Những Ðiều Cần Biết về Tai Biến Mạch Máu Não (TBMMN) BS Trần Ðình Hoàng, NSW, Australia Hỏi: Tai biến mạch máu não là bệnh gì ? Ðáp: TBMMN tiếng Anh gọi là stroke hay cerebrovascular accident (CVA) xảy ra lúc mạch máu đem dưỡng khí và chất dinh dưỡng đến nuôi não bị vở ra hay bị nghẽn lại. Lúc não thiếu máu như vậy, dưỡng khí sẽ bị thiếu và tế bào não sẽ chết đi. Hỏi: bệnh TBMMN có thường xảy ra không? Ðáp: Hàng năm tại Hoa Kỳ có khoảng 730,000 trường hợp mới của bệnh TBMMN. Theo thống kê Úc, hàng năm có 12,000 người chết vì TBMMN so với 28,000 người chết vì bệnh tim. Càng lớn tuổi càng dễ bị TBMMN. Bệnh này đứng hàng thứ hai tại Anh quốc sau bệnh tim và trước ung thư. Trên thế giới từ thập niên 70s số tử vong do TBMMN giảm xuống khoảng 7% mỗi năm nhờ sự hữu hiệu của việc điều trị bệnh cao huyết áp. Hỏi: có dễ bị TBMMN lần thứ hai không? Ðáp: rất dễ bị TBMMN lần thứ hai. Trong vòng 5 năm kể từ lần bị TBMMN đầu tiên, có từ 1/3 đến 1/2 số người sống sót sẽ bị TBMMN lần thứ hai. Hỏi: bệnh TBMMN được phân loại như thế nào? Ðáp: bệnh TBMMN được chia thành nhiều loại chính dựa trên hư hại của mạch máu: mạch bị nghẽn hay mạch bị vỡ làm chảy máu trong đầu vì mỗi loại TBMMN có cách điều trị khác nhau cho nên các BS cần định bệnh sớm và xác định nơi hư hại một cách chính xác. Loại nghẽn mạch máu gây ra thiếu máu đến não; tiếng Anh gọi là ischemic stroke có thể do máu đông tại chỗ (thrombotic stroke) hay mạch bị nghẽn vì cục máu chuyển di từ nơi khác trong thân thể (embolic stroke). 53% TBMMN thuộc loại thrombotic stroke. 31% thuộc loại embolic stroke. 13% do chảy máu trong sọ. 6% do chảy máu dưới màng nhện trong màng não. Hỏi: các loại bệnh nào gây ra chảy máu trong TBMMN? Ðáp: Mạch máu bị vỡ ra làm cho thiếu máu ở vùng não sau nơi vỏ và tế bào não bị chết. Ngoài ra máu chảy ra đông lại thành cục, đẩy lệch các cơ cấu của não và làm hư hại các chức năng của não. Có hai loại chảy máu trong não: một là chảy máu dưới màng nhện, hai là chảy máu trong sọ. Loại chảy máu dưới màng nhện có thể do bệnh mạch lựu (nở động mạch - aneurysm) và tật động tĩnh mạch bẩm sinh (arteriovenous malformations). Hỏi: Xin mô tả các triệu chứng báo hiệu bệnh TBMMN? Ðáp: BS của quí vị có thể tìm thấy các dấu hiệu cho thấy quí vị dễ bị TBMMN. Quí vị cũng có thể được báo hiệu bởi các triệu chứng của bệnh TBMMN như : 1. tự nhiên thấy yếu, tê rần hay liệt tay chân hay mệt, nhất là nếu bị một phía của thân thể. 2. mất khả năng nói hay khó nói hoặc không hiểu ngôn ngữ. 3. đột nhiên mất thị giác nhất là ở một mắt.

4. đột nhiên bị nhức đầu dữ dội không có nguyên nhân. 5. đột nhiên chóng mặt, mất thăng bằng. Hỏi: thế nào là cơn thiếu máu tạm thời (transient ischemic attack- TIA) trong bệnh TBMMN? Ðáp: Khoảng 1/3 các trường hợp TBMMN được báo hiệu trước bằng cơn thiếu máu tạm thời, mà tiếng Anh gọi là TIA. TIA có thể xảy ra trước bệnh TBMMN vài ngày, vài tuần hay vài tháng. TIA xảy ra do sự ngưng cung cấp máu tạm thời lên não. Triệu chứng thường ngắn hạn từ vài phút đến vài giờ. Chẳng hạn quí vị đột nhiên không nhìn thấy rõ hay yếu chân, yếu tay rồi tự nhiên triệu chứng biến mất. Ðó là trịêu chứng báo hiệu quan trọng, quí vị phải đi gặp BS gia đình ngay. Hỏi: thuốc ngừa thai và bệnh TBMMN? Ðáp: Thuốc ngừa thai nhất là loại chứa nhiều estrogen làm tăng gia hiểm nguy đông máu có thể gây ra bệnh TBMMN đặc biệt ở phụ nữ trên 30 tuổi. Hỏi: các yếu tố gây bệnh TBMMN? Ðáp: Có nhiều yếu tố gây hiểm nguy của bệnh TBMMN như: Tuổi tác, tính phái, sắc dân và bệnh sử gia đình. Càng lớn tuổi càng dễ bị TBMMN, 2/3 các trường hợp xảy ra ở người trên 65 tuổi. Bệnh TBMMN xảy ra ở đàn ông 25% nhiều hơn so với đàn bà. Người Mỹ da đen bị TBMMN nhiều hơn người da trắng. Ngoài ra cũng có nhiều yếu tố có thể thay đổi được trong bệnh TBMMN như chữa trị bệnh cao huyết áp, bệnh tiểu đường, không hút thuốc lá, giữ cho người không quá mập, tăng gia thể dục thể thao, ăn uống điều độ, giảm cholesterol hay tránh thuốc ngừa thai ở phụ nữ dễ đông máu. Hỏi: các phương pháp mới để định bệnh TBMMN? Ðáp: Trong bệnh TBMMN, định bệnh sớm và chính xác rất quan trọng. Các phương cách định bệnh hiện đại sau đây được dùng để định bệnh TBMMN: 1. Hình cắt lát CT scan: là phương cách đầu tiên cho người bệnh ở phòng cấp cứu. Có thể giúp phân biệt nhanh chóng loại TBMMN do nghẽn mạch hay do chảy máu. 2. Hình MRI giúp xác định chính xác vị trí hư hại trong bệnh TBMMN. Hình rất nhạy cho nên thường dùng trong bệnh TBMMN do các mạch nhỏ. 3. Hình MRA (Magnetic Resonance Angiography) 4. Transcranial Doppler 5. Xenon CT scanning dùng để đo lưu lượng máu trong não. 6. Carotid Duplex Scanninng dùng siêu âm để xác định xem động mạch cổ có bị nghẽn không. 7. Radionuclide SPECT scanning dùng chất phóng xạ để đo lưu lượng máu trong não. 8. PET scanning dùng để xác định sự biến dưỡng của các vùng trong não. 9. Hình chụp mạch máu não (Cerebral angiography) cho thấy tình trạng các mạch máu não. Hỏi: các trị liệu mới về bệnh TBMMN? Ðáp: Ðiều trị cấp cứu của bệnh TBMMN cần phải nhanh chóng vì những hư hại não sẽ xảy ra trong vòng vài giờ sau khi TBMMN. Ðối với bệnh TBMMN do thiếu máu, thuốc dùng có hai mục đích: làm tan cục máu đông và bảo vệ thần kinh.

- Thuốc tan cục máu đông như tPA (tissue plasminogen activator) phải được dùng trong vòng 3 giờ sau khi bị TBMMN. - Thuốc bảo vệ hệ thần kinh chống lại hư hại như citicoine còn đang trong vòng nghiên cứu. Một phương pháp mới đang được nghiên cứu là hạ thấp nhiệt độ thân thể. Hỏi: các phương thức giải phẫu tân tiến trong bệnh TBMMN? Ðáp: trong vài trường hợp phải dùng đến giải phẫu để ngăn ngừa bệnh TBMMN. Chẳng hạn, phải dùng đến: 1. giải phẫu động mạch cổ cắt bỏ lớp cứng mỡ (atherosclerotic plaques) trong động mạch cổ (carotid endarterectomy) 2. vi phẫu động mạch lựu hay tật mạch máu bẩm sinh (microsurgery for aneurysm or AVM) 3. tái tạo lưu thông máu bằng cách giải phẩu bắc cầu qua chỗ nghẽn (bypass surgery) Hỏi: người nào cần thăm dò bệnh TBMMN? Ðáp: cần phải thăm dò bệnh TBMMN ở cả đàn ông lẫn đàn bà trên 45 tuổi cho đến 70 tuổi. Sau 70 tuổi thì còn tùy, có người bảo ngưng thăm dò, có người đề nghị tiếp tục thăm dò mãi mãi. Hỏi: cần thăm dò những gì trong bệnh TBMMN? Ðáp: BS cần xem người bệnh có cao huyết áp không, có hút thuốc không, có uống rượu không, có mập quá không, có ít thể dục thể thao không, có bị rung tâm nhĩ hay bị cơn thiếu máu tạm thời TIA không? Hỏi: các yếu tố hiểm nguy nào dễ gây bệnh TBMMN? Ðáp: bệnh TBMMN dễ xảy ra ở người bị bệnh tiểu đường, ở người từng bị TIA, từng bị tai biến tim từng bị các bệnh khác của tim, bị bệnh mạch máu ngoại biên. Những người ở tầng lớp kinh tế xã hội thấp thường có nhiều yếu tố hiểm nguy của bệnh TBMMN hơn. Hỏi: có cách nào phòng ngừa bệnh TBMMN? Ðáp: Ðối với các bệnh nhân có nguy hiểm cao về bệnh TBMMN có thể dùng 2 nhóm thuốc sau: 1. thuốc chống đông máu, uống hay chích. Thuốc làm loãng máu và chống máu đông cục trong mạch máu ở não. 2. thuốc chống tiểu cầu, làm cho tiểu cầu không tụ lại được và làm máu không đông cục nhờ thế giảm bệnh TBMMN trong người bị TIA. Ngoài ra còn phải thay đổi lối sống: không hút thuốc lá, bớt uống rượu và nên tập thể dục thể thao đều đặn.