¶i (liÖt kª nh÷ng ph−¬ng ph¸p kh¶ thi ®−îc sö dông gÇn ®©y vµ çc biÖn ph¸p cã

thÓ ¸p dông trong t−¬ng lai)

− Vïng nói.


− Vïng n«ng th«n vµ ch©u thæ.

− H¶i ®¶o.

167

Tù L¦îNG GI¸

1. H·y kÓ tªn vµ m« t¶ çc nguån n−íc trong thiªn nhiªn.

2. H·y vÏ s¬ ®å m« t¶ quy tr×nh s¶n xuÊt n−íc ë çc nhµ m¸y n−íc t¹i çc ®« thÞ ë ViÖt Nam.

3. KÓ tªn çc h×nh thøc cung cÊp n−íc phæ biÕn ë n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay. Ph©n tÝch nh÷ng −u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm cña çc ph−¬ng ph¸p ®ã.

4. H·y tr×nh bµy nh÷ng tiªu chuÈn chung vÒ mÆt chÊt l−îng cña n−íc sö dông cho ¨n uèng vµ sinh ho¹t.

5. H·y m« t¶ ph−¬ng ph¸p tiÖt khuÈn n−íc b»ng clo.

H·y ®¸nh dÊu x vµo mét lùa chän duy nhÊt Lùa chän

6. BÖnh l©y lan qua n−íc lµ bÖnh l©y truyÒn qua tiÕp xóc trùc tiÕp víi çc sinh vËt sèng trong n−íc

O §óng O Sai

7. BÖnh s¸n m¸ng lµ bÖnh g©y nªn do viÖc ¨n nh÷ng con èc bÞ nhiÔm vi sinh vËt g©y bÖnh

O §óng O Sai

8. BÖnh sèt xuÊt huyÕt Dengue lµ bÖnh cã liªn quan ®Õn n−íc

O §óng O Sai

9. Mét trong nh÷ng chØ tiªu c¬ b¶n ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc lµ chØ tiªu c¶m quan

O §óng O Sai

H·y khoanh vµo ch÷ çi t−¬ng øng víi lùa chän sai,

mçi c©u hái chØ cã mét lùa chän sai

10. Çc yÕu tè g©y « nhiÔm n−íc cã thÓ ph©n chia thµnh çc nhãm sau

A. Çc yÕu tè vËt lý.

B. Çc yÕu tè ho¸ häc.

C. Çc yÕu tè sinh häc.

D. Çc chÊt h÷u c¬ kh«ng ph©n huû.

168

PhÇn 2

Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 3

169

BµI 7 AN TOµN M¤I TR¦êNG

MôC TI£U

1. Tr×nh bµy ®−îc kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ an toµn m«i tr−êng vµ chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý.

2. M« t¶ vµ ph©n tÝch ®−îc mét sè thÓ lo¹i tai n¹n chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý ë gia ®×nh vµ n¬i c«ng céng.

3. Tr×nh bµi ®−îc çc gi¶i ph¸p an toµn trong nhµ ë, tr−êng häc, n¬i sinh ho¹t c«ng céng vµ trªn çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng.

4. Nªu ®−îc nh÷ng gi¶i ph¸p chÝnh ®Ó ®¶m b¶o sèng an toµn vµ phßng ngõa chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý ë céng ®ång.

1. TÇM QUAN TRäNG CñA AN TOµN M¤I TR¦êNG

Sèng trong mét m«i tr−êng an toµn lµ ®iÒu mong −íc cña tÊt c¶ mäi ng−êi. Tuy nhiªn, trong x· héi hiÖn ®¹i nh÷ng tai n¹n rñi ro vÉn th−êng xuyªn x¶y ra vµ chóng ®−îc gäi chung lµ chÊn th−¬ng (injuries). Cã chÊn th−¬ng chñ ý nh− giÕt ng−êi, hµnh hung, tù tö, hµnh h¹ trÎ em, h·m hiÕp vµ nh÷ng hµnh ®éng b¹o lùc kh¸c; cã nh÷ng chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý, xuÊt hiÖn bÊt ngê, do nhiÒu lo¹i nguyªn nh©n kh¸c nhau vµ g©y tæn th−¬ng c¬ thÓ hoÆc tö vong cho mét hoÆc nhiÒu ng−êi. PhÇn an toµn m«i tr−êng trong bµi nµy chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng lo¹i chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý vµ x¶y ra ë ngoµi n¬i lµm viÖc.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, çc chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý (unintentional injuries) lµ nguyªn nh©n tö vong hµng ®Çu ë Mü ®èi víi nh÷ng ng−êi d−íi 44 tuæi vµ lµ nguyªn nh©n ®øng thø t− trong tÊt c¶ çc tr−êng hîp tö vong ë Mü. Theo sè liÖu cña Trung t©m KiÓm so¸t bÖnh tËt Mü (CDC) n¨m 1988, chØ sè nh÷ng n¨m sèng tiÒm tµng bÞ mÊt (YPLL) do chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý ®øng vÞ trÝ hµng ®Çu ë løa tuæi d−íi 65 víi 2.319.400 n¨m sèng bÞ mÊt, b»ng 18,9% tæng sè YPLL. Tû lÖ nµy ®èi víi bÖnh ung th− lµ 14,7%, bÖnh tim m¹ch lµ 11,9%, tù tö vµ giÕt ng−êi lµ 11,1% vµ dÞ d¹ng bÈm sinh lµ 5,5%.

ë ViÖt Nam, theo ®iÒu tra liªn tr−êng vÒ chÊn th−¬ng ë ViÖt Nam do Lª Vò Anh vµ céng sù thùc hiÖn n¨m 2003 (VMIS) th× chÊn th−¬ng ®· thùc sù trë thµnh nguyªn nh©n cã tû lÖ g©y tö vong lín nhÊt ë nhãm tuæi d−íi 19. Khi xÐt çc nhãm nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn tö vong th× chÊn th−¬ng g©y ra 33,1% sè tr−êng hîp tö vong, bÖnh

169

m¹n tÝnh g©y ra 57,3%, trong khi ®ã bÖnh truyÒn nhiÔm chØ g©y ra 9,6%. ChØ tÝnh riªng sè tai n¹n giao th«ng trong n¨m 2002 c¶ n−íc ®· cã 27.891 vô, lµm cho 13.174 ng−êi chÕt vµ 30.987 ng−êi bÞ th−¬ng tËt. Theo VMIS th× tai n¹n giao th«ng lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y ra chÊn th−¬ng kh«ng tö vong víi tû suÊt lµ 1.408, 5 tr−êng hîp trªn 100.000 ng−êi. Nguyªn nh©n lín thø 2 dÉn ®Õn chÊn th−¬ng kh«ng g©y tö vong lµ ng· víi tû suÊt lµ 1.322/100.000, tiÕp theo lµ vËt s¾c nhän víi tû suÊt: 953,3/100.000 vµ ®éng vËt c¾n víi tû suÊt: 838,7/100.000. VMIS cho thÊy chÊn th−¬ng ®ang dÇn trë thµnh mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng g©y tö vong ë ViÖt Nam.

Trong 3 n¨m (1997-2000), theo thèng kª ch−a ®Çy ®ñ trªn c¶ n−íc ®· cã gÇn 1400 vô ngé ®éc thùc phÈm, h¬n 25.500 ng−êi ph¶i vµo cÊp cøu ë bÖnh viÖn vµ 217 ng−êi bÞ chÕt. Riªng ngé ®éc do ¨n ç nãc chØ trong 18 th¸ng (2001 vµ 6 th¸ng ®Çu n¨m 2002) ®· cã 230 ng−êi bÞ ngé ®éc vµ 42 ng−êi bÞ tö vong. ë vïng ®ång b»ng S«ng Cöu Long, vµo mïa lò lôt hµng n¨m cã hµng tr¨m trÎ bÞ chÕt ®uèi, tai n¹n ®iÖn giËt g©y chÕt ng−êi ë ®©y còng rÊt phæ biÕn. TØnh BÕn Tre cã 80 ng−êi chÕt v× ®iÖn giËt trong 5 n¨m (1997-2001), tØnh An Giang trong 2 n¨m chÕt 58 ng−êi (1997-1998), tØnh §ång Th¸p riªng 7 th¸ng ®Çu n¨m 2001 ®· cã 13 vô tai n¹n ®iÖn giËt lµm 14 ng−êi chÕt.

Mét d¹ng chÊn th−¬ng còng t−¬ng ®èi quan träng lµ nhiÔm ®éc thuèc b¶o vÖ thùc vËt. ViÖt Nam lµ mét n−íc n«ng nghiÖp, víi gÇn 80% d©n sè sèng b»ng nghÒ n«ng, hÇu hÕt ®Òu cã sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt. Theo Niªn gi¸m thèng kª y tÕ (2002), trªn c¶ n−íc cã 7.170 vô nhiÔm ®éc thuèc b¶o vÖ thùc vËt, trong ®ã cã 7.647 ca nhiÔm ®éc vµ 227 tr−êng hîp tö vong. Sè ca nhiÔm ®éc do ¨n uèng nhÇm vµ lao ®éng lµ 1.495, trong ®ã cã 33 tr−êng hîp tö vong. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, sè ca nhiÔm ®éc cßn cao h¬n nhiÒu.

ChÊn th−¬ng kh«ng chñ ý ®· trë thµnh mét trong m−êi nguyªn nh©n tö vong hµng ®Çu ë n−íc ta hiÖn nay. ViÖc thèng kª, ph©n tÝch çc tr−êng hîp chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý cho phÐp t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n phæ biÕn dÉn ®Õn chÊn th−¬ng ®Ó tõ ®©y ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p dù phßng tÝch cùc. An toµn m«i tr−êng lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó h¹n chÕ çc tai n¹n chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý x¶y ra trong cuéc sèng hµng ngµy.

2. KH¸I NIÖM CHÊN TH¦¥NG

Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, chÊn th−¬ng lµ nh÷ng tæn th−¬ng cho søc khoÎ g©y ra bëi sù truyÒn n¨ng l−îng v−ît qu¸ ng−ìng chÞu ®ùng cña c¬ thÓ con ng−êi. N¨ng l−îng cã thÓ lµ d¹ng c¬ häc, n¨ng l−îng nhiÖt, n¨ng l−îng ho¸ häc, n¨ng l−îng bøc x¹, n¨ng l−îng ®iÖn hay sù thiÕu hôt cña çc yÕu tè thiÕt yÕu nh− oxy (sù ng¹t thë, chÕt ®uèi) hoÆc nhiÖt (sù gi¶m th©n nhiÖt). N¨ng l−îng c¬ häc lµ nguyªn nh©n g©y chÊn th−¬ng phæ biÕn nhÊt.

170

Theo J. J. Gibbons (1961), tÊt c¶ mäi hiÖn t−îng chÊn th−¬ng ®Òu n»m trong nh÷ng t¸c ®éng cã h¹i cña 5 d¹ng n¨ng l−îng lµ ®éng n¨ng hoÆc c¬ n¨ng, ho¸ n¨ng, ®iÖn n¨ng, bøc x¹ vµ nhiÖt n¨ng.

Jr. William Haddon (1963), chia chÊn th−¬ng ra thµnh 3 giai ®o¹n: giai ®o¹n tr−íc chÊn th−¬ng hay tiÒn sù cè, giai ®o¹n chÊn th−¬ng vµ giai ®o¹n hËu chÊn th−¬ng. ë mçi giai ®o¹n ®Òu cã gi¶i ph¸p chiÕn l−îc phßng ngõa t−¬ng øng (xem b¶ng 7.1).

B¶ng 7.1. Gi¶i ph¸p chiÕn l−îc ®Ó kiÓm so¸t chÊn th−¬ng ë 3 giai ®o¹n kh¸c nhau cña tai n¹n, chÊn th−¬ng

VÝ dô Giai ®o¹n chÊn th−¬ng

Môc ®Ých cña gi¶i ph¸p

§uèi n−íc Tù ®Çu ®éc

Giai ®o¹n tr−íc

chÊn th−¬ng

Ng¨n ngõa nh÷ng

®iÒu cã thÓ g©y ra

chÊn th−¬ng

X©y hµng rµo xung

quanh ao hå

Ph¸t hiÖn vµ xö lý

buån phiÒn

Giai ®o¹n x¶y ra

chÊn th−¬ng

Ng¨n ngõa chÊn

th−¬ng khi sù kiÖn

x¶y ra

ThiÕt bÞ cøu hé ç

nh©n

Giíi h¹n tæng sè

thuèc kª ®¬n

Giai ®o¹n sau chÊn

th−¬ng

Ng¨n ngõa møc

nghiªm träng hoÆc

tµn phÕ khi chÊn

th−¬ng ®· x¶y ra

Trî lùc tim phæi Lo¹i trõ chÊt ®éc ra

khái c¬ thÓ b»ng

çch cho n«n hoÆc

thÈm läc

3. MéT Sè VÊN §Ò AN TOµN M¤I TR¦êNG NHµ ë Vµ KHU D¢N C¦

3.1. An toµn m«i tr−êng ®èi víi çc s¶n phÈm tiªu thô trªn thÞ tr−êng

Çc s¶n phÈm b¸n trªn thÞ tr−êng rÊt ®a d¹ng vÒ chñng lo¹i, mÉu m· vµ chÊt l−îng. NÕu chóng kh«ng ®−îc kiÓm so¸t tèt, hµng gi¶, hµng kÐm chÊt l−îng trµn lan th× sÏ g©y nguy h¹i kh«n l−êng cho ng−êi tiªu thô.

ë Mü, mçi n¨m cã h¬n 20 triÖu ng−êi bÞ chÊn th−¬ng vµ h¬n 30.000 ng−êi chÕt do çc s¶n phÈm tiªu thô kh«ng ®¹t tiªu chuÈn g©y ra (xem thªm hép 7.1). N¨m 1972, Quèc héi Mü th«ng qua bé luËt An toµn s¶n phÈm tiªu thô vµ thµnh lËp Uû ban An toµn s¶n phÈm tiªu thô (CPSC: Consumer Product Safety Commission). ChØ sau 9 n¨m cã CPSC, sè tai n¹n chÊn th−¬ng ë hé gia ®×nh ®· gi¶m ®−îc h¬n 2,5 lÇn. CPSC ®· ®−a ra tiªu chuÈn cho h¬n 10.000 s¶n phÈm tiªu thô ë trong n−íc.

171

Hép 7.1. ChÊn th−¬ng do thuèc ë Mü

N¨m 1937, mét nhµ bµo chÕ thuèc t¹o ra mét d¹ng thuèc sulfa míi ®Ó b¸n mµ ng−êi mua

kh«ng cÇn theo ®¬n. S¶n phÈm cã tªn lµ elixir sulfamilamid gåm bét sulfua hoµ trong mét

dung m«i th«ng th−êng lµ diethylen glycol. LuËt lÖ lóc bÊy giê kh«ng yªu cÇu ph¶i kiÓm tra ®é

an toµn.

Tuy míi chØ cã 2000 pints (pints = 0, 47 lÝt) thuèc elixir sulfamilamid ®−îc s¶n xuÊt vµ chØ cã

93 pints thuèc ®−îc tiªu thô nh−ng ®· cã 107 ng−êi bÞ chÕt do t¸c dông phô cña dung m«i.

ë ViÖt Nam, t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· x¶y ra tr−êng hîp gÇn 30 ch¸u nhá bÞ chÕt do dïng mét lo¹i bét phÊn r«m cã lÉn chÊt ®éc. ViÖc mua b¸n, sö dông çc lo¹i thuèc diÖt chuét nhËp lËu tõ Trung Quèc còng g©y ra nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i. ë BÖnh viÖn B¹ch Mai, riªng n¨m 1995 ®· cã 51 tr−êng hîp cÊp cøu ngé ®éc thuèc chuét, 5 tr−êng hîp lµ do trÎ em vµ ng−êi giµ ¨n nhÇm. BÖnh viÖn Nhi Trung −¬ng chØ trong 3 th¸ng (1/1/1997 - 3/4/1997) ®· ph¶i cÊp cøu 36 tr−êng hîp ngé ®éc thuèc chuét, cã 10 tr−êng hîp rÊt nÆng vµ 2 tr−êng hîp tö vong. Còng do dïng thuèc chuét Trung Quèc bõa b·i mµ n¨m 1997 t¹i x· H¶i Long, huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam §Þnh ®· cã 500 con chã vµ 200 con mÌo bi ngé ®éc chÕt, thiÖt h¹i lªn tíi 80 triÖu ®ång. Héi B¶o vÖ ng−êi tiªu dïng ®· ®−îc thµnh lËp ë ViÖt Nam vµ ngµy cµng ph¸t huy vai trß tÝch cùc trong viÖc b¶o vÖ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña ng−êi tiªu dïng trong n−íc.

3.2. An toµn m«i tr−êng khi ë nhµ

ChÊn th−¬ng khi ë nhµ ®−îc hiÓu lµ mét chÊn th−¬ng x¶y ra trong ph¹m vi khu vùc nhµ ë ®èi víi çc thµnh viªn cña gia ®×nh hoÆc nh÷ng ng−êi kh¸ch ®−îc mêi cña gia ®×nh (Monroe T. Morgan, 1997).

PhÇn lín cuéc ®êi cña mét con ng−êi lµ sèng ë trong nhµ vµ xung quanh nhµ. TrÎ em sinh ho¹t ë nhµ gÇn 90% tæng sè thêi gian cña chóng. Khi lín lªn, trÎ ®i häc, thêi gian trÎ sèng ë nhµ Ýt dÇn. ë tuæi lao ®éng, ngoµi thêi gian ®i lµm, con ng−êi chñ yÕu sèng vµ nghØ ng¬i ë nhµ. Khi vÒ h−u, ng−êi cao tuæi cã h¬n 90% thêi gian lµ sèng ë nhµ. Løa tuæi nhá nhÊt vµ løa tuæi giµ nhÊt trong gia ®×nh lµ nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ bÞ tai n¹n chÊn th−¬ng ë nhµ nhiÒu nhÊt.

3.2.1. ChÊn th−¬ng do ng·

Ng· lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y tö vong trong çc tr−êng hîp chÊn th−¬ng ë nhµ. §èi víi trÎ em vµ ng−êi giµ, ng· lµ nguyªn nh©n ®øng ®Çu trong danh s¸ch chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý t¹i nhµ.

172

a. TrÎ em ng·

RÊt nhiÒu tr−êng hîp trÎ em ng· liªn quan ®Õn ®å vËt trong nhµ. Mçi n¨m ë Mü cã kho¶ng 9.000 trÎ chÊn th−¬ng do n»m n«i, 8.000 trÎ bÞ chÊn th−¬ng do ghÕ cao vµ 22.000 trÎ bÞ chÊn th−¬ng do gi−êng tÇng, phÇn lín sè nµy lµ do ng·. Cho tíi 15 th¸ng tuæi, trÎ ng· khi tËp ®i kh¸ phæ biÕn, 92% çc tr−êng hîp ng· tËp ®i lµ chÊn th−¬ng ë ®Çu hoÆc mÆt. Çc ®å vËt s¾c nhän, bµn ®ùng cèc uèng n−íc, m¶nh thuû tinh vì ë s©n ch¬i v.v... khi trÎ ng· xuèng cã thÓ g©y th−¬ng tÝch ë phÇn mÒm. ë tuæi lín, th−êng trªn 5 tuæi, trÎ cßn hay bÞ ng· do leo trÌo cöa sæ, c©y cèi. ë nh÷ng nhµ gÇn s«ng n−íc, ao hå, trÎ ®i ch¬i kh«ng cã ng−êi lín tr«ng nom rÊt dÔ bÞ chÕt ®uèi do ng· xuèng n−íc. ë vïng ®ång b»ng S«ng Cöu Long chØ trong 2 mïa lò n¨m 2001, 2002 ®· cã 600 ng−êi chÕt ®uèi, 80% lµ trÎ em, trong ®ã nhiÒu trÎ ®· bÞ ng· xuèng n−íc khi ch¬i ë nhµ mét m×nh, bè mÑ vµ ng−êi lín ®i lµm v¾ng. Theo VMIS th× ng· lµ nguyªn nh©n ®øng thø hai sau tai n¹n giao th«ng g©y ra chÊn th−¬ng kh«ng tö vong ë ViÖt Nam vµ −íc tÝnh mçi n¨m toµn quèc cã h¬n mét triÖu ng−êi bÞ ng· mµ cã ¶nh h−ëng ®Õn c«ng viÖc, häc tËp hay cÇn ch¨m sãc y tÕ.

BiÖn ph¸p ®Ò phßng: göi trÎ ë çc nhµ trÎ, trÎ nhá ph¶i ®−îc ng−êi lín tr«ng coi, mïa lò lôt cã nhµ gi÷ trÎ ë vïng lôt, buéc d©y an toµn gi÷ trÎ khi trÎ ë trong thuyÒn, bÌ, nhµ ngËp lò, kh«ng ®Ó trÎ nghÞch ®å ch¬i s¾c nhän hoÆc dÔ g©y chÊn th−¬ng, nhµ cöa ng¨n n¾p, nÒn nhµ kh«ng tr¬n...

b. Ng−êi giµ ng·

Kh«ng gièng nh− trÎ em, ng−êi giµ ng· cã thÓ dÉn ®Õn tö vong. Tû lÖ chÕt do ng· ë ng−êi giµ tõ 75 tuæi trë lªn lín gÊp 12 lÇn tû lÖ chÕt do ng· ë tÊt c¶ çc løa tuæi kh¸c. Nguy c¬ ph¶i n»m bÖnh viÖn do ng· ë ng−êi giµ gÊp gÇn 7 lÇn çc løa tuæi kh¸c. Cã nhiÒu yÕu tè lµm cho ng−êi giµ dÔ bÞ ng·: c¬ x−¬ng yÕu, m¾t kÐm, ®Êt gå ghÒ, cÇu thang khã ®i, thiÕu ¸nh s¸ng v.v... ë Mü, mçi n¨m cã h¬n 7.500.000 tr−êng hîp tr−ît ng· ®−êng cÇu thang, chñ yÕu lµ ng−êi giµ. Theo VMIS th× tû suÊt chÊn th−¬ng kh«ng g©y tö vong do ng· ë ng−êi giµ (tõ 65 tuæi trë lªn) ë ViÖt Nam lµ 2.861,6/100.000 d©n, cao nhÊt trong tÊt c¶ çc nhãm tuæi.

BiÖn ph¸p dù phßng: ng−êi giµ nªn cã ng−êi theo dâi, ch¨m sãc, ®i l¹i yÕu nªn chèng gËy, çc lèi ®i trong vµ ngoµi nhµ ph¶i réng, cÇu thang lµm bËc kh«ng cao qu¸ 25cm, ®é chiÕu s¸ng trong nhµ vµ çc lèi ®i ®¶m b¶o, nhµ t¾m nhµ tiªu kh« r¸o, kh«ng tr¬n tr−ît. TËp thÓ dôc d−ìng sinh n©ng cao søc khoÎ còng lµ mét gi¶i ph¸p tèt phßng chÊn th−¬ng ë tuæi giµ.

3.2.2. ChÊn th−¬ng do ch¸y, báng

Hµng n¨m ë Mü cã h¬n 5.000 ng−êi chÕt do ho¶ ho¹n vµ báng, trung b×nh mçi ngµy cã 13 ca tö vong. ChÕt do ho¶ ho¹n vµ báng lµ mét trong nh÷ng tû lÖ tö vong cao nhÊt ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸. Sè ng−êi da ®en, ng−êi nghÌo, ng−êi cao tuæi vµ trÎ

173

em cã tû lÖ chÕt trung b×nh do ho¶ ho¹n gÊp 2-3 lÇn tû lÖ chÕt trung b×nh do ho¶ ho¹n cña c¶ n−íc.

N¨m 1991, ch¸y khu d©n c− lµ nguyªn nh©n ®øng thø 2 cña tö vong do chÊn th−¬ng (chØ ®øng sau tai n¹n giao th«ng) ë løa tuæi 1-9 tuæi vµ lµ nguyªn nh©n ®øng hµng thø 6 vÒ tö vong do chÊn th−¬ng ë løa tuæi tõ 65 trë lªn. Ba nguyªn nh©n g©y tö vong hµng ®Çu do ho¶ ho¹n ë nhµ ®èi víi trÎ d−íi 5 tuæi lµ: trÎ ch¬i diªm gÇn nguån b¾t löa (37%), nghÞch löa (19%) vµ nghÞch ®iÖn (11%). Ba nguyªn nh©n chÕt hµng ®Çu do ho¶ ho¹n ë nhµ ®èi víi ng−êi trªn 70 tuæi lµ bÊt cÈn khi hót thuèc l¸ (33%), ®ông ch¹m vµo löa (19%) vµ ®ông ch¹m vµo ®iÖn (12%). Môc tiªu gi¶m tö vong do ho¶ ho¹n ë Mü vµo n¨m 2000 lµ 1,2 tr−êng hîp tö vong trªn 100.000 d©n (n¨m 1991, tû lÖ nµy lµ 1,5 tr−êng hîp tö vong trªn 100.000 d©n). Riªng víi nhãm d©n chóng cã nguy c¬ cao, tû lÖ tö vong gi¶m xuèng cßng 3,3 tr−êng hîp tö vong trªn 100.000 d©n (n¨m 1991, tû lÖ nµy ë nhãm trÎ d−íi 5 tuæi lµ 3,7/100.000 trÎ vµ ë nhãm ng−êi giµ tõ 65 tuæi trë lªn lµ 3,5/100.000 cô giµ).

ë ViÖt Nam kh«ng cã nh÷ng sè liÖu c«ng bè vÒ tö vong do ho¶ ho¹n, ®Æc biÖt lµ tö vong ng−êi giµ vµ trÎ em. Nh−ng çc vô ho¶ ho¹n ë çc khu d©n c−, chî vÉn x¶y ra hµng n¨m, nhÊt lµ vµo nh÷ng mïa hanh kh«, ®iÓn h×nh lµ vô ch¸y chî §ång Xu©n ë Hµ Néi, vô ch¸y khu Trung t©m Th−¬ng m¹i Quèc tÕ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, çc vô ch¸y lÎ tÎ ë çc khu d©n c− tËp trung cña thµnh phè Hå ChÝ Minh, v.v... §Ó kiÓm so¸t ®−îc vÊn ®Ò nµy, cÇn thùc hiÖn çc biÖn ph¸p sau:

− Qu¶n lý, kiÓm so¸t chÆt chÏ viÖc sö dông ®iÖn ë gia ®×nh.

− CÈn thËn khi sö dông bÕp ga, bÕp dÇu hoÆc hót thuèc l¸ ë gia ®×nh.

− Tõng hé gia ®×nh cã ph−¬ng tiÖn ch÷a ch¸y s½n sµng.

− Th−êng xuyªn tËp d−ît çc t×nh huèng ch÷a ch¸y vµ cøu n¹n ë khu d©n c− khi ho¶ ho¹n x¶y ra.

− Lu«n s½n sµng phßng ch¸y ch÷a ch¸y ë çc khu th−¬ng m¹i, chî vµ cÇn cã ®−êng n−íc cøu ho¶ riªng. Khi thiÕt kÕ khu th−¬ng m¹i, chî, khu vùc d©n c− ph¶i chó ý thiÕt kÕ c¬ së h¹ tÇng cho xe cøu ho¶.

− Gióp ng−êi d©n, ng−êi kinh doanh cã nhËn thøc vµ ý thøc tèt h¬n trong c«ng t¸c phßng ch¸y, ch÷a ch¸y.

3.2.3. ChÊn th−¬ng do ngé ®éc

N¨m 1961, ë Mü çc vô ngé ®éc ®· c−íp ®i sinh m¹ng cña 450 trÎ d−íi 5 tuæi. Ng−êi ta −íc tÝnh cø cã mét trÎ bÞ chÕt do ngé ®éc th× cã 80.000-90.000 trÎ cïng tuæi ph¶i ®i cÊp cøu do ngé ®éc vµ cã 20.000 trÎ ph¶i n»m ®iÒu trÞ t¹i bÖnh viÖn. Tû lÖ trÎ bÞ ngé ®éc cao nhÊt ë løa tuæi 1-2 tuæi. Nguyªn nh©n ngé ®éc cña trÎ chñ yÕu do çc thuèc t©n d−îc, ho¸ chÊt gia dông nh− kem c¹o r©u, dÇu t¾m, s¬n mãng tay v.v… BiÖn ph¸p dù phßng ngé ®éc cho trÎ ë gia ®×nh lµ thuèc t©n d−îc, çc ho¸ chÊt gia dông

174

ph¶i ®Ó ë ngoµi tÇm víi cña trÎ em, çc chÊt nµy ph¶i ®Ó trong lä hoÆc hép kÝn. Kh«ng ®−îc ®Ó lÉn lén chai lä thuèc, ho¸ chÊt gia dông víi çc chai hép ®ùng ®å ¨n thøc uèng.

ë ViÖt Nam, çc tr−êng hîp ngé ®éc ho¸ chÊt ë gia ®×nh chñ yÕu lµ ngé ®éc l−¬ng thùc, thùc phÈm bÞ « nhiÔm ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt, uèng çc ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt (chÊn th−¬ng cã chñ ®Þnh) vµ ngé ®éc thuèc b¶o vÖ thùc vËt do ¨n uèng nhÇm. ViÖc sö dông bÕp than tæ ong g©y « nhiÔm kh«ng khÝ bëi çc khÝ ®éc CO, SO2, CO2 còng rÊt nguy hiÓm. BiÖn ph¸p dù phßng ë ®©y lµ ph¶i qu¶n lý chÆt chÏ vµ an toµn tÊt c¶ çc lo¹i thuèc b¶o vÖ thùc vËt, ®Æt bÕp than ë chç tho¸ng giã, tèt nhÊt lµ lo¹i trõ h¼n chóng ra khái khu vùc nhµ ë, thay thÕ b»ng çc lo¹i bÕp kh¸c Ýt ®éc h¹i h¬n, gi¸o dôc cho mäi thµnh viªn trong gia ®×nh ý thøc ®Ò phßng ngé ®éc.

3.3. An toµn m«i tr−êng khi tham gia giao th«ng

Trong thêi ®¹i ph¸t triÓn kinh tÕ, c«ng nghiÖp ho¸, ®« thÞ ho¸ trªn kh¾p c¶ n−íc, nhu cÇu ®i l¹i vµ vËn chuyÓn ngµy cµng t¨ng, sù giao l−u gi÷a çc vïng miÒn, çc quèc gia diÔn ra nhén nhÞp th× giao th«ng vËn t¶i ngµy cµng ®ãng vai trß then chèt. Çc ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn ngµy cµng nhiÒu, ®a d¹ng vÒ chñng lo¹i, søc t¶i ph−¬ng tiÖn lín vµ tèc ®é nhanh. ë n−íc ta nh÷ng n¨m võa qua t×nh h×nh còng diÔn ra t−¬ng tù. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña ngµnh giao th«ng vËn t¶i, çc tai n¹n giao th«ng còng x¶y ra th−êng xuyªn vµ cã xu h−íng ngµy cµng gia t¨ng.

ë Mü, hµng n¨m cã 5.500 thanh thiÕu niªn vµ 2.200 trÎ tõ 0-12 tuæi bÞ chÕt do tai n¹n « t« xe m¸y. Tai n¹n giao th«ng cßn lµ nguyªn nh©n tö vong chÊn th−¬ng cña h¬n 6.000 ng−êi giµ (tõ 65 tuæi trë lªn). Tõ 1966, ChÝnh phñ Mü ®· ®−a ra mét Ch−¬ng tr×nh quèc gia vÒ An toµn giao th«ng vµ thµnh lËp c¬ quan Qu¶n lý an toµn giao th«ng ®−êng bé quèc gia (NHTSA). Nhê vËy, tõ n¨m 1968 ®Õn n¨m 1991, sè ca tö vong do t¹i n¹n « t« - xe m¸y gi¶m 21%.

ë ViÖt Nam, chÊn th−¬ng giao th«ng x¶y ra ngµy cµng nhiÒu vµ møc ®é ngµy cµng nghiªm träng. ChÊn th−¬ng giao th«ng kh«ng chØ x¶y ra ®èi víi ng−êi ®i « t« xe m¸y mµ cßn cã kh¸ nhiÒu tr−êng hîp x¶y ra ®èi víi ng−êi ®i xe ®¹p vµ ®i bé (xem thªm hép 7.2). Cã nhiÒu nguyªn nh©n, nh−ng yÕu tè quan träng nhÊt vÉn lµ yÕu tè con ng−êi - nh÷ng ng−êi tham gia giao th«ng kh«ng cã ý thøc vµ hµnh ®éng tù gi¸c chÊp hµnh luËt lÖ giao th«ng. ChiÕn l−îc quèc gia vÒ phßng chèng tai n¹n giao th«ng ®· ®−îc ChÝnh phñ c«ng bè. Hµng n¨m, c¶ n−íc ®Òu cã mét th¸ng toµn d©n thùc hiÖn an toµn giao th«ng. Nhê cã nh÷ng gi¶i ph¸p ®ång bé vµ kiªn quyÕt, çc vô tai n¹n giao th«ng vµ sè ng−êi bÞ th−¬ng hoÆc tö vong do tai n¹n giao th«ng ®· b−íc ®Çu ®−îc k×m chÕ.

175

Hép 7.2. T×nh h×nh chÊn th−¬ng giao th«ng ë ViÖt Nam

Riªng trong th¸ng 7 n¨m 2002 c¶ n−íc ®· x¶y ra 2.118 vô tai n¹n giao th«ng ®−êng bé, lµm

chÕt 901 ng−êi vµ bÞ th−¬ng 2.406 ng−êi. §Þa bµn thµnh phè Hµ Néi cã 144 vô tai n¹n giao

th«ng, chÕt 46 ng−êi vµ bÞ th−¬ng 132 ng−êi. Trªn ®Þa bµn thµnh phè Hå ChÝ Minh x¶y ra 189

vô tai n¹n giao th«ng, lµm chÕt 101 ng−êi vµ bÞ th−¬ng 204 ng−êi. Sè vô vµ sè ng−êi bÞ tai

n¹n giao th«ng tuy cã gi¶m so víi cïng thêi kú n¨m tr−íc nh−ng t×nh h×nh trËt tù an toµn giao

th«ng vÉn cßn phøc t¹p. Trªn çc tuyÕn giao th«ng ®−êng s¾t trong th¸ng 7/2002 x¶y ra 30

vô tai n¹n giao th«ng, lµm chÕt 15 ng−êi vµ bÞ th−¬ng 16 ng−êi.

(B¸o C«ng an Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 28.8.2002)

3.4. An toµn m«i tr−êng trong çc ho¹t ®éng vui ch¬i, gi¶i trÝ

3.4.1 ChÊn th−¬ng khi ®i ch¬i d· ngo¹i

Thanh thiÕu niªn häc sinh th−êng thÝch çc ho¹t ®éng du lÞch, ®i ch¬i d· ngo¹i. §©y lµ mét ho¹t ®éng rÊt bæ Ých, mét nhu cÇu rÊt chÝnh ®¸ng cña giíi trÎ. Tuy nhiªn, tai n¹n th−¬ng tÝch vÉn cã thÓ x¶y ra cho mét sè em do cã nh÷ng bÊt cÈn trong lóc ®i d· ngo¹i nh− bÞ r¾n, c«n trïng hoÆc ®éng vËt c¾n; ng· g©y chÊn th−¬ng, sa lón xuèng hè s©u hoÆc luång n−íc ngÇm, tai n¹n xe cé, ngé ®éc do ¨n uèng nhÇm v.v. §· cã nh÷ng tr−êng hîp tö vong rÊt th−¬ng t©m vµ ®¸ng tiÕc. VÝ dô ë ViÖt Nam ®· cã nhiÒu vô ®¾m thuyÒn lµm hµng chôc ng−êi chÕt mét lóc. §iÓn h×nh lµ vô ®¾m thuyÒn lµm cho trªn 100 ng−êi chÕt vµ bÞ chÊn th−¬ng ë Kiªn Giang. Hµng n¨m du lÞch t¹i SÇm S¬n ®Òu cã ng−êi chÕt ®uèi ë vïng ®Òn §éc C−íc.

BiÖn ph¸p ®Ò phßng: ®i ch¬i d· ngo¹i cã tæ chøc, chuÈn bÞ chu ®¸o, kh«ng liÒu lÜnh m¹o hiÓm ®i vµo nh÷ng n¬i cã nguy hiÓm, t¨ng c−êng ý thøc kû luËt, tù gi¸c phßng tai n¹n th−¬ng tÝch cho b¶n th©n vµ cho tËp thÓ.

3.4.2. Tai n¹n khi b¬i léi (chÕt ®uèi)

B¬i léi lµ mét ho¹t ®éng thÓ dôc thÓ thao ®−îc nhiÒu ng−êi −a thÝch. Tuy nhiªn, tiÕp xóc víi s«ng n−íc, ao hå mµ kh«ng biÕt b¬i th× l¹i rÊt nguy hiÓm vµ cã thÓ bÞ chÕt ®uèi. Ng−êi b¬i léi giái còng cã thÓ bÞ chÕt ®uèi nÕu b¬i qu¸ søc, cã bÖnh tim m¹ch, bÞ chuét rót hoÆc b¬i vµo vïng n−íc xo¸y.

ChÕt ®uèi ®−îc hiÓu lµ nh÷ng tr−êng hîp tö vong do bÞ ng¹t khi bÞ ch×m l©u d−íi n−íc. Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, hµng n¨m cã gÇn 500.000 ng−êi bÞ chÕt ®uèi, phÇn lín çc tr−êng hîp chÕt ®uèi nµy x¶y ra ë çc n−íc cã thu nhËp thÊp vµ trung b×nh. Trong khi ë çc n−íc ph¸t triÓn, phÇn lín tr−êng hîp trÎ em bÞ chÕt ®uèi x¶y ra trong çc bÓ b¬i th× ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, chÕt ®uèi th−êng x¶y ra ë s«ng ngßi - biÓn hoÆc ë çc ao hå vµ çnh ®ång lóa n−íc.

176

B¶ng 7.2. Tãm t¾t çc gi¶i ph¸p c¬ b¶n dù phßng tai n¹n chÊn th−¬ng trong nhµ ë, tr−êng häc vµ khu d©n c−

STT Lo¹i tai n¹n

kh«ng chó ý

Gi¶i ph¸p dù phßng

1 ChÊn th−¬ng « t« xe m¸y, xe ®¹p v.v.

Mäi ng−êi hiÓu biÕt, t«n träng vµ chÊp hµnh nghiªm luËt giao th«ng ®−êng bé

§¶m b¶o an toµn kü thuËt cho ph−¬ng tiÖn giao th«ng: ®Ìn, phanh, cßi v.v.

§i xe víi tèc ®é cho phÐp, ®éi mò b¶o hiÓm khi ®i xe m¸y

§iÒu khiÓn « t«, xe m¸y ph¶i cã b»ng l¸i, søc khoÎ tèt, kh«ng uèng r−îu bia, kh«ng chÝch hót ma tuý

2 §uèi n−íc Mäi ng−êi hiÓu biÕt vµ t«n träng, chÊp hµnh nghiªm luËt giao th«ng ®−êng thuû

Kh«ng ®Ó trÎ em mét m×nh gÇn n¬i s«ng n−íc, ao hå, giÕng n−íc

LuyÖn tËp b¬i léi, dïng phao cøu sinh, cã n¬i tr«ng gi÷ trÎ trong mïa b·o lôt. KiÓm tra tµu thuyÒn tr−íc khi xuÊt c¶ng, nghe dù b¸o thêi tiÕt. Cã ph−¬ng tiÖn th«ng tin liªn l¹c trªn tµu thuyÒn

3 Ch¸y Sö dông ®iÖn an toµn tr¸nh ch¸y do chËp ®iÖn

An toµn sö dông bÕp ga, bÕp ®iÖn

Cã s½n ph−¬ng tiÖn ch÷a ch¸y: b×nh bät, thang tho¸t hiÓm, d©y tho¸t hiÓm, n−íc, çt ch÷a ch¸y ë c¹nh nhµ

Kh«ng ®Ó x¨ng, dÇu ho¶, chÊt dÔ ch¸y gÇn bÕp, chç n¾ng, trong phßng ë

4 Ngé ®éc thuèc Thuèc ch÷a bÖnh vµ çc lo¹i ho¸ chÊt ph¶i ®Ó n¬i cao, kh«ng cho trÎ víi tíi ®−îc

Dïng thuèc, ho¸ chÊt cã nh·n m¸c râ rµng, dïng ®óng theo chØ dÉn cña n¬i s¶n xuÊt

Kh«ng ®Ó thuèc, ho¸ chÊt c¹nh n¬i ®Ó thùc phÈm, ®å ¨n

Qu¶n lý chÆt (kho¸) çc ho¸ chÊt ®éc nguy hiÓm: thuèc ®éc b¶ng A - B, thuèc b¶o vÖ thùc vËt, thuèc diÖt chuét, çc dung dÞch acid, kiÒm ®Æc

Thùc hiÖn ®óng çc quy ®Þnh sö dông an toµn thuèc ho¸ chÊt ®éc

5 §iÖn giËt T¾t ®iÖn, ng¾t cÇu dao ®iÖn khi ra khái nhµ

æ c¾m ®iÖn an toµn hoÆc ®Æt ë cao, trÎ con kh«ng víi tíi ®−îc

§−êng d©y ®iÖn an toµn, kh«ng qu¸ t¶i, kh«ng hë, kh«ng ®øt, kh«ng ®Ó chËp ®iÖn…

Söa ch÷a ®iÖn an toµn, cã ph−¬ng ¸n phßng tai n¹n ®iÖn giËt khi söa ®iÖn

6 ChÊn th−¬ng trong sinh ho¹t ë nhµ vµ ë tr−êng

C¶i t¹o ®−êng ®i trong nhµ, ngoµi ngâ, xãm th«n sao cho ng−êi giµ, trÎ nhá kh«ng bÞ vÊp ng·

Kh«ng ®Ó trÎ nghÞch, ch¬i nguy hiÓm:

- Löa

- §å ch¬i s¾c nhän

- VËt dÔ ch¸y, næ

- TrÌo cao

177

STT Lo¹i tai n¹n

kh«ng chó ý

Gi¶i ph¸p dù phßng

Kh«ng nu«i chã th¶ r«ng, tiªm phßng d¹i cho chã mÌo

Tæ chøc tèt viÖc ch¨m sãc trÎ em, ng−êi giµ, xö lý kÞp thêi khi tai n¹n chÊn th−¬ng sinh ho¹t x¶y ra

7 Lò quÐt ë miÒn nói

Kh«ng lµm viÖc hoÆc lai v·ng ë lßng s«ng, suèi khi rõng cã m−a to v× lò cã thÓ bÊt chît ®æ vÒ

Nhµ ë lµm t¹i vÞ trÝ cao, trªn mùc n−íc cña lò quÐt

Cã biÖn ph¸p b¸o ®éng thËt nhanh cho d©n chóng khi cã lò quÐt

8 Lèc xo¸y, sÐt ®¸nh, gi«ng b·o to g©y sËp nhµ, ch×m thuyÒn, ®æ c©y...

Th−êng ngµy theo dâi dù b¸o thêi tiÕt, ®Æc biÖt trong mïa m−a b·o

Quy tô tµu thuyÒn vÒ n¬i an toµn, tr¸nh sãng lín. Trªn tµu thuyÒn cã s½n phao cøu sinh

Nhµ cao vµ c«ng tr×nh kiÕn tróc cao ph¶i l¾p ®Æt cét thu l«i

Kh«ng tró m−a d−íi gèc c©y to dÔ bÞ sÐt ®¸nh

C−a bít cµnh c©y, c−a bá nh÷ng c©y bÞ s©u mät ®ôc rçng

9 §éng ®Êt, sôt lë ®Êt

Nhµ ë kh«ng nªn lµm gÇn ch©n nói cao, ®åi cao ®Ò phßng bÞ ®Êt ®¸ vïi lÊp bÊt ngê

KiÕn tróc nhµ ph¶i chÞu ®−îc ®éng ®Êt cÊp 6-7 hoÆc nhµ lo¹i ®¬n gi¶n nhÑ nhµng kh«ng g©y nguy hiÓm nÕu bÞ sËp

10 Chã, mÌo hoÆc ®éng vËt hoang d¹i c¾n

§éng vËt nu«i trong nhµ ph¶i cã sù kiÓm so¸t cña thó y

Tiªm v¾c xin phßng d¹i cho chã, mÌo trong nhµ

Kh«ng th¶ chã, mÌo ch¹y r«ng. Khi cho chã, mÌo ra phè ph¶i ®em rä mâm.

§Ò phßng r¾n c¾n khi ®i vµo rõng

Xö lý ngay vÕt th−¬ng vµ ®i cÊp cøu kÞp thêi sau khi bÞ chã, mÌo hoÆc ®éng vËt hoang d¹i c¾n

11 Ngé ®éc do ¨n uèng ph¶i ®éc tè

Dïng thùc phÈm t−¬i, s¹ch cã nguån gèc râ rµng, kh«ng ¨n nÊm hoÆc rau qu¶ l¹ khi vµo rõng, kh«ng ¨n thÞt ç «i thiu, ®å hép qu¸ h¹n sö dông

B¶o qu¶n, chÕ biÕn thùc phÈm hîp vÖ sinh

Cã dÊu hiÖu bÞ ngé ®éc th× ph¶i ®i cÊp cøu ngay vµ gi÷ l¹i mÉu thùc phÈm nghi ngê ®Ó göi xÐt nghiÖm t×m nguyªn nh©n

12 ChÊn th−¬ng do vËt liÖu næ, b×nh cao ¸p

Rµ so¸t çc khu vùc cßn bom m×n r¬i v·i tõ trong thêi kú chiÕn tranh

Kh«ng ®µo bíi, nghÞch ngîm çc lo¹i bom, m×n, ®¹n ch−a næ; ph¸t hiÖn thÊy ph¶i b¸o ngay cho bé ®éi hoÆc c«ng an n¬i gÇn nhÊt ®Ó xö lý

Kh«ng bu«n b¸n, vËn chuyÓn, tµng tr÷, sö dông vËt ch¸y næ bõa b·i

ChØ sö dông b×nh chÞu ¸p lùc, b×nh bÕp gas ®· qua kiÓm ®Þnh ®é an toµn, kh«ng dïng b×nh qu¸ cò

Kh«ng ®Ó kho ®¹n, kho x¨ng dÇu ë gÇn khu d©n c−

178

ë Mü, chÕt ®uèi lµ nguyªn nh©n ®øng hµng thø 4 trong çc tai n¹n th−¬ng tÝch g©y tö vong cña trÎ nhá, hÇu hÕt lµ trÎ d−íi 4 tuæi vµ trÎ em nam ®é tuæi tõ 15-19 tuæi. T¹i 3 bang cña Mü (Arizona, California vµ Florida) chÕt ®uèi lµ nguyªn nh©n tö vong chÊn th−¬ng hµng ®Çu ë trÎ 4 tuæi vµ tíi 90% tr−êng hîp tai n¹n x¶y ra ë nh÷ng hå b¬i trong khu d©n c−. YÕu tè dÉn ®Õn tai n¹n trong 40% tr−êng hîp lµ do gi¸m s¸t kÐm, 35% tr−êng hîp do ao kh«ng cã rµo l−íi b¶o vÖ, 14% lµ do bÓ b¬i kh«ng cã cöa, cöa kh«ng ®ãng hoÆc më cöa l©u, 11% lµ çc yÕu tè kh¸c. Ph©n tÝch cho thÊy r»ng cã thÓ ng¨n ngõa ®−îc 51% çc tr−êng hîp chÕt ®uèi ®−îc b¸o ço.

Theo VMIS: t¹i ViÖt Nam, chÕt ®uèi lµ nguyªn nh©n th−êng gÆp nhÊt g©y nªn tö vong ë trÎ nãi chung vµ lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y nªn tö vong ë trÎ ë tÊt c¶ çc nhãm tuæi, ®Æc biÖt lµ ë nhãm tuæi tõ 1 - 9. Sè trÎ trong ®é tuæi 5 - 9 chiÕm xÊp xØ 1/3 trong sè çc tr−êng hîp chÕt ®uèi/gÇn chÕt ®uèi. Tû suÊt tö vong do chÕt ®uèi ë ViÖt Nam lµ 22,6/100.000. Tû suÊt tö vong do ®uèi n−íc ë nam lµ 35,2/100.000, cao h¬n rÊt nhiÒu so víi n÷ lµ 10,7/100.000. Hai vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ vïng § «ng b¾c cã tû suÊt chÕt ®uèi/gÇn chÕt ®uèi cao nhÊt. Tû suÊt ®uèi n−íc ë trÎ em ViÖt Nam cao gÊp 10 lÇn so víi tû suÊt nµy ë çc n−íc ph¸t triÓn, víi h¬n mét nöa çc tr−êng hîp ®uèi n−íc dÉn ®Õn tö vong. Çc tr−êng hîp suýt chÕt ®uèi lµ nguyªn nh©n ®øng thø chÝn trong sè çc nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y nªn bÖnh tËt ë trÎ (37,8/100.000).

BiÖn ph¸p ®Ò phßng: gi¸o dôc d©n chóng tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c, néi quy cña bÓ b¬i, cña nh÷ng vïng biÓn du lÞch. KiÓm tra tµu thuyÒn ®ñ tiªu chuÈn míi ®−îc phÐp kinh doanh vËn t¶i hµnh kh¸ch, ph¶i trang bÞ phao cøu sinh trªn tµu thuyÒn bÓ b¬i cã hµng rµo bao quanh, cã ng−êi chuyªn tr¸ch gi¸m s¸t an toµn b¬i léi, luyÖn tËp b¬i cã tæ chøc vµ çc biÖn ph¸p kh¸c (b¶ng 7.2).

3.5. An toµn m«i tr−êng t¹i tr−êng häc

§Þa ®iÓm tr−êng nªn ®Æt ë trung t©m khu d©n c−, thêi gian häc sinh ®i tõ nhµ tíi trung t©m kh«ng nªn qu¸ 30 phót, kh«ng qu¸ gÇn trôc giao th«ng chÝnh ®Ó tr¸nh tai n¹n giao th«ng x¶y ra. Tr−êng häc cÇn cã hµng rµo b¶o vÖ ®Ó tr¸nh viÖc häc sinh ch¹y ra ngoµi ®−êng phè hoÆc ®−êng quèc lé. S©n ch¬i cña çc tr−êng häc còng cÇn ®−îc bè trÝ réng r·i, cã c©y xanh vµ nÕu cã çc trang thiÕt bÞ ë s©n ch¬i th× cÇn ®−îc th−êng xuyªn kiÓm tra, b¶o d−ìng.

Trong qu¸ tr×nh trÎ häc vµ vui ch¬i, cÇn cã sù gi¸m s¸t chÆt chÏ cña ng−êi lín (thÇy c« gi¸o, b¶o vÖ, lao c«ng, v.v...) ®Ó tr¸nh nh÷ng tai n¹n ®¸ng tiÕc x¶y ra (xem thªm hép 7.3 vµ 7.4).

179

Hép 7.3. KhuyÕn ço cña WHO vÒ n©ng cao søc kháe tr−êng häc

1. Liªn kÕt çc çn bé y tÕ vµ gi¸o dôc, thÇy gi¸o vµ häc sinh, phô huynh vµ céng ®ång ®Ó

x©y dùng tr−êng häc.

2. N©ng cao gi¸o dôc søc khoÎ vµ c¶i thiÖn dÞch vô y tÕ tr−êng häc.

3. C¶i thiÖn søc khoÎ çn bé, gi¸o viªn nhµ tr−êng vµ häc sinh. Huy ®éng sù tham gia cña

céng ®ång vµo c«ng t¸c ch¨m sãc, gi¸o dôc søc khoÎ trong nhµ tr−êng.

Hép 7.4. Çc b−íc triÓn khai m« h×nh nhµ tr−êng n©ng cao søc kháe (BYT, 1998)

1. Phèi hîp chØ ®¹o liªn bé Gi¸o dôc & §µo t¹o vµ Bé Y tÕ.

2. Thµnh lËp ban chØ ®¹o nhµ tr−êng n©ng cao søc khoÎ cÊp tØnh, thµnh phè.

3. TriÓn khai thùc hiÖn x©y dùng nhµ tr−êng n©ng cao søc khoÎ t¹i c¬ së

3.1. LËp ban søc khoÎ t¹i tr−êng häc.

3.2. LËp phßng søc khoÎ (y tÕ) t¹i tr−êng.

3.3. X©y dùng vµ triÓn khai néi dung n©ng cao søc khoÎ tr−êng häc.

- Gi¸o dôc truyÒn th«ng vÒ søc khoÎ vµ vÖ sinh m«i tr−êng.

- Tæ chøc çc dÞch vô y tÕ CSSK häc sinh vµ gi¸o viªn t¹i tr−êng.

- VÖ sinh tr−êng líp vµ vÖ sinh an toµn dinh d−ìng t¹i tr−êng häc.

4. KiÓm tra, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ vµ x©y dùng kÕ ho¹ch míi.

4. KÕT LUËN

An toµn m«i tr−êng lµ mong muèn h»ng ngµy cña mçi gia ®×nh vµ cña toµn x· héi. Mäi c«ng d©n, gia ®×nh, tæ chøc quÇn chóng, çc cÊp chÝnh quyÒn ®Òu cã tr¸ch nhiÖm x©y dùng m«i tr−êng sèng an toµn cho céng ®ång. Lîi Ých cña an toµn m«i tr−êng lµ gi¶m bít çc tr−êng hîp tö vong vµ chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý, t¹o ra mét m«i tr−êng sèng lµnh m¹nh, an toµn, gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng sèng cho mçi thµnh viªn, mçi gia ®×nh trong x· héi.


Môc tiªu

¸p dông çc biÖn ph¸p phßng ngõa chÊn th−¬ng/tai n¹n mét çch thÝch hîp ®èi víi mét t×nh huèng cô thÓ (®¾m ®ß).

180

T×nh huèng

Vµo håi 17h... ngµy .... th¸ng .... n¨m 200..., t¹i ®Þa bµn huyÖn X cña mét tØnh miÒn nói thuéc khu vùc Nam Trung Bé ViÖt Nam, mét tèp häc sinh cÊp 2 gåm gÇn 30 em ®ang trªn ®−êng vÒ nhµ sau giê tan häc. §−êng vÒ ph¶i qua mét con s«ng vµ hµng ngµy çc em th−êng ®i ®ß ®Ó qua s«ng. Trêi s¾p m−a lín nªn tÊt c¶ çc em ®Òu muèn ®−îc lªn ®ß ®Ó vÒ nhµ ngay, nÕu kh«ng sÏ cã lò vµ çc em kh«ng trë vÒ nhµ ®−îc. Tuy nhiªn, søc chøa cña con ®ß rÊt h¹n chÕ (chØ ®−îc tèi ®a lµ 15 em). V× trêi s¾p m−a nªn ng−êi l¸i ®ß ®· ®ång ý ®Ó tÊt c¶ çc em lªn ®ß qua s«ng. §Õn gi÷a dßng, do n−íc xo¸y, ®ß ®· bÞ lËt óp vµ tÊt c¶ sè ng−êi trªn ®ß ®Òu bÞ ng· xuèng s«ng. Tuy c«ng t¸c cøu hé diÔn ra rÊt khÈn tr−¬ng, nh−ng ®· cã tíi 18 trong tæng sè gÇn 30 häc sinh thiÖt m¹ng, sè cßn l¹i ®Òu ®· ®−îc cÊp cøu vµ ®· håi phôc søc khoÎ. Tin nµy ®· nhanh chãng ®−îc ®−a lªn çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng: truyÒn h×nh, truyÒn thanh, b¸o chÝ, v.v... Çc gia ®×nh cã çc em häc sinh thiÖt m¹ng ®· ®−îc uû ban çc cÊp th¨m hái, an ñi, vµ hç trî mét phÇn kinh phÝ.

C©u hái:

Víi nh÷ng th«ng tin trªn, h·y liÖt kª çc yÕu tè dÉn tíi sù kiÖn ®au lßng trªn vµo b¶ng d−íi ®©y (Ma trËn Haddon)

Çc yÕu tè

Giai ®o¹n Con ng−êi

Trang thiÕt bÞ

M«i tr−êng xung quanh

Tr−íc khi x¶y ra sù kiÖn1

(gîi ý: çc yÕu tè dÉn tíi sù kiÖn)

(1) (2) (3)

Khi sù kiÖn x¶y ra2 (4) (5) (6)

Sau khi x¶y ra sù kiÖn3

(çc yÕu tè quyÕt ®Þnh hËu qu¶ cña nh÷ng chÊn th−¬ng x¶y ra)

(7) (8) (9)

Sau khi ®iÒn vµo b¶ng trªn (b¶ng 3x3), b¹n sÏ cã mét ma trËn víi 9 «. H·y x¸c ®Þnh xem b¹n cã thÓ ¸p dông çc chiÕn l−îc phßng ngõa chÊn th−¬ng ë « nµo lµ thÝch hîp nhÊt?

1 Môc ®Ých cña viÖc x¸c ®Þnh çc yÕu tè trong giai ®o¹n 1: ®Ó tiÕn tíi lµm gi¶m kh¶ n¨ng x¶y ra chÊn

th−¬ng. 2 Môc ®Ých cña viÖc x¸c ®Þnh çc yÕu tè trong giai ®o¹n 2: ®Ó tiÕn tíi lµm gi¶m kh¶ n¨ng trÇm träng cña

chÊn th−¬ng. 3 Môc ®Ých cña viÖc x¸c ®Þnh çc yÕu tè trong giai ®o¹n 3: ®Ó tiÕn tíi lµm gi¶m th−¬ng tËt do chÊn th−¬ng

g©y ra trong sè nh÷ng ng−êi bÞ n¹n.

181

Tù L¦îNG GI¸

H∙y ®¸nh dÊu x vµo « ®óng hoÆc sai:

1 ChÊn th−¬ng do hµnh hung, tù tö ®−îc xÕp vµo lo¹i chÊn th−¬ng kh«ng chñ ý

O §óng O Sai

2 YPLL lµ chØ sè ®o sè ngµy n¹n nh©n ph¶i n»m viÖn do chÊn th−¬ng g©y ra

O §óng O Sai

3 Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra liªn tr−êng vÒ chÊn th−¬ng ë ViÖt Nam n¨m 1993, tai n¹n giao th«ng lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y chÊn th−¬ng kh«ng tö vong

O §óng O Sai

4 HiÖn nay, chÊn th−¬ng cã chñ ®Þnh ®· trë thµnh mét trong 5 nguyªn nh©n tö vong hµng ®Çu ë ViÖt Nam

O §óng O Sai

5. §iÒn vµo chç trèng

Theo Jr. William Haddon (1963), chÊn th−¬ng ®−îc chia lµm ............. giai ®o¹n, ®ã lµ ...................................................................................................................................

H∙y tr¶ lêi çc c©u hái d−íi ®©y:

6. HiÖn nay ë ViÖt Nam, chÊn th−¬ng giao th«ng ®ang lµ mét vÊn ®Ò y tÕ c«ng céng cÇn ®−îc quan t©m, víi trung b×nh h¬n 30 ng−êi bÞ tö vong do chÊn th−¬ng giao th«ng mçi ngµy. B¹n h·y lËp b¶ng ma trËn Haddon ®Ò ra çc gi¶i ph¸p kiÓm so¸t chÊn th−¬ng giao th«ng ®−êng bé ë çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña chÊn th−¬ng.

7. Theo b¹n, nh÷ng nhãm tuæi nµo cã nguy c¬ cao bÞ chÊn th−¬ng do ng· khi ë nhµ? H·y cho biÕt lý do t¹i sao? vµ ®Ò ra mét sè gi¶i ph¸p dù phßng.

8. H·y liÖt kª nh÷ng gi¶i ph¸p dù phßng nh»m h¹n chÕ chÊn th−¬ng do ®uèi n−íc.

9. ë ViÖt Nam, mÆc dï ®· thùc hiÖn çc biÖn ph¸p dù phßng nh−ng çc vô ch¸y vÉn x¶y ra th−êng xuyªn g©y mÊt m¸t lín vÒ ng−êi vµ cña. Theo b¹n cã nh÷ng nguyªn nh©n g× dÉn ®Õn t×nh tr¹ng mÊt an toµn ch¸y næ ë n−íc ta?

10. Theo b¹n, m«i tr−êng thÕ nµo ®−îc coi lµ an toµn?

182

BµI 8 KIÓM SO¸T VÐC - T¥ TRUYÒN BÖNH

MôC TI£U

1. Tr×nh bµy ®−îc vai trß cña mét sè lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh.

2. LiÖt kª vµ m« t¶ ®−îc mét sè lo¹i vÐc-t¬ chñ yÕu vµ mét sè bÖnh chÝnh do vÐc-t¬ truyÒn ë ViÖt Nam.

3. M« t¶ ®−îc mét sè biÖn ph¸p kiÓm so¸t vÐc-t¬ ë ViÖt Nam.

1. GIíI THIÖU VÒ VÐC-T¥ Vµ BÖNH DO VÐC -T¥ TRUYÒN

1.1. Kh¸i niÖm vÒ vÐc - t¬ truyÒn bÖnh

Trong suèt lÞch sö loµi ng−êi, c«n trïng vµ gÆm nhÊm ®· g©y nhiÒu phiÒn to¸i vµ nguy hiÓm cho søc khoÎ con ng−êi. Nh÷ng lo¹i ®éng vËt nµy ®· ph¸ ho¹i çc nguån thøc ¨n cña con ng−êi vµ truyÒn çc bÖnh nguy hiÓm sang con ng−êi. Do vËy, çc bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn ®· g©y ra nhiÒu nçi lo l¾ng vÒ mÆt søc khoÎ còng nh− tö vong cho con ng−êi. Chóng ta ®· biÕt ®Õn mét vô dÞch lín x¶y ra vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû 14 (1340s), 1/4 d©n sè thÕ giíi ®· chÕt v× bÖnh dÞch h¹ch, mét c¨n bÖnh do chuét vµ bä chÐt truyÒn (®· ®−îc biÕt tíi víi çi tªn çi ChÕt §en The Black Death). HiÖn nay, çc bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn vÉn lµ vÊn ®Ò hÕt søc bøc xóc, ®Æc biÖt lµ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Do vËy, nh÷ng cè g¾ng ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng bÖnh nµy lµ chó träng vµo viÖc phßng ngõa vµ kiÓm so¸t vÐc-t¬.

VÐc-t¬ lµ bÊt kú sinh vËt nµo cã kh¶ n¨ng truyÒn mÇm bÖnh hoÆc t¸c nh©n g©y bÖnh tíi khèi c¶m thô. Çc bÖnh phæ biÕn do vÐc-t¬ truyÒn lµ: bÖnh do ricketsia, dÞch h¹ch, sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, çc bÖnh th−¬ng hµn, lþ trùc trïng, amÝp, sèt do chuét c¾n, Øa ch¶y v.v. Hai lo¹i vÐc-t¬ nguy hiÓm nhÊt lµ gÆm nhÊm (chñ yÕu lµ chuét) vµ c«n trïng thuéc nhãm ch©n khíp (vÝ dô ruåi, muçi, gi¸n, rËn, bä chÐt v.v.).

Theo c¬ chÕ truyÒn bÖnh, vÐc-t¬ ®−îc chia lµm 2 nhãm lµ truyÒn bÖnh c¬ häc vµ truyÒn bÖnh sinh häc.

1.1.1. TruyÒn bÖnh c¬ häc

TruyÒn bÖnh c¬ häc lµ sù truyÒn bÖnh víi ý nghÜa c«n trïng trung gian mang mÇm bÖnh tíi khèi c¶m nhiÔm mµ kh«ng cã sù nh©n lªn cña t¸c nh©n g©y bÖnh trong vËt chñ trung gian. Nhãm truyÒn bÖnh rÊt ®¬n gi¶n lµ mang c¬ häc c¨n nguyªn g©y bÖnh tíi khèi c¶m thô bëi çc loµi bß s¸t hay c«n trïng trung gian biÕt bay qua ch©n

183

bÈn hoÆc vßi cña chóng, hoÆc nh− nh÷ng kÎ mang theo mÇm bÖnh (t¸c nh©n nhiÔm khuÈn) qua ®−êng tiªu ho¸ cña chóng. Çc vÐc-t¬ ®iÓn h×nh theo con ®−êng truyÒn bÖnh c¬ häc lµ gi¸n, ruåi nhµ. Nh÷ng bÖnh chóng truyÒn chñ yÕu lµ th−¬ng hµn, t¶, lþ, m¾t hét, v.v.

1.1.2. TruyÒn bÖnh theo ®−êng sinh häc

TruyÒn bÖnh sinh häc cã nghÜa lµ c¨n nguyªn g©y bÖnh b¾t buéc ph¶i qua vßng nh©n lªn, ph¸t triÓn vÒ sè l−îng ë trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian (®éng vËt ch©n ®èt) tr−íc khi chóng cã thÓ truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh vµo vËt chñ lµ ng−êi. Thêi kú ñ bÖnh yªu cÇu ph¶i cã sù th©m nhiÔm cña t¸c nh©n g©y bÖnh vµo c«n trïng, th−êng th−êng b»ng ®−êng tiªu ho¸ tr−íc khi chóng trë thµnh t¸c nh©n g©y nhiÔm cho ng−êi. Sù truyÒn bÖnh cho ng−êi hoÆc çc loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng kh¸c cã thÓ t−¬ng tù nh− sù tiªm chÝch, trong qu¸ tr×nh hót m¸u cña c«n trïng çc mÇm bÖnh tõ çc tuyÕn n−íc bät cña chóng truyÒn vµo ng−êi vµ ®éng vËt hoÆc sù ch¶y ng−îc trë l¹i vµo vÕt ®èt; cã thÓ lµ sù l¾ng ®äng çc mÇm bÖnh tõ ph©n vµo da vµ nh÷ng chÊt cã kh¶ n¨ng thÊm qua vÕt ®èt hoÆc nh÷ng vïng tæn th−¬ng do vÕt g·i, vÕt trît. Sù truyÒn bÖnh nµy bao gåm nhãm truyÒn bÖnh sinh häc (t¸c nh©n g©y bÖnh sèng cïng víi ®éng vËt ch©n ®èt) vµ kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n lµ mang c¬ häc mµ vÐc - t¬ nh− lµ mét ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn

VÝ dô: Plasmodium ph¸t triÓn trong c¬ thÓ muçi Anophelles (bÖnh sèt rÐt), hay vi khuÈn dÞch h¹ch ph¸t triÓn trong d¹ dµy bä chÐt Xenopchylla cheopis (bÖnh dÞch h¹ch), virus Dengue ph¸t triÓn trong c¬ thÓ muçi Aedes aegypti (bÖnh sèt xuÊt huyÕt), virus viªm n·o NhËt B¶n B ph¸t triÓn vµ nh©n lªn trong c¬ thÓ muçi Culex taetrinyorhyncus (bÖnh viªm n·o NhËt B¶n B) v.v…

1.2. Vµi nÐt chung vÒ dÞch tÔ häc vÐc - t¬ truyÒn bÖnh

§a sè bÖnh truyÒn nhiÔm bao gåm 3 yÕu tè trong ®ã 2 yÕu tè sèng chÝnh lµ vËt chñ vµ vËt ký sinh, cßn yÕu tè thø 3 lµ ®−êng truyÒn. BÖnh l©y qua vÐc-t¬ truyÒn bÖnh bao gåm Ýt nhÊt lµ 3 yÕu tè tham gia vµo víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp:

− C¬ thÓ c¶m thô (ng−êi kh«ng ®−îc b¶o vÖ hoÆc ®éng vËt).

− VÐc- t¬ truyÒn bÖnh (muçi, ve, bä chÐt, ruåi nhµ, v.v.).

− T¸c nh©n g©y bÖnh (virus, vi khuÈn, nÊm ®¬n bµo, giun, s¸n v.v.).

Ngoµi 3 yÕu tè nãi trªn, çc bÖnh g©y ra bëi vÐc-t¬ truyÒn bÖnh th−êng bao gåm thªm yÕu tè tham gia vµo qu¸ tr×nh g©y bÖnh trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng truyÒn bÖnh phï hîp nh− nhiÖt ®é, ®é Èm, ¸nh s¸ng vµ yÕu tè æ chøa. æ chøa cã thÓ lµ nh÷ng æ bÖnh thiªn nhiªn nh− chim, chuét hoÆc nh÷ng ®éng vËt cã x−¬ng sèng kh¸c nh− ço, chån... hoÆc nh÷ng t¸c nh©n nhiÔm trïng tõ m«i tr−êng bÞ l©y nhiÔm, hoÆc phèi hîp c¶ 2 yÕu tè ®ã. Ngoµi ra, æ chøa cã thÓ lµ ng−êi nh− tr−êng hîp bÖnh sèt xuÊt huyÕt.

184

BÖnh truyÒn nhiÔm

T¸C NH¢N G¢Y BÖNH

(vÝ dô vi khuÈn, vi rus)

VÐC -T¥ TRUYÒN BÖNH

(vÝ dô muçi)

VËT CHñ

(vÝ dô con ng−êi)

S¬ ®å 8.1. Çc yÕu tè chÝnh cña bÖnh l©y qua vÐc - t¬ truyÒn bÖnh

Do vËy, muèn khèng chÕ bÖnh m«i tr−êng cã hiÖu qu¶, chØ cÇn ph¸ vì mét kh©u (mét m¾t xÝch) trong qu¸ tr×nh g©y bÖnh ®−îc m« t¶ trong s¬ ®å 2.1.

VÒ lý thuyÕt: nÕu cã thÓ tiªu diÖt hÕt t¸c nh©n g©y bÖnh hoÆc vËt chñ trung gian hoÆc tiªm phßng v¾c-xin cho khèi c¶m thô th× cã thÓ thanh to¸n ®−îc çc bÖnh truyÒn nhiÔm. Nh−ng trªn thùc tÕ th× th−êng chóng ta ph¶i t¸c ®éng vµo c¶ 3 m¾t xÝch trong qu¸ tr×nh g©y bÖnh míi cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc mét bÖnh nhiÔm trïng l©y nµo ®ã.

1.3. §Æc ®iÓm sinh häc cña mét sè lo¹i vÐc - t¬ truyÒn bÖnh chÝnh ë ViÖt Nam

1.3.1. Muçi

a. Ph©n bè

Anopheles minimus, An. dirus, An. balabasensis... lµ nh÷ng loµi muçi truyÒn bÖnh sèt rÐt chÝnh ë ViÖt Nam, ph©n bè ë hÇu hÕt çc tØnh thµnh cã sèt rÐt l−u hµnh suèt däc chiÒu dµi cña ®Êt n−íc ta.

ë ViÖt Nam, muçi Ae. aegypti (g©y bÖnh Dengue xuÊt huyÕt) gÆp ë mäi miÒn cña ®Êt n−íc. Culex pipiens quinquefascitus, muçi truyÒn viªm n·o, giun chØ ph©n bè kh¾p çc khu vùc nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi.

b. §Æc tÝnh sinh häc vµ tËp qu¸n

− Vßng ®êi cña muçi gåm cã 4 giai ®o¹n: trøng, Êu trïng, cung qu¨ng, tr−ëng thµnh (s¬ ®å 8.2).

− Muçi th−êng ®Î trøng vµo mÐp n−íc, nh÷ng n¬i Èm thÊp vµ cã kh¶ n¨ng ngËp n−íc. − Giai ®o¹n Êu trïng kÐo dµi tõ 7-10 ngµy, nh−ng cã thÓ kÐo dµi tíi 7 th¸ng nÕu

®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh kh¾c nghiÖt.

185

− Giai ®o¹n nhthÓ kÐo dµi tõ

− Thêi gian hotèi. Aedes ho

− N¬i sèng: thquanh nhµ ë.

c. T¸c h¹i

Muçi truyÒn bÖnh nµy cã thÓ g©

186

H×nh 8

Trøng

Tr−ëng

thµnh

S¬ ®å 8

éng: vÉn chuyÓn 1 - 5 ngµy.

¹t ®éng: muçi An¹t ®éng vµo ban n

−êng sèng ë nh÷

çc bÖnh sèt rÐt, y ra bÊt cø hËu qu

.1. H×nh thÓ cña muçi

Êu trïng

Cung qu¨ng

.2. Vßng ®êi cña muçi

®éng, ®¸p øng víi nh÷ng kÝch thÝch bªn ngoµi, cã

opheles vµ Culex ho¹t ®éng vÒ ®ªm vµ ®èt khi trêi gµy.

ng n¬i tèi, m¸t, Èm trong nhµ hoÆc khu vùc xung

sèt xuÊt huyÕt, viªm n·o, sèt vµng vµ giun chØ, çc ¶ nµo, tõ sèt nhÑ tíi tö vong.

S¬ ®å 8.3 d−íi ®©y tr×nh bµy mét sè bÖnh do muçi truyÒn x¶y ra theo con ®−êng ng−êi – muçi – ng−êi.

Muçi hót mÇm bÖnh tõ

ng−êi nhiÔm bÖnh

MÇm bÖnh ph¸t triÓn

trong c¬ thÓ muçi

Muçi bÞ nhiÔm mÇm bÖnh

Çc triÖu chøng xuÊt hiÖn

vµ ng−êi bÞ bÖnh

MÇm bÖnh ph¸t triÓn

trong c¬ thÓ ng−êi

Muçi nhiÔm mÇm bÖnh ®èt ng−êi

kh¸c vµ truyÒn mÇm bÖnh

S¬ ®å 8.3. Sù truyÒn bÖnh theo con ®−êng ng−êi - muçi - ng−êi

1.3.2. Ruåi nhµ

a. Ph©n bè

Musca domestica lµ lo¹i ruåi nhµ phæ biÕn, ph©n bè trªn toµn thÕ giíi.

b. §Æc ®iÓm sinh häc vµ tËp qu¸n (h×nh 8.2)

§Çu Bông

Çnh Ch©n

§Çu

ThËn

H×nh 8.2. H×nh thÓ cña ruåi nhµ

− Vßng ®êi cña ruåi nhµ cã bèn giai ®o¹n: trøng, Êu trïng, nhéng vµ ruåi tr−ëng thµnh (s¬ ®å 8.4).

− TÇm ho¹t ®éng: + ChØ ho¹t ®éng trong ¸nh s¸ng.

+ ThÝch ®Ëu ë çc d©y hÑp, çc c¹nh, mÐp sÉm mµu.

+ Cã xu h−íng ®Ëu trªn çc d©y c¨ng theo ph−¬ng th¼ng ®øng.

187

Thøc ¨n cña ruåi nhµ chñ yÕu lµ çc dung dÞch nh− xi - r«, s÷a, h¬i n−íc trªn hoa qu¶, rau thèi r÷a, ®êm mñ, ph©n vµ n−íc tiÓu; çc vïng da Èm −ít nh− miÖng, lç mòi, m¾t; vÕt loÐt vµ vÕt th−¬ng; thÞt, pho m¸t, ®−êng, çc chÊt h÷u c¬ thèi r÷a cã nguån gèc tõ ®éng vËt vµ thùc vËt (ph©n sóc vËt, chÊt bµi tiÕt cña con ng−êi, r¸c th¶i sau khi chÕ biÕn thøc ¨n, ph©n h÷u c¬...).

Trøng

Êu trïng

Tr−ëng thµnh

Tr−ëng thµnh 2 - 3 th¸ng

9 - 10 th¸ng

Trøng ChÕt

S¬ ®å 2.4. Vßng ®êi cña ruåi nhµ

c. T¸c h¹i

Mang mÇm bÖnh c¬ häc vµ cã thÓ truyÒn çc bÖnh ®−êng tiªu ho¸ nh− lþ, Øa ch¶y, th−¬ng hµn, t¶, çc bÖnh giun s¸n...

1.3.3. Gi¸n

a. Ph©n bè

Blatella germanica lµ loµi gi¸n phæ biÕn trªn toµn thÕ giíi.

b. §Æc ®iÓm sinh häc

− Vßng ®êi cña gi¸n gåm cã 3 giai ®o¹n: trøng, Êu trïng vµ gi¸n tr−ëng thµnh (s¬ ®å 2.5).

− N¬i sèng: chç Êm vµ Èm nh− ë bÕp, gÇn çc dông cô nÊu ¨n, sau èng dÉn n−íc nãng; sau chai, b¸t ®Üa trong ch¹n; d−íi ®å ®¹c, th¶m vµ tÊm lãt nhµ; d−íi çc bån röa; trong cèng r·nh, nhµ vÖ sinh, v.v.

− Thøc ¨n: gi¸n ¨n ®−îc hÇu hÕt tÊt c¶ mäi thø, tõ giÊy, v«i quÐt t−êng, tãc, l«ng thó vËt, sîi th«, kÑp s¸ch, thøc ¨n, m¸u, ®êm kh« vµ t−¬i.

− Di chuyÓn: di chuyÓn mét çch tù do tõ nhµ nµy sang nhµ kh¸c, tõ cèng r·nh tíi çc chung c− cña ng−êi. Chóng còng x©m nhËp vµo çc nhµ xung quanh tõ kh¸ch s¹n hay nhµ hµng gÇn ®ã.

188

c. T¸c h

− MbÖ

− Mviª

3.4. Chu

a. §Æc ®

− Lµ

− Lµ

Th©n

Ch©n CÇn ¨ngten

§Çu

Ngùc

H×nh 8.3. H×nh thÓ cña gi¸n

Trøng

Êu trïng

Tr−ëng thµnh

Tr−ëng thµnh 2 - 3 th¸ng

9 - 10 th¸ng

Trøng ChÕt

S¬ ®å 8.5. Vßng ®êi cña gi¸n

¹i

ang mÇm bÖnh c¬ häc, truyÒn çc bÖnh: Øa ch¶y, lþ, t¶, sèt th−¬ng hµn, çc nh l©y qua thøc ¨n.

ang trøng ký sinh trïng, virus g©y bÖnh viªm tuû x¸m, çc vi sinh vËt kh¸c: m gan, phong...

ét

iÓm sinh häc

loµi ®éng vËt cã vó thuéc bé gÆm nhÊm.

mét trong nh÷ng nhãm ®«ng ®¶o, dÔ thÝch nghi víi çc ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau.

189

− R¨ng cöa ®−îc biÖt ho¸ ®Ó gÆm nhÊm, mäc liªn tôc trong suèt vßng ®êi do chóng ph¶i gÆm çc ®å vËt mét çch th−êng xuyªn.

Cã khøu gi¸c rÊt nh¹y, t¹o ra nhiÒu mïi tù nhiªn ®Æc tr−ng (pheromone) ®Ó thu hót ®ång lo¹i qua çc chÊt nhên tiÕt ra tõ ®u«i vµ do n−íc tiÓu.

a. T¸c h¹i

− Mèi nguy hiÓm vÒ søc khoÎ:

+ Chuét cã thÓ mang trªn m×nh chóng rÊt nhiÒu mÇm bÖnh, nhiÒu bÖnh cã thÓ truyÒn sang ng−êi.

+ Ph−¬ng thøc gieo r¾c nguån bÖnh: trong qu¸ tr×nh t×m thøc ¨n hay t×m b¹n t×nh vµo buæi ®ªm, chóng liªn tôc th¶i ph©n, n−íc tiÓu vµ l«ng. Nh÷ng thø nµy cã thÓ r¬i vµo thøc ¨n, gi−êng, chiÕu cña con ng−êi.

+ Chuét nhµ vµ chuét cèng cã thÓ truyÒn bÖnh dÞch h¹ch, th−¬ng hµn, sèt do chuét c¾n, giun, nhiÔm ®éc thøc ¨n do th−¬ng hµn vµ çc bÖnh nhiÔm trïng kh¸c. §Æc biÖt, dÞch h¹ch lµ mét trong nh÷ng bÖnh l−u hµnh t¹i ®Þa ph−¬ng ë mét sè tØnh T©y Nguyªn (Gia Lai, §¨k L¨k...).

+ Ho¹t ®éng vÒ ®ªm cña gÆm nhÊm cßn quÊy ph¸ giÊc ngñ cña con ng−êi, trong mét sè tr−êng hîp, cã thÓ g©y nªn sù ho¶ng sî, thËm chÝ tai n¹n nghiªm träng.

− Ph¸ ho¹i mïa mµng:

Ph¸ ho¹i hµng ngµn hecta hoa mµu, lóa, ng«..., g©y thiÖt h¹i hµng tr¨m tû ®ång mçi n¨m.

− Lµm h− h¹i çc c«ng tr×nh vµ néi thÊt:

+ Lµm h− h¹i cÊu tróc cña çc c«ng tr×nh, ®ång thêi thu hót çc ®éng vËt cã h¹i kh¸c.

+ G©y h− h¹i ®å ®¹c cã bäc ®Öm, bé s−u tËp cña b¶o tµng, çc ®å da, quÇn ¸o, d©y ®iÖn vµ çc dông cô kh¸c.

+ G©y h− h¹i cho çc khu v−ên vµ c©y c¶nh.

1.4. §Æc ®iÓm cña mét sè bÖnh chÝnh do vÐc - t¬ truyÒn bÖnh ë ViÖt Nam

1.4.1. Sèt Dengue/sèt xuÊt huyÕt Dengue

T¸c nh©n g©y bÖnh: lµ virus Dengue, cã çc typ huyÕt thanh D 1, 2, 3 vµ 4 thuéc hä Flavi virus (Flaviviruses).

Sù l−u hµnh: çc typ virus Dengue hiÖn nay ®ang lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh l−u hµnh ®Þa ph−¬ng ë hÇu hÕt çc n−íc vïng nhiÖt ®íi. T¹i ViÖt Nam, bÖnh sèt xuÊt

190

huyÕt Dengue th−êng l−u hµnh ë nh÷ng vïng ®ång b»ng B¾c Bé, çc thµnh phè lín nh−: Hµ Néi, H¶i Phßng… vµ hÇu hÕt çc tØnh ven biÓn miÒn Trung vµo mïa hÌ -thu. ë çc tØnh phÝa Nam, dÞch l−u hµnh quanh n¨m.

æ chøa: virus ®−îc duy tr× trong chu tr×nh ng−êi - muçi Aedes aegypti t¹i çc

trung t©m thµnh phè vïng nhiÖt ®íi (h×nh 8.4) chu tr×nh khØ - muçi lµ æ chøa cña virus

ë §«ng Nam ¸ vµ T©y Phi.

VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: lµ muçi thuéc chi Aedes. ë ViÖt Nam chñ yÕu bÖnh ®−îc

l©y truyÒn qua 2 loµi muçi lµ Aedes aegypti (ë çc thµnh phè) vµ A. albopictus (ë vïng

Duyªn H¶i, n«ng th«n). Thêi gian ho¹t ®éng cña muçi chñ yÕu vµo ban ngµy, nhÊt lµ

tõ 9 giê s¸ng ®Õn 3 giê chiÒu.

1

ptt

H×nh 8.4. Mét sè h×nh ¶nh vÒ vÐc-t¬ truyÒ

− Çch l©y truyÒn: qua vÕt ®èt cña muç

− Thêi kú ñ bÖnh: 3 - 14 ngµy, th«ng th

− Møc ®é nguy hiÓm: g©y thµnh dÞch lkÞp thêi.

.4.2. BÖnh sèt rÐt

T¸c nh©n g©y bÖnh: Plasmodium fah¸t triÓn h÷u tÝnh trong c¬ thÓ muçi vµ trriÓn v« tÝnh vµ ®−îc muçi hót m¸u vµo trrung ë tuyÕn n−íc bät cña muçi.

n bÖnh sèt xuÊt huyÕt - muçi Aedes aegypti

i mang virus.

−êng tõ 5 - 7 ngµy.

ín, cã thÓ g©y tö vong nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ

lciparum, P. vivax, P. malariae, P. ovale uyÒn cho ng−êi. ë ng−êi, Plasmodium ph¸t ong c¬ thÓ muçi, ph¸t triÓn h÷u tÝnh vµ tËp

191

− Sù l−u hµnh: l−u hµnh réng r·i, ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. Çc vïng l©y truyÒn cao: Nam Mü (Brazil) vµ §«ng Nam ¸. T¹i ViÖt Nam, bÖnh th−êng l−u hµnh ë vïng rõng nói, ven biÓn, ®ång b»ng S«ng Cöu Long (h×nh 8.5).

− VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: muçi Anopheles çi. Thêi gian ho¹t ®éng cña muçi chñ yÕu vµo lóc chËp cho¹ng tèi.

− Thêi kú ñ bÖnh: + 7 - 14 ngµy ®èi víi P. falciparum.

+ 8 - 14 ngµy ®èi víi P. vivax vµ P. ovale.

+ 7 - 30 ngµy ®èi víi P. malariae.

− Møc ®é nguy hiÓm: g©y sèt rÐt l−u hµnh, sèt rÐt ¸c tÝnh vµ biÕn chøng, cã thÓ tö vong, ®Æc biÖt lµ ë phô n÷ vµ trÎ em (xem thªm b¶ng 8.1).

H×nh 8.5. B¶n ®å ph©n bè bÖnh sèt rÐt trªn toµn thÕ giíi

192

H×nh 8.6. B¶n ®å ph©n bè bÖnh sèt rÐt ë khu vùc §«ng Nam ¸

B¶ng 8.1. TriÖu chøng cña vÕt muçi ®èt vµ çc bÖnh do muçi truyÒn

Muçi BÖnh TriÖu chøng chÝnh

An. stephensi

Ae. aegypti

C.p. quinqueasciatus

VÕt c¾n Ngøa vµ viªm dÞ øng, phï khu tró sau ®ã mét quÇng ®á ®−îc t¹o thµnh

An. minimus, An. dirus.. Sèt rÐt RÐt run, sèt, ®au ®Çu vµ çc chi

Ae. aegypti Sèt xuÊt huyÕt Sèt, ®au ®Çu, ®au nhiÒu t¹i çc chi vµ khíp. BiÕn chøng: xuÊt huyÕt

Culex tritaeniorhyncus Viªm n·o NhËt B¶n B §au ®Çu, sèt, buån n«n sau ®ã co giËt, h«n mª

C. quinquefasciatus Viªm n·o St. Louis Sèt, ®au, ®au ®Çu vµ h«n mª

C. quinquefasciatus, An. gamblae, An. funestus, Ae.polynesiensis...

Giun chØ Sèt, ®au ®Çu, ph¸t ban, viªm h¹ch vµ m¹ch b¹ch huyÕt

1.4.3. Viªm n·o NhËt B¶n B

Viªm n·o NhËt B¶n B lµ bÖnh nhiÔm trïng toµn th©n nh−ng nÆng nÒ nhÊt lµ ë n·o, g©y dÞch vÒ mïa hÌ.

T¸c nh©n g©y bÖnh: Arbovirus nhãm B, chñng Flavivirus, hä Togaviridae.

Singapore

Indonesia

Philippine

Campuchia

Th¸i Lan

ViÖt Nam

Lµo

Myammar

193

Sù l−u hµnh: hiÖn nay viªm n·o NhËt B¶n B ®ang cã chiÒu h−íng gi¶m dÇn ë Trung Quèc, NhËt B¶n, Hµn Quèc; nh−ng l¹i ®ang cã chiÒu h−íng gia t¨ng ë mét sè n−íc §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸: B¨ngladesh, Burma, Ên §é, Nepal, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam.

VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: ë ViÖt Nam, muçi Culex tritecniorhyncus ®ãng vai trß quan träng. Muçi nµy sinh s¶n vµ ph¸t triÓn nhiÒu ë ®ång ruéng, chóng ®èt chim, gia sóc vµ ng−êi. Muçi Culex ho¹t ®éng trong vµ quanh nhµ, hót m¸u vÒ ®ªm, ngõng ho¹t ®éng lóc 8 giê s¸ng. Tû lÖ l©y lan bÖnh phô thuéc nhiÒu vµo thêi tiÕt chi phèi sù sinh s¶n cña vÐc t¬ truyÒn bÖnh vµ khèi c¶m thô. Ng−êi lín vµ trÎ lín th−êng cã miÔn dÞch nªn tû lÖ m¾c bÖnh cao nhÊt th−êng gÆp ë trÎ em tõ 3 ®Õn 7 tuæi.

Thêi kú ñ bÖnh: trung b×nh 1 tuÇn, tèi thiÓu lµ 5 ngµy, tèi ®a lµ 15 ngµy.

Møc ®é nguy hiÓm: khëi ph¸t bÖnh tõ 1 ®Õn 4 ngµy, ng¾n nhÊt lµ 12 giê. Bao gåm çc triÖu chøng kh«ng ®Æc hiÖu nh−: sèt, ho, mÊt ngñ, quÊy khãc. Thêi kú toµn ph¸t: 7 ®Õn 10 ngµy, bao gåm çc héi chøng thÇn kinh, tinh thÇn phong phó vµ héi chøng nhiÔm trïng. Cã thÓ g©y co giËt, h«n mª, liÖt v.v... vµ thËm chÝ tö vong.

§iÒu trÞ: hiÖn nay vÉn chØ ®iÒu trÞ triÖu chøng, kh«ng cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu.

§−êng l©y truyÒn cña bÖnh (s¬ ®å 8.6).

Chim

Dª

Bß

Lîn

Muçi Muçi

Chim liÕu ®iÕu Ng−êi

S¬ ®å 8.6. §−êng l©y truyÒn bÖnh viªm n·o NhËt B¶n B

1.4.4. DÞch h¹ch

T¸c nh©n g©y bÖnh: trùc khuÈn dÞch h¹ch Yersinia pestis (h×nh 8.7).

M¶ng vi khuÈn trªn phiÕn ®µn m¸u. Chó ý çc h×nh ¶nh nh− chiÕc ghim

H×nh 8.7. Trùc khuÈn g©y bÖnh dÞch h¹ch Yersinia pestis trong m¸u ng−êi

194

− Sù l−u hµnh: bÖnh th−êng l−u hµnh ë mét sè vïng thuéc miÒn T©y n−íc Mü, nh÷ng vïng réng lín cña Nam Mü, B¾c – Trung - T©y vµ Nam Phi, Trung vµ §«ng Nam ¸. ë ViÖt Nam, bÖnh th−êng l−u hµnh ë T©y Nguyªn.

− æ chøa: çc loµi gÆm nhÊm hoang d¹i, ®Æc biÖt lµ chuét vµ sãc ®Êt lµ æ chøa tù nhiªn cña dÞch h¹ch. Nh÷ng ®éng vËt nu«i trong nhµ (chñ yÕu lµ mÌo) còng cã thÓ lµ nguån truyÒn nhiÔm l©y sang ng−êi.

− VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: bä chÐt, ®Æc biÖt lµ loµi Xenopsylla cheopis bä chÐt chuét (h×nh 8.8). §«i khi l©y lan tõ ng−êi sang ng−êi qua bä chÐt Pulex irritans.

KÝch th−íc thùc

H×nh 8.8. Bä chÐt Xenopsylla cheopis (vÐc-t¬ truyÒn bÖnh dÞch h¹ch)

− Çch l©y truyÒn: qua vÕt ®èt cña bä chÐt mang bÖnh.

− Thêi kú ñ bÖnh: tõ 1-7 ngµy, cã thÓ kÐo dµi thªm vµi ngµy ë nh÷ng ng−êi ®· ®−îc tiªm phßng. §èi víi dÞch h¹ch thÓ phæi tiªn ph¸t tõ 2 - 4 ngµy, th−êng lµ rÊt ng¾n, thËm chÝ chØ 24 h.

− Møc ®é nguy hiÓm: ë møc ®é ç thÓ, nÕu kh«ng ®−îc ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ sím cã thÓ g©y tö vong ë møc ®é quÇn thÓ cã thÓ g©y nªn mét vô dÞch lín trªn mét diÖn réng.

2. ÇC BIÖN PH¸P KIÓM SO¸T VÐC - T¥ TRUYÒN BÖNH

2.1. VÖ sinh m«i tr−êng, vÖ sinh ç nh©n vµ vÖ sinh khu vùc xung quanh nhµ ë / kiÓm so¸t m«i tr−êng

− VÖ sinh ç nh©n:

+ Th−êng xuyªn gi÷ cho c¬ thÓ s¹ch sÏ.

+ Gi÷ vÖ sinh ¨n uèng, röa tay tr−íc khi ¨n vµ sau khi ®i ngoµi.

− VÖ sinh m«i tr−êng vµ vÖ sinh khu vùc xung quanh nhµ ë:

+ Sö dông hè xÝ hîp vÖ sinh.

195

+ Ng¨n chÆn n¬i th©m nhËp cña vÐc - t¬ g©y bÖnh: ch¨ng l−íi chèng muçi, ruåi quanh nhµ, n»m mµn, chÆn çc lç mµ chuét cã thÓ ra vµo v.v... §èi víi khu vùc ®−îc coi lµ cã nguy c¬ cao vÒ muçi (rõng, n¬i Èm thÊp) cÇn mÆc quÇn ¸o dµi khi ®i lµm.

+ Lo¹i bá thøc ¨n thõa.

+ Lo¹i bá n¬i tró Èn vµ n¬i sinh s¶n cña çc lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh:

Tr¸nh ®äng n−íc: kh«ng ®Ó çc m¶nh vì, vá lä cã chøa n−íc, çc vòng n−íc tï ®äng quanh nhµ.

•

•

•

•

•

Che ®Ëy çc dông cô chøa n−íc.

Dän dÑp çc n¬i Èm thÊp cã thÓ lµ n¬i tró Èn cña muçi, ruåi, gi¸n, chuét.

HÖ thèng tho¸t n−íc bÈn ph¶i ®−îc lµm tèt.

Thu gom vµ xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh.

Thay ®æi tËp qu¸n vÖ sinh, sinh ho¹t vµ canh t¸c l¹c hËu ®Ó h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña vÐc-t¬

Ph¸ vì chu tr×nh sèng cña ký sinh trïng: uèng thuèc diÖt ký sinh trïng sèt rÐt.

T¨ng c−êng çc biÖn ph¸p truyÒn th«ng, gi¸o dôc søc khoÎ cho céng ®ång vÒ çc biÖn ph¸p phßng chèng vÐc-t¬ truyÒn bÖnh vµ çc bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn.

2.2. BiÖn ph¸p ho¸ häc, c¬ häc vµ sinh häc

2.2.1. BiÖn ph¸p ho¸ häc

ë møc céng ®ång: phun ho¸ chÊt diÖt c«n trïng: diÖt ruåi, muçi, gi¸n v.v...

T¹i tõng gia ®×nh, cã thÓ dïng h−¬ng xua muçi, èng xÞt c«n trïng, dïng b¶ chuét… n»m mµn tÈm ho¸ chÊt v.v...

T¹i çc çnh ®ång: dïng h¬i ®éc hoÆc måi ®éc ®Ó diÖt chuét.

2.2.2. BiÖn ph¸p c¬ häc, lý häc

− VØ ®Ëp ruåi.

− Hép nhö muçi.

− BÉy chuét, keo dÝnh chuét, x«ng khãi b¾t chuét v.v..

− ¸nh s¸ng.

2.2.3. BiÖn ph¸p sinh häc

− Sö dông mét sè ®éng vËt ®−îc coi lµ thiªn ®Þch cña çc lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh ®Ó lo¹i trõ çc lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh nµy.

196

− T¨ng c−êng nu«i mÌo, r¾n, có ®Ó diÖt chuét. CÊm s¨n b¾t tr¸i phÐp mÌo, r¾n vµ có. Cã thÓ dïng b¶ chuét vi sinh ®Ó lµm bÉy nhö chuét. Môc ®Ých cña biÖn ph¸p nµy lµ g©y dÞch cho chuét b»ng çc dßng vi khuÈn, chuét cã thÓ bÞ chÕt mµ kh«ng ¶nh h−ëng tíi çc vËt nu«i kh¸c.

− Th¶ mesocyclops vµ ç vµo çc bÓ chøa n−íc vµ çc ao hå ®Ó tiªu diÖt Êu trïng muçi.

− NÊm diÖt bä gËy.


Môc tiªu

− ¸p dông ®−îc çc kiÕn thøc lý thuyÕt vÒ kiÓm so¸t vÐc-t¬ truyÒn bÖnh vµo çc tr−êng hîp thùc tÕ cô thÓ.

− X¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng yÕu tè cã thÓ dÉn tíi gia t¨ng hoÆc gi¶m sè l−îng cña çc lo¹i vÐc-t¬.

− §−a ra mét sè gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó kiÓm so¸t vÐc t¬ truyÒn bÖnh.

T×nh huèng

ë ViÖt Nam, cã nhiÒu bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn. VÝ dô, çc vô dÞch viªm n·o NhËt B¶n (lo¹i B) x¶y ra 4 n¨m mét lÇn. ë miÒn Nam, çc vô dÞch vÒ sèt Dengue x¶y ra hµng n¨m. ë nh÷ng vïng ven biÓn, tû lÖ bÞ çc bÖnh s¸n l¸ kh¸ cao do tËp qu¸n ¨n ç sèng (gái ç). NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy tû lÖ bÞ nhiÔm s¸n l¸ ë chã vµ mÌo vµo kho¶ng 90% ®Õn 95%. ë vïng nói vµ cao nguyªn n−íc ta çc vô dÞch h¹ch vÉn l¸c ®¸c x¶y ra hµng n¨m.

Trong bµi tËp nµy, häc viªn sÏ ®−îc chia lµm 4 nhãm. Mçi nhãm sÏ ®−îc ®−a mét bµi tËp gåm mét sè çc c©u hái. Çc nhãm th¶o luËn tr¶ lêi çc c©u hái vµ tr×nh bµy tr−íc líp.

Nhãm 1. Sèt Dengue.

Nhãm 2. S¸n l¸ gan.

Nhãm 3. BÖnh do Rickettsia.

Nhãm 4. DÞch h¹ch.

Mçi nhãm cÇn ph¶i tr¶ lêi ®−îc nh÷ng c©u hái sau ®©y vÒ chñ ®Ò ®−îc ph©n c«ng:

1. Sinh vËt hoÆc nhãm çc sinh vËt nµo lµ vÐc-t¬ truyÒn çc bÖnh trªn?

2. §Æc ®iÓm m«i tr−êng sèng cña çc vÐc-t¬ nµy?

197

3. Çc ®iÒu kiÖn lµm gia t¨ng hoÆc h¹n chÕ sù ph¸t triÓn vÒ sè l−îng cña vÐc-t¬?

4. Çc biÖn ph¸p kiÓm so¸t nh»m gi¶m sè l−îng vÐc-t¬?

Tù L¦îNG GI¸

H·y ®¸nh dÊu x vµo « ®óng hoÆc sai:

C©u hái Tr¶ lêi

1 Vµo n¨m 1340s, bÖnh t¶ (do ruåi, gi¸n truyÒn) ®· hoµnh hµnh c−íp ®i sinh m¹ng cña gÇn d©n sè thÕ giíi vµ ®−îc biÕt ®Õn nh− lµ “çi chÕt ®en”

O §óng O Sai

2 ë ViÖt Nam, muçi Aedes dirus vµ Aedes balabasensis lµ nh÷ng loµi muçi chÝnh truyÒn bÖnh sèt rÐt

O §óng O Sai

3 Muçi Anopheles vµ Culex chñ yÕu ho¹t ®éng vµ ®èt ng−êi vµo ban ngµy, ®Æc biÖt lµ 2 giê sau khi mÆt trêi mäc vµ 2 giê tr−íc khi mÆt trêi lÆn

O §óng O Sai

4 Ruåi lµ vÐc-t¬ truyÒn bÖnh sinh häc, cã thÓ truyÒn çc bÖnh ®−êng tiªu ho¸ nh− lþ, Øa ch¶y, t¶, th−¬ng hµn, çc bÖnh giun s¸n...

O §óng O Sai

5 T¸c nh©n g©y bÖnh sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt Dengue lµ muçi Aedes aegypti

O §óng O Sai

6 Viªm n·o NhËt B¶n B lµ bÖnh nhiÔm trïng toµn th©n nh−ng nÆng nÒ nhÊt lµ ë n·o vµ hiÖn vÉn ch−a cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu

O §óng O Sai

7 T¸c nh©n g©y bÖnh dÞch h¹ch lµ trùc khuÈn Yersinia pestis

O §óng O Sai

Chän mét c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt vµ khoanh trßn vµo lùa chän ®ã (mçi c©u hái chØ cã mét lùa chän ®óng nhÊt)

8 Muçi kh«ng truyÒn bÖnh nµo sau ®©y?

A. Viªm n·o

B. Sèt vµng

C. Sèt Q

D. Giun chØ

198

9 Çch l©y truyÒn bÖnh dÞch h¹ch lµ

A. Qua vÕt c¾n cña chuét mang mÇm bÖnh

B. Qua nuíc tiÓu vµ ph©n cña chuét mang mÇm bÖnh

C. Qua vÕt ®èt cña bä chÐt chuét mang mÇm bÖnh

D. Qua vÕt ®èt cña mß mang mÇm bÖnh sèng ký sinh trªn chuét

10 TriÖu chøng nµo sau ®©y KH¤NG ph¶i lµ triÖu chøng cña bÖnh sèt Dengue

A. Sèt cao

B. §au nhøc c¬, khíp x−¬ng

C. Ch¶y m¸u r¨ng, m¸u cam

E. §au sau hèc m¾t

11 BiÖn ph¸p nµo sau ®©y KH¤NG ph¶i lµ biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸n

A. Thu gom vµ xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh

B. Dïng ho¸ chÊt tiªu diÖt Êu trïng d¸n

C. Dïng ho¸ chÊt diÖt gi¸n ë giai ®o¹n nhéng

E. Dïng ho¸ chÊt diÖt gi¸n tr−ëng thµnh

12. ë ViÖt Nam, muçi truyÒn bÖnh viªm n·o NhËt B¶n lµ

A. Culex tritaeniorhyncus

B. Aedes albopictus

C. Aedes aegypti

D. Anopheles quadrimaculatus

13. H·y m« t¶ sù kh¸c nhau c¬ b¶n cña truyÒn bÖnh c¬ häc vµ truyÒn bÖnh sinh häc, cho vÝ dô cô thÓ.

§iÒn vµo chç trèng:

14. Vßng ®êi cña ruåi ®−îc chia lµm ................ giai ®o¹n, ®ã lµ .................. .................................................................................................................................

15. Vßng ®êi cña gi¸n ®−îc chia lµm ................ giai ®o¹n, ®ã lµ .................. .............................................................................................................................

199

TµI LIÖU §äC TH£M

1. Lª §×nh C«ng vµ céng sù (1997). Phßng chèng bÖnh sèt rÐt vµ çc bÖnh ký

sinh trïng, ViÖn Sèt rÐt Ký sinh trïng C«n trïng, Hµ Néi.

2. TrÇn Xu©n Mai vµ céng sù (1994), Ký sinh trïng y häc gi¸o tr×nh ®¹i häc, t¸i

b¶n lÇn thø nhÊt. Trung t©m §µo t¹o vµ båi d−ìng çn bé y tÕ TP. Hå ChÝ Minh.

200

BµI 9 PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG

MôC TI£U

1. Tr×nh bµy ®−îc çc nguyªn lý c¬ b¶n cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

2. HiÓu ®−îc vai trß cña nguyªn t¾c phßng ngõa, nguyªn t¾c c«ng b»ng trong cïng thÕ hÖ vµ gi÷a çc thÕ hÖ trong viÖc x©y dùng çc chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh vµ qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng.

3. Tr×nh bµy ®−îc mét sè chØ sè vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

4. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña kü thuËt hiÖn ®¹i còng nh− kü thuËt lçi thêi lªn ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

1. PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG Vµ ÇC NGUY£N T¾C CHUNG

1.1. Kh¸i niÖm chung vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng

§Ó duy tr× sù sèng cña b¶n th©n vµ tiÕp tôc sù ph¸t triÓn cña nßi gièng, ngay tõ thêi kú nguyªn thuû cña lÞch sö nh©n lo¹i, con ng−êi ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn, chÕ biÕn thµnh nh÷ng vËt phÈm cÇn thiÕt cho m×nh, hoÆc ®Ó c¶i thiÖn nh÷ng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn, t¹o nªn m«i tr−êng sèng thÝch hîp víi m×nh. Trong lóc tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng ®ã, con ng−êi Ýt nhiÒu ®· biÕt r»ng mäi can thiÖp vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng lu«n lu«n cã hai mÆt lîi, h¹i kh¸c nhau ®èi víi cuéc sèng tr−íc m¾t vµ l©u dµi cña con ng−êi. Mét sè kiÕn thøc vµ biÖn ph¸p thiÕt thùc ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng t¸c ®éng th¸i qu¸ ®èi víi m«i tr−êng ®· ®−îc ®óc kÕt vµ truyÒn ®¹t tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c d−íi d¹ng nh÷ng tÝn ng−ìng vµ phong tôc.

Trong çc x· héi c«ng nghiÖp, víi sù ph¸t hiÖn nh÷ng nguån n¨ng l−îng míi, vËt liÖu míi vµ kü thuËt s¶n xuÊt tiÕn bé h¬n nhiÒu, con ng−êi ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng, can thiÖp mét çch trùc tiÕp vµ nhiÒu khi th« b¹o vµo çc hÖ thiªn nhiªn. §Ó chÕ ngù thiªn nhiªn, con ng−êi nhiÒu khi ®· t¹o nªn nh÷ng m©u thuÉn s©u s¾c gi÷a môc tiªu ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi víi çc qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña tù nhiªn. §Ó ®¹t tíi nh÷ng n¨ng suÊt cao trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, con ng−êi ®· chuyÓn ®æi çc dßng n¨ng l−îng tù nhiªn, c¾t nèi çc m¾t xÝch thøc ¨n vèn cã cña thiªn nhiªn, ®¬n ®iÖu ho¸ çc hÖ sinh th¸i, sö dông n¨ng l−îng bæ sung to lín ®Ó duy tr× nh÷ng c©n b»ng nh©n t¹o mong manh.

§Æc biÖt lµ trong nöa cuèi thÕ kû XX, sau nh÷ng n¨m håi phôc hËu qu¶ cña thÕ chiÕn lÇn thø hai, hµng lo¹t n−íc t− b¶n chñ nghÜa còng nh− x· héi chñ nghÜa tiÕp tôc

201

®i s©u vµo c«ng nghiÖp ho¸, nhiÒu n−íc míi ®−îc gi¶i phãng khái chÕ ®é thùc d©n còng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh mÏ nÒn kinh tÕ cña m×nh. Mét sè nh©n tè míi nh− çch m¹ng khoa häc vµ kü thuËt, sù bïng næ d©n sè, sù ph©n ho¸ çc quèc gia vÒ thu nhËp ®· t¹o nªn nhiÒu nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng míi vÒ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ can thiÖp vµo m«i tr−êng. TrËt tù bÊt hîp lý vÒ kinh tÕ thÕ giíi ®· t¹o nªn hai lo¹i « nhiÔm: « nhiÔm do thõa th·i t¹i çc n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn vµ « nhiÔm do ®ãi nghÌo t¹i çc n−íc chËm ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ.

Cã thÓ nãi r»ng mäi vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®Òu b¾t nguån tõ ph¸t triÓn. Nh−ng con ng−êi còng nh− tÊt c¶ mäi sinh vËt kh¸c kh«ng thÓ ngõng tiÕn ho¸ vµ ngõng sù ph¸t triÓn cña m×nh. §ã lµ quy luËt cña sù sèng, cña t¹o ho¸ mµ v¹n vËt ®Òu ph¶i tu©n theo mét çch tù gi¸c hay kh«ng tù gi¸c. Con ®−êng ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn lµ ph¶i chÊp nhËn ph¸t triÓn, nh−ng gi÷ sao cho ph¸t triÓn kh«ng t¸c ®éng mét çch tiªu cùc tíi m«i tr−êng. Ph¸t triÓn ®−¬ng nhiªn sÏ biÕn ®æi m«i tr−êng, nh−ng lµm sao cho m«i tr−êng vÉn lµm ®Çy ®ñ çc chøc n¨ng: ®¶m b¶o kh«ng gian sèng víi chÊt l−îng tèt cho con ng−êi, cung cÊp cho con ng−êi çc lo¹i tµi nguyªn cÇn thiÕt, t¸i xö lý çc phÕ th¶i cña ho¹t ®éng cña con ng−êi, gi¶m nhÑ t¸c ®éng bÊt lîi cña thiªn tai, duy tr× çc gi¸ trÞ lÞch sö v¨n ho¸, khoa häc cña loµi ng−êi. Hay nãi mét çch kh¸c ®ã lµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (PTBV).

Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn nh»m tho¶ m∙n çc nhu cÇu hiÖn t¹i cña con ng−êi nh−ng kh«ng tæn h¹i tíi sù tho¶ m∙n çc nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ mét ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn ®−îc çc quèc gia trªn thÕ giíi ngµy nay h−íng tíi, ®ã lµ niÒm hy väng lín cña toµn thÓ loµi ng−êi.

Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã ®Æc ®iÓm:

(1) Sö dông ®óng çch nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn mµ kh«ng lµm tæn h¹i hÖ sinh th¸i vµ m«i tr−êng.

(2) T¹o ra çc nguån vËt liÖu vµ n¨ng l−îng míi.

(3) øng dông c«ng nghÖ s¹ch, c«ng nghÖ phï hîp víi hoµn c¶nh ®Þa ph−¬ng.

(4) T¨ng s¶n l−îng l−¬ng thùc, thùc phÈm.

(5) CÊu tróc vµ tæ chøc l¹i çc vïng sinh th¸i nh©n v¨n ®Ó phong çch vµ chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−¬× d©n ®Òu thay ®æi theo h−íng tÝch cùc.

Cã kh¸ nhiÒu m« h×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ®Ò xuÊt. Tuy nhiªn, s¬ ®å kinh ®iÓn m« h×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng th−êng ®−îc ®Ò cËp nh− lµ sù dung hoµ gi÷a ba lÜnh vùc: kinh tÕ - m«i tr−êng - x· héi (h×nh 9.1).

202

Kinh tÕ

X∙ héi M«i tr−êng

H×nh 9.1. M« h×nh kinh ®iÓn vÒ mèi quan hÖ gi÷a Kinh tÕ - M«i tr−êng - X· héi

1.2. Çc nguyªn t¾c cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng

Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng cña Liªn HiÖp Quèc (UNEP) trong t¸c phÈm H·y cøu lÊy tr¸i ®Êt - chiÕn l−îc cho mét cuéc sèng bÒn v÷ng n¨m 1991 ®· nªu ra 9 nguyªn t¾c cña mét x· héi bÒn v÷ng:

(1) T«n träng vµ quan t©m ®Õn cuéc sèng céng ®ång.

(2) C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng cña con ng−êi.

(3) B¶o vÖ søc sèng vµ tÝnh ®a d¹ng cña tr¸i ®Êt.

(4) H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lµm suy gi¶m çc nguån tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o.

(5) Gi÷ v÷ng trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng ®−îc cña tr¸i ®Êt.

(6) Thay ®æi tËp tôc vµ thãi quen ç nh©n.

(7) §Ó cho çc céng ®ång tù qu¶n lý m«i tr−êng cña m×nh.

(8) T¹o ra mét khu«n mÉu quèc gia thèng nhÊt, thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ.

(9) X©y dùng khèi liªn minh toµn cÇu.

Tuy nhiªn, çc nguyªn t¾c nµy thùc sù khã ¸p dông trong thùc tÕ cña mét thÕ giíi ®Çy çc biÕn ®éng vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ v¨n ho¸. Thùc tÕ ®ßi hái cÇn thiÕt lËp mét hÖ thèng nguyªn t¾c kh¸c cã tÝnh kh¶ thi vµ s¸t thùc tÕ h¬n. Luc Hens (1995) ®· lùa chän trong sè çc nguyªn t¾c cña cña Tuyªn bè Rio de Janeiro vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng çc nguyªn t¾c míi cña PTBV. Nh÷ng nguyªn t¾c ®ã lµ:

203

1.2.1. Nguyªn t¾c vÒ sù uû th¸c cña nh©n d©n

Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu chÝnh quyÒn ph¶i hµnh ®éng ®Ó ng¨n ngõa çc thiÖt h¹i m«i tr−êng ë bÊt cø ®©u khi x¶y ra, bÊt kÓ ®· cã hoÆc ch−a cã çc ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ çch gi¶i quyÕt çc thiÖt h¹i ®ã. Nguyªn t¾c nµy cho r»ng, c«ng chóng cã quyÒn ®ßi chÝnh quyÒn víi t− çch lµ tæ chøc ®¹i diÖn cho hä ph¶i cã hµnh ®éng øng xö kÞp thêi çc sù cè m«i tr−êng.

1.2.2. Nguyªn t¾c phßng ngõa

ë nh÷ng n¬i cã thÓ x¶y ra çc sù cè m«i tr−êng nghiªm träng vµ kh«ng ®¶o ng−îc ®−îc th× kh«ng thÓ lÊy lý do lµ ch−a cã nh÷ng hiÓu biÕt ch¾c ch¾n mµ tr× ho·n çc biÖn ph¸p ng¨n ngõa sù suy tho¸i m«i tr−êng.

Nguyªn t¾c phßng ngõa ®−îc ®Ò xuÊt tõ çc bµi häc kinh nghiÖm cña thÕ giíi vÒ ph¸t minh ra thuèc trõ s©u DDT vµ t¸c h¹i cña viÖc khai th¸c rõng m−a Brazil. Ph¸t minh ra DDT vµo nh÷ng n¨m 50-60 cña thÕ kû XX ®−îc xem lµ ph¸t minh vÜ ®¹i cña loµi ng−êi, v× nã ®· t¹o ra cho con ng−êi mét lo¹i vò khÝ m¹nh ®Ó tiªu diÖt bÖnh sèt rÐt vµ çc lo¹i c«n trïng ph¸ ho¹i mïa mµng. Tuy nhiªn, viÖc ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt ®éc h¹i kÐo dµi vµ kh¶ n¨ng tÝch luü cña DDT trong çc m« mì cña c¬ thÓ con ng−êi vµ sinh vËt vÒ sau ®· dÉn tíi viÖc cÊm sö dông chóng. ThÝ dô liªn quan ®Õn rõng m−a Brazil còng x¶y ra vµo nh÷ng n¨m ®ã, khi chÝnh phñ Brazil ®−îc çc cè vÊn khoa häc t− vÊn r»ng: ®Ó ph¸t triÓn nhanh vÒ kinh tÕ, cÇn ph¶i khai th¸c khu rõng m−a nhiÖt ®íi, n¬i chØ cã nh÷ng ng−êi Indian nguyªn thuû sinh sèng. ChÝnh phñ Brazil ®· cho phÐp më ®−êng khai th¸c khu vùc rõng m−a. KÕt qu¶ lµ nhiÒu khu rõng bÞ ph¸ huû, tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña rõng suy gi¶m, l¸ phæi hµnh tinh bÞ thu hÑp. B¶n th©n ng−êi Indian kh«ng ph¸t triÓn ®−îc mµ cßn bÞ tiªu diÖt bëi çc chøng bÖnh cña nÒn v¨n minh du nhËp nh−: viªm phæi, HIV/AIDS, v.v.

Nguyªn t¾c phßng ngõa cã mét sè lý do ®Ó tån t¹i: khoa häc, kinh tÕ vµ x· héi. Lý do khoa häc tån t¹i nguyªn lý phßng ngõa nh− ®· nãi trªn liªn quan ®Õn sù hiÓu biÕt ch−a ®Çy ®ñ hoÆc thiÕu kinh nghiÖm cña con ng−êi vÒ ¶nh h−ëng cña çc ph¸t minh míi, s¶n phÈm míi, hµnh ®éng míi, v.v. Lý do kinh tÕ cña nguyªn lý phßng ngõa lµ biÖn ph¸p phßng ngõa bao giê còng cã chi phÝ thÊp h¬n biÖn ph¸p kh¾c phôc. Lý do x· héi cña nguyªn lý phßng ngõa liªn quan tíi søc khoÎ vµ sù tån t¹i an toµn cña con ng−êi.

1.2.3. Nguyªn t¾c c«ng b»ng gi÷a çc thÕ hÖ

§©y lµ nguyªn t¾c cèt lâi cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng, yªu cÇu râ rµng r»ng viÖc tho¶ m·n nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn nay kh«ng ®−îc lµm ph−¬ng h¹i ®Õn çc thÕ hÖ t−¬ng lai tho¶ m·n nhu cÇu cña hä. Nguyªn t¾c nµy phô thuéc vµo viÖc ¸p dông tæng hîp vµ cã hiÖu qu¶ çc nguyªn t¾c kh¸c cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

204

Tµi nguyªn vµ çc chøc n¨ng m«i tr−êng cña tr¸i ®Êt ®ang lµ çc yÕu tè quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña loµi ng−êi chóng ta. Tµi nguyªn vµ çc chøc n¨ng m«i tr−êng cña tr¸i ®Êt theo kh¶ n¨ng t¸i t¹o cã thÓ chia thµnh hai lo¹i: t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o. Lo¹i kh«ng t¸i t¹o râ rµng sÏ mÊt dÇn ®i trong qu¸ tr×nh khai th¸c vµ sö dông. Lo¹i t¸i t¹o còng cã thÓ suy tho¸i, c¹n kiÖt do khai th¸c qu¸ møc t¸i t¹o vµ do « nhiÔm m«i tr−êng. Sù ph¸t triÓn cña loµi ng−êi hiÖn nay ®ang ph¶i ®èi mÆt víi hµng lo¹t çc khñng ho¶ng: khñng ho¶ng n¨ng l−îng, khñng ho¶ng l−¬ng thùc, khung ho¶ng m«i tr−êng vµ khñng ho¶ng d©n sè. Çc khñng ho¶ng nµy ®ang lµm c¹n kiÖt çc d¹ng tµi nguyªn thiªn nhiªn, suy tho¸i çc d¹ng tµi nguyªn x· héi vµ çc chøc n¨ng m«i tr−êng. Nh− vËy, çc thÕ hÖ con ch¸u chóng ta trong t−¬ng lai sÏ ph¶i ®èi mÆt víi mét nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn cã thÓ bÞ c¹n kiÖt vµ mét kh«ng gian m«i tr−êng sèng cã thÓ bÞ « nhiÔm. §Ó thùc hiÖn c«ng b»ng gi÷a çc thÕ hÖ chóng ta cÇn: khai th¸c tµi nguyªn t¸i t¹o ë møc thÊp h¬n kh¶ n¨ng t¸i t¹o, khai th¸c vµ sö dông hîp lý çc d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o vµ thùc hiÖn çc biÖn ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña tr¸i ®Êt.

1.2.4. Nguyªn t¾c c«ng b»ng trong cïng mét thÕ hÖ

Con ng−êi trong cïng thÕ hÖ hiÖn nay cã quyÒn ®−îc h−ëng lîi mét çch b×nh ®¼ng trong viÖc khai th¸c çc nguån tµi nguyªn vµ b×nh ®¼ng trong viÖc chung h−ëng mét m«i tr−êng trong s¹ch. Nguyªn t¾c nµy ®−îc ¸p dông ®Ó xö lý mèi quan hÖ gi÷a çc nhãm ng−êi trong cïng mét quèc gia vµ gi÷a çc quèc gia. Nguyªn t¾c nµy ngµy cµng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n trong ®èi tho¹i quèc tÕ. Tuy nhiªn, trong ph¹m vi mét quèc gia, nã cùc kú nh¹y c¶m ®èi víi çc nguån lùc kinh tÕ - x· héi vµ v¨n ho¸.

LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi trong qu¸ khø, hiÖn t¹i ®ang diÔn ra trong bèi c¶nh sù ph©n chia vµ c¹nh tranh giai cÊp, d©n téc vµ quèc gia trong viÖc x¸c lËp quyÒn lîi khai th¸c, sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ çc chøc n¨ng m«i tr−êng. Do vËy ®Ó ®¶m b¶o c«ng b»ng trong cïng mét thÕ hÖ ®ßi hái: (1) X¸c lËp quyÒn qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn cña çc céng ®ång d©n c− trong ph¹m vÞ mét ®Þa bµn l·nh thæ; x¸c lËp quyÒn qu¶n lý quèc gia ®èi víi mäi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x· héi trong l·nh thæ quèc gia; ph©n ®Þnh quyÒn qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn gi÷a çc quèc gia trªn ph¹m vi phÇn l·nh thæ ngoµi quyÒn tµi ph¸n cña çc quèc gia. (2) X¸c lËp quyÒn vµ nghÜa vô cña çc céng ®ång vµ çc quèc gia trong viÖc khai th¸c vµ sö dông çc chøc n¨ng m«i tr−êng cña çc vïng l·nh thæ vµ toµn bé kh«ng gian tr¸i ®Êt. (3) Thu hÑp sù chªnh lÖch kinh tÕ gi÷a çc n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÐm ph¸t triÓn. T¨ng viÖn trî ph¸t triÓn cho çc n−íc nghÌo ®ång thêi víi viÖc gi¶m sù l·ng phÝ trong tiªu thô tµi nguyªn cña d©n c− ë çc quèc gia ph¸t triÓn, gi¶m ®ãi nghÌo ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

1.2.5. Nguyªn t¾c c«ng b»ng vÒ quyÒn tån t¹i cña con ng−êi vµ sinh vËt tr¸i ®Êt

Con ng−êi vµ sinh vËt tr¸i ®Êt lµ çc thµnh phÇn h÷u sinh trong hÖ thèng m«i tr−êng sèng v« cïng phøc t¹p cña hµnh tinh chóng ta: tù nhiªn - con ng−êi vµ x· héi

205

loµi ng−êi, çc sinh vËt lµ çc m¾t xÝch cña hÖ thèng ®ã, nªn sù tån t¹i cña chóng liªn quan ®Õn sù bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh cña hÖ thèng m«i tr−êng. Do vËy, çc sinh vËt tù nhiªn cã quyÒn tån t¹i trong kh«ng gian tr¸i ®Êt, cho dï nã cã gi¸ trÞ trùc tiÕp nh− thÕ nµo ®èi víi loµi ng−êi. Sù diÖt vong cña çc loµi sinh vËt sÏ lµm mÊt ®i nguån gen quý hiÕm mµ tr¸i ®Êt chØ cã thÓ t¹o ra nã trong nhiÒu triÖu n¨m ph¸t triÓn

1.2.6. Nguyªn t¾c ph©n quyÒn vµ uû quyÒn

Çc quyÕt ®Þnh cÇn ph¶i ®−îc so¹n th¶o bëi chÝnh çc céng ®ång bÞ t¸c ®éng hoÆc bëi çc tæ chøc thay mÆt hä vµ gÇn gòi nhÊt víi hä. V× vËy, çc quyÕt ®Þnh quan träng cÇn ë møc ®Þa ph−¬ng h¬n lµ møc quèc gia, møc quèc gia h¬n lµ møc quèc tÕ. Nh− vËy, cÇn cã sù ph©n quyÒn vµ uû quyÒn vÒ së h÷u tµi nguyªn, vÒ nghÜa vô ®èi víi m«i tr−êng vµ vÒ çc gi¶i ph¸p riªng cña ®Þa ph−¬ng ®èi víi çc vÊn ®Ò m«i tr−êng. Tuy nhiªn, ®Þa ph−¬ng chØ lµ mét bé phËn cña quèc gia vµ lµ mét phÇn nhá cña çc hÖ thèng quèc tÕ réng lín. Th«ng th−êng, çc vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ ph¸t sinh ngoµi tÇm kiÓm so¸t ®Þa ph−¬ng, vÝ dô nh− sù « nhiÔm n−íc vµ kh«ng khÝ kh«ng cã ranh giíi ®Þa ph−¬ng vµ quèc gia. Trong tr−êng hîp ®ã, nguyªn t¾c uû quyÒn cÇn ®−îc xÕp xuèng thÊp h¬n çc nguyªn t¾c kh¸c.

1.2.7. Nguyªn t¾c ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn, ng−êi sö dông m«i tr−êng ph¶i tr¶ tiÒn

Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i chÞu mäi chi phÝ ng¨n ngõa vµ kiÓm so¸t « nhiÔm ®èi víi m«i tr−êng, b»ng çch tÝnh ®Çy ®ñ çc chi phÝ m«i tr−êng n¶y sinh tõ çc ho¹t ®éng cña hä vµ ®−a çc chi phÝ nµy vµo gi¸ c¶ cña hµng hãa vµ dÞch vô mµ hä cung øng. Ng−êi sö dông çc thµnh phÇn m«i tr−êng, t−¬ng tù nh− vËy còng ph¶i tr¶ thªm chi phÝ vÒ nh÷ng thµnh phÇn m«i tr−êng hä ®· sö dông. Çc nguyªn t¾c nµy lµ c¬ së quan träng ®Ó tÝnh thuÕ m«i tr−êng, phÝ m«i tr−êng vµ çc kho¶n tiÒn ph¹t trong sö dông tµi nguyªn vµ çc chøc n¨ng m«i tr−êng cña doanh nghiÖp vµ ç nh©n.

2. ÇC CHØ Sè VÒ PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG

Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ môc tiªu ph¸t triÓn cña çc quèc gia trªn thÕ giíi. Tuy nhiªn, lµm thÕ nµo ®Ó chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc sù ph¸t triÓn cña mét quèc gia lµ bÒn v÷ng hay kh«ng bÒn v÷ng? §é bÒn v÷ng cña sù ph¸t triÓn th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua møc bÒn v÷ng cña 3 lÜnh vùc kinh tÕ, x· héi nh©n v¨n vµ m«i tr−êng.

2.1. BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ

BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua gi¸ trÞ vµ møc æn ®Þnh cña çc chØ sè t¨ng tr−ëng kinh tÕ truyÒn thèng nh−: tæng s¶n phÈm trong n−íc GDP, GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi, tæng s¶n phÈm quèc gia GNP, møc t¨ng tr−ëng GDP, c¬ cÊu GDP... Mét quèc gia ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ ph¶i b¶o ®¶m t¨ng tr−ëng GDP vµ GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi cao. Çc n−íc thu nhËp thÊp cã møc t¨ng tr−êng GDP vµo

206

kho¶ng 5%. NÕu cã møc t¨ng tr−ëng GDP cao nh−ng GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi thÊp th× vÉn xem lµ ch−a ®¹t tíi møc bÒn v÷ng (NguyÔn, 2003). ChØ tiªu bÒn v÷ng míi vÒ kinh tÕ ®−îc thiÕt lËp trªn c¬ së ®iÒu chØnh çc bÊt hîp lý trong çch tÝnh truyÒn thèng: ChØ tiªu tæng s¶n phÈm quèc néi ®iÒu chØnh ANP (Anderson, 1991) ®−îc tÝnh b»ng çch lÊy GNP trõ vèn ®Çu t−, tæn thÊt tµi nguyªn thiªn nhiªn, céng gi¸ cña lao ®éng gia ®×nh vµ dÞch vô th−¬ng m¹i kh«ng tr¶ tiÒn; ChØ sè phóc lîi kinh tÕ bÒn v÷ng ISEW (Daly vµ Cobb, 1989) ®−îc tÝnh b»ng thu nhËp ç nh©n cã bæ sung gi¸ trÞ lao ®éng t¹i gia ®×nh, gi¸ cña çc dÞch vô tËp thÓ c«ng céng, suy tho¸i m«i tr−êng vµ suy gi¶m çc gi¸ trÞ liªn quan tíi an toµn cña con ng−êi.

2.2. BÒn v÷ng vÒ x∙ héi

TÝnh bÒn v÷ng x· héi cña mét quèc gia ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua çc chØ sè nh−: chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi (HDI- Human Development Index), chØ sè bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp, chØ sè vÒ gi¸o dôc, dÞch vô y tÕ vµ çc ho¹t ®éng v¨n hãa. ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI lµ chØ sè tæng hîp cña ®é ®o vÒ søc khoÎ cña con ng−êi thÓ hiÖn qua tuæi thä trung b×nh (T1), ®é ®o häc vÊn trung b×nh cña ng−êi d©n (HV2), ®é ®o vÒ kinh tÕ thÓ hiÖn qua søc mua t−¬ng ®−¬ng (Purchase Parity Power - PPP/ng−êi, ký hiÖu lµ KT3).

HDI = f (T1.HV2. KT3)

ChØ sè HDI < 0, 500 lµ chËm ph¸t triÓn, HDI tõ 0,501 - 0, 799 ph¸t triÓn trung b×nh, HDI > 0, 800 ph¸t triÓn cao.

Ngoµi chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi, ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi cßn ®−îc thÓ hiÖn qua chØ sè b×nh ®¼ng thu nhËp (hÖ sè GINI); chØ sè gi¸o dôc ®µo t¹o (th−êng ®−îc cô thÓ hãa thµnh nh÷ng sè liÖu nh− tû lÖ ng−êi biÕt ch÷ theo ®é tuæi, tû lÖ trÎ em häc tiÓu häc, trung häc, sè sinh viªn trªn 10.000 d©n v.v.); chØ sè vÒ dÞch vô x· héi y tÕ (th−êng ®−îc cô thÓ hãa thµnh sè b¸c sÜ trªn 1000 d©n, sè gi−êng bÖnh trªn 1000 d©n, tû lÖ % d©n ®−îc h−ëng dÞch vô y tÕ x· héi, tû lÖ % d©n ®−îc sö dông n−íc s¹ch v.v.); vµ chØ sè vÒ ho¹t ®éng v¨n hãa (th−êng ®−îc cô thÓ hãa b»ng sè tê b¸o, Ên phÈm ®−îc ph¸t hµnh cho 1000 d©n, sè th− viÖn trªn 10.000 d©n v.v.)

2.3. BÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng

§Ó b¶o ®¶m bÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng tr−íc hÕt cÇn ph¶i b¶o ®¶m bÒn v÷ng vÒ kh«ng gian sèng cho con ng−êi. Muèn vËy th× d©n sè ph¶i kh«ng ®−îc v−ît qu¸ kh¶ n¨ng chÞu t¶i cña kh«ng gian; chÊt l−îng m«i tr−êng ®−îc duy tr× ë møc tèt h¬n hoÆc tèi thiÓu ph¶i b»ng tiªu chuÈn cho phÐp; l−îng x¶ th¶i ph¶i kh«ng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù xö lý, ph©n huû tù nhiªn cña m«i tr−êng. Sù bÒn v÷ng vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn thÓ hiÖn ë chç l−îng sö dông ph¶i nhá h¬n hoÆc b»ng l−îng kh«i phôc t¸i t¹o ®−îc víi tµi nguyªn t¸i t¹o, hoÆc l−îng thay thÕ víi tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o.

207

3. HµNH §éNG ë CÊP §ÞA PH¦¥NG V× Sù BÒN V÷NG TOµN CÇU

3.1. Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam

N¨m 1992, Héi nghÞ Th−îng ®Ønh thÕ giíi vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn ®· ®−îc tæ chøc t¹i Rio de Janeiro (Brazin) víi 170 n−íc tham gia. Héi nghÞ ®· th«ng qua Tuyªn bè Rio de Janeiro vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn gåm 27 nguyªn t¾c c¬ b¶n vµ Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 (Agenda 21). Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 v¹ch ra çc hµnh ®éng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña toµn thÕ giíi. Héi nghÞ khuyÕn nghÞ çc quèc gia vµ ®Þa phu¬ng tõng b−íc c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn vµ ®Æc ®iÓm cô thÓ cña m×nh mµ x©y dùng Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cho phï hîp.

Nh»m h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ViÖt Nam ®· x©y dùng Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam. §©y lµ ®Þnh h−íng ho¹t ®éng ®Ó ®−a ®Êt n−íc chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NhËn thøc ®−îc ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tæng thÓ cña t¨ng tr−ëng kinh tÕ, n©ng cao c«ng b»ng x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cña ViÖt Nam nªu lªn nh÷ng th¸ch thøc mµ quèc gia ®ang ph¶i ®èi mÆt, ®Ò ra nh÷ng chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch vµ nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng cÇn ®−îc −u tiªn ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong thÕ kû XXI.

Nh÷ng ho¹t ®éng cÇn −u tiªn ®−îc ®Ò cËp trong Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cña ViÖt Nam lµ:

(1) T¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng, bao gåm: t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh, thay ®æi m« h×nh tiªu dïng, c«ng nghiÖp hãa s¹ch, ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng -l©m-ng− nghiÖp vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ vïng.

(2) T¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi: xãa ®ãi gi¶m nghÌo, tiÕp tôc h¹ thÊp møc t¨ng d©n sè, ®Þnh h−íng qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa vµ di d©n, n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc, c¶i thiÖn dÞch vô ch¨m sãc søc kháe vµ vÖ sinh m«i tr−êng sèng.

(3) Sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, gåm çc ho¹t ®éng sau: chèng suy tho¸i vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn ®Êt, sö dông vµ qu¶n lý tµi nguyªn n−íc, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng, gi¶m « nhiÔm kh«ng khÝ ë çc khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ, qu¶n lý chÊt th¶i r¾n, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc.

(4) Tæ chøc qu¸ tr×nh chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, gåm çc ho¹t ®éng nh−: huy ®éng toµn d©n tham gia thùc hiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng, t¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña Nhµ n−íc trong viÖc tæ chøc thùc hiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ hîp t¸c v× sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

3.2. ChiÕn l−îc m«i tr−êng cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng cÊp quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng

ë ViÖt Nam, ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ quan ®iÓm cña §¶ng vµ ®−îc kh¼ng ®Þnh trong nghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng Céng s¶n toµn quèc lÇn thø IX, trong ChiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi 10 n¨m 2001-2010 vµ trong ChiÕn l−îc m«i tr−êng quèc gia.

208

ChiÕn l−îc m«i tr−êng quèc gia ®· ®−îc so¹n th¶o víi sù tham gia réng r·i cña çc tæ chøc chÝnh phñ, çc ®oµn thÓ x· héi vµ ®¹i biÓu çc tÇng líp nh©n d©n. KÕ ho¹ch nµy bao gåm 3 yÕu tè: x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò −u tiªn, x¸c ®Þnh çc hµnh ®éng −u tiªn vµ ®¶m b¶o cho sù thùc thi thµnh c«ng. §Ó chiÕn l−îc m«i tr−êng cã thÓ thùc thi, çc ph©n tÝch kinh tÕ vµ kü thuËt cÇn ph¶i ®−îc tæ chøc mét çch s¾c s¶o víi sù tham gia tÝch cùc vµ uû th¸c cña çc ®èi t¸c. ViÖc qu¶n lý m«i tr−êng h÷u hiÖu ®ßi hái çc ®èi t−îng chiÕn l−îc ph¶i thùc hiÖn vµ g¾n kÕt víi çc yªu cÇu x· héi, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ réng r·i h¬n.

ViÖc x©y dùng khung chiÕn l−îc m«i tr−êng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i xuÊt ph¸t tõ con sè kh«ng mµ cã thÓ ®−îc x©y dùng trªn c¬ së çc chÝnh s¸ch vµ kÕ ho¹ch cã s½n cña nhµ n−íc hoÆc çc ban ngµnh ®Þa ph−¬ng. ChiÕn l−îc m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ mét kÕ ho¹ch cøng nh¾c, mµ cÇn ®−îc liªn tôc bæ sung, n¾n chØnh khi cã nh÷ng vÊn ®Ò míi n¶y sinh. T− vÊn cho viÖc x©y dùng chiÕn l−îc m«i tr−êng ph¶i bao gåm nh÷ng ng−êi cã chøc tr¸ch vÒ m«i tr−êng, nh÷ng ng−êi bÞ ¶nh h−ëng bëi çc vÊn ®Ò m«i tr−êng, nh÷ng ng−êi kiÓm so¸t çc c«ng cô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nh÷ng ng−êi n¾m ®−îc th«ng tin vµ cã tr×nh ®é chuyªn m«n cao.

Çc vÊn ®Ò −u tiªn ®−îc lùa chän trªn c¬ së c©n nh¾c gi÷a tÝnh cÊp b¸ch cña vÊn ®Ò, tÝnh minh b¹ch vÒ chÝnh trÞ, kh¶ n¨ng tµi chÝnh, sù c©n b»ng çc quyÒn lîi chuyªn ngµnh vµ ®Þa ph−¬ng, n¨ng lùc cña çc c¬ quan sö dông ®Çu t−. Sù thiÕu th«ng tin, thiÕu minh b¹ch chÝnh trÞ, nguy c¬ phøc t¹p hãa vÊn ®Ò khi cã sù tham gia cña céng ®ång, søc Ðp cña çc nhãm quyÒn lîi hïng m¹nh ë ®Þa ph−¬ng hoÆc khu vùc, thiÕu t«n träng çc −u tiªn m«i tr−êng cña çc c¬ quan ®Þa ph−¬ng... lµ nh÷ng trë ng¹i ®¸ng kÓ trong s¾p xÕp çc vÊn ®Ò −u tiªn.

§Ó ®¶m b¶o triÓn khai thµnh c«ng chiÕn l−îc m«i tr−êng cÇn thiÕt ph¶i lång ghÐp çc môc tiªu m«i tr−êng vµo çc môc ®Ých ph¸t triÓn réng h¬n, nh− çc dù ¸n vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ngµnh, çc chÝnh s¸ch kinh tÕ më. Çc môc tiªu m«i tr−êng trong chiÕn l−îc cÇn mang tÝnh hiÖn thùc, cè g¾ng g¾n kÕt víi viÖc gi¶m chi phÝ hoÆc t¨ng c−êng s¶n xuÊt.

Nguån tµi chÝnh cho thùc thi ch−¬ng tr×nh cã thÓ ®−îc huy ®éng tõ ng©n s¸ch, ®ãng gãp cña ng−êi g©y « nhiÔm, phÝ m«i tr−êng do ng−êi h−ëng dÞch vô m«i tr−êng ®ãng gãp, tµi trî cña çc tæ chøc ç nh©n; cã thÓ thµnh lËp quü m«i tr−êng quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng.

3.3. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng

ChÝnh s¸ch m«i tr−êng lµ çc quy ®Þnh cña c¬ quan hµnh chÝnh quèc gia hoÆc céng ®ång nh»m sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. ChÝnh s¸ch cã thÓ cã d¹ng v¨n b¶n ph¸p quy (d−íi luËt) hoÆc ë d¹ng bÊt thµnh v¨n. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng ph¶i ®−îc ban hµnh vµ thùc hiÖn hîp hiÕn, hîp ph¸p vµ thèng nhÊt, ®¶m b¶o çc nguyªn t¾c:

209

(1) Ng−êi g©y « nhiÔm vµ hÖ qu¶ xÊu ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chi phÝ xö lý « nhiÔm, kh¾c phôc hËu qu¶ vµ ®Òn bï thiÖt h¹i.

(2) Hîp t¸c gi÷a çc ®èi t¸c vµ cã sù tham gia cña céng ®ång.

(3) Nguyªn t¾c phßng ngõa.

Th«ng th−êng cã mét chÝnh s¸ch m«i tr−êng tèt quan träng h¬n lµ cã nhiÒu chÝnh s¸ch m«i tr−êng. Do ®ã cÇn chän −u tiªn çc vÊn ®Ò bøc xóc ®Ó ra quyÕt ®Þnh. §èi víi çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, çc vÊn ®Ò cÇn ®−îc −u tiªn lµ: kh¾c phôc nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Õn søc khoÎ vµ n¨ng suÊt lao ®éng nh− « nhiÔm n−íc, kh«ng khÝ ë ®« thÞ, qu¶n lý ®Êt ®ai, rõng, tµi nguyªn n−íc; x©y dùng kÕ ho¹ch hµnh ®éng quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng theo çc vÊn ®Ò −u tiªn, vÝ dô nh− kÕ ho¹ch hµnh ®éng b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam (QuyÕt ®Þnh 845/TTg ngµy 22/12/1995 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ).

Theo Ng©n hµng ThÕ giíi, kÕ ho¹ch hµnh ®éng toµn diÖn vÒ m«i tr−êng cho çc n−íc cã 5 yªu cÇu chÝnh: (1) c¬ cÊu luËt ph¸p râ rµng; (2) c¬ cÊu hµnh chÝnh thÝch hîp; (3) cã çc kü n¨ng vÒ chuyªn m«n; (4) ng©n s¸ch t−¬ng xøng; (5) ph©n quyÒn tr¸ch nhiÖm tèt ®i ®«i víi chuyÓn giao tµi chÝnh.

3.4. Qu¶n lý m«i tr−êng

Qu¶n lý m«i tr−êng lµ bé m«n khoa häc cã môc ®Ých qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi dùa trªn sù tiÕp cËn cã hÖ thèng, cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch ®èi víi çc vÊn ®Ò cã liªn quan víi con ng−êi; ®−îc thùc hiÖn b»ng tËp hîp çc c«ng cô kinh tÕ, x· héi, luËt ph¸p, c«ng nghÖ kü thuËt, h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn.

Qu¶n lý m«i tr−êng sö dông çc kü thuËt sau:

(1) Gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ ra quyÕt ®Þnh.

(2) LuËt vµ chÝnh s¸ch m«i tr−êng.

(3) Hoµ gi¶i xung ®ét m«i tr−êng.

(4) B¸o ço tæng quan m«i tr−êng.

(5) Çc kü thuËt hç trî nh− th«ng tin viÔn th¸m, m« h×nh to¸n lý, ®¸nh gi¸ nhanh.

(6) Çc c«ng cô kinh tÕ.

(7) TruyÒn th«ng m«i tr−êng.

4. C¤NG NGHÖ, Kü THUËT BÒN V÷NG

C«ng nghÖ lµ kiÕn thøc, kinh nghiÖm, quy tr×nh, thiÕt bÞ ®−îc sö dông trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi nh»m t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng cña con ng−êi. Kü thuËt lµ tËp hîp çc c«ng nghÖ ®Ó s¶n xuÊt ra mét lo¹i s¶n phÈm

210

hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nµo ®ã. C«ng nghÖ, kü thuËt bÒn v÷ng bao gåm çc lo¹i c«ng nghÖ vµ kü thuËt cho phÐp khai th¸c bÒn v÷ng çc lo¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x· héi, h−íng tíi viÖc x©y dùng x· héi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuy ch−a cã çc tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng nh−ng mét sè môc tiªu c¬ b¶n cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng cã thÓ liÖt kª bao gåm:

− Duy tr× l©u dµi çc d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o cña tr¸i ®Êt (n¨ng l−îng, tµi nguyªn kho¸ng s¶n, gen di truyÒn, v.v.).

− B¶o tån vµ duy tr× vÜnh h»ng çc d¹ng tµi nguyªn t¸i t¹o cña tr¸i ®Êt (n−íc ngät, ®Êt, sinh häc, rõng, biÓn, v.v.).

− N©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng vÒ vËt chÊt cña con ng−êi (quèc gia vµ vïng l·nh thæ) theo 4 ®é ®o: ®é ®o kinh tÕ, ®é ®o m«i tr−êng, ®é ®o x· héi vµ ®é ®o v¨n ho¸.

Mét sè h−íng ¸p dông cô thÓ cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng bao gåm:

+ C«ng nghÖ vµ kü thuËt t¹o ra çc nguån tµi nguyªn vµ n¨ng l−îng míi cho loµi ng−êi (vÝ dô nh− çc lo¹i c«ng nghÖ khai th¸c an toµn n¨ng l−îng ph¶n øng ph©n r· vµ tæng hîp h¹t nh©n, c«ng nghÖ vËt liÖu míi: gèm, chÊt dÎo, sîi tæng hîp tõ sîi cellulose sîi tõ ®Êt ®¸, sîi thuû tinh).

+ C«ng nghÖ khai th¸c çc nguån tµi nguyªn kh«ng truyÒn thèng vµ khã tiÕp cËn (nh−: c«ng nghÖ khai th¸c n¨ng l−îng mÆt trêi, n¨ng l−îng thñy triÒu, n¨ng l−îng lßng ®Êt, c«ng nghÖ khÝ hãa than...).

+ C«ng nghÖ khai th¸c bÒn v÷ng çc nguån tµi nguyªn n¨ng l−îng s¹ch (nh− c«ng nghÖ vµ kü thuËt khai th¸c n¨ng l−îng giã dïng trong giao th«ng, s¶n xuÊt ®iÖn d©n dông, chÕ biÕn nguyªn vËt liÖu, c«ng nghÖ vµ kü thuËt s¶n xuÊt thuû ®iÖn v.v.).

+ C«ng nghÖ gi¶m tiªu dïng nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng (vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt t¨ng c−êng hiÖu qu¶ ®èt cñi, than, dÇu, gi¶m tiªu thô nguyªn liÖu trong ngµnh luyÖn kim, ho¸ chÊt, s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng v.v.).

+ C«ng nghÖ vµ kü thuËt xanh vÝ dô: kü thuËt xö lý cuèi ®−êng èng nh»m ph©n t¸n phÕ th¶i, xö lý vµ tiªu huû chÊt th¶i, kü thuËt gi¶m thiÓu chÊt th¶i « nhiÔm., c«ng nghÖ s¹ch vµ s¶n phÈm s¹ch.

+ C«ng nghÖ sinh häc trong n«ng nghiÖp (vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt lai t¹o gièng c©y trång vµ vËt nu«i, canh t¸c hoÆc nu«i trång c©y vµ con, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n s¶n phÈm n«ng nghiÖp).

+ C«ng nghÖ vµ kü thuËt gen, lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña c«ng nghÖ sinh häc, dùa trªn viÖc nghiªn cøu kh¶ n¨ng thay ®æi ®Æc ®iÓm cña gen gèc b»ng çc t¸c ®éng ngo¹i lai hoÆc cÊy ghÐp gen tõ loµi sinh vËt nµy sang loµi sinh vËt kh¸c. B¶ng 9.1 liÖt kª mét sè s¶n phÈm mong muèn vµ kh«ng mong muèn cña c«ng nghÖ gen.

211

B¶ng 9.1. S¶n phÈm mong muèn vµ kh«ng mong muèn cña c«ng nghÖ gen

Çc s¶n phÈm mong muèn

1. C©y l−¬ng thùc kh¸ng bÖnh do virus vµ nÊm

2. C©y l−¬ng thùc kh¸ng c«n trïng

3. Çc v¾c xin phßng çc bÖnh ë vËt nu«i

4. T¨ng c−êng thµnh phÇn chÊt dinh d−ìng ë c©y l−¬ng thùc

5. Sö dông çc gièng c©y trång vËt nu«i ph¸t triÓn nhanh ®Ó c¶i tiÕn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp

6. C©y l−¬ng thùc chÞu h¹n

7. C©y l−¬ng thùc chÞu mÆn

8. C©y l−¬ng thùc chèng chÞu nhiÖt ®é

9. Cè ®Þnh ®¹m ë ng«, lóa vµ lóa m×

10. Thuèc b¶o vÖ thùc vËt khái bÖnh vµ s©u bä

11. Ph¸t triÓn çc c©y l−¬ng thùc l©u n¨m

12. C¶i tiÕn çc lo¹i thuèc trõ s©u cho c©y trång nh− “neem”

13. T¸i chÕ c¶i tiÕn çc chÊt th¶i ®éc h¹i nh− çc s¶n phÈm phô cña TNT

Çc s¶n phÈm kh«ng mong muèn

1. Hormon t¨ng tr−ëng ë bß (BGH) cho bß s÷a

2. Gen ng−êi ®−îc cÊy ghÐp sang lîn, sang çc lo¹i gia sóc kh¸c vµ c©y trång

3. Gen ng−êi ®−îc cÊy ghÐp sang bÊt kú lo¹i l−¬ng thùc nµo

4. øng dông BT trong nhiÒu mïa vô liªn tôc

5. Çc vi khuÈn qua xö lý gen gióp kiÓm so¸t sinh häc c«n trïng ®· ®−îc kiÓm so¸t mét çch tù nhiªn vµ hiÖu qu¶ (VD: lo¹i virus ë Tricoplusiani)

6. §−a ra sö dông çc vi sinh vËt b¶n thÓ ®· ®−îc xö lý gen

7. Sù ®Ò kh¸ng thuèc trõ s©u vµ thuèc diÖt cá ë c©y l−¬ng thùc ngo¹i trõ mét sè tr−êng hîp cá d¹i ký sinh ë thÕ giíi thø III.

8. Çc ho¸ chÊt ®éc sinh ra trong l−¬ng thùc vµ c©y thøc ¨n cho gia sóc

9. Çc kü thuËt c«ng nghÖ sinh häc trong t−¬ng lai lµm gia t¨ng çc vÊn ®Ò kinh tÕ -x· héi trong x· héi cã thÓ g©y hËu qu¶ cßn lín h¬n lîi Ých cña nã (VD: BGH xem ®iÓm 1 ë phÇn tr−íc)

10. Çc gen ®−îc ®−a vµo trong c©y l−¬ng thùc cã thÓ sÏ chuyÓn sang víi çc loµi c©y d¹i gÇn víi loµi ®ã (VD: gen kh¸ng thuèc trõ s©u diÖt cá ë c©y c¶i ®−îc chuyÓn sang c©y gièng hä c¶i)

11. Sö dông çc lo¹i gen lµm gi¶m hµm l−îng dinh d−ìng cña hoa qu¶ hoÆc rau xanh

212

+ C«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý chÊt th¶i, t¸i quay vßng vµ t¸i chÕ chÊt th¶i (vÝ dô: c«ng nghÖ xö lý n−íc th¶i vµ sö dông n−íc th¶i sinh ho¹t ®Ó nu«i trång thuû h¶i s¶n, c«ng nghÖ ®èt r¸c tËn dông n¨ng l−îng ë çc n−íc ph−¬ng T©y, c«ng nghÖ chÕ biÕn r¸c th¶i sinh ho¹t nguån gèc h÷u c¬ thµnh ph©n Compost, c«ng nghÖ s¶n xuÊt khÝ biogas).

+ C«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý, phôc håi m«i tr−êng, vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt thay thÕ vËt liÖu x©y dùng g©y « nhiÔm m«i tr−êng, s¶n xuÊt ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt Ýt g©y « nhiÔm m«i tr−êng, thay thÕ çc thiÕt bÞ g©y « nhiÔm m«i tr−êng, c«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý « nhiÔm dÇu, « nhiÔm phãng x¹ trong ®Êt vµ n−íc, xö lý çc hå bÞ phó d−ìng, bÞ acid ho¸ vµ c«ng nghÖ ®iÒu chØnh c©n b»ng sinh th¸i cña çc vïng ®Êt n−íc vµ hÖ sinh th¸i.

5. QU¶N Lý BÒN V÷NG TµI NGUY£N T¸I T¹O Vµ KH¤NG T¸I T¹O

5.1. C¬ së khoa häc cña viÖc qu¶n lý khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn

Tµi nguyªn thiªn nhiªn bao gåm çc d¹ng n¨ng l−îng, vËt chÊt, th«ng tin tù nhiªn, tån t¹i kh¸ch quan ngoµi ý muèn cña con ng−êi, cã gi¸ trÞ tù th©n mµ con ng−êi ®· biÕt hoÆc ch−a biÕt vµ con ng−êi cã thÓ sö dông ®−îc trong hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai ®Ó phôc vô cho sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi. HiÖn tr¹ng sö dông tµi nguyªn cña con ng−êi phô thuéc vµo tri thøc, tr×nh ®é khoa häc, c«ng nghÖ, kh¶ n¨ng tµi chÝnh, v¨n ho¸ truyÒn thèng, thãi quen, t«n gi¸o tÝn ng−ìng...

TÝnh thèng nhÊt vµ cã quy luËt cña tù nhiªn ®ßi hái çc ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn m«i tr−êng ph¶i dùa trªn c¬ së:

(1) HiÓu biÕt vµ cã thÓ vËn dông çc nguyªn lý sinh th¸i, quy luËt tù nhiªn ®Ó khai th¸c tèi −u tµi nguyªn, phßng tr¸nh, h¹n chÕ rñi ro vµ tai biÕn thiªn nhiªn;

(2) HiÓu biÕt ®Çy ®ñ nguyªn nh©n g©y nªn çc vÊn ®Ò m«i tr−êng ®Ó phßng tr¸nh vµ øng xö hîp lý, h¹n chÕ vµ xö lý « nhiÔm m«i tr−êng.

C¬ së triÕt häc cña mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn kh¼ng ®Þnh sù phô thuéc cña con ng−êi vµ tù nhiªn vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi. Nã còng chøng tá vai trß ®iÒu khiÓn cã ý thøc cña con ng−êi trong mèi quan hÖ gi÷a hÖ x· héi vµ hÖ tù nhiªn, vai trß vµ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng v¨n ho¸ trong ph¸t triÓn. Çc gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng, h×nh thµnh mét çch cã chän läc trong qu¸ tr×nh hÖ x· héi kh«ng ngõng t−¬ng t¸c víi hÖ tù nhiªn, tá ra cã tÝnh thÝch nghi phï hîp nhÊt ®Þnh víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng, cho phÐp hÖ x· héi khai th¸c bÒn v÷ng hÖ tù nhiªn cña m×nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, ®Æc biÖt lµ khi d©n sè h¹n chÕ. Do ®ã, chóng ta cÇn b¶o vÖ vµ ph¸t huy vai trß cña ®a d¹ng v¨n ho¸, ph¸t huy bµi häc truyÒn thèng vÒ chung sèng hoµ b×nh, cïng tån t¹i víi thiªn nhiªn vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña tæ chøc x· héi çc cÊp trong ®iÒu chØnh hµnh vi ®Ó sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.

213

Tµi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc ph©n thµnh 3 lo¹i:

− Tµi nguyªn v« tËn, bao gåm n¨ng l−îng bøc x¹ mÆt trêi, thuû triÒu, ®Þa nhiÖt, sãng, giã... §©y lµ d¹ng tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng cung cÊp rÊt l©u dµi, ®a phÇn thuéc lo¹i kh«ng chøa ®ùng nguy c¬ g©y « nhiÔm m«i tr−êng nªn cÇn ®−îc khai th¸c tèi ®a. Tuy nhiªn, do c−êng ®é cÊp cña çc lo¹i n¨ng l−îng nµy th−êng nhá, biÕn tr×nh cÊp biÕn ®éng phøc t¹p vµ kh«ng trïng pha víi nhu cÇu, c«ng nghÖ khai th¸c hiÖn nay ch−a hoµn thiÖn, tiªu tèn nhiÒu ®Êt ®ai, nªn ch−a ®−îc çc ®èi t−îng sö dông lùa chän.

− Tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o, nh−: ®Êt thæ nh−ìng, sinh vËt, n−íc... Kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o cña çc lo¹i tµi nguyªn nµy lµ cã giíi h¹n vµ cã ®iÒu kiÖn, nghÜa lµ nÕu sö dông qu¸ giíi h¹n kh¶ n¨ng t¸i t¹o, hay lµm tæn th−¬ng çc ®iÒu kiÖn cÇn cho kh¶ n¨ng t¸i t¹o th× tµi nguyªn sÏ bÞ c¹n kiÖt. Nguyªn t¾c sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn nµy lµ: sö dông trong ph¹m vi kh¶ n¨ng t¸i t¹o vµ kh«ng lµm tæn th−¬ng çc ®iÒu kiÖn cÇn cho kh¶ n¨ng t¸i t¹o.

− Tµi nguyªn kh«ng cã kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o: bao gåm çc lo¹i tµi nguyªn kho¸ng s¶n cã kh¶ n¨ng t¸i chÕ (nh− kim lo¹i) vµ çc kho¸ng s¶n kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i chÕ (phi kim, nhiªn liÖu ho¸ th¹ch), lµ tµi nguyªn bÞ gi¶m dÇn trong qu¸ tr×nh sö dông vµ cã nguy c¬ bÞ c¹n kiÖt. Nguyªn t¾c tiÕp cËn sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn nµy lµ: sö dông tiÕt kiÖm, hiÖu qu¶, tËn dông kh¶ n¨ng t¸i chÕ vµ t×m kiÕm c«ng nghÖ thay thÕ hîp lý.

5.2. Quy luËt tù nhiªn ®Þnh h−íng nguyªn t¾c qu¶n lý tµi nguyªn n−íc

Tµi nguyªn n−íc h×nh thµnh theo l−u vùc, do vËy qu¶n lý tµi nguyªn n−íc kh«ng ®¬n thuÇn lµ qu¶n lý l−îng n−íc cã trong s«ng, mµ ph¶i b¶o vÖ toµn bé çc ®iÒu kiÖn h×nh thµnh dßng ch¶y trªn l−u vùc, nghÜa lµ qu¶n lý ph¸t triÓn, sö dông tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng theo l−u vùc.

Tµi nguyªn n−íc cña mét ®Þa ph−¬ng bao gåm hai lo¹i chÝnh: nguån néi ®Þa, do m−a r¬i trªn vïng ®ã sinh ra vµ nguån ngo¹i lai, theo çc s«ng ch¶y vµo. ChÊt vµ l−îng n−íc ngo¹i lai kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña ®Þa ph−¬ng, nªn nh÷ng chÝnh s¸ch dïng n−íc dùa vµo nguån cÊp nµy kh«ng ®¶m b¶o ®é an toµn vµ thµnh c«ng cao.

Tµi nguyªn n−íc cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o vÒ l−îng. Chu kú t¸i t¹o (®æi míi) cµng ng¾n gi¸ trÞ sö dông cña tµi nguyªn cµng cao. N−íc trong khÝ quyÓn vµ s«ng ngßi cã tèc ®é ®æi míi nhanh nhÊt, n−íc ngÇm n»m s©u vµ n−íc trong b¨ng tuyÕt vÜnh cöu cã tèc ®é ®æi míi chËm nhÊt. Møc sö dông mét lÇn l−îng n−íc, vÒ mÆt nguyªn t¾c, kh«ng ®−îc v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o vÒ l−îng, tÝnh b»ng tæng l−îng dßng ch¶y cña khu vùc trong thêi gian ®ã. Tµi nguyªn n−íc biÕn ®éng mang tÝnh chu kú mïa vµ nhiÒu n¨m râ nÐt, do vËy møc trÇn l−îng khai th¸c theo thêi gian biÕn ®éng theo quy

214

luËt tù nhiªn. Kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt cña kho n−íc gióp ®iÒu chØnh trÇn møc khai th¸c æn ®Þnh vÒ b»ng trung b×nh (theo chu kú trän vÑn) trÇn møc khai th¸c tù nhiªn cña tµi nguyªn. TrÇn møc khai th¸c n−íc trong thuû vùc ph¶i ®¶m b¶o kh«ng lµm cho mùc n−íc s«ng xuèng d−íi møc thÊp nhÊt mµ hÖ sinh th¸i n−íc nãi riªng vµ hÖ sinh th¸i tù nhiªn l−u vùc nãi chung tån t¹i ®−îc, cã thÓ lÊy b»ng mùc n−íc trung b×nh th¸ng thÊp nhÊt øng víi nh÷ng tÇn suÊt nhÊt ®Þnh.

Kh¶ n¨ng t¸i t¹o vÒ chÊt cña tµi nguyªn n−íc ®−îc thùc hiÖn th«ng qua çc qu¸ tr×nh pha lo·ng, l¾ng ®äng, ph¸t t¸n vËt chÊt theo dßng trong chu tr×nh tuÇn hoµn, ph¶n øng ho¸ häc t¹o chÊt míi Ýt ®éc h¬n, biÕn ®æi sinh häc vµ tÝch luü sinh häc theo d©y chuyÒn thøc ¨n. Kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o vÒ chÊt phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm nguån cÊp, tèc ®é ®æi míi n−íc, ®Æc ®iÓm ho¸ lý, sinh khèi n−íc vµ çc qu¸ tr×nh ®éng lùc trong nã. Khai th¸c tèi −u kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch vÒ chÊt chØ thùc hiÖn ®−îc khi çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn æn ®Þnh vµ cÇn tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn: l−îng th¶i, c−êng ®é th¶i vµo thuû vùc kh«ng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña nã, thµnh phÇn chÊt th¶i chØ bao gåm nh÷ng chÊt kh«ng ®éc h¹i cho m«i tr−êng hoÆc nh÷ng chÊt mµ thuû vùc cã thÓ lµm s¹ch ®−îc.

5.3. Chu tr×nh vËt chÊt trong hÖ kinh tÕ vµ nguyªn t¾c qu¶n lý sö dông tµi nguyªn 3T (tiÕt kiÖm, t¸i sö dông, t¸i chÕ)

Tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ mét ®Çu vµo quan träng cña çc hÖ kinh tÕ. Khi khai th¸c sö dông l−îng tµi nguyªn ∆N, mét phÇn sÏ tæn hao biÕn thµnh r¸c WN, phÇn cßn l¹i ®−îc ®−a vµo hÖ thèng s¶n xuÊt S. Tõ hÖ thèng s¶n xuÊt cã mét phÇn th¶i ra ngoµi thµnh r¸c WS, phÇn cßn l¹i t¹o thµnh hµng ho¸ ®−a vµo hÖ thèng tiªu thô D. Hµng ho¸ sau tiªu thô sÏ thµnh r¸c WD. Tæng chÊt th¶i tõ hÖ kinh tÕ ®−a vµo m«i tr−êng sÏ lµ W = WN + WS + WD. Theo ®Þnh luËt b¶o toµn vËt chÊt th× ∆N = W. M«i tr−êng cã kh¶ n¨ng tù ®ång ho¸ chÊt th¶i ë møc nhÊt ®Þnh Emt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, khi l−îng th¶i vµo m«i tr−êng kh«ng qu¸ lín:

Khi Emt > W th× chÊt l−îng m«i tr−êng ®−îc ®¶m b¶o v× toµn bé l−îng th¶i ®−a ra m«i tr−êng sÏ bÞ ph©n huû vµ ®ång ho¸.

Khi Emt < W th× chÊt l−îng m«i tr−êng sÏ bÞ suy tho¸i do chÊt th¶i kh«ng bÞ ®ång ho¸ tÝch luü ngµy cµng nhiÒu trong m«i tr−êng.

HÖ kinh tÕ - sinh th¸i lµ mét hÖ thèng khÐp kÝn, trong ®ã bao gåm nhiÒu tiÓu hÖ, bé phËn; VËt chÊt th¶i ra cña mét tiÓu hÖ, c«ng ®o¹n nµy cã thÓ trë thµnh ®Çu vµo cña mét tiÓu hÖ hay c«ng ®o¹n kh¸c. Do ®ã, vÒ nguyªn t¾c, trong mçi c«ng ®o¹n th¶i ®Òu cã nh÷ng c¬ héi tËn dông, t¸i chÕ, t¸i sö dông, quay vßng sö dông t¹o ra hai xu thÕ lîi Ých c¬ b¶n: gi¶m nhu cÇu khai th¸c tµi nguyªn tõ ∆N xuèng cßn ∆N = ∆N - nTTT vµ gi¶m l−îng th¶i (W = WNT + WST + WDT < ∆N). ViÖc gi¶m l−îng th¶i mét mÆt gi¶m nguån g©y « nhiÔm m«i tr−êng nãi chung, mÆt kh¸c khi l−îng th¶i nhá th× t¸c ®éng cña nã tíi çc quy luËt tù nhiªn chi phèi qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch m«i tr−êng sÏ gi¶m, çc chøc n¨ng tù nhiªn cña m«i tr−êng cã c¬ héi ®−îc duy tr× vµ ph¸t huy (xem thªm h×nh 9.2).

215

Kh¶ n¨ng t¸i sö dông tµi nguyªn bÞ h¹n chÕ bëi ®Þnh luËt nhiÖt ®éng häc hai, ph¸t biÓu nh− sau: Mçi qu¸ tr×nh vËt lý hay c«ng nghÖ ®Òu dÉn ®Õn sù suy gi¶m n¨ng l−îng vµ vËt chÊt tõ nh÷ng d¹ng tËp trung sang nh÷ng d¹ng kÐm tËp trung h¬n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ:

(1) Trong hÖ kinh tÕ vËt chÊt sau mçi c«ng ®o¹n sö dông bÞ ph¸t t¸n vµ ph¶i chi phÝ mét l−îng tiÒn vµ n¨ng l−îng nhÊt ®Þnh ®Ó thu gom chóng.

(2) VËt liÖu dïng ®Ó s¶n xuÊt çc s¶n phÈm bÞ suy tho¸i khi t¸i chÕ l¹i nhiÒu lÇn, do vËy sè lÇn t¸i chÕ lµ cã h¹n.

(3) N¨ng l−îng trong qu¸ tr×nh sö dông bÞ suy gi¶m tõ d¹ng hµm l−îng cao sang d¹ng hµm l−îng thÊp h¬n, do vËy kh«ng thÓ t¸i sö dông toµn bé n¨ng l−îng ®· tiªu thô.

Tµi nguyªn

TN

Tiªu thô

D ∆ N

WN WS WD

W = WNT + WST + WDT

WST WDTWNT

H×nh 9.2. S¬ ®å dßng tµi nguyªn trong hÖ kinh tÕ

S¶n xuÊt

D

R¸c th¶i g©y

« nhiÔm m«i

tr−êng

216

5.4. C«ng cô qu¶n lý tµi nguyªn

5.4.1. Çc nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi

Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn mang tÝnh ®¹o ®øc, nã ®ßi hái cã nh÷ng thay ®æi quan träng mang tÝnh ®Þnh h−íng trong quan niÖm còng nh− hµnh vi liªn quan ®Õn khai th¸c, sö dông tµi nguyªn m«i tr−êng, do vËy cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi dùa trªn nÒn t¶ng khoa häc cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh− phÇn trªn ®· tr×nh bµy.

5.4.2. C«ng cô luËt ph¸p

LuËt ph¸p quèc tÕ lµ çc v¨n kiÖn quèc tÕ ®−îc ký kÕt gi÷a çc quèc gia mét çch tù nguyÖn, nh»m Ên ®Þnh, söa ®æi hoÆc huû bá nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô ®èi víi nhau, cã néi dung phï hîp víi nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n ®−îc thõa nhËn réng r·i cña luËt quèc tÕ hiÖn ®¹i. Çc v¨n b¶n luËt ph¸p quèc tÕ liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn m«i tr−êng hiÖn nay gåm:

(1) HiÕn ch−¬ng: lµ mét lo¹i ®iÒu −íc quèc tÕ nhiÒu bªn, Ên ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c lín trong quan hÖ gi÷a çc n−íc víi nhau.

(2) C«ng −íc: lµ nh÷ng ®iÒu −íc quèc tÕ cã tÝnh chuyªn m«n.

(3) NghÞ ®Þnh th−: lµ v¨n kiÖn dïng ®Ó gi¶i thÝch bæ sung, söa ®æi mét ®iÒu −íc quèc tÕ ®· ®−îc ký kÕt, hoÆc ®Ó Ên ®Þnh nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ thùc hiÖn çc hiÖp −íc, hiÖp ®Þnh nµo ®ã.

(4) Tuyªn bè chung: lµ v¨n kiÖn ghi nhËn nh÷ng tho¶ thuËn hai hay nhiÒu n−íc vÒ nh÷ng nguyªn t¾c hoÆc ph−¬ng h−íng hµnh ®éng chung ®èi víi mét vÊn ®Ò quèc tÕ nµo ®ã.

(5) Tho¶ −íc: lµ ®iÒu −íc quèc tÕ cã tÝnh chuyªn m«n trong mét khu vùc.

(6) HiÖp ®Þnh: lµ lo¹i ®iÒu −íc quèc tÕ Ên ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c vµ nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh nh»m gi¶i quyÕt mét quan hÖ cô thÓ nµo ®ã gi÷a hai hay nhiÒu n−íc. TÝnh ®Õn cuèi 1992 ®· cã 840 v¨n b¶n ph¸p lý quèc tÕ vÒ m«i tr−êng hoÆc liªn quan ®Õn m«i tr−êng ®−îc ký kÕt.

LuËt vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý tµi nguyªn, m«i tr−êng quèc gia lµ çc quy t¾c øng xö m«i tr−êng do çc c¬ quan Nhµ n−íc ban hµnh, nh»m ®iÒu chØnh çc quan hÖ x· héi, t¹o ra khu«n mÉu øng xö thèng nhÊt trong lÜnh vùc sö dông, khai th¸c tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Nguyªn t¾c chñ ®¹o cña viÖc ban hµnh vµ thùc thi luËt vµ chÝnh s¸ch lµ:

(1) Hîp hiÕn, hîp ph¸p vµ thèng nhÊt.

(2) Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn.

(3) Phßng bÖnh h¬n ch÷a bÖnh.

(4) Hîp t¸c gi÷a çc ®èi t¸c.

217

(5) Sù tham gia cña céng ®ång.

ViÖt Nam cã çc v¨n b¶n luËt ph¸p vÒ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng sau: LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng (1994), LuËt B¶o vÖ vµ Ph¸t triÓn rõng (1991), LuËt §Êt ®ai (1993), LuËt DÇu khÝ (1993), LuËt Kho¸ng s¶n (1996), LuËt Tµi nguyªn n−íc (1998), Ph¸p lÖnh vÒ Thu thuÕ tµi nguyªn (1989), Ph¸p lÖnh Nu«i trång thuû s¶n.

5.4.3. C«ng cô kinh tÕ qu¶n lý tµi nguyªn

− QuyÒn së h÷u tµi nguyªn: quyÒn së h÷u lµ c¬ së quan träng cho viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ tµi nguyªn. Khi quyÒn së h÷u ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng, mang tÝnh ®éc chiÕm, ®−îc ®¶m b¶o, dµi h¹n, cã thÓ chuyÓn nh−îng vµ cã tÝnh c−ìng chÕ th× chØ cã chñ së h÷u míi cã quyÒn khai th¸c tµi nguyªn.

Khi tµi nguyªn kh«ng thuéc së h÷u riªng, vÝ dô nh− çc ng− tr−êng trªn biÓn sÏ x¶y ra nh÷ng kh¶ n¨ng sau: nÕu lîi nhuËn khai th¸c tµi nguyªn lín, chi phÝ khai th¸c thÊp trong khi gi¸ b¸n cao th× nh÷ng ng−êi míi sÏ bÞ cuèn hót vµo khai th¸c, g©y khã kh¨n cho viÖc kiÓm so¸t khai th¸c theo quy luËt sinh th¸i vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, dÔ g©y c¹n kiÖt tµi nguyªn (vÝ dô nh− viÖc b¾t voi); khi lîi Ých khai th¸c tµi nguyªn kh«ng lín h¬n lîi Ých trung b×nh tõ çc ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c trong khu vùc, viÖc khai th¸c tµi nguyªn kh«ng nh÷ng kh«ng hÊp dÉn thªm ®−îc ng−êi míi, mµ cßn khiÕn mét sè ng−êi tõ bá khai th¸c. Râ rµng, nghÌo khã, mÆt b»ng kinh tÕ thÊp lµ nh÷ng nguy c¬ lín g©y c¹n kiÖt tµi nguyªn ®Þa ph−¬ng. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ më cöa, tµi nguyªn kh«ng cã chñ së h÷u riªng vµ ®Ó b¶o vÖ, khai th¸c hîp lý tµi nguyªn th× mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p cÇn lµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.

− ThuÕ tµi nguyªn: tr−íc ®©y lµ lo¹i thuÕ ®iÒu tiÕt thu nhËp trong ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn. §Ó b¶o vÖ tµi nguyªn, cã thÓ sö dông thuÕ tµi nguyªn nh− mét c«ng cô gióp ®iÒu chØnh møc ®é khai th¸c kh«ng v−ît qu¸ ng−ìng mong muèn.

Mét sè c«ng cô kinh tÕ cã vai trß gióp b¶o vÖ m«i tr−êng nªn còng cã ý nghÜa tÝch cùc ®èi víi b¶o vÖ tµi nguyªn, ®ã lµ:

− ThuÕ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu vµo ng©n s¸ch nhµ n−íc nh»m ®iÒu tiÕt çc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia, g©y quü ®Ó tµi trî cho ho¹t ®éng (thuÕ « nhiÔm ®Ó xö lý hoÆc ®Òn bï « nhiÔm), bï ®¾p çc chi phÝ x· héi ph¶i bá ra ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò m«i tr−êng nh−: chi phÝ y tÕ, nghØ ch÷a bÖnh, phôc håi m«i tr−êng, phôc håi tµi nguyªn, xö lý vµ ng¨n ngõa « nhiÔm... vµ còng lµ h×nh thøc h¹n chÕ mét s¶n phÈm hay ho¹t ®éng kh«ng cã lîi, thóc ®Èy thay ®æi mÆt hµng, çch s¶n xuÊt (®¸nh thuÕ cao vµo çc hµng ho¸ g©y « nhiÔm trong s¶n xuÊt hoÆc tiªu dïng), khuyÕn khÝch çc ho¹t ®éng tÝch cùc (gi¶m thuÕ cho çc s¶n phÈm t¸i chÕ, t¨ng thuÕ çc hµng ho¸ tiªu thô tµi nguyªn gèc, tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o...).

− PhÝ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu cña nhµ n−íc nh»m bï ®¾p mét phÇn chi phÝ th−êng xuyªn vµ kh«ng th−êng xuyªn vÒ x©y dùng, b¶o d−ìng, tæ chøc qu¶n lý

218

hµnh chÝnh cña nhµ n−íc ®èi víi ho¹t ®éng cña ng−êi nép thuÕ, vÝ dô nh− phÝ xö lý n−íc th¶i, khÝ th¶i, ch«n lÊp vµ phôc håi m«i tr−êng trªn b·i r¸c... PhÝ m«i tr−êng cã vai trß quan träng nhÊt trong kiÓm so¸t « nhiÔm c«ng nghiÖp. PhÝ m«i tr−êng cã thÓ ®−îc thu dùa vµo: l−îng chÊt « nhiÔm th¶i ra m«i tr−êng, møc tiªu thô nguyªn nhiªn liÖu g©y « nhiÔm, tæng doanh thu hoÆc tæng s¶n l−îng hµng ho¸, lîi nhuËn cña doanh nghiÖp.

− LÖ phÝ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu cã tæ chøc, b¾t buéc ®èi víi çc ç nh©n, ph¸p nh©n ®−îc h−ëng mét lîi Ých hoÆc sö dông mét dÞch vô nµo ®ã do nhµ n−íc cung cÊp, vÝ dô lÖ phÝ vÖ sinh m«i tr−êng, thu gom r¸c, gi¸m s¸t thanh tra m«i tr−êng, cÊp giÊy phÐp m«i tr−êng...

− Ph¹t « nhiÔm: møc ph¹t hµnh chÝnh ®¸nh vµo çc vi ph¹m m«i tr−êng, ®−îc quy ®Þnh cao h¬n chi phÝ ng¨n ngõa ph¸t sinh « nhiÔm, nh»m môc tiªu võa r¨n ®e ®èi t−îng vi ph¹m, võa cã kinh phÝ cho kh¾c phôc « nhiÔm.

− C«ta th¶i (®Þnh møc th¶i cho phÐp): møc th¶i cho phÐp ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së kh¶ n¨ng tiÕp nhËn chÊt th¶i cña m«i tr−êng, ®−îc chia thµnh çc ®Þnh møc (c«ta) vµ ph©n phèi cho çc c¬ së ®−îc quyÒn ph¸t th¶i trong khu vùc. Çc c¬ së nµy chØ ®−îc quyÒn ph¸t x¶ theo h¹n ng¹ch, nÕu v−ît qu¸ sÏ bÞ xö ph¹t. Trong thùc tÕ, nhu cÇu x¶ th¶i cña çc c¬ së lµ kh¸c nhau vµ thay ®æi theo nhÞp ®é s¶n xuÊt; Mét sè c¬ së cã c«ng nghÖ xö lý chÊt th¶i sÏ kh«ng cã nhu cÇu x¶ th¶i tù do. Tõ ®ã xuÊt hiÖn çc kh¶ n¨ng thõa hoÆc thiÕu quyÒn ph¸t x¶ theo ®Þnh møc, dÉn tíi h×nh thµnh thÞ tr−êng mua b¸n quyÒn ®−îc x¶ th¶i, t¹o ra hiÖu qu¶ kinh tÕ tèi −u cho khu vùc.

− Ký quü vµ hoµn tr¶: ¸p dông cho çc ngµnh kinh tÕ dÔ g©y « nhiÔm m«i tr−êng trÇm träng nh− khai th¸c tµi nguyªn kho¸ng s¶n. Kho¶n ký quü ph¶i lín h¬n hoÆc xÊp xØ kinh phÝ cÇn thiÕt ®Ó xö lý, kh¾c phôc « nhiÔm m«i tr−êng trong tr−êng hîp rñi ro. Nã sÏ ®−îc tr¶ l¹i khi nguy c¬ « nhiÔm kh«ng cßn.

− Nh·n sinh th¸i: danh hiÖu cña çc tæ chøc m«i tr−êng dµnh cho çc s¶n phÈm cã sö dông nh÷ng c«ng nghÖ hoÆc gi¶i ph¸p th©n m«i tr−êng, nh»m cung cÊp th«ng tin vµ khuyÕn ço ng−êi tiªu dïng lùa chän hµng ho¸ v× môc tiªu b¶o vÖ m«i tr−êng.

− Trî cÊp m«i tr−êng: cÊp ph¸t ng©n s¸ch cho nghiªn cøu khoa häc, triÓn khai c«ng nghÖ, ¸p dông kü thuËt míi, khuyÕn khÝch vÒ thuÕ vµ l·i suÊt vay vèn, qu¶n lý m«i tr−êng, kiÓm so¸t m«i tr−êng, gi¸o dôc m«i tr−êng... Trî cÊp tµi chÝnh cã thÓ t¹o ra çc kh¶ n¨ng gi¶m thiÓu « nhiÔm, nh−ng kh«ng khuyÕn khÝch doanh nghiÖp ®Çu t− cho m«i tr−êng, kh«ng t¹o ra c¹nh tranh b×nh ®¼ng vµ tiªu tèn ng©n s¸ch.

− Quü m«i tr−êng: ®−îc thµnh lËp tõ çc nguån kinh phÝ kh¸c nhau, nh− ng©n s¸ch nhµ n−íc, ®ãng gãp cña çc c¬ së s¶n xuÊt kinh doanh, ®ãng gãp tù nguyÖn, ®ãng gãp tõ çc c«ng cô kinh tÕ m«i tr−êng kh¸c, hç trî ph¸t triÓn tõ n−íc ngoµi...; Dïng chi khuyÕn khÝch çc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng. HiÖn cã quü m«i tr−êng toµn cÇu GEF víi kinh phÝ ho¹t ®éng hµng n¨m kho¶ng 2-3 tû USD.

219

5.4.4. C«ng cô kü thuËt qu¶n lý m«i tr−êng

C«ng cô nµy bao gåm: thiÕt bÞ ®o ®¹c kiÓm so¸t m«i tr−êng, xö lý chÊt th¶i,

c«ng nghÖ, kü thuËt bÒn v÷ng...

Tiªu chuÈn ISO 14001, do Tæ chøc Tiªu chuÈn Quèc tÕ (ISO) ban hµnh, lµ bé

tiªu chuÈn vÒ thùc hiÖn qu¶n lý m«i tr−êng trong ho¹t ®éng kinh doanh cña ISO, ®· cã

nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc tíi kiÓm so¸t « nhiÔm m«i tr−êng.

5.4.5. Qu¶n lý hµnh chÝnh vÒ m«i tr−êng

X©y dùng çc chÝnh s¸ch m«i tr−êng, quy ho¹ch m«i tr−êng, ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng v× m«i tr−êng, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng, x©y dùng bé tiªu chuÈn m«i tr−êng.


Môc tiªu

1. ¸p dông ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong t×nh huèng thùc tÕ.

2. Ph©n tÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a viÖc sö dông kh«ng bÒn v÷ng çc nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ suy tho¸i m«i tr−êng.

3. §Ò xuÊt ®−îc nh÷ng chiÕn l−îc kh¶ thi ®Ó gi¶m thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña con ng−êi lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ céng ®ång.

T×nh huèng

Th¸ng 3 vµ th¸ng 5 n¨m 2002, hai vô ch¸y rõng lín ®· x¶y ra lµm huû ho¹i kho¶ng 5000 hecta rõng trµm ë miÒn Nam, ViÖt Nam. Mét c«ng ty lín cña Mü ®ang ®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch cho dù ¸n ph¸t triÓn t¹i khu rõng trµm nµy. KÕ ho¹ch ®Ò xuÊt x©y dùng trªn khu vùc rõng võa bÞ ch¸y 2 lµng víi d©n sè khoµng 10.000 d©n, mét diÖn tÝch khoµng 1000 hÐc ta dµnh cho trång c©y keo lai vµ 1000 hÐc ta nu«i t«m xuÊt khÈu sang thÞ tr−êng Hång K«ng. ChÝnh phñ ViÖt Nam rÊt quan t©m tíi ®Ò c−¬ng cña dù ¸n nµy nh−ng còng ®ang c©n nh¾c vÒ nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng cña dù ¸n lªn sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña khu rõng. ChÝnh v× vËy, chÝnh phñ yªu cÇu çc chuyªn gia vÒ lÜnh vùc ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Õn tõ Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng xem xÐt ®Ò c−¬ng vµ b¸o ço l¹i víi chÝnh phñ vÒ nh÷ng t¸c ®éng cña dù ¸n lªn m«i tr−êng, con ng−êi vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

B¹n lµ nh÷ng chuyªn gia ®Õn tõ Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng vµ b¹n sÏ b¸o ço víi ChÝnh phñ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy. Trong b¸o ço cña b¹n, h·y xem xÐt nh÷ng c©u hái sau ®©y:

220

1. Rõng trµm cã nh÷ng vai trß g×?

2. Hai vô ch¸y trªn ®· g©y ra nh÷ng t¸c ®éng g×?

3. Rõng trµm nµy cã thÓ t¸i sinh ®−îc kh«ng?

4. ViÖc ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n sÏ cã nh÷ng t¸c ®éng g× tíi m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng?

5. Theo b¹n, dù ¸n trång c©y keo lai cã ®¶m b¶o ph¸t triÓn bÒn v÷ng?

Tù L¦îNG GI¸

1. §iÒn tõ thÝch hîp vµo c©u sau:

Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn n»m tho¶ m·n çc nhu cÇu hiÖn t¹i cña con ng−êi nh−ng kh«ng tæn h¹i tíi sù tho¶ m·n çc nhu cÇu cña................. .............................

2. H·y nªu tªn nh÷ng nguyªn t¾c ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña Luc Hens (1995)

3. Nªu nguyªn t¾c ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn, ng−êi sö dông m«i tr−êng ph¶i tr¶ tiÒn. Nªu t¸c dông cô thÓ cña nguyªn t¾c nµy.

4. H·y nªu t¸c h¹i cña viÖc khai th¸c rõng m−a Brazin.

5. Nªu kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ñy ban Quèc tÕ vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn.

6. H·y nªu 5 ®Æc ®iÓm cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

7. Nªu c«ng thøc ®¸nh gi¸ chØ tiªu ph¸t triÓn nh©n v¨n HDI.

8. H·y nªu mét sè h−íng ¸p dông cô thÓ cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng.

9. H·y nªu tªn çc c«ng nghÖ vµ kü thuËt gen.

10. Gi¶i thÝch s¬ ®å dßng tµi nguyªn trong hÖ kinh tÕ.

11. H·y nªu çc nguyªn t¾c cña tr−êng ph¸i m«i tr−êng häc khuyÕn nghÞ cho çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.

12. Nªu mét sè c«ng −íc quèc tÕ vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ tµi nguyªn mµ ViÖt Nam tham gia.

13. ThuÕ vµ phÝ m«i tr−êng lµ g×?

14. Nªu kh¸i niÖm vÒ C«ta th¶i.

15. Nªu tªn c«ng cô kinh tÕ qu¶n lý tµi nguyªn.

221

BµI 10 QU¶N Lý SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

MôC TI£U

1. Tr×nh bµy ®−îc mét çch tæng quan çc kh¸i niÖm vÒ Qu¶n lý M«i tr−êng vµ çc ho¹t ®éng cña Qu¶n lý Søc khoÎ m«i tr−êng.

2. Nªu ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò tån t¹i trong qu¶n lý « nhiÔm m«i tr−êng ë ViÖt Nam.

3. Ph©n tÝch ®−îc tÇm quan träng cña céng ®ång trong viÖc tham gia qu¶n lý Søc khoÎ m«i tr−êng.

1. KH¸I NIÖM Vµ §ÞNH NGHÜA VÒ M¤I TR¦êNG Vµ SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

Theo LuËt B¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam (1993), m«i tr−êng ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau: “M«i tr−êng bao gåm çc yÕu tè tù nhiªn vµ yÕu tè vËt chÊt nh©n t¹o quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bao quanh con ng−êi, cã ¶nh h−ëng tíi ®êi sèng, s¶n xuÊt, sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña con ng−êi vµ thiªn nhiªn”.

Søc kháe m«i tr−êng bao gåm nh÷ng khÝa c¹nh vÒ søc kháe con ng−êi, bao gåm c¶ chÊt l−îng cuéc sèng, ®−îc x¸c ®Þnh bëi çc yÕu tè vËt lý, hãa häc, sinh häc, x· héi vµ çc yÕu tè t©m lý trong m«i tr−êng (theo ®Þnh nghÜa trong ChiÕn l−îc Søc kháe M«i tr−êng Quèc gia cña Australia - 1999).

Hay nãi çch kh¸c: søc khoÎ m«i tr−êng lµ t¹o ra vµ duy tr× mét m«i tr−êng trong lµnh, bÒn v÷ng ®Ó n©ng cao søc khoÎ céng ®ång.

1.1. M«i tr−êng lý häc

M«i tr−êng lý häc nÕu v−ît qua çc giíi h¹n tiÕp xóc b×nh th−êng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ. M«i tr−êng lý häc bao gåm thêi tiÕt vµ khÝ hËu (nhiÖt ®é cao, thÊp, thay ®æi thÊt th−êng, ®é Èm kh«ng khÝ, giã) çc lo¹i bøc x¹ ion ho¸ vµ kh«ng ion ho¸, sãng ®iÖn tõ, çc lo¹i bøc x¹ laser, tiÕng ån vµ rung xãc, v.v...

1.2. M«i tr−êng ho¸ häc

Çc yÕu tè ho¸ häc cã thÓ tån t¹i d−íi çc d¹ng r¾n, láng vµ d¹ng khÝ. Còng cã çc d¹ng ®Æc biÖt nh− bôi, khÝ dung, h¬i khãi... Çc yÕu tè ho¸ häc cã thÓ cã nguån

222

gèc tõ tù nhiªn trong m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, thùc phÈm vµ còng cã thÓ ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng sèng, sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt cña con ng−êi.

1.3. M«i tr−êng sinh häc

Çc yÕu tè sinh häc còng rÊt phong phó, tõ çc s¶n phÈm ®éng thùc vËt ®Õn çc loµi nÊm mèc, vi khuÈn, virus, ký sinh trïng vµ c«n trïng. Chóng cã thÓ lµ çc t¸c nh©n g©y bÖnh song còng cã thÓ chØ lµ çc vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh, çc sinh vËt vËn chuyÓn mÇm bÖnh mét çch c¬ häc. Çc yÕu tè sinh häc còng tån t¹i trong ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ vµ thùc phÈm.

1.4. M«i tr−êng x∙ héi

§iÒu kiÖn kinh tÕ -x· héi ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ hoÆc gi¸n tiÕp trªn qu¸ tr×nh « nhiÔm, n¨ng lùc khèng chÕ « nhiÔm b¶o vÖ søc khoÎ, ®Õn çc øng xö kh¸c nhau cña céng ®ång ®èi víi m«i tr−êng.

Cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña kinh tÕ, x· héi t¹o ra çc c¬ héi míi trong khèng chÕ çc t¸c ®éng ©m tÝnh lªn søc khoÎ, ®ång thêi còng cã thÓ n¶y sinh nhiÒu nguy c¬ míi qua thay ®æi lèi sèng, çch øng xö m«i tr−êng vµ gia t¨ng çc stress trong sinh ho¹t vµ lao ®éng s¶n xuÊt.

ChÕ ®é chÝnh trÞ cña mét quèc gia còng nh− sù b×nh æn trong khu vùc lµ yÕu tè t¸c ®éng tíi m«i tr−êng. ChiÕn tranh, mÊt c«ng b»ng x· héi, tÖ n¹n ph©n biÖt chñng téc, bÊt b×nh ®¼ng giíi, bÊt æn vÒ chÝnh trÞ -x· héi lu«n lµ çc yÕu tè tµn ph¸ m«i tr−êng vµ g©y ¶nh h−ëng xÊu ®Õn søc khoÎ.

Nghiªn cøu çc m«i tr−êng ho¸ häc, sinh häc, lý häc ph¶i ®Æt trong çc bèi c¶nh m«i tr−êng x· héi.

2. KH¸I NIÖM VÒ QU¶N Lý M¤I TR¦êNG

Qu¶n lý m«i tr−êng lµ tæng hîp çc gi¶i ph¸p kü thuËt vµ gi¶i ph¸p hµnh chÝnh nh»m b¶o vÖ m«i tr−êng kh«ng bÞ « nhiÔm hoÆc khèng chÕ møc « nhiÔm trong çc giíi h¹n cho phÐp, kh«ng g©y t¸c h¹i cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh lªn søc khoÎ. Trong çc tr−êng hîp kh«ng thÓ b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng khái çc nguy c¬ « nhiÔm, qu¶n lý m«i tr−êng còng cßn nh»m vµo çc gi¶i ph¸p b¶o vÖ çc ®èi t−îng tiÕp xóc, h¹n chÕ çc hËu qu¶ cña « nhiÔm vµ gi¶i quyÕt çc hËu qu¶ trªn søc khoÎ.

2.1. Qu¶n lý b»ng çc gi¶i ph¸p kü thuËt ®èi víi m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ vµ thùc phÈm

§Êt, n−íc, kh«ng khÝ vµ thùc phÈm cã mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt víi nhau. §Êt cã thÓ chøa çc yÕu tè ho¸ häc, sinh häc vµ lý häc. Çc yÕu tè nµy th−êng x©m nhËp vµo

223

çc nguån n−íc sinh ho¹t ®Ó råi tõ ®ã t¸c ®éng ®Õn søc khoÎ con ng−êi. Tõ ®Êt, çc c©y trång, l−¬ng thùc hay ®éng vËt lµ nguån thøc ¨n cho ng−êi vµ çc ®éng vËt kh¸c còng cã thÓ bÞ « nhiÔm. Çc yÕu tè « nhiÔm trong ®Êt l¹i còng cã thÓ tõ çc nguån n−íc th¶i, r¸c th¶i còng nh− khãi bôi cã chøa çc yÕu tè ho¸ häc vµ sinh häc ®éc h¹i.

B¶o vÖ ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ vµ thùc phÈm kh«ng bÞ « nhiÔm nhiÒu khi ph¶i tiÕn hµnh song song. VÝ dô, muèn nguån n−íc giÕng ®µo s¹ch ph¶i ng¨n ngõa « nhiÔm tõ çc hè xÝ mÊt vÖ sinh. Muèn thùc phÈm s¹ch ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p khèng chÕ « nhiÔm nguån n−íc, ®Êt vµ c©y trång. Çc nguån tµi nguyªn bÞ khai th¸c kh«ng cã tæ chøc sÏ dÉn tíi ph¸ vì mèi c©n b»ng sinh th¸i vµ còng t¹o ra çc nguy c¬ « nhiÔm. Trong sinh ho¹t, b¶o vÖ m«i tr−êng khái çc nguån « nhiÔm bao gåm tæng hîp çc gi¶i ph¸p khèng chÕ « nhiÔm nh−: qu¶n lý chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i láng vµ khãi bôi tõ çc nguån ph¸t sinh, qu¸ tr×nh vËn chuyÓn vµ qu¸ tr×nh thu gom xö lý.

Trong s¶n xuÊt, b¶o vÖ m«i tr−êng lao ®éng bao gåm viÖc sö dông çc trang thiÕt bÞ vÖ sinh nh»m khèng chÕ kh«ng cho ph¸t sinh « nhiÔm, lµm lo·ng, ng¨n ngõa ph¸t t¸n « nhiÔm ra m«i tr−êng. NÕu çc gi¶i ph¸p trªn kh«ng thùc hiÖn ®−îc hoµn chØnh, ph¶i bæ sung çc biÖn ph¸p phßng hé ç nh©n. C¶ trong s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t ®Òu ph¶i chó ý tíi viÖc qu¶n lý søc khoÎ céng ®ång, ph¸t hiÖn sím çc t¸c h¹i ë giai ®o¹n cßn kh¶ n¨ng håi phôc ®Ó ®iÒu trÞ hoÆc phôc håi chøc n¨ng nÕu hËu qu¶ trªn søc khoÎ lµ kh«ng ch÷a ®−îc.

Gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ gi¸m s¸t sinh häc lµ çc ho¹t ®éng nh»m theo dâi, ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng « nhiÔm, t×nh tr¹ng thÊm nhiÔm vµ t×nh tr¹ng søc khoÎ bÊt th−êng ®Ó tõ ®ã cã çc ph¶n øng kÞp thêi. Çc ph−¬ng ph¸p dù b¸o, çc kü thuËt ®o l−êng gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ sinh häc cÇn ®−îc sö dông phï hîp víi ®Æc ®iÓm ®Þa lý, d©n c−, kinh tÕ, x· héi cña mét ®Þa bµn, mét ®Þa ph−¬ng vµ quèc gia. VÝ dô, khÝ x¶ çc ®éng c¬ cã sö dông x¨ng pha ch× lµ nguån « nhiÔm rÊt nguy hiÓm víi søc khoÎ céng ®ång, ®Æc biÖt lµ søc khoÎ trÎ em. Qu¶n lý nguy c¬ nµy cã thÓ b»ng rÊt nhiÒu gi¶i ph¸p: cÊm sö dông x¨ng pha ch×, t¨ng c−êng giao th«ng c«ng céng, gi¸m s¸t møc « nhiÔm ch× trong kh«ng khÝ, kh¸m sµng läc ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng thÊm nhiÔm ch× qu¸ møc ë trÎ em vµ ph¸t hiÖn çc tr−êng hîp nhiÔm ®éc ch× ®Ó ®iÒu trÞ sím.

2.2. Qu¶n lý m«i tr−êng b»ng chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc, çc gi¶i ph¸p hµnh chÝnh vµ luËt lÖ

Qu¶n lý m«i tr−êng kh«ng chØ b»ng çc gi¶i ph¸p kü thuËt ®¬n thuÇn mµ cÇn çc gi¶i ph¸p mang tÝnh tæng thÓ, luËt vµ hµnh chÝnh. Do nguån gèc cña « nhiÔm m«i tr−êng lµ tõ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, çc qu¸ tr×nh khai th¸c tµi nguyªn, çc ho¹t ®éng cña ®êi sèng hµng ngµy cña tõng ®Þa ph−¬ng, tõng nhãm d©n c−, tõng gia ®×nh vµ tõng ç thÓ nªn viÖc qu¶n lý m«i tr−êng cã rÊt nhiÒu bªn liªn quan (stakeholders) chø kh«ng riªng g× ngµnh y tÕ.

224

ë tÇm cì quèc tÕ còng cã rÊt nhiÒu çc tæ chøc tham gia vµo viÖc ho¹ch ®Þnh çc chÝnh s¸ch b¶o vÖ m«i tr−êng toµn cÇu. VÝ dô: Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 vÒ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña §¹i héi ®ång Liªn hiÖp Quèc th«ng qua t¹i Rio de Janeiro th¸ng 6 n¨m 1992. Mçi quèc gia l¹i ph¸t triÓn chÝnh s¸ch m«i tr−êng riªng cña m×nh. Ngay çc ®Þa ph−¬ng còng cÇn cã çc chÝnh s¸ch riªng ®Ó cô thÓ ho¸ chÝnh s¸ch quèc gia nh»m gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò t¹i ®Þa ph−¬ng. Kh«ng cã chÝnh s¸ch phï hîp sÏ thiÕu kh¶ n¨ng kiÓm so¸t m«i tr−êng tæng thÓ còng nh− khã ph¸t triÓn çc gi¶i ph¸p kü thuËt; cã chÝnh s¸ch song chÝnh s¸ch ®ã kh«ng ®−îc thÓ hiÖn b»ng çc v¨n b¶n ph¸p luËt, b»ng çc quy ®Þnh hµnh chÝnh th× hiÖu lùc cña chÝnh s¸ch sÏ rÊt giíi h¹n.

ë n−íc ta, LuËt B¶o vÖ m«i tr−êng ®· ®−îc ban hµnh n¨m 1993. D−íi luËt lµ çc nghÞ ®Þnh cña ChÝnh phñ nh»m h−íng dÉn viÖc thùc hiÖn luËt. D−íi çc nghÞ ®Þnh lµ çc th«ng t− cña chÝnh phñ hoÆc cña çc bé ngµnh quy ®Þnh chi tiÕt h¬n çc ®iÒu kho¶n nh»m ®−a luËt vµo cuéc sèng. NhiÒu th«ng t− l¹i ph¶i ban hµnh d−íi d¹ng th«ng t− liªn bé míi cã hiÖu lùc v× cã nh÷ng ®iÒu luËt yªu cÇu nhiÒu ngµnh vµ nhiÒu lÜnh vùc tham gia.

Trong tõng bé ngµnh, Bé tr−ëng cã thÓ ban hµnh çc v¨n b¶n chØ ®¹o ngµnh däc cña m×nh, nh− çc quyÕt ®Þnh vµ çc chØ thÞ. T¹i tõng ®Þa ph−¬ng, ñy ban nh©n d©n cÊp tØnh, thµnh còng ban hµnh çc v¨n b¶n chØ ®¹o trªn ®Þa bµn dùa trªn çc v¨n b¶n cña ChÝnh phñ, bé ngµnh vµ c¨n cø vµo çc quyÕt ®Þnh cña Héi ®ång nh©n d©n còng nh− c¬ quan §¶ng bé ®Þa ph−¬ng.

Qua hÖ thèng çc v¨n b¶n ph¸p luËt nh− trªn ®¶m b¶o cho çc gi¶i ph¸p kü thuËt ®−îc thùc thi vÒ mÆt hµnh chÝnh. Bªn c¹nh ®ã, ®Ó kiÓm so¸t viÖc qu¶n lý m«i tr−êng cßn cã sù tham gia cña hÖ thèng thanh tra chÝnh phñ vµ çc bé ngµnh, çc ®Þa ph−¬ng.

2.3. Çc nhiÖm vô c¬ b¶n cña ngµnh y tÕ trong qu¶n lý m«i tr−êng

HiÖn nay, tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng ®· thµnh lËp c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc vÒ m«i tr−êng. ë cÊp trung −¬ng cã Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, ë cÊp tØnh cã Së Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, ë cÊp huyÖn cã Phßng Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng vµ ®Õn tËn cÊp x· (®Þa chÝnh). §©y lµ çc c¬ quan qu¶n lý c¶ vÒ kü thuËt vµ hµnh chÝnh ®èi víi m«i tr−êng. Bªn c¹nh ®ã cßn cã çc c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc vÒ y tÕ dù phßng. ë tuyÕn trung −¬ng cã Bé Y tÕ (Côc Y tÕ dù phßng, Côc VÖ sinh an toµn thùc phÈm), ë tuyÕn tØnh cã Së y tÕ (Trung t©m Y tÕ dù phßng tØnh), cÊp huyÖn cã (Trung t©m Y tÕ dù phßng huyÖn/§éi Y tÕ dù phßng) vµ cÊp x· cã Tr¹m y tÕ x·. §©y lµ çc c¬ quan tham gia qu¶n lý çc vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng. Nh− vËy, hiÖn nay vÉn song hµnh hai hÖ thèng cña hai bé ngµnh cïng tham gia qu¶n lý m«i tr−êng cho dï ®· cã sù ph©n ®Þnh ranh giíi nh−ng ho¹t ®éng chång chÐo ë tuyÕn tØnh lµ khã tr¸nh khái. Ngµnh y tÕ chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trong gi¸m s¸t çc yÕu tè m«i tr−êng trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn søc khoÎ céng ®ång vµ søc khoÎ ng−êi lao ®éng. Trong khi ®ã, ngµnh m«i tr−êng vµ tµi nguyªn qu¶n lý ë tÇm vÜ m« h¬n nh−: ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng, tham gia phª

225

duyÖt çc quy ho¹ch ph¸t triÓn s¶n xuÊt, c«ng nghiÖp, d©n sù, ®« thÞ v.v... Çc ho¹t ®éng gi¸m s¸t m«i tr−êng còng ®−îc c¬ quan nµy thùc hiÖn chñ yÕu ë ngoµi nhµ m¸y.

Çc bé, ngµnh s¶n xuÊt còng cã mét sè trung t©m y tÕ lao ®éng. §©y còng lµ çc hÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng lao ®éng chÞu sù gi¸m s¸t vµ chØ ®¹o chuyªn m«n nghiÖp vô cña çc vô, viÖn thuéc ngµnh y tÕ.

Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi khuyÕn ço 10 nhiÖm vô ®èi víi çc c¬ së y tÕ nh− sau:

(1) §Ò xuÊt vµ phæ biÕn çc biÖn ph¸p dù phßng ®Ó b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. Cung cÊp çc c¬ së còng nh− tham m−u víi chÝnh quyÒn çc chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc b¶o vÖ søc khoÎ khái çc nguy c¬ tõ « nhiÔm m«i tr−êng. Th«ng tin cho çc bé ngµnh kh¸c còng nh− çc c¬ së s¶n xuÊt vµ çc céng ®ång d©n c− vÒ çc vÊn ®Ò søc khoÎ liªn quan tíi m«i tr−êng. §ång thêi, khuyÕn khÝch çc s¸ng kiÕn nh»m c¶i thiÖn m«i tr−êng, thay ®æi hµnh vi cã lîi cho søc khoÎ.

(2) N©ng cao n¨ng lùc cña céng ®ång trong xö lý çc t¸c ®éng cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ, bao gåm çc gi¶i ph¸p phßng bÖnh do chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng vµ ng−êi d©n thùc hiÖn.

(3) TiÕn hµnh ®¸nh gi¸ çc nguy c¬ tõ m«i tr−êng vµ t¸c ®éng cña m«i tr−êng trªn søc khoÎ. ë ®©y, bao gåm çc ho¹t ®éng theo dâi m«i tr−êng, ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè ®éc h¹i ®èi víi søc khoÎ tõ m«i tr−êng s¶n xuÊt, m«i tr−êng sinh ho¹t c«ng céng vµ m«i tr−êng gia ®×nh. Ph¸t hiÖn çc nguy c¬ do çc ho¹t ®éng cña çc ngµnh kh¸c, nhÊt lµ çc ngµnh s¶n xuÊt cã sö dông nhiªn liÖu vµ nguyªn liÖu ph¸t sinh ®éc h¹i.

(4) TiÕn hµnh çc gi¸m s¸t dÞch tÔ häc ®èi víi çc bÖnh cã liªn quan ®Õn m«i tr−êng. Th«ng b¸o hiÖn tr¹ng còng nh− nh÷ng dù b¸o vÒ t×nh h×nh søc khoÎ vµ çc yÕu tè ®éc h¹i tõ m«i tr−êng cho nh÷ng ng−êi cã thÈm quyÒn ra çc chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ -x· héi.

(5) §µo t¹o çn bé vÖ sinh phßng dÞch cho çc tuyÕn vµ çc ngµnh liªn quan.

(6) Cung cÊp çc dÞch vô còng nh− triÓn khai çc ch−¬ng tr×nh, dù ¸n vÒ kiÓm so¸t m«i tr−êng ®éc lËp hoÆc phèi hîp víi çc ngµnh s¶n xuÊt kh¸c. VÝ dô: triÓn khai ch−¬ng tr×nh tiªm chñng më réng, ch−¬ng tr×nh n−íc s¹ch vµ vÖ sinh n«ng th«n (cïng Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n) v.v...

(7) S½n sµng tham gia cïng çc bé ngµnh, ®Þa ph−¬ng kh¸c trong viÖc øng phã víi çc th¶m häa tù nhiªn còng nh− th¶m häa do con ng−êi g©y ra.

(8) Phèi hîp víi çc c¬ quan h÷u quan ®Ó ®−a ra çc tiªu chuÈn tiÕp xóc cho phÐp, çc giíi h¹n vµ chuÈn mùc vÖ sinh, chuÈn bÞ çc v¨n b¶n cã tÝnh ph¸p quy trong b¶o vÖ m«i tr−êng, b¶o vÖ søc khoÎ tr×nh cÊp cã thÈm quyÒn phª duyÖt.

226

(9) Phèi hîp ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng (EIA) vµ chñ ®éng ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p dù phßng, çc quy tr×nh theo dâi t×nh h×nh søc khoÎ mét çch cã hÖ thèng.

(10) §Ò xuÊt vµ tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu trong lÜnh vùc søc khoÎ m«i tr−êng vµ çc gi¶i ph¸p phßng ngõa.

3. NH÷NG HO¹T §éNG QU¶N Lý SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG

Nh÷ng c©u hái chÝnh th−êng ®Æt ra cho ng−êi qu¶n lý m«i tr−êng gåm:

− Cã nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng nµo cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ céng ®ång?

− Møc ®é « nhiÔm hoÆc nguy c¬ cña yÕu tè ®ã ®Õn søc khoÎ céng ®ång ra sao?

− Cã nh÷ng gi¶i ph¸p nµo (hiÖn cã) ®ang ®−îc sö dông ®Ó ng¨n ngõa nguy c¬ hiÖn t¹i vµ t¸c ®éng l©u dµi cña « nhiÔm m«i tr−êng lªn søc khoÎ? Cã nh÷ng khiÕm khuyÕt nµo trong çc gi¶i ph¸p ®ã mµ cã thÓ ®iÒu chØnh ®−îc?

− Cã nh÷ng gi¶i ph¸p kh¶ thi nµo kh¸c nh»m t¨ng c−êng søc khoÎ, c¶i thiÖn m«i tr−êng?

− CÇn cã çc v¨n b¶n g×, quy ®Þnh hµnh chÝnh nµo gióp cho viÖc thÓ chÕ ho¸, hµnh chÝnh ho¸ çc ho¹t ®éng qu¶n lý m«i tr−êng?

− HiÖn nay çc luËt lÖ còng nh− çc v¨n b¶n ph¸p quy chØ ®¹o c«ng t¸c vÖ sinh phßng bÖnh, ng¨n ngõa çc nguy c¬ tõ m«i tr−êng cã phï hîp kh«ng? ®iÓm nµo kh«ng phï hîp vµ cÇn ph¶i ®iÒu chØnh?

− CÇn cã nh÷ng chiÕn l−îc nµo, tiªu chuÈn g× ®èi víi chÊt l−îng m«i tr−êng? §Ó triÓn khai çc chiÕn l−îc ®ã ë çc ®Þa ph−¬ng, çc bé ngµnh cÇn cã nh÷ng h−íng dÉn g×?

Tõ çc c©u hái trªn, cã 7 nhãm ho¹t ®éng qu¶n lý m«i tr−êng sÏ ®−îc tr×nh bµy d−íi ®©y.

3.1. X¸c ®Þnh vµ ®o l−êng møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng

§©y lµ nhiÖm vô ®Çu tiªn vµ còng lµ ho¹t ®éng cÇn nhiÒu nguån lùc nhÊt ®èi víi c¬ së y tÕ dù phßng ®Þa ph−¬ng. Mçi n−íc víi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ còng nh− ®iÒu kiÖn ®Þa lý m«i tr−êng, hÖ thèng chÝnh s¸ch x· héi kh¸c nhau cã nh÷ng quan t©m kh«ng gièng nhau.

ë çc n−íc ph¸t triÓn, ng−êi ta quan t©m nhiÒu ®Õn « nhiÔm m«i tr−êng c«ng nghiÖp, ®« thÞ, ®Õn viÖc khai th¸c çc nguån tµi nguyªn kh«ng t¸i sinh, ®Õn tÇng ozon, ®Õn khÝ x¶ ®éng c¬ vµ c¶ çc vÊn ®Ò mµ n−íc ®ang ph¸t triÓn Ýt chó ý tíi nh− thuû triÒu vµ t×nh tr¹ng nãng lªn cña tr¸i ®Êt...

Trong khi ®ã, çc n−íc ®ang ph¸t triÓn l¹i chó ý tíi çc yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng truyÒn thèng nh− vÊn ®Ò chÊt th¶i sinh ho¹t, çc yÕu tè « nhiÔm vi sinh vËt, ký

227

sinh trïng, ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt, « nhiÔm thùc phÈm v.v... Ngay trong cïng mét quèc gia, çc mèi quan t©m vÒ m«i tr−êng ë mçi vïng còng cã çc ®Æc tr−ng riªng.

Tr−íc khi x¸c ®Þnh « nhiÔm m«i tr−êng cña mét ®Þa ph−¬ng, mét khu vùc d©n c− chóng ta cÇn t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò quan t©m hµng ®Çu cña céng ®ång lµ g×, yÕu tè nµo ®ang vµ sÏ g©y hËu qu¶ lªn søc khoÎ, yÕu tè nµo ®· ®−îc nhËn biÕt hoÆc ch−a ®−îc nhËn biÕt, møc ®é ¶nh h−ëng ra sao, çc khã kh¨n c¶n trë g× trong qu¸ tr×nh ph¸t hiÖn « nhiÔm, theo dâi, gi¸m s¸t vµ kiÓm so¸t « nhiÔm v.v... D©n sè ®ang sèng trong t×nh tr¹ng « nhiÔm lµ bao nhiªu, çc nhãm dÔ bÞ tæn th−¬ng lµ nh÷ng ai?

ViÖc x¸c ®Þnh çc yÕu tè « nhiÔm cã thÓ cÇn ®Õn çc kü thuËt ®o ®¹c, ®¸nh gi¸ « nhiÔm. Song, kh«ng Ýt tr−êng hîp çc yÕu tè « nhiÔm chØ ®−îc ghi nhËn cã tÝnh chÊt ®Þnh tÝnh hoÆc trªn çc suy luËn l«-gic.

VÝ dô: khi tû lÖ hé gia ®×nh cã hè xÝ hîp vÖ sinh cßn thÊp, nguy c¬ « nhiÔm vi sinh vËt ®−êng ruét trong ®Êt vµ ®Æc biÖt lµ trong n−íc sÏ rÊt cao. ë ®©y, yÕu tè cã thÓ ®o l−êng ®−îc ®ã lµ çc chØ sè vÖ sinh cña çc nguån n−íc sinh ho¹t (coliform, BOD5, NH3...) song çc t¸c nh©n g©y bÖnh ®−êng ruét kh¸c nh− çc virus vµ vi khuÈn g©y bÖnh tiªu ch¶y ë trÎ em l¹i rÊt khã x¸c ®Þnh, nhÊt lµ khi thiÕu çc kü thuËt lab« hiÖn ®¹i, v× vËy ph¶i "m−în" çc chØ sè vÖ sinh ®Ó ®¸nh gi¸ « nhiÔm. T−¬ng tù nh− thÕ, çc yÕu tè g©y ung th− trong m«i tr−êng rÊt nhiÒu song Ýt cã kh¶ n¨ng ®o l−êng chóng, trõ mét vµi nghiªn cøu cã møc ®Çu t− kh¸ lín.

Ph−¬ng ph¸p "kiÓm kª" (inventory) çc yÕu tè « nhiÔm dùa trªn çc m« h×nh tÝnh to¸n còng ®−îc khuyÕn ço ¸p dông mét khi thiÕu çc kü thuËt theo dâi - gi¸m s¸t m«i tr−êng. VÝ dô, ®Ó x¸c ®Þnh møc « nhiÔm khÝ SO2, SO3 trong m«i tr−êng do khãi x¶ tõ çc èng khãi nhµ m¸y sö dông than ®¸, ng−êi ta cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p ho¸ häc ®Ó ®Þnh l−îng SO2, SO3 trong kh«ng khÝ, hoÆc sö dông hÖ thèng thiÕt bÞ theo dâi tù ®éng (monitoring). Tr−êng hîp kh«ng cã çc kü thuËt trªn, ng−êi ta cã thÓ tÝnh to¸n l−îng SO2, SO3 th¶i vµo kh«ng khÝ trong mét th¸ng (hay 1 ngµy ®ªm, 1 n¨m...) qua sè liÖu b¸o ço vÒ l−îng than ®¸ ®· sö dông (trong than cã mét tû lÖ l−u huúnh x¸c ®Þnh, khi ®èt sÏ t¹o thµnh SO2, SO3... ).

Khi x¸c ®Þnh yÕu tè « nhiÔm, cÇn x¸c ®Þnh c¶ sè l−îng quÇn thÓ d©n c− còng nh− sinh vËt cã thÓ chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp do « nhiÔm m«i tr−êng. VÝ dô, xem b¶ng 10.1 vÒ t×nh h×nh « nhiÔm SO2 ë hai thµnh phè.

B¶ng 10.1. T×nh h×nh « nhiÔm SO2 ë hai thµnh phè A vµ B

Thµnh phè A Thµnh phè B

D©n sè 8.000.000 1.000.000

Møc « nhiÔm SO2 (ppm)

Tèi ®a

0,40

1,40

228

Tèi thiÓu

Trung b×nh

0,10

0,25

0,10

0,25

Sè d©n tiÕp xóc

Phô n÷

TrÎ em

Ng−êi cao tuæi

4.200.000

600.000

800.000

510.000

150.000

100.000

§Ó ®¸nh gi¸ « nhiÔm cã thÓ dùa vµo çc møc « nhiÔm, trong ®ã kh«ng chØ chó ý tíi møc « nhiÔm trung b×nh, tû lÖ sè mÉu ®o v−ît tiªu chuÈn vÖ sinh cho phÐp mµ cßn chó ý tíi møc « nhiÔm tèi ®a (cã nh÷ng thêi ®iÓm « nhiÔm cao nhÊt) cã thÓ t¸c ®éng cÊp tÝnh trªn céng ®ång. Thªm vµo ®ã møc giao ®éng (tèi ®a, tèi thiÓu) còng cÇn ®−îc chó ý ph©n tÝch vÒ quy luËt « nhiÔm. Sau cïng, song l¹i kh«ng kÐm phÇn quan träng, ®ã lµ sè d©n ph¶i tiÕp xóc, trong ®ã cã çc ®èi t−îng rÊt nhËy c¶m. Víi vÝ dô trªn cho thÊy møc ®é nguy c¬ ë thµnh phè B cã phÇn cao h¬n song thµnh phè A tæng sè d©n tiÕp xóc còng nh− çc nhãm dÔ bÞ tæn th−¬ng l¹i nhiÒu h¬n. Râ rµng lµ møc ®Çu t− cho phßng chãng « nhiÔm khÝ SO2 ë thµnh phè A ph¶i lín h¬n.

X¸c ®Þnh çc yÕu tè « nhiÔm còng ®−îc ph©n theo çc møc ®é kh¸c nhau:

− Møc hé gia ®×nh hay cßn gäi lµ "vi m«i tr−êng", trong ®ã çc nguån « nhiÔm tõ çc c«ng tr×nh vÖ sinh, bÕp, khãi thuèc l¸, çc ho¸ chÊt vµ c¶ çc thãi quen cã h¹i tíi søc khoÎ kh¸c.

− Møc ®é céng ®ång hay m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng, trong ®ã çc nguån « nhiÔm tõ giao th«ng, çc c«ng tr×nh c«ng céng, çc c¬ së s¶n xuÊt trong khu vùc...

− Møc ®é « nhiÔm cña mét vïng l·nh thæ, vïng ®Þa lý, n¬i ®ã cã çc yÕu tè « nhiÔm tõ m«i tr−êng thiªn nhiªn, ®é cao, vïng khÝ hËu.

− Møc ®é « nhiÔm trong çc c¬ së s¶n xuÊt, trong çc nghÒ nghiÖp: n«ng, l©m, ng− nghiÖp, c«ng nghiÖp, dÞch vô...

NÕu phèi hîp víi çc lo¹i yÕu tè « nhiÔm ta sÏ cã ma trËn hÖ thèng ho¸ çc yÕu tè « nhiÔm (b¶ng 10.2).

B¶ng 10.2. MÉu ma trËn hÖ thèng ho¸ çc yÕu tè « nhiÔm

Çc lo¹i yÕu tè « nhiÔm

Ho¸ häc Lý häc Sinh häc

Møc hé gia ®×nh

Møc céng ®ång

Møc khu vùc

¤ nhiÔm t¹i çc c¬ së s¶n xuÊt, trong çc nghÒ nghiÖp

229

3.2. §o l−êng çc yÕu tè ®éc h¹i vµ ®¸nh gi¸ çc nguy c¬ còng nh− hËu qu¶ lªn søc khoÎ

Trong môc 3.1 ®· ®Ò cËp tíi viÖc ®o l−êng çc yÕu tè ®éc h¹i, trong ®ã cã çc biÖn ph¸p sö dông thiÕt bÞ kü thuËt vµ mµ b»ng kh«ng sö dông thiÕt bÞ kü thuËt m« h×nh tÝnh to¸n qua kiÓm kª çc nguån ph¸t sinh. Môc 3.2 chñ yÕu nh»m giíi thiÖu çc biÖn ph¸p ®¸nh gi¸ tiÕp xóc vµ hËu qu¶ cña nã lªn søc khoÎ.

3.2.1. §¸nh gi¸ tiÕp xóc víi m«i tr−êng

Muèn ®¸nh gi¸ møc ®é tiÕp xóc víi m«i tr−êng, viÖc ®Çu tiªn lµ ph¶i lÊy mÉu. ë ®©y cã 5 c©u hái ®−îc ®Æt ra lµ:

− CÇn lÊy mÉu trong bao l©u vµ bao l©u l¹i lÊy mÉu mét lÇn (tÇn suÊt lÊy mÉu)?

− VÞ trÝ lÊy mÉu ë ®©u?

− Yªu cÇu vÒ chÊt l−îng sè liÖu ph©n tÝch ®Õn ®©u?

− CÇn cã ph−¬ng tiÖn lÊy mÉu g×?

− Kü thuËt nµo sö dông trong ph©n tÝch mÉu?

Néi dung bµi nµy kh«ng ®−a ra c©u tr¶ lêi cho çc c©u hái trªn ®©y mµ l−u ý chóng ta çc c©u hái cña ng−êi qu¶n lý m«i tr−êng ®Æt ra cho çc nhµ kü thuËt m«i tr−êng vµ sÏ ®−îc häc trong nh÷ng bµi kh¸c.

Cã kh«ng Ýt tr−êng hîp kh«ng thÓ ®o l−êng ®−îc møc ®é tiÕp xóc (®Þnh l−îng) mµ chØ −íc l−îng ®−îc nguy c¬ (®Þnh tÝnh). VÝ dô, trong vô dÞch héi chøng viªm ®−êng h« hÊp cÊp tÝnh (SARS) n¨m 2003, khi t¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng biÕt cô thÓ, chØ qua çc xÐt nghiÖm ®Þnh nhãm virus biÕt ®−îc cã thÓ lµ mét lo¹i corona virus vµ cµng kh«ng thÓ ®Þnh l−îng ®−îc sè virus trong mét mÐt khèi kh«ng khÝ. V× vËy, kh«ng cã lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu trong m«i tr−êng. Kh¶ n¨ng duy nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh nguy c¬ lµ sè ng−êi ®· tõng tiÕp xóc gÇn gòi víi ng−êi bÖnh ®iÓn h×nh (index case).

Møc ®é « nhiÔm mµ mét céng ®ång ph¶i tiÕp xóc cµng cao qu¸ tiªu chuÈn tiÕp xóc cho phÐp th× nguy c¬ cµng nhiÒu. Thªm vµo ®ã, thêi gian tiÕp xóc còng ®ãng vai trß rÊt quyÕt ®Þnh. Thêi gian tiÕp xóc cµng dµi th× nguy c¬ cµng cao. Tuy nhiªn, cã nh÷ng yÕu tè t¸c h¹i g©y ¶nh h−ëng cÊp tÝnh hoÆc tèi cÊp tÝnh th× chØ trong mét thêi gian tiÕp xóc rÊt ng¾n còng cã thÓ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ, thËm chÝ cã thÓ g©y tö vong (vÝ dô, tiÕp xóc víi h¬i khÝ CO).

§Ó lÊy mÉu, ng−êi ta cã thÓ sö dông çc ph−¬ng tiÖn lÊy mÉu ç nh©n hoÆc çc ph−¬ng tiÖn lÊy mÉu ngoµi céng ®ång, n¬i s¶n xuÊt... §Ó ph©n tÝch mÉu thu ®−îc ng−êi ta sö dông nhiÒu kü thuËt ph©n tÝch ho¸ häc, lý häc, ho¸ lý vµ sinh häc. Çc kü thuËt nµy ph¶i do çc chuyªn gia vµ kü thuËt viªn thùc hiÖn. KÕt qu¶ sau khi ph©n tÝch ®−îc tÝnh to¸n theo çc ®¬n vÞ kh¸c nhau. Tõ ®ã, ng−êi ta −íc tÝnh ra liÒu tiÕp xóc trung b×nh, liÒu tiÕp xóc trung b×nh theo thêi gian, liÒu tiÕp xóc ®Ønh. §èi chiÕu liÒu

230

tiÕp xóc víi çc tiªu chuÈn tiÕp xóc cho phÐp ®Ó ®−a ra nhËn ®Þnh vÒ nguy c¬ vµ ®−a ra çc ph−¬ng thøc x¸c ®Þnh nh÷ng hËu qu¶ cña m«i tr−êng trªn søc khoÎ mét çch thÝch hîp (trong tr−êng hîp cã tiªu chuÈn tiÕp xóc cho phÐp).

3.2.2. ¶nh h−ëng cña « nhiÔm m«i tr−êng lªn søc khoÎ

Trong nhiÒu tr−êng hîp, ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ ®−îc x¸c ®Þnh qua çc chØ sè m¾c bÖnh, tö vong do mét sè bÖnh ®Æc tr−ng (bÖnh ®Æc hiÖu cña mét ho¸ chÊt ®éc, mét yÕu tè lý häc hay sinh vËt häc) hoÆc mét sè bÖnh kh«ng ®Æc tr−ng (m«i tr−êng chØ lµ yÕu tè t¸c ®éng lµm t¨ng tû lÖ m¾c vµ chÕt). VÝ dô: nhiÔm ®éc ch×, bôi phæi silic vµ bÖnh phæi t¾c nghÏn m¹n tÝnh kh«ng ®Æc hiÖu.

Kh«ng Ýt çc yÕu tè m«i tr−êng rÊt khã x¸c ®Þnh t¸c h¹i trªn søc khoÎ do tÝnh ®Æc hiÖu qu¸ thÊp. Trong cïng mét ®iÒu kiÖn tiÕp xóc, thËm chÝ cïng liÒu tiÕp xóc song cã nh÷ng ç thÓ hoÆc nhãm ng−êi kh«ng hoÆc Ýt bÞ ¶nh h−ëng h¬n çc ç thÓ, nhãm ng−êi kh¸c. V× vËy, ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng trªn søc khoÎ ph¶i dùa vµo quy luËt sè ®«ng, vµo tÝnh phæ biÕn, trõ mét sè ngo¹i lÖ.

ViÖc x¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ dùa trªn çc sè liÖu thèng kª vÒ t×nh h×nh m¾c bÖnh vµ/hoÆc t×nh h×nh tö vong. Ngoµi ra, cßn cã çc nguån sè liÖu tõ nh÷ng kÕt qu¶ kh¸m ph¸t hiÖn bÖnh ®Þnh kú, kh¸m sµng läc hoÆc/vµ lµm çc xÐt nghiÖm ®Æc hiÖu hoÆc kh«ng ®Æc hiÖu, ®iÒu tra pháng vÊn vÒ t×nh h×nh søc khoÎ, èm ®au cña tõng ®èi t−îng v.v.

¶nh h−ëng cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ th−êng hay gièng víi hiÖn t−îng "t¶ng b¨ng næi" víi çc møc ¶nh h−ëng kh¸c nhau (s¬ ®å 10.1).

S¬ ®å 10.

S¬ ®å trªn cho thnhiÒu ng−êi ®ang bÞ bÖ

a
b c d
e

1. Çc møc ¶nh h−ëng

Êy: nÕu chØ cã mét vµnh ë thÓ l©m sµng ho

a. Tö vong

b. M¾c bÖnh l©m sµng

c. M¾c bÖnh tiÒn l©m sµng

d. TiÕp xóc qu¸ møc, ch−a m¾c bÖnh

e. TiÕp xóc trong giíi h¹n cho phÐp

cña m«i tr−êng lªn søc kháe

i tr−êng hîp tö vong ph¶i thÊy r»ng cã rÊt Æc tiÒn l©m sµng. Còng nh− thÕ, khi mét

231

ng−êi bÖnh ®−îc ph¸t hiÖn còng cã thÓ cã rÊt nhiÒu ng−êi ®ang tiÕp xóc qu¸ møc nh−ng ch−a m¾c bÖnh.

Trong khi nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ ng−êi ta cã thÓ dùa vµo mét sè nhãm bÖnh mang tÝnh "chØ danh". VÝ dô, nÕu thÊy tû lÖ bÖnh phæi t¾c nghÏn m¹n tÝnh kh«ng ®Æc hiÖu cao, cã thÓ nghÜ nhiÒu ®Õn çc yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng khÝ lµ bôi, h¬i khÝ kÝch thÝch vµ khãi. NÕu thÊy tû lÖ bÖnh nhiÔm trïng ®−êng tiªu ho¸ cÊp tÝnh cao, cã thÓ nghÜ tíi « nhiÔm nguån n−íc do n−íc th¶i sinh ho¹t hoÆc « nhiÔm ph©n.

Mét sè yÕu tè « nhiÔm cã thÓ g©y ra çc rèi lo¹n trong ph©n chia tÕ bµo hoÆc chØ ¶nh h−ëng tíi tÕ bµo sinh dôc g©y ra qu¸i thai hoÆc dÞ tËt bÈm sinh cho thÕ hÖ sau mµ kh«ng thÓ hiÖn hËu qu¶ trªn thÕ hÖ tiÕp xóc. Trong tr−êng hîp nµy ®ßi hái ph¶i sö dông çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu di truyÒn häc.

Khi nghiªn cøu hËu qu¶ cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ ph¶i chó ý r»ng ngoµi t¸c ®éng cña m«i tr−êng, søc khoÎ cßn chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau nh− çc yÕu tè g©y stress, t×nh tr¹ng dinh d−ìng vµ çc thãi quen sinh ho¹t cã h¹i cho søc khoÎ. Thªm vµo ®ã, khi t×m hiÓu ¶nh h−ëng cña yÕu tè ®éc h¹i nµy, ph¶i l−u ý r»ng cã thÓ cã çc yÕu tè ®éc h¹i kh¸c còng ®· t¸c ®éng lªn t×nh tr¹ng søc khoÎ céng ®ång. Çc nghiªn cøu dÞch tÔ häc víi sù hç trî cña çc xÐt nghiÖm m«i tr−êng, çc xÐt nghiÖm sinh häc vµ çc kh¸m xÐt l©m sµng gióp cho viÖc x¸c ®Þnh mèi quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a m«i tr−êng vµ søc khoÎ.

Khi x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng hËu qu¶ cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ cÇn t×m hiÓu mèi quan hÖ nh©n qu¶, x¸c ®Þnh møc ®é nguy c¬ vµ møc ®é hËu qu¶ cña « nhiÔm m«i tr−êng ®Ó tõ ®ã x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò −u tiªn, çc gi¶i ph¸p −u tiªn cho çc ho¹t ®éng lµm gi¶m nhÑ hËu qu¶, b¶o vÖ søc khoÎ vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.

3.3. §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p gi¶m nhÑ nguy c¬, ng¨n ngõa hËu qu¶

Dùa trªn çc chÝnh s¸ch quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng, bé luËt m«i tr−êng vµ çc ®iÒu trong çc bé luËt kh¸c cã liªn quan ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng, c¨n cø vµo n¨ng lùc khèng chÕ vµ kiÓm so¸t m«i tr−êng cña çc c¬ së y tÕ, cña ngµnh c«ng nghÖ - tµi nguyªn - m«i tr−êng vµ trªn qu¸ tr×nh ph©n tÝch t×nh h×nh m«i tr−êng, hËu qu¶ cña m«i tr−êng lªn søc khoÎ cña ®Þa ph−¬ng ®Ó ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p phï hîp víi nh÷ng −u tiªn, víi nguån lùc cã thÓ cã ®−îc, kh¶ thi vµ cã gi¶i ph¸p h÷u hiÖu.

Nguyªn t¾c cña çc chiÕn l−îc m«i tr−êng dùa trªn çc nguyªn lý c¬ b¶n nh−: c«ng b»ng, hiÖu qu¶ vµ céng ®ång tham gia.

Çc gi¶i ph¸p cã thÓ ë çc n−íc kh¸c nhau:

Dù phßng cÊp I: ng¨n kh«ng ®Ó x¶y ra « nhiÔm qu¸ møc vµ kh«ng ®Ó x¶y ra hËu qu¶ xÊu trªn søc khoÎ. VÝ dô: çc ch−¬ng tr×nh cung cÊp n−íc s¹ch vµ vÖ sinh n«ng th«n; çc biÖn ph¸p ng¨n ngõa « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh (kh«ng sö dông nguyªn

232

liÖu ph¸t sinh ®éc h¹i, h¹n chÕ nguån nhiªn liÖu ph¸t sinh khãi, bôi, ¸p dông c«ng nghÖ s¹ch, b¶o vÖ khèi c¶m thô v.v.)

Dù phßng cÊp II: trong tr−êng hîp kh«ng thÓ khèng chÕ ®−îc « nhiÔm vµ hËu qu¶ xÊu lªn søc khoÎ ®· x¶y ra, lóc ®ã cÇn ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p qu¶n lý søc khoÎ vµ ®iÒu trÞ phï hîp ng¨n kh«ng ®Ó x¶y ra tai biÕn hoÆc chÕt. VÝ dô: ch−¬ng tr×nh nhiÔm khuÈn h« hÊp cÊp tÝnh (ARI), ch−¬ng tr×nh tiªu ch¶y trÎ em (CDD), kh¸m ph¸t hiÖn sím vµ ®iÒu trÞ cho çc tr−êng hîp bÞ bÖnh do « nhiÔm m«i tr−êng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp.

ViÖc chän çc vÊn ®Ò −u tiªn dùa trªn kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng (EIA); trªn n¨ng lùc øng phã vÒ mÆt kü thuËt, vÒ nguån lùc s½n cã, trªn diÖn t¸c ®éng cña vÊn ®Ò, tÝnh trÇm träng cña vÊn ®Ò vµ trªn ®Æc tÝnh cña céng ®ång chÞu nguy c¬ (®Æc ®iÓm kinh tÕ, v¨n ho¸: −u tiªn ng−êi nghÌo, v¨n ho¸ thÊp vµ tÝnh dÔ bÞ tæn th−¬ng: bµ mÑ, trÎ em...). Khi chän çc vÊn ®Ò −u tiªn cÇn cã sù chØ ®¹o cña çc cÊp uû §¶ng, chÝnh quyÒn, ®−îc Héi ®ång nh©n d©n ñng hé, ®−îc çc ban ngµnh h÷u quan hç trî vµ cïng céng t¸c. ViÖc l«i cuèn çc c¬ quan nhµ n−íc ch−a ®ñ, ph¶i cã c¶ sù tham gia (tù nguyÖn hoÆc c−ìng chÕ) ®èi víi çc c¬ së t− nh©n. Sau cïng, ph¶i dung hoµ ®−îc nh÷ng lîi Ých cña çc bªn cã liªn quan, sao cho môc tiªu b¶o vÖ m«i tr−êng, b¶o vÖ søc khoÎ ®¹t ®−îc nh−ng kh«ng hoÆc Ýt gÆp ph¶i sù ph¶n øng cña céng ®ång hay nh÷ng ng−êi cã quyÒn ra chÝnh s¸ch phóc lîi c«ng céng kh¸c.

Trong qu¸ tr×nh x©y dùng çc chiÕn l−îc ®· cÇn cã sù tham gia liªn ngµnh th× khi thùc thi còng cÇn cã sù ®ãng gãp cña liªn ngµnh cïng víi sù tham gia cña céng ®ång. ChØ riªng çc c¬ së y tÕ dù phßng th× kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®−îc çc vÊn ®Ò m«i tr−êng -søc khoÎ cho dï hiÖn nay ®· cã luËt. ViÖc ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch, thay ®æi chiÕn l−îc cho phï hîp víi tõng ®Þa ph−¬ng, tõng céng ®ång ë çc thêi ®iÓm kh¸c nhau lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Çc gi¶i ph¸p ®−a ra cã thÓ theo mét lÞch tr×nh dµi nhiÒu n¨m, song còng cã thÓ chØ trong mét t×nh huèng, mét thêi gian giíi h¹n. Çc gi¶i ph¸p dµi h¹n ph¶i lång ghÐp trong quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ -v¨n ho¸ -x· héi cña ®Þa ph−¬ng hay trong quy ho¹ch ph¸t triÓn ngµnh y tÕ. Çc gi¶i ph¸p ng¾n h¹n mÒm dÎo h¬n, linh ho¹t h¬n khi øng phã víi çc t×nh huèng cã tÝnh cÊp b¸ch song sau ®ã ph¶i ®−a ra çc gi¶i ph¸p cã c¬ së h¬n vµ v÷ng bÒn h¬n.

3.4. X¸c ®Þnh tÝnh kh¶ thi cña çc gi¶i ph¸p

Nh− trªn ®©y ®· tr×nh bµy çc yÕu tè cÇn ®−a ra ®Ó xem xÐt khi x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò −u tiªn cÇn gi¶i quyÕt, trong ®ã cã tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt (nghÜa lµ ®· cã gi¶i ph¸p kü thuËt hiÖu qu¶) vµ kh¶ thi vÒ tæ chøc (nghÜa lµ ®· cã çc tæ chøc thùc hiÖn kh¸ hoµn chØnh ®Ó thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p kü thuËt).

TÝnh kh¶ thi cßn tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng çc nguån lùc (nh©n lùc, tµi chÝnh vµ thiÕt bÞ). Kh«ng cç m¸y nµo ho¹t ®éng mµ kh«ng cÇn ®Õn nguån ®iÖn hoÆc nhiªn liÖu. ThiÕu nguån lùc còng nh− xe « t« kh«ng cã x¨ng, nh− mét c¬ së s¶n xuÊt nghÌo nµn, yÕu kÐm v× kh«ng cã ®ñ nguyªn liÖu, nhiªn liÖu. TÝnh kh¶ thi cßn thÓ hiÖn ë sù cam

233

kÕt ñng hé cña chÝnh quyÒn ë ®©y vµ sù tham gia cña céng ®ång. Sù cam kÕt kh«ng chØ trªn giÊy mµ ph¶i b»ng viÖc ®¶m b¶o çc nguån lùc cÇn thiÕt.

3.5. X©y dùng hÖ thèng luËt ph¸p, çc v¨n b¶n ph¸p quy qu¶n lý m«i tr−êng

TÊt c¶ mäi ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng cÇn ®−îc thÓ chÕ ho¸ b»ng çc luËt, ph¸p lÖnh, çc nghÞ ®Þnh cña ChÝnh phñ, Quèc héi, çc th«ng t− h−íng dÉn cña çc bé- ngµnh, quyÕt ®Þnh cña çc c¬ quan chÝnh quyÒn vµ sù chØ ®¹o cña c¬ quan §¶ng. ViÖc thanh tra m«i tr−êng còng dùa trªn çc quy ®Þnh cã tÝnh ph¸p lý. Thanh tra m«i tr−êng ho¹t ®éng yÕu còng gièng nh− t¹i n¬i c«ng céng kh«ng cã sù gi¸m s¸t cña lùc l−îng c«ng an vËy.

3.6. §iÒu chØnh chÝnh s¸ch vµ luËt lÖ

ChÝnh s¸ch kh«ng ph¶i lµ bÊt biÕn. Çc ®iÒu luËt ®Þnh kú còng ®−îc xem xÐt, söa ®æi vµ bæ sung. NhiÖm vô cña çc c¬ quan y tÕ còng nh− c¬ quan m«i tr−êng trong khi thùc hiÖn çc luËt ®Þnh ph¶i ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÓm bÊt hîp lý, ®iÓm thiÕu hôt trong çc v¨n b¶n vµ ®Ò xuÊt nh÷ng söa ®æi lªn cÊp cã thÈm quyÒn (cÊp ra v¨n b¶n còng lµ cÊp ph¶i söa ®æi v¨n b¶n khi cÇn thiÕt).

3.7. Çc chiÕn l−îc vµ chuÈn mùc trong qu¶n lý m«i tr−êng

Çc chiÕn l−îc vÒ m«i tr−êng ph¶i phï hîp víi hoµn c¶nh thùc tÕ cña tõng quèc gia, tõng ®Þa ph−¬ng, song çc chuÈn mùc vÒ m«i tr−êng th× l¹i rÊt Ýt thay ®æi. HiÖn nay, çc tiªu chuÈn tiÕp xóc hay tiªu chuÈn vÖ sinh cho phÐp cña ViÖt Nam còng ®· dùa trªn hÇu hÕt çc chuÈn mùc quèc tÕ. Nh− vËy, sÏ nÈy sinh m©u thuÉn gi÷a n¨ng lùc kiÓm so¸t m«i tr−êng cßn rÊt giíi h¹n víi nh÷ng chuÈn mùc qu¸ cao so víi kh¶ n¨ng ¸p dông vµ kh¶ n¨ng tu©n thñ trªn thùc tÕ.

Thªm vµo ®ã, çc chuÈn mùc ph¶i ®i kÌm víi kü thuËt chuÈn mùc ®Ó ®¸nh gi¸ « nhiÔm m«i tr−êng. §iÒu nµy còng lµ mét bÊt cËp trong thùc tÕ, khi çc kü thuËt ®¸nh gi¸ « nhiÔm ë çc tØnh hiÖn nay cßn rÊt giíi h¹n. ¸p dông chuÈn mùc nµo, giíi h¹n nµo lµ chÊp nhËn ®−îc vÉn lµ çc c©u hái cÇn ®−îc xem xÐt thªm.

4. NH÷NG VÊN §Ò TåN T¹I TRONG QU¶N Lý ¤ NHIÔM M¤I TR¦êNG ë VIÖT NAM

VÊn ®Ò m«i tr−êng ë ViÖt Nam ®−îc ngµnh y tÕ ®Ò cËp ®Õn ®Çu tiªn vµ vµo nh÷ng ngµy ®Çu sau çch m¹ng Th¸ng T¸m. Lóc nµy §¶ng vµ ChÝnh phñ ®· ph¸t ®éng çc phong trµo vÖ sinh phßng bÖnh mµ néi dung chñ yÕu lµ gi÷ g×n vÖ sinh m«i tr−êng sinh ho¹t vµ vÖ sinh trong gia ®×nh. Ho¹t ®éng qu¶n lý vµ b¶o vÖ m«i tr−êng lµ nhiÖm vô do ngµnh y tÕ ®¶m nhiÖm víi vai trß chÝnh m·i tíi tËn thËp kû 70. Sau ®ã, ngµnh c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng míi ®−îc thµnh lËp vµ g¸nh v¸c nhiÖm vô víi vai trß ngµy cµng t¨ng, kh«ng chØ ë cÊp quèc gia mµ cßn ë c¶ çc ®Þa ph−¬ng.

234

4.1. Çc gi¶i ph¸p qu¶n lý vÖ sinh m«i tr−êng cña ngµnh y tÕ

§©y lµ tËp hîp çc ho¹t ®éng nh»m gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò ph© n, n−íc, r¸c th¶i trong m«i tr−êng sinh ho¹t vµ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ sau ®ã lµ qu¶n lý çc chÊt th¶i r¾n vµ láng ë quy m« lín h¬n, nhÊt lµ sau khi cã LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng cña ViÖt Nam (1993). Sù phèi hîp cña ngµnh y tÕ, ngµnh khoa häc c«ng nghÖ -m«i tr−êng cïng víi viÖc ®−a ra çc ph¸p lÖnh, nghÞ ®Þnh cña Quèc héi, cña ChÝnh phñ thÓ chÕ ho¸ çc biÖn ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng ®· lµm cho çc ho¹t ®éng qu¶n lý m«i tr−êng cã c¬ së h¬n vµ ®−îc ®Çu t− tæng thÓ h¬n.

Çc v¨n b¶n vÒ quy ®Þnh tiªu chuÈn vÖ sinh cña ngµnh y tÕ ®Ò xuÊt vµ ban hµnh dùa trªn çc tiªu chuÈn cña Liªn X« cò vµ cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi lµ b¶n tiªu chuÈn rÊt −u viÖt. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn çc tiªu chuÈn ®ã cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n do: ý thøc tù gi¸c cña céng ®ång cßn thÊp, kinh tÕ khã kh¨n lµm h¹n chÕ çc biÖn ph¸p c¶i thiÖn m«i tr−êng, c«ng nghÖ l¹c hËu còng g©y ra nh÷ng vÊn ®Ò « nhiÔm rÊt ®¸ng lo ng¹i, quy ho¹ch ®« thÞ còng nh− quy ho¹ch khu kinh tÕ cßn rÊt yÕu kÐm, di d©n thiÕu tæ chøc, tÖ n¹n ph¸ rõng vµ d©n sè gia t¨ng lµm cho tèc ®é sö dông nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn t¨ng, çc tËp qu¸n l¹c hËu cïng çc yÕu tè ®Þa lý d©n c− cña nhiÒu vïng vÉn lµ m¶nh ®Êt tèt cho çc c«ng tr×nh vÖ sinh cña hé gia ®×nh tån t¹i ë cÊp ®é rÊt th« s¬ (vÝ dô: t×nh tr¹ng sö dông cÇu tiªu ao ç ë çc tØnh ®ång b»ng S«ng Cöu Long, t×nh tr¹ng nu«i tr©u bß d−íi nhµ sµn ë miÒn nói phÝa B¾c v.v...).

§Æc ®iÓm m«i tr−êng n«ng th«n n−íc ta vÉn lµ « nhiÔm bëi çc chÊt th¶i h÷u c¬. Thªm vµo ®ã lµ ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt lµm « nhiÔm nguån n−íc vµ lµm nhiÔm ®éc çc ®éng thùc vËt thuû sinh. Çc lµng nghÒ ë n«ng th«ng ®ang trë thµnh nguån « nhiÔm míi hiÖn nay.

§Æc ®iÓm m«i tr−êng thµnh phè lµ « nhiÔm c«ng nghiÖp trong c¬ së s¶n xuÊt vµ n−íc th¶i, r¸c th¶i ra khu vùc ngo¹i thµnh. T×nh tr¹ng "bãng rîp ®« thÞ" ë çc vïng ngo¹i « høng chÞu n−íc th¶i, r¸c th¶i cña thµnh phè còng ®· ®−îc c¶nh b¸o, song qu¶n lý vÊn ®Ò nµy cßn cã nhiÒu h¹n chÕ. ThiÕu quy ho¹ch ®« thÞ t¹o ra çc yÕu tè nguy c¬ søc khoÎ m«i tr−êng nh− mÊt vÖ sinh nhµ ë, t×nh tr¹ng ngËp lôt trong thµnh phè, khãi x¶ cña çc ®éng c¬, tiÕng ån giao th«ng v.v... L−u th«ng çc lo¹i thùc phÈm kh«ng hîp vÖ sinh c¶ vÒ mÆt ho¸ häc, lý häc vµ vi sinh vËt lµ çc yÕu tè ®éc h¹i kh«n l−êng. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ nh÷ng g× ®ang x¶y ra ®èi víi m«i tr−êng ë ViÖt Nam rÊt gièng víi nh÷ng g× ®· x¶y ra ë çc n−íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn h¬n trong khu vùc. ë ®©y, vai trß hîp t¸c quèc tÕ ch−a ph¸t huy t¸c dông, nh÷ng sai lÇm vÉn bÞ lÆp l¹i mµ kh«ng cã biÖn ph¸p qu¶n lý, phßng ngõa thÝch hîp.

Vai trß cña ngµnh y tÕ cßn rÊt h¹n chÕ trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, n¬i mµ çc quy luËt vÒ lîi nhuËn chi phèi rÊt m¹nh. Tuy nhiªn, viÖc thay ®æi çc quy ®Þnh, çc chÝnh s¸ch ®Ó cã tÝnh kh¶ thi cao h¬n, ®−îc chÊp nhËn nhiÒu h¬n vµ cã hiÖu qu¶ h¬n lµ rÊt cÇn thiÕt. Çc quy ®Þnh vÖ sinh ban hµnh ë çc n−íc ph¸t triÓn cao th−êng qu¸ kh¾t khe, trong khi ®ã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t viÖc thùc thi çc quy ®Þnh ®ã l¹i rÊt h¹n chÕ. §iÒu nµy ®Æt ra cho çc nhµ qu¶n lý m«i tr−êng viÖc ®iÒu chØnh çc v¨n b¶n cho phï hîp.

235

4.2. §iÒu hµnh b»ng ph¸p luËt ë cÊp quèc gia

Nh− ®· ®Ò cËp ë trªn, çc v¨n b¶n do ngµnh y tÕ chuÈn bÞ vµ ban hµnh chñ yÕu t¸c ®éng ë tÇm vi m« nhiÒu h¬n lµ ë tÇm vÜ m«. VÝ dô, ®−a ra çc tiªu chuÈn vÖ sinh vÒ nguån n−íc, vÖ sinh thùc phÈm, vÖ sinh lao ®éng v.v. Çc v¨n b¶n do Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng (tr−íc ®©y lµ Bé Khoa häc - C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng) chØ ®¹o çc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng ë tÇm vÜ m« h¬n, cã tÝnh ng¨n ngõa nhiÒu h¬n vµ h−íng vÒ b¶o vÖ çc nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ë tÇm chÝnh s¸ch vµ chiÕn l−îc. Ngµy cµng cÇn çc v¨n b¶n cã tÝnh liªn bé vµ v¨n b¶n cña chÝnh phñ trong ®iÒu phèi çc ho¹t ®éng b¶o vÖ søc khoÎ m«i tr−êng.

Còng cïng chung víi t×nh tr¹ng thùc hiÖn çc tiªu chuÈn vÖ sinh, çc v¨n b¶n tuy cã tÝnh ph¸p lý cao cña ngµnh tµi nguyªn - m«i tr−êng còng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n; trong ®ã cã n¨ng lùc cña nh÷ng ng−êi qu¶n lý cÊp tØnh cßn yÕu, cã sù bÊt cËp gi÷a çc v¨n b¶n yªu cÇu rÊt cao, rÊt −u viÖt víi møc ®Çu t− thÊp vÒ nguån lùc cho çc c¬ quan qu¶n lý m«i tr−êng.

4.3. Thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng

ViÖc thùc hiÖn çc quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng phô thuéc vµo møc thu nhËp quèc d©n vµ chia lµm 2 giai ®o¹n. Giai ®o¹n ®Çu, khi møc b×nh qu©n thu nhËp ®Çu ng−êi ë møc thÊp (kho¶ng d−íi 1.000 USD/ ng−êi/ n¨m) th× møc « nhiÔm (vÝ dô: « nhiÔm khÝ SO2) trong m«i tr−êng cµng t¨ng. ë thêi gian nµy, çc môc tiªu kinh tÕ ®−îc ®Æt lªn hµng ®Çu, trong khi ®ã kh¶ n¨ng kü thuËt l¹i cßn h¹n chÕ, møc ®Çu t− cho b¶o vÖ m«i tr−êng thÊp lµm cho cµng ph¸t triÓn s¶n xuÊt th× nguy c¬ th¶i SO2 ra m«i tr−êng cµng nhiÒu. §Õn giai ®o¹n sau, khi nÒn kinh tÕ ®· ph¸t triÓn, nh÷ng khã kh¨n ë giai ®o¹n ®Çu gi¶m ®i, kh¶ n¨ng ®Çu t− cho phßng chèng « nhiÔm t¨ng lªn, c«ng nghÖ ë tr×nh ®é cao h¬n v× vËy møc « nhiÔm sÏ gi¶m ®i.

§©y lµ mét vÝ dô cô thÓ vÒ « nhiÔm chÊt khÝ SO2 chØ ®iÓm cña « nhiÔm m«i tr−êng c«ng nghiÖp nh−ng còng cã thÓ suy luËn réng ra cho nhiÒu yÕu tè « nhiÔm kh¸c. Chóng ta còng nhËn thÊy viÖc kiÓm so¸t b»ng luËt lÖ ®èi víi nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn nh− ViÖt Nam lµ kh«ng dÔ dµng. Còng cã thÓ dù ®o¸n r»ng chóng ta ®ang ë thêi kú mµ møc « nhiÔm m«i tr−êng t¨ng tû lÖ thuËn víi t¨ng tr−ëng kinh tÕ. V× vËy, çc biÖn ph¸p qu¶n lý m«i tr−êng cÇn ®−îc ®Æc biÖt chó ý. RÊt tiÕc lµ chóng ta ch−a cã çc sè liÖu dù b¸o « nhiÔm ®¸ng tin cËy, còng nh− møc ®Çu t− cho chèng « nhiÔm cßn rÊt h¹n chÕ vµ khã tÝnh to¸n. Nh− vËy, c©u hái ®Æt ra cho çc nhµ qu¶n lý m«i tr−êng ë cÊp vÜ m« lµ cÇn ®Çu t− bao nhiªu, gi¶i quyÕt yÕu tè nµo, yÕu tè nµo cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt tr−íc v.v... hiÖn vÉn ch−a t×m ®−îc c©u tr¶ lêi tho¶ ®¸ng.

ViÖc vËn ®éng nh©n d©n lµm s¹ch m«i tr−êng cßn lóng tóng v× ch−a t×m ®−îc gi¶i ph¸p cã tÝnh duy tr×. VÝ dô, vµo gi÷a nh÷ng n¨m 90 phong trµo xo¸ cÇu tiªu ao ç ë ®ång b»ng S«ng Cöu Long ®−îc thùc hiÖn rÇm ré, cã tØnh "xo¸ cÇu tiªu ao ç" trong vµi th¸ng, song lóc ®ã kh«ng t×m ®−îc lo¹i hè xÝ nµo phï hîp vµ ®−îc céng ®ång chÊp

236

nhËn nªn chØ vµi th¸ng sau, çc "cÇu ç" l¹i "t¸i lËp" nh− tr−íc ®ã. V× vËy, khu vùc nµy vÉn l−u hµnh çc bÖnh dÞch ®−êng tiªu ho¸ nh− th−¬ng hµn, lþ vµ c¶ bÖnh t¶.

HiÖn nay, çc phong trµo "Lµng v¨n hãa - Søc khoÎ" ®ang ®−îc Bé Y tÕ ph¸t ®éng, trong ®ã cã viÖc kh«i phôc l¹i çc ch−¬ng tr×nh vÖ sinh n«ng th«n tr−íc ®©y. ë thµnh phè, nhê cã sù hç trî cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, nhiÒu n¬i ®ang thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh "thµnh phè lµnh m¹nh", ch−¬ng tr×nh phßng chèng bÖnh bôi phæi silic ®ang ®−îc hiÖn ë mét sè c¬ së cã « nhiÔm bôi v.v. Cho dï cã kh«ng Ýt cè g¾ng cña ngµnh y tÕ trong viÖc kiÓm so¸t m«i tr−êng, t×nh h×nh « nhiÔm vÉn cã xu h−íng gia t¨ng.

Nh÷ng gi¶i ph¸p khèng chÕ « nhiÔm m«i tr−êng hiÖn nay do ngµnh y tÕ chØ ®¹o, bao gåm:

Hoµn thiÖn hÖ thèng çc v¨n b¶n ph¸p quy ®Ó t¨ng c−êng qu¶n lý nhµ n−íc vÒ m«i tr−êng vµ b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång.

(2) N©ng cao n¨ng lùc hÖ thèng y tÕ dù phßng çc cÊp:

− Ph¸t triÓn nh©n lùc.

− §Çu t− trang thiÕt bÞ theo dâi, gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ gi¸m s¸t t×nh h×nh søc khoÎ, bÖnh tËt.

− §¶m b¶o ng©n s¸ch, kÓ c¶ viÖc t¹o nguån thu dÞch vô.

− Tæ chøc vµ qu¶n lý bé m¸y.

(3) Phèi hîp liªn ngµnh.

(4) X· héi ho¸ çc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng, n©ng cao søc khoÎ.

5. VAI TRß CñA CéNG §åNG TRONG QU¶N Lý M¤I TR¦êNG Vµ B¶O VÖ SøC KHOÎ

§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò m«i tr−êng, nhÊt lµ m«i tr−êng sinh ho¹t, nhµ ë, ®−êng phè, lµng xãm vµ n¬i s¶n xuÊt cÇn ph¶i dùa vµo céng ®ång. §©y còng lµ x−¬ng sèng cña viÖc x· héi ho¸ çc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o vÖ søc khoÎ.

Céng ®ång tham gia vµo qu¶n lý m«i tr−êng tr−íc hÕt lµ ph¶i ý thøc ®−îc vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña chÝnh céng ®ång vµ cña tõng thµnh viªn trong céng ®ång. Nãi ®iÒu nµy rÊt dÔ, song thùc hiÖn l¹i rÊt khã, mét khi kinh tÕ eo hÑp, ng−êi ta nghÜ nhiÒu ®Õn n¨ng suÊt vµ lîi nhuËn h¬n lµ viÖc bá tiÒn, bá c«ng cho çc ho¹t ®éng vÖ sinh c«ng céng. Tù chÞu tr¸ch nhiÖm víi m«i tr−êng sèng cña céng ®ång, cña gia ®×nh vµ víi søc khoÎ cña m×nh lµ yÕu tè quan träng nhÊt trong l«i cuèn céng ®ång tham gia. Céng ®ång tham gia cßn thÓ hiÖn ë tæ chøc çc thµnh viªn trong céng ®ång ®Ó thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô chung. ë ®©y, céng ®ång ph¶i tham gia vµo viÖc theo dâi m«i tr−êng, x¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò tån t¹i trong b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, m«i tr−êng lµm viÖc cña chÝnh hä, t×m çc gi¶i ph¸p còng nh− nguån lùc thÝch hîp vµ lªn kÕ ho¹ch, thùc hiÖn kÕ ho¹ch lµm s¹ch m«i tr−êng, phßng ngõa « nhiÔm,

237

b¶o vÖ søc khoÎ cña chÝnh gia ®×nh vµ céng ®ång cña m×nh. Kh«ng Ýt ng−êi ®Õn nay vÉn coi x· héi ho¸ víi nghÜa huy ®éng sù ®ãng gãp tµi chÝnh cña céng ®ång. §iÒu nµy kh«ng sai, song chØ ®óng ®−îc mét phÇn. Còng kh«ng Ýt ng−êi l¹i thæi phång vai trß cña céng ®ång trong viÖc lËp kÕ ho¹ch xö lý m«i tr−êng. VÒ b¶n chÊt còng nh− lý luËn kh«ng cã g× sai song ë mçi n−íc, mçi ®Þa ph−¬ng l¹i cã luËt lÖ, quy ®Þnh kh¸c nhau. NÕu ng−êi kh«ng n¾m nguån lùc tµi chÝnh trong tay th× lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ lËp kÕ ho¹ch kh¶ thi ®−îc? NÕu ng©n s¸ch ®−îc chØ ®¹o tõ tuyÕn trªn th× tù mçi céng ®ång cã ®−îc tù ý chi tiªu tiÒn ng©n s¸ch kh«ng? nÕu céng ®ång kh«ng cã quü riªng m×nh, viÖc chñ ®éng ®ãng gãp ngµy c«ng ®· ®ñ ch−a? v.v…

Nh÷ng c¶i tiÕn côc bé, nh÷ng viÖc lµm trong ph¹m vi gia ®×nh, nh÷ng ho¹t ®éng chi phÝ kh«ng nhiÒu vµ hoµn toµn cã thÓ do céng ®ång quyÕt ®Þnh tõ kh©u x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, lËp kÕ ho¹ch vµ thùc hiÖn. ë ViÖt Nam còng cã çc bµi häc kinh nghiÖm hay trong ch−¬ng tr×nh vÖ sinh n«ng th«n vµ vÖ sinh c«ng nghiÖp, trong ®ã víi sù hç trî rÊt Ýt cña c¬ quan y tÕ, tù céng ®ång ®· tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng c¶i thiÖn m«i tr−êng sèng (vÝ dô bµi häc cña huyÖn VÞ Thanh ë CÇn Th¬).

Ng−êi ta còng ®−a ra kh¸i niÖm vÒ ch¨m sãc m«i tr−êng ban ®Çu (primary environmental care), trong ®ã tù çc nhãm céng ®ång tæ chøc víi nhau, sù hç trî bªn ngoµi rÊt nhá gióp hä hiÓu vµ ¸p dông çc kü thuËt b¶o vÖ m«i tr−êng dùa trªn nhu cÇu cña chÝnh céng ®ång. Ch¨m sãc m«i tr−êng ban ®Çu dùa trªn nguyªn t¾c phèi hîp ba thµnh tè: (a) lµm tho¶ m·n nhu cÇu c¬ b¶n cña céng ®ång; (b) b¶o vÖ vµ sö dông tèi −u çc nguån tµi nguyªn m«i tr−êng vµ (c) n©ng cao n¨ng lùc b¶o vÖ m«i tr−êng cña céng ®ång.

Cã 9 h−íng dÉn sau ®©y gióp céng ®ång tham gia b¶o vÖ m«i tr−êng cña m×nh:

(1) Ho¹t ®éng can thiÖp dùa trªn nhu cÇu vµ kiÕn thøc s½n cã cña céng ®ång. VÝ dô, kh«ng ai kh«ng cÇn cã n−íc s¹ch ®Ó dïng (cã nhu cÇu), Ýt nhiÒu mét ®Þa ph−¬ng ®Òu biÕt t×m nguån n−íc s¹ch cho m×nh. T¸c ®éng bªn ngoµi chØ nh»m h−íng dÉn hä t×m nguån n−íc s¹ch h¬n, b¶o vÖ nguån n−íc vµ ¸p dông çc biÖn ph¸p ®un s«i, läc n−íc khi nguån n−íc cã nguy c¬ bÞ nhiÔm bÈn.

(2) Dùa trªn tæ chøc céng ®ång (xãm phè) vµ tæ chøc hµnh chÝnh cña ®Þa ph−¬ng. VÝ dô, hiÖn nay cã phong trµo lµng v¨n ho¸, lµng søc khoÎ, çc h−¬ng −íc cña lµng, xãm, phè ®−a ra cã çc quy ®Þnh vÖ sinh riªng, còng cã nh÷ng çch xö ph¹t ng−êi vi ph¹m. Cïng víi nh÷ng quyÕt ®Þnh cña hÖ thèng hµnh chÝnh ®Þa ph−¬ng, cã thÓ h−íng céng ®ång thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng b¶o vÖ vµ thanh khiÕt m«i tr−êng phï hîp.

(3) Dùa trªn çc nguån lùc còng nh− çc kü thuËt s½n cã cña ®Þa ph−¬ng, thªm vµo ®ã lµ nh÷ng hç trî rÊt nhá nh»m giíi thiÖu hay ®iÒu chØnh çc gi¶i ph¸p kü thuËt cã tÝnh khoa häc vµ hiÖu qu¶ h¬n (bæ sung cho çc ph−¬ng ph¸p d©n gian, ph−¬ng ph¸p theo kinh nghiÖm).

238

(4) Huy ®éng céng ®ång tham gia qu¶n lý m«i tr−êng, lËp kÕ ho¹ch, thùc hiÖn, theo dâi vµ ®¸nh gi¸.

(5) B¾t ®Çu çc ho¹t ®éng b»ng mét sè c«ng viÖc/dù ¸n cã tÝnh kÝch thÝch, lan to¶ sang çc ho¹t ®éng kh¸c. VÝ dô, ch−¬ng tr×nh lång ghÐp cña UNICEF hç trî cho n«ng th«n mét sè tØnh b¾t ®Çu b»ng viÖc tÈy giun cho trÎ em ®Þnh kú vµ x©y dùng ba c«ng tr×nh vÖ sinh, sau ®ã lan sang çc ho¹t ®éng ch¨m sãc søc khoÎ trÎ em, kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh v.v.

(6) Ho¹t ®éng ph¶i linh ho¹t, mÒm dÎo.

(7) Çc ho¹t ®éng cÇn ®−îc duy tr× song kh«ng ®ãng khung trong mét sè ho¹t ®éng mµ bæ sung thªm, ®iÒu chØnh trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn. §iÒu nµy rÊt quan träng, v× mçi céng ®ång cã çc ®Æc ®iÓm riªng, ngay cïng mét céng ®ång ë çc thêi ®iÓm kh¸c nhau cã nhu cÇu còng nh− çch gi¶i quyÕt kh«ng gièng nhau. Thªm vµo ®ã, qu¸ tr×nh ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng lµ mét chuçi çc ®¸p øng, lµ mét qu¸ tr×nh ®éng vµ kh¸ biÖn chøng. ë mét ®Þa ph−¬ng, nÕu kh¨ng kh¨ng theo ®uæi mét gi¶i ph¸p còng ch¼ng kh¸c nµo cø duy tr× mét ®¬n thuèc ch÷a cho nhiÒu bÖnh kh¸c sau ®ã.

(8) Nh©n réng çc kinh nghiÖm thµnh c«ng vµ th«ng b¸o, rót kinh nghiÖm çc tr−êng hîp thÊt b¹i.

(9) Çn bé dù ¸n, ng−êi chØ ®¹o tuyÕn trªn ph¶i cã th¸i ®é ®óng, ph¶i biÕt l¾ng nghe, biÕt quan s¸t, biÕt nghÜ vµ biÕt ra quyÕt ®Þnh dùa vµo nhu cÇu cña céng ®ång.

6. LËP KÕ HO¹CH QU¶N Lý SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG ë TUYÕN C¥ Së

ViÖc lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng ph¶i dùa trªn çc chÝnh s¸ch vµ chiÕn l−îc cña quèc gia, kh¶ n¨ng cña çc nguån lùc, nh÷ng vÊn ®Ò bøc b¸ch cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng vµ cña çc nhãm dÔ bÞ tæn th−¬ng. KÕ ho¹ch qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng ®−îc x©y dùng ë nhiÒu cÊp ®é: cÊp quèc gia, cÊp vïng, cÊp tØnh vµ c¶ cÊp c¬ së. KÕ ho¹ch tõ cÊp tØnh trë lªn mang tÝnh ®Þnh h−íng chiÕn l−îc ®Çu t− cho søc khoÎ m«i tr−êng. Chóng ta ®· ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy ë môc 3.

Trong môc nµy sÏ ®Ò cËp tíi kÕ ho¹ch can thiÖp ë tuyÕn thùc thi çc chÝnh s¸ch tuyÕn c¬ së. ë ®©y çc ho¹t ®éng qu¶n lý m«i tr−êng rÊt cô thÓ vµ rÊt gÇn gòi víi céng ®ång. XuÊt ph¸t ®iÓm cña çc kÕ ho¹ch kh«ng chØ ®¬n thuÇn thùc hiÖn çc chØ tiªu kÕ ho¹ch trªn giao, th«ng qua h−íng dÉn kÕ ho¹ch cña Së y tÕ, Trung t©m vÖ sinh phßng dÞch tØnh theo mét quy tr×nh mµ cßn ph¶i cã nh÷ng s¸ng t¹o (®¶m b¶o tÝnh mÒm dÎo) còng nh− ph¶i ®¸p øng nhu cÇu cÊp thiÕt nhÊt trªn ®Þa bµn d©n c− hay c¬ së s¶n xuÊt. Muèn x©y dùng kÕ ho¹ch dùa trªn nhu cÇu cña céng ®ång song l¹i ph¶i tu©n theo mét quy tr×nh nhÊt ®Þnh, nÕu kh«ng sÏ chØ lµ çc ho¹t ®éng ®èi phã, ch¹y theo thµnh tÝch

239

®Ó hoµn thµnh kÕ ho¹ch nh−ng thùc thÕ ng−êi d©n l¹i Ýt ®−îc h−ëng lîi, hoÆc chi phÝ tèn kÐm mµ lîi Ých thÊp; hoÆc gÆp ph¶i ph¶n øng cña céng ®ång còng nh− cña chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, ph¶n øng cña çc chñ s¶n xuÊt, lµm cho gi¶i ph¸p thiÕu hiÖu qu¶ vµ kh«ng cã tÝnh kh¶ thi, tÝnh duy tr× thÊp.

Çch lËp kÕ ho¹ch tr×nh bµy trong s¬ ®å 10.2 gióp gi¶m bít mét sè vÊn ®Ò tån t¹i cña çch lËp kÕ ho¹ch thô ®éng.

6.1. Çc b−íc lËp kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

T×m hiÓu, ph©n tÝch kü vÒ vÊn ®Ò can

thiÖp (2)

§Ò xuÊt gi¶i ph¸p vµ quy tr×nh can

thiÖp (3)

§Æt kÕ ho¹ch sau

can thiÖp (4)

§¸nh gi¸ kÕt qu¶ Thùc hiÖn kÕ ho¹ch

Theo dâi, gi¸m s¸t

X¸c ®Þnh vÊn ®Ò

cÇn can thiÖp (1)

S¬ ®å 10.2. Çc b−íc lËp kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

6.2. X¸c ®Þnh vÊn ®Ò cÇn can thiÖp

C©u hái ®Æt ra cho giai ®o¹n nµy lµ: cÇn ph¶i can thiÖp g× ®Ó c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ t¨ng c−êng søc khoÎ cho céng ®ång cña ®Þa ph−¬ng m×nh.

240

Çc c©u hái tiÕp theo lµ:

− VÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng nµy cô thÓ lµ g×?

− Lµm thÕ nµo mµ ta biÕt ®−îc ®ã lµ vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng?

− VÊn ®Ò ®ã cã th−êng hay x¶y ra hay kh«ng vµ kÐo dµi trong bao l©u?

− Çc hËu qu¶ cña vÊn ®Ò m«i tr−êng lªn søc khoÎ vµ ®êi sèng cña céng ®ång?

− Lµm thÕ nµo ®Ó biÕt lµ hËu qu¶ ®ã ®· gi¶m hoÆc ®−îc gi¶i quyÕt nÕu ta ®−a ra gi¶i ph¸p can thiÖp?

6.3. Ph©n tÝch, t×m hiÓu vÊn ®Ò dù ®Þnh can thiÖp

Khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc vÊn ®Ò cÇn can thiÖp, b−íc tiÕp theo lµ ph¶i ph©n tÝch ®Ó hiÓu râ vÊn ®Ò qua viÖc ®Æt mét sè c©u hái (tr−íc khi can thiÖp) sau ®©y:

− Ai sÏ tham gia vµo qu¸ tr×nh can thiÖp vµ ai sÏ ®−îc h−ëng lîi, ai sÏ bÞ ¶nh h−ëng?

− VÊn ®Ò x¶y ra ë ®©u?

− VÊn ®Ò x¶y ra khi nµo?

− HËu qu¶ cña vÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng trªn søc khoÎ vµ kinh tÕ x· héi lµ g×?

− T¹i sao cã vÊn ®Ò ®ã?

ë giai ®o¹n nµy, ng−êi ta kh¼ng ®Þnh l¹i vÊn ®Ò cÇn can thiÖp vµ ph©n tÝch çc nguyªn nh©n dÉn ®Õn vÊn ®Ò nµy. Çc kü thuËt vÒ c¨n nguyªn, sö dông çc nguån sè liÖu s½n cã vµ çc kÕt qu¶ kh¶o s¸t m«i tr−êng, ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng søc khoÎ bÖnh tËt sÏ lµm cho çc suy luËn cã c¬ së h¬n. Çc kü thuËt ®Æt c©u hái "nh−ng - t¹i sao" còng kh¸ phï hîp nÕu kh«ng cã kh¶ n¨ng vµ /hoÆc kh«ng cÇn kh¶o s¸t m«i tr−êng b»ng çc thiÕt bÞ kü thuËt. Çc ph−¬ng ph¸p lµm viÖc nhãm, ph−¬ng ph¸p chuyªn gia kÕt hîp víi çc sè liÖu s½n cã vÒ søc khoÎ céng ®ång, víi kinh nghiÖm cña çc ®Þa ph−¬ng kh¸c, n−íc kh¸c ®Òu rÊt cã Ých vµ víi ®é tin cËy cã thÓ chÊp nhËn ®−îc.

6.4. §Ò xuÊt gi¶i ph¸p vµ quy tr×nh can thiÖp

Sö dông kÕt qu¶ cña b−íc (1) vµ (2) ®Ó ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p phï hîp. NÕu cã thÓ ®−îc, nªn cã nh÷ng thö nghiÖm diÖn hÑp ®Ó rót kinh nghiÖm trong qu¶n lý ch−¬ng tr×nh can thiÖp, t×m ra çc yÕu tè lµm t¨ng hiÖu qu¶ can thiÖp vµ nhÊt lµ ®−îc céng ®ång chÊp nhËn cao nhÊt.

6.5. LËp kÕ ho¹ch can thiÖp

§Ó kÕ ho¹ch kh¶ thi ph¶i c©n nh¾c 3 yÕu tè:

− §Çu vµo.

− Gi¶i ph¸p kü thuËt, gi¶i ph¸p tæ chøc vµ çc c¶n trë khi thùc hiÖn.

241

− KÕt qu¶ mong ®îi.

Khã cã thÓ x¸c ®Þnh mét çch râ rµng trong ba yÕu tè trªn, yÕu tè nµo lµ quan träng nhÊt. NÕu chØ dùa vµo ®Çu vµo th× sÏ dÔ dµng bi quan nÕu ®Çu vµo kh«ng ®ñ, nh−ng sÏ kh«ng thÓ lµm g× nÕu thiÕu nguån lùc. NÕu dùa vµo kÕt qu¶ mong ®îi, dÔ l©m vµo xu h−íng duy ý chÝ, nh−ng nÕu kh«ng biÕt râ çi ®Þnh cÇn ®¹t th× lµm sao cã thÓ t×m kiÕm nguån lùc vµ gi¶i ph¸p phï hîp ®−îc? Trong qu¸ tr×nh c©n nh¾c gi÷a ®Çu vµo vµ kÕt qu¶ mong ®îi, lu«n tÝnh to¸n çc gi¶i ph¸p can thiÖp ®Ó: sö dông nguån lùc h¹n chÕ mét çch cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó ®¹t môc tiªu ®· ®Ò ra.

Trong b¶n kÕ ho¹ch ph¶i ®Þnh râ çc môc tiªu, mçi môc tiªu l¹i cã thÓ ®−îc thùc hiÖn b»ng mét hoÆc nhiÒu gi¶i ph¸p. Mçi gi¶i ph¸p l¹i cÊu thµnh bëi nhiÒu nhãm ho¹t ®éng vµ ho¹t ®éng cô thÓ. §èi víi tõng ho¹t ®éng, ph¶i ph©n c«ng ng−êi, c¬ quan chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh, c¬ quan vµ tæ chøc hç trî. Çc nguån lùc cÇn thiÕt cho çc gi¶i ph¸p còng ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh râ: bao nhiªu, ai cÊp, cÊp khi nµo, c¬ chÕ nµo, v¨n b¶n nµo cho phÐp sö dông çc nguån lùc ®ã.

KÕt qu¶ ®Çu ra cÇn ®−îc thÓ hiÖn râ b»ng çc chØ sè ®o l−êng ®−îc. Cã thÓ cã 2 nhãm chØ sè ®Çu ra: (1) ChØ sè vÒ çc ho¹t ®éng (performance) ®· ®−îc thùc hiÖn (vÝ dô, tû lÖ l−îng r¸c th¶i ®−îc thu gom vµ xö lý, tû lÖ trÎ em ®−îc xÐt nghiÖm ph©n t×m trøng giun v.v.). (2) Çc chØ sè hiÖu qu¶ (impact) thÓ hiÖn trªn çc tû lÖ m¾c, tû lÖ chÕt, hiÖu qu¶ lîi Ých kinh tÕ v.v.

Trong b¶n kÕ ho¹ch còng ph¶i ghi râ c¬ chÕ tæ chøc, qu¶n lý ho¹t ®éng can thiÖp. Çc ho¹t ®éng theo dâi gi¸m s¸t còng nh− c«ng cô vµ ph−¬ng ph¸p theo dâi gi¸m s¸t çc ho¹t ®éng can thiÖp. Nh÷ng chi tiÕt vÒ x©y dùng kÕ ho¹ch can thiÖp søc khoÎ m«i tr−êng sÏ ®−îc häc cô thÓ h¬n trong bµi thùc hµnh.


Môc tiªu

1. Gi¶i thÝch t¹i sao qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng (SKMT) thµnh c«ng ph¶i b¾t ®Çu tõ ph¹m vi ®Þa ph−¬ng vµ tiÕn tíi nh÷ng ph¹m vi réng h¬n.

2. ¸p dông ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm lý thuyÕt vÒ qu¶n lý (SKMT) ë nh÷ng t×nh huèng cô thÓ trong thùc tÕ.

3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng chiÕn l−îc kh¶ thi ®−îc x©y dùng nh− thÕ nµo ®Ó gi¶m thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña con ng−êi lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ m«i tr−êng.

T×nh huèng

Çc b−íc qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng liªn quan tíi vÊn ®Ò « nhiÔm kh«ng khÝ.

242

ChÊt l−îng kh«ng khÝ mµ chóng ta hÝt thë hµng ngµy cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi

søc khoÎ. ChÊt l−îng kh«ng khÝ kh«ng ®¶m b¶o vµ sù tån t¹i cña çc chÊt « nhiÔm cã

thÓ g©y ra nhiÒu bÖnh kh¸c nhau nh− viªm phæi, hen suyÔn hay ung th− phæi. §Ó b¶o

vÖ søc khoÎ céng ®ång, chóng ta cÇn ph¶i gi¶m t×nh tr¹ng « nhiÔm kh«ng khÝ nh− hiÖn

nay ë tÊt c¶ çc quèc gia trªn thÕ giíi. Bµi tËp t×nh huèng nµy sÏ giíi thiÖu víi sinh

viªn nh÷ng nguyªn nh©n g©y kh¸c nhau « nhiÔm kh«ng khÝ, khëi ®Çu ë ph¹m vi ®Þa

ph−¬ng vµ sau ®ã t×m hiÓu ë ph¹m vi toµn quèc vµ toµn cÇu. Sinh viªn sÏ ph¶i xem xÐt

nh÷ng nguyªn nh©n cña « nhiÔm kh«ng khÝ vµ th¶o luËn xem lµm thÕ nµo ®Ó gi¶m vÊn

®Ò nµy nh»m b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång.

(1). ë ph¹m vi ph−êng, x·

− Nhiªn liÖu dïng trong nÊu n−íng: nhiªn liÖu nh− than, cñi gãp phÇn lµm « nhiÔm kh«ng khÝ (CO2, CO, SO2, çc h¹t vËt chÊt, khãi, v.v.).

− §©y cã thÓ lµ vÊn ®Ò nghiªm träng ë nh÷ng vïng d©n c− ®«ng ®óc nh− thµnh phè, thÞ x·...

(2) Ph¹m vi quËn, huyÖn, thÞ x·

− Giao th«ng: mét l−îng lín çc lo¹i xe tham gia giao th«ng ®· th¶i ra nhiÒu chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ kh¸c nhau tõ ®éng c¬ hai kú (tån d− cña dÇu mì, çc h¹t vËt chÊt, khãi, CO2, CO, SO2, NOx, VOCs, v.v.).

− Nh÷ng ®éng c¬ ch¹y b»ng diezen kh«ng ®−îc b¶o d−ìng ®Þnh kú: th¶i ra çc h¹t vËt chÊt nhá.

(3) Ph¹m vi tØnh, thµnh phè vµ c¶ n−íc

Çc ho¹t ®éng c«ng nghiÖp:

− Çc c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp lín, võa vµ nhá.

− NhiÒu chÊt « nhiÔm kh¸c nhau (vÝ dô CO2, CO, NOx, SO2, H2S, khãi mªtan, VOCs, mïi h«i thèi tõ hçn hîp çc khÝ g©y « nhiÔm, çc h¹t vËt chÊt vµ bôi ...).

− ThiÕu çc biÖn ph¸p chÕ tµi cã hiÖu lùc.

− Sù xuÊt khÈu çc c«ng nghiÖp ®éc h¹i tõ n−íc ph¸t triÓn sang nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn.

(4) ¤ nhiÔm xuyªn biªn giíi

HiÖn t−îng M©y N©u ch©u ¸.

C©u hái dµnh cho sinh viªn

1. M« t¶ nh÷ng nguån chÝnh g©y « nhiÔm kh«ng khÝ ë mçi ph¹m vi: ph−êng (x·); quËn (huyÖn), thÞ x·; tØnh, thµnh phè, toµn quèc).

243

2. Th¶o luËn nh÷ng gi¶i ph¸p cã thÓ ®Ó gi¶m vÊn ®Ò « nhiÔm kh«ng khÝ do giao th«ng g©y ra.

3. Xem xÐt tÝnh kh¶ thi cña nh÷ng gi¶i ph¸p ®−a ra (çc khÝa c¹nh vÒ søc khoÎ, m«i tr−êng vµ kinh tÕ).

4. Th¶o luËn tÝnh hiÖu qu¶ cña çc gi¶i ph¸p ë ph¹m vi ®Þa ph−¬ng, quèc gia vµ khu vùc.

5. ViÖc x©y dùng vµ ¸p dông nh÷ng chÝnh s¸ch mang tÇm quèc gia sÏ hç trî nh− thÕ nµo cho viÖc gi¶m vÊn ®Ò « nhiÔm kh«ng khÝ.

Tù L¦îNG GI¸

1. §iÒn tõ thÝch hîp vµo c©u sau:

Qu¶n lý m«i tr−êng lµ tæng hîp çc gi¶i ph¸p ….. vµ gi¶i ph¸p …... nh»m b¶o vÖ m«i tr−êng kh«ng bÞ « nhiÔm hoÆc khèng chÕ møc « nhiÔm trong çc giíi h¹n cho phÐp, kh«ng g©y t¸c h¹i cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh lªn søc khoÎ.

2. H·y tr×nh bµy tãm t¾t vµ nªu vÝ dô viÖc qu¶n lý m«i tr−êng b»ng çc gi¶i ph¸p kü thuËt.

3. H·y tr×nh bµy tãm t¾t viÖc qu¶n lý m«i tr−êng b»ng chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc, çc gi¶i ph¸p hµnh chÝnh vµ luËt lÖ.

4. Nªu çc nhiÖm vô c¬ b¶n cña ngµnh y tÕ trong qu¶n lý m«i tr−êng.

5. Nªu nh÷ng ho¹t ®éng cña qu¶n lý m«i tr−êng

6. H·y nªu mét vÝ dô cô thÓ trong viÖc x¸c ®Þnh vµ ®o l−êng møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng.

7. B¹n hiÓu thÕ nµo vÒ ®¸nh gi¸ tiÕp xóc víi m«i tr−êng? Cã thÓ nªu vÝ dô minh ho¹.

8. H·y nªu ¶nh h−ëng cña « nhiÔm m«i tr−êng lªn søc kháe.

9. Nh÷ng gi¶i ph¸p khèng chÕ « nhiÔm m«i tr−êng hiÖn nay do ngµnh y tÕ chØ ®¹o bao gåm nh÷ng gi¶i ph¸p g×?

10. Nªu çc ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p gi¶m nhÑ nguy c¬, ng¨n ngõa hËu qu¶ « nhiÔm m«i tr−êng.

11. Tr×nh bµy tãm t¾t nh÷ng vÊn ®Ò, tån t¹i trong qu¶n lý « nhiÔm m«i tr−êng ë ViÖt Nam.

12. H·y nªu 9 h−íng dÉn gióp céng ®ång tham gia b¶o vÖ m«i tr−êng.

244

13. H·y nªu mét vÝ dô vÒ sù tham gia cña céng ®ång trong viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng mµ b¹n biÕt hoÆc ®· tõng tham gia.

14. Nªu s¬ ®å çc b−íc lËp kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng ë tuyÕn c¬ së.

15. H·y vÝ dô vµ lËp mét kÕ ho¹ch gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò søc khoÎ ë n¬i m×nh ®ang sèng.

TµI LIÖU THAM KH¶O

TiÕng ViÖt

1. Lª Vò Anh, Lª Cù Linh, Ph¹m ViÖt C−êng (2003). §iÒu tra liªn tr−êng vÒ chÊn th−¬ng ë ViÖt Nam, çc kÕt qu¶ s¬ bé, §¹i häc Y tÕ c«ng céng.

2. Bé m«n VÖ sinh - M«i tr−êng - DÞch tÔ, §¹i häc Y Hµ Néi (1997). VÖ sinh - M«i tr−êng -DÞch tÔ, tËp II, NXB Y häc, Hµ Néi.

3. Bé Y tÕ (1998), H−íng dÉn ch¨m sãc søc khoÎ häc sinh, NXB Y häc.

4. Bé Y tÕ - Tr−êng Qu¶n lý çn bé y tÕ, (1999). Søc khoÎ m«i tr−êng, Tµi liÖu gi¶ng d¹y cao häc, NXB Y häc.

5. Bé Y tÕ (2001). B¸o ço tæng kÕt c«ng t¸c y tÕ lao ®éng 1991-2000 vµ ®Þnh h−íng kÕ ho¹ch 2000-2010, Hµ Néi, 6-2001.

6. Bé Y tÕ (2002). Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc ¨n uèng: Q§ 1329/2002/BYT - Q§ ngµy 18/4/2002

7. ChiÕn l−îc b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia 2001-2010. §Þnh h−íng kÕ ho¹ch hµnh ®éng −u tiªn vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng giai ®o¹n 2001-2005 (KÕ ho¹ch hµnh ®éng m«i tr−êng 2001-2005), Hµ Néi, 2001.

8. Côc M«i tr−êng, Bé M«i tr−êng vµ Tµi nguyªn (2000). Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam: §Þnh h−íng ho¹t ®éng ®Ó ®−a ViÖt Nam chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

9. §¹i häc Y Hµ Néi (1997). VÖ sinh M«i tr−êng DÞch tÔ tËp 1 NXB Y häc.

10. Ph¹m Ngäc §¨ng, (1997). M«i tr−êng kh«ng khÝ, Nhµ xuÊt b¶n KHKT

245

11. Hoµng, H. (2001). §Ò phßng dÞch bÖnh sèt xuÊt huyÕt trong mïa m−a. B¸o Søc khoÎ vµ §êi sèng, sè 138, th¸ng 8, trang 7-8.

12. L−u §øc H¶i, NguyÔn Ngäc Sinh (2000). Qu¶n lý m«i tr−êng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

13. NguyÔn §×nh HoÌ (2002). TËp bµi gi¶ng vÒ M«i tr−êng vµ ph¸t triÓn, Khoa M«i tr−êng, §¹i häc Khoa häc tù nhiªn.

14. NguyÔn §¾c Hy (2003). Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong tÇm nh×n cña thêi ®¹i, ViÖn Sinh th¸i vµ M«i tr−êng, Hµ Néi

15. Hoµng TÝch MÞnh (1960), VÖ sinh häc. NXB Y häc

16. NguyÔn Huy Nga (2005). ‘¤nhiÔm Asenic trong n−íc ngÇm vµ søc khoÎ. Th«ng tin Lµng V¨n ho¸ - Søc khoÎ, Sè 6 (2/2005), L−u hµnh néi bé.

17. Bïi Thanh T©m (1995). VÖ sinh m«i tr−êng, Gi¸o tr×nh sau ®¹i häc, Tr−êng QLCBYT.

18. NguyÔn V¨n Th−ëng, NguyÔn V¨n M¹n vµ céng sù (1999). Gi¸o tr×nh Søc khoÎ m«i tr−êng, Tr−êng Qu¶n lý çn bé y tÕ - Hµ Néi.

19. Trung t©m tiªu chuÈn chÊt l−îng, (1995). TCVN, TËp II: ChÊt l−îng kh«ng khÝ, ©m häc, chÊt l−îng ®Êt.

20. UNEP, 2001. B¸o ço hiÖn tr¹ng m«i tr−êng ViÖt Nam, 2001.

21. ViÖn Nghiªn cøu ChiÕn l−îc khoa häc vµ ChÝnh s¸ch khoa häc & C«ng nghÖ (2001). ThÕ giíi bÒn v÷ng - §Þnh nghÜa vµ tr¾c l−îng ph¸t triÓn bÒn v÷ng - S¸ch dÞch, l−u hµnh néi bé, Hµ Néi.

22. WHO (1993). H−íng dÉn tiªu chuÈn n−íc uèng tËp I, Geneva.

23. WHO (1995). H−íng dÉn tiªu chuÈn n−íc uèng tËp II, Geneva.

24. WHO (1998). H−íng dÉn tiªu chuÈn n−íc uèng tËp III, Geneva.

TiÕng Anh

1. Alleyne, G. A. O. (1998). "Emerging diseases- What now?" in Emerging Infectious Diseases, Vol 4, No. 3, Pan American Health Organisation, Washington, D.C., USA.

2. Annalee, Y. et al. Basic Environmental Heatlh, Oxford University Press, 2001.

3. David J. Briggs, Richard Stern, Tim L. Tinker (1999). Environmental Health for all. Risk assessment and Risk communication for National Environmental Health action plans, Kluwer Academic Publishers.

4. Centers for Disease Control (1994e). Written communication from Division "Vector-borne Diseases Database." Atlanta, CDC, US Department of Health and Human Services.

5. Colwell, RR (1996). "Global Climate Change and Infectious Diseases: The Cholera Paradigm." Science, 274:2025-2031.

246

6. McCray E, Weinbaum CM, Braden CR. The epidemiology of tuberculosis in the United States. Clin Chest Med. 1997;18:99-113.

7. C.Ronneau (1990). SÐcuritÐ dans l'exploitation des unitÐs de production

8. Cai Hong Dao (1994). Modern Enviromental Hygiene, Peoples Medical Publishing House.

9. Epstein, PR. "Emerging Diseases and Ecosystem Instability: New Threats to Public Health," American Journal of Public Health, 85(2): 168-172.

10. Lawton, J. and R. May, editors (1995). Extinction RatÐ, Oxford University Press, Oxford.

11. Andrew Lawson at al (1999). Disease mapping and risk assessment for public health, John Wiley and Sons Ltd.

12. Dade W. Moeller (1998). Environmental Health, Revised Edition, Havard University Press.

13. Miller, T. (2002). Living in the Environment. 12th Edition, Thomson Learning Inc. Australia.

14. Monroe T. Morgan. Environmental Health, 2nd Edition, Morton Publishing Company, 1997.

15. Noel de nevers, (1995). Air pollution control engineering - International Edition.

16. Postel, Sandra L., Gretchen C. Daily, and Paul R. Ehrlich (1996). ‘Human Appropriation of Renewable Fresh Water. Science 271 (9 February), 785-788.

17. Rodhain, F. (1996). "Dengue: The situation of Dengue in the World," Bull Soc Pathol Exot, 89(2): 87-90.

18. Sidney, S. and Raso, J. (1998). Global Climate Change and Human Health, American Council on Science and Health.

19. Sir McCartney P. (2002). Global Environmental Change: Human Impacts ...in this ever -changing world in which we live in.

20. The National Environmental Health Strategy. Publications Production Unit, Commonhealth Department of Health and Aged Care, Commonhealth of Australia, 1999.

21. United Nations. Department of Economic and Social Affairs, Devision for Sustainable Development (2002). The World Summit on Sustainable Development. Johannesburg 26 August to 4 September 2002.

22. "Human Population Health." In: Watson, RT., Zinyowera, MC. & Moss, RH (eds.) Climate Change 1995. Impacts, Adaptions and Mitigation of Climate Change: Scientific-technical Analyses (pp. 561-584). Contribution of Working Group II to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, New York: Cambridge University Press.

23. WHO (1983). Environmental Health Criteria 27, Geneva.

247

24. WHO (1992). Our plannet, our health. Geneva.

25. WHO (1993). Health, Environment and Development, Geneva.

26. World bank. The international Bank for Reconstruction and Development (1999). What a waste: Solid waste management in Asia. p.3 - p. 10.

27. World Health Organization (1996). Climate Change and Human Health. Geneva, Switzerland: World Health Organization.

248

Education

Sức khỏe môi trường