Irena Dawidiuk

Dieta antynowotworowa- profilaktyka i wspomaganie terapii

Konferencja „Świat bez raka- profilaktyka i naturalne terapie antynowotworowe”

23-24 maj 2014 r. , Warszawa

„ Zarówno biologia, jak i medycyna zyskałyby w wyniku uznania znaczenia onkologii dla nauk biologicznych” (Julian Huxley)

Pomimo ogromnego rozwoju różnych metod w leczeniu schorzeń nowotworowych, nie ma wątpliwości, iż najwłaściwszym podejściem do tego zagadnienia jest PROFILAKTYKA. Drugim zaś aspektem jest zasada „Primum non nocere”- czyli „Po pierwsze nie szkodzić”.

Drogi pomiędzy ZDROWIEM a CHOROBĄ bardzo się różnią.

Dla tych, u których właśnie rozpoznano nowotwór, rozpoczyna się nowa sytuacja, to świadomość, iż stoją w obliczu zagrażającej życiu choroby i nowych wyzwań z tym związanych. Towarzyszy im lęk i mnóstwo pytań.

Dla tych, którzy mają już to doświadczenie za sobą i uznani zostali za wyleczonych, życie ma nowy smak, nowy wymiar, nową perspektywę. Oni już wiedzą , iż istnieje droga powrotu do zdrowia oraz, że muszą podjąć decyzję, czy rzeczywiście chcą wyzdrowieć.

Jeżeli tak, to muszą przyjąć za siebie odpowiedzialność, muszą zgodzić się na odwagę i aktywnie włączyć się w proces leczenia. Konieczna jest trwała zmiana dotychczasowego stylu życia, gdyż najczęściej właśnie ten styl życia wyzwolił chorobę. Często uświadamiają innym, że właśnie te zdroworozsądkowe zmiany mogą zapobiec wystąpieniu nowotworów u innych, nawet u tych, którzy mają genetyczne predyspozycje do chorób rozrostowych.

Pierwsze pytanie, jakie trzeba sobie zadać , to „Jaką terapię/terapie mogę wybrać?” Kryterium wyboru jest metoda, która najbardziej skutecznie, bez skutków ubocznych, może być efektywna we wsparciu systemu immunologicznego u danej osoby.

Dużym komfortem jest możliwość rzeczowej konsultacji z lekarzem prowadzącym i innymi specjalistami w tej dziedzinie.

Wiadomym jest, iż każdy czy zdrowy czy chory musi jeść .Nie ma też wątpliwości, iż są schorzenia dieto-zależne. W wielu pracach udokumentowano ścisły związek diety w wyzwalaniu chorób nowotworowych, jak i też ich ogromny udział w leczeniu raka.

Nie budzi już zdziwienia praktykowanie medytacji, ćwiczeń relaksacyjnych, ziołolecznictwo i stosowanie indywidualnie dobranej suplementacji wobec stwierdzania ewidentnych niedoborów witamin, minerałów, enzymów i aminokwasów u chorych. Przykładem mogą być tu wieloletnie niedobory makro- i mikropierwiastków. Z witamin kluczowe są np. niedobory witamin D, C, a poza tym innych antyoksydantów, czy też błonnika w codziennej diecie pacjentów przy równoczesnym nadmiernym przetwarzaniu produktów spożywczych, licznych sztucznych i toksycznych dodatkach do żywności, nadmiarze mięsa, itp .

Najlepsza dieta, świetnie zbilansowana pod każdym względem, nie będzie pomocna u osoby, która tej często bardzo drastycznej, w dotychczasowym trybie życia, zmiany nie zaakceptuje.

Zmiana diety bywa ogromnym wyzwaniem dla otoczenia chorego. Również i pracownicy Służby Zdrowia często nie uświadamiają sobie istotnej roli tej zmiany i negują nie tylko konieczność proekologicznego podejścia do diety, ale też do całokształtu otoczenia pacjenta i jego emocji.

Decyzja w sprawie diety musi być świadoma. Trzeba wpierw zebrać wszystkie informacje n. t. różnych diet, oprzeć się na rzetelnych źródłach, ocenić je, wybrać, wdrożyć w życie i na bieżąco oceniać efekty, najlepiej pod okiem fachowca.

Dieta to nie cała odpowiedź na raka, ale bez dobrej diety nie ma odpowiedzi.

(Ian Gawler)

Jeżeli zaangażujemy się bardzo intensywnie w sprawę diety, dobrze zrobić początek w dobrym ośrodku, który specjalizuje się w dietach w chorobach nowotworowych, szczególnie w metodzie niemieckiego lekarza dr Maxa Gersona (1881-1959). Wyprzedził on bez wątpienia swoją epokę. Alarmował, podobnie, jak amerykanka dr Doris Rapp, o ogromnym udziale zanieczyszczenia środowiska, o wpływie sposobu uprawy i hodowli na nasze zdrowie i na cały nasz ekosystem. My jesteśmy jego cząstką i musimy dbać o przywrócenie równowagi naszego całego środowiska.

Podobne podejście reprezentuje dr Ewa Dąbrowska, która w sposób bardzo przemyślany opracowała dietę warzywno-owocową . Metoda ta od lat realizowana jest w formie turnusów w wielu ośrodkach w Polsce. Nadmienić należy, iż uczestnicy tej terapii mogą również doskonalić się duchowo.

Doktor Dąbrowska, podobnie jak i inni słynni uczeni zajmujący się aspektem żywienia ciężko chorych, przewlekle chorych i nieuleczalnie, podkreślała również rolę ćwiczeń fizycznych odpowiednio dobranych, jak też kontaktu z przyrodą, świeżym powietrzem, rytmów biologicznych, czyli pory posiłków, snu.

Określiła również, jakie są przeciwwskazania do stosowania jej diety. Były to : lęk przed dietą wyzwalający tak silny stres, iż niemożliwe było uruchomienie własnych mechanizmów leczących; stosowanie leków immunosupresyjnych; choroba Addisona, nadczynność tarczycy, ciąża, okres karmienia, dojrzewanie u dziewcząt, stany po transplantacji narządów, ciężkie depresje, krańcowa niewydolność narządów i wyniszczenie.

Inne rozwiązania proponowała dr Johanna Budwig (1908-2003), wybitny specjalista w dziedzinie roli tłuszczów w żywieniu człowieka. Opracowane przez nią założenia diety przeciwnowotworowej z udziałem tłuszczów i białek mleka okazały się bardzo skuteczne w leczeniu nieuleczalnie chorych, również w ostatnim stadium choroby, co wielokrotnie zostało udowodnione.

Uczonych zajmujących się rolą diety czy też suplementacją we wspieraniu chorych z najcięższymi, przewlekłymi źle rokującymi schorzeniami było wielu. Wspomnieć należy profesora Otto Heinricha Warburga (1883-1970) laureata nagrody Nobla za osiągnięcia w dziedzinie enzymologii. Jednym z nich był też wybitny lekarz prof. Julian Aleksandrowicz. Wszyscy oni całościowo traktowali pacjentów zwracając uwagę na jego środowisko, jakość produktów spożywczych, jakość wody i emocje.

Diety stosowane w chorobach nowotworowych można podzielić na :

diety profilaktyczne oraz

diety lecznicze ( np. niżej omówione diety dr Gersona, dr Dąbrowskiej, dr Budwig).

Diety profilaktyczne

W dietetycznych działaniach profilaktycznych uwzględnia się zapewnienie adekwatnej do stylu życia, wieku, płci, okresu rozwojowego ilości kluczowych dla zdrowia składników diety, jak antyoksydanty, minerały, witaminy , kwasy tłuszczowe, błonnik.

Dodatkowym elementem jest sposób przygotowywania, przechowywania, godziny posiłków i sposób ich spożywania, aby wspólnie z aktywnością fizyczną i panowaniem nad stresem uzyskać równowagę kwasowo-zasadową i emocjonalną.

Dieta antyrakowa składa się zasadniczo z sezonowych, a więc świeżych warzyw oraz nasion roślin strączkowych z udziałem naturalnych przypraw, dobrej jakości pieczywa i olejów. Osoby z nietolerancją glutenu spożywać mogą tylko pochodne zbóż naturalnie bezglutenowych ( ryż, kasza jaglana, gryka, amarantus). Ryba, mięso i jaja bywają tylko dodatkiem w diecie, a nie jej głównym składnikiem, jak to jest obecnie stosowane. Słodycze są zdecydowanie ograniczone do niezbędnego minimum. Sezonowe owoce, małe ilości miodu mają w wystarczającym stopniu dostarczać słodkiego smaku. U osób z prawidłową ilością minerałów i witamin w diecie nie obserwuje się zresztą nadmiernej chęci na słodycze.

Do cennych składników profilaktycznej diety przeciwnowotworowej należą :

zielona herbata bogata w polifenole ( w tym katechiny) ma silne właściwości antyoksydacyjne i przyśpiesza śmierć komórek rakowych; szczególnie cenne są herbaty japońskie;

przyprawy : kurkuma ( wspomaga apoptozę komórek rakowych i zapobiega angiogenezie ), najlepiej serwowana z pieprzem i tłuszczem jako curry, jak to jest w krajach Dalekiego Wschodu; imbir - silny antyoksydant i środek przeciwzapalny; rozmaryn, tymianek, oregano, bazylia, szałwia i mięta zawierające olejki terpenowe, które również wywołują apoptozę komórek raka i ograniczają jego rozprzestrzenianie poprzez blokowanie enzymów tychże komórek; podobnie działają pietruszka i seler zawierające apigeninę;

jarzyny i owoce bogate w karotenoidy : marchew, bataty, cukinia, dynia, dynia Hokkaido, pomidory, ziemniaki zawierają witaminę A i różne ilości likopenu, luteiny, fitoenu, canthaxantyny wzmacniających aktywność naszych obronnych komórek NK.

Izoflawony sojowe : genisteina, daidzeina i glyciteina blokują stymulację komórek nowotworowych przez hormony takie, jak estrogeny i testosteron; zaleca się włączać do diety produkty pochodne soi organiczej;

warzywa krzyżowe, czyli różne rodzaje kapustnych zawierają bardzo silne substancje przeciwrakowe : sulforafan i indolo-3-carbinole, ułatwiają apoptozę i blokują angiogenezę;

warzywa cebulowe – jedne z najstarszych ziół leczniczych zawierające duże ilości związków siarki, chronią przed nitrozoaminami, sprzyjają apoptozie, obniżają poziom insuliny i IGF, co zmniejsza wzrost komórek rakowych;

wodorosty morskie mają związki, w tym fukoidan, stymulujące apoptozę, wspierają komórki NK bezpośrednio zabijające komórki raka, poza tym zawierają długołańcuchowe kwasy omega-3 o silnym działaniu przeciwzapalnym;

kwasy tłuszczowe omega-3 ograniczają rozprzestrzenianie wielu rodzajów raka, zmniejszają ilość i zasięg przerzutów; źródłem są ryby morskie (długołańcuchowe omega-3) oraz siemię lniane (krótkołańcuchowe omega-3 kwasy);

grzyby zawierające polisacharydy i lentinian stymulujące funkcje naszego układu odpornościowego , w tym shiitake, maitake, enoki, boczniaki; grzyby reishi o udowodnionym przez wieki silnym działaniu przeciwnowotworowym, wcześniej zastrzeżone dla wąskiej kasty społecznej, obecnie dostępne;

witaminy, zwłaszcza D 3 i witamina C, o ogromnej roli profilaktycznej i leczniczej; bez nich nie można żyć; inne witaminy zwłaszcza z grupy B są też niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu, w tym dla systemu nerwowego, w metabolizmie węglowodanów;

owoce jagodowe o dużej zawartości kwasu elagowego oraz polifenoli stymulują eliminację substancji kancerogennych, hamują angiogenezę;

owoce cytrusowe – źródło flawonoidów o działaniu przeciwzapalnym; skórka mandarynek zawiera tangeritin i nobiletin, które przenikają do komórek guza mózgu wywołują ich apoptozę i ograniczają rozprzestrzenianie guzów;

wino, zawierające polifenole chroniące zdrowe komórki przed uszkodzeniem, jest stosowane w diecie dr Budwig, ale nie więcej niż kieliszek dziennie;

gorzka czekolada to kolejny bardzo zasobny w polifenole, antyoksydanty, proanthocyanidy smaczny produkt o zwalniającym wzrost komórek nowotworowych wpływie i ograniczający dodatkowo angiogenezę, ponadto dobre źródło magnezu;

minerały - proste składniki nieorganiczne, których braki zawsze towarzyszą przewlekłym schorzeniom; bez nich funkcje i budowa wielu narządów, systemów enzymatycznych, układu odpornościowego i hormonalnego są zaburzone; minerały tworzą sole; wiążą metale ciężkie i wtedy możliwe jest usunięcie tychże na zewnątrz; decydują o utrzymaniu pH naszych komórek i płynów ustrojowych; szczególną uwagę zwracają niedobory selenu, cynku, krzemu, wapnia, magnezu, potasu;

kwas alfa-liponowy, organiczny związek chemiczny z grupy kwasów karboksylowych, dostarczany z zewnątrz, ale i wytwarzany wewnątrzustrojowo, zwalcza wolne rodniki, stosowany przy neuropatii cukrzycowej, zatruciu grzybami i metalami ciężkimi, w chorobach wątroby, nadciśnieniu i chorobach z autoagresji.

Niewłaściwy poziom pH w naszym organizmie powoduje wzrost zachorowań na raka, cukrzycę, otyłość, choroby serca i naczyń. Badaniem pH krwi określa się ogólny odczyn płynów ciała. Krew powinna mieć wartość pH pomiędzy 7,35 a 7,45 ; optymalnie 7,4, a jej niewielkie odchylenia od normy mogą wywoływać poważne zaburzenia zdrowotne.

Sposób odżywiania, w tym też napoje, wysiłek fizyczny, reakcje na stres determinują poziom pH, czyli nasze zdrowie.

Na wartość pH krwi można ewidentnie wpływać m.in. poprzez odpowiednią dietę i tryb życia, w tym unikanie trucizn tkankowych, jak papierosy, alkohol, słodycze, nadmiar kofeiny, czy też różnych chemicznych dodatków do żywności.

D i e t y l e c z n i c z e

Dieta Gersona

Dr Max Gerson wpierw zajmował się problematyką migren, potem zainteresował się wspieraniem dietetycznym chorych na gruźlicę, aby ostatecznie bez reszty zaangażować się w sprawę opracowania diety dla pacjentów z rakiem. Osiągał ogromne sukcesy na tym polu i jego metoda w pełni zasługuje na przypomnienie i upowszechnianie.

Dieta Gersona stosowana jest w leczeniu tzw. chorób nieuleczalnych oraz nowotworowych. Może występować w połączeniu z innymi metodami terapii naturalnych. Ma na celu usuwanie przyczyn raka, a nie na ograniczanie skutków choroby. Największe szanse na powodzenie z zastosowaniem metody Gersona mają pacjenci, u których nie stosowano jeszcze chemioterapii, radioterapii.

W opinii Gersona, chory onkologiczny ma znacznie obniżoną odporność immunologiczną wskutek m. in. złej funkcji i uszkodzenia wątroby i innych narządów, zwłaszcza śluzówki jelit i gruczołów dokrewnych. Proces ten jest odwracalny w miarę przywracania sprawności tych narządów za pomocą oczyszczenia organizmu z toksyn i przywrócenia zaburzonej funkcji układu immunologicznego do rozpoznawania komórek nowotworowych i ich niszczenia.

Pierwszym krokiem w tej terapii jest odtrucie organizmu, jak też odtworzenie zasobów potasu w komórkach.

W terapii w fazie oczyszczania stosowane są lewatywy z kawy. Zaleca się aby pacjent utrzymał wlew w sobie przez ok.15 minut. Wlewy wykonuje się minimum 5 razy na dobę i częściej w zależności od stanu pacjenta i szybkości zmniejszania się ognisk nowotworowych.

Głównymi składnikami diety są owoce, surówki , jarzyny, ryż brązowy nie oczyszczony , soczewica, płatki owsiane, soki, chleb żytni pełnoziarnisty, nie solony! Szczególnie ważne są jakość i pochodzenie produktów. Wszystko powinno pochodzić z upraw ekologicznych, nie skażonych chemicznie. Ponadto przydatne są techniki kulinarne poprawiające jakość produktów oraz zwiększające wchłanialność witamin i związków mineralnych.

Metoda doktora Gersona polega na codziennym spożywaniu:

trzech określonych posiłków, trzynastu szklanek świeżo wyciśniętego soku z warzyw lub owoców, przeprowadzaniu co najmniej trzech lewatyw z kawy przyrządzonej według

wskazówek doktora Gersona.

Surowo zabronione jest używanie dodatków do żywności oraz żywności przetworzonej. Reżim dietetyczny dotyczy również naturalnych produktów takich jak:

sól, tłuszcze, olej (za wyjątkiem oleju lnianego tłoczonego na zimno i nieczyszczonego), - alkohol, orzechy, czekolada, ostre przyprawy, herbata prawdziwa, kawa (wyjątkiem

są lewatywy, do których używa się bio kawy, biała mąka, jaj, wszystkich produktów mlecznych, wszystkich słodyczy, produktów przetworzonych, zwłaszcza konserwowanych, puszkowanych, solonych, wędzonych, butelkowanych, liofilizowanych marynowanych. Inne wykluczenia to : kuchenki mikrofalowe, tytoń, fluor.Zasadą jest też zmniejszenie spożycie białka do minimum, by wszystkie dostępne w organizmie enzymy proteolityczne mogły być skierowane na niszczenie komórek nowotworowych. Poleca się spożywanie tzw. zupy Hipokratesa.

Dopuszcza też niektóre owoce : jabłka, pomarańcze, morele, winogrona, brzoskwinie, banany, grejpfruty, gruszki, cytryny, czereśnie, porzeczki, melony.

Zabronione są : wszystkie owoce jagodowe i ananasy; ich kwasy aromatyczne wywołują niekorzystne reakcje; awokado, orzechy - zbyt dużo kwasów tłuszczowych; ogórki - zbyt dużo sodu i źle łączą się z sokami (dają niestrawność); strączkowe - suche nasiona zawierają inhibitory enzymów, utrzymujące je „w stanie uśpienia”, dlatego powodują gazy. Świeża fasolka szparagowa i groszek zielony są dopuszczalne. Wyjątkowo można wrzucić do zupy garść soczewicy dla zmiany smaku, generalnie unikać. Kiełki - zawierają niekompletne aminokwasy, wywołujące toczeń (rośliny tak bronią się przed zwierzętami).

Surówki:

Mogą być tarte, siekane, mieszane lub podawane osobno. Sporządzać je można z : marchwi, sałaty, brukselki, kalafiora, kapusty, cebuli, szpinaku, papryki, pomidorów, cykorii, selera, rzodkwi, oliwek, czarnej rzepy, można dodawać kiełki nasion zbóż. Można poprawić smak dodając sosu na bazie octu winnego lub soku z cytryny 2 łyżki, wody 2 łyżki i 1 łyżeczka brązowego cukru.

Soki- wyciskane, a nie wirowane -

Średnio soki podaje się do 13 razy dziennie począwszy od pierwszego dnia terapii. Należy je wypić natychmiast po przyrządzeniu ponieważ inaczej nie będą miały wartości. Enzymy zawarte w sokach potrafią utlenić się w ciągu kilkunastu minut pozbawiając chorego najważniejszego składnika. Sposób przyrządzania jest bardzo istotny również ze względu na zachowanie wszystkich potrzebnych enzymów i soli mineralnych.

Przyprawy zalecane : ziele angielskie, anyż, cząber, estragon, kolendra, koper ogrodowy, koper włoski, liście laurowe, majeranek, kwiat muszkatu, rozmaryn, szafran, szałwia, szczaw, tymianek. Szczypiorek, cebulę, czosnek i pietruszkę można używać w większych ilościach i często poprawiają one smak.

Słodzenie: Tam gdzie to nie jest konieczne nie używać cukru. W ostateczności słodzić prawdziwym miodem, sokiem z winogron , syropem klonowym lub brązowym cukrem.

Nie pić wody (mamy wypić do 13 szklanek soków). Woda rozcieńcza soki trawienne, jeśli pita razem z sokami - powoduje wzdęcia i niestrawności. Jak chce się pić w nocy - mieć herbatę z mięty w termosie.

Woda do gotowania potraw, do zupy, do wlewów - niechlorowana i NIEFLUOROWANA. Fluor i chlor jako halogenki wypierają jod z tarczycy. Niedoczynność tarczycy hamuje układ immunologiczny. Fluor jest trucizną dla wielu enzymów.

Dieta ta jest fundamentem terapii Gersona i tylko ścisłe jej stosowanie wg zaleceń jest w stanie przywrócić zdrowie. Ważne są naczynia, w których przygotowuje się i przechowuje posiłki oraz techniki kulinarne pozwalające na jak najlepsze dostarczenie niezbędnych składników odżywczych

Ponadto dużo zaleceń dotyczy stanu otoczenia pacjenta : dom, szpital, itp.

Badania kontrolne w trakcie terapii obejmują : morfologię z rozmazem

manualnym, badanie ogólne moczu, poziom TSH,T3, T4 co 4-6 tygodni przynajmniej przez pierwsze 6 miesięcy, jonogram , zwłaszcza poziom potasu w surowicy co 2 tygodnie, na początku co tydzień.

Dieta doktor Johanny Budwig

Była wybitnym naukowcem, biochemikiem, studiowała też medycynę. Jej odkrycia w dziedzinie badań nad kwasami tłuszczowymi omega -3 , a zwłaszcza nad olejem lnianym, znalazły zastosowanie w leczeniu takich schorzeń, jak choroba Alzheimera, nowotwory, miażdżyca, alergie, depresje, choroby skóry .

Podstawą diety jest dostarczenie organizmowi pokarmów bogatych w tłuszcze omega-3, węglowodany złożone, błonnik, antyoksydanty. Podstawowym tłuszczem w tej diecie jest tłoczony na zimno i nieoczyszczony olej lniany. Nie stosuje się smażenia, uwodornionych i rafinowanych tłuszczów, tłustego nabiału, mięsa. Wszystkie produkty maja być świeże i pozbawione niepożądanych substancji balastowych.

Olej spożywa się codziennie w postaci tzw. pasty miksując olej z chudym twarogiem przez ok. 6-8 min. Można ją przyprawiać do smaku. Ilość oleju lnianego zależy od stanu chorego. W profilaktyce stosuje się 2 łyżki, w przypadkach średnich 4 łyżki, a u najciężej chorych 6 łyżek z uwzględnieniem tzw. fazy wstępnej , przejściowej dla tej grupy pacjentów, która ma problemy z trawieniem pasty. Stosuje się 5-6 łyżek oleju na 12,5 dkg sera twarogowego. Zaleca się też spożywanie odpowiednio spreparowanego z mlekiem i miodem świeżo zmielonego siemienia lnianego.

W diecie stosuje się ryby morskie do 200 g/dzień, świeże owoce 3-4 porcje dziennie ( ale nie wolno owoców mieszać ze sobą). Z warzyw głównie brokuły, kapusta, brukselka, marchewka. Pije się tez soki głównie cytrusowe w odstępstwie kilku godzin od spożycia pasty.

Dopuszczone są fermentowane produkty mleczne dobrej jakości, nieoczyszczone płatki, pieczywo z pełnego przemiału, drożdże spożywcze, które należy przed spożyciem zagotować ( źródło witamin B).

Istotne jest picie łącznie do 2-3 litrów wody, ale nie mineralnej, soków owocowych nie rozcieńczanych, herbat ziołowych

Zabronione jest używanie cukru, sztucznych słodzików, syntetycznej witaminy A, innych tłuszczów poza olejem lnianym.

Omówienie i podsumowanie :

Przez stulecia człowiek znajdował nowe produkty spożywcze, aby zaspokoić swój głód, wprowadził uprawy, hodowlę, sposoby przechowywania żywności, nauczył się obserwować przyrodę i dlatego włączył zioła nie tylko jako przyprawy , ale też jako leki.

Stopniowa poprawa warunków higienicznych naszego bytowania spowodowała, że ustąpiły śmiertelne epidemie związane z zanieczyszczeniami wody i gleby.

Obecnie mamy ”zalew” środkami chemicznymi w stopniu przekraczającym naturalne możliwości detoksykacyjne zarówno ustroju człowieka, jak i towarzyszącego mu otoczenia w szerokim tego słowa znaczeniu. Łańcuch pokarmowy przynosi nam czasem nieoczekiwane katastrofy ekologiczne, jak np. zespół zatoki Minamata.

Bez zdecydowanych działań na rzecz ochrony naszego środowiska czeka nas bardzo niepewna przyszłość. Zapowiedzią są obecnie występujące schorzenia, tzw. schorzenia cywilizacyjne, wśród których choroby nowotworowe, alergie, cukrzyca, zaburzenia psychiczne mają bardzo niepokojącą tendencję wzrostową o charakterze epidemii.

Osiągnięciem wielkiej miary były i są dokonania na polu praktycznego zastosowania badań naukowych i tradycyjnych metod zielarskich, których słuszność

potwierdza się zresztą obecnie.

Omówione wcześniej propozycje niektórych z wielu istniejących rozwiązań dietetycznych znalazły już dzięki temu zastosowanie w naszym codziennym życiu, w tym również w naszych posiłkach. Obecnie słusznie przywiązuje się wielką uwagę do zdrowotnego aspektu naszej codziennej diety, gdyż jest ona naszym wsparciem w drodze do zdrowia.

Bazą współczesnej piramidy żywnościowej muszą być dobrej jakości produkty, przetwarzane i przechowywane bez uszczerbku dla naszego zdrowia. Warzywa odgrywają tu ogromną rolę ze względu m.in. na swoją sezonowość i na bogactwo rozmaitych składników niezbędnych dla człowieka. Pozostałe produkty, nawet zboża, stanowią mniejszy objętościowo i wagowo udział.

Trzeba jednak pamiętać, iż dietę kształtują lokalne warunki klimatyczne, w których się znajdujemy. Kluczowym elementem jest przede wszystkim jakość produktów spożywczych, jakość wody pitnej, prawidłowa flora zarówno nasza wewnętrzna, jak i w otoczeniu, codzienny kontakt z przyrodą, ruch, techniki relaksacyjne, podążanie za naszym rytmem biologicznym.

Primum non nocere