br·inrules ~

· 0 H. . M. ·D. N A 111.-. - • I 1' ... '- I •

. I

MucLuc . .

NHUNG QUY TAC DE TRE THONG MINH VA HANH PHUC -

161 GI61 THIEU

TH61 KY MANG THAI

QUAN HE VCJ CHONG

, A K BE THONG MINH: HAT GIONG

BE THONG MINH: DAT TRONG

, , -<' BE HANH PHUC: HAT GIONG

BE HANH PHUC: DAT TRONG

BE c6 PHAM cAcH QUY LU�.T TRi NAO

KETLUAN

NHDNG QUYTAc DE rRE THONG MINH v A HANHPH0C-

Ngiriri d<ln dirimg khong thl thieu tren hanh trinh lam cha m?

B�n da s�n sang bat tay vao nuoi d�y m{)t dfra tre thong minh, h�nh phuc roi chfr?

B�n c6 thong higu quy lu�t tri nao cua tre? Hay thU: lam bai trac nghi�m nh6 dmn day dg biet minh s�n sang den dau:

1. Yeu to nao quyet dinh tre se d�t thanh tich h9c t�p cao?

a. IQ

b. Kha nang t\f kiem che

c. Digm so

2. Dieu quan tr9ng nhat tri nao can dg h9c t�p tot?

a. Moi tn.remg nhi'eu kich thich

b. Giao vien nhuan nhuy�n ky nang ve H9c thuyet tri nao

c. Cam giac drrqc an toan

3. Tre nh�n thfrc dU'Q'C trr khi nao?

a. 45 phut sau khi chao dCri., tre da biet bat chmrc

b. Tre nh& dU'Q'C m{)t S\f ki�n da til'ng xay ra trr mot tuan trrr&c

c. Tre higu drrqc r�ng & gan thi v�t to hon, & xa thi v�t nh6 hon

d. Tre phan bi�t drrqc grrong m�t ngrrm v&i grrong m�t khong-phai-ngrrm ngay trr khi sinh ra

e. Tat ca di'eu tren

f. Khong di'eu nao dung. Tre em khi sinh ra chi biet kh6c, an, te dam, non tr& va ngu. Kha nang nh�n thfrc chi dU'Q'C phat trign dan dan theo thffi gian.

4. Ti I� cac CUQC hon nhan di xuong sau khi don dfra con dau long

a. 16%

b. 55%

5. a d9 tu5i nao tre cam nM.n drrqc moi bat hoa cua cha m�?

a. Tre drr&i 6 thang tu5i da co th� phat hi�n di'eu gi do khong 5n. Huyet ap tang Ien, nhip tim va hoc mon stress gia tang, day du dau hi�u nhrr COTI cang th�ng a ngmn trrr&ng thanh.

b. Tre co th� khong hi�u drrqc cha m� mau thufin nhau ve di'eu gi, nhrmg chung linh cam drrqc co di'eu do xay ra. Di'eu nay se anh hrr&ng den kha nang gifr binh tinh va hoi ph\lC Sau COTI stress Cua tre.

c. Anh hrr&ng cua stress se bi�u hi�n r6 r�t khi tre den tu5i di hQC. Tre co XU hmmg dung den bq.o h,rc, kem giao tiep xa h9i hOTI. Chung kho t�p trung chu y va d� g�p phai cac van de sfrc khoe, chi so IQ ciing thap hOTI.

d. Tat ca dap an tren

6. Bon nguyen nhan chinh gay ra xung d9t gia dinh khi don dfra con dau long?

a. Ta bfin, phong each dq.y d6 khac bi�t, tien bq.c, thieu tinh d\lC

b. Thieu ngu, tach bi�t khoi xa hQi, thieu chia se cua ngmYi chong, cang th�ng

c. Phai thfrc d�y Ilic mra dem, thieu thOi gian danh cho nhau, stress vi d9t nhien phai & nha

7. Bq.n thay ki�t sfrc va muon rm con ra d� ranh rang chut xiu. Bq.n co nen d� em be 2

tu5i cua minh xem ti vi?

a. Tuy�t doi khong

b. Khoang m9t tieng m9t ngay

c. M9t lrrqng vll'a du, va chi ch9n nhfrng chrrOTig trinh co tinh giao d\lc, trrOTig tac cho tre xem

8. Con bq.n dq.t di�m cao nhat trong bai ki�m tra tren l&p, bq.n se noi gi?

a. "M� biet con lam drrqc ma. Con rat thong minh ! "

b. "M� rat t\l' hao ve con. H�n con da nf> l\fC rat nhi'eu! "

c. N6i cau khac

9. PhITong phap dc;ty con nao se san sinh ra nhfrng thien tai?

a. Nghiem khac, cha m� can c6 oai v&i con, d� tre biet SQ' va ton tr9ng ngmn l&n

b. Yeu thITong, yeu thITong va yeu thITong con th�t nhfeu. Tuy�t doi tranh doi dau v&i con.

c. Nghiem khac, nhrmg vftn an can

d. Chi can chu cap cai an, cai m�c cho con, roi d� chung t\f than v�n d9ng. Chung se t\f biet dU'emg xoay x&.

10. Bc;tn dang dc;ty tre each ki�m soat cam xuc. Dau la each hay nhat d� giup tre tuan thu quy tac bc;tn de ra?

a. Phc;tt khi tre hIT

b. Giai thich ly do bc;tn dITa ra quy tac nay

c. Hoi 19 con

Dap an

1b. Nhfrng em be c6 th� ki'em che cam xuc ban than se dc;tt di�m IQ cao hon 210 di�m so v&i tre khong th� ki�m soat dITQ'C ban than. Tc;ti sao? Tang cITemg ki�m soat la m9t phan cua chfrc nang dfeu hanh. Chfrc nang dfeu hanh con lien quan den kha nang tranh xao Hing & tre. Tre c6 kha nang t�p trung tot hon, do d6 h9c tot hon.

Dfeu tiet cam xuc la nhan to tien doan chinh xac nhat kha nang nh�n thfrc cua tre? Dung v�y. D� tim hi�u them ve y tIT&ng gay sfuig sot nay, bc;tn c6 th�m tim d9c phan S\f t\f chu trong Be thong minh: Hc;tt giong, trang 165 va Cong Cl). tri nao, trong Be thong minh: Dat trong, trang 208

2c. U'u tien hang dau cua bQ nao la sinh ton. Hay xem Cong vi�c thITemg ngay cua nao b9 khong phai la h9c t�p chITong Be thong minh: Dat trong, trang 194

3e. M�c du cac nha khoa h9c xITa nay vftn nghI r�ng tre em la nhfrng ta giay trang. Nhrmg cac nghien cfru gan day da bac b6 hoan toan quan di�m nay. Xem Nhin nhIT khi, hanh xu nhIT khi trong chITong Quan h� VQ' chong, trang 104

4c. Hau het cac c�p doi deu khong th� tU'&ng tli'Q'Ilg dU'Q'C nhfrng thay d6i l&n lao khi c6 con. Tre em xITa nay vftn dU'Q'C hi�u r�ng se mang den nfem vui bat t�n, dung khong nao? D6 la ao tIT&ng cua rat nhfeu ngli'm trong chung ta, d�c bi�t Ia v&i cac b�c cha m� l&n Jen trong nhfrng nam 1950 - kY nguyen cua nhfrng y tU'&ng truyen thong ve hon nhan va gia dinh. Nhrmg nha xa h9i h9c LeMasters da chi ra c6 con dong nghfa v&i khoang thm gian

gian nan, C\fC nhQc.

5d. Cang th�ng khi phcii chfrng kien cha m� to tieng, bat hoa v&i nhau c6 th� lam t6n thITong tri nao tre. Nhrmg neu b:m chiu b6 doi gang dam hoc xuong, thi h� thong nao cua tre se phl)C hoi trong 8 tuan. Neu trot gay g6 trmrc m�t tre, hay chac chan r�ng d� tre ch(mg kien cac b�n da lam lanh v&i nhau. Hay xem Tre doi ph6 v&i stress ra sao trong chITong Quan h� vq chong, trang 110.

6b. D� biet them chi tiet, b�n xem Bon nguyen c& chinh khien b�n cai va trong chITong Quan h� vq chong, trang 114.

7a. Tat nhien b�n can nghi ngoi Nhrmg tot nhat nen c6 m9t ngmn khac thay b�n cham con hJ.c nay - hay nher m9t ngITCri b�n, m9t ngITCri than, hay ngITCri hang x6m ve hrm. Hi�p h9i Hoa Ky da khuyen cao r�ng tre em dIT&i 2 tu6i tuy�t doi khong nen xem ti vi. Cac nghien cfru da chi ra r�ng, cfr m6i gier tre dIT&i 2 tu6i xem ti vi l�i tang them 9% nguy ca hanh xli' b�o l\fC khi den tu6i di hQC. Nhfrng dfra tre nay ding se kh6 kiem che dU'Q'C cam xuc cua ban than. Ti vi ciing la lieu thuoc d9c cho kha nang t�p trung, chu y cua tre. Ma day l�i chinh la th� hi�n cua chfrc nang di'eu hanh cua tre. (Kha nang ki�m soat quyet dinh thanh tich hQC t�p & trITerng cua con, chfr khong phcii IQ). Tre dIT&i 3 tu6i, neu xem ti vi 3 tieng m6i ngay se tang 30% nguy ca suy giam kha nang t�p trung hon tre khong xem ti vi.

Tuy nhien, sau 5 tu6i cac chITong trinh tITong tac tren ti vi c6 lqi cho nao bQ. Di nhien, b�n vfin can h�n che xem ti vi. Hay xem Thai d�i so h6a: ti vi, tro chm di�n tu va Internet, chITong Be thong minh: Dat trong, trang 219.

Sb. Tre em dITqc khen ngqi vi n6 l\fc cua ban than se hQc dITqc r�ng n6 l\fc chinh la thfr t�o nen thanh cong. Nhll' v�y, tre biet r�ng, chung c6 th� Vll'Q't qua mQi thli' thach chi can n6 l\fc hon nfra. Xem phan Khen ngqi n6 I\l'c, chfr khong phai IQ trong chITong Be thong minh: Dat trong, trang 213 .

9b. Cac nha nghien cfr da chi ra r�ng, chi c6 duy nhat m9t phong each giao dl)c giup b�n nuoi d�y nen dfra tre tuy�t vCri. Nhfrng b�c cha m� nay doi hoi cao nhrmg rat quan tam den tinh cam cua con cai. HQ gicii thich lu�t I� cho con va khuyen khich con phat bi�u y kien. HQ muon hIT&ng con s&m t\l' l�p. D� dQc them ve hon phong each lam cha m�, hay dinh nghfa ve dfra tre tuy�t vCri, hay xem phan MQt em be xuat chung, chITong Be h�nh phuc: Dat trong, trang 300.

10b. Ph�t khi tre vi ph�m lu�t I� la cot 16i cua ky lu�t. Nhrmg gicii thich lu�t I� cho tre l�i c6 th� t�o nen di'eu kY di�u. Lam v�y se khien cac hinh ph�t tr& nen d� chap nh�n hon, d� l�i bai hQc sau sac, kh6 quen hon. Vi dl), khong gicii thich: "Ch& c6 d9ng vao con ch6, khong con se bi nhot x6 day." Va c6 gicii thich: "Ch& c6 d9ng vao con ch6, khong con se bi nhot x6 day. Con ch6 dfr Jam, va m� khong muon con bi n6 can dau." Hay dQc Ly gicii lu�t l�, chITong Be c6 ph�m each, trang 375 .

B�n tra Im dung bao nhieu cau? Neu b�n vftn con thay hoang mang, sao lam cha m� l�i la hanh trinh gian nan, v&i day rfiy nhfrng c�m bfiy, thli' thach khuat lap den nhll'erng nay, hay d� Nhfrng quy tac d� tre thong minh va h�nh phuc dong hanh cling b�n nhe ! S�n sang

lam mot ong bo/ ba m� tuy�t vm cua con cai nao !

Nha sach Alpha books

NHUNG QUY TAC DE TRE THONG MINH vA �H PHUC

JOHN J. MEDINA

LO'I GI6'I THIEU C(r m6i fan giang ve S\f phat tri@n cua nao bo tre em cho cac ong bo ba m� tU'OTig lai, toi

l(;li mac sai ram. Toi vftn ng& la cac b�c cha m� mong cha dU'Q'C nghe nhfrng chi dftn khoa hQC, IOi cuon ve nao bo trong tu cung - nao Ia ban chat sinh hQC cua mao than kinh ' nao la di tru sQ'i trl)C . . . Nhrmg den phan hoi dap ngay sau m6i bu5i giang, tram fan nhU' mot, luon la 5 cau hoi. "Con toi co th@ h9c dU'Q'C nhfrng gi khi con n�m trong bl)ng m�?" "Con cai se anh hmmg the nao den CUOC hon nhan cua VQ' chong toi?" "Lam the nao d@ dam bao la con gai be bong cua toi dU'Q'C h(;lnh phuc day?" (Nhfrng n6i lo di@n hinh cua cac ba m�) "Toi nen dC;ly d6 the nao d@ con toi vao dU'Q'C trIT<Yng Harvard?" (ThIT<Yng la b�n tam cua cac ong bo) "Lam the nao d@ nuoi dC;ly chau toi cho tu te?" Doi khi toi bat g�p cau hoi nay tu nhfrng ngITm ba m�t moi phai ganh ho co con gai nghi�n ma tuy trach nhi�m lam cha lam m�. Ba khong muon tinh tr(;lng tU'OTig t\l' l�p l(;li.

Toi hoai cong leo lai cuoc doi tho(;li sang dia h(;lt d�c thu cua nhfrng sai bi�t than kinh, rot CUOC CaC tj phl) huynh vftn Clr xoay CUOC noi chuy�n quanh nam cau hoi nay - het fan nay t&i fan khac. Cuoi cling, toi v& le. Toi cfr cham cham di�n giai cho cac tj ph\l huynh thay cac van de y hQC chuyen sau, trong khi hQ chi can nhfrng dieu thiet th\fC ma thoi. V�y nen, CUOn sach nay Se khong dinh dang gi den ban chat Cua S\f dieu chinh gene trong qua trinh phat tri@n nao bo. Thay vao do, Nhfrng quy tac d@ tre thong minh va h(;lnh phuc se dU'Q'C dftn dat b&i chinh nhfrng cau hoi th\fC te ma CaC thinh gia Cua toi khong nglrilg neu ra.

"Quy lu�t Tri nao" la each gQi nhfrng gi chung ta vftn hi@u r6 xung quanh each thfrc ho(;lt dong cua nao bo giai do(;ln vai nam dau dm cua tre. M6i dieu ay l(;li dU'Q'C khai thac tu nhfrng via kien thfrc chuyen nganh l&n hon, nao tam ly hQC hanh vi, sinh hQC tebao va sinh hQC phan tu. M6i phan dU'Q'C }\fa chQn d\fa vao tac dl)ng h6 trQ' cho cac tj fan dau lam cha, lam m� trong vi�c ganh vac mot nhi�m Vl) muon phan gian nan - cham soc cho mot d(ra tre be bong.

Hi@n nhien la toi hi@u nhu cau co dU'Q'C nhfrng cau tra Im b(rc thiet den nhIT<Yng nao. Vi�c don dfra con dau long co th@ vi nhIT lam mot ly chuenh choang h6n hqp nua mlrilg nua khiep hai, gan kem ca m& nhfrng bien d5i chITa ai tlrilg noi cho b(;ln biet bao gia. Chinh toi da dU'Q'C nem trai cam XUC nay: toi CO hai C�U con trai, ca hai d(ra d�t ra ca ta nhfrng cau hoi hoc bua, roi chuy�n phai hanh XU ra lam sao, ma khong co bat ky chi dfin nao. Toi s&in nh�n ra r�ng mQi S\f ch�ng phai chi co v�y. Nhfrng dfra tre tiem fo sfrc hut m(;lnh nhIT l\fc hap dftn, CO th@ lam day Jen trong toi ca nhfrng tinh cam manh li�t va S\f gan bo ben vfrng. Chung con hut nhU' nam cham: toi khong th@ CU'&ng l(;li mong muon ngam nghia nhfrng chiec mong tay toan my khong ti vet, doi mat trong veo va ca nhfrng mon toe gay cam xuc VO ba. Den khi dfra con thfr cua toi ra dm, toi m&i hi@u r�ng hoa ra co th@ san se tinh yeu den mfrc VO t�n ma khong can giam b&t. Rieng v&i chuy�n lam cha m�, "nhan Jen b�ng each chia ra" hoa ra la vi�c hoan toan co th@.

La mot nha khoa h9c, toi biet r6 la vi�c quan sat qua trinh phat tri�n cua tri nao tre nho mang lc;i.i cam giac nhll' th� ngoi & hang ghe dau ma chfrng kien mot Vv N6 L&n trong linh V\fC sinh hQC v�y. Nao bo kh&i dau chi tl:r mot tebao don le trong tU: cung, khe khang nhU' mot bi m�t. Trong von v�n vai tuan, cac tebao than kinh da sinh soi v&i toe do dang kinh ngc;i.c - 8.ooo tebao/giay. Va chi trong vai thang, n6 da bmrc vao qua trinh hinh thanh nen c6 may tU' duy tinh xao nhat the gian. Nhfrng bi gn nay khong chi tang them Sl)' ng& ngang va tinh thU'ong yeu, ma v&i mot ong bo "m&i to te" nhU' toi la ca n6i au lo va rat nhi'eu thac

0 mac.

NHAN NHAN CHUytN HOANG DVbNG Cac b�c cha m� can CO' s& khoa hQC xac thl)'C ve vi�c nuoi dc;i.y con cai, chfr khong chi la

101 khuyen ran thuan tuy. Bat hc;tnh thay, tim nhfrng thong tin xac thl)'c nhll' the trong nui dm nang nuoi dc;i.y hi�n nay ch�ng khac gi mo kim day b�. Nao sach v&, blog. Nao bang thong tin, file am thanh, nao "kinh nghi�m song" dmyc truyen lc;i.i tl:r cac ba m� chong va hQ hang than thich - bat ky ai, mi�n la da tl:rng nuoi mot dfra con. Thong tin khong thieu, c6 dfeu, cac tj phl) huynh kh6 biet dU'Q'C nen tin vao dau.

Cai hay cua khoa hQC la & ch6: khoa hQC khong ve phe ai - va ciing ch�ng ep u6ng ai. Mot khi bc;i.n xac dinh d�t long tin & cong trinh nghien cfru nao, bfrc tranh l&n se hi�n Jen con nhfrng hoang dmmg, than bi se dan tan. Toi lQC cac nghien cfru b�ng "nhan to ha khac" do toi d�t ra. D� dU'Q'C xuat hi�n trong cuon sach nay, trmrc het, cac nghien cfru phai dU'Q'C xuat ban trong nhi'eu tai li�u tham khao, sau d6 dU'Q'C sao chep chinh xac. Mot so con dU'Q'C trich di trich lc;i.i trong nhi'eu tac phgm. Con v&i nhfrng tai li�u khac, tuy dang tin c�y nhrmg v�n chU'a dU'Q'C ki�m nghi�m ch�t che qua thm gian, toi deu ghi chu r6 rang.

Doi v&i toi, vi�c nuoi dc;i.y con cai rot CUQC xoay quanh vi�c phat tri�n tri nao. Toi la mot nha sinh V�t hQC ve tien h6a va phan trr d�c bi�t say me nghien Clru nguon goc di truyen Cua chfrng roi loc;i.n tam than. Cong vi�c chinh cua toi la co van rieng, chuyen gia lam theo gier CQng tac v&i cac CO' quan nghien Clru nha nU'&C can mQt chuyen gia di truyen hQC CO chuyen mon ve sfrc khoe tam than. Ngoai ra, toi con sang l�p HQc vi�n Talaris, c6 trv s& & Seattle, ngay sat Dc;i.i h9c Washington, nO'i c6 sfr m�nh ban dau la chuyen nghien cfru xem tre SO' sinh XIT ly thong tin ra sao tl:r cac cap de) phan tU:, tebao va hanh vi. Day ciing chinh la nguyen do dU'a dgy toi den v&i vi�c di�n thuyet trU'&C cac nh6m cha m�.

Le di nhien la cac nha khoa h9c khong th� biet tat ca mQi dfeu ve nao be). Nhrmg nhfrng kien thfrc chung ta da biet giup chung ta nuoi dc;i.y nen nhfrng dfra con thong minh, hc;i.nh phuc. Va d6 ding la tam nguy�n chung, bat k� bc;i.n m&i phat hi�n ra r�ng minh c6 bau, hay bc;i.n da c6 mot dfra tre ch�p chfrng biet di, hay nh�n ra r�ng minh phai tl)' nuoi dc;i.y chau chat. V�y nen, trong cuon sach nay, toi lay lam han hc;i.nh dU'Q'C giai dap nhfrng cau hoi ma cac b�c cha m� neu Jen - dong thm, d�p tat nhfrng y nghi hoang dU'erng cua hQ.

DIT&i day la mot vai vi dv tieu bi�u:

Chuy�n hoang dITerng: M& nhc;i.c Mozart cho thai nhi nghe se giup tre gioi toan.

S\f thl)'c: Tre se don thuan nh& dU'Q'C nhc;i.c Mozart sau khi chao dm - ding nhll' nhi'eu

th(r khac duvc nghe, dU'Q'C nglri, dU'Q'C nem khi con trong bvng m� (d9c phan Bao thai c6 thg nh& dU'Q'C, trang 56) . Neu b:m muon sau nay tre h9c kha mon toan, thi vi�c tot nhat b:m c6 thg lam la d�y tre t\l' ki'em che th�t tot trong nhfrng nam dau dCri ( d9c phan S\f t\l' chu, trang 165).

Chuy�n hoang dll'0ng: Cfr mua cho dfra be Km ngrra hay ch�p chfrng biet di nha b�n may chiec bang ma d�y ngon ngfr la CO thg tang CU'Cmg trr Vl):'Ilg cho tre.

S\f thl):'c: Mot so bang ma th�m chi con lam giam von tll' Vl):'Ilg cua tre. Chinh lll'<;rng tll' ngfr b�n SIT dvng khi tro chuy�n v&i tre m&i giup gia tang ca von tll' lfo tri thong minh cua tre (d9c them phan Tro chuy�n v&i con b�n th�t nhi'eu, trang 197) . Nhrmg nhfrng tll' ngfr nay phai do chinh b�n - mot con ngll'Cri b�ng XU'ong b�ng thit n6i ra.

Chuy�n hoang dU'Cmg: Dg tang CU'Cmg sfrc m�nh tri nao, tre can h9c ngo�i ngfr tll' tu6i Jen 3 va ca mot can phong chat day nhfrng th(r do choi "phat trign tri nao" va mot thll' vi�n day bang ma giao dl).C.

S\f thl):'c: Cong ngh� thuc d�y tri nao nhi khoa tuy�t hao nhat the gian, doi khi, chi la mot thung giay bia don gian, mot hop day but sap s�c s& va hai gia dong ho. Con t� h�i nhat chinh la chiec ti vi man hinh ph£ng m&i tinh cua b�n. (D9c them Vui choi: tuy�t vCri, trang 203.)

Chuy�n hoang dll'0ng: Thll'0ng xuyen khen con thong minh se lam tre tl):' tin hon.

S\f thl):'c: Tre se tr& nen thieu t\l' nguy�n thao g& nhfrng tinh huong kh6 khan ( d9c them Di'eu gi xay ra khi b�n n6i : Con thong minh qua trang 216) . Neu b�n muon con minh d6 vao mot trll'Cmg danh tieng nao do, tot hon het hay tan thll'ang nf> ll):'C Cua tre thi hon.

Chuy�n hoang dll'0ng: Kigu gi tre ciing tl):' tim thay h�nh phuc cho rieng minh.

S\f thl):'c: Nhan to hfra h�n tuy�t vCri nhat cua h�nh phuc chinh la vi�c ket b�n. Lam the nao dg tre d� ket giao va gifr gin be b�n? Cau tra 101 la hay ren cho tre thanh th�o vi�c giao tiep phi ngon tll' (xem them Ket tinh b�ng hfru nhll' the nao trang 250) . Ky nang nay c6 thg mai giua dU'Q'C. Vi�c h9c mot nh�c Cl). se tang CU'Cmg kha nang nay them t&i 50%. Con vi�c glri tin nhan se huy ho�i n6.

Nhfrng nghien cfru d�ng nay v�n lien tl).C dU'Q'C cong bo tren cac chuyen san khoa h9c uy tin. The nhrmg, trll' phi b�n la doc gia thll'0ng xuyen cua Chuyen san Tam ly Tre em Thl):'c nghi�m, con thll'Cmg thi b�n rat d� b6 qua nhfrng kham pha khoa h9c gia tri nhrmg kho khan nay. Chinh vi v�y, cuon sach nay se co gang truyen tai mot each d� higu nhat nhfrng kien thfrc khoa h9c ma b�n ch£ng can phai c6 b�ng Tien SI m&i c6 thg higu dU'Q'C.

NHDNG GI NAM NGOAI KHA NANG CUA KHOA HQC NAO Be)

S& ill sach d�y lam cha m� c(r m6i cu on mot phach, tram hoa dua n& nhll' v�y la vi thl):'C

S\f v�n chua co m9t b9 19c khoa h9c nao du m�nh. Ngay chinh cac chuyen gia ciing kho nhat tri dlfQ'C ve chuy�n "lam the nao d� df> con b�n ngu ngon giac ca dem?" Khong th� tmmg tITQ'Ilg nBi CO Cong vi�C nao d� Vfr mQng hon the doi v&i nhfrng ngm:ri m&i fan dau lam cha m�.

Di'eu nay chi cang nhan m�nh m9t th\l'C te r�ng khoa h9c nao b9 khong th� giai quyet m9i tinh huong nuoi d�y con cai. No chi co th� cung cap cac quy tac tBng quat, nhrmg khong phai la luon dung khi ap vao tU:ng tinh huong C\l th�. Lay vi d\l chuy�n cua vi ph\l huynh sau day, dang tren trang TruuConfessions.com (m(>t nguon toi trich d�n xuyen suot cuon sach nay) :

Hoi dem, toi da d& phang canh ctra phong c�u quy tlr. Khong mang mo thet gao gi het. Toi da canh cao r�ng con dU:ng co dong s�p ctra l�i, neu con tai ph�m, m� se d& ctra ngay. The ma vira quay di, toi da thay ctra l�i dong kin mit, toi lien quay l�i v&i cai khoan sieu m�nh, canh c1ra duqc tong th�ng ra nha xe ngay trong dem. Hom nay toi da Iap l�i, nhrmg se d& xuong ngay neu can. Th�ng be biet la toi khong dua.

Khoa h9c nao b9 co can thi�p n6i trong trmmg hqp nay? Chua chac. Nghien cfru khoa h9c chi ra r�ng cac b�c cha m� phai dua ra lu�t l� r6 rang va hinh ph�t neu con vi ph�m. The nhrmg lu�t l� l�i khong th� noi r6 la nen d& phang canh ctra ra hay khong. Th\l'c te Ia, chung ta ciing chi m&i bat dau mang mang hi�u r�ng d�y d6 con cai dung each la the nao. Nhfrng nghien cfru ve nuoi d�y con cai rat kho th\l'C hi�n, b&i bon nguyen nhan sau:

1. Khong tre nao giong tre nao

Mf>i b9 nao dlfQ'C t6 chfrc theo m9t ki�u. Vi the hai d(ra tre khac nhau se khong dm nao hanh Xlr giong h�t nhau trong cling m9t tinh huong. V�y nen khong ton t�i cai gQi la 101 khuyen d�y con phu hqp v&i m9i b�c cha m�. Vi m6i dfra m9t ki�u nhu v�y, toi kh�n thiet keu g9i cac vi ph\l huynh hay gang hi�u lay con minh. The co nghia la hay danh th�t nhi'eu thm gian cho chung. Hi�u dlfQ'C each tre hanh Xlr va quan sat loi Clf Xlr cua chung thay dBi the nao theo thm gian la each duy nhat kham pha xem di'eu gi se hi�u qua hay VO ich trong qua trinh nuoi d�y chung.

Dfrng tlr quan di�m cua m9t nha nghien cfru, qua la that v9ng vi nao b9 chiu S\f chi phoi m�nh Cua ngo�i canh: S\f khac bi�t ve van hoa, CQng them tinh phfrc t�p Cua mf>i Ca nhan, chua k� m6i nguCri l�i co m9t M thong gia tri rieng. Tat ca deu co th� anh hmmg den S\f phat tri�n cua nao bQ. Nhrmg dfrng dau bang, phai k� den hoan canh gia dinh. Nhfrng gia dinh ban han phai doi m�t v&i nhfrng van de rat khac SO v&i CaC gia dinh trung-thITQ'Ilg lrm (hoan canh gia dinh co th� anh hmmg t&i Chi so Thong minh). Ch�ng trach nao b9 l�i Ia m9t doi tuQ'Ilg kho nghien cfru den v�y.

2. Mfii ong ho ha m� l�i m()t khac

Tre dlfQ'C nuoi trong gia dinh day du cha m� phai doi pho v&i khong chi m9t, ma Ia hai phong each d�y d6. Cac ong bo ba m� thu0ng co cac th fr t\l' rm tien khac nhau, day chinh la kh&i nguon cua nhfrng bat dong ghe g6m trong m9t so moi quan h�. TBng hoa cua ca hai phong each nay se djnh hinh tinh each dfra tre. Day la m9t vi d\l:

Quan sat ong anh va ba chi dau d?y dam chau lam toi phat cau. Ba m� thi thoang m&i tham gia. Con ong bo nhrr dg bu dap, theo sat sao tilng hanh d9ng cua bon tre, mang mo con vi moi thfr. Khach quan nhin nh�n ly do khien Hi tre hanh xu khong ra sao, la b&i khong higu n6i lu�t l� & day Ia gi, chung chi biet la du lam gi di chang nfra thi cting deu g�p rac roi, nen ciing ch�ng gang CU' XU cho tu te lam gi.

Dung la hai phong each khac nhau mQt trOi mQt V\fC. Di'eu nay ly giai t?i sao ong bo va ba m� l?i kh6 phoi hQ'P an y trong vi�c nuoi d?y con cai. Drr&ng dvc tre nh6 trong gia dinh c6 day du bo m� la m9t nhi�m V\l "lai t?p". Dan da, Hi tre se "nhi�m" each CU' XU cua bo m�, va chinh vi�c nay se anh hrr&ng t&i each d?y d6 trong trrong lai. Tat ca cang lam vi�c nghien cfru them kh6 khan.

3. Tre chju anh hlrO-ng tir nhirng nglr<Yi khac

Tre cang l&n, CUQC song cang tr& nen phfrc t?p doi v&i chung. Trmmg hoc va cac moi trrong tac gifra b?n be dong trang lfra ngay cang dong vai tro quan trong trong vi�c dinh hinh nhan each mf>i dfra tre (li�u CO trai nghi�m dang SQ' nao hoi trung hoc vfo am anh b?n cho t&i luc nay?). MQt nghien cfru khoa hoc da chi ra r�ng cac b?n be dong lfra - d�c bi�t la cling gi&i - anh hrr&ng den loi hanh XU cua tre hon ca bo m�. Tat nhien, ngrrOi ta vfin con hoai nghi ve ket lu�n nay. Nhrmg ding khong bac b6 th�ng thilng. Xet cho cling, tre dau chi song trong m9t moi trmmg bi�t l�p do bo m� cai quan.

4. Chung ta co th� noi la "co lien quan", chU- khong phai "gay ra"

C(r cho Ia moi nao bQ deu cau t?O giong h�t nhau va tat ca bo m� deu hanh XU r�p khuon theo mQt loi, thi rat nhi'eu nghien Clru gan day vfin Clr CO chf> SO' h(r (hay m&i chi dilng & mfrc nghien cfru sa khai) . Phan l&n cac dfr li�u drrqc drra ra chi dilng l?i & mfrc "c6 lien quan" v&i nhau ch fr khong mang tinh nhan-qua. Hai khai ni�m nay thi c6 gi khac nhau ? T?i sao day l?i la van de? Hai thfr hoan toan c6 thg lien quan v&i nhau ma khong nhat thiet phai theo kigu "cai nay gay ra cai kia" . Vi dv, dung la tat ca tre khi b9c phat gi�n dfr deu te ra quan - ti l� ket hQ'P cua hai hi�n trr<)'Ilg nay la 100% nhrmg di'eu d6 khong c6 nghfa la di tigu ti�n dfin t&i vi�c b9c phat con gi�n dfr.

MQt nghien Clru ly trr&ng se phai a) tim ra nhan to hanh vi bi �n t?O nen nhfrng dfra tre linh l<)'i, h?nh phuc hay ngoan ngoan, b) phat hi�n ra nhfrng b�c cha m� con thieu nhan to bi �n tren, trao n6 cho ho va c) danh gia dfra tre 20 nam sau d6, xem chung l&n Ien ra sao. Chuy�n nay khong chi c6 ve ton kem, ma con bat kha thi. Day chinh la ly do t?i sao hau het cac nghien Clru ve nuoi d?y con Cai hi�n nay deu chi dilng Cr mfrc "co lien quan" v&i nhau chfr khong mang tinh nhan-qua. The nhrmg khong c6 nghfa la chung ta khong co gang dg c6 dU'Q'C nhfrng nghien Clru "ly trr&ng" hon, Se khong nhin moi th fr theo tinh than "tot nhat la ke thu cua tot". Them m9t yeu to khac khien nghien Clru nay them kh6 khan:

Hanh vi con ngrrOi th�t phfrc t?p !

C6 thg, nhin be ngoai, chung ta c6 ve gian don va tinh t?i, h�t nhrr m�t nrr&c ph�ng l�ng, nhrmg �n drr&i d6 l?i la m?Ch cam XUC higm tr&, nhfrng tam tU' am U va nhfrng cam hfrng tho?t c6 tho?t khong, ch�ng theo quy lu�t ly tinh nao het. Thi thoang, nhfrng net tinh

each ngam nay - ma m6i ngmn mot khac - se n6i Ien tren be m�t. Hay cling xem xet mot phan (mg cam xuc rat thmmg g�p doi v&i mot dfra tre ch�p chfrng biet di :

The day, chinh xac la v�y. Toi khong con sot l�i du chi la mot may may kien nhftn. Th�ng con 2 tu6i cua toi da gang lay het kien nhftn cua toi, s�ch sanh sanh, tnr&c khi no Ien ba. Het s�ch roi, va toi khong khong tmmg trrQ'Ilg n6i lam each nao long kien nhftn ay co thg dU'Q'C tai t�O l�i nhll' thuer ban dau neu khong CO nhfrng nfl h,rc Cao dQ . . . vi nhll', mQt tuan nghi drr&ng tren ber bign Caribe v&i nhfrng cu9c rrrQ'U bat t�n.

Nhin ttr con mat cua mot nha khoa h9c nao be), toi co thg chi ra it nhat tam van de hanh vi rieng le chi qua do�n viet ngan cua ngrrCri phv nfr nay. Co dang phan (mg l�i v&i tinh tr�ng ding th�ng, va each CO' thg co phan (mg bat nguon tU: canh dong Serengeti . each co danh mat S\f kien nhftn tuy thUQC mQt phan vao d�c tinh di truyen Cua CO, nhfrng yeu to djnh hinh tll: khi CO con n�m trong bvng m�, va each CO dU'Q'C nuoi d�y khi m&i la mQt CO be. Cac hoc mon ding co dl):' phan, vi nhll' cac tin hi�u than kinh ma co SIT dvng dg nh�n thfrc ve dfra con c(rng dau c(rng c6 cua minh. Mot kY frc ve S\f giai thoat ding rat r6 rang Cr day - co le co dang hoi trr&ng l�i mot chuyen du }ich tren bign? - chinh la thg hi�n khao khat tron ch�y cua co. Chi trong vong von v�n nam cau, co da <lat chung ta tU: canh dong Serengeti ban sO' den t�n the ky XXL

Va cac nha nghien cfru nao be), tU: cac chuyen gia ly thuyet tien hoa cho den cac chuyen gia ve hoi frc, deu mi�t mai tim higu nhfrng di'eu nay.

V�y nen, thl):'C S\f co mot vai di'eu dang tin c�y ve vi�c nuoi nang tre em. Neu khong, toi da ch�ng d�i gi ma qu�ng them nhfrng dong gop cua rieng minh vao h�ng ha sa so nhfrng cuon sach da co s�n danh cho cac b�c phv huynh. Biet bao nhieu nha nghien cfru tai gioi da phai bo ra nhi'eu nam trCri dg may mo trong nhfrng mo thong tin b�t ngan nay.

KHQNG CHi GIAI DO� sa SINH, MA DEN KHI TRE LEN s

TUOI Nhfrng quy tac dg tre thong minh va h�nh phuc bao quat qua trinh phat trign nao b9

cua tre tU: o den 5 tu6i. Toi biet chung ta thrrang chi hang hai tiep nh�n cac thong tin ve nuoi d�y con cai trong giai do�n mang bau, nhrmg ve sau, chung ta co ve 10' la hO'Il. V�y nen toi muon lU'U y ngay tir ban dau: nhfrng gi cac b�n lam trong nam nam dau dCri cua tre -chfr khong phai chi trong nam dau tien - se anh hrr&ng sau sac den each tre hanh XIT sau nay. Day la ket lu�n drrqc rut ra tll: mot nghien cfru rong ra suot bon mrrO'i nam. Cac nha nghien cfru da kh6 cong theo sat 123 tre trong cac gia dinh thu nh�p thap, song bap benh tU: khi con h9c mftu giao cho den t�n nam 40 tu6i. Hay tim higu Nghien cfru Giai do�n Mftu giao HighScope Perry - mot trong nhfrng cong trinh xuat sac nhat trong thg lo�i nay.

Vao nam 1962, nhom nghien cfru da tien hanh danh gia hi�u qua cua chrrO'Ilg trinh dao t�o mftu giao cho tre nho ma h9 da l�p nen. Cac be & Ypsilanti, Michigan drrqc phan ngftu nhien vao hai nhom: nhom tham gia va nhom khong tham gia chrrO'Ilg trinh mftu giao thi digm (ve sau da dU'Q'C ap dvng d�i tra tren toan quoc). Sl):' khac bi�t r6 r�t gifra hai nhom da minh h9a day thuyet phvc tam quan tr9ng cua nhfrng nam thang dau dCri cua tre.

Nhom tre tham gia chITong trinh co thg kigm soat hanh vi rat tot, to ra Vll'Q1: tr(>i tren mQi phll'ong di�n, tlr chi so thong minh va cac bai kigm tra ngon ngfr nhfrng nam dau tien cho den chITong trinh danh gia thanh tich chufrn hoa va cac bai kigm tra doc viet ve sau. Ti l� tot nghi�p trung hoc cua nhom nay ding cao hon h£n ( & nfr gi&i, ti l� nay la 84% so v&i 32%). Khong co gi ng�c nhien, nhom nay ciing vao d�i hoc nhi'eu hon. Con nhom tre khong tham gia Chll'ong trinh thi CO ti l� can di'eu tri cac van de SlrC khoe tam than cao hon 4 Ian (36% so v&i 8%). Va ti l� hoc "dup" m9t l&p ding cao gap doi (41% so v&i 21%).

Den d9 tu6i trIT&ng thanh, nhom tham gia chITong trinh mfiu giao it co xu hIT&ng b�o h,rc hon va co cong vi�c 6n dinh hon. HQ kiem nhi'eu ti'en hon, co tai khoan tiet ki�m va mua dU'Q'C nha. Cac nha kinh te hoc tinh toan r�ng hi�u qua dau tU' xa h9i cho nhfrng chU'ong trinh nhll' v�y Ia 7-10%, tU'ong dU'ong v&i lQ'i nhu�n cua thi trmmg ch(mg khoan thm bay gi&. M9t so chuyen gia th�m chi con U'&c tinh hi�u qua thl)'c chat cao hon the: cfr m6i 1 do­la ti'en thue dau tU' vao giai do�n nh6 tu6i se mang ve 16 do-la.

HA-T GIONG v A DAT TRONG Cong trinh nghien Clru HighScope la m9t thi dl,l hoan hao thg hi�n tam quan tr9ng cua

ngo�i canh trong vi�c nuoi d�y tre. Nhrmg ban chat t\f nhien ding dong vai tro to l&n khong kem. Thll'&ng thi, hai yeu to nay rat kho phan tach, Mt nhll' truy�n CU'Cri kinh dign sau: MQt c�u be l&p ba ve nha va dU'a bang digm cho bo. Ong bo xem roi bao: "Giai thich cho bo t�i sao l�i bi digm kem the nay?" Th�ng be nhin bo va dap : "V�y bo giai thich hQ con: The la t�i di truyen hay la t�i d�y d6 ?"

Co Ian, toi cling c�u con trai l&p ba tham d\f h(>i chq khoa hoc trIT&ng rat soi n6i. Hai bo con d�o m9t vong xem cong trinh cua vai b�n hoc l&p th�ng be, trong do co m9t thi nghi�m xoay quanh h�t giong, dat trong va bigu do sinh trIT&ng. M(>t co tro nh6 hang hai giai thich thi nghi�m cho chung toi : cling lo�i h�t giong, nhrmg m9t h�t dU'Q'C trong vao l&p dat giau dinh dU'fuig va tU'&i nll'&C cfrn th�n, con h�t kia dU'Q'C gieo vao l&p dat C�n, va ding dU'Q'C tll'&i tam cfo th�n. Sau m9t thm gian, h�t giong trong l&p dat tot nay ra m9t cai cay tU'oi tot, ma em da hanh di�n cho phep toi dU'Q'C nang tren tay. Con h�t giong gieo vao dat c�n c6i chi nay ra m9t cai cay coi CQC, heo ua. Em ding dg toi nang cay do Ien. Ket lu�n cua em la ban than h�t giong mang l�i nhfrng CO' h(>i sinh trll'&ng tll'ong dU'ong cho ca hai cay, nhrmg kh&i dau ngang b�ng la chll'a du. "Chu se can ca h�t giong va dat trong," co hoc tro nho giai thich v&i toi - ban chat tl)' nhien tot con phai dU'Q'C nuoi nang d�y d6 tot - thi m&i cho ket qua mong muon.

DITong nhien, em noi dung, va do la m(>t frn d\l xuyen suot cuon sach dg phan chia cac nghien Clru each nuoi d�y tre thong minh va h�nh phuc. Co m9t so yeu to cac ong bo ba m� co thg kigm soat, so khac thi khong. Co h�t giong, va co ca dat trong. Du b�n co co cong d�y d6 the nao di chang nfra ding khong thg thay d6i mQt thl)'C te la 50% kha nang thanh Cong cua con b�n ph\l thu(>c vao nguon goc di truyen. Tin tot la: la cha m�, b�n chi can gang het s(rc minh. Nghia la the nao? Du co la m(>t nha nghien cfru di truyen hQc chuyen nganh, nhrmg toi dam kh£ng dinh r�ng Chung ta CO thg gay anh hll'&ng len loi hanh Xlr Cua con minh nhieu hon chung ta tIT&ng. Do la m(>t cong vi�c rat, rat l&n doi hoi nhi'eu hanh d(>ng thl)'c te. Ly do xuat phat trr can nguyen tien hoa sau xa.

VI SAO CHUNG TA VAN cAN M� CHA DVONG DlJC? C6 mot cau hoi da khien khong biet bao nhieu nha khoa h9c tien h6a phai b�n tam: vi

le gi vi�c nuoi nang mot dfra tre l:;ii mat nhi'eu thang nam den v�y? Tnr loai ca voi, con ngmn chung ta la loai dong v�t c6 thm tha au dai nhat hanh tinh. Cuoc song "m� ga ap u" keo dai hang th�p nien nay c6 can nguyen tlr dau, va t:;ii sao nhfrng loai dong v�t khac khong dong canh ngo v&i chung ta, khong phai chiu nhfrng gi chung ta phai nem trai? Drr&i day la vai vi dv di�n hinh ve th(r ma cac ong bo ba m� loai ngrrm phai chiu d\fllg:

Toi thay ki�t sfrc. Th�ng be dun ra ta ngay luc toi vira nhac n6 ra khoi bo, n6 non Ien tham, l�t up cai bo va roi lam vai nrr&c te ra tham, roi n6 l:;ii te ra tham LAN NU A luc tam. Toi thay qua sfrc lam roi va cam giac nhrr minh khong th� ganh cai vi�c lam m� nay them nfra, va roi nh�n ra r�ng - minh vfin dang lam nhfrng vi�c ay day ch fr . . .

Ca toi va chong toi deu c6 von ttr phong phu va luon ch9n 19c. Chung toi khong bao gi<Y vang b�y trrr&c m�t con gai yeu, va luon gang ch9n tu ngfr cua minh luc & gan n6, nhrmg r6 rang Ia chung toi that b:;ii tham h:;ii-Khi m� toi hoi con be r�ng ten triu men & nha cua n6 la gi, n6 dap la "Cua n9"'. Oi gim ai!

Dung, b:;in phai d:;iy cho con minh m9i th(r - k� ca each dieu tiet vi�c bai tiet cua CO' th� chung. Va chung hap thu m9i thfr nhrr mot mieng b9t bi�n, dong nghfa v&i vi�c b:;in phai chu y rung Ii tli'ng ti t&i nhfrng hanh vi nh6 nh�t nhat cua minh. Ca hai vi�c doi hoi nguon nang lrrQ'Ilg C\fC ky doi dao. The nen, cac nha sinh h9c tien h6a buoc phai t\f hoi r�ng: t:;ii sao con ngrrm vfin t\f nguy�n t\f giac ganh vac chu6i cong vi�c m�t nh9c nay?

H�n nhien, khau phong van tuy�n dvng, tfrc la chi xet rieng hanh dong quan h� tinh dvc - luon t:;io hfrng thu. Nhrmg roi, b:;in se drrqc an vao tj tri nuoi d:;iy mot dfra tre. C6 nhfrng khoanh khac th�t tuy�t di�u, nhrmg cot 16i cua ban hqp dong nay thi qua U' dan gian: tre nh�n, b:;in cho. B:;in khong nh�n drrqc mot XU lrrang cho cong vi�c nay, ma chi c6 ta yeu cau thanh toan, va luon luon phai chu�n bi tinh than don nhfrng cu soc kh6 d&. B:;in se tieu ton tren 220 nghin do-la - ma day la chrra tinh den khoan vay d:;ii h9c. Nghe nay con khong drrqc hrr&ng lay mot ngay nghi om ch(r dli'ng n6i la mot ky nghi nao, va n6 doi hoi b:,in phc\i tuc tr\fC 24h mot ngay, 7 ngay mot tuan, khong CO nghi dem va khong CO CUOi tuan. Lam xong ph�n S\f nay rat c6 th� se bien b:;in thanh mot ke au lo, bon chon man tinh. The nhrmg m6i ngay, vfin co hang nghin ngmn ham h& nh�n cong vi�c ay. At h�n phai co nguyen do gi hap dfin h9 chfr.

TON T �I, TRV6'c NHAT v A TR.EN HET Tat nhien, c6 chfr. Nhi�m V\l chu yeu cua nao bo - du la cua b:;in, cua toi hay cua nhfrng

d(ra tre dang yeu den VO h:;in cua b:;in - chinh la giup CO' th� ton t:;ii. Con nguyen nhan ton t:;ii thi xrra nhrr trai dat nhrmg ciing m&i nhrr cvm tu "tin nhan kich dvc" : d� truyen l:;ii nguon gene cua minh cho the h� tiep theo. Li�u mot ngrrm c6 s�n sang hy sinh quyen lqi ca nhan d� dam bao S\f ton vong cua nguon gene gia dinh anh ta cho the h� tiep theo khong? H�n la c6. Da c6 qua nhieu ngmn lam vi�c ay tu hang tram, hang nghin nam trrr&c, nh<Y v�y chung ta m&i trrr&ng thanh, chiem linh hoang m:;ic Serengenti, va roi thong tri toan the gi&i. Cham

s6c m9t dfra tre chinh la m9t each thfrc tinh vi dg cham s6c chinh ban than minh.

Nhrmg t�i sao vi�c nay l�i can nhi'eu thm gian, n6 h,rc den v�y?

Tat ca t(>i nQ' la do nhfrng b(> nao to dung, beo t, n�ng trich va m9t-minh-m9t-kigu ma ra ca. Con ngum chung ta da tien h6a dg c6 duQ'c nao b9 c& l&n cling chl so thong minh (IQ) cao hon, di'eu nay cho phep chung ta chuygn tu vi the con moi cho loai bao thanh nhfrng ngum c6 day h9c ham h9c vi chi'. trong vong mum tri�u nam ngan ngui. Chung ta c6 dUQ'C bQ nao ay la nher biet tiet ki�m nang luQ'Ilg b�ng each di tren hai chan thay vi bon chan. Nhrmg ciing chinh vi�c di th�ng ngum nay l�i dfin den vi�c thu h�p khung xuong ch�u cua ngum tinh khon. Doi v&i nfr gi&i, di'eu nay dong nghfa v&i nhfrng CUQC sinh n& dau d&n tran ai va nguy higm chet ngum. MQt CUQC ch�y dua vU trang gap rut tien hanh -nhu each cac nha sinh h9c tien h6a vi von - gifra be r(>ng cua am d�o va kich c& nao b(>. Neu dau Cua tre SO' sinh qua nho, tre Se tlr vong ngay (neu khong CO can thi�p y hQC VU'Q't trQi Va kip thm, tre sinh thieu thang se khong song n6i qua nam phut). Con neu dau tre SO' sinh qua l&n, ba m� se tu vong. Giai phap la gi? Phai cho d(ra tre chao dm tru&c khi h(>p SQ cua n6 l&n den mfrc giet chet ba m�. H�u qua ra sao? La d�y d(ra tre vao CUQC dm nay tru&c khi nao b(> cua n6 phat trign day du. H�u qua the nao? Bat bu(>c phai c6 m� cha du&ng dl)c.

Giang nhu chiec banh bi ep dua ra kh6i lo nu&ng tru&c khi chin h�n, d(ra tre can dUQ'C chi'. dfin tu nhfrng ngum s& hfru cac b9 nao ky C\fll trong nhi'eu nam rong. Nhfrng ngum ru(>t thit than thich chinh la ngum dam nhi�m cong vi�c nay, vi chinh hQ da dua d(ra tre xuat hi�n tren c6i dm. Khong can den nhfrng cuon sach chuyen sau ve thuyet tien h6a Darwin m&i ly giai thuyet phl)C ve t�p tinh lam cha m�.

D6 khong phai la toan b9 bi fo d�ng sau vi�c lam cha m�, nhrmg n6 da g6p phan nhan m�nh them tam quan tr9ng cua cong vi�c nay. Chung ta ton t�i b&i cac vi ti'en boi da dam nhi�m xuat sac vai tro hu&ng dfin, cham b�m nhfrng d(ra con, d(ra chau trfrng nu&c, hay kh6c gao va d� bi t6n thuong nhu chung ta khon l&n nen ngum. Va chung ta l�i khong c6 quyen h.ra ch9n gi trong van de nay het. Don gian la vi nao b(> cua m(>t dfra tre chua s�n sang dg Chong ChQi v&i CUQC dm.

Ro rang, thm tha au la quang thm gian d� t6n thuong. Khoang thm gian mum nam kg tu thm digm d(ra tre chao dm cho den khi c6 kha nang sinh san - ch1rng ay thm gian v&i m(>t so loai c6 thg b�ng ca m(>t vong dm. S\f chenh l�ch nay khong chi'. thg hi�n nao b9 tre non n&t den ch1rng nao, ma con cho thay nhu cau tat yeu can du&ng dl)C an can. Nhfrng b�c Ong ba, cha m� hinh thanh dUQ'C moi quan h� du&ng dl)C day bao bQC Va lien tl)C v&i con chau minh luon c6 duQ'c rm the r6 r�t so v&i nhfrng ngum khong thg ho�c khong chiu lam vi�c d6. Tren thl)'c te, m9t so nha ly thuyet tien h6a tin r�ng ngon ngfr phat trign het sfrc phong phu, nher v�y, vi�c d�y d6 gifra cha m� v&i con cai nay c6 thg di�n ra v&i mfrc d9 sau sac va tinh hi�u qua l&n hon nhi'eu. Moi quan h� gifra nhfrng ngum l&n luon dong vai tro can cot - va den gier vfin v�y, bat kg chung ta c6 ra sao di chang nfra.

CHUNG TA LA NHO'NG THl/C THE xA HQI Xa h(>i hi�n d�i da phat trign toi da theo hu&ng chia re tri�t dg cac moi lien h� xa h(>i

sau d�m. Chung ta djch chuygn lien tl).C. HQ hang than thich cua chung ta rai rac dQc theo hang tram, th�m chi hang nghin d�m xa. Ngay nay, ch ling ta kien t?o va duy tri tinh hfru hao qua cac phrrong ti�n di�n tir. Mot trong nhfrng di'eu dang phan nan chu yeu ma nhfrng ngmn m&i lam cha lam m� g�p phai trong qua trinh chuygn d6i Ien tj tri ay la cam giac tach bi�t ghe g6m khoi m?ng lrr&i xa h9i cua minh. Doi v&i ngmn than cua hQ, dfra tre chi Ia mot ke xa l?. Con v&i b?n be, e-m b-e chi la mot Cl).ffi tir gom bon chfr ma thoi. Dang le khong phai la nhrr the ch fr.

B?n hay danh chut thCri gian dg danh dau l?i tat ca nhfrng fan ma tac gia cau chuy�n nay nhac t&i b?n be va gia dinh co:

Toi l?i chuygn ve song chung v&i ong ba dg tiet ki�m ti'en hQc phi. Toi da l&n Ien & day. Cc)i r� cua toi da an sau barn chac noi nay. Mot trong nhfrng lang gi'eng than thiet nhat cua chung toi qua dCri, gia dinh ong sap xep l?i nha cira dg rao ban. Toi nay, chung toi, trong do co ca con trai ong, tl). t�p trong ga ra, cling uong rmyu va trr&ng nh& biet bao nhieu nhfrng xom gi'eng va thanh vien gia dinh da khong con tren coi dCri nay nfra. Du ca tieng CU'Cri va nrr&c mat, nhrmg co mot cam giac th�t quy gia, r�ng nhfrng ngrrCri da khuat ding hi�n di�n noi day, ding b�t crrCri cling chung toi. Ky di�u qua chirng!

Con ngrrCri chung ta th�t qua gan ket v&i cc)ng dong. Dg nam drrqc cac chu de cua cuon sach nay, di'eu can ban la b?n can thau higu d�c tinh nay cua nao be), tir tam tr?ng cam thong den ngon ngfr, cho t&i nhfrng tac dong cua tinh tr?ng co l�p xa hc)i. Do be) nao chi la mot CO' quan sinh hQC, mQi nguyen nhan chi la do qua trinh tien hoa. Da phan cac nha khoa hQC tin r�ng con ngrrCri ton t?i dU'Q'C la b&i biet song t�p hqp thanh tirng nhom, giup d& hf> trq l�n nhau. Song trong cc)ng dong nhrr v�y s6m t?o cho chung ta thoi quen danh thCri gian cho CaC moi quan h�, nam bat dc)ng CO', di�n bien nQi tam Va higu dU'Q'C nhfrng gi ngrr(ri khac hoan nghenh hay phe phan.

Co hai cai lQ'i. Thfr nhat Ia kha nang lam vi�c theo nhom - rat hfru dl).ng doi v&i vi�c san moi, tim noi tru �n va t\f v� chong l?i nhfrng ke san moi. Th fr hai la kha nang h6 trq nuoi nang con cai. Cu9c dl).ng d9 gifra kich thrr&c am d?O va kich c& hop SQ tre SO' sinh dong nghia v&i vi�c nfr gi&i can co thCri gian hoi phl).c sau ky sinh n&. Phai co ngrrCri cham soc Hi tre hay ganh phan nuoi drr&ng chung neu ba m� qua dCri. Nhi�m V\l nay chu yeu roi vao nfr gi&i (suy cho cling, nam gi&i co tiet sfra drrqc dau), du cho cac nha khoa hQc tin r�ng thanh cong nhat la nhfrng nhom ma nam gi&i chu dc)ng hf> trq nfr gi&i. Nhu cau chung do m?nh me Va thiet yeu VOO S\f ton Vong Cua Chung ta den mfrc CaC nha nghien Clru da d�t cho hi�n tll'Q'Ilg nay mot cai ten rieng: alloparenting (chi vi�c cac thanh vien trong mot m?ng lrr&i xa h9i chia se vi�c cham soc cho dfra tre khong phai con minh). Neu & vai tro lam bo, lam m�, co Ilic nao do b?n cam thay khong thg mot minh ganh vac, thi ay la b&i von b?n khong sinh ra dg "don thrrong doc ma".

Cho du khong ai co c6 may thCri gian, keo chung ta tr& l?i ky Pleistocene , manh moi ly giai nhfrng XU hrr&ng n6i Ien day r�y ngay nay. Mot d(ra tre sinh ra da hao hfrc ket noi v&i gia dinh minh va dU'Q'C cau t?O s�n tir trrr&c dg gan lien v&i nhfrng ngrrCri khac. Mot ba m� kg chuy�n xem chrrong trinh Than trrQ'Ilg Am nh?c My cling v&i dfra con trai Ien 2. Khi ngrrCri d�n chrrong trinh phong van cac thi sinh dang khoc rong Ilic bi lo?i khoi CUQC choi, c�u be b6ng nhien nhay Ien, v6 ve man hinh va bao: "Oi thoi nao, dirng khoc! " Vi�c nay doi

hoi nhfrng ky nang gan ket sau sac, doi hoi ca mot qua trinh sinh h9c ch�ng kem gi phU'ong di�n thg hi�n ve mot dfra be diu dang. Tat ca chung ta deu s& hfru nhfrng nang h.rc ket noi tg nhien, thien b�m.

Neu b:;m higu r�ng bo nao lien quan trU'cYC nhat den S\f sinh ton, va r�ng bo nao c6 nhu cau ket noi sau sac v&i nhfrng th(r khac, ngU'm khac, thi nhfrng thong tin trong cuon sach nay - nhfrng di'eu g6p phan tot nhat trong vi�c phat trign tri nao con cai b:;m - se rat c6 ly.

V AI LVU Y TRVOC KHI CHUNG TA BAT DAU Dinh nghia gia dinh

B�n da xem do�n quang cao lo�i do uong nh� nay chU'a? May quay lia theo mot chang trai tre tam tuBi d�i h9c, trong rat U'a nhin, t�i mot bfra ti�c nhon nhip trong mot ngoi nha rong rai. Ay la dip I� nao d6, chang trai dang tiu tit gi&i thi�u b�n v&i bao nhieu b�n be va thanh vien gia dinh, roi hat mot bai, roi chuygn cho m9i ngITm thfrc uong nh�. Nao m� c�u, em gai c�u, em trai c�u, ca "ba m� ke sanh di�u bat nger"' kem them ca hai d(ra tre con cua ba m� ke trU'cYC khi g�p ba C�U, them ca cac CO di, anh em hQ, dong nghi�p Cung Cong ScY, b�n than nhat, giao vien judo, bac si tri di frng cua c�u, roi ca cac b�n be tren m�ng Twitter cua c�u nfra. D6 Ia thi dv r6 rang ma toi thay, n6i Ien r�ng dinh nghia gia dinh kigu My da thay dBi. Th�t ch6ng vanh.

Dung ra thi dinh nghia ay ding chU'a bao gier ben vfrng. Khai ni�m gia dinh h�t nhan -gom bo, m� va 2,8 dfra con - chi phB bien trong thm Victoria. Hon ba th�p nien tr& l�i day, ti I� ly hon & My Ien t&i 40-50% nhU' mot con ken ken li�ng vong vong tren dau cac cuoc hon nhan va hi�n tmmg tai hon tr& nen phB bien, mfin gia dinh "rB ra c�p I�i" da tr& thanh mo hinh gia dinh dign hinh hon nhi'eu. TU'ong t\l', ti I� gia dinh don than tang VQt, v&i 40% ca sinh n& & My la cua nhfrng phv nfr chU'a ket hon. Hon 4,5 tri�u tre em khong dm1c chinh bo m� de nuoi d�y ma nher vao ong ba cua minh. Cfr 5 c�p dong tinh thi c6 mot c�p dang nuoi con.

Nhfrng bien dBi xa hoi nay di�n ra qua nhanh, khien cho cong dong khoa h9c kh6 c6 th� nghien Clru day du. Don CIT nhU' b�n khong th� nao th\fC hi�n mot cong trinh 20 nam ve hon nhan dong tinh trong khi lu�t phap gan day m&i cho phep. Bao nam qua, nhfrng dfr li�u dang tin c�y ve nuoi d�y con cai chi dU'Q'C khai thac t\r cac moi quan h� khac gi&i trong mot CUQC hon nhan truyen thong cua the ky XX. V�y nen cho den khi cac nha nghien Clru CO du di'eu ki�n nghien Clru ve dQng }\fC d�ng Sau nhfrng mo hinh gia dinh m&i, chung ta Se khong thg biet dU'Q'C nhfrng nh�n dinh trong CU On sach cY day li�u CO thg ap dvng !en m9i tinh huong khac khong. D6 la ly do toi SIT dvng khai ni�m "hon nhan" va "b�n dm" ch(r khong phai Ia "doi tac".

Nguon trich dfin cac cau chuy�n

Rat nhi'eu cau chuy�n dU'Q'C kg tlr ngoi th(r nhat trong cuon sach nay dU'Q'C trich dfin t\r TruuConfessions.com, mot trang web noi cac b�c cha m� c6 thg dang bai n�c danh dg trut het n6i long, tim kiem Im khuyen hay chia se nhfrng kinh nghi�m d�y d6 con cai v&i ca the gian.

Nhfrng cau chuy�n khac la trcii nghi�m cua chinh V()' chong toi trong vi�c nuoi d�y hai c�u con trai Jons va Noah, hai dfra m&i btr&c vao tu5i thanh nien khi toi viet nhfrng trang nay. v ()' chong toi con lrm gifr mot cu on nh�t ky ve nhfrng nam thang l&n Ien cua hai dfra, ghi l�i nhfrng quan sat, b&i l�i hoi (re cua chung tOi ve mot kY nghi, mot chuyen di hay mot di'eu tuy�t di�u nao d6 ma b9n tre da d�y cho chung toi ngay ay. Ca hai dfra deu d9c l�i tlrilg cau chuy�n c6 lien quan den minh, toi xin phep chung dtra m6i cau chuy�n ay Ien sach. Chi nhfrng vi d\l dtr()'C b9n tre dong y m&i xuat hi�n tren nhfrng trang giay nay. Toi tan thmmg ca long dung cam l�n 6c hai htr&c cua hai c�u chang khi cho phep ong bo gia than thtrong chia se nhfrng manh V\J.n trong quang dCri tha au cua chung.

Can bep cua V()' toi

Trtr&c khi di vao noi dung chinh, toi muon dung phep �n d\l nao d6 d� t5 chfrc l�i khoi ltr()'llg thong tin khBng 10 trong cuon sach nay sao cho d� hinh dung nhat. Y- tmmg dau tien den tu V()' toi - mot ngtrCri, ngoai rat nhi'eu tai nang khac - la mot dau bep CIT khoi. Can bep nha toi chat ngat bao nhieu thfr, tu cac m6n rat thmmg nhtr bot yen m�ch cho t&i nhfrng chai vang ntr&c ngoai hiem, l�. v ()' toi rat cham dBi m6n, v�y nen bep c6 du lo�i gia tj. Kari con t\l' trong lay hoa qua va rau xanh ngay hen ngoai ctra bep, co ay con dung du lo�i phan b6n t\l' nhien d� lam dat tai xop, giau dinh dtr5ng. Mot chiec ghe ba chan trong bep giup hai dfra con trai cua chung toi v&i t&i b� bep va d& dan vi�c nau ntr&ng. B�n se thay tat ca nhfrng m6n do nay xuat hi�n trong cac chtrong sach, ca cac h�t giong va dat trong trong VlfOn nfra. Toi mong r�ng vi�c tmmg ttr()'llg ve can bep va khu VlfOn cua V()' toi se di�n ta nhi'eu y tmmg mot each than thi�n va d� tiep nh�n hon.

B�n da s�n sang bat tay vao nuoi d�y mot dfra tre thong minh, h�nh phuc roi chfr? Keo ghe ra day. B�n sap stra d9c ve mot the gi&i th\fC S\f than di�u. Cong vi�c quan tr9ng nhat ma b�n tlrilg nh�n lam, c6 th� cling chinh Ia dieu ky thu nhat b�n trcii nghi�m tren dCri.

THO'I KY MANG THAI Quy lu�t tri nao

Tre phat triln d&i song tinh than chu d9ng ngay tir trong bao thai

M� ding thdng, be se ding thdng theo

An uong ngon lanh, gifr them hinh vira v(in va di sua m6ng th(lt nhieu

THO'I KY MANG THAI Mot ngay n9, toi dfrng l{yp cho mot nhom cac b�c cha m� dang sap srra don con chao

doi Cuoi buBi, mot ph\l nfr cling chong Jen g�p toi, ve au lo. "Bo toi la mot phat thanh vien nghi�p dU'," co VQ' noi. "Ong bao chong toi nen go nhip Jen b\lng toi. Lam v�y co ich gi khong?" Trong co rat nghi ho�c. Toi ding v�y. "Tc;ti sao lc;ti go?" Toi hoi. Anh chong dap: "Khong phai go linh tinh dau. Ong muon toi go ma Morse h�n hoi. Ong muon toi t�p go cac thong di�p gm vao nao dfra tre, d� th�ng be thong minh tt'r trong trfrng nU'&c. Kheo chung toi con dc;ty dU'Q'C cho chau go tra 101 nfra kia! " Chi vq xen vao: "Lam v�y co khien em be sang dc;t hOTI khong? B\lng toi dau Jam, toi cha thich v�y chut nao."

Toi vftn nh& luc ay la mot khoanh khac th�t ngo nghinh; chung toi pha Jen CU'01. Nhrmg no ciing rat thanh th\].'C. Toi co th� nhin thay ve ho nghi trong mat hai VQ' chong.

Lan nao thuyet trinh ve d01 song tinh than phi pham cua phoi thai, toi hau nhU' deu co th� cam nh�n Ian song kinh ngc;tc ri ram Ian khap can phong. Cac thinh gia sap lam cha m� to ra rat quan tam, voi vang ghi chep, va thi thao hao hfrng v&i nhfrng ngU'01 ngoi cc;tnh. Cac b�c cha m� c6 con da l&n doi khi to ve hai long, luc lc;ti tiec nuoi; vai ngU'01 trong con c6 ve hoi I6i. Co ca S\f hoai nghi, ban khoan, va hang loc;tt cau hoi. Li�u mot thai nhi trong b\lng m� co th� h9c ma Morse khong? Va neu co h9c dU'Q'C, thi vi�c do co tac d\lng gi v&i tre khong?

Cac nha khoa h9c da he m& phan nao d01 song tinh than cua thai nhi trong trr cung. Trong chITOTig nay, chung ta se di sau kham pha bi fo vi dc;ti ve vi�c nao bo phat tri�n ra sao - tat ca kh&i dau tt'r mot nhom tebao ti hon. Chung ta se tra 101 dU'Q'C cau hoi ve ma Morse, sau khi di vao chi tiet nhfrng yeu to gop phan h6 trq cho qua trinh phat tri�n nao bo trong trr cung. GQ'i y: chi co bon thoi. Va chung ta se d�p bo nhfrng ao tIT&ng phB bien; vi d\l, bc;tn co th� qu�ng cai dia nhc;tc Mozart di dU'Q'C roi.

LAM ON IM L�NG: DUA TRE DANG THANH HINH

Neu phai drra ra mot 101 khuyen d\fa tren CO' s& khoa h9c ve S\f phat tri�n cua thai nhi trong mra dau thai ky, thi do se la: Em be muon drrqc yen than.

Chi it la giai do�n dau. V&i thai nhi, di'eu tuy�t nhat trong quang dm tru ng\l trong tu cung chinh la tinh tr�ng trrO'Ilg doi khong bi kich thich. Tu cung toi, ftm rr61:, am ap va kien co nhrr mot can ham tru ftn, yen tinh hO'Il nhi'eu the gi&i hen ngoai. Va day chinh la di'eu ki�n ly trr&ng d� tre phat tri�n. Den thm di�m, phan "ti'en-nao-bo" cua phoi thai be bong trong b\lng b�n se bung ra cac na-ron than kinh v&i toe do chong m�t la 500 nghin te bao/phut. Tfrc Ia hO'Il 8 nghin tebao/giay, nhip do ay se duy tri 6n dinh suot nhi'eu tuan lien t\].C. Qua trinh nay CO th� quan Sat dU'Q'C ngay tlr tuan th(r ba Cua thai ky, va tiep di�n den gifra thai ey. Em be co hon be cong vi�c phai hoan thanh chi trong mot khoang thm gian ngan ngui! Mot khong gian thanh binh, khong co S\f can thi�p trr cac b�c cha m� b& ng& chinh la nhfrng gi tre can.

Tren th\fC te, mot so nha sinh h9c tien boa tin rclng day chinh la ly do tinh tr�ng om nghen cu.a loai ngrrm. 6m nghen, co th� keo dai ca thang trm Cth�m chi la bet ca thai k:Y doi v&i mot so ph\l nfr), khien cho thai phl). phai gan ch�t v&i mot che do an uong dO'Il di�u, nh�t nheo - k� ca co ay co an drrqc nhi'eu di chang nfra. At h�n chinh nhfrng CO'Il om nghen nay da giup cac thai phl). ti'en boi tranh drrqc cac doc to t\f nhien trong thfrc an co nguon goc trr thien nhien hoang da, mot th(r th\fC dO'Il an uong khong qua ki�m SOat Cua ky Pleistocene. Tr�ng thai m6i m�t di kem cilng se ngan thai phQ tham gia cac v�n dong co th� gay nguy hi�m, de d9a den thai nhi. Cac nha nghien cfru gi<Y day ding cho rclng vi�c do giup cho em be thong minh hO'Il.

Mot nghien cfru da theo sat nhom tre co ba m� phai chiu cac CO'Il buon non va oi mua trong thai ky. Khi b9n tre den tu6i t&i trrr<Yng, 21% trong so do d�t 130 di�m IQ, mfrc drrqc coi la tai nang. Con v&i trrr<Yng hqp cac ba m� khong bi om nghen, chi 7% tre d�t thanh tich cao nhrr v�y. Cac nha nghien cfru co h�n mot ly thuyet - vfin con dang trong giai do�n chfrng minh - xung quanh nguyen do t�i sao. Hai hoc mon kich thich thai ph\l oi mua co th� dong vai tro nhrr chat drr&ng than kinh cho nao bo dang ky phat tri�n. Cang oi mua nhi'eu, chat drr&ng cang nhi'eu; va qua do, tac d\lng l&n hO'Il v&i IQ. Bat k� ly do gi, drr<Yng nhrr d(ra tre se lam m9i each d� bat b�n phai d� chung drrqc yen than.

Chung ta gi6i vi�c "d� cho tre drrqc yen than" t&i dau - thm ky nay ho�c bat cfr giai do�n nao khac trong bl).ng m�? Khong gi6i cho lam. Hau bet cac b�c cha m� deu soi Sl).C quyet tam lam gi do d� giup tre, d�c bi�t Ia luy�n tri nao. Nganh cong nghi�p do chO'i rat thinh nh�y va danh trung tam ly cua cac ong bo ba m� sot mot nay v&i chien lrrqc duy nhat - toi cam doan - la trl).C lQ'i trr n6i SQ' hai cua nhfrng b�c cha m� thi�n chi. Chu y nay, toi sap sua giup b�n tiet ki�m ca dong ti'en day.

THAN KY: "DitN DAM VOI THAI NHI" Vai nam trrr&c, khi d�o trong mot ell-a hang do chO'i, toi tinh c<Y bat g�p t<Y quang cao

DVD thiet ke rieng cho tre sa sinh va tre ch�p chfrng biet di, g9i la Than dong (Baby Prodigy) . T<Y rO'i nay noi: "B�n co biet b�n hoan toan co th� giup tang crr<Yng qua trinh phat tri�n tri nao be con? Ba mrrO'i tuan dau tien cua S\f song la giai do�n ma nao tre trai qua

nhfrng giai doc;tn tien h6a then chot nhat . . . Cung chung sfrc, ta c6 thg giup cho con yeu cua bc;tn tr& thanh Than dong! " DQC xong toi gi�n sOi Ien va gi�t phat t& r<ri ay nem ngay vao SQt rac.

M& ly thuyet l�ch lc;tc nay da c6 ca mQt }ich sU: Iau dm. Cuoi th�p nien 1970, Vi�n dc;ti h9c Ti'en sinh n& da duvc l�p ra t\l' xung la se dfty mc;tnh kha nang chu y, hi�u qua nh�n thfrc va von ttr V\fllg cua tre, tat ca, trll'cYC khi tre chao dm. D(ra tre con nh�n dU'Q'C h�n m9t tam b�ng tuyen bo em la "Tre em Sieu vi�t" sau khi ra dm nfra kia. Den th�p nien 1980 lc;ti la thm hoang kim cua Pregaphone, m9t h� thong ph�u va loa dmyc ca tvng ram ri, dU'Q'C thiet ke dg an vao bvng cua thai phv gi9ng n6i cua ba m�, nhc;tc cc> dign hay bat c(r th(r am thanh thm thll'Q'llg nao hong nang cao IQ cua tre. Hang loc;tt san phftm tll'O'llg 1\1' ciing thi nhau noi g6t ra dm, v&i nhfrng chieu quang cao Cll'Crng di�u nhll' la: "Hay dc;ty be danh van tir trong bvng m�! ", "Hay dc;ty con ngon ngfr thfr hai trll'&c khi chao dm!" , "Nang cao digm so mon toan cua tre nh& vao nhc;tc cc> di@n! " Nhc;tc Mozart th�m chi da tc;to nen CO'll sot, den n6i cho den gi& bc;tn vfin c6 thg con nghe n6i den Hi�u frng Mozart. MQi th(r ding ch�ng sang sua hO'll chut nao vao th�p nien 1990. Cac cuon sach xuat ban trong th�p ky nay tich C\fC li�t ke nhfrng hoc;tt d9ng h�ng ngay danh cho cac c�p VQ' chong sap chao d6n d(ra con, v&i Im tuyen bo se "nang cao IQ cua tre them 20 den 30 digm" va tang CU'Crng kha nang chu y cua tre them "trr 10 den 45 phut".

Ngay nay, chi can bll'&c vao mQt cU:a hang do ch<ri bat ky, bc;tn chac chan se tim ra ngay nhfrng san phftm dU'a ra nhfrng tuyen bo tll'O'llg t\f. Hau nhll' khong m9t Im kh�ng dinh nao trong SO nay dU'Q'C kigm nghi�m qua kinh nghi�m ban than, n6i gi den cac nghien Clru khoa hQC Cua cac chuyen gia trong nganh.

Cho nen hay cho ngay t& r<ri ay vao thung rac.

Tin hay khong, thi th\fC te la khong m9t thll'O'llg phftm nao ttrng dU'Q'C trung ra theo cung each day trach nhi�m kigu c6 ca s& khoa h9c (hay th�m chi la cung each vo trach nhi�m kigu CO CO' SCr khoa hQC) dU'Q'C chfrng th\fC la giup Cai thi�n hoc;tt dQng tri nao Cua thai nhi. Khong he c6 kigm nghi�m kigu ngfiu nhien trong d6 bien so d9c l�p chinh la rm digm hay khuyet thieu tren chinh do v�t ay. ChU'a c6 nghien Clru nghiem tuc nao chfrng minh r�ng dc;ty tre tir trong bvng m� se giup tre h9c tot hO'll sau nay. ChU'a m9t nghien Clru cac c�p song sinh bi chia tach ngay sau khi chao dm nao thU: dU'a ra phan tich rieng re tac d9ng cua ttrng yeu to ban chat va moi trll'&ng dU'&ng dvc t&i S\f hinh thanh nhan each. Tll'O'llg t\l' doi v&i san phftm "vi�n dc;ti h9c trong tU: cung", th�m chi nhc;tc Mozart trong bvng m� nfra.

Dang buon thay, nhfrng chuy�n hoang dU'&ng t&i tap ua vao khi thong tin th\fC te qua U' it 6i, va da loe dU'Q'C khong it ngll'm. Sau ttrng ay nam, nhfrng san phftm kigu v�y vfin c(r nhan nhan tren thi trll'&ng bua vay cac vi phv huynh ca tin, dv db hQ phai m6c hau bao ra mua ve.

Thanh th\fC ma n6i, vi�c d6 XO vao san xuat nhfrng san phftm mang tinh thi trll'&ng lam gi&i nghien Clru chung toi that kinh. Nhat la khi chung dU'Q'C mll'Q'll danh khoa hQC. Qua la tai hc;ti. Cac san phftm nay gay chu y rat l&n, chung c6 thg lam lu m& nhfrng kham pha th\fC S\f c6 y nghia. B&i dung la c6 nhfrng hoc;tt d9ng ma cac b�c sap lam cha m� c6 thg lam d@ h6 trq qua trinh phat tri@n nh�n thfrc cua dfra con dang thanh hinh trong tU: cung. Chung da

dm;rc ki�m nghi�m va danh gia, v&i nhfrng ket qua dUQ'C thao lu�n tren cac t�p San khoa hQC uy tin. D� hi�u duqc gia tri cua chung, b�n can biet it nhi'eu thong tin xoay quanh qua trinh phat tri�n nao bo bao thai. Khi da co nhfrng kien thfrc nhat dinh xem di'eu gi thl):'c S\f di�n ra & do, b�n se d� dang tl):' danh gia duqc san phgm nao da duqc quang cao th6i phong thai qua.

BAT DAU NAO! Vai chinh trong v& kich n�n-thanh-em-be la mot tinh trling va mot trfrng cling mot ban

tinh ca. Khi hai tebao nay hqp l�i v&i nhau, chung bat dau san sinh ra rat nhi'eu tebao trong mot khoang khong gian nho h�p. Bao thai ngum nhanh chong co d�ng hinh cua mot trai dau be xiu. (Chinh xac la nhu v�y, co mot giai do�n phat tri�n ban dau duqc gQi la morula, tieng La tinh, nghia la mulberry - qua dau.) Quyet dinh dau tien ma trai dau nho Cua b�n dua ra rat thl):'C te: quyet xem phan nao phat tri�n thanh CO' th�, con phan nao Se tr& thanh VO bQC che ch& cho be. Vi�c nay di�n ra ch&p nhoang. Mot so tebao nhat dinh se duqc giao nhi�m Vt;l xay dl):'Ilg nO'i &, t�o nhau thai va mang oi - mot bong bong nu&c d� bao thai ng\lp l�n trong do. Mot so tebao khac l�i duqc giao nhi�m Vt;I t�o bao thai, t�o ra mot nut cua cac mo hen trong, gQi la "khoi noi bao".

Chung ta nen dtrng l�i va chiem ngu&ng ey hO'Il giai do�n nay: khoi noi bao & giai do�n nay co chfra mot te bao ve sau se hinh thanh nen bo nao ngum. Thiet bi XIT ly thong tin phfrc t�p b�c nhat dang trong qua trinh hinh thanh. Va no kh&i dau chi b�ng mot phan nho so v&i kich c& & giai do�n nhac t&i & cuoi cau nay.

Toi da nghien cfru nao bo suot hO'Il 20 nam trm, va vfin chua bao gier het ng�c nhien ve no. Nhu nha khoa h9c Lewis Thomas ttrng di�n ta trong cuon DOi song cua mot Te bao: "Chi rieng Sl):' ton t�i thuan tuy cua mot tebao nhu v�y thoi da la mot trong nhfrng di'eu gay rung dong nhat tren trai dat nay roi. No xfrng dang d� ngum ta danh ca ngay trm, va chtrng nao con thfrc, tiu tit gQi cho nhau v&i ve tram tro VO bien, va khong noi chuy�n gi khac ngoai chuy�n cai tebao nho be ay."

Dfeu ey di�u chua dtrng l�i do. Neu b�n duqc nhin thay canh tuqng thl):'c khi bao thai nay bO'i trong khoi nu&c oi, b�n Se d� y thay dng khoi nQi bao thl):'C Sl):' day tebao, ch�y nhon nhao xung quanh bao thai. Cac tebao tl):' sap xep vao ba tang, h�t nhu mot chiec banh k�p pho mat. Phan VO banh & du&i cling, gQi la noi bi, se hinh thanh nen phan l&n cac h� thong te bao lot cho cac CO' quan va m�ch cua d(ra tre. Tang nhan banh & gifra - trung bi, hinh thanh nen cac CO', h� ho hap, M tieu hoa va XlfO'Ilg cua tre. L&p VO banh & tren cling la ngo�i bi. No se t�o thanh da, lOng toe, mong chan mong tay va h� than kinh. Chinh trong l&p ngo�i bi nay, tebao ti'en-nao-bo be bong di�u ky cua tre tru ng\]..

Quan sat gan hO'Il, b�n se thay mot hang tebao ti hon hinh thanh & phia tren cua trung tam VO banh. Du&i do, mot ong hinh tr\]. bat dau thanh hinh, dan dan se phat tri�n dai ra nher SIT d\].ng chinh hang tebao phia tren lam hoa tieu. Day chinh la ong than kinh. No se phat tri�n thanh CQt song - CUOi Ong Se hinh thanh mong Cua tre, dau kia Se tr& thanh nao cua tre.

Trrr0ng hQ'P c6 tn.ic tr�c

Ong than kinh nay phat trign day du hay khong c6 y nghia song con. Neu khong, tre c6 thg Se mac t�t lOi cot song hay th�m chi la mot khoi U gan phan lrmg dmYi, chfrng b�nh "n(rt dot song". T� hon, tre se phat trign v&i chiec dau khong hoan chinh, mot chfrng hiem hoi c6 ten gQi "thieu mot phan nao".

Day chinh la ly do tq.i sao tat ca cac cuon sach ve thm kY mang thai deu tich C\fC khuyen khich vi�c uong axit folic vitamin B t6ng hQ'P: n6 giup dinh hinh ong than kinh hoan chinh - & ca phan dau milt tren va dau milt drr&i. Nhfrng thai phlJ. nghe theo 101 khuyen nay va uong trong vai tuan dau tien cua thai ky, thi kha nang phoi thai bi di t�t ong than kinh so v&i nhfrng ngrrm khong uong chat b6 sung nay se giam t&i 76%. Day la vi�c dau tien bq.n c6 thg lam dg h6 tr<)' cho S\f phat trign tri nao thai nhi.

Tir XU'a den nay, tat thay nhfrng ngrrm sap-lam-cha-lam-m� deu lo Jang khong biet mQi thfr c6 phat trign day du hay khong. Vao nam 1573, bac si phfiu thu�t ngrrm Phap -Ambroise Pare da li�t ke cac yeu to c6 thg gay ra di t�t bfrm sinh & tre. "C6 vai yeu to se gay ra nhfrng quai thai," Pare viet trong cuon Quai thai va Di dq.ng. "Trrr&c tien la nher OTI Chua long lanh. Th(r hai, con thinh no cua Ngrrm. Th(r ba, lrrQ'Ilg tinh trung qua l&n. Th(r trr, lrrQ'Ilg tinh trung qua nho." Pare drra ra gia thuyet r�ng c6 mot thfr di t�t bfrm sinh c6 thg nay sinh tir chinh dang di�u kem te chinh cua ba m� (nang ngoi bat cheo chan qua Iau). Hay c6 thg gay ra b&i kich thrr&c ch�t h�p cua tir cung; do quy quai yeu ma; hay do bai nrr&c b9t doc dia cua mot dam hanh khat.

Nhfrng higu 13.m ti'en-khoa-h9c cua Pare ve S\f phat trign cua tri nao trong tir cung la c6 thg tha th fr dU'Q'C. Den ngay ca nhfrng dau 6c hi�n dq.i ngay nay, day vfin la mot thir thach phfrc tq.p VO cling va gan nhll' bi higm.

Cac nha nghien Clru ngay nay ciing nri vao canh "khong biet d�ng nao ma Ian" khi giai thich gan hai phan ba cac loq.i di t�t bfrm sinh. Dung la nhll' v�y, chi mot phan tll' so di t�t SO' sinh drrqc xac dinh la do trl).c tr�c DNA rieng bi�t. Mot trong nhfrng ly do chung ta chi biet qua it nhll' v�y la vi CO' thg cua ba m� h6a ra lq.i c6 mot bo ph�n bao dam an toan. Neu xay ra trl).C tr�C trong qua trinh phat trign thai nhi, CO' thg ngrrm m� thrr0ng cam nh�n dU'Q'C va chu dong gay say thai. Khoang 20% SO ca CO thai CO ket Cl).C la hi�n tll'Q'Ilg say thai tl,f nhien. Nhfrng doc to tir moi trrr0ng ma chung ta da biet - nhfrng yeu to ma con ngrrm c6 thg giam sat drrqc - chi chiem 10% cac ca di t�t bfrm sinh quan sat drrqc trong phong thi nghi�m.

Mot mq.ng lrr&i tebao tinh vi, v&i di�n x�t

lach ta lach tach

Th�t may, phan l&n nao bo em be deu thanh hinh 6n thoa. Dau milt "nao bo" tren ong than kinh tiep tv.c cong trinh kien thiet cua minh b�ng vi�c tq.o ra nhfrng ch6 phinh tebao trong giong nhrr nhfrng h� san ho phfrc hQ'P. Nhfrng ch6 phinh nay cuoi cling se hinh thanh nen nhfrng khoi cau true l&n cua nao bo. Tnr&c thang thfr nhat, tebao ti'en-nao-bo ti hon Cua tre da phat trign thanh mot ll,fC lll'Q'Ilg hung h�u, v&i quan SO Jen t&i hang tri�u.

DITong nhien, nao bo khong he phat trign mot each tach bi�t. Vao khoang tuan thfr tU', bao thai tc;i.m thCri trrmg ra cac khung mang, rat giong v&i khung mang ca. Nhfrng khung mang nay nhanh ch6ng chuygn d6i thanh cac CO' m�t va ket cau h9ng, cho phep em be Cua bc;i.n n6i dU'Q'C. Tiep theo, bao thai cua bc;i.n se nhu ra mot cai duoi nhrmg rat nhanh ch6ng, se dao ngITQ'C trinh tv: va tai hap thu bo ph�n nay. Sv: phat trign cua con ngITCri chung ta ding CO can COi tien h6a rat Sau xa, va chung ta chia Se di'eu ey di�u nay v&i tat ca cac loai dong v�t c6 v6 khac tren hanh tinh nay. Chi tnr mot thfr.

Nhfrng ch6 phinh & dau mut cuoi ong than kinh bao thai se tr& thanh mot bo nao to l&n va sieu thong minh - CO thg la bo nao n�ng nhat tinh theo ti tr9ng v&i CO' thg - ttrng ton tc;i.i tren hanh tinh nay. Bo ph�n kh6ng 10 nay dU'Q'C tc;i.o thanh tlr mot "mc;i.ng nh�n" tebao tinh vi, v&i nhfrng tia ch&p di�n lach ta lach tach. a day, c6 hai loc;i.i tebao dong vai tro quan tr9ng. Loc;i.i thfr nhat - tebao than kinh d�m (glial cell) tc;i.o thanh 90% tebao nao hen trong dau cua tre. Chung tc;i.o thanh hinh cho nao bo va giup cac nO'-ron than kinh XIT ly thong tin chinh xac. Ay la mot cai ten rat hay; glial la mot tir tieng Hy Lc;tp, nghia la glue (keo dinh). Loc;i.i tebao thfr hai chinh la tebao than kinh, von rat quen thuoc. M�c du ganh vac phan rat l&n trong vi�c tU' duy cua tre, cac nO'-ron lc;i.i chi chiem chlrllg 10% trong t6ng so tebao nao cua tre. C6 le tir day, ta m&i c6 mot thfr suy nghi hoang dmmg, d6 la con ngITCri chi SIT dv.ng c6 10% tri nao cua minh thoi.

Mot te bao than kinh, 15 nghin ket noi

V�y lam the nao cac tebao tr& thanh nao bo? Cac tebao cua bao thai dU'Q'C san xuat thanh cac nO'-ron thong qua mot quy trinh dU'Q'C gQi la phat sinh than kinh (neurogenesis). Day chinh la thCri digm ma tre se muon dU'Q'C dg yen than, nli'a dau cua thai ky. Va roi, & nrra Sau Cua thai ky, cac nO'-ron Se di chuygn den mot khu V\fC tru �n CO djnh va bat dau mac noi v&i nhau. Qua trinh nay dU'Q'C gQi la qua trinh hinh thanh kh&p than kinh ( sypnatogenesis).

Sv: di tru cua tebao luon gQ'i cho toi nghi den canh nhfrng con ch6 san dot nhien dU'Q'C tha xuong tir thung xe cua vi canh sat trIT&ng dg danh hO'i hi�n trmmg Vl). an. Cac nO'-ron than kinh xc> ra kh6i chiec long la l&p ngoc;i.i bi, trmm bo len nhau, khv.t khit danh hO'i cac tin hi�u tebao, ngrmg lc;i.i, thli' nhfrng dmmg khac, trU'Q't di, roi chc;i.y tan loc;i.n trong bo nao dang phat trign. Cuoi cling chung dlrllg lc;i.i, chung da den dITQ'C digm dich c6 thg da dITQ'C l�p trinh tir trU'&C trong nhfrng cai dau tebao cua minh. Chung quan sat chung quanh cac ho te bao m&i va gang m6c noi v&i cac lang gi'eng m&i me. Khi chung ket noi, nhfrng khoang trong ti XlU, song dong gifra cac tebao than kinh dU'Q'C tc;to ra, gQi la kh&p than kinh (synapse, xuat phat tir thu�t ngfr sypnatogenesis) . Cac tin hi�u di�n nhay gifra nhfrng khoang trong tron nay, cho phep lien lc;i.c than kinh. BIT&c cuoi cling nay chinh la phan cong vi�c thv:c S\f trong qua trinh phat trign nao bo.

Hinh thanh kh&p than kinh la mot qua trinh keo dai, vi mot nguyen c& rat d� higu: n6 cv:c ky phfrc tc;i.p. Mot nO'-ron than kinh don le trung binh phai tc;i.o ra 15 nghin lien lc;i.c v&i "dan ban dja" trU'&C khi cong vi�c ket noi xong xuoi. Mot so nO'-ron con phai tc;i.o ra hon 100 nghin ket noi. Di'eu d6 dong nghia v&i vi�c nao bo cua tre phai buoc vao t&i 1,8 tri�u moi noi m&i m6i giay dg tc;i.o thanh nao bo hoan chinh. Rat nhi'eu nO'-ron khong bao gier hoan thanh ca qua trinh nay. Cung giong loai ca hoi sau khi giao hqp, chung chi don gian la chet

di.

Kg ca v&i toe do kinh hon nhrr the nay, nao bo cua thai nhi ding chrra thg hoan thi�n khi den thm h�n chao dm. Khoang 83% qua trinh hinh thanh kh&p than kinh v�n tiep tl,ic sau khi be ra dOi. TM.t dang ng�c nhien, bo nao cua con gai b�n se chrra ket thuc cong vi�c mac noi cho t&i khi co nang bmrc vao ngrr&ng 20 tu6i. Bo nao cua cac c�u con trai con mat nhfeu th(Yi gian hon the. 0 ngrrm, bo nao chinh la CO' quan CUOi Cung hoan thi�n qua trinh phat trign.

KHI NAO BE NGHE THAY V A NGO'I THAY B�N? Mvc dich cua qua trinh san xuat than toe nay chinh la xay d\l'Ilg mot bo nao day du

chfrc nang, bo nao c6 thg tiep nh�n va phan frng v&i cac tin hi�u dau vao. V�y nen v&i cac ong bo ba IDE: to mo, cau h6i luc nay se la: The thi bao thai nh�n biet dm:;rc gi, va khi nao chung biet dm;rc? Khi nao thi be CU'Ilg Cua b�n CO thg cam nh�n, n6i dm:;rc hay go len bl).ng b�n?

Nguyen tac phai ghi nh& & day la: Bo nao danh mra dau thai ky dg gay d\l'Ilg CO' s& giai ph�u than kinh cua minh, n6 vui srr&ng tang lCr hau bet S\f can thi�p cua cha mE:. (Toi chi dang n6i den nhfrng kigu can thi�p v&i dvng y tot thoi. Cac chat gay nghi�n, bao gom ca thfrc uong c6 con va nicotine, ro rang c6 thg anh hrr&ng xau t&i nao cua be trong thai ky.) Nrra sau cua thai ky l�i la chuy�n khac. Qua trinh phat trign nao bo chuygn tlr phat sinh than kinh la chu yeu sang t�p trung t�o cac kh&p than kinh. Giai do�n nay, bao thai bat dau nh�y cam hon v&i the gi&i ben ngoai. Vi�c mac noi gifra cac tebao luc nay chiu nhi'eu anh hrr&ng ttr ben ngoai - trong d6 c6 ca chinh b�n - hon h�n qua trinh sang t�o chinh ban than n6 trrr&c d6.

Cac giac quan phat trign mot each c6 chien lITQ'C

V�y be xay d\l'Ilg h� thong giac quan cua nao nhrr the nao? Cfr h6i cac vi chi buy linh du la biet ngay. HQ se kg cho b�n biet la muon danh tr�n thang lQ'i can trai qua ba brr&c: nhay du vao dia h�t quan thu, chiem cfr nhfrng vi tri tr9ng yeu, sau d6 lien l�c ve can cfr. Quy trinh nay Se giup dai chi buy trung tam theo Sat dU'Q'C thong tin ve qua trinh chiem danh l�n nh�n dinh tinh huong dg c6 CO' s& drra ra quyet dinh hanh dong tiep theo. Qua trinh hinh thanh h� thong giac quan cua nao bo ciing di�n ra trrong tl).'.

Giong nhrr linh du chiem cfr lanh dia cua quan dich, cac tebao than kinh ciing chiem Ctr mot khu Vl).'C nhat dinh trong nao bo va xac l�p CaC can Ctr giac quan, tai dg nghe, mfii dg ngm. Mot khi da chiem dU'Q'C can cfr, cac tebao nay se thiet l�p nhfrng moi noi ket giup chung lien h� dU'Q'C v&i cac cau true chi buy va kigm SOat nh�n thfrc cling dang l&n len dan trong nao bo. (Trong the gi&i thl).'c ben trong nao bo, c6 rat nhfeu dai chi buy trung tam.) Nhfrng cau true dong vai tro nhrr cac CEO nay - nhfrng bo ph�n dem l�i cho con ngrrm kha nang nh�n thfrc, dang mai me chiem cfr cac dia h�t, h�t nhrr nhfrng anh linh du. Va d6 la mot vai trong so nhfrng khu Vl).'C mac noi hoan thi�n cuoi cling trong trr cung. Di'eu nay dong nghia v&i vi�c cac te bao than kinh noi v&i mat, tai ho�c mfii CO thg nh�n dU'Q'C tin hi�u bao b�n khi chung bao cao l�i ve can cfr trung tam. Do do tr� nay, mot vai phan trong nao tre c6

thg phan (mg v&i cac kich thich giac quan tnr&c khi em be th\fc S\f nh�n biet duqc kich thich.

Nhrmg khi da bat duqc cac tin hi�u dau vao nhu am thanh va mui, tfrc la vao thm digm bat dau giai doq.n sau cua thai ky, tre se phoi hqp nhip nhang chuftn xac v&i nhfrng kich thich nay. Va tre nh& duqc, trong tiem thfrc. Doi khi, vi�c ay gay khiep SQ', giong nhu nhfrng gi nhq.c trmmg Boris Brott da kham pha ra vao mot ngay n9.

Bao thai c6 thg nh& duqc

"Con biet tru&c tll'Ilg not nhq.c! " Brott thot Jen v&i m�. Khi ay, Brott d(mg tren bvc chi huy mot dan giao hm:mg, di'eu khign dan nhq.c chcri mot tac phftm Ian dau tien, va ngh� si cello bat dau keo dan. Ong l�p tfrc biet r�ng minh da tll'Ilg nghe tac phftm nay. Khong phai Ia kigu nh& lq.i mot tac phftm nao d6 da bi quen Jang: Brott c6 thg d\l' doan chinh xac xem tiep theo se la tiet nhq.c nao. Ong con tien li�u dU'Q'C toan bo tac phftm trong suot phien t�p duqt; biet phai chi huy ra sao kg ca khi bflng nhien bi I& mat mot ch6 nao d6 trong tac phftm.

Sq run ngum, ong g9i ngay cho m� minh, mot ngh� si cello chuyen nghi�p. Ba hoi ten tac phftm, roi pha Jen cum. D6 chinh la tac phftm ba da t�p khi dang mang thai Boris Brott. Cay dan cello ti vao phan gifra bvng bau cua ba & cuoi thai ky, chiec bvng bau khi d6 la mot khoi cau true chfra day nhfrng dong chay d�n thanh, hoan toan du kha nang tiep nh�n cac thong tin am nhq.c cho c�u con trai sap chao dm cua ba. Con nao bo dang phat trign cua c�u be thi du tinh nhq.y dg ghi nh& nhfrng kY frc am nhq.c. "Tat ca nhfrng ban nhq.c ma toi quen thuoc ay deu la nhfrng tac phftm ma m� chcri khi dang mang bau toi," ve sau Brott da giai bay trong mot cuoc phong van. Mot di'eu phi thuemg xay ra v&i mot CO' quan con chua dU'Q'C o tu5i.

Day chi la mot trong VO van vi dv ch(mg minh r�ng ngay tu khi con n�m trong bvng m�, em be da c6 thg tiep nh�n cac thong tin tu the gi&i ben ngoai. Th�m chi, nhfrng gi bq.n an va ngm ding CO thg gay tac dong den nh�n thfrc Cua tre SO' sinh (chung ta Se thay du&i day) . Doi v&i mot em be m&i chao dOi, nhfrng thfr nhu v�y ch�ng khac gi nhfrng ti�n nghi gia dinh quen thuoc.

Cac giac quan cua tre - xuc giac, thi giac, thinh giac, khfru giac, thang b�ng, vi giac -bat dau th\fc hi�n chfrc nang tu trong bvng m�, cv thg nhu sau:

Xue giac: 4 tuan

Mot trong nhfrng giac quan dau tien chinh thfrc di vao ket noi Ia xuc giac. Bao thai chll'Ilg 1 thang tuBi da cam nh�n dU'Q'C nhfrng dong chq.m Jen mfii va moi. Kha nang nay nhanh ch6ng Ian rong; gan nhu toan bo be m�t da bat dau m�n cam v&i cac dong chq.m khi bu&c vao 12 tuan tu5i.

Toi da ch(mg kien di'eu nay khi VQ' toi trong giai doq.n ba thang cuoi cua thai kY Ilic mang bau c�u con trai lit. Th�ng be hieu dong Jam, va nhi'eu Ian toi chinh mat trong thay th(r gi do nhll' la mot Cai vay Ca m�p go Jen di chuygn dQC theo bvng VQ' toi, Vong Jen, roi l�n xuong. Toi d\fllg ca t6c gay, nhrmg thay thu vi kinh khung. Nghi la day c6 thg la chan cua

anh chang be bong, toi thu ch�m vao chfl go Ien khi n6 xuat hi�n vao mot bu5i sang n9. Chfl go d6 l�p tfrc "da" l�i ( ! ) , lam Ca hai VQ' Chong phfli la len phan khich.

Neu thu lam vi�c nay trong nua dau thai k)r, b�n se ch£ng thu drrqc ket qua gi dau. Phai den thang th(r nam kg tu th(ri digm th\! thai, tre m&i CO thg th\fC S\f trai nghi�m nhfrng dc)ng ch�m nay giong nhrr each toi hay b�n v�n nh�n biet. D6 la khi nao cua tre da phat trign "ban do CO' thg" - nhfrng d�i di�n than kinh ti hon cho toan bQ CO' thg Cua be.

ThCri digm bat dau ba thang cuoi, mot bao thai da s£n sang thg hi�n nhfrng hanh vi ne tranh (vi d\l, co bai di khi c6 dau kim t&i gan dg lam sinh thiet) . Tu hi�n trrQ'Ilg nay, ta c6 thg ket lu�n r�ng tre CO thg cam nh�n dU'Q'C cam giac dau, m�C du khong thg nao do d�c chinh xac dU'Q'C.

Den thCri digm nay, bao thai c6 ve ding nh�y cam v&i nhi�t de). Nhrmg cac bigu do noi m�ch chuyen trach ve cam nh�n nhi�t d9 v�n chrra hoan thi�n khi tre chao dCri, va chi phat trign day du nha nhfrng trai nghi�m th\fc te v&i the gi&i hen ngoai. Trong hai trrrang hqp l�m d\lng tre em khong c6 lien quan gi den nhau, mot c�u be ngrrCri Phap va m9t co be ngrrCri My da bi giam kin suot nhi'eu nam trCri. Ca hai dfra tre deu thieu h\lt kha nang phan bi�t gifra n6ng va l�nh den mfrc ky di. Co be khong bao gia an m�c cho thich hqp v&i thCri tiet, kg ca h1c hen ngoai trCri l�nh c6ng. Con c�u be thi v�n thrrang IOi khoai tay ra khoi bep lua dang chay phlrlig phlrlig chi b�ng ban tay tran, khong he hay biet gi S\f sai bi�t ve nhi�t de). Chung ta khong biet chinh xac t�i sao. Nhrmg chung ta biet r�ng xuc giac luon dong vai tro C\fC ky quan tr9ng v&i S\f phat trign cua tre sau khi sinh.

Thi giac: 4 tuan

Li�u em be c6 nhin thay gi trong tu cung khong? Cau nay th�t kh6 tra lCri, b&i thi giac von la giac quan ph(rc t�p nhat cua con ngrrCri.

Thi giac bat dau phat trign tu khoang tuan th fr trr sau thCri digm th\l thai, thai nhi hinh thanh hai cham mat ti hon tren hai phia cua dau. Nhfrng khoi d�ng hinh coc trong hai cham nay se n5i Ien rat nhanh, trong d6 mot phan se hinh thanh thau kinh cua mat. Sau d6, cac day than kinh thi giac Se trU'Crn len tu phia Sau nhfrng con mat nguyen thuy nay, gang SlrC ch�m t&i phia sau dau va ket noi v&i cac khu V\fC ve sau se hinh thanh nen VO nao thi giac. Cac tebao & phan VO nao ding rat tat b�t ho�t dong, chu�n bi s£n sang dg chao d6n nhfrng ke lfr hanh mang ten tebao than kinh va ket moi thuyen h9i. Tam ca nguy�t thfr hai va thfr ba tran ng�p nhfrng CUQC don rrr&c tebao than kinh dong due trong cac khu V\fC nay, mQt khoi lITQ'Ilg tll'O'Ilg doi nhfrng CUQC tu Vong Cua tebao, va rat nhi'eu nhfrng ghep noi phat tieng keu lach tach. Den thCri digm nay, b9 nao hinh thanh khoang 10 tri�u kh&p noi than kinh m&i mfli ngay. Chae b�n se nghi ngay la h�n em be phai mac chfrng dau nua dau mat !

Ket qua sau tat ca cac ho�t dong nay la hinh thanh h� m�ch than kinh can thiet dg khong che vi�c ch&p mat, co gian dong tu hay d6i theo cac v�t thg chuygn d9ng da xuat hi�n tu trrr&c khi be chao dCri. Cac thi nghi�m da chfrng minh r�ng bao thai brr&c vao tam ca nguy�t th(r ba se chuygn dong ho�c thay d5i nhip tim, ho�c ca hai, dg phan (mg l�i mot luong sang m�nh chieu vao tu cung. Nhrmg phai mat rat nhi'eu thCri gian m&i c6 thg thiet l�p dU'Q'C day du cac h� m�ch th\fC hi�n ch(rc nang, V�Y nen be can t&i han chin thang dg

hoan thanh cong vi�c. Trong mot nam sau khi be ra d01, m6i ngay, bo nao vfin se tiep tl,lC hinh thanh t&i 10 tri�u kh&p noi than kinh m&i. Trong khoang th01 gian d6, bo nao SIT dl,lng chinh cac trai nghi�m thj giac ngo�i vi d€ giup bo nao hoan thanh cac ke ho�ch xay d\mg hen trong.

Thinh giac: 4 tuan

Neu bay gier b�n bao v&i toi r�ng mot thong tin khoa h9c quan tr9ng sap dU'Q'C phat hi�n, nher vao S\f ket hqp cua so Ian milt num vU cao SU cua tre khi nghe d9c cu on Con meo trong chiec mu (The Cat in the Hat), toi se gQ'i y ngay la c6 khi b�n phai xem l�i dau 6c cua minh cling nen. Nhrmg day chinh xac la nhfrng gi da di�n ra hoi dau th�p nien 1980. Trong SUOt Sau tuan CUOi Cua thai ky, cac thai phl,l trong mot nghien cfru nQ dU'Q'C de nghj d9c CUOn sach cua tac gia Dr. Seuss th�t l&n, hai Ian mot ngay. Nhrr v�y, sau sau tuan, t6ng th01 gian bao thai nghe cau chuy�n la 5 tieng dong ho. Sau khi chao d01, tre dU'Q'C cap cho chiec num vU gia noi v&i mot c6 may do CU'Crng do va so Ian milt. Crrerng do va tan suat c6 th€ dU'Q'C SIT dl,lng d€ danh gia xem be sO' sinh c6 nh�n ra thfr gi d6 khong (mot d�ng doi sanh mfiu). Sau d6, cac be dU'Q'C nghe cac bang ghi am gi9ng IDE: d9c cuon Con meo trong chiec mu, ho�c mot cau chuy�n khac, ho�c khong dU'Q'C nghe truy�n nao ca. Tan suat va ki€u milt dU'Q'C do d�c t�i m9i th01 di€m. Nhfrng gi cac nha nghien cfru tim ra th�t dang kinh ng�c. Nhfrng em be da tilng nghe truy�n cua Dr. Seuss tU: trong bl,lng IDE: c6 ve da nh�n ra, va to ra thich thu v&i bang c6 gi9ng IDE: minh d9c cuon Con meo trong chiec mu. Cac be milt num vU gia theo mot d�ng nhat djnh, bat nguon tU: each ba IDE: d9c cuon Con meo trong chiec mu, di'eu nay khong xay ra khi d9c cuon sach khac hay khong d9c cuon truy�n nao ca. Tre nh�n ra nhfrng trai nghi�m thinh giac trong bl,lng mE: trmrc day.

Gier day chung ta da biet r�ng nh�n thfrc thinh giac cua tre bat dau tU: s6m hO'Il rat nhi'eu so v&i ket qua tU: thi nghi�m nay. Cac l&p mo lien quan den vi�c nghe c6 th€ dU'Q'C quan sat chi bon tuan sau th01 di€m th\l thai. Thinh giac kh&i dau v&i S\f nhu Jen cua hai khoi cau true, trong giong nhll' hai Cl,lffi XU'O'Ilg rong Sa ffi�C nay ra tlJ: hai ben dau Cua tre. Chung dU'Q'C g9i la tui thinh giac nguyen thuy va se hinh thanh nen phan l&n dl,lng Cl) thinh giac Cua be. Khi dja h�t nay da dU'Q'C thiet l�p, cac tuan tiep Sau do Se dU'Q'C danh vao vi�c "gay d\mg nha cITa", tU: nhfrng sQ'i IOng trong giong cac sQ'i rau ti hon cho den cac ong ma chung barn vao, nom h�t nhll' la VO oc sen v�y.

V�y den luc nao nhfrng khoi cau true nay m&i m6c noi vao phan con l�i cua nao, d€ tre c6 th€ nghe thay drrqc? Den gier thi cau tra 101 da rat quen thuoc: t�n den th01 di€m bat dau tam ca nguy�t thfr ba. Bmrc vao thang thfr sau, b�n c6 th€ dem den mot am thanh nao d6 cho bao thai trong tIT cung (chu yeu la tieng lach each) va ng& ngang lang nghe nao bo ti hon kia yeu 6t gm l�i nhfrng phan frng ki€u tia di�n lE:t xE:t ! Den thang sau d6, ki€u goi-va­tra-101 b�ng tieng lach tach nay khong chi gia tang ve m�t do, ma con ca ve toe do phan frng nfra. Them mot thang nfra ho�c hO'Il, m9i th fr da thay d6i. Gier thi b�n da c6 h�n mot em be ti'en SO' sinh khong chi nghe dU'Q'C, hoi dap dU'Q'C, ma con CO th€ phan bi�t dU'Q'C gifra rat nhi'eu am thanh gi9ng n6i, nhrr la "a" khac v&i "e", hay "ba" khac v&i "bi" . Mot Ian nfra, chung ta l�i chfrng kien chien lll'Q'C Cua linh du : trU'cYC tien la thiet l�p dja h�t, Sau do Ja ket noi m9i th fr ve dai chi huy trung tam.

Be c6 th€ nghe thay gi9ng cua IDE: trong tIT cung tU: cuoi tam ca nguy�t thfr hai, va den

thm di�m chao dm, be thich gi9ng n6i ay hon nhfrng gi9ng n6i khac. Va khi ra dm, be phan (mg d�C bi�t m�nh me neu giQng IDE: dU'Q'C lam ngh�t, tai t�O moi tnremg sieu thanh trong tu cung. Be th�m chi con phan (mg trrr&c cac chrrong trinh truyen hinh ma IDE: thrremg xem khi be con la m9t bao thai. Trong m9t thi nghi�m vui nh9n nQ, ngrrm ta cho cac be trong hl).ng IDE: nghe do�n di�p khuc quang Cao trmYc ffiQt bQ phim tlnh cam tren truyen hinh. Khi nhfrng em be nay ra dm, chung thoi kh6c ngay giay phut drrqc nghe thay di�p khuc ay. Cac be SO' sinh CO ky lrC m�nh me ve nhfrng am thanh ma chung tlrng nghe thay khi n�m trong bl).ng IDE: vao giai do�n cuoi cua thai Icy. Cho cac be tiep xuc v&i nhfrng am thanh v6 ve quen thUQC Sau khi chao d(ri chinh la ffiQt each XOa diu vi�C brr&c vao CUQC song tren hanh tinh l�nh Ieo va xa l� nay cua be.

Khfru giac: s tuan

Di'eu trrong t\f ciing chinh xac v&i khfru giac. Chi nam tuan sau thm di�m th\l thai, b�n da c6 th� thay dm;rc qua trinh mac noi khfru giac phfrc t�p trong nao bQ. Nhrmg, ciing giong v&i cac giac quan khac, tuy bQ may da c6 & d6, vi�c nh�n thfrc ding khong th� s�n sang ngay. Trong khoang gifra thang thfr hai den thang th fr sau trong tu cung, be bi can tr& b&i m9t cai mfii bi nghen d�c. Cac khoang mfii bi lap day b�ng m9t cai nut mo kh6ng IO, nhi'eu kha nang se ngan tr& nh�n thfrc khfru giac du la d�ng nao di chang nfra. Tat ca nhfrng dieu d6 se bien d6i trong tam ca nguy�t thfr ba. Nut mo drrqc thay theb�ng nrr&c nhay & mfii (mang nhay) - Va rat nhi'eu tebao than kinh da mac noi chinh xac v&i cac khu V\fC nh�n thfrc tren nao bQ. Nhau thai cua ba IDE: luc nay cling b&t dong danh ken ch9n, cho phep them nhi'eu mui vi di vao tu cung. Do nhfrng bien d6i ve m�t sinh h9c nay, the gi&i khfru giac cua tre sau thang thfr sau cua thai ky b6ng tr& nen phong phu va phfrc t�p hon. Em be cua b�n c6 th� ngm thay mui nrr&c hoa b�n dung, be con phat hi�n ra ca mui toi tren banh pizza b�n v\ra m&i an.

Khi m&i chao dm, tre th\fC S\f thich nhfrng mui nay hon. Hi�n trrQ'Ilg "rm ai" ay drrqc g9i la "gan nhan khfru giac". Day chinh la ca s& dfin t&i m9t 101 khuyen kY qu�c: Ngay sau khi tre ra khoi bl).ng IDE:, phfti XOa tre b�ng chinh dich th� mang oi trrr&c khi tam cho tre b�ng xa phong va nrr&c. Lam v�y se xoa diu, khien tre binh tam hon, cac nghien cfru da ch(rng minh di'eu d6. T�i sao? Cung giong nhrr am thanh, mui vi nhac tre nh& ve mQt t6 am thrr thai ma be v\ra m&i tru ngl). trong suot chin thang v\ra qua. D6 la b&i mui va mQt so d�ng hoi (re khac hinh thanh nen nhfrng lien ket than kinh m�nh me trong nao bQ con ngrrm. (Dung la nhrr v�y, rat nhi'eu ba IDE: c6 th� xac dinh drrqc ngay be SO' sinh cua minh chi d\fa vao mui.)

Thang b�ng: 6 tuan

B�n c6 th� thu mQt thi nghi�m nho nay & nha v&i tre SO' sinh drr&i nam thang tu6i. D�t be n�m ngua. Sau d6 nhE: nhang nang hai chan, ho�c hai tay, sau d6 tha tay / chan be ra. Tay be se vung ra hai ben, ng6n tay cai g�p l�i, long ban tay gia Jen, ve m�t kinh ng�c. Day drrqc g9i la Phan x� Moro.

B�n cling c6 th� thrremg xuyen quan sat drrqc Phan x� Moro trong tu cung khi thai & thang thfr tam. Neu b�n dang d9c sach tren chiec girremg em <ii cua minh, nao, thu Ian minh mQt cai; neu b�n dang ngoi, thu d(rng Jen. B�n cam thay thfr gi d6 dQt ngQt chrra? MQt bao

thai da c6 thg th\fc hi�n m<)t phan xc;i Moro day du khi con n�m trong b\mg m�. Nhfrng hanh d<)ng kigu nay thu(mg kich thich tre.

Phan xc;i Moro la binh thu(mg va vfin hay xay ra khi m<)t em be kinh ngc;ic, d�c bi�t la khi be cam nh�n duqc r�ng n6 dang nga xuong. NguCri ta tin r�ng day chinh la m<)t phan (mg t\f nhien tru&c n6i SQ' ma con nguCri c6 duqc. Va vi�c mot d(ra tre c6 dU'Q'C phan xc;i nay la rat quan tr9ng. S\f thieu h\lt m<)t phan xc;i Moro day du c6 thg la dau hi�u ell.a m<)t chfrng roi loc;in than kinh nao d6. Cac be can phai th\].'C hi�n dU'Q'C phan xc;i nay trong vong nam thang dau tien sau khi chao dCri. Tuy v�y, neu sau thang thfr nam, be vfin duy tri phan xc;i nay thi ciing c6 thg la dau hi�u ell.a roi loc;in than kinh.

Phan xc;i Moro chfrng minh r�ng phan l&n kha nang ell.a cac day than kinh v�n dong (quan xuyen V�n d<)ng) va tien dinh (giup gifr thang b�ng) da dU'Q'C xac l�p ttr khi thai nhi dU'Q'C tam thang. Nang l\].'C tien dinh cho phep cac CO' ket noi lien tt;ic v&i doi tai, va tat ca dU'Q'C di'eu d<)ng du&i S\f chi huy ell.a nao be). Bc;tn se can den dc;ing thfrc tuO'Ilg doi tinh vi ell.a lien lc;ic nay m&i c6 thg th\].'C hi�n dU'Q'C phan xc;i Moro.

Tat nhien, khong c6 chuy�n ngay tU: dau em be trong bao thai da du sfrc th\fc hi�n ca mot bai thg dl,lC het toe l\].'C. Nhrmg be c6 thg "d�y nhanh", thg hi�n b�ng vi�c rung cac chi trong bao thai, vao thCri digm sau tuan sau khi th\l thai (m�c du thu(mg thi ba m� vfin chua cam thay gi, cho t&i nam tuan sau d6) . V�n d<)ng nay la het sfrc quan tr9ng. N6 phai di�n ra, neu khong, cac kh&p ell.a em be se khong thg phat trign day du. Den khoang gifra tam ca nguy�t th fr ba, em be da hoan toan c6 kha nang chu d<)ng di'eu khign CO' thg minh th\fc hi�n mot loc;it cac dong tac phoi hqp.

Vi giac: 8 tuan

Cac mo trung chuygn vi ("cam th\l vi giac") vfin chua n5i Jen kh6i chiec lu&i be xiu ell.a bao thai, cho t&i t�n tuan thfr tam sau thCri digm th\l thai. DuO'Ilg nhien, di'eu d6 khong c6 nghfa la be da c6 duqc kha nang nem m<)t vi gi d6 & thCri digm nay. Vi�c ay phai cha t&i tam ca nguy�t thfr ba. M<)t Ian nfra, chung ta lc;ii thay mo hinh tiep-thu-tru&c-khi-nh�n-biet ell.a qua trinh phat trign giac quan xuat hi�n & day.

Vao thCri digm d6, bc;in c6 thg quan sat thay m<)t so hanh vi tuO'Ilg t\f nhu nguCri l&n chung ta. Be con & tam ca nguy�t th(r ba thay dBi kigu nuot m6i khi m� be an th(r gi d6 ng9t: be nuot nhi'eu hO'Il. Cac thanh phan d�y mui thO'ID trong che de) an ell.a ba m� di qua nhau thai va truyen vao nu&c oi, dung dich ma be & tam ca nguy�t th(r ba nuot vao v&i luqng m<)t lit m6i ngay. Tac dong nay mc;inh me t&i mfrc nhfrng gi bc;in an vao giai doc;in cuoi ell.a thai ky c6 thg anh hu&ng t&i s& thich th\fc ph�m ell.a con bc;in.

Trong m<)t cong trinh nghien cfru, cac nha khoa h9c da tiem nu&c tao ep vao tU: cung ell.a chuot dang mang thai. Khi chu<)t con ra dCri, chung thg hi�n hfrng thu ghe g&m doi v&i nu&c tao ep. S\f rm ai vi giac tuO'Ilg t\f ciing xay ra v&i con nguCri. Cac ba m� uong nhieu nu&c ca rot ep & nhfrng giai doc;in sau ell.a thai kY ciing sinh ra nhfrng d(ra con thich nu&c ca rot ep. Vi�c nay dU'Q'C g9i la "l�p trinh vi giac", bc;in c6 thg th\].'C hi�n di'eu nay th�t s&m, ngay khi tre m&i chao dCri. Cac ba m� cho con bu an nhi'eu d�u xanh va le trong khi nuoi con ciing san sinh ra nhfrng dfra tre sau khi cai sfra c6 cling s& thich nhu v�y.

Rat co th�, bat Clr thfr gi di qua nhau thai ding kich thich mot s& thich nao do.

QUY LU.&T CAN BANG Tir xuc giac cho t&i khfru giac, thinh giac va thi giac, tre co dm song tinh than m6i luc

cang them chu dong hon ngay trong ttr cung. Vi�c do noi Ien di'eu gi v&i nhfrng b�c cha mE: qua U' hao hfrc dU'Q'C gop phan h6 trQ' vao S\f phat tri�n do? Neu nhrr cac ky nang v�n dong quan trQng den the, li�u cac ba IDE: trrong lai CO nen nhao lQn Clr 10 phut ffiQt l'an d� thuc d�y Phan Xc;l Moro cua dfra tre nho be con dang n�m trong tu cung? Neu nhrr s& thich an Uong dU'Q'C thiet l�p ngay trong dc;t con, li�u CaC ba IDE: trrong lai CO nen theo che dQ an chay & nli'a cuoi thai kY neu hQ muon con minh se an hoa qua va rau xanh? Va li�u co hi�u qua nao, VU'Q't tren ca vi�c hinh thanh nhfrng s& thich ti'em tang, n�m trong vi�c nhoi nhc;tc Mozart va truy�n Con meo trong cai mu vao nao be) cua dfra tre sap sli'a chao dm?

Qua d� d� drra ra suy doan nay nQ. The nen, day la mot 101 canh tinh cua toi : Nhfrng nghien Clru nay chi th� hi�n mQt khia Cc;tnh kien thfrc da dU'Q'C biet r6, va chuy�n di�n djch thai qua y nghfa cua nhfrng so li�u nay rat d� xay ra. Tat ca nhfrng gi da de c�p & tren deu la cac van de nghien Clru ly thu. Nhrmg cac so li�u ngay nay v�n chrra du thuyet phl).C d� giai quyet toan b9 bi fo xung quanh dm song tinh than thu& SO' kh&i. Chung chi m&i du d� he 19 ma thoi.

Vira v�n

D�c tinh sinh hQC cua qua trinh phat tri�n nao b9 cua tre SO' sinh khien toi nh& den truy�n c5 tich Co be toe vang Goldilocks va Ba con gau. Cau chuy�n k� ve mot co be toe vang Ien vao va chu dinh pha hoc;ti can l'eu vang chu cua gia dinh gau. Co be thli' het th fr nay den th fr nQ va binh ph�m ve mQi thfr tir bat an chao, ghe den gimmg cua cac con gau. Goldilocks khong thich do cua Gau Bo hay Gau ME:; vi chung deu qua khB. Nhrmg do cua Gau Con thi "vira v�n", tir nhi�t de), S\f chac chan cho den S\f am ap, thoai mai cua chiec gimmg. Nhrr cac cau chuy�n c5 tich khac, truy�n c5 nay co rat nhi'eu di ban, trong do nhan v�t chinh thay dBi lien tl).c. Luc la mot con cao (phien ban cu cua Goldilocks), luc lc;ti hoa m<)t ba gia cau b�n, dQt nh�p vao can Ieu Cua dan gau va dung thrr do V�t Cua ba con gau d\fC (phien ban in dau tien, tac gia la nha tha Robert Southey hoi theky XIX) ; th�m chi mot so nha nghien cfru van hQC SIT cho r�ng Southey da vay ffiU'Q'Il tir cau chuy�n ve nang Bc;tch Tuyet, ngrrm da len tron vao can nha cua cac chu lun, nem thfrc an cua hQ, ngoi tren ghe cua hQ va roi ngu thiep di ngay tren girremg cua hQ. Ngay ca v&i phien ban co be toe vang, ten cua co gai cling m6i ban mot khac, nao la Toe Bc;tc, Khoa Bc;tc va Toe Vang. Chi duy nguyen tac "vira v�n" la drrQ'c bao lrm xuyen suot.

Rat nhi'eu sinh v�t s& hfru d�c tinh "vira v�n", khac sau trong d�c tinh sinh hQC cua minh, den n6i cac nha khoa hQC da d�t cho hi�n tITQ'Ilg nay ffiQt Cai ten trrong doi phi khoa h9c: Hi�u frng Goldilocks. S& di hi�n tITQ'Ilg nay phB bien la do S\f sinh ton sinh hQC trong the gi&i khac nghi�t doi hoi quy lu�t can b�ng gifra cac nguon l\fC doi nghjch. Qua it ho�C qua nhi'eu mot yeu to nao do, vi nhrr nhi�t lrrQ'Ilg ho�c nrr&c, deu lam t5n thrrong h� thong sinh hQC, trong khi chung nhat thiet phai duy tri tinh trc;tng "can b�ng n9i moi " . Mot ban mieu ta dU'Q'C coi la day du ve quy trinh sinh hQC deu bao gom nguyen tac "vira V�n" nay.

BON YEu To DA DVQc MINH CHUNG c6 Ho TRQ' CHO TRf NAO COA TRE

Cac hanh vi da dm;rc chfrng minh c6 hf> trQ' va thuc dfty S\f phat tri�n nao bo trong tll: cung - va d�c bi�t quan tn.mg trong nll:a sau cua thai ky - deu tuan thu nguyen tac Goldilocks. Chung ta se xem xet bon quy lu�t can b�ng sau:

• Can n�ng

• Dinh drr&ng

• Tam tn,mg ding th�ng

• Luy�n t�p

Va khong he c6 cai gi gQi la "di�n dam v&i thai nhi" ca.

1. Tang can vira du

B�n dang mang bau, v�y nen b�n phai an nhi'eu Ien. Va neu khong an uong thai qua, b�n se nuoi d�y drrQ'C mot dfra tre thong minh hon. T�i sao nhrr the? Chi so thong minh cua em be la mot ham so lien quan den th� tich nao. Kich thmrc nao bo quyet dinh t&i 20% di�m so IQ cua be (d�c bi�t la phan VO nao trmrc, ngay phia sau tran). Th� tich nao bo con lien quan den can n�ng cua tre Ilic chao dm, dong nghia v&i vi�c, xet & mfrc do nao d6, em be to hon la em be thong minh hon.

Nguon nhien li�u thfrc an giup t�o ra mot em be l&n hon. Trong khoang gifra thang thfr trr va thm di�m lam bon, bao thai tr& nen nh�y cam den kY I� v&i lrrQ'Ilg va chung lo�i thfrc an ma b�n tieu thv. Day la ket qua cua cac nghien cfru ve tinh tr�ng suy dinh drr&ng & tre. Theo d6, cac em be suy dinh drr&ng n�ng c6 it te bao than kinh hon, cac moi lien ket gifra nhfrng te bao than kinh ding it va ngan hon, va it di'eu ki�n bi�t l�p v&i xung quanh trong tam ca nguy�t thfr hai cua thai ky. Den Ilic l&n, cac be nay g�p nhi'eu van de ve hanh vi hon, phat tri�n ngon ngfr ch�m hon, chi so IQ thap hon, h9c kem hon va thong thrr0ng chfrc nang v�n dong ding kem hon.

IQ tang trrong frng v&i can n�ng khi chao dm,

trong khoang drr&i 3,6 kg

Em be SO' sinh nen n�ng bao nhieu Ia vira? a day l�i c6 mot quy lu�t can b�ng khac. Chi so thong minh cua mot em be tang trrong (mg v&i can n�ng khi chao dm, trong khoang drr&i 3,6 kg. Trmrc ngrr&ng nay, cong vi�c da gan nhrr hoan tat: IQ chi sai khac 1 di�m gifra em be n�ng 2,9 kg v&i em be n�ng 3A kg. Tren 4,1 kg, IQ th\fC S\f giam xuong it nhi'eu, trung binh khoang 1 di�m. Hi�n trrQ'Ilg hvt di�m IQ nay c6 le xay ra do cac em be qua to nhi'eu kha nang se g�p phai chfrng thieu oxy trong mau hay nhfrng thrrong t6n khac Ilic chao dm.

B�n phai an bao nhieu m&i Ia du? Vi�c ay tuy thuoc vao CO' th� cua b�n khi bat dau

mang bau, can cfr vao chi so Khoi CO' th@ (BMI) . Neu chi so nay dao d<)ng tu 25 den 29,9 b�n dang bi "th\ra can" va chi du'Q'C tang tu 7 den 11,3 kg d@ em be khoe m�nh. Trong hai giai do�n then chot la tam ca nguy�t th(r hai va th(r ba cua thai ky, b�n se phai tang chlrilg 0,2 kg m6i tuan. Con neu b�n dang thieu can v&i BMI dU'&i 18,5, b�n se can tang tu 12,5 den 18 kg d@ toi U'U h6a S\f phat tri@n nao be) cua em be. Nhll' v�y tll'O'Ilg dll'O'Ilg v&i tang chlrilg 0,45 kg m6i tuan trong tam ca nguy�t th fr hai va th fr ba. Tll'O'Ilg t\l' v&i ph\l nfr c6 can n�ng binh thmmg.

V�y thi, lll'Q'Ilg nhien li�u cung cap dong vai tro quan tr9ng. C6 minh chfrng ngay cang ro r�t r�ng lo�i thfrc an b�n tieu thl). trong giai do�n then chot cua thai kY ciing quan tr9ng khong kem. Quy lu�t can b�ng tiep theo la tll'O'Ilg quan gifra lo�i th\l'C phftm ma ba m� muon an va lo�i th\l'C phftm toi U'U doi v&i qua trinh phat tri@n nao b9 cua tre. Bat h�nh thay, khong phai hie nao chung ciing giong nhau.

2. An nh&ng th\l"c phim phu hQ1>

Ba bau thmmg c6 nhfrng trai nghi�m k:Y l� ve s& thich hay vi�c ghet do an thfrc uong khi bU'CrC vao thai ky, vi nhll', dQt nhien thich nhfrng m6n binh thmmg vfin kinh hai va ghe SQ' nhfrng m6n binh thmmg vfin me mftn. D6 khong chi la may m6n dU'a muoi hay kem nhll' nhfrng gi cac ba bau vfin hay k@ b�n nghe. C6 ngmn dot nhien yeu thich dien cuong ph& cuon v&i nll'CYC chanh - lien tu ti suot ba thang troi C6 ngmn dam nghi�n m6n cu cai muoi chua. Va dong dao cac ba m� me da nghi'en. Cac ba bau th�m chi con khao khat nhfrng thfr khong phai la do an thfrc uong. Mot m6n vfin thmmg dfrng trong Danh sach 10 m6n an yeu thich ky qu�c cua cac ba bau la phan rom tre em. Than ciing trong danh sach nay. Mot so phl). nfr khac thi thich an dat. Di th\l'C chinh la mot chfrng roi lo�n ph6 bien: cam giac them thuong nhfrng thfr khong phai la th\l'c phftm, vi d\l nhll' g�ch hay dat.

C6 b�ng chfrng nao cho thay b�n nen chu y t&i nhfrng n6i them muon nay khong? Li�u d6 c6 phai la tin hi�u cua em be thong bao nhu cau dinh dll'&ng cua minh khong? Cau tra 101 la khong. Cung c6 it nhieu manh moi cho thay hi�n tll'Q'Ilg nghen cua ba m� lien quan den vi�c CO' th@ thieu sat, nhrmg dfr li�u con rat m6ng manh it 6i. Con chu yeu deu la do th6i quen SIT dl).ng th\l'C phftm trong dCri song h�ng ngay. Mot ngll'Cri hay vi�n den so-co-la d@ xoa diu nhfrng CO'Il au lo, se hinh thanh n6i them so-co-la m6i khi cam thay cang th�ng. Ma khi mang thai, ph\l nfr l�i rat hay rO'i vao tr�ng thai cang th�ng. (N6i them so-co-la nay la mot phan x� c6 di'eu ki�n, chfr khong phai nhu cau sinh h9c) . Cho den gier, khoa h9c vfin chll'a giai thich dU'Q'C t�i sao thai phl). l�i hay CO nhfrng ham thich dien ro den the.

Dll'O'Ilg nhien, di'eu d6 khong c6 nghfa la CO' th@ khong he c6 nhu cau nao ve dinh dll'&ng. Mot ba m� mang thai giong nhll' mot con tau v&i hai hanh khach ma chi c6 mot can bep. Ma chung ta l�i mong dQ'i gian bep nay d\l' trfr day du m9i do an thfrc uong c6 lQ'i cho S\f phat tri@n nao bQ. Trong SO 45 lo�i chat dinh dll'&ng can thiet cho S\f phat tri@n cua CO' th@, c6 t&i 38 lo�i dll'Q'C chfrng minh la thiet yeu v&i S\f phat tri@n h� than kinh. B�n c6 th@ xem d�ng sau bao bi cac lo�i th\l'c phftm b6 sung vitamin v&i cong thfrc danh cho thai ky d@ thay toan b9 danh sach nay. Chung ta c6 th@ nhin l�i lich SIT tien h6a cua con ngll'Cri nh�m CO dU'Q'C it nhi'eu chi dfin xem nen an gi d@ b6 sung cac chat dinh dU'&ng nay. Vi Chung ta da biet it nhi'eu ve di'eu ki�n khi h�u, boi canh con ngll'Cri phat tri@n qua hang tri�u nam - mot yeu to h6 trq cho chu vi ngay cang tang mai len cua nao b9 - ta c6 th@ suy doan ve nhfrng

lo�i th\l'c ph�m co tac dQng tot trong qua trinh do.

Che d9 �m th\l'C cua ngmYi nguyen thuy

Mot be) phim cu co ten g9i Hanh trinh tim bra mer ra v&i canh t5 tien chung ta dang ngoi ben ng9n hra, top tep nhai du lo�i thfrc an. Nhfrng con con trung to dung bay VO ve quanh ng9n bra. Dot nhien, mot trong nhfrng ngrrm h9 hang xa XU'a cua chung ta vung tay ra, tom lay mc)t con con trung dang bay, cho vao mom an ngon lanh, roi l�i tiep tl)C nhin vao ng9n bra. Con co canh m9i ngrrm dao x&i dat tim rau cu va hai qua tren cay. Chao mling b�n den v&i che d9 �m th\l'c thrrQ'Ilg h�ng cua kY Pleistocene. Cac nha nghien cfru tin r�ng SUOt hang tram nghin nam, th\l'C don h�ng ngay Cua loai ngrrm chu yeu bao gom cac cay than co, trai cay, rau, cac loai dong v�t co v6 nho va con trung. Nam thi mum h9a m&i h� dU'Q'C mQt con voi ma mut, the la Se ngon thit lien ca hai, ba ngay Sau dg mon thit khong bi hong. May man doi fan m6i nam, chung ta m&i drrqc biet tj dmmg, lay tl:r tB ong nao do, nhrmg cling chi drr&i d�ng glucose va fructose d� hap thQ. Chinh vi dmmg chrra bao gier la mot thanh phan thrr&ng xuyen trong trai nghi�m tien boa cua chung ta, chung ta chrra bao gi& hinh thanh ca chebao v� chong l�i no. Mot so nha sinh hoc tin day chinh la ly do con ngrrm gier day d� bi sau rang. Che de) an uong kigu nay (a di nhien, trl:r chuy�n an con trung) ngay nay vfin dU'Q'C mQt SO nhom an kieng duy tri v&i ten gQi la che dQ an uong cB sinh.

La v�y, hai buon te. Va h£n quen den nham tai. Mot bfra an can b�ng, chu tr9ng boa qua va rau CU, vfin luon la l(ri khuyen tot nhat cho thai phl). V &i nhfrng doi tITQ'Ilg khong­phai-ngrrm-an-chay, nguon chat sat drr&i d�ng thit do la phu hQ'P. Chat sat rat can thiet cho S\f phat trign day du va th\l'C hi�n chfrc nang binh thrrang Cua nao bQ, bat kg ngrrm l&n hay tre nho, ngrrm an chay hay ngrrm thrr&ng.

Than drrqc di�u ky

Co rat nhi'eu ao trr&ng quanh chuy�n nen hay khong nen an thfr gi - khong chi trong thai ky dau, ma ca dm b�n kia. Toi co mot c�u sinh vien cham chi, mot c�u chang sau sac. Mc)t ngay n9, c�u chang len g�p toi sau gier h9c, hao hgn khoe mc)t lo�i than drrqc "di�u k)r". "Thuoc b5 than kinh thay � ! ", c�u reo Ien. "No tang crr&ng tri nh&, giup trr duy tot hon. Em co nen uong khong thay?" C�u d�y m�nh ra trrr&c m�t toi mot ta quang cao r� cay b�ch qua.

DITQ'C chiet xuat tl:r cay b�ch qua, ginkgo biloba da dU'Q'C quang cao suot nhi'eu th�p nien nhrr mot lo�i thuoc b5 nao, tang crr&ng tri nh& Cr ca ngrrm gia va ngrrm tre, th�m chi Ia mot than dU'Q'C dfeu tri chfrng Alzheimer. Nhfrng tuyen bo nay da dU'Q'C kigm nghi�m. Mot so nha nghien Clru da bat tay nghien cfru tinh dl)ng cua b�ch qua. "Thay rat tiec - toi noi v&i c�u hoc sinh. Ginkgo biloba khong he tang crr&ng nh�n thfrc & bat cfr nhom ngrrm l&n khoe m�nh nao - bat kg Ia tri nh&, hay xay d\fllg thi giac - khong gian, hay ngon ngfr hay toe d9 than kinh v�n dong hay chfrc nang giam sat." "The v&i ngrrm gia thi sao � ?" C�u chang co v&t vat. "Khong he. No khong ngan ngl:ra, cling khong lam ch�m qua trinh Alzheimer hay sa slit tri tu�. Ngay v&i chfrng suy giam nh�n thfrc vi tu5i tac thong thrr&ng, cling khong co tac dl)ng gi. Cac lo�i th\l'C v�t khac, vi nhrr cay linh ( dU'Q'C quang cao la tri chfrng tram uat) cling khong kha quan hon." C�u tro cua toi ra ve, u e that v9ng. "Vi�c tot nhat em co thg lam la danh mot giac th�t say!" Toi la v&i theo c�u be.

V1 dau nhfrng chuy�n hoang dmmg ve dinh drr&ng nay hra phinh dU'Q'C ca nhfrng dfra tre thong minh sang suot nhrr h9c tro cua toi kia chfr? Thfr nhat, cac nghien cfru dinh drr&ng th\l'C S\J.' rat kh6 th\l'C hi�n, va thmmg thieu von tram tr9ng. Nhat la khi d€ chfrng minh hi�u qua Cua th\l'C ph�m can nhfrng thrr nghi�m lau dai, ch�t che, ma thmmg khong th€ hoan thanh. Thfr hai, phan l&n th\l'C ph�m ma chung ta tieu th\). deu rat phfrc t�p xet (y

cap do tebao (rrrQ'U vang ch�ng h�n, c6 th€ gom t&i 300 thanh phan) . Thmmg rat kh6 d€ phan bi�t xem phan nao Cua San ph�m ay th\l'C S\J.' mang l�i lQ'i ich - hay la gay h�i.

each CO' th€ chung ta xrr ly th\l'C ph�m th�m chi con phfrc t�p hO'Il nfra. Chung ta khong bien d6i thfrc an theo loi giong h�t nhau. Mot so ngmn lay drrqc calo tl:r mot m�u giay; c6 ngmn l�i khong th€ tang can du da uong ca sfra cho ngmn gay. Mot so ngmn SIT d\).ng ba l�c nhrr Ia nguon cung cap protein chu yeu; ngmn khac c6 th€ se chet vi bi di frng du chi thoang ngm thay mui ba l�c. v 61 nhfrng that b�i lien mien khong dfrt cua hau nhrr tat ca cac nha nghien Clru trong llnh V\J.'C nay, khong mot che do an uong rieng le nao CO tac d\).ng nhll' nhau v&i tat ca m9i ngmn, va d6 la b&i tinh ca th€ sieu pham nay. Di'eu nay cang dung hO'Il khi b�n dang mang bau.

Tebao than kinh can cac lo�i omega-3

V�y thi, b�n da hi€u t�i sao, den thCri di€m nay, m&i c6 hai lo�i th\l'c ph�m drrqc khoa h9c ki€m nghi�m va chfrng minh la c6 g6p phan h6 trQ' qua trinh phat tri€n nao bo cua tre tl:r thCri con & trong b\lng m�. Mot la axit folic uong trong giai do�n th\l thai, hai la cac axit beo omega-3. Omega-3 chinh la thanh to can cot cua cac l&p cau t�o nen tebao than kinh; khong c6 chung, tebao than kinh khong th€ th\l'C hi�n chfrc nang day du dU'Q'C. Ca th€ con ngrrCri khong t\l' san sinh ra omega-3, v�y nen chung ta phai "nh�p" lo�i axit beo nay theo drremg an uong. An ca, d�c bi�t la cac lo�i c6 dau chinh la mot each hi�u qua. Cac ket qua nghien Clru da cho thay, neu khong du omega-3, b�n Se CO nguy CO' l&n mac phfti cac chfrng kh6 d9c, suy giam chu y, tram uat, roi lo�n lrr&ng C\J.'C ' th�m chi tam than phan li�t. Phan l&n chung ta deu lay du lrrQ'Ilg axit beo trong che do an uong thong thrremg, nen n6i chung day khong phai van de nghiem tr9ng. Nhrmg vftn can nhac l�i : nao bo can cac lo�i axit beo omega-3 d€ tebao than kinh th\l'C hi�n chfrc nang day du. Th�t ra, di'eu nay drremg nhrr da biet den tl:r ca th�p kY trmrc, trong chrrO'Ilg trinh hai t�p ky cua Three Stooges nhfrng nam dau theky XX, trong d6 c6 man doi tho�i hai hrr&c gifra Larry va Moe. Larry: Nay Moe, an ca rat tot cho nao day. Moe dap: Nay Larry, the thi c�u phai an ca con ca voi y nhi.

V�y, neu mot lrrQ'Ilg omega-3 vl:ra phai giup b�n tranh cac roi lo�n ve tam than, thi li�u mot lrrQ'Ilg to-b�ng-con-ca-voi c6 giup gia tang sfrc m�nh tri nao khong, nhat la doi v&i em be? Chrra c6 gi la r6 rang ca va h�n chung ta con phai dQ'i ket qua tl:r nhfrng cong trinh nghien cfru sau xa hO'Il, nhrmg vai nghien cfru da neu ra dU'Q'C van de can xac th\J.'C. Mot nghien cfru cua D�i h9c Harvard da xem xet 135 tre SO' sinh va th6i quen an uong cua cac ba m� trong thCri gian mang thai. Cac nha nghien cfru kh�ng dinh r�ng cac ba m� an nhi'eu ca hO'Il tl:r thCri di€m brr&c vao tam ca nguy�t th fr ba sinh ra nhfrng dfra con thong minh hO'Il. N6i "thong minh hO'Il", y cua toi la nhfrng em be d�t dU'Q'C thanh tich tot hO'Il trong cac bai ki€m tra nh�n thfrc, do tri nh&, nh�n biet va SlrC chu y CY tre SO' sinh sau thang tu6i. Khac bi�t khong l&n cho lam, nhrmg c6 ton t�i. Ket qua la, cac nha nghien cfru khuyen cac thai ph\l nen an it nhat 34og ca m6i tuan.

The con thuy ngan trong ca - mot nguyen to co th� lam tBn thU'ong nao bo thi sao? Co ve lQ'i ich vfin VU'Q1: troi so v&i tac h�i. Cac nha nghien Clru ding noi them r�ng thai ph\l nen an 34og ca tlr nhfrng nguon it t�p trung thuy ngan (vi nhU': ca hoi, ca tuyet, ca moi va ca ngir van dong hop), hon la nhfrng lo�i ca san moi co vong dOi dai (ca kiem, ca thu va ca ngir).

H£n nhien, toi ciing biet r�ng an uong sao cho dung kho VO cling, bat k� b�n dang gang ki�m soat xem an bao nhieu, an nhfrng gi, hay ca hai. a day, l�i la quy tac Goldilocks: b�n can vira du lU'QTig th\l'C ph�m can thiet, chfr khong phai qua nhfeu.

3. Tranh ding thang qua thuO-ng xuyen

Song & Quebec va mang bau trong khoang dau thang mot nam 1998 khong phai mot y hay. MU'a xoi xa suot Bo tieng dong ho, trOi l�nh cong, roi l�i den nhfrng tr�n mU'a phun le the trai khap mi'en dong Canada - keo theo nen nhi�t Sl,lt giam dot ngot. Chu6i hi�n tmrng khi h�u nay da bien mi'en dong Canada tr& thanh mot dja ngl,lc l�nh leo. Dmn sfrc n�ng cua bang gia, hon mot nghin tr\l di�n cao the da nga r�p nhU' nhfrng quan ca domino. Cac dU'&ng ham dB s�p. Ba mU'oi ngU'Oi chet. Tinh tr�ng kh�n cap dU'Q'C ban bo; quan doi dU'Q'C huy dong. K� ca nhU' v�y, dan CU' vftn phai chiu canh thieu di�n suot nhi'eu tuan trOi, trong dieu ki�n thOi tiet l�nh cong. Neu khi do b�n dang co bau va khong th� den b�nh vi�n d� th\l'C hi�n ki�m tra dinh ky - va t� hon nfra, neu den Ilic lam bon - b�n se cang th£ng den phat dien mat. Va em be SO' sinh cua b�n ding v�y. Nhfrng tac dong cua con bao nay co th� dU'Q'C quan Sat tren nao bo ca nhfeu nam Sau do.

Lam the nao chung ta biet dU'Q'C di'eu do? Mot nhom nghien Clru da quyet dinh tim hi�u xem tham h9a t\l' nhien nay da tac dong Ien bao thai nhU' the nao b�ng each theo sat cac em be "sinh ra trong bao" den giai do�n trU'&ng thanh va bU'&C vao h� thong giao dl,IC Canada. Ket qua th�t dang SQ'. Ngay tir khi Ien 5, hanh vi cua nhom tre nay da boc lo S\f khac bi�t ro r�t v&i nhfrng em be co m� khong phai trai qua con bao nay. Di�m so IQ ngon ngfr va kha nang phat trign ngon ngfr Cua cac em deu thap hon, du da tinh den ca trinh do giao dl,IC, nghe nghi�p va thu nh�p cua cha m� cac em. Li�u co phai tr�ng thai cang th£ng cua cac ba m� chinh la thu ph�m? Cau tra Im, hoa ra la DUNG.

Tinh tr�ng cang th£ng cua cac ba m� co thg anh hU'&ng sau sac t&i S\f phat tri�n cua thai nhi trU'&c khi sinh. Chung ta da khong lU'&ng trU'&C dU'Q'C di'eu nay. Suot mot thOi gian, chung ta th�m chi con khong dam chac la li�u cac hoc mon cang th£ng cua ba m� co truyen t&i em be hay khong. Nhrmg chung CO, va gay ra nhfrng h� qua hanh vi rat Iau dai, d�c bi�t trong trU'&ng hqp ba m� mac phai tam tr�ng cang th£ng, cap tinh ho�c man tinh, ho�c ca hai, trong nhfrng thang cuoi cling, rat than di�u nhrmg qua U' nh�y cam, cua thai ky. Nhfrng h� qua ay nhU' the nao?

Neu b�n bi cang th£ng nghiem tr9ng trong thai ky, tre d� :

• Thay dBi tinh khi: tr& nen d� cau ldnh, kho d6 danh hon.

• Giam IQ : trong nam dau tien, chi so IQ trung binh giam khoang 8 digm, sai khac h£n gifra "trung binh" va "kha thong minh" (can cfr tren gian do nam 1944 cua David Wechsler).

• Bi kim ham cac ey nang v�n d9ng, giam kha nang chu y va nang h,rc t�p trung. Tinh trc;tng nay v�n con quan sat thay & tu6i Ien 6. N6 c6 thg gay t6n hc;ti den h� thong phan Xc;t trU'&C ap h,rc Cua con bc;tn.

• Cang th�ng con c6 thg lam cho k.ich thIT&c nao cua con bc;tn co lc;ti.

Hon 100 nghien cfru tc;ti nhi'eu nIT&c phat trign deu ghi nh�n tac d9ng tieu C\fC mc;tnh me cua tinh trc;tng cang th£ng Ien S\f phat trign nao bQ cua tre. David Laplante, tac gia chinh trong nghien cfru ve bao tuyet (bc;tn vira d9c & tren) , da phat ngon theo loi tU'ong doi giam tranh: "Chung toi c6 d�t ra hoai nghi r�ng vi�c doi m�t v&i cang th£ng & nhfrng mfrc d9 cao CO thg tac dQng den S\f phat trign than kinh thai nhi, tlr do anh hITang t&i bigu hi�n Cua nang }\fC hanh vi than kinh Cua tre trong nhfrng nam dau doi"

Di'eu nay c6 khien bc;tn lo Jang bon chon khong? Th�t may, khong phai cang th£ng nao ding hc;ti. Cang th£ng & mfrc khiem ton, loc;ti ma cac ba m� rat hay g�p phai trong suot thai ky, th\fC ra lc;ti CO ve hfru ich v&i cac be. (Cam giac cang th£ng CO XU hIT&ng khien con ngU'Cri phai v�n d9ng, ma chung ta v�n nghi la vi�c d6 se lam phong phu them moi trmmg cua tre.) Tu cung la m9t ket cau chac khoe den dang ngc;tc nhien, ca trr cung Ifill hanh khach ti hon trong d6 deu dmrc trang bi day du dg VU'Qi: qua nhfrng tac nhan gay cang th£ng dign hinh. N6 chi khong s�n sang cho nhfrng CUQC tan cong dai d�ng lien tt.ic ma thoi. V�y thi, lam the nao dg c6 thg phan bi�t dmrc gifra kigu cang th£ng gay t6n hc;ti nao bQ v&i kigu cang th£ng lanh tinh, th�m chi tich C\fC?

Ba kigu cang th£ng d9c hc;ti

Cac nha nghien cfru phan bi�t ba loc;ti cang th�ng d9c hc;ti. D�c digm chung cua chung la: bc;tn cam thay mat kigm SOat khi th(r gi d6 toi t� xay den v&i minh. Khi con cang th£ng chuygn dich til' vira phai sang nghiem tr9ng va til' cap tinh sang man tinh, tinh trc;tng mat kigm soat nay tr& nen tham khoc va bat dau tac d9ng Ien em be. Cac loc;ti cang th�ng d9c hc;ti bao gom:

• Qua thmmg xuyen. Nhfrng con cang th£ng man tinh, dai d£ng suot thai ky gay t6n thU'ong cho S\f phat trign nao bQ Cua be. Khong nhat thiet phai la nhfrng cang th�ng cam go khoc li�t. DQC tinh se ngam dan, va b9c phat khi bc;tn phai doi di�n trong thCri gian dai v&i cac tac nhan gay stress ma bc;tn nh�n thfrc dmyc la thfr n�m ngoai tam kigm soat. Nhfrng tac nhan d6 CO thg la Cong vi�c doi hoi qua Cao, mQt chfrng b�nh man tinh nao d6, thieu S\f h6 tr<)' Cua CQng dong hay canh tung thieu .

• Qua khoc li�t. MQt S\f ki�n dfr dQi, kh6 khan xay ra trong thai kY c6 thg lam t6n thU'ong S\f phat trign nao bQ Cua tre. Khong nhat thiet phai la mQt tr�n bao tuyet, chi can mQt S\f ki�n nao d6 CO dinh dang den mQt moi quan h�, vi nhll': ly than, ly hon, cai chet Cua ngITCri than yeu ( d�c bi�t la ngITCri chong) ciing gay h�u qua tITong t\f. Hay nhll' bi mat vi�c d9t ngQt hay bi tan cong hinh S\f, vi nhU' ham hiep. Van de mau chot & day, mQt Ian nfra, lc;ti la mat kigm soat .

• Qua sfrc chiu d\fllg. Qua nhi'eu th�p nien, cac chuyen gia ve sfrc khoe tam than da rut ra ket lu�n r�ng CO mQt SO ngU'Cri nhc;ty cam v&i cac S\f ki�n gay cang th�ng hon nhfrng

ngmn khac. Neu b�n d� bi ding th£ng, thi bao thai cua b�n cfing v�y. Chung ta ngay cang c6 nhi'eu b�ng chfrng kh£ng dinh r�ng tinh tr�ng nh�y cam v&i ding th£ng c6 yeu to di truyen. The nen ai von la t�ng ngmn d� cang th£ng can co gang duy tri nhfrng COTI cang th£ng & mfrc toi thigu trong suot thai ey.

Chuot l<la! L�i tuot tay mat roi !

Rat nhi'eu cong trinh nghien Clru da gang ly giai xem lam each nao tinh tr�ng cang th£ng & m� l�i anh hrr&ng den qua trinh phat trign nao bo cua thai nhi. Va chung ta da bat tay vao tra 101 cau hoi nay & cap do gan gui nhat c6 thg: cap do tebao va phan tU:. Va chung ta phai cam OTI Hans Selye, mot nha nghien Clru l�p di vi nhfrng tien bo c6 dm;rc trong linh V\fC nay. Hans Selye chinh la cha de cua thu�t ngfr stress. Ttr khi la mot nha nghien Clru tre tu6i, Selye da tan nh6 "cac chiet xuat noi tiet", doan chl:rng trong d6 c6 chfra cac h6c mon stress chu dong, va tiem chung vao CO' thg chuot, dg xem chuot se lam gi. Ong khong th�o vi�c d6 cho lam.

Cac may m6c thi nghi�m cua ong, du n6i tranh n6i giam den may, v�n Clr la kinh hoang. Ong thmmg lam rO'i nhfrng con v�t thi nghi�m toi nghi�p khi gang tim each tiem cho chung. Ong phai vac ch6i du6i theo chung vong quanh, gang nhot chung vao l�i trong chuong. Ch£ng c6 gi ng�c nhien, dam chuot tr& nen cang th£ng khi Selye xuat hi�n. Ong quan sat thay r�ng chi can chmmg m�t ra trrr&c lU chuot la da c6 thg t�o ra phan x� sinh ly nay. Cong vi�c chu yeu cua ong la tiem cho cac con v�t ay chiet xuat noi tiet va v&i mot nh6m nh6 khac, Ia dung dich nrr&c muoi. Nhrmg ong lung tung khi thay r�ng ca hai nh6m nay deu n6i ung nh9t, mat ngu va tr& nen d� mac cac b�nh truyen nhi�m.

Sau nhi'eu Ian quan sat, Selye ket lu�n r�ng cang th£ng chinh la thu ph�m. Mot khai ni�m m&i me den bat ng& vao thOi bay gi&. Selye cling phat hi�n ra r�ng neu lU chuot khong thg lo�i b6 can nguyen gay cang th£ng, ho�c khong thg drrong dau v&i n6, thi chung d� mac cac lo�i b�nh t�t va nhi'eu h� qua khac. Dg mieu ta hi�n trrQ'Ilg nay, Selye da dung thu�t ngfr "stress . "

Phat hi�n nay cua Selye da de c�p den mot van de XU'a nay hiem dU'Q'C quan tam: moi lien ket gifra cac hanh vi hfru hinh va cac quy trinh phan tU: VO hinh. Cong trinh cua Selye da cho phep gi&i nghien Clru tim higu xem cang th£ng CO thg anh hrr&ng ra Sao t&i cac mo sinh h9c, bao gom ca qua trinh phat trign nao bo. Nh& vao nhfrng phat kien tien phong nay, chung ta da higu phan nao tac dong cua cac h6c mon stress t&i cac mo than kinh dang sinh trrr&ng, bao gom ca mo than kinh & em be. Du phan l&n cong trinh dU'Q'C thi nghi�m tren CO' thg chuot, cac quy trinh CO' ban & ngrrOi khong c6 gi khac bi�t.

Mot h6c mon stress quan tr9ng la cortisol. N6 chinh Ia tuygn thu ngoi sao trong mot doi gom toan nhfrng phan tU: ng6 ngrrQ'c c6 ten g9i chung la glucocorticoid Nhfrng h6c mon nay kigm soat cac phan x� v&i stress quen thuoc nhat v&i chung ta, tir vi�c lam cho tim ta d�p thinh thich nhrr xe dua giai NASCAR cho t&i con buon tigu ti�n, d�i ti�n thoi thuc. Glucocorticoid m�nh me t&i mfrc nao bo da phai phat trign mot h� thong "phanh" t\l' nhien dg tat h6c mon nay ngay khi COTI cang th£ng da qua di. Mot khu than kinh nh6 c& mot h�t d�u & ngay gifra bo nao, g9i la vling drr&i doi chiu trach nhi�m giai ph6ng va l<lm ham nhfrng h6c mon nay.

Hong tam: H� thong phan (mg v&i stress & tre

Cac hoc mon stress & ngmn m� se tac d(>ng t&i em be nher chuygn v�n qua nhau thai va di vao nao be, giong nhrr ten hra hanh trinh dm;rc l�p trinh dg ban vao hai ml)C tieu. Day chinh la nen tang cua Quy lu�t tri nao: M� ding th£ng, be se ding th£ng theo.

MQC tieu tan cong dau tien chinh la h� vien cua em be, khu V\fC di'eu tiet cam xuc va tri nh&. Vung nay phat trign ch�m hon khi co S\f xuat hi�n cua cac hoc mon drr thua. Day chinh la m9t trong nhfrng nguyen nhan khien chung ta nghi r�ng nh�n thfrc cua tre bi t6n hc;i.i neu ngrrm m� bi ding th£ng cao d9 ho�c ding th£ng tri'en mien.

MQC tieu th(r hai la h� thong phanh ma toi wa nhac t&i & tren, M thong von co chfrc nang kiem che mfrc d9 glucocorticoid sau khi con stress da qua di. Hoc mon drr thua tu ngrrm m� co thg dong nghia v&i vi�c be se g�p kho khan trong vi�c tat h� thong hoc mon stress cua chinh minh. BQ nao cua be se bi "rr&p" trong glucocorticoid ma gier day khong thg kigm soat drrQ'c nfra. Be co thg mang theo h� thong phan (mg v&i stress da bi t6n hc;i.i nay t&i tu6i trrr&ng thanh, se phai vat va m6i luc phai v�n hanh h� thong phanh khi g�p tinh trc;i.ng cang th£ng. Mfrc glucocorticoid tang dan tr& thanh m9t phan thrrang xuyen trong CUQC song cua be. Den khi mang bau, ngrrm m� trrong lai nay se lc;i.i "tam" cho em be dang phat trign trong tu cung kia thfr dung dich d(>c hc;i.i thua mfra nay. Bao thai hinh thanh nen m(>t vling doi cang th£ng Cl)C bQ, tiet ra nhi'eu glucocorticoid, va nao bQ Cua the h� tiep theo teo nho them mQt chut. Vong tuan hoan ac tinh c(r the tiep tQC. Stress thua mfra la th(r d� lay truyen: bc;i.n co thg lay tu con minh, va bc;i.n co thg truyen cho tre.

Lay lc;i.i quyen kigm soat

R6 rang cang th£ng khong he tot cho thai phQ hay em be. Dg tri nao cua be phat trign toi rm, bc;i.n can duy tri moi trrrang lanh mc;i.nh, it cang th£ng nhat, d�c bi�t la trong vai thang cuoi thai ky. Bc;tn khong thg dao ngll'Q'C hoan toan CUQC song cua minh, h£n nhien la the. Nhrmg bc;tn CO thg giam nh� con cang th£ng cua minh, v&i S\f quan tam au yem diu dang cua ngrrm bc;i.n dm. Chung ta se di sau ve van de nay hon trong chrrong tiep theo. Con trrr&c tien, bc;tn nen xac dinh nhfrng khu V\fC bc;tn cam thay mat kigm SOat nhat, Sau do chu dQng vc;i.ch ra cac chien lll'Q'C lay lc;i.i quyen kigm soat. Trong m9t so trrrang hc;rp, di'eu nay dong nghia v&i vi�c phai thoat khoi tinh huong la nguon con gay ra cang th£ng. MQt S\f trQ' giup tc;tm thm mang lc;ti S\f khuyen khich CO thg chuygn d6i thanh lQ'i ich ca d(ri cho nao bQ Cua tre.

Co rat nhi'eu each chu d(>ng ren luy�n dg giai phong stress. Bi�n phap hi�u qua hc;i.ng nhat phai kg den luy�n t�p thg dQC. No co rat nhi'eu lQ'i ich den mfrc chinh la chu de cua quy lu�t can b�ng th(r tU' va th(r nam.

4. Luy�n t�p 0- mU-c vira du

Toi khong luc nao bet sli'ng sot v&i vong dm cua loai linh drrong dau bo. Chung n6i tieng b&i t�p tinh di tru h�ng nam tren nhfrng binh nguyen Tanzania va Kenya. Hang ngan, hang ngan con rung rung keo nhau di nhrr bi thoi mien. Chung di chuygn b&i hai nguyen c&. Dau tien va tren bet, dg kiem tim nhfrng dong co m&i. Nhrmg chung con co t&i 240 kg thit

d\l' trfr tren cO' thg; ly do sau xa khien chung phai di chuygn khong ngO'i nghi b&i da qua quen v&i CUQC rrrQ1: du6i Cua CaC dQng V�t San moi.

Do nhu cau cap bach nay, phan thu vi nhat trong vong dm cua linh drrO'Ilg dau bo chinh la phan hoai thai va sinh n&. Giai do�n hoai thai ding dai gan nhrr & con ngrrm, khoang chlnig 260 ngay, nhrmg nhfrng net trrO'Ilg dong nhanh ch6ng ket thuc khi kY sinh n& bat dau. Linh drrO'Ilg m� de rat ch6ng vanh. Neu khong c6 bien ch(mg gi, con m� se phl)c hoi rat nhanh. Con non ding v�y, chung se d(mg Jen ngay tren bon c�ng chan cua minh - a, dung hO'Il Ia ccii bl)ng trrr&ng to dung - chi m9t gi& sau khi chao dm. Chung bu9c phai the. Nhfrng con non nay d�i di�n cho trrO'Ilg lai cua ca dan, nhrmg chung ciing Ia phan dan so non n6t nhat cua dan, c6 nhi'eu kha nang tr& thanh moi ngon cho Hi bao dom khat mau.

Cung nhrr v�y, con ngrrm chung ta da trai qua ca thm thanh xuan cua qua trinh tien h6a tren nhfrng dong co ay, chung ta chia se nhfrng van de thu san moi/ con moi trrO'Ilg tl)' v&i linh drrO'Ilg dau bo. B�n c6 thg trr&ng trrQ'Ilg thay ngay, c6 nhfrng khac bi�t chu yeu trong sinh n& va nuoi drr&ng con non gifra linh drrO'Ilg dau bo v&i con ngrrm. Phl) nfr mat nhfeu th(ri gian hO'Il dg khoi phl)C Sau ey sinh ner (l�i la b&i bQ nao rat to va qua n�ng, th(r vii khi bi m�t cua tien h6a, da tl)' d�y minh ra, thong qua m9t khe am d�o nho h�p), va phai mat gan m9t nam, con non cua loai ngrrm m&i di l�i drrqc. Du gi di chang nfra, nhfrng tieng VQng tien hoa am chi r�ng vi�C ren luy�n SlrC khoe rat quan trQng V&i CUQC song Cua Chung ta, kg ca trong thai ky. Cac nha nhan chung h9c cho r�ng con ngrrm di l�i khoang 19,2 km

moi ngay.

Ba m� thon gQn phai r�n de it hO'Il

The c6 phai la thg dl)C nen tr& thanh m9t ho�t d9ng thrr&ng xuyen trong thai ky cua con ngrrm? Khoa hQC da ch(mg minh r�ng DUNG THE. LQ'i ich dau tien rat thiet thl)'C, lien quan trl)'c tiep den sinh n&. Rat nhi'eu thai phl) dong tinh r�ng sinh n& vira la trai nghi�m gay phan chan nhat, nhrmg cling la dau d&n nhat dm minh. Nhrmg nhfrng thai phl) luy�n t�p thrr&ng xuyen se sinh n& d� dang hO'Il nhfrng ngrrm thl:ra can. V &i nhfrng ba m� thon gQn, giai do�n th(r hai trong khi lam bon - phan dau d&n nhat, phai r�n de rat nhi'eu - chi keo dai 27 phut. Con nhfrng ba m� khong drrqc thon gQn ve m�t hinh thg phai r�n de chlnig 1 tieng dong ho, Iau hO'Il trrO'Ilg doi. Khong c6 gi ng�c nhien, cac ba m� thon gQn cling it phai chiu dau d&n hO'Il.

Va, b&i giai do�n r�n de ngan hO'Il rat nhi'eu, be SO' sinh cua cac ba m� thon gQn cling it kha nang g�p phai tinh tr�ng t6n thrrO'Ilg nao b9 do thieu oxy. Neu b�n SQ' chuy�n sinh n&, ban than b�n rat nen thon gQn het mfrc. Va cac nguyen c& dO'Il thuan day sfrc thuyet phl)C, xet ve Jich SIT tien h6a tl:r dong co Serengeti.

Luy�n t�p giup "lam d�m" chong l�i stress

Cac ba m� thon gQn cling c6 xu hrr&ng sinh ra nhfrng em be thong minh hO'Il cac ba m� beo phi. C6 hai ly do giai thich cho di'eu nay. Ly do thfr nhat lien quan den nhfrng tac d()ng trl)'C tiep ttr luy�n t�p Jen qua trinh phat trign nao bQ Cua tre - d�c bi�t la luy�n t�p aerobic. Quan digm nay v�n can nghien Clru them. Phan thuyet phl)C hO'Il Cr day chinh la cac dfr li�u lien h� gifra bai t�p aerobic v&i vi�c giam thigu stress.

Mot so loq.i hinh t�p luy�n thl,fC te c6 thg lam d�m cho mot thai phv chong lq.i anh hrr&ng tieu C\fC cua stress. Bq.n c6 con nh& nhfrng glucocorticoid doc hq.i, nhfrng hoc mon xam chiem mo than kinh va gay ra t6n thrrong nao bo? T�p aerobic se giup gia tang mot loq.i phan tu trong nao bq.n - loq.i c6 thg VO hi�u nhfrng tac dong nguy hq.i cua nhfrng glucocorticoid kh6 chiu nay. Loq.i phan tu oai hung nay drrqc gQi la nhan to dinh drr6ng than kinh phai sinh t\r nao bo (BDNF - brain-derived neurotrophic factor) . Nhi'eu BDNF hon tfrc la b&t stress, dong nghia v&i it glucocorticoid trong tu cung cua m�, dong nghia v&i qua trinh phat trign nao bo tot hon cho be.

Nghe thi c6 ve lq. lung, nhrmg mot ba m� thon gQn c6 CO' may l&n hon nhfeu dg c6 drrqc mot d(ra con thong minh - hay chi it, la c6 nhi'eu kha nang nhat dg huy dong drrqc toi da IQ cua be - so v&i mot ba m� kem phan thon gQn.

Ham h& qua mfrc, be cfing non n6ng theo

Tuy v�y, nhrr thmmg l�, ding c6 quy lu�t can b�ng & day. Mot em be c6 thg cam nh�n va phan frng lq.i v&i hoq.t dong cua m�. Khi nhip tim cua m� tang Ien, nhip tim cua be ding v�y. Khi nhip th& cua m� tang Ien, be ding v�y. Nhrmg n6 chi hi�u qua khi luy�n t�p v\ra phai. Neu luy�n t�p qua sue, d�c bi�t la trong cac giai doq.n cuoi thai ky, nhip tim cua be bat dau suy giam, nhip th& ding v�y. Vi�c luy�n t�p ham h& qua mfrc bat dau ngrmg mau truyen t&i tu cung, ch�n nguon cung oxy cua be - tac dong khong tot t&i nao bo. Tu cung cfing c6 thg bi n6ng qua mfrc. Vi�c tang them 20C lam tang nguy CO' s�y thai va c6 thg anh hrr&ng t&i qua trinh phat trign nao va mat. Thl,fC te la, den tam ca nguy�t th(r ba, mfrc dl,f trfr oxy cua bq.n ding kha thap, v�y nen day la thCri digm thich dang dg giam cmmg do luy�n t�p, chu�n bi cho luc lam bon. Bai la mot trong nhfrng hinh thfrc t�p luy�n tot nhat trong cac giai doq.n cuoi; nrr&c giup xua tan nhi�t lrrqng drr th\ra toa ra t\r tu cung.

V�y mfrc can b�ng thich hqp & day la gi? Chi vai t\r: t�p aerobic thmmg xuyen, v\ra phai. V &i da phan phv nfr, di'eu d6 dong nghia v&i duy tri nhip tim drr&i 70% so v&i nhip do toi da (t(rc la 220 nhip/phut tnr di so tu6i cua bq.n), sau d6 la ch�m dan deu khi ngay lam bon c�n ke. Nhrmg bq.n nen luy�n t�p. Mi�n la bq.n khong g�p phai cac bien chfrng thai san ho�c nhfrng bien chfrng y h9c khac, Trrr0ng San khoa Hoa Ky v�n khuyen bq.n nen luy�n t�p vira phai, chlrilg 30 phut m6i ngay.

MOI MQT cHDT DEU c6 GIA TRl C6 thg bq.n chrra c6 th6i quen luy�n t�p h�ng ngay. C6 thg bq.n da bat dau cam thay toi

16i vi uong den tach cafe th(r hai trong luc mang bau. Neu v�y, c6 le bq.n se coi tr9ng nhfrng 101 cam doan t\r gi&i nghien cfru: la mot giong loai trong tl,f nhien, ngrrCri tinh khon da sinh con de cai thanh cong suot 250 nghin nam qua. Thieu du th(r kien thfrc, chung ta v�n c(r truyen dCri noi d6i em xuoi, va v&i thanh cong ay, chung ta chinh phvc ca the gi&i nay. Nhfrng mvc dich tot d�p nhat cua bq.n - bao gom trong d6 ca vi�c go ma Morse !en bvng ba bau - la mot brr&c tien xa trong vi�c tq.o d\fllg mot moi trrr0ng tuy�t vCri cho em be dang l&n Ien m6i ngay cua bq.n.

Nhfrng digm cot yeu

• Trong mra dau thai k)r, be muon du-qc yen than.

• Ch& c6 tieu phi tfen b�c cua b�n vao nhfrng thfr san ph�m thrrong m�i t\f xrmg c6 kha nang tang cmmg di�m IQ, khi chat hay tinh each cua be dang trong b\lng m�. Chrra mot san ph�m nao trong SO do tUng dU'Q'C chfrng minh CO Cong d\lng .

• Trong mra sau cua thai ky, be bat dau nh�n thfrc va XIT ly mot lrrqng l&n thong tin giac quan. Be c6 th� ngm thay nrr&c hoa b�n xfrc va ca mui toi tren m6n b�n vrra m&i an .

• Ba m� trrong lai c6 th� thuc d�y S\f phat tri�n nao bo cua be nher bon each: tang can vtra du, an v&i che do can b�ng, luy�n t�p vtra phai va giam cang th�ng.

QUAN Ht V9 CHONG Quy lu�t tri nao

Hon nhfm vien miin, con tre hQ.nh phuc

Niio b9 kiem tim si.r an toan tren tat thdy

Dieu hiln nhien chi hiln nhien v&i bQ.n

QUAN H� VQ CHONG Toi vftn con nh& cam giac gan nhu hoan toan choang ngcrp khi hai VQ' chong dua c�u

con trai dau long tl:r b�nh vi�n ve nha. Lan dau tien chung toi d�t con vao ghe ngoi tren xe, tham cau trm r�ng hai VQ' chong da cai day an toan dung each. Toi lai xe tlr vi�n ve nha v&i toe do sen bo. V Q' toi ngoi & ghe sau dg trong chl:rng con. Tinh den thOi digm ay, m9i th fr th�t tuy�t vOi.

Khi c�u chang be nh6 vao trong nha, guong m�t nh6 xiu cua n6 nhan lc;ti ve kh6 chju. N 6 bat dau th et Ien. Chung toi thay ta cho con, n6 vftn gao th et. v Q' toi cho n6 an. N 6 \fC \fC mot hai ng\lm gi day, roi quay lc;ti gao thet, giay ra khoi Vong tay Cua VQ' toi, CO chuoi ngu(ri di. Vi�c nay c6 xay ra trong b�nh vi�n dau. Hay chung toi lam gi sai chang? Toi �m cu c�u. Roi den VQ' toi �m cu c�u. Cuoi cling, n6 ding im l�ng. Roi c6 ve c�u chang bat dau ngu. Chung toi nh� bet ca nguOi. "V Q' chong minh lam dtrQ'C ma," chung toi c(r nhac di nhac lc;ti v&i nhau nhu the. Dem da khuya roi, va chung toi quyet djnh se ngu theo cu c�u. Nhrmg hai VQ' chong chua kip nga dau xuong goi, Joshua lc;ti kh6c re Ien. Vq toi b�t d�y, cho n6 an, roi sang tay cho toi. Toi v6 nh� cho xuong sfra, d&i tay be, roi d�t th�ng be n�m roi quay tr& lc;ii gimmg. N�m con chua am ch6, tieng kh6c gao lc;ii vang Ien. V Q' toi ki�t sfrc. Co ay con dang trong giai doc;tn hoi ph\lC Sau ca sinh na dai 21 tieng dong ho, ch�ng con SlrC ma giup mot tay. Toi tr& d�y, �m con Ien, roi lc;ii d�t xuong gimmg ciii. Con im phac. Thanh cong roi ! Toi mo mftm bo lc;ti giuemg. Chua chc;tm duqc den cai goi, tieng kh6c lc;ti re Ien. Toi vlii dau xuong dtr&i chan, hy VQng tieng kh6c se ngrmg. Khong he. Toi biet phai lam sao bay gi&?

Vi�c nay Clr l�p lc;ti h�ng ngay. Toi danh cho c�u quy tlr nhfrng tinh cam sau d�m - luc nao cling the - nhrmg khi ay, toi c(r tl,l' h6i r�ng di'eu gi da khien minh quyet dinh c6 mot dfra con. Toi khong ng& mot di'eu th�t tuy�t vOi lc;ii c6 thg tr& thanh th fr gi d6 th�t gian nan. Toi da tham thia mot bai h9c day kh6 khan nhrmg thiet yeu: Khi dfra tre c6 m�t tren the gian, nhfrng phep tinh cua dOi song thuemg nh�t se nha ra nhfrng phuong trinh m&i toanh. Toi von kha mon toan, nhrmg m6n nay thi toi ch�ng ranh. Toi khong biet phai giai quyet nhfrng chuy�n nay the nao.

Doi v&i hau het nhfrng ngum m&i l'an dau lam cha lam m�, cu soc dau tien chinh la ban

chat khong khoan nhuQ'Ilg cua ban hqp dong nay. Con nh�n. Cha m� cho. Het. Di'eu khien rat nhfeu C�p doi phai ng& ngang chinh la nhfrng anh hmmg ghe g6m ma no gay ra V&i CUQC song cua hQ - d�c bi�t la CUQC hon nhan cua hai VQ' chong. Em be khoc, em be ngu, em be tr&, doi be �m, thay ta lot, phai cho an, tat ca deu xay ra tru&c 4 gier sang. Roi b�n phai di lam. Ho�c vq/chong b�n phai di lam. Va cfr the, ngay nay qua ngay khac den phat ngan. Chi m9t u&c ao nh6 nhoi co duqc m9t tac vuong im l�ng, m9t giay ngan ngui danh cho minh ma ciing khong duqc. B�n th�m chi con khong th� vao nha v� sinh hie muon. B�n bi tu&c do�t giac ngu, b�n danh mat Ca b�ng hfru, vi�C nha thi chat ngat gap ba fan, an ai VQ' Chong khong con ton t�i, va hai nguoo con ch�ng may khi du sfrc ma hoi ve m9t ngay cua nhau.

V�y thi co gi bat nger khi moi quan M VQ' chong bi t6n h�i?

Day vfin la chuy�n hiem khi duqc ban t&i, nhrmg thl)'C S\f la van de: xich mich gia tang ro r�t trong nam dau tien don be ve nha, va ngay cang toi t� hon, t&i mfrc, v&i m9t so c�p, co con thl)'c S\f l�i la nhan to chinh de d9a hon nhan.

Vi le gi toi l�i neu van de nay ra trong m9t cuon sach noi ve qua trinh phat tri�n nao bQ cua tre? B&i no thl)'C S\f nghiem tr9ng doi v&i nao bQ cua tre. Trong chuong Thoo kY mang thai, chung ta da biet duqc r�ng em be trong b\lng m� mfin cam den nhu&ng nao v&i cac tac d(>ng tU: ben ngoai. Khi be rm khoi chiec !Ong ap thoai mai cua minh, nao bQ cua be con tr& nen mong manh hon the. "Phoi" ra lien t\IC tru&c bau khong khi gay han cang th�ng co th� bao mon IQ va nang ll)'C Xlr ly stress cua be, doi khi den mfrc tram tr9ng. Tre SO' sinh nhat thiet can duqc nuoi nang trong vong tay cua nhfrng nguoo cham soc binh finh va yeu thuong. Bat c(r S\f bat 6n nao be cam nh�n duqc ding anh hu&ng xau den qua trinh phat tri�n, hoan thi�n h� than kinh non n&t cua be. Neu muon be duqc trang bi nao bQ hoan thi�n nhat co th�, b�n bu(>c phai biet ro tat ca nhfrng di'eu nay tru&c khi ru&c "nguon vui bat t�n" cua minh ve nha.

Khi toi giang ve khoa hQC Cua nhfrng bQ nao SO' sinh, cac ong bo (chu yeu la cac Ong bo) deu yeu cau duqc biet xem lam the nao d� con minh vao duqc tru&ng Harvard. Cau hoi Ilic nao ding khien toi tfrc gi�n. Toi gam Ien: "Anh muon cho con minh vao duqc tru&ng Harvard ch(r gi? Toi se noi anh hay dfr li�u noi the nao ! La ve nha va thuong lay VQ' anh! " Chuong nay xoay quanh loo dap ay cua toi : T�i sao tinh tr�ng thu nghich hon nhan xay ra, tac d(>ng cua no t&i nao bQ dang phat tri�n cua be, va cac bi�n phap doi pho v&i tinh tr�ng cang th�ng ay d� giam thi�u tac d(>ng cua no?

PHAN LON cAc cu<)c HON NH.AN uE:u Bl TON THVONG Hau het cac c�p doi deu khong ru&ng tuQ'Ilg ra n6i tinh tr�ng h6n lo�n hon nhan ay khi

m&i co bau. Suy cho cling, nhfrng dfra tre von duqc cho la se mang t&i ni'em vui bat t�n. Do la quan di�m mang tinh ly tu&ng ma rat nhi'eu nguoo trong so chung ta vfin dinh ninh, d�c bi�t la neu chung ta sinh tru&ng vao khoang cuoi th�p nien 1950 - m9t ky nguyen chim dam trong quan di�m truyen thong ve hon nhan va gia dinh. Cac hai kjch truyen hinh thu&ng khac hQa nhfrng ong bo lao d(>ng mi�t mai; cac ba m� Cr nha nhu nhfrng bao mfiu t�n tinh; Iii tre thi ngoan ngoan den ng& ngang, va, khi co khong vang loo, thi ciing chi gay ra nhfrng rac roi nho nh6 va co th� XIT ly ngon O' trong vong 2 den 3 phut. Vai chinh phan

16n la tang l&p trung luu, va cuoi cling la, da phan sai 13.m het ca.

Nha xa hoi h9c danh tieng E. E. LeMasters da doi mot gao nIT&c lq.nh vao loi nh�n thfrc ki�u nay. Vao nam 1957, LeMasters da xuat ban mot cong trinh nghien cfru chfrng minh r�ng 83% cac c�p cha m<: m&i phcii trcii qua khung hoeing tir mfrc vira phcii den nghiem tr9ng trong hon nhan khi chuy�n d6i sang vai tro lam cha lam m<:. Nhfrng b�c cha m<: nay cang hic cang tr& nen C\lC c�n 16 mang v&i nhau trong nam dau dm cua em be. Va da so coi day nhU' quang thm gian day cii day gian kh6.

Tuyen bo nay ch�ng khac gi mot cu don choang vang. Ch�ng ai nghI dfra con se gay ra xung dot VQ' chong. Ai ding dinh ninh, se chi c6 ni'em vui sIT6ng han hoan. Qua v�y, trIT&c khi nghien Clru nay dU'Q'C Cong bo, rat nhfeu ngli'm vftn ao tU'cYng r�ng sinh con de Cai la mot trcii nghi�m tich C\fC v&i SlrC mq.nh phi pham den mfrc CO th� Clru van ca hon nhan - trong khi cac dfr ki�n cua LeMasters lq.i chfrng minh dfeu ngITQ'C lq.i. V &i cong bo nay, ong da bj dU' lu�n chi trich kjch li�t. Mot so nha nghien Clru con nghi nger ong da gia mq.o so li�u.

Nhrmg S\f th\fc vftn la S\f th\fc. Nam thang troi qua, nhfrng phITong phap lu�n nghiem d'.n hon (v&i nhfrng quan sat l�p di l�p lq.i trong nhi'eu nam lien) da chfrng minh r�ng LeMasters da dung. Den cuoi th�p nien 1980, 1990, cac cuoc di'eu tra tq.i 10 nU'&C cong nghi�p phat tri�n, trong d6 c6 ca Hoa Ky, da cho thay mfrc do hai long v&i hon nhan & ca nam gi&i va nfr gi&i deu giam slit sau khi c6 dfra con dau long - va tiep t\lc suy giam trong vong 15 nam ke tiep. Tinh trq.ng nay chi dU'Q'C Cai thi�n khi Hi tre rm khoi vong tay gia dinh.

Gier thi chung ta da biet tinh trq.ng x6i mon am i nay la mot trai nghi�m ph6 bien cua dm song hon nhan, kh&i dau vao thm di�m chuy�n d6i Ien vai tro bo m<:. Chat lITQ'Ilg hon nhan - von dq.t t&i dinh di�m vao tam ca nguy�t th(r ba cua thai ey, da slit giam trong khoang tu 40 den 67% trong nam dau dm cua be con. Chi so nay th�m chi Ien t&i gan 90% trong nhfrng nghien cfru gan day hon. Dong thm, chi so thu nghjch - thIT&c do xung dot hon nhan - tang v9t. Nguy CO' mac chfrng tram uat b�nh ly doi v&i ca cac ong bo lftn cac ba m<: deu tang Ien. Th\fC v�y, c6 den 30%-50% cac c�p cha m<: m&i deu lam vao tinh trq.ng tram uat hon nhan cY mfrc sanh v&i cac C�p doi dang phcii trong qua trinh trj li�u d� Clru van moi quan h�. Cam giac bat man thIT(rng kh&i dau & ba m<:, sau d6 truyen sang ong bo. Dftn theo mot cong trinh nghien cfru xuat ban gan day tren ta Tq.p chi Tam ly h9c Gia dinh thi la: "T6m lq.i, vai tro lam cha lam m<: da dftn den S\f suy giam chat lITQ'Ilg d(ri song hon nhan, k� ca & nhfrng c�p doi tll'ong doi hai long, nhfrng ngU'Cri t\l' nguy�n l\fa ch9n dU'a minh vao CUOC chuy�n d6i nay."

Mot V\l di�n hinh. Ong chong cua Emma phat cuong vi b6ng da, d�c bi�t la cau lq.c bo Manchester United. Tinh trq.ng nay cang tr& nen toi t� hon khi c6 S\f xuat hi�n cua d(ra con. Emma th\fC te con dftn vi�c nay ra lam nguyen do ly dj. Chong co dap: "Toi phcii thrra nh�n Ia den 90%, toi tha xem doi MU da con hon Ia an ai VQ' chong, nhrmg khong c6 y gi xuc phq.m Emma dau day."

V 00 phat hi�n nay, CO Ve nhU' bat Ctr C�p doi nao suy tinh den vi�C CO con deu Se lITCYng 1\1:' Va Sau mot CUOC dau tranh tinh than, kha nang 16n la l\fa ch9n vi�C khong sinh COn de cai. The chung ta se lam gi day?

NHDNG HA.T MAM HY VQNG Vfin con hy v9ng. Chung ta da biet bon nguon con chinh dfin t&i xung dot hon nhan

trong qua trinh chuy�n dBi sang vai tro lam cha lam m�. Chung ta se ki�m nghi�m tUng nguon mot. Cac c�p doi y thfrc dm)'C nhfrng nhan to nay se d'.n tr9ng hanh vi cua minh hon, va ciing se thl)'C hi�n tot hon. Chung ta ciing biet r�ng khong phai tat ca cac cuoc hon nhan deu di theo chu6i Sl)' ki�n dang buon nay. Cac c�p doi brr&c vao vi�c thai nghen sinh n& v&i nhfrng gan ket hon nhan m:;mh me se chong chju drrqc nhfrng tac dong to loc nay sinh tl:r nam dau dOi cua be hon nhfrng c�p gan b6 khong khang khit. Nhfrng ngmYi Ien ke hoc:}.ch d'.n th�n tl:r trmrc khi mang bau ciing v�y. Tren thl)'C te, mot trong nhfrng yeu to quyet djnh hc:}.nh phuc hon nhan chinh Ia Sl)' dong thu�n doi v&i vi�c sinh con de cai ngay tl:r dau. Mot nghien Clru quy mo l&n da ki�m nghi�m cac C�p doi trong d6 ca hai ben deu muon CO con SO v&i nhfrng c�p ma chi VQ' I chong muon c6 con. Neu ca hai ngrrOi deu mong muon, rat it xay ra tinh trc:}.ng ly di, va hc:}.nh phuc gia dinh ho�c vfin duy tri, ho�c gia tang trong nam dau dOi cua dfra tre. Tat ca cac c�p xung dot trong d6 chi mot ngrrOi mong muon dfra tre (thrremg la nam gi&i) thi deu ho�c ly than, ho�c ly dj vao thOi di�m tre Ien 5 tuBi.

Cac so li�u nay deu drrqc dfin tir Tc:}.p chi Tam ly h9c Gia dinh. Cau trich dfin nguyen van nay mang lc:}.i them nhi'eu hy v9ng: "Tom lc:}.i, vai tro lam cha lam m� da dfin den S\l' suy giam chat lrrQ'Ilg dOi song hon nhan, k� ca gifra nhfrng c�p doi trrong doi hai long, nhfrng ngrrOi tl)' nguy�n ch9n cuoc chuy�n dBi nay - nhrmg neu chu�n bj tinh than s�n sang va hai long v&i hon nhan trrr&c thai ky thi n6i chung c6 th� bao v� drrqc cac cuoc hon nhan trrr&c nhfrng suy giam nay."

Dung la mau thufin gia dinh thi m6i nha mot ki�u, ngrrOi it ngrrOi nhi'eu, mot so th�m chi khong he phai nem trai canh nay. Tuy nhien, LeMasters va cac nha nghien cfru ve sau da chfrng minh r�ng d6 khong phai la kinh nghi�m cua da so. Nhfrng h� qua xa hoi da xuat hi�n du nhi'eu d� cho phep tien hanh di'eu tra. Cac nha nghien Clru bat dau d�t cau hoi: "Vi

dau cac c�p doi gay han khi dfra con bat dau c6 m�t trong gia dinh? Va tinh trc:}.ng xung dot ay gay tac dong ra sao Ien tre?"

TRE KLEM TIM Slj AN TOAN HON HET THAY Ket lu�n ma cac nha nghien Clru tim ra chinh la, moi trnemg tinh cam trong d6 em be

chao dOi c6 th� anh hrr&ng sau sac t&i qua trinh phat tri�n h� than kinh. D� hi�u hon ve moi trrong tac nay, chung ta phai thau tri�t ve Sl)' mfin cam den mfrc kh6 nga Cua d(ra tre doi v&i moi trrremg be drrqc nuoi dc:}.y. D6 la Sl)' mfin cam c6 nguon goc tien h6a mc:}.nh me.

Nhfrng manh moi nay kh&i nguon tl:r phong thi nghi�m cua Harry Harlow, ngrrOi quan sat hanh vi cua khi con tc:}.i trrremg Dc:}.i h9c Wisconsin-Madison. Nhfrng phat hi�n cua ong c6 th� ap dl)ng len be SO' sinh la minh chfrng cho thay nhfrng COi r� tien h6a nay an Sau t&i mfrc nao.

Nhfrng thl)'c nghi�m kinh di�n cua Harlow xoay quanh hai "trinh nfr sat" - nhfrng khoi cau true hinh dc:}.ng blip be, d6ng vai tro nhrr hai ba m� the than. Mot khoi drrqc lam tl:r day cfrng, khoi kia drrqc lam tl:r khan lOng mem. Harlow tach nhfrng con khi nau m&i sinh ra

khoi cac ba m� khi ru9t thit, d�t chling vao cac !Ong c6 ca hai con blip be kia. Ca hai con blip be deu cung cap thfrc an thong qua m9t chiec binh gan tren than. Nhrmg du Hi khi tim den ca hai ba m� dg tim thfrc an, ch ling vfin danh nhieu thOi gian hon dg leo treo va barn riu lay ba m� mem m�i hon la ba m� day thep l�nh Ieo. Neu dam khi con drrqc d�t vao m()t can phong xa I�, chling se barn ch�t lay ba m� khan IOng cho den khi cam thay du an toan dg 1:\f

minh kham pha chiec !Ong m6i Neu bi drra vao ciing can phong d6, nhrmg khong c6 ba m� b�ng vai, dam thli nho SQ' den cfrng da, roi gao thet tham thiet, ch�y tl:r V�t nay sang V�t khac, co kiem tim ba m� that l�c.

Ket qua vfin luon la nhrr the, bat kg th\l'c nghi�m drrqc th\l'c hi�n bao nhieu fan, hay theo d�ng nao. Khong giong nhrr nhfrng gi xrra nay chling ta vfin tin trremg, v&i cac sinh v�t be bong nay do an thfrc uong khong phai la tin hi�u lam an long, thay vao d6, chling tim m9t ben d6 an toan.

Cac em be ciing kiem tim m9t th fr trrong t\J.'.

Nhin nhrr khi, hanh xrr nhrr khi

Cac be SO' sinh ciing c6 nh�n thfrc trrong t\l' ve S\J.' an toan, m�c du be ngoai c6 ve kh6ng nhrr v�y. Tho�t nhin, cac em be drrang nhrr chi b�n tam den nhfrng quy trinh sinh h9c, vi nhrr an, t hay tr& ra day ao b�n. Di'eu nay da danh ll:ra rat nhi'eu nha khoa h9c khien h9 tin r�ng cac em be khong he suy nghl ve dieu gi het. Cac nha khoa h9c dtnh ra khai ni�m tam bang trang - dg mieu ta nhfrng sinh v�t "trong tron" nay.

Cac nghien cfru hi�n d�i l�i he 19 m9t quan digm trai ngrrqc hoan toan. Gia day chling ta biet drrqc r�ng moi b�n tam sinh h9c l&n nhat cua m9t em be drrqc quyet dtnh b&i nao bQ, CO' quan n�m phia tren cc> cua cac em. Tre SO' sinh tl:r Ilic chao dOi da cai d�t s�n cac phan mem h9c hanh, nh�n biet trong cac 6 cfrng than kinh. B�n muon vai vi d\l gi�t minh ch fr?

Vao nam 1979, nha tam ly h9c D�i h9c Washington - Andy Meltzoff da the lrr&i ra trrr&c m9t be SO' sinh m&i chao dOi 42 phlit, sau d6 ngoi xuong dg xem chuy�n gi xay ra. Sau m9t vai n6 l\l'c, em be dap tra, khe le lrr&i minh ra. Meltzoff l�i the lrr&i ra. Em be ciing phan frng trrong t\J.'. Meltzoff phat hi�n ra r�ng cac em be c6 thg bat chrr&c ngay tl:r khi m&i chao dOi (hay, chi it la, sau 42 phlit chao dOi). D6 la m9t phat hi�n phi thrrang. Vi�c bat chrr&c doi hoi rat nhi'eu nh�n biet tinh vi doi v&i CaC be SO' sinh, tl:r ch6 phat hi�n ra r�ng CO ton t�i ca nhfrng con ngrrOi khac tren the gi&i nay cho den vi�c nh�n biet r�ng h9 ciing c6 cac phan ca thg dang ho�t d9ng, h�t nhrr be v�y. Nhrr the dau phai la "tam bang trang". D6 chinh Ia m9t tam bang nh�n thfrc v�n hanh m9t each day du va dang kinh ng�c.

Nrrong theo phat hi�n nay, Meltzoff da tien hanh m9t lo�t thi nghi�m dg kham pha xem tre drrqc "l�p trinh s�n" cho vi�c h9c t�p den mfrc nao, va nh�y cam t&i mfrc nao v&i nhfrng tac d9ng hen ngoai trong qua trinh theo du6i ffi\J.C tieu ay. Meltzoff d\l'llg Ien m9t chiec h9p g6, phu ngoai b�ng m9t tam nh\l'a mau vang cam, hen trong lap m9t bong den. Khi ong ch�m vao tam nh\l'a, den b�t sang.

Meltzoff d�t chiec h9p & gifra ong va m9t be gai vl:ra thoi noi, sau d6 trinh di�n m9t tiet

ml;l.C bat nga. Ong tien t&i va ch�m tran minh vao phan tren chiec hop, lam ca khoi hop sang bl:rng. Em be khong du'Q'C dong vao hop. Thay vao do, em va m� dtrQ'C yeu cau rm khoi phong. Mot tuan sau do, em be va m� quay tr& l�i phong thi nghi�m, Meltzoff tiep tl;lc d�t chiec hop gifra minh va em be. Lan nay ong khong lam gi ma chi quan sat. Em be khong ban khoan mot may. Nhtr thg da dtrQ'C ra hi�u, em l�p tfrc khom ngtrCri xuong va ch�m tran minh vao chiec hop. Em be vfo con nh&! Em m&i chi dtrQ'C chfrng kien S\f ki�n nay co mot Ian, nhrmg co thg nhac l�i chinh xac, ma sau do t�n mot tuan. Em be nao ciing co thg lam the.

Tren day chi m&i la hai vi dl;l chfrng minh r�ng cac be tir h1c chao dCri da dtrQ'c trang bi mot lo�t nhfrng nang l\fC nh�n thfrc phi thtrang - va dtrQ'C phu cho nhfrng Cong Cl;l tri nao du kha nang m& rong nhfrng nang l\fC ay. Cac be higu r�ng kich c& vfin duy tri khong d6i kg ca khi khoang each lam bien d6i ve to nh6 cua v�t do. Cac be co kha nang d\f doan v�n toe, phan bi�t gtrong m�t ngtrCri va gtrong m�t khong-phai-ngtrCri ngay ttr luc m&i chao dCri va co ve thich thu v&i m�t ngtrCri hon. Xet ttr khia c�nh tien hoa, hanh vi sau cling nay thg hi�n d�c trrmg an toan m�nh me. Chung ta luon bi chu y den cac gtrong m�t trong phan l&n cuoc dCri minh.

Lam the nao ma cac em be l�i co dtrQ'C nhfrng kien thfrc nay ttr trtr&c khi chung th\fC S\f lo di�n tren hanh tinh nay? Khong ai r6, nhrmg cac be co nhfrng kien thfrc ay, va chung SIT dl;lng hi�u qua v&i toe do va S\f sang suot dang kinh ng�c. Be co thg d\fllg Ien cac gia thuyet, kigm nghi�m chung va roi danh gia v&i sinh l\fC manh li�t Cua mot nha khoa hQC d�n day kinh nghi�m. Di'eu nay noi Ien r�ng cac be sa sinh chinh la nhfrng ke h9c hoi sieu hao hfrng va nhanh den kinh ng�c. Chung tiep nh�n m9i thfr.

Co mot vi dl;l ngo nghinh cho nh�n dinh nay. Tren dtrang dtra co con gai 3 tu6i di gm tre, mot bac si nhi khoa dg ho ong nghe & ghe sau va dg y thay co con gai bat dau nghich no, th�m chi con cho ong nghe Ien tai nhtr th�t. Co bac si ml:rng ra m�t: con gai dang tiep btr&c S\f nghi�p cua minh! Con co nang be bong thi tom lay ong nghe, dtra Ien mi�ng va dong d�c tuyen bo: "Chao ml:rng quy khach den v&i McDonald's. Quy khach muon g9i mon gi �?"

Dung v�y, cac be lien tl;l.C quan sat, ghi nh& va bat chtr&c b�n. Vi�c do nhanh chong chuygn tu ch6 "vui la chinh" sang "nghiem tile day", d�c bi�t la khi cha m� be bat dau co chuy�n gay g6 v&i nhau.

Gan ket v&i b�n mang l�i cho tre cam giac an toan

Neu nhtr sinh ton chinh la lfU tien hang dau cua nao ho, v�y thi S\f an toan chinh la d�ng thg hi�n quan tr9ng nhat cua loi rm tien ay. Do chinh la bai h9c ma cac "trinh nfr sat" trong thi nghi�m cua Harlow da d�y cho ta biet. Tre tuy�t doi trong c�y vao long nhan ttr cua nhfrng con ngtrCri da dtra chung den v&i the gi&i nay. Nh�n thfrc ay gay ra mot ban kinh anh htr&ng ve hanh vi ben trong be SO' sinh, can tr& m9i lfU tien hanh vi khac ma tre CO.

Tre XIT ly nhfrng moi b�n tam nay ra sao? B�ng each gang sfrc thiet l�p mot moi quan h� hfru ich v&i cac cau true quyen l\fC dia phtrong - noi each khac, chinh la b�n ch(r ch�ng phai ai khac - cang nhanh cang tot. Chung ta g9i day la moi gan ket. Trong suot qua trinh gan ket nay, nao ho cua tre giam sat nghiem ng�t nhfrng cham soc yeu thtrong ma no nh�n

dm;rc. Ve can ban, n6 dua ra nhfrng cau hoi ki@u nhu "Minh c6 dm;rc vuot ve khong? Minh c6 dU'Q'C cho an khong? Ngu(ri nao la an toan?" Neu nhfrng doi hoi cua tre dU'Q'C thoa man, nao bo se phat tri@n theo mot each; neu khong, cac chi d�n di truyen se kich thich n6 phat tri@n theo each khac. C6 th@ nh�n thfrc nay se tuong doi gay dao lon, nhrmg r6 rang la nhfrng hanh vi cua cac ong bo ba m<: da n�m trong tam quan sat cua tre ngay trr khi m&i c6 m�t tren c6i dm. Tat nhien, lQ'i ich toi rm tien h6a da thuc dfty tre lam nhu the, d6 la mot each n6i khac r�ng "tre khong th@ lam khac dU'Q'C" . Cac em be con biet trong c�y vao ai nfra.

C6 mot giai do�n keo dai vai nam khi em be gang sfrc kien t�o nhfrng moi gan ket nay va thiet l�p nhfrng nh�n thfrc ve an toan. Neu n6 khong di�n ra, tre c6 th@ se chiu thuong t5n Iau dai ve cam xuc. Trong mot so truemg hqp qua n�ng, tre c6 th@ phai lanh "s<:o" tr9n dm.

Chung ta biet dU'Q'C dieu nay nher mot cau chuy�n dau long va c6 sfrc lay dong l&n trr nu&c Rumani cu, duQ'C cac ph6ng vien phuong Tay phat hi�n khoang nam 1990. Vao nam 1966, nh�m nang cao ti l� sinh de tren toan quoc, nha doc tai Nicolae Ceaucescu da tuyen bo cam cac bi�n phap tranh thai va n�o pha thai, danh thue nhfrng ngum qua 25 tu5i ma chua sinh con - bat k@ da ket hon, con doc than hay mac cac b�nh khong nen sinh n&. Khi ti l� sinh tang Jen, d6i ngheo va VO gia CU' cling tr& nen tram tr9ng hon. Tre em thuemg bi b6 roi each doi ph6 cua Ceaucescu la t�o ra mot h� thong tr�i mo coi quoc gia danh cho tre VO thrra nh�n, noi hang ngan em bi nhot chung v&i nhau.

Ch�ng duQ'C bao lam, nhfrng tr�i tre nay bi cat nguon vi�n trQ' khi Ceaucescu bat dau xuat khftu phan l&n luong th\fC va san phftm cong nghi�p cua Rumani nh�m tra nhfrng khoan nQ' quoc gia dao h�n. Canh tuQ'Ilg luc day trong cac tr�i mo coi nay th�t khung khiep. Cac em hiem khi duQ'C be �m. Rat nhi'eu em bi tr6i vao giuemg, b6 m�c hang tieng dong ho th�m chi hang may ngay, v&i cac binh chao suong d\fllg qua qu)rt ke mi�ng. Rat nhi'eu em chi nhin dam dam trong r6ng vao khoang khong. Th\fC S\f, b�n c6 th@ bu&c vao nhfrng tr�i tre ki@u nay ma khong he nghe thay mot am thanh nao het. Chan chieu ng�p trong nu&c ti@u, phan va chay r�n. Ti l� tre song sot trong nhfrng trung tam nhu the nay khien ngum ta phai bai hoai, ma mot so ngum phuong Tay phai g9i la "tr�i t�p trung Dfrc quoc xa cho thieu nhi" .

v &i nhfrng dieu ki�n khung khiep nhu the, cac tr�i tre VO thrra nh�n nay da dem den mot CO' may di'eu tra - va CO Je la ca dieu tri th\fC S\f - cho nhfrng nh6m tre em bi sang chan nghiem tr9ng. Mot cong trinh nghien cfru dang chu y t�p trung vao cac gia dinh Canada nh�n nuoi mot vai tre trong so nay va d�y d6 chung t�i nha. Khi cac doi tuQ'Ilg con nuoi nay da tru&ng thanh, cac nha nghien cfru c6 th@ d� dang phan chung ra thanh hai nh6m. Mot nh6m phat tri@n binh thuemg. lrng XU xa hoi, doi ph6 v&i stress, di@m so, cac van de sfrc khoe - tat ca deu khong c6 gi khac bi�t v&i cac tieu chuftn sfrc khoe doi v&i ngum Canada. Nh6m con l�i thi roi lo�n tram tr9ng. Cac em g�p phai van de ve an uong, hay om v�t va rat ngang nguQ'C. S\f khac bi�t nay la do dau? Chinh la do tu5i nh�n nuoi.

Neu dU'Q'C nh�n nuoi tru&c bon thang tu5i, tre se hanh XU h�t nhu m9i em be h�nh phuc khac ma b�n biet. Sau tam thang tu5i, tam tinh tre hoan toan thay dBi, tre se hanh XU h�t nhu thanh vien bang nh6m giang ho. Ro rang thieu cam giac an toan Cr mot do tu5i SO' sinh nhat dinh da gay ra stress tram tr9ng cho h� thong CO' th@ cua tre. Va tinh tr�ng stress

d6 con d� l�i di chl:mg n�ng ne Jen loi CU' XU cua tre nhi'eu nam ve sau. Tre da dm;rc giai thoat khoi tr�i mo coi tlr Jau, nhrmg cac em khong bao gi(r dU'Q'C tl,f do thl,l'C S\f.

TRE u6r PH6 v6'r STRESS RA SAO Vi�c cac con stress lam la kich ho�t che do phan l:mg "chien hay bien" (y chung ta. M�c

du, nen g9i la "bien" thi dung hon. Loi l:mg ph6 di�n hinh & con ngrrm trrr&c con stress la: drra du mau den cac h� CO' d� drra b�n ra khoi tinh the nguy hi�m. Thong thrrang chung ta chi tan cong khi bi don vao chan trrang ma thoi. Kg ca c6 the, chung ta vfin thrrang chi tham chien mot khoang du Iau dg c6 thg thoat than. Khi bi de d9a, nao ho phat tin hi�u giai ph6ng hai lo�i hoc mon, la epinephrine (con dU'Q'C biet den v&i ten adrenaline) va cortisol, tlr mot l&p tebao drrqc g9i la glucocorticoid.

D� thl,l'C hi�n nhfrng phan l:mg phfrc t�p nay doi hoi nao phai dU'Q'C m6c noi hoan chinh. Nam dau tien trong cuoc dm chung ta dU'Q'C SU dvng vao ffil)C dich ay. Neu em be SO' sinh dU'Q'C dam minh trong cam giac an toan - mot ngoi nha yen 6n ve m�t tinh cam - h� thong cua em se drrqc hoan thi�n. Neu khong, cac quy trinh phan l:mg v&i stress binh thrrang se that b�i. Be bi chuy�n d6i sang tinh tr�ng bao dong cao do ho�c svp d6 hoan toan. Neu em be phai thrrang xuyen trai nghi�m mot moi trrrang xa hoi day nfii tfrc gi�n va b�O ll,l'C ve m�t tinh cam, h� thong l:mg ph6 v&i stress von rat mong manh cua em se tr& thanh phan khang qua mfrc, mot chl:mg b�nh drrqc biet den v&i ten g9i "crrang cortisol". Neu em be bi bo be, nhrr cac be mo coi (y Rumani, h� thong se tr& nen kem hi�u qua, mot chl:mg b�nh dU'Q'C biet den v&i ten g9i "giam cortisol" (dfin t&i nhfrng anh nhin trong r6ng). Cuoc dm ve sau, drrang nhrr se chi la mot ca cap cfru dai.

Di'eu gi xay ra khi IDE: cha XO xat

Khong can den nhfrng tr�i t�p trung, chi can song trong gia dinh ma bo Va IDE: Clr Cai nhau nhrr CO'ffi bfra va chi ch\fc thrrQ'Ilg c�ng chan h� c�ng tay la da du lam t6n thrrong qua trinh phat tri�n tri nao cua tre. M�c du vfin con it nhi'eu tranh cai xung quanh van de nay, nhrmg ve CO' ban tac dong se keo dai, doi l�i ro rang ca khi da trrr&ng thanh. Va di'eu d6 th�t dang buon, b&i nhfrng anh hrr&ng kigu nay hoan toan c6 th� tranh dU'Q'C. Th�m chi v&i cac be nho hon 8 thang tu6i, chi trong vong 10 tuan sau khi drrqc drra ra khoi nhfrng ngoi nha Sau muon va d�t vao mot moi trrrang cham SOC day S\f thau cam, la da CO th� hi�n nhfrng dau hi�u ro r�t cai thi�n ve m�t di'eu chinh h6c mon stress. Tat ca nhfrng gi b�n phai lam la buong doi gang dam hoc xuong.

Neu khong, hay xem di'eu gi se xay ra?

Het thay cac b�c IDE: cha deu biet r�ng con tre bi cang th�ng khi phai chl:mg kien h9 gay g6 v&i nhau. Nhrmg & do tu6i nao thi l�i hoan toan gay ng�c nhien, ngay ca v&i cac nha nghien cfru. Ngay tt'r khi chrra day 6 thang tu6i, tre da c6 th� phat hi�n ra khi c6 di'eu gi d6 khong 6n. Di'eu nay th� hi�n & nhfrng bien d6i sinh ly h9c - vi nhrr gia tang huyet ap, nhip tim va h6c mon stress - h�t nhrr ngrrm l&n. Mot so nha nghien cfru th�m chi con tuyen ho c6 thg danh gia drrqc mfrc do hoa thu�n cua cha mE: chi nha mfiu nrr&c ti�u trong vong 24 gi(r Cua be SO' sinh.

Stress bien d6i hanh vi cua tre

Stress ciing th� hi�n ra b�ng hanh vi. Cac em be song drr&i nhfrng mai nha bat 6n dinh ve tinh cam it kha nang (mg pho chu dong v&i nhfrng kich thich m&i, xoa diu ban than va khoi phl;lC sau stress - noi tom l�i, la di'eu tiet cam xuc cua minh. Th�m chi doi chan be bong cua cac em co khi ciing khong phat tri�n day du drrqc, vi hoc mon stress co th� can thi�p vao S\f khoang hoa XU'OTig. Den thCri di�m tre Jen 4 tu6i, mfrc hoc mon stress co th� cao gap gan 2 l'an so v&i cac tre sinh trmmg trong cac gia dinh yen 6n ve tinh cam.

Be SO' sinh va tre nh6 thmmg khong hi�u het noi dung cua mot CUOC cai va, nhrmg cac be y thfrc rat r6 r�ng co vi�c gi do khong 6n & day.

Neu tinh tr�ng mau thuftn trong hon nhan cua cha m� cfr tiep di�n, thi theo thong ke, nhi'eu kha nang tre se th� hi�n loi CU' XIT chong doi xa hoi va thai do hung han khi den tu6i di h9c. Tre se g�p cac van de ve di'eu tiet cam xuc, gia day cang tr& nen kho khan hOTI v&i vi�c xuat hi�n cac quan h� dong trang lfra. Tre kho t�p trung, khong co nhi'eu cong C\l d� xoa diu ban than. Nhfrng em nh6 nay g�p nhi'eu van de ve sfrc kh6e hOTI, d�c bi�t la hen va cam l�nh, va CO nguy CO' 16n phai doi m�t v&i v&i chfrng tram uat va cang th�ng tam than nhi khoa. Di�m so IQ cua nhom nay ciing thap hOTI khoang 8 di�m so v&i tre nh6 sinh trrr&ng trong cac gia dinh yen 6n. Khong kho doan, ti I� vao d�i h9c cua nhom nay ciing khong cao, va thanh tich h9c ciing thap hOTI.

Du chung ta co cham dfrt cua tinh tr�ng bat 6n nay - ly hon xem ra la giai phap phu hqp nhat - thi con tre vftn con phai "tra gia" cho vi�c ay den nhi'eu nam ve sau. Theo thong ke, ti I� tre co cha m� ly hon srr dl;lng chat gay nghi�n khi den tu6i d�y thi cao hOTI den 25%. Cac em ciing d� co thai khi chrra ket hon. Va co kha nang ly hon cao gap doi. a trrrang, cac em d�t di�m so thap hOTI so v&i tre em drrqc nuoi drr6ng trong gia dinh yen am. Va kha nang dU'Q'C hf> trQ' khi hQC d�i hQC thap hOTI nhieu. Khi CaC CUOC hon nhan am em h�nh phuc, 88% con cai vao d�i h9c nh�n drrqc hf> trQ' deu d�n chi phi danh cho vi�c theo h9c. Khi hon nhan d6 v&, con so do chi con 29%.

Cau tra 101 cho tham v9ng con cai h9c trrrang Harvard cua cac b�c m� cha da qua r6 rang.

K� ca v&i nhfrng gia dinh yen am, khong it thi nhi'eu vftn se co Ilic cai CQ, xung dot. May man lam sao, cac nghien cfru chi ra r�ng cai va trrr&c m�t tre khong gay t6n h�i b�ng vi�c dan hoa ma Hi tre khong biet. Rat nhi'eu c�p doi cai va trrr&c m�t con nhrmg l�i dan hoa rieng trr v&i nhau. Lam the se lam l�ch l�c nh�n thfrc cua tre nh6, k� ca & lfra tu6i rat be, vi tre chi luon chfrng kien vi�c gay t6n thrrOTig ma ch�ng bao gia thay canh xoa diu, chfra lanh. Quan sat bo m� lam lanh v&i nhau sau khi tranh cai se giup tre h9c drrqc each tranh lu�n dung dan lftn dan hoa thich dang.

BON NGUYEN ca cHfNH KHIEN BAN cAr v A T�i sao b�n l�i phai cai va? Toi da de c�p t&i bon nguon CO'Il gay xung dot hon nhan

trong qua trinh chuy�n d6i Jen vai tro lam bo lam m�. Cfr d� m�c ch ling ra sao thi ra, tat ca deu anh hrr&ng Sau sac t&i V�n m�nh CUOC hon nhan Cua b�n, Va Chung CO kha nang tac

d9ng t&i qua trinh phat trign nao b9 cua con b(}.n. Toi se g9i chung la Bon ly do Cuong nQ. D6 la:

• Thieu ngu

• Cach ly xa h9i

• Khoi lll'Q'llg cong vi�c khong binh d�ng

• Tram uat

Tot hon het la b(}.n nen xac dinh tinh than se phai doi m�t v&i nhfrng ganh n�ng nay khi em be chao doi Cu9c chien bat dau tl:r giITemg ngu.

1. Thieu ngil

Neu b(}.n quen v&i nhfrng ngmYi m&i lam cha lam mt::, thrr hoi hQ xem lOi than phien nay c6 quen khong nhe:

Toi cam lao chong ghe g&rn, vi lao dU'Q'C ngu th�ng giac ca dem. Con gai toi m&i 9 thang tu6i va vfin con thfrc d�y 2, 3 lll'Q't m6i dem. 6ng chong thi cfr the ngu ngon lanh va roi thfrc d�y "m�t moi qua chl:rng". Toi khong dU'Q'C ngu qua 5-6 tieng dong ho h�ng dem suot 10 thang vl:ra roi, c6 m9t d(ra con ch�p chfrng t�p di day phi'en ha va m9t d(ra be �m ngrra phai xoay x& ca ngay, ma LAO l(}.i m�t U'???

Trmrc khi di vao phan tich tinh tr(}.ng bat binh d�ng trong hon nhan, hay cling xem Emily dang thieu ngu den mfrc nao va di'eu d6 tac d9ng ra sao den CUQC hon nhan cua co.

Rat kh6 danh gia dung anh hIT&ng cua tinh tr(}.ng thieu ngu v&i cac c�p doi trong qua trinh chuygn dBi Ien vai tro lam cha lam mt::. Hau nhll' cac b�c-cha-mt::-tITong-lai ai ding nh�n thfrc dU'Q'C r�ng se c6 thay d6i gi d6 vao bu6i dem. Nhrmg hau het deu khong biet r�ng n6 nghiem tr9ng den mfrc d9 nao.

Hay khac cot ghi tam dieu nay: tre khong he c6 Hch thfrc ngu nao luc m&i chao dOi. S\f thl):'C r�ng b(}.n can thfrc - ngu di'eu d9 theo Heh ch�ng he c6 nghia ly gi v&i tre. Nao b9 m&i chao dQi khong he CO khai ni�m ve gi(r giac an ngu CO dinh; CaC hanh vi dU'Q'C phan bo ngftu nhien trong suot khoang thOi gian 24 gier. a day l(}.i la ban hqp dong xa h9i b(}.n da ki. Be nh�n. B(}.n cho.

Tinh tr(}.ng nay c6 thg keo dai hang thang trOi, c6 khi den nrra nam, ho�c Iau hon the. Trung binh c6 chl:rng 25% den 40% tre SO' sinh phai trai nghi�m nhfrng van de lien quan den giac ngu trong khung thOi gian nay. Cuoi cling thi cac be ding c6 dU'Q'C m9t Heh trinh ngu nghe dang hoang. Thl):'c ra, chung ta deu nghi vi�c d6 von da dU'Q'C khac s�n vao DNA cua be roi. Nhrmg c6 qua nhi'eu yeu to quay ray thITemg xuyen trong cai the gi&i kho khan, kh6 chiu sau-giai-do(}.n-bvng-mt:: nay - cai thi tl:r hen trong, cai l(}.i tl:r ben ngoai - lam cho tre phai thao thfrc gifra dem. Can it nhieu thOi gian dg nao b9 non n6t, thieu kinh nghi�m cua tre di'eu chinh cho phli hqp. Kg ca sau m9t nam, 50% be SO' sinh vftn can den hinh thfrc can

thi�p bu6i dem nao d6 tll: cha m�. Do da phan ngmYi 1611 deu mat chU:ng mra tieng dong ho m&i ngu l�i dm1c sau khi phvc dich em be vira thfrc giac, nen rat c6 th�, cac ong bo ba m� phai trai qua nhi'eu tuan lien tiep chi dm;rc ngu m9t mra so gi(r ma h9 can t&i h�ng dem. Nhrr the ch�ng lay gi lam lanh m�nh cho CO' th�. Va cho ca CUQC hon nhan cua c�p doi d6 nfra.

Nhfrng ngrrm thieu ngu tr& nen d� cau ldnh - cau kinh hO'Il nhi'eu - so v&i nhfrng ngrrm drrqc ngu dfty giac. T� hO'Il, thieu ngu lam suy giam t&i 91% kha nang di'eu tiet nhfrng cam xuc m�nh me, keo theo nhfrng h�u qua VO cling nghiem tr9ng (d6 la ly do t�i sao nhfrng ngrrm 10' mO' ga g�t l�i lam vi�c khong hi�u qua.) Thrrerng thi, nang h.rc giai quyet van de tvt h�n xuong chi con 10% so v&i ket qua cua h9 khi khong-bi-buon-ngu, va k� ca cac ky nang v�n d9ng cua bi anh hrr&ng. Chi can thieu ngu & mfrc vira phai m9t tuan thoi, b�n se bat dau thay ngay h�u qua nhan ti'en nhrr the nay. Tam tr�ng thay dcSi dau tien; roi den lrrqt nh�n thfrc, tiep den la hi�u suat ho�t dQng Cua CO' th�.

Neu b�n khong c6 s�n rat nhi'eu nang lrrqng, va neu b�n Clr bi tri�u vm phvc dich d(ra con Clr vai Ian mQt phut (tre cY tucSi mftu giao can nh�n dU'Q'C S\f chu y theo d�ng nao d6, Clr 180 Ian mfli gier, nhrr m9t nha tam ly hoc da tlrI1g lrm y), b�n se nhanh ch6ng lam c�n ki�t nguon d\1:' trfr thi�n chi danh cho ngrrm b�n dm cua minh. Chi rieng vi�c mat ngu thoi da du d� tien bao hau het tinh tr�ng gia tang ki�u CU' XIT theo loi "ong ch�ng ba chu9c" gifra cac c�p m&i lam cha m�.

2. Cach ly xa h(>i

Tinh huong drr&i day hiem khi xay ra trong m9t CUQC tham kham & van phong bac si nhi khoa, nhrmg vftn c6. Vi bac si gioi se hoi b�n ve SlrC khoe cua be, ket thuc b�ng vi�c ki�m tra thrrerng kY cho "eve vang eve b�c" cua b�n, roi nhin th�ng vao mat b�n va drra ra m9t vai cau hoi trrO'Ilg doi "xam ph�m CUQC song rieng tu" nhrr the nay: "The chi CO nhi'eu b�n be khong?" "Chi va anh nha tham gia vao cac nh6m nao? Nhfrng nh6m nay quan tr9ng ra sao v&i anh chi? Chi va anh nha danh bao nhieu thm gian lien h� v&i nhfrng nh6m nay?"

Bae si thong thrrerng se khong hoi nhfrng cau nay vi CUQC song xa h9i cua b�n ch�ng phai vi�c cua co ay. Nhrmg van de la & chfl, n6 l�i lien quan m�t thiet den em be. Tinh tr�ng each ly xa h9i c6 th� dftn t&i chfrng tram uat b�nh ly & cha m�. Tram uat c6 th� anh hrr&ng den SlrC khoe cua cha m�, gay ra cac b�nh t�t truyen nhi�m va cac CO'Il trvy tim. Cach ly xa hQi chinh la ket CVC CO dO'Il Cua CUQC khung hoang nang lrrqng ma rat nhi'eu nhfrng ngu(ri m&i lam cha m� g�p phai. Cac nghien cfru da chfrng minh r�ng day chinh la phan nan chu yeu cua hau het cac c�p VQ' chong trong qua trinh chuy�n d6i Ien vai tro bo m�. MQt ba m� da viet:

Toi chrra khi nao cam thay co d9c nhrr Ilic nay day. Dam tre con thi mu tit con ong chong thi m�c xac toi. Tat ca nhfrng gi toi lam chi la vi�c v�t trong nha, nau nrr&ng, cham b�m con cai . . . Toi khong con la con ngrrm nfra. Toi khong c6 n6i m9t phut cho ban than minh, hO'Il the nfra, toi bi co l�p hoan toan.

Nfli co dO'Il thrrerng tr\fC la dieu ma t&i 80% nhfrng ngrrm m&i lam cha m� phai trai nghi�m. Sau khi m9t dfra con chao dm, cac c�p vq chong chi con chlrI1g 1/3 thm gian & hen

c::mh nhau so v&i khi vftn con son r6i. Ni'em xuc d9ng vi n6i "m&i c6 con" h.ii dan di, nhrmg cong vi�c cham soc dll'&ng dvc trien mien khong ngrmg nghi. Sam vai ong bo, ba m� tr& thanh m9t nhi�m V\l, va roi, la thanh chuy�n "thll'emg ngay & huy�n". Nhfrng dem trang noi nhau khong dfrt thao cq.n ca nguon cung nang lll'QTig gia dinh; nhfrng xung d9t vq chong ngay cang gia tang da lam ki�t qu� not phan d\]:' trfr con lq.i.

Nhfrng t6n that nay lam cho cac hoq.t d9ng xa h9i cua cac c�p bo m� ding mac canh "bet xang". Nhfrng ong bo ba m� nay con kh6 long duy tri tinh hfru hao v&i nhau, n6i chi den cac moi xa giao thien hq.. Bq.n be cu ch�ng con nang lui t&i. Khong con sfrc dg ket giao bq.n m&i. Ngoai vq chong minh, cac c�p bo m� dign hinh chi c6 khong day 90 phut m6i ngay dg giao du. Khong c6 gi kh6 higu khi c6 t&i 34% cac ong bo ba m� loay hoay trong canh co dan ca ngay trOi. Rat nhi'eu c�p bo m� m&i cam thay nhll' bi dinh bfty. MQt ba m� chi-lui­cui-trong-nha n6i : "C6 nhfrng ngay, toi chi muon nhot minh trong phong ngu buon chuy�n v&i dfra bq.n than ca ngay thay vi phai kh6 s& v&i dam nh6c. Toi yeu chung, nhrmg lam m9t ba m�-chi-lui-cui-trong-nha khong phai nhfrng gi toi tl:rng ma U'&c." M9t ba m� khac chi dan gian n6i ve nf>i co dan the nay: "Toi kh6c trong xe. Rat nhi'eu."

Tham gia nhi'eu h9i nh6m CQng dong chinh la giai phap then chot. Nhrmg nhfrng moi giao hao nay da phan c6 xu hll'&ng d6 v& trong qua trinh chuygn d6i Ien vai tro cha m�. Phv nfr phai hfrng chju S\f CO l�p xa hQi rat l&n, va CO nhfrng ly do sinh hQC ly giai tq.i Sao dfeu nay lq.i d�c bi�t d9c hq.i v&i hQ. Ly thuyet la day:

Vi�c sinh n& - trU'&c khi c6 S\f xuat hi�n cua thuoc men hi�n dq.i - thll'emg nguy hi gm chet ngll'Oi v&i cac ba m�. M�c du khong ai biet dU'Q'C con so chinh xac, nhrmg U'&c chl:rng cfr tam trll'emg hqp lq.i c6 m9t ba m� ttr vong. Tuy nhien, kha nang sinh ton se cao ban trong nhfrng bQ tQC ma cac thanh vien nfr gan b6 va tin c�y lftn nhau ban. CT d6, nhfrng phl). nfr l&n tu6i, c6 kinh nghi�m trr nhi'eu Ian sinh n& c6 thg cham s6c nhfrng ngll'Oi m&i lam m�. Cac ba m� dang nuoi con khac c6 thg cung cap nguon sfra quy gia cho be SO' sinh neu m� de qua dOi. N6i nhll' 101 cua nha nhan chung h9c Sarah Hrdy (khong c6 chfr "a" nao trong hQ Cua ba dau), chinh S\f chia Se va nhfrng moi tll'ang tac xa hQi mang t&i lQ'i the sinh ton cho loai ngll'Oi. Ba gQi d6 la "alloparenting". Nh�n djnh nay phu hqp v&i phat hi�n chung ta la loai linh trll'&ng duy nhat cho phep ngll'Oi khac cham s6c con cai minh.

MQt ba m� da di�n dq.t ve cac moi lien h� xa h9i cua minh day sue tich the nay: "Doi luc, khi dang �m be con xinh d�p trong vong tay minh va hai m� con nhin nhau day thll'ang men, toi tham U'&C r�ng n6 Se ngu thiep di, chi CO the, toi m&i kigm tra email dU'Q'C. "

Vi dau chi c6 tinh x6m gi'eng gifra ph\l nfr ma khong phai dan ong? MQt phan nguyen do la tq.i h6c mon. Dg phan frng v&i stress, CO' thg nfr gi&i giai ph6ng h6c mon oxytocin, m9t loq.i hoc mon gia tang nh6m hanh vi sinh hQC dU'Q'C djnh danh la "cham SOC va lam bq.n". Nam gi&i thi khong. Cac h6c mon testosterone n9i tru cua hQ da phat di qua nhi'eu tin hi�u gay nhi�u, lam cun mon nhfrng tac d9ng cua oxytocin n9i sinh. Trong khi h6c mon nay, dong vai tro nhll' chat dftn truyen than kinh cY ca hai gi&i, giup truyen tai S\f tin c�y va binh tam, digm mau chot dg xay d\]:'Ilg va that ch�t moi quan h� v&i nhfrng ngll'Oi rat c6 thg se phai tr& thanh m9t 6ng bo/ ba m� nuoi. Them vao d6, oxytocin ciing g6p phan kich thich tiet sfra.

Giao thi�p xa h<)i, hoa ra, l�i co can CQi tien hoa sau xa. Con ngmn khong thg song ma khong can nhu cau bITc thiet ay. Chuyen gia tam ly tri li�u Ruthellen Josselson, nghien cfru ve cac moi quan h� "cham soc va lam b�n", da nhan m�nh ve tam quan tr9ng cua chung the nay: "M6i khi Ian ban qua mITc v&i cong vi�c va gia dinh, di'eu dau tien ta lam chinh la ngang cac moi giao thi�p hfru hao v&i nhfrng ngmYi ph\l nfr khac. Chung ta dfry tu<)t chung xuong hang thIT yeu. Ay th\fC S\f la mot sai l'am b&i b�n be nfr gi&i chinh la nguon SITC m�nh h6 trQ' Ifin nhau."

3. Khoi hrQ'ng cong vi�c khong binh dAng

Ly do cuong nQ thIT ba du'Q'C minh h9a day mai mia trong 101 tran tinh dau d&n nay cua mot ph\l nfr m&i lam m�, chi Melanie.

Neu ong chong con noi v&i toi them mot Ian nfra r�ng anh ta can phai nghi ngcri vi da "quan qu�t lam ll,lng ca ngay", toi se qu�ng het quan ao cua anh ta ra bai co san tnr&c, d�p cho xe anh ta ve mo roi dfrng nhin no troi tu9t di va toi se ban het dong do thg thao dat ti'en cua anh ta tren eBay lay 1 dola. Roi toi se khU: beng anh ta luon. Th\fC tinh la anh ta cha higu quai gi sat ! A vang, anh ta lam vi�c ca ngay day, nhrmg anh ta lam vi�c v&i nhfrng ngrr<Yi l&n noi tieng Anh, dU'Q'C hQC hanh den ncri den chon va gioi giang tai can lam.

Anh ta dau CO phai thay ta cho may ngrr(ri do, ru cho hQ ngu trll'a roi CQ rua cho thITC an het barn dinh tren tmmg. Anh ta dau phai dem ttr 1 den 10 dg binh tinh tr& l�i, dau phai xem phim ho�t hinh Barney t&i mot tri�u lrrQ't, anh ta ding dau phai t\l' bop ng\fC minh den 6 Ian dg cho mot dITa be doi ngau an va TOI BIET TONG Ia anh ta dau co phai an ba l�c v&i banh phet mm trong bfra trrra. Anh ta CO t�n HAI Ian nghi 15 phut dg "tan be)" va mot gier nghi 1 tieng dong ho dg t�p thg hinh va 1 tieng di tau ve nha dg dQC sach bao hay ChQ'P mat cho khoe.

The nen co thg toi khong co lrrang l�u gi th�t, co thg toi ru ru & nha, v�n cai quan ni gan nhll' ca ngay, co thg toi chi tam tap co 2, 3 ngay mot Ian, co thg toi phai "chcri" v&i con suot ngay . . . Thi trong mot tieng dong ho, toi vfin lam ca dong vi�c, nhi'eu han anh ta lam trong ca ngay. V�y thi CIT lay lrrang cua anh di, tong no vao ngan hang va cho toi dU'Q'C di lam cai tro sU:a mong dien ro m6i thang m9t Ian ma khong phai nghe anh noi: "Co khi em nen kiem vi�c gi do . . . t\l' kiem ti'en di em."

Tr<Yi dat ! Va, toi phai noi luon, trung dich roi. Toi se drra b�n mot canh bao th�ng than: phan tiep theo day d9c khong d� chiu gi dau, neu b�n la mot dang may rau. Nhrmg do co thg la thIT quan tr9ng nhat ma b�n dQC dU'Q'C trong CUOn sach nay.

Cung v&i S\f thieu ngu va each bi�t xa h<)i, con ton t�i ca tinh tr�ng bat binh d�ng nghiem tr9ng khi xet den chuy�n ai ganh phan vi�c nha trong qua trlnh chuygn d6i Ien vai tro lam cha m�. Noi dan gian, ph\l nfr phai o�n vai ganh phan l&n. Bat kg ngrr<Yi ph\l nfr co dang di lam hay c�p doi do co bao nhieu dITa con, tinh hinh vfin nhrr v�y. Kg ca & the ky XXI, ph\l nfr vfin phai dam drrang gan nhrr toan b9 cong vi�c "n9i chinh". Nhrr nha ho�t dong nhan quyen Florynce Kennedy co Ian da noi : "Bat cIT ngrr<Yi ph\l nfr nao nghl r�ng hon nhan la chuy�n phan deu 50-50 chi chfrng to mot dieu nang ch�ng higu gi ve dan ong Ifin ti IA " � ·

Uri oan than cua Melanie lam sang to mot di'eu, tinh tr�ng bat can b�ng nay g�m mon hon nhan. Di'eu do dong nghfa v&i vi�c se anh hmmg tieu C\fC doi v&i qua trinh phat tri�n nao bo cua be. Toi da bao roi ma, do�n nay d9c se ch�ng d� chiu gi cho cam.

Theo thong ke, ph\l nfr co gia dinh ganh vac 70% vi�c nha: nra chen bat, d9n rac, ta lot, sli'a chfra l�t v�t, tat tan t�t. The ma day con dU'Q'C coi la "tin tot lanh", b&i 30 nam ve trmrc, con so nay Jen t&i 85% kia. Ch�ng can phai h9c chuyen nganh toan m&i biet nhfrng con so nay ch�ng he cong b�ng. ChU'a k� khi co em be, vi�c nha cua phv nfr se con tang gap ba so v&i dan ong.

Tinh tr�ng bat cong b�ng trong chia se vi�c nha nghiem tr9ng den mfrc co them mot ong chong quanh qu�n & hen l�i sinh ra them 7 tieng dong ho lam vi�c phv troi m6i tuan cho ngU'Oi phv nfr. Trong khi do, co VQ' tiet ki�m giup cac ong chong khoang 1 tieng dong ho lam vi�c m6i tuan. Noi nhIT mot ngITOi m� tre la: "Doi khi toi vfin ma tIT&ng chuy�n ly di, the toi m&i dU'Q'C nghi ngO'i xa hO'i dip CUOi tuan."

Phv nfr danh mot khoang thOi gian nhi'eu phi thIT0ng, 39 tieng dong ho m6i tuan, d� th\fc hi�n nhfrng cong vi�c dinh dang t&i cham soc con tre. Ong bo ngay nay danh chU:ng mot nli'a so do - 21, 7 gier m6i tuan. Day ding dU'Q'C coi la "mot tien bo VU'Q't b�c"' vi no da tang gap ba 13.n lU'Q'Ilg thOi gian ma cac dang may rau danh cho con cai hoi nhfrng nam 1960. The nhll'Ilg ch�ng ai g9i the nay la cong b�ng dU'Q'C. Them mot so li�u khac, co den 40% cac ong bo chi danh chU:ng 2 tieng dong ho ho�c it hO'Il cho cac con m6i ngay, va 14% cac ong bo chO'i v&i con chU'a day 1 tieng dong ho.

Tinh tr�ng chenh l�ch trong khoi lITQ'Ilg cong vi�c - cling v&i cac xung dot ve tai chinh, ding la mot trong nhfrng nguon vi�n dfin thIT0ng xuyen ly giai cho xung dot hon nhan. No anh hU'&ng m�nh den danh gia cua mot ngU'Oi phv nfr ve phu quan cua nang, d�c bi�t la trong trU'Ong hqp Ong chong hay gi& bai "toi day m&i la tr\]. cot gia dinh" ra nhU' Joi Cua Ong chong Melanie. Tai chinh ciing la mot van de dang noi. Mot ba m� lui-cui-&-nha di�n hinh lam vi�c 94,4 tieng dong ho m6i tuan. Neu dU'Q'C tra cong cho nhfrng n6 ll,fC cua minh, nang se kiem dU'Q'C khoang 117 nghin USD m6i tuan (tinh dl,fa tren chi phi theo gier va thOi gian thl,fC hi�n m6i nhi�m V\l doi VOO 10 ch(rc danh Cong vi�c ma cac ba m� phai dam nhi�m trong cac gia dinh My, bao gom quan gia, lai xe tai, cung cap dich V\l trong tre, bac si tam ly t�i gia va giam doc di'eu hanh.) Phan l&n nam gi&i deu khong phai d6 t&i 94A gier dong ho m6i tuan vao cong vi�c cua minh. Va cam doan la 99% cac quy ong kiem dU'Q'C dU'&i 117 nghin USD m6i nam.

Di'eu nay ly giai t�i sao trong da phan cac trIT0ng hqp, tinh tr�ng phfin no thIT0ng xuat phat tl'r phia nfr gi&i va Ian sang nam gi&i. Do ciing la di'eu dfin chung ta t&i mot cuon sach nho, Cung cap mot manh moi hong tim ra phU'O'Ilg each chfra tri. V Q' toi nh�n dU'Q'C CU On sach nhIT mot mon qua tl:r ngITOi b�n. T\fa sach la GQ'i tinh vi nfr gi&i. Do la mot cuon sach anh toan nhfrng anh Chang V�m VCY, VOO tat Ca Ve nam tinh toat ra tl:r CaC CO' bap CUOn CUOn, tran tre ve nam tinh gQ'i cam, nhfrng vom ngl,fC tran cling quan jeans tr� c�p, dau toe bu XU va anh mat nham nhay ra hi�u. Va TAT cA b9n h9 deu dang lam vi�c nha.

Co mot bfrc anh mot trang nam nhi chai chuot dang ch�y may gi�t. Dong chu thich viet la: "Luc nao gi�t ui xong xuoi, anh se di chq ngay CU'Ilg a. Anh se <lat Iii nhoc di cling d� em

dm;rc nghi ngoi doi chut." Anh chang & hinh bia dang hut bt;ii. Mot anh chang ve d�c bi�t thg thao ngo ien khoi mvc thg thao va that ien: "6 o, trong nay, horn nay co cac tr�n dau lo�i giai Lien doan day ma. Anh doan tt;ii minh khong phai phi'en ha gi h1c d�u xe & trign lam may bay dau."

GQ'i tinh vi nfr gi6i C6 s�n trong mot cuoc hon nhan nao d6 ngay gan b�n.

4. Tram uat

Nhfrng gi lam nen qua trinh chuygn d6i Jen vai tro lam cha m�? Tinh den luc nay, chung ta da CO SO' qua bfrc tranh lam cha m�: "phan X� cho" Clr ba phut mot Ian, ngu mot mra thm hrQ'Ilg can thiet, cat dfrt giao thi�p v&i b�n be, va dg bien nhfrng van de kigu nhll' "ai d6 rac horn nay nhi" thanh cac moi de d9a hon nhan. Neu day vftn con chua phai cac di'eu ki�n tuy�t hao, trr d6 keo theo Ly do Cuong No cuoi cling cua chung ta, thi thl)'c tha la toi ch�ng biet con gi duqc nfra. Chu de th(r tu cua chung ta chinh la tram uat. May thay, da so cac b�n deu khong phai trai nghi�m th(r nay, nhrmg n6 ding nghiem tr9ng du dg doi h6i S\f chu y.

Den mot mra so ba m� tre deu trai qua n6i bu on h�u san thoang qua, se tan bien chi trong vai gia ho�c vai ngay. Nhrmg chil'ng 10 den 20% cac ba m� khac phai trai qua thfr gi d6 sau xa hO'Il nhi'eu va hign nhien la phien ha hO'Il. Nhfrng pht;i nfr nay bi nhfrng cam xuc tuy�t v9ng, buon rau va VO tich S\f sau tham th�m barn riet, kg ca khi cuoc hon nhan cua h9 vftn dang yen lanh em tham. Nhfrng cam xuc d&n dau, boi roi ay keo dai hang tuan, hang thang. Nhfrng ba m� dau buon kh6c 16c tri'en mien hay chi dO'Il gian la nhin dam dam ra ngoai cira s6. HQ c6 thg nhin an, hay an uong qua do. Nhfrng ba m� nay tr& nen tram uat b�nh ly, mot chfrng b�nh g9i Ia tram cam sau sinh. M�c du nguon goc va tieu chi ch�n doan chfrng b�nh nay da dll'Q'C dem ra m6 xe ky lu&ng, nhrmg giai phap chua bao gia dll'Q'C de c�p den.

Nhfrng pht;i nfr phai nem trai nhfrng n6i lo au, tam tr�ng that thuang hay n6i buon rau qua l&n can duqc can thi�p. Dg m�c khong chfra tri, tram cam sau sinh se gay ra nhfrng h�u qua rat bi tham, trr St;J.t giam nghiem tr9ng chat lll'Q'Ilg CUOC song cho t&i giet con Va tl)' tlr. Neu khong the, n6 ding se lam suy yeu moi trrO'Ilg tac song dong, ma le ra phai ngay cang sau d�m gifra cha m� va con cai trong nhfrng thang dau dm. Thay vao d6, em be bat dau phan chieu l�i nhfrng hanh dong buon phi'en cua ba m�. Hi�n tll'Q'Ilg d6 duqc g9i la thoai lui tuO'Ilg h6. Nhfrng em be nay tr& nen bat an, rt;it re, ben len va tht;i dong ve m�t xa hoi - va SQ' S�t gap hai Ian SO v&i nhfrng em be dll'Q'C nuoi d�y boo CaC ba ID� khong bi tram uat. Nhfrng t6n h�i nay vftn con quan sat dll'Q'C t&i 14 thang sau khi sinh.

Ma pht;i nfr khong phai la ngum duy nhat bi chfrng tram cam de d9a. Chil'ng 10 den 25% cac dang may rau m&i lam cha Ian dau ciing bi tram cam khi em be chao dm. Ti l� nay tang VQt Jen t&i 50% neu ngum VQ' ding bi tram uat. Mot bfrc tranh "ru&c be ve nha" khong lay gi lam d�p de, la v�y chang?

Th�t vui mil'ng, day khong h�n la toan bo bfrc tranh.

KHONG AI NOI VO'I TOI RANG MQI Sl/ L� GIAN NAN NHV6NG AY

Mot nh�n xet chung ma toi nghe dU'Q'C trr cac b�c cha IDE: khi giang ve S\f phat tri@n cua nao bo la: "Chua ai tlrilg n6i cho toi biet r�ng mQi S\f l�i gian nan nhuang ay." Toi khong dinh n6i giam n6i tranh nhfrng gian nan cua qua trinh chuy@n d6i Jen vai tro lam bo mE:, ma mong se dua ra nhfrng vi�n canh tucri sang va l�c quan hon ve chuy�n nay.

S& di cac b�c cha IDE: ky C\fli khong cham cham t�p trung vao S\f gian nan cua vi�c c6 con, la b&i cai 'kh6' ay khong phai toan bo cau chuy�n. D6 th�m chi con khong phai la phan chu yeu. Khoang thm gian b�n th\fC S\f trai qua hen con cai minh ngan den sfrng sa. Chung se l&n rat nhanh. Cuoi cling, roi con b�n se ngu nghe theo Itch trinh dang hoang, roi quay sang b�n d@ tim nguon an ui, roi hQC tlr b�n ca nhfrng di'eu nen Jam va khong dU'Q'C }am, va Se rm khoi VOng tay b�n, kh&i dau mot CUOC song doc }�p.

Nhfrng gi b�n c6 duqc trr trai nghi�m nay se khong phai la 'c6 mot dfra con vat va den mfrc nao' ma la 'b�n tr& nen mong manh tru&c n6 ra sao'. Tac gia Elizabeth Stone da tlrilg n6i: "Dua ra quyet dinh sinh mot dfra con - quan trQng Jam. D6 la quyet dinh r�ng vinh vi�n trai tim b�n se chi con loanh quanh ben ngoai than th@ b�n ma thoi."

Cac ong bo ba IDE: ky C\fli c6 th@ trai qua nhfrng dem khong ngu, nhrmg hQ da dU'Q'C nem n6i phan chan cua cuoc xe d�p dau tien, I� tot nghi�p dau tien cua con, va mot so ngum con duqc d6n dfra chau dau long. HQ da trai nghi�m toan bo cau chuy�n. HQ biet mQi th fr th�t dang gia.

Con nhieu tin tot lanh hon nfra. Cac c�p doi hi@u r6 bon Ly do Cuong No va chu�n bi tam ly s�n sang se it xung dot hon khi c6 em be. Ma du xung dot c6 xay ra, anh hu&ng thuang ciing nhE: nhang hon nhi'eu.

BV6'c uAu TIEN LA NHAN TH0c Toi c6 th@ chfrng th\fC di'eu nay. Toi l&n Jen trong mot gia dinh quan nhan hoi th�p nien

1950. Bat cfr khi nao ca nha di chcri, IDE: toi ciing deu tat b�t chu�n bi cho hai dfra tre con du&i 3 tu6i, nao sap d�t chan, chai IQ, ta lot va quan ao s�ch. Bo toi khong bao gia d& mot tay va th\fC tinh Ia chi biet cau nh�ng Jen neu vi�c chu�n bi c6 bi Iau qua. Ham ham bu&c ra khoi nha, ong ngoi phich XU Ong ghe }ai va n6 may dung dung d@ tuyen bo con gi�n dfr Cua minh. Rat nhi'eu cam xuc m�nh me Cr d6, ciing hfru hi�u gan b�ng mot con tr\].y tim v�y.

Toi ciing chi }(y ma nh& l�i loi CU' XIT ay cua ong khi da tr& thanh mot ngum l&n. Nhrmg sau thang sau khi l�p gia dinh, mQi chuy�n tr& nen r6 rang. Hai VQ' chong toi bi tr� gia den bu6i ti�c g�p m�t b�n be d�i hQc. Nang chu�n bi mat thm gian qua d6i va toi bat dau mat kien nhftn. Toi ham ham lao ra khoi nha, chui vao xe va dut chia kh6a vao kh&i dong. Thot nhien, toi dot ngot nh�n ra nhfrng gi minh dang lam.

Toi nh& r�ng minh da phai hit mot hcri th�t dai, t\f hoi vi dau nhfrng ong bo ba IDE: vftn gay anh hu&ng sau sac t&i nhuang d6 Jen con cai minh, va roi hoi tu&ng l�i Im dftn trr

James Baldwin: "Con cai khong bao gier gioi lang nghe cha m�, nhung chung khong bao gier that bc;ii trong vi�c bat chrr&c cha m� minh." Th�t ch�m rai, toi rut chia kh6a kh&i dong, quay tr& lc;ii v&i co dau cua minh, va n6i lCri xin l6i. Toi khong bao gier gi& tro d6 ra fan nao nfra.

Nhi'eu nam ve sau, khi chu�n bi cho mot chuyen di v&i hai dfra con cua rieng minh, toi d�t c�u lit vao ghe ngoi, dot nhien, him cua c�u tung t6e ra. Toi toet mi�ng CU'Cri khi cam nh�n drrqc chum chia kh6a xe yen vi trong tui va quay tr& lc;ii ban thay do, mi�ng khe ngan nga. Khong he CO tieng dong CO' ru rit.

Khong c6 gi la ghe g&m trong cau chuy�n nay ca. Khong c6 gi thl,l'C S\}' thay dBi, tnr thai do chu y d�c bi�t. Nhung chinh thai do chu y nay lc;ii la di'eu toi muon chia se, vi S\}' chuy�n v�n noi tc;ii cua n6 mang lc;ii nhfrng h� qua tich C\l'C het sfrc mc;inh me. Cac nha nghien cfru biet each lam the nao d� qua trinh chuy�n dBi !en vai tro drr&ng d\lc tr& nen d� dang hO'll v&i cac c�p doi, va toi mong r�ng khong chi n6i cho bc;in biet lam each nao, ma con chfrng thl,l'C r�ng n6 c6 tac d\lng th�t S\}'. Mi�n la bc;in tinh nguy�n dB vao d6 it nhi'eu n6 ll,l'C, thi cac em be Se khong phai la dc;tng b�nh dich giai doc;tn CUOi, khien khong mot CUOC hon nhan nao c6 th� hoi ph\lC an toan. Vi nhrr khi viet nhfrng dong nay day, toi dang brr&c vao nam thfr 30 cua cuoc hon nhan, va Hi tre nha toi thi ngap nghe tuBi thanh thieu nien. Day qua la nhfrng nam thang tuy�t nhat CUOC d(ri toi.

Di'eu hi�n nhien chi hi�n nhien v&i bc;in

Cau chuy�n chum chia kh6a xe hO'i c6 lien quan den mot S\}' bien dBi ve quan di�m, drrqc t6m gQn vao thanh nhfrng Quy lu�t Tri nao cua chung ta: "Di'eu hi�n nhien chi hi�n nhien v&i bc;in." Bo toi khong biet can lam nhfrng gi d� chu�n bi s�n sang cho cac con minh (ma du c6 biet r6 di chang nfra, chac ong ding ch�ng muon chia tay giup d&.) Nhung m� toi biet r6 nhfrng vi�c gi can phai lam. a day c6 "tinh trc;ing khong trrO'llg dong cam giac" trong quan di�m cua hai ngrrCri. N6 dfin t&i nhfrng tranh chap thl,l'c S\l' kh6 chiu.

Vao nam 1972, nha xa hoi hQc Edward Jones va Richard Nisbett da drra ra gia thuyet r�ng khong trrO'llg dong cam giac la nguyen nhan chu yeu gay ra xung dot, va r�ng khac ph\J.C dU'Q'C tinh trc;tng bat can xfrng nay chinh la giai phap hfru hi�u d� giai quyet xung dot. HQ da dung. Nh�n dinh cot l6i cua hQ la the nay: con ngrrCri ta nhin nh�n hanh vi cua ban than chi mang tinh tinh huong, c6 th� cai tc;io, nhung lc;ii cho r�ng loi err xrr cua ngrrCri khac la bi�u hi�n cua ban chat co hfru, da an sau barn r� va khong th� bien dBi. Mot vi d\l kinh di�n la frng vien xin vi�c den buBi phong van tr� gier. lrng vien nay dB cho nhfrng tinh huong n�m ngoai tam ki�m soat gay nen S\}' ch�m tr� Chi k�t xe) . NgrrCri phong van lc;ii dB tc;ii thai do VO trach nhi�m cua ca nhan (khong chiu tinh toan den yeu to giao thong). Mot ngrrCri thi vi�n dfin S\}' ki'em thuc mang tinh tinh huong d� ly giai cho vi�c t&i muon. NgrrCri khac thi vi�n dfin mot S\}' XUC phc;tm.

Nisbett va cac dong S\}' da t�p hqp nhfrng tinh huong khong trrO'llg dong ki�u nay suot nhi'eu th�p nien. Nisbett phat hi�n ra r�ng con ngrrCri thrrerng c6 xu hrr&ng t\l' huy�n ho�c ban than b�ng nhfrng vi�n canh khoa trrrO'llg ve trrO'llg lai. HQ c6 XU hrr&ng nghi r�ng minh nhat dinh se tr& nen giau c6, c6 nghe nghi�p xan lc;in hO'll va ch�ng b�nh t�t gi trong khi ban than khong drrqc nhrr v�y (mot ly do khien nhfrng b�nh nan y nhrr ung thrr khien ngrrCri ta

tan nat d&n dau den the, la b&i khong bao gia nghi r�ng n6 se xay den v6i minh, chi la v6i "ai d6" khac.) Con ngll'm ta hay danh gia phien di�n, thien l�ch ngll'm khac chi qua nhfrng cu9c tiep xuc ngan ngui. Khi tranh lu�n, chung ta tin r�ng minh hoan toan khong thien tj, c6 hi�u biet va rat khach quan, trong khi cho r�ng doi thu cua minh dinh kien r6 rang, ch�ng biet gi va bao thu VO phll'ong.

Tinh tr�ng nay bat nguon tlr mQt hi�n tm:;mg cua than kinh h9c nh�n thtrc. Bat ctr hanh vi nao cua con ngrrm ding gom nhi'eu thanh phan khac nhau, d�i khai c6 th� chia thanh cac yeu to h�u canh va ti'en canh. Cac thanh phan h�u canh c6 lien quan t6i }ich SIT tien h6a, cau true di truyen va moi trITang bao thai. Cac thanh to ti'en canh c6 lien quan t6i cac hoc mon cap tinh, nhfrng kinh nghi�m c6 trll'&C va nhfrng xuc tac moi trll'Crng ttrc thm. Chi rieng trong hQp SQ Cua minh, con ngll'm chung ta da CO quyen tiep C�n d�c each doi v6i ca hai bQ thanh to nay, mang l�i nhfrng hi�u biet chi tiet ve CaC cau true tam ly hQC, CaC dQng CO' va ml;lc dich. Chinh thtrc dll'Q'C g9i v6i cai ten "n9i quan", chung ta biet dll'Q'C minh c6 y gi ho�c dinh chuy�n tai nhfrng gi nha vao m9t nen tang lien tl;l.C ttrng phut mQt. Van de la, khong ai biet dU'Q'C vi�c nay. Ngrrm khac dau c6 th� d9c dU'Q'C suy nghi cua ta. Thong tin duy nhat ma nhfrng ngll'Cri khac c6 dU'Q'C ve cac tr�ng thai n9i t�i va d9ng CO' cua ta chi la nhfrng Im ta n6i ra va nhfrng gi gITong m�t cling CO' th� ta th� hi�n ra. Nhfrng yeu to nay c6 ten g9i chinh thtrc la ngo�i quan.

Chung ta mu tit den khong nga ve nhfrng gi6i h�n cua thong tin ngo�i quan. Chung ta biet dU'Q'C khi nao thi hanh dQng Cua minh khong con dong nhat v6i CaC suy nghi va cam XUC n9i t�i, nhrmg doi khi chung ta quen mat r�ng thong tin nay khong he c6 s�n v6i ngll'm khac. S\f khac bi�t nay c6 th� khien ta cam thay boi roi va kinh ng�c khi ch�m phcii suy nghi cua ngll'm khac. Nhll' nha thO' Robert Burns tlrI1g viet: "Oi Chua O'i xin cho con phep I�/ Thay dU'Q'C minh, nhll' ke khac thay con."

Nh�n biet n9i quan va ch�m v6i thong tin ngo�i quan chinh la V\l N6 L&n cua hau het xung d9t con ngll'Cri. N6 da dll'Q'C quan sat tr\fc tiep gifra nhfrng ngll'Cri gang chi ra phll'ong hll'&ng cho m9t tam hon l'am l�c va gifra cac quoc gia tham chien, gang StrC thll'ong thuyet d� d�t dU'Q'C m9t thoa thu�n hoa binh. N6 t�o thanh can Ctr cua hau het nhfrng d6 v& trong giao tiep, bao gom ca nhfrng xung d9t trong hon nhan.

B�n c6 gianh chien thang trong CUQC dau thau cam?

Neu nhll' tinh tr�ng bat can xU:ng ng\f tri ngay & trung tam cua hau het nhfrng xung dQt, v�y tiep theo se la, tinh the can b�ng se san sinh ra it hanh vi thu nghich hon. Th�t kh6 ma tin r�ng m9t c�u be 4 tu6i trong m9t cu9c dau thau cam het strc xoang xinh l�i c6 th� chU:ng minh r�ng y kien xac dang nay ve can ban la dung dan. Tac gia qua co Leo Buscaglia da k� l�i chuy�n ong dU'Q'C de nghj lam giam khao cho mQt CUQC thi d� tim ra dtra tre an can nhat. C�u be gianh chien thang da thu�t l�i cau chuy�n ve ngll'Cri lang gi'eng 1611 tu6i cua c�u.

Ong hang x6m nay vira m6i mat di ngll'm VQ' cling chung song da vai Chl;l.C nam. C�u be 4 tu6i nghe thay ong Sl;lt sui & Vll'Crn sau va quyet djnh dfeu tra tinh hinh. Leo !en long cua ngll'm hang x6m, c�u be Ctr chi ngoi (y d6 trong khi ngll'm dan ong kh6c 16c au sau. Vi�c ay l�i xoa diu ngll'Cri hang x6m den I� lung. Ve sau, m� c�u be hoi xem con trai minh da n6i gi v6i ngll'm hang x6m ay. "Ch�ng c6 gi dau m�,'' c�u chang be bong dap, "con chi giup bac ay

kh6c thoi ma."

C6 rat nhi'eu l&p lang trong cau chuy�n nay, nhrmg di'eu can ban c6 thg tom lq.i dm:;rc: Day chinh la mot loi hoi dap v&i mot moi quan h� bat can xfrng. Ngrrm dan ong Um tu6i kia dang buon rau. C�u be thi khong. The nhrmg chinh thai do tinh nguy�n cua "ngrrm khuyen bao" khong chu dich nay, brr&c vao khong gian cam xuc thuoc ve ngrrm dan ong, dg thau cam, da thay d6i mfrc can b�ng cua moi quan h�.

Vi�c h;ra chc;m thau cam - suy cho cling, d6 don thuan chi la mot h;ra ch9n - lq.i c6 sfrc mq.nh ghe g&m den mfrc n6 c6 thg bien d6i M than kinh dang phat trign cua cac be SO' sinh c6 cac ong bo ba m� thu(mg xuyen tht;rc hanh dfeu d6.

Dinh nghia thau cam

Toi vfin hay nghi r�ng nhfrng chu de rr&t at kigu nhrr "thau cam" ciing c6 tac dvng h6 trQ' ve m�t khoa h9c than kinh h�t nhrr cac du(mg dan n6ng tu van than kinh v�y. Neu 10 nam ve trll'cYC, CO ai do bao v&i toi r�ng S\f thau cam CO thg dU'Q'C mieu ta den nai den ch on dt;ra tren kinh nghi�m, giong nhll' ch(mg Parkinson ch£ng hq.n, chac toi se CU'Cri am Ien mat. Gia thi toi khong CU'Cri nfra roi. Nhfrng tai li�u nghien cfru thiet tht;rc va vfin dang tiep tvc phat trign da mieu ta S\f thau cam, dinh nghfa no v&i ba thanh to can ban:

• Phat hi�n S\f xuc dong. Trrr&c het, mot ngrrm phai phat giac ra S\f thay d6i trong tam tinh cua ai d6. Trong khoa h9c hanh vi, "st;r xuc dong" c6 nghia la bigu hi�n ben ngoai cua mot tinh cam ho�c tam trq.ng nao d6, thu(mg song hanh v&i mot y tmmg ho�c hanh dong. Cac tre mac chfrng tt;r ky thrr0ng khong thg tien t&i brr&c nay drrqc; ket qua la, chung hiem khi CU' XU v&i S\f thau cam dU'Q'C .

• Hoan vi tmmg tll'Q'Ilg. Khi mot ngrrm da phat giac ra S\f thay d6i tam trq.ng nao d6, anh ta Se hoan d6i nhfrng gi minh quan Sat dU'Q'C vao ket cau tam ly ben trong minh. Anh ta Se "u&m thrr" nhfrng cam XUC da nh�n biet dU'Q'C nay nhll' thg chung la ao quan, Sau do quan sat xem anh ta se phan (mg ra sao trong nhfrng tinh huong trrong tt;r. Doi v&i cac doc gia sap sinh con, bq_n vtra m&i hQC each Jam the nao CO mot CUOC dau Cong b�ng V&i COn minh, chrra kg den bq.n dm cua minh.

• Hinh thanh gi&i hq.n. Ngrrm dang tht;rc hi�n thau cam phai luon nh�n thfrc r�ng trq.ng thai cam xuc kia dang xay ra v&i ngrrm khac, ch fr khong phai v&i ngrrm quan sat. St;r thau cam rat mq.nh me, nhrmg n6 ciing c6 gi&i hq.n nhat dinh.

St;r thau cam phat huy tac dvng

Cac c�p doi thrr0ng xuyen tht;rc hanh thau cam se chfrng kien nhfrng ket qua tuy�t vm. Chinh nhfrng bien so doc l�p tien doan mot cuoc hon nhan thanh cong, ciing lu(mg dU'Q'C kha nang ly hon v&i ti l� chinh xac Ien t&i 90%, theo nhrr nh�n dinh cua nha khoa hoc hanh vi John Gottman, mot nhan v�t vfin di theo chu nghia phe phan kigu suy lu�n nhan-qua. Trong cac nghien cfru cua Gottman, neu ngrrm VQ' cam thay dU'Q'C chong Jang nghe thi ve CO' ban CUOC hon nhan nay bao dam khong dfin den ly hon. (Th�t thu tj, la vi�c ngu(ri chong CO cam thay drrqc Jang nghe hay khong lq.i khong phai mot nhan to tac dong t&i ti l� ly di.) Neu

vi�c chuygn tcii qua lc;ti S\f thau cam bj thieu vang cY day, CUQC hon nhan coi nhU' S\J.p d6.

Nghien cfru thg hi�n rclng 70% xung d9t trong hon nhan la khong thg gicii quyet; tinh trc;i.ng bat dong vfin con ton tc;i.i. Nhrmg mi�n la nhfrng ben lien d&i h9c each chung song v&i nhfrng digm khac bi�t cua nhau - m9t trong nhfrng thach thfrc to l&n nhat trong dCri song hon nhan - thi day khong h�n la m9t tin toi t� gi cho lam. Nhrmg nhfrng khac bi�t ay bu9c phai dU'Q'C thau higu, kg ca khi chU'a m9t van de nao dU'Q'C gicii quyet rot rao ca. MQt trong nhfrng ly do khien S\f thau cam phat huy hi�u qua den the la b&i no khong doi hoi gicii phap nao. N6 chi doi hoi S\f thau higu. Nh�n thfrc dU'Q'C di'eu nay la C\fC kY quan tr9ng. Neu nhU' c6 m9t khoang linh hoc;i.t danh cho vi�c thoa thu�n, chiem chlnig 30% t6ng thCri gian, thi thau cam tr& thanh bai t�p dau tien cho vi�c XU ly xung d9t cua bat cfr c�p doi nao. D6 c6 le la nguyen c& tc;ti Sao S\f thieu vang thau cam chinh la mQt yeu to tien bao mc;tnh me cho ket C\J.C ly hon.

Va trong so nhi'eu nha nghien cfru nhU' the, Gottman da kham pha ra m9t tac d9ng tU'OTig t1,f doi v&i vi�c nuoi dc;i.y tre. Ong da phat bigu: "S\f thau cam khong nhfrng dong vai tro quan tr9ng, do con d�t nen tang cho dU'&ng d\lC hi�u qua."

BIEN THAU cAM TRO' THANH PHAN XA= HAI BV6'c DON GIAN

V�y bc;tn phcii lam nhfrng gi dg dc;tt dU'Q'C kigu thanh cong trong hon nhan ma Gottman da n6i t&i? Bc;tn can khoa lap khoang each ma toi da mieu ta, tinh trc;i.ng bat can bclng gifra nhfrng gi bc;tn biet ve cam xuc n9i tc;i.i cua minh v&i nhfrng gi bc;tn suy di�n ve ngU'Cri bc;tn dCri cua minh. Cach thfrc th\fC hi�n di'eu nay chinh la tc;i.o d\fllg nen m9t "phan xc;i. thau cam" -phan xc;i. dau tien cua bc;tn trU'&c m6i tinh huong cam xuc. Cac nha nghien Clru da djnh nghia phan Xc;l thau cam trong qua trinh thrr dU'a cac tre t\f ky CO kha nang th\fC hi�n chfrc nang cao vao tai hoa nh�p xa hQi. N6 dOTI gian den ng& ngang va ciing hi�u qua den ng& ngang, m9t thfr na na nhU' chuy�n c�u be treo Ien long ngITCri lang gi'eng cao tu6i. Khi m&i dITOTig dau v&i nhfrng cam XUC "n6ng h6i" Cua ai do, bc;tn hay th\fC thi ngay hai bU'&C dOTI gian nay:

1. Mieu ta nhirng bien dBi ve cam xuc ma b�n cho la minh chU-ng kien dtrQ'C.

2. Dtra ra m()t suy do{m xem nhirng bien dBi cam xuc nay xuat phat tir dau.

Tiep d6, bc;tn c6 thg thg hi�n bat cfr th6i quen phan frng xau xi nao von vfin la "thmmg ngay & huy�n" v&i bc;i.n. Tuy v�y, toi ciing dU'a ra cho bc;i.n m9t canh bao th�ng than. Neu nhU' phan xc;i. thau cam tr& thanh m9t phan chu d9ng trong phU'OTig each xrr ly xung d9t cua bc;tn, thi se rat kh6 dg bc;tn hanh xrr theo loi bIT&ng binh va phan khang. DIT&i day la m9t vi d\l dCri th\fC dU'Q'C lay ttr mQt trong nhfrng t�p dfr li�u nghien Clru Cua toi.

Co con gai 15 tu6i cua mQt ph\l nfr n9 dU'Q'C phep di choi vao thfr Bay hclng tuan nhrmg bu9c phai ve nha trIT&c nrra dem. MQt tuan n9, co be bat chap l�nh gi&i nghiem va tr& ve nha khi da 2 gia sang. Co con gai r6n ren vao nha va trong thay anh den phong khach day ham d9a vfin con sang, v&i m9t ba m� tll'c gi�n r6 rang dang ngoi tren ghe. Dfra con SQ' het

hon, h�n nhien la the. Co be con c6 ve rau ri Him. Ba m� nh�n thay co con gai da phai trai qua bu6i toi buon ba. Khung canh nay thong thll'emg se bao hi�u khuc mer man cua mot cuoc cai va, mot Sl):' ki�n quen thuoc va lam c�n ki�t sinh ll):'C ca hai m� con. Nhrmg thay vao d6, ba m� da nghe ve phan x� thau cam tU: mot ngmn b�n va se ch9n each nay.

Ba bat dau: "Trong con SQ' rum r6 ca ra roi kia. " Co thieu nfr kia ngrmg l�i, khe g�t dau. "Ma khong chi SQ' s�t dau," ba m� n6i tiep, "con c6 ve buon. Buon VO cling. Thl):'C ra, trong con c6 ve be bang." Co gai nho l�i sfrng ra Ian nfra. Day khong phai nhfrng gi con be dang ch& dQ'i. Ba m� tiep den trign khai bmrc thfr 2, suy doan nguon con.

"Bu6i toi vU:a roi t� lam, phai khong con?" Co con gai tro mat. Dung la mot toi toi t�. Nmrc mat co be that nhien gian giva. Ba m� doan thu xem kha nang vi�c gi da xay ra, va gi9ng ba diu di. "Con cai nhau v&i b�n trai dung khong." Co con gai nho oa Jen kh6c. "Anh ay chia tay v&i con roi ! Con phai t\l' kiem xe ve nha! Day la ly do con ve muon ! " Co be d6 svp xuong vong tay yeu thll'ong cua ba m�, va ca hai cling kh6c. Khong c6 mot cu do van nao dem horn ay. Chuy�n ay hiem khi xay ra trong vong tay cua mot phan x� thau cam - bat kg trong nuoi d�y con gai hay hon nhan doi lfra.

D6 chll'a phai toan bo cau chuy�n, dll'ong nhien. Ba m� v�n cfr trU:ng ph�t co con gai; lu�t la lu�t, va co be bi cam tile trong mot tuan. Nhrmg eve di�n moi quan h� da thay d6i. Co con gai th�m chi con bat dau bat Chll'&C phan X� thau cam, day la mot phat hi�n chung trong cac nghien cfru thl):'C hi�n t�i cac gia dinh c6 thi hanh phan x� nay mot each chu dong. Dau tuan sau d6, co con gai nhin thay m� dang xoay xoa nau nll'&ng bfra toi muon, ve r6 rang rau ri sau mot ngay dai lam vi�c. Thay vi hoi m� xem toi d6 c6 m6n gi, co be n6i: "Trong m� buon Him, m� �- C6 phai t�i vi muon roi, m� l�i m�t va ch�ng thiet gi nau nIT&ng, dung khong m�?"

Ba m� khong thg nao tin n6i.

CHU AN Bl CHO MOI QUAN Ht CUA BAN Cac c�p doi von s& hfru mot moi quan M ben vfrng nh& thau cam va ca cac c�p c6

chu�n bi trll'&c cho S\f chuy�n d6i Jen vai tro lam bo lam m� se tranh dll'Q'C nhfrng di'eu toi t� nhat trong Bon Ly do cuong no. Nhfrng dong thai chu�n bi nhll' the se t�o ra h� sinh thai noi t�i tot nhat cho qua trinh phat trign tri nao lanh m�nh cua tre.

Nhfrng b�c cha m� nay c6 thg dU'a dll'Q'C con vao trll'emg Harvard ho�c khong, nhrmg hQ se khong IOi con minh vao mot cuoc chien. HQ se c6 kha nang l&n nuoi d�y nen nhfrng dfra tre sang lang, h�nh phuc va tu te.

Nhfrng digm cot yeu

• Hon 80% cac c�p doi deu nem trai cu svt giam chat lll'Q'Ilg hon nhan nghiem tr9ng trong qua trinh chuygn d6i Jen vai tro lam cha m� .

• Tinh tr�ng thli nghich gifra bo m� c6 thg lam t6n h�i den nao bo va h� than kinh dang phat trign Cua tre SO' sinh.

• S\f thau cam se giam nh� tinh trc;mg thu nghich.

• Bon nguon COTI chu yeu san sinh ra tinh tr:;mg hon nhan bat 6n la: thieu ngu, tinh trc;ing each ly xa h()i, phan bo vi�c nha khong binh d�ng va trc;ing thai tram uat.

BE THONG MINH: HAT GI6NG Quy lu�t tri nao

Nfi.o b9 quan tdm den sinh ton h07l la h9c tQ.p

Tri thong minh khfmg chi la IQ

Tro chuy�n m(it doi m(it, khong phdi qua man hinh

BE THONG MINH: H�T GIONG Thu& nho, kh6ng c6 mot dau hi�u nao cua TBng thong Roosevelt gQ'i ra, du chi Ia

thoang qua, ve tam v6c vi d(,li cua ong trong tITong lai. Roosevelt chi Ia mot d(ra tre om dau qu�t qu�o, hay au lo va nhut nhat, mac b�nh hen n�ng t&i mfrc phai ngu ngoi d� tranh bi ng(,lt th&. C�u khong th� theo h9c l&p binh thITemg, buoc cha m� phai t\l' d<,ly con & nha. Lo ng(,li trU'cYC b�nh tinh Cua C�U, cac bac Sl khuyen Cao Sau nay C�U chi nen lam nghe gi it V�n dong, tot nhat la lam ban giay va b�ng mQi each phai tranh nhfrng ho(,lt dong th� chat CU'Cmg do cao.

May man thay, tri 6c Roosevelt khong thoa hi�p du v&i than th� hay v&i bac si cua c�u. V &i tri tu� mfin ti�p luon khao khat hQC hoi, bo nh& r6 net nhll' Chl).p hinh va y chi VU'O'Il !en m(,lnh me, 9 tu Bi Roosevelt da c6 tac ph�m khoa h9c dau tay Lich SIT T\l' nhien cua Con trung; 16 tuBi, dITQ'C tuy�n th�ng vao trITemg Harvard; tot nghi�p v&i tam b�ng Phi Beta Kappa ; 23 tu&i ch(,ly dua vao CO' quan l�p phap ti�u bang; va mot nam sau xuat ban cuon sach hQC thu�t dau tien, nghien Clru ve lich SIT cuoc chien nam 1812. Ong g�t hai thanh cong ca tren CU'OTig tj nha SIT hQC, chinh tri gia, th�m chi nha dong v�t hQC, triet gia, nha dia ly, mot chien binh va nha ngo(,li giao. Roosevelt tr& thanh TBng tU' l�nh vao nam 42 tu&i, tj TBng tIT l�nh tre nhat trong lich sIT. Ong ding la TBng thong duy nhat gianh dITqc Huan chITong Danh d\l' Quoc hoi, va la TBng thong My dau tien dU'Q'C giai Nobel Hoa binh.

Di'eu gi khien Roosevelt thong minh phi pham den v�y, trong khi kh&i dau kem thu�n lQ'i nhIT the? Ro rang, cac yeu to di truyen c6 giup tj tBng thong thfr 26 cua Hoa Ky mot tay. Qua V�y, nguon gene chi phoi 50% SlrC m(,lnh tri thfrc Cua con ngmYi, COn moi trITemg Se quyet dinh not phan con l<,li. Di'eu nay c6 hai m�t: Th(r nhat, bat k� con b(,ln c6 co gang het minh den dau, thi vfin c6 gi&i h(,ln cho nhfrng gi nao bo c6 th� lam dITqc. Th fr hai, d6 m&i chi Ia mot nITa cau chuy�n. Moi tnremg quanh chung, d�c bi�t la nhfrng gi b(,ln th\fC hi�n & vai tro lam cha lam m� ding c6 tac dong m(,lnh den tri thong minh cua con cai b(,ln. Chung ta se xem xet ca h(,lt giong va dat trong. ChITong nay t�p trung thao lu�n ve nen tang sinh hQC cua tri thong minh con tre. ChITong tiep theo se giai thich xem b(,ln c6 th� lam nhfrng gi d� toi U'U h6a n6.

Be) NAO THONG MINH CO HINH DANG RA SAO Neu b:;m co thg nhin th�t gan vao ben trong b9 nao cua em be, li�u co manh moi gi bao

hi�u tam voe tri tu� cua be trong trrong lai? Tri thong minh co d�ng hinh ra sao & nhfrng digm b�n thtrng va xep nep trong kien true xoan v�n cua nao be)? Mot each tn;rc quan dg tra 101 nhfrng cau hoi nay, chinh la xem xet b9 nao cua nhfrng nhan v�t tri tu� phi thrremg sau khi hQ qua d01 va tim kiem nhfrng manh moi thg hi�n tri thong minh ngay trong cau true than kinh cua hQ. Cac nha khoa hQC da nghien CUu rat nhi'eu b9 nao n6i tieng, tlr Carl Gauss - m<)t thien tai toan hQc ngrr01 D(rc cho den Vladimir Lenin. HQ con nghien cll11 be) nao cua Albert Einstein va thu dU'Q'C nhfrng ket qua dang ng�c nhien.

Binh thrremg nhrr nao cua b�n

Einstein mat nam 1955 t�i New Jersey. Vi�c m6 xe tU: thi Einstein drrQ'c Thomas Stoltz Harvey tht;rc hi�n. Ong da tach b9 nao cua nha v�t ly trfr danh ra va tien hanh Ch\lp hinh t!r nhi'eu goc de). Roi ong xe be) nao thanh nhfrng khoi nho xiu. Roi ong g�p rac roi. Hign nhien la Harvey khong drrQ'C Einstein hay gia dinh Einstein cho phep ph�u thu�t va phan tich be) nao trfr danh cua nha v�t ly hQc. Ban Ianh d�o B�nh vi�n Princeton yeu cau Harvey phcii giao n<)p l�i nao be) cua Einstein. Harvey ct;r tuy�t, chiu mat vi�c, roi chuon t&i Kansas, gifr kin cac mfo lrm trong suot hon 20 nam tr01.

Nhfrng mfo lrm nay chi drrQ'C kham pha l�i vao nam 1978, khi ki gia Steven Levy l'an drrQ'C ch6 Harvey. Cac mfo nao cua Einstein v�n con nguyen, n6i troi trong nhfrng lQ niem c& l&n dt;rng day con. Levy thuyet ph\lC dU'Q'C Harvey t!r bo chung. Mot d9i nghien Cllu khac l�p tfrc bat dau nghien CUu chi tiet CaC m�u nay dg tim ra manh moi he lQ ve thien tU' Cua Einstein.

HQ da tim ra nhfrng gi? Kham pha gay sU:ng sot nhat l�i la "ch�ng co gi dang ng�c nhien". Einstein co mot b9 nao trrong doi binh thrremg, v&i cau true n9i t�i tieu chuftn, vai di t�t ve m�t cau t�o. Cac khu V\fC chiu trach nhi�m ve nh�n thfrc thi giac khong gian va xU: ly toan hQc l&n hon mot chut (chtrng 15% so v&i thong thrremg). Einstein ciing thieu h\lt mot so phan ma nhfrng b9 nao kem linh ho�t von co, kem them vi�c co it tebao VU.ng d�m hon so v&i nhfrng ngmn binh thrremg (tebao VU.ng d�m giup t�o nen cau true nao b9 va h6 trQ' qua trinh xU: ly thong tin) . Hau nhrr cac be) nao it nhi'eu deu co di t�t cau true, se co mot so VU.ng teo nho so v&i binh thrremg, co VU.ng l�i phinh to hon. Do tinh chat ca thg nay, v&i CaC Cong C\l hi�n CO trong tay, dg chfrng minh mQt khac bi�t sinh hQC nao do trong cau true nao b9 d�n t&i khac bi�t ve thien trr dung la nhi�m V\l bat kha thi. Bo nao cua Einstein h�n nhien la thong minh, nhrmg khong mot phan nho nao trong do cho ta biet nguyen do t�i sao.

The con xem xet nhfrng b9 nao v�n con dang ho�t d<)ng va tht;rc hi�n chfrc nang thi sao? Den th01 nay, b�n khong can phcii cha den luc ai do qua d01 m&i xac dinh drrQ'C moi quan h� gifra cau true va chfrc nang. B�n co thg sU: d\lng cong ngh� hinh anh MRI dg quan sat nao b9 trong khi no dang tht;rc hi�n nhi�m V\l nao do. Li�u chung ta co thg phat hi�n ra ngrr01 nao thong minh chi nher quan Sat nao bQ trong qua trinh tht;rc hi�n ch(rc nang tU' duy dU'Q'C khong? Cau tra 101, mot l'an nfra, l�i la KHONG. Hay chi it Ia "den gier thi chrra". Du co quan Sat dU'Q'C CaC thien tai dang song giai quyet mQt van de hoc bua nao do, b�n ding khong thg

tim ra nhfrng digm trrong dong nhrr mong muon. Bc;i.n se chi thay m6i ngmYi mot khac roi bi dau an ca nhan d�m net nay lam cho boi roi ma thoi. Qua trinh gicii quyet van de va XIT ly cam giac khong he giong nhau & hai nao bo bat ky. Chinh vi the, da co rat nhi'eu nham lftn va cac phat hi�n trai ngll'Q'C dU'Q'C cong bo. Mot so nghien Clru ket lu�n r�ng ngrrm "thong minh" s& hfru bo nao hoc;i.t dong hi�u qua hon (hQ ton it nang lrrQ'Ilg hon dg gicii quyet nhfrng van de hoc bua), nhrmg so khac lc;i.i chfrng to di'eu ngll'Q'C lc;i.i. Mot so ngrrm thong minh co chat xam day hon, trong khi so khac lc;i.i co chat trang day hon. TBng cong co t&i 14 khu V\}'C nao khac nhau dU'Q'C cac nha khoa hQC phat hi�n ra la chi phoi tri thong minh loai ngrrm, phan bo rcii rac khap bo nao nhrr nhfrng nhum bvi nh�n thfrc than tien. Nhfrng khu V\fC than ky nay drrqc gQi la P-FIT, viet tat cua Parietal-Frontal Integration Theory (H9c thuyet Tich hqp vling Dinh-Tran). Cac nha khoa h9c da tien hanh quan sat va danh gia hoc;i.t dong cua cac khu V\}'C thuoc P-FIT khi cac doi trrQ'Ilg nghien Clru t�p trung trr duy, va ket qua thu dU'Q'C lc;ti mot l'an nfra gay that VQng: dg giai quyet nhfrng van de phfrc tc;tp, m6i ngrrm lc;i.i huy dong nhfrng khu V\}'C khac nhau. Di'eu nay co thg giup ly gicii each XIT tri rat da dc;i.ng, phong phu cua loai ngrrm. Nhfrng mo hinh "co tinh khai quat chung" qua la hiem co kho tim.

Chung ta th�m chi con co it thong tin hon ve tri thong minh cua be SO' sinh. Rat kho dg thl)'c hi�n cac thi nghi�m theo cong ngh� chvp hinh MRI v&i nhfrng doi trrQ'Ilg vftn con dang quan-ta-va-�m-ngrra nay. Lay vi dv, dg thl)'c hi�n mot thi nghi�m MRI nhrr the, thi dau cua doi trrQ'Ilg phcii dU'Q'C gifr th�t co dinh trong mot khoang thm gian rat dai. C(r thrr lam the v&i mot nhoc ti 6 thang tuBi xem! Ma cho du co lam drrqc, thi v&i nhfrng higu biet hi�n thm cua ta, cau true nao bo ding khong thg dl)' doan xem li�u em be cua bc;i.n sau nay co thong minh hay khong.

Tren drremg kiem tim "gene thong minh"

The & cap do DNA thi sao? Cac nha nghien cfru da phat hi�n ra "gene thong minh" hay chrra? Rat nhi'eu ngrrm vftn dang tim kiem. Cac bien thg cua mot gene nBi tieng, gQi la COMT (viet tat cua transferaza catechol-0-methyl) to ra la frng err vien ti'em nang vi lien quan m�t thiet t&i vi�c tang crremg tri-nh&-ngan-hc;i.n (y mot so ngrrm, m�c du (y so khac thi khong co tac dvng. Mot gene khac, cathepsin D ding co lien h� den tri thong minh cao. Gene thv cam dopamine, ttr mot t�p hqp gene lien quan v&i cam giac man nguy�n ding dang xem xet. Tuy nhien, van de la xac xuat cua chung khong cao. Ma kg ca co chfrng minh drrqc do dung la nhfrng gene thong minh, thi S\f co m�t cua "gene thong minh" thrremg ding chi lam IQ tang kh6ng dang kg, tli' 3 den 4 digm. Tom lc;i.i, tinh den thm digm nay, chrra mot gene thong minh nao dU'Q'C co l�p thanh cong. Ma v&i tinh chat phfrc tc;i.p cua tri thong minh, toi rat nghi nger chuy�n ton tc;i.i mot gene rieng bi�t nhrr the.

A, day roi: Kigm tra IQ danh cho be

Neu quan sat ca tebao lftn gene deu khong noi Ien dU'Q'C di'eu gi, the loi (mg XIT thi sao? Den day, cac nha nghien Clru co ve nhrr da dao trung mo. Cho den gier, chung ta co trong tay hang loc;i.t bai kigm tra danh cho be sa sinh dg tien doan IQ cua em khi l&n. Trong do, co bai kigm tra danh cho cac be (y do tu5i chrra biet noi. Cac em se dU'Q'C cho cam nh�n ve mot v�t thg giau kin khoi tam mat cua em (dl)'Ilg trong hop) . Neu sau do, em be co thg xac dinh dU'Q'C V�t thg do b�ng mat - gQi la chuygn dich da each thfrc - thi khi l&n !en, em Se dc;tt

digm cao hon trong bai kigm tra IQ so v&i nhfrng em khong thg xac dinh do v�t. L�i co kigu kigm tra khac, thrr do lmmg chi SO ma cac nha nghien Clru gQi la tri nh& nh�n th(rc thi giac. Tre dm)'C d�t tru&c m9t ban ca dam. Noi the nay thi hoi gian luqc thai qua, nhrmg CO' ban ket lu�n la nhu sau: tre cang quan sat Iau, thi cang co kha nang d�t digm IQ cao hon. Khong duqc khoa h9c cho Iam nhi? The ma nhfrng con so nay, duqc do trong khoang 2 den 8 thang tu6i, l�i d\f doan chinh xac duqc digm IQ vao nam 18 tu6i kia day!

Ket qua nay noi Ien di'eu gi? Ch�ng gi ca, tnr m9t di'eu: la khi nhfrng em be nay den tu6i di h9c, cac em se lam bai kigm tra IQ tot hon.

"TRI THONG MINH" TRONG DIEM SO IQ IQ rat h� tr9ng v&i m(>t so ngum, vi nhu cac chuyen vien tuygn sinh cua m(>t truang

mfiu giao hay truang tigu h9c tu thl).C danh gia nao do. HQ thuang doi hoi tre phai trai qua cac bai kigm tra chi so thong minh, th�m chi nhi'eu truang h9c chi chap nh�n cac tro nh6 d�t 97%. Nhfrng bai kigm tra co gia 500 USD nay doi khi duqc ap dvng cho tre 6 tu6i, th�m chi la tre nh6 hon, dong vai tro nhu m9t bai kigm tra tuygn sinh vao truang mfiu giao ! Du&i day la hai cau hoi dign hinh trong cac bai kigm tra IQ :

1. Trong nam con sau day, con nao it giong v&i hon con con l�i nhat? Bo, h6, ran, gau, cho.

B�n vira dap la ran phai khong? Chuc mlrllg. Nhfrng ngum dua ra cau hoi nay dong y v&i b�n (tat ca hon con con l�i deu co chan va deu la d(>ng v�t co VU..)

2. Lay i.ooo roi them vao 40. Gia thi them i.ooo. C(>ng them 30. L�i them i.ooo nfra. Gia c(>ng them 20. Gia l�i them i.ooo nfra. Gia thi them 10. T6ng la bao nhieu?

B�n vira dap la 5.000 sao? Neu the, b�n co khoi ngum cung h9i cung thuyen roi day. Nghien Clru chi ra r�ng 98% nhfrng ngum dvng phai de bai nay deu dua ra cau tra Im nhu v�y. Nhrmg the la sai. Cau tra Im chinh xac la 4. 100 !

Cac bai ki�m tra IQ day rfty nhfrng cau hoi kigu v�y. Neu b:;m tra Im dung, co phai the la b�n thong minh? Co thg co. Co th� khong. M9t so nha nghien cfru tin r�ng cac bai kigm tra IQ khong phan anh duqc bat c(r th(r gi, ngoai kha nang th\fC hi�n bai ki�m tra IQ cua b�n. Neu qua th\fC la co cai gi do g9i la trinh d9 nang l\fC, thi thong minh chinh la phai bac b6 hoan toan quan ni�m ap mQt-mfiu-so-chung-cho-tat-ca d� danh gia nang }\fC tri nao Cua con minh. Thay vao do, nam duqc SO' qua lai Itch, tigu SIT nhfrng ban kigm tra kigu nay, b�n se co cO' s& dg t\f minh danh gia.

S\f ra dm cua bai kigm tra IQ

Rat nhi'eu ngum da thrr kiem tim dinh nghfa ve tri thong minh con ngum, thuang la trong n6 l\fC kham pha thien tu d9c dao cua minh. M9t trong nhfrng ngum dau tien la Francis Galton (1822-1911), ong la h9 hang xa v&i Charles Darwin. S& hfru m9t b9 rau quai non r�m ri, hqp mot nhrmg l�i hoi dau, Sir Francis trong cuong nghi, thong tu� va hoi l�p di. Ong xuat than tir m9t nhanh cua gia tQC Quaker ua chu(>ng hoa binh, ma nghi�p t6, th�t

tr& treu lam sao, l�i san xuat sung ong. Galton la mot nhan v�t phi pham, m&i Jen 6 da d9c lau lau va trich d�n Shakespeare, va tll' nho da n6i duvc ca tieng Hy L�p l�n La tinh. Galton dU'Cmg nhll' hao hfrng v&i het thay mQi th(r tren dm, va tham gia vao du cac linh V\fC, nao khi tll'Q'llg hQC, tam ly hQC, ngh� thu�t nhiep anh va th�m chi Ca ky thu�t hinh S\f (ong di tien phong trong nghi�p V\l phan tich khoa h9c dau van tay nh�m xac dinh hung thu gay an.) Song song v&i d6, ong con phat minh ra ca khai ni�m thong ke cua do l�ch chu�n va hoi quy tuyen tinh, va V�n d\mg nhfrng khai ni�m nay d@ nghien Clru hanh vi con ngll'm.

Mot trong nhfrng ni'em say me cua Galton lien quan den cac phll'ong ti�n cung cap SlrC m�nh cho tri thfrc con ngll'Cri - d�c bi�t la yeu to di truyen. Galton chinh la ngll'Cri dau tien nh�n thfrc dU'Q'C r�ng tri thong minh bao gom ca nhfrng d�c tinh c6 th@ di truyen, nhrmg dong thm ciing chiu anh hmmg ghe g&m trr moi trll'emg. Ong ding chinh Ia ngll'm da dU'a ra C\).m tll' "thien tU' va dU'&ng dvc". Chinh b&i nhfrng nh�n thfrc sau sac nay, Galton da d�t ti'en de cho cac nha khoa h9c xem xet nhfrng can nguyen c6 th@ anh hmmg den tri thong minh loai ngll'Cri. Nhrmg khi cac nha nghien Clru bat dau di'eu tra mot each c6 M thong van de nay, hQ ngay cang nuoi mong bi@u di�n tri thong minh cua con ngrrm chi b�ng mot con so duy nhat. Cac bai ki@m tra dU'Q'C SIT dvng - t&i t�n ngay nay - d@ quy ra nhfrng con so nhll' v�y. Bai ki@m tra dau tien chinh la ki@m tra IQ (viet tat cua Intelligence Quotient - Chi so Thong minh) ma chung ta v�n thll'emg hay nhac t&i.

Cac bai ki@m tra IQ dU'Q'C kh&i XU'&ng b&i mot nh6m cac nha tam ly h9c Phap, di dau la Alfred Binet ban dau chi nh�m mvc dich xac dinh nhfrng tre nho g�p kh6 khan va can den S\f h6 trQ' & trll'Cmg h9c. Nh6m nay da Jen danh sach 30 nhi�m V\l can d�t dU'Q'C, tll' vi�c ch�m vao mlii cua mot ai d6 cho den ve tram l�i cac h9a tiet. Vi�c thiet ke nen nhfrng bai ki@m tra nay chi d\fa rat it tren kinh nghi�m th\fC te, va Binet trU'&C sau luon dU'a ra Im canh bao r�ng dll'ng di�n giai nhfrng bai ki@m tra nay theo nghia den don thuan. Ong da cam nh�n dU'Q'C r�ng tri thong minh VOn da d�ng va cac bai ki@m tra Cua ong cling CO bien sai nhat dinh. Nhrmg nha tam ly h9c ngll'Cri Dfrc William Stern da chu trll'ong sIT dvng nhfrng bai ki@m tra nay d@ do tri thong minh Cua tre em, lll'Q'llg h6a thanh tich d�t dU'Q'C b�ng khai ni�m "Chi so Thong minh" (IQ) . Di@m so nay dU'Q'C tinh b�ng thll'ong so gifra tuBi trll'&ng thanh ve m�t tri nao cua tre tren tu5i dm th\fC cua tre, nhan v&i 100. The la, mot em nho 10 tu5i c6 th@ giai nhfrng de bai ma binh thll'emg tre 15 tu5i m&i giai dU'Q'C se c6 IQ la 150 : (15/10) x 100. Nhfrng bai ki@m tra nay bat dau tr& nen rat ph5 bien & chau Au, roi Ian ra khap vling D�i Tay Dll'ong.

Vao nam 1916, Lewis Terman, mot giang vien tnremg Stanford lo�i bo mot so cau hoi va them cac cau hoi m&i - va vi�c nay cling khong can cfr tren kinh nghi�m th\fC te. V�y Ia bai ki@m tra Stanford-Binet ra dm. Cuoi cling, ti so da dU'Q'C dBi sang thanh mot con so phan bo d9c theo mot bi@u do hinh chuong, d�t mfrc trung binh la 100. Mot bai ki@m tra thfr hai, dU'Q'C phat tri@n nam 1923 do Charles Spearman, mot Sl quan Quan doi Anh quoc chuy@n sang lam chuyen gia tam ly, do lll'emg nhfrng gi ong nay gQi Ia "nh�n thfrc chung"' ma ngay nay dU'Q'C nhac den mot each gian di la "g. " . Spearman da quan sat thay r�ng nhfrng ngll'Cri d�t di@m SO tren trung binh trong mot h�ng m\).C con nao d6 Cua cac bai ki@m tra giay-trang-m\fC-den c6 XU hll'&ng d�t thanh tich tot hon & nhfrng phan con l�i. Bai ki@m tra nay do lll'Cmg XU hll'ang thanh tich th\fC hi�n mot SO lll'Q'llg }an CaC nhi�m V\l nh�n thfrc c6 lien quan v&i nhau.

Nhfrng CUOC chien da n6 ra suot nhfeu th�p nien xung quanh chu de "digm SO cua nhfrng bai kigm tra nay c6 nghia gi va chung nen drrqc SIT dt;mg ra sao". Nhrr the lq.i hay, vi cac thrr&c do tri thong minh h6a ra mem deo hon hinh dung cua nhfeu ngmYi rat nhfeu.

Tang va giam IQ

Cac nha khoa hQc da ch(mg minh drrqc r�ng IQ bien d6i trong suot quang d<Yi cua mot ngrr<Yi, va n6 mong manh den dang ngq.c nhien trrr&c nhfrng tac dong tu moi trmmg. N6 c6 thg thay d6i neu chung ta cang th�ng, gia di hay song trong mot nen van h6a khac. IQ cua mot dfra tre ciing bi anh hmmg bCri gia dinh. Lay vi d\l, anh chi em trong cling gia dinh thrrC:mg c6 chi so IQ trrong drrong nhau. Ngrr<Yi ngheo c6 xu hrr&ng c6 digm IQ thap hon r6 r�t so v&i ngrr<Yi giau. Mot dfra tre sinh ra trong canh d6i ngheo nhrmg neu drrqc nuoi drr&ng trong mot gia dinh trung lrm, tinh trung binh, IQ se tang drrqc 12 den 18 digm.

C6 nhfrng ngrr<Yi v�n brr&ng binh khong muon tin r�ng IQ rat linh hoq.t. HQ nghi nhfrng con so kigu nhrr IQ hay "g." la bat bien, giong nhrr la ngay sinh thang de chfr khong phai c& quan c& ao. Gi&i truyen thong ciing thrrC:mg nhao n�n nang }\re tri nao cua chung ta thanh nhfrng khai ni�m bat bien kigu v�y va chung ta c6 ve dong tinh theo loi nay. Mot so ngrr<Yi thong minh thien b�m, nhrr la Theodore Roosevelt, mot so ngrr<Yi khac thi khong. Qua Ia ngay tha qua d6i. Tri thong minh khong he don gian, va do drrqc tri thong minh cang khong phai vi�c d� dang.

Thong minh hon qua th<Yi gian

B�ng ch(mg r6 rang la th\l'C te IQ tang dan qua cac th�p ey. TU- nam 194 7 den nam 2002, IQ trung binh cua tre em My da tang them 18 digm. James Flynn, mot nha triet h9c cao tu6i hay gat gong, dau bu toe roi den tu New Zealand da kham pha ra hi�n trrqng nay (mot phat hi�n gay tranh cai drrqc d�t ten theo loi vui ve la "Hi�u (mg Flynn") . Ong da xay d\l'Ilg nen mot bai th\l'C nghi�m trr duy nhrr sau. Coi IQ trung binh cua ngrr<Yi My hi�n nay la 100, sau d6 quy chi so IQ tu th<Yi digm nam 2009 ngrrqc tr& ve trrr&c theo thang digm nay. Ong phat hi�n ra r�ng IQ trung binh cua ngrr<Yi My vao nam 1900 vao mfrc 50 va 70. Day la digm so IQ ngang v&i phan l&n nhfrng ngrr<Yi mac ch(mg Down, mot phan nh6m drrqc gQi ten la "ch�m phat trign tri tu� dq.ng nh�". Da phan dan so My vao th<Yi digm chuygn giao the ky XX deu khong mac ch(mg Down. V�y thi, c6 dfeu gi d6 khong 6n v&i nhfrng con ngrr<Yi nay hay th\l'C ra, la c6 gi d6 khong 6n v&i chufo do nay? Ro rang, quan ni�m ve tinh vinh h�ng bat bien cua IQ can phai dfeu chinh.

H�n nhien la toi tin trr&ng vao khai ni�m "tri thong minh", va toi nghi r�ng IQ va "g." deu danh gia drrqc mot khia cq.nh thong minh nhat dinh nao d6. Nhfrng dong nghi�p cua toi ding tin v�y, hQ th�m chi con ki ten vao mot bai xa lu�n dang tren chuyen San nghien Clru Intelligence hoi nam 1997, tuyen bo r�ng "IQ lien quan ch�t che, c6 le la ch�t che hon bat Clr mot d�c digm nao c6 thg do lrrC:mg & con ngrr<Yi, v&i cac ket qua quan tr9ng khac nhrr giao d\].C, S\f nghi�p, kinh te va xa hoi." Toi dong tinh. Toi chi U'cYC gi minh higu drrqc r�ng rot cuoc, ngrr<Yi ta dang do lrrC:mg cai gi m&i drrqc.

"THONG MINH" CO NGHiA LA GI

S\f da dq.ng cua nhfrng bai kigm tra IQ nay c6 thg khien chung ta chan nan. Cac b�c cha m� muon biet con minh c6 thong minh hay khong. Va h9 muon con minh phai thong minh. V &i nen kinh te the ky XX! d\l'a tren nen tang tri thfrc cua chung ta, di'eu d6 Ia hoan toan d� higu. Tuy the, khi bq.n dao sau vao chu de nay, rat nhi'eu b�c ph\l huynh th\]:'C S\f to y r�ng h9 muon con minh phai thanh cong ve m�t h9c hanh, dg dam bao chac chan hon cho trrong lai cua tre. Li�u "thong minh" va "digm so trung binh" c6 lien quan den nhau khong? C6, nhrmg hai thfr nay khong dong nhat v&i nhau, va moi lien h� khong den n6i khang khit nhrr ngmn ta vftn tu&ng.

Nhfrng con so don le - hay th�m chi la moi lien h� gifra nhfrng con so don le - don gian la khong c6 du tinh linh hoq.t dg mieu ta nhfrng khia cq.nh phfrc tq.p cua tri thong minh con ngmn. Nha tam ly h9c Howard Gardner thu()c trmmg Harvard, nguCri da cho xuat ban h9c thuyet m&i nhat ve "da tri thong minh" hoi nam 1993, tirng n6i: "Ton tq.i chfrng c(r thuyet ph\lC r�ng tri nfo la m{)t CO' quan da di�n, da thanh to, m{)t CO' quan khong thg nam bat chi nher m{)t Cong C\J. nao d6 theo loi giay-trang-m\]:'C-den, bat kg each thfrc chinh thong nao." Li�u tri thong minh c6 tr& thanh m()t 5 binh lu�n theo kigu "Toi khong biet n6 la cai gi, nhrmg nhin thay n6 la toi biet ngay ay ma" khong? H£n Ia khong phai roi, nhrmg dg higu duqc van de c�n ke hon, chung ta se phai thay the thfr quan ni�m m()t-mftu-so-chung-cho­tat-ca nay.

Tri thong minh con nguCri giong nhu cac thanh phan trong m6n ham hon la cac con so kho khan tren giay ta.

MON BO HAM CUA M�: 7 THANH PHAN CUA TRf THONG MINH

Mui tham cua bo ham soi sung S\J.C m� nau trong bep vao m()t ngay mua dong lq.nh Ieo la hoi lrC tuy�t vCri nhat ve m6n an "du&ng than" ma toi con luu gifr. Am thanh l\].C b\lC cua thjt bo om dang soi, hrrong vi ng9t ngao, cay nong cua hanh tay xat nh6, mau sac vui tum Cua nhfrng mieng Ca rot nho b�ng dong XU d�p denh trong noi ninh nfra.

C6 Ian, m� da <lat toi vao bep va dq.y cho toi each che bien m6n bo ham trfr danh cua minh. M()t nhi�m V\l ch£ng d� dang gi, b&i m� c6 th6i quen rat phi'en, la thay dBi cong thfrc gan nhu trong m6i Ian m� nau. "N6 tuy thu()c vao chuy�n ai dung bfra toi," m� giai thich, "hay chung ta c6 s�n thfr gi trong nha." Theo m�, chi c6 hai thanh phan tien quyet dg che ra duqc ki�t tac �m th\]:'c nay. M()t la chat luQ'Ilg m6n thjt bo. Con thanh phan kia, la chat luQ'Ilg cua nu&c sot bao quanh mieng thjt. Neu nhfrng van de nay dU'Q'C giai quyet 5n th6a, thi m6n thjt bo ham thanh Cong, bat kg thanh phan nao khac dU'Q'C cho vao noi.

Hai yeu to can ban: Tri nh& va kha nang frng bien

Giang nhu m6n bo ham cua m� toi, tri thong minh con nguCri ding c6 hai thanh phan CO' ban, tat ca deu lien h� can cot den nhu cau sinh ton CO nguon goc tien h6a Cua chung ta. M()t thanh phan la kha nang ghi nh& thong tin. Doi khi n6 duqc g9i la "tri thong minh ket tinh". N6 lien quan nhi'eu t&i h� thong ghi nh& cua nao b(), ket hqp v&i nhau dg tq.o nen m()t CO' s& dfr li�u c6 cau true phong phu. Thanh phan con lq.i chinh la nang l\]:'C v�n d\].ng nguon

thong tin ay vao tll'Ilg tinh huong C\J. thg. Dfeu nay lien quan t&i kha nang (mg bien, d\fa tren kha nang hoi tm:Yng va phoi hqp cac phan dfr li�u chuyen bi�t . Kha nang suy lu�n va giai quyet van de drrqc g9i la "tri thong minh long". Nhin trr khia cc;i.nh tien h6a, S\f ket hqp hi�u qua gifra ghi nh& va (mg bien ban cho chung ta hai hanh vi c6 lQ'i cho sinh ton: kha nang h9c hoi nhanh ch6ng trr nhfrng sai l'am va kha nang ap dvng linh hoc;i.t nhfrng bai h9c ay dg CO nhfrng each (mg ph6 phu hqp tll'Ilg tinh huong trong the gi&i lien t\J.C bien dcSi Va C\fC ky tan khoc & chiec noi tien h6a vling Dong Phi cua loai ngrroi

Tri thong minh, drr&i g6c do tien h6a, chi don gian la kha nang th\fC hi�n nhfrng hoc;i.t dong nay tot hon ngmn khac.

Hai thanh phan, "tri nh&" va "tri thong minh long", tuy r�ng bat buoc phai c6, nhrmg lc;i.i khong phai toan bo cong thfrc tc;i.o nen tri thong minh con ngrrm. Cung giong nhrr cong thfrc bien dcSi cho m6n bo ham cua m� toi, cac gia dinh khac nhau lc;i.i c6 nhfrng phrrong each ket hqp tai nang khac nhau, ham chung trong chiec noi tri nao cua rieng h9. Mot c�u con trai c6 thg s& hfru tri nh& toi nhrmg lc;i.i c6 nhfrng ky nang dinh lrrqng dang ng. Mot co con gai c6 khi thg hi�n thien hrr&ng phi thrr0ng ve ngon ngfr nhrmg lc;i.i loay hoay trrr&c mot phep chia du Ia don gian nhat. Lam sao chung ta n6i drrqc r�ng dfra tre nay kem thong minh hon dfra tre kia?

Rat nhi'eu thanh phan khac g6p phan tc;i.o thanh m6n h5 Ion mang ten tri thong minh con ngrrm, va toi muon mieu ta nam thanh phan ma ban than toi cho la bc;i.n se d� dang nam bat dg can nhac khi phai suy tinh ve thien trr tri tu� cua con minh. D6 la:

• Dam me kham pha

• S\f t\l' chu

• 6c sang tc;i.o

• Giao tiep ngon trr

• Kha nang giai ma giao tiep phi ngon trr

Da phan nhfrng d�c tinh nay deu khong drrqc bai kigm tra IQ da dong den. Nhfrng thanh phan nay CO' ban deu CO nguon goc di truyen; CO thg d� dang quan Sat thay (y tre SO' sinh. Nam thanh phan li�t ke & day, tuy r�ng c6 nguon goc trr Itch SU tien h6a cua chung ta, nhrmg lc;i.i khong he ton tc;i.i bi�t l�p v&i the gi&i ben ngoai. Vi�c drr&ng dvc - kg ca doi v&i nhfrng ngrrm nhrr Theodore Roosevelt - d6ng vai tro quan tr9ng, bat kg mot em be c6 tri thong minh thien b�m hay khong.

t. Dam me kham pha

Toi c6 tham d\l' bu5i I� rua toi & nha th& Tan giao cho mot em be 9 thang tu5i. M9i thfr kh&i dau kha suon se. Em be im ang nep minh trong vong tay cua ngrrm cha, ch& den lrrqt minh drrqc v�y nrr&c thanh trrr&c giao doan. Khi bo m� quay ra phia mvc srr, em be lien phat hi�n ra chiec mic cam tay. Em nhanh ch6ng co het sfrc t6m lay chiec mic trr ban tay cua

tj mvc SU', the lU'&i liem vao dau chiec mic. C6 ve anh chang ti hon nay cho r�ng chiec mic giong nhU' chiec kem oc que va n6 quyet dinh phcii kigm nghi�m gia thuyet cua minh.

Day la mot hanh vi C\fC kY bat hc:;rp ly v&i giao ly Tan giao. Vi mvc SU' gi�t chiec mic ra khoi tam tay em be va l�p tfrc nh�n ra sai I'am cua minh. Khong khac gi mot nha khoa h9c bi CU'&p mat dfr li�u, em be gao Jen, gang V�Y vling doi b�ng dm/C chiec mic, trong hie do khong ngl:rng the lIT&i liem vao khong khi. Em be dang kham pha day chfr, ma n6 khong chap nh�n n6i vi�c bi lam gian do�n qua trinh truy cau tri thfrc. Nhat la khi qua trinh ay l�i dinh dang den m6n dmmg ng9t Jim.

Toi khong dam chac ong bo ba m� kia thay the nao, ch fr rieng toi thi rat phan khich khi chfrng kien mot vi dv thu tj den v�y ve long nhi�t thanh nghien cfru (y cac doi tU'Q'Ilg be thO' nay. H�n cac b�c cha m� da biet tre em la cac nha khoa h9c b�m sinh tir rat Iau trmrc khi nhfrng chiec mic kia ra dCri. Nhrmg chi den mra sau cua the ky XX, chung ta m&i c6 thg khu bi�t nhfrng yeu to cau thanh cac hanh vi kham pha tuy�t vCri (y be.

Hang nghin thl,fC nhi�m kigu nay kh�ng dinh r�ng cac be nh�n thfrc dU'Q'C ve moi trmmg xung quanh minh nher t\f trcii nghi�m. Chung quan sat, dU'a ra phan doan, thiet ke va thl,fC hanh nhfrng thi nghi�m nh�m kigm nghi�m cac tien doan ay, rut ra bai hQC va b6 sung tri thfrc m&i ay vao CO' SCr dfr li�u Cua ban than dang ngay cang phat trign va phong phu. Cac be rao riet ma t\f nhien, linh ho�t tuy�t vCri va kien dinh, nhi'eu khi den kh6 chiu. Be SIT dvng tri thong minh long dg "chiet xuat" thong tin, sau d6 ket tinh chung vao bo nh&. Ch�ng ai d�y be lam the, nhrmg cac be tren khap the gi&i v�n lam dU'Q'C dieu d6. No lien quan den nguon goc tien h6a m�nh me cua hanh vi. Cac be b�m sinh da la nhfrng nha khoa h9c, h�t nhIT nhfrng gi cha m� chung ho nghi. Va phong thi nghi�m cua be la ca the gian rong l&n, bao gom ca chiec mic (y nha ther.

DNA cua mot nha ccii each

Hanh vi kham pha - s�n sang trcii nghi�m, luon d�t ra nhfrng cau hoi phi thITang ve nhfrng th(r binh thU'Crng - chinh la kha nang dU'Q'C danh gia Cao trong the gi&i ngay nay. Nhfrng y tIT&ng tot c6 thg hai ra tien. Khong nhfrng the, d6 ding la mot chien lU'Q'C sinh ton gifra thCri hi�n d�i, ch£ng kem gi tren binh nguyen Serengeti thu& hong hoang.

V�y thi nhfrng d�c digm nao phan bi�t gifra nhfrng ngITCri sang t�o, nhin xa trong rong - nhfrng ngU'Cri lien tvc gQ'i ra nhfrng y tU'&ng thanh cong ve m�t kinh te v&i nhfrng kigu m�u kem sang t�o thien ve quan ly - t�p trung vao vi�c thl,fC thi nhfrng y tU'&ng nay? Hai nha nghien cfru doanh nghi�p da tim ra cau tra lCri cho cau hoi dO'Il gian nay. HQ da tien hanh mot nghien cfru trong khoang thCri gian phi thU'ang la 6 nam trCri v&i hO'Il 3 nghin nha dieu hanh duy tan, tir llnh V\fC h6a ph�m cho t&i ky SU' phan mem. Sau khi dU'Q'C cong bo vao nam 2009, Cong trinh nghien Clru nay con gianh dU'Q'C mot giai thU'Crng tir t�p chi danh gia Harvard Business Review.

Nhfrng ngu-Cri nhin xa trong rong c6 chung nam d�c digm ma cac nha nghien cfru d�t ten la "DNA cua nha ccii each". Ba d�c digm dau tien chinh la:

• Mot nang 11,fc lien tIT&ng. Nhin thay lien h� gifra cac khai ni�m, van de ho�c cau hoi

tmmg nhll' ch�ng c6 gi lien quan.

• Mot th6i quen kh6 chiu - lien tl)C d�t cau h6i "the thi sao". Va "t�i sao khong" va ca "sao l�i lam the nay." Nhfrng ngmn c6 tam nhin nay got s�ch mQi gi&i h�n cua "tinh tr�ng hi�n thCri.", luon luon ll)C lQi, dao x&i, h1c nhin rat bao quat d@ danh gia th(r gi do CO hQ'P ly khong, h1c l�i di vao chi tiet, dU'a ra tll1lg de xuat.

• Mot khao khat khong ngll1lg srra sang va th\fC nghi�m. Cac doanh nhan c6 th@ dfrng tren mot y tmmg nao do, nhrmg XU hIT&ng trmYC tien Cua hQ la Xe tO�C no ra, k@ Ca do la y tmmg t\f minh sinh ra. HQ th@ hi�n nhu cau khong ngll1lg dU'Q'C ki@m nghi�m mQi th fr: tim ra mfrc tran, tim ra mfrc San, thay dU'Q'C be m�t, gi&i h�n chiu d\fllg, vanh dai Cua cac y tmmg - bat k@ la thuoc ve hQ, ve b�n, ve toi, hay thuoc ve bat cfr ai. HQ dang ganh vac mot s(r m�nh, va s(r m�nh ay chinh la kham pha.

Mfin so chung l&n nhat cua nhfrng d�c di@m nay la gi? Chinh Ia thai do t\f nguy�n kham pha. Ke thu l&n nhat (y day chinh la mot h� thong c6 XU hIT&ng chong-kham-pha, trong d6 cac nha each tan cua chung ta thITemg tim thay chinh ban than minh. Hal Gregersen, mot trong nhfrng tac gia di dau trong nghien Clru nay, da phat bi@u tren ta Harvard Business Review r�ng: "B�n c6 th@ tom tat tat ca nhfrng ky nang ma toi da lrm y & day trong mot tU: duy nhat: 's\f to mo'. Toi da danh t&i 20 nam d@ nghien Clru nhfrng nha lanh d�o vi d�i tren toan cau va d6 chinh la mfiu so chung rat l&n." Sau d6, ong da n6i tiep ve doi tITQ'Ilg tre em:

"Neu b�n d@ y, nhfrng em be len 4 h6i luon mom. Nhrmg den luc dU'Q'C 6 tu6i rll'&i, chung thoi khong con d�t cau h6i nfra, vi chung nhanh ch6ng nh�n ra r�ng cac thay co danh gia cao cau tra 101 dung hon la nhfrng cau h6i day to mo. HQc sinh trung hQc hiem khi th@ hi�n S\f to mo. Va den khi cac em trll'&ng thanh roi bmrc vao moi trll'Cmg lam vi�c, trong cac CO' quan, doanh nghi�p, thi tinh to mo da c�n kho trong chung. C6 t&i 80% cac nha di'eu hanh danh khong den 20% thCri. gian cua minh d@ kham pha nhfrng y tll'&ng m&i me."

Nghe ma dau long. T�i sao chung ta l�i t�o nen trITemg hQc va nai lam vi�c theo loi nhll' the nay, chITa bao gi<Y toi ly gicii n6i. Nhrmg c6 nhfrng thfr ma b�n, & vai tro bo m�, c6 th@ lam d@ khuyen khich ham thich kham pha rat t\f nhien (y con minh, d6 la bat dau than hi@u xem tinh to mo c6 dong g6p ra sao t&i thanh cong ve m�t tri thfrc cua con cai minh.

2. Sv U, chu

Mot em be mfo giao dU'Q'C cho ngoi xuong trmrc mot chiec ban, trmrc m�t la hai chiec banh quy so-co-la vU:a m&i nIT&ng xong. D6 khong phai ban bep - ma la phong thi nghi�m cua Walter Mischel Stanford hoi cuoi th�p nien 1960. Mui banh th�t tharn het say. "Con thay may cai banh nay chfr?" Mischel n6i. "Con c6 th@ an mot cai ngay bay gi<Y neu con thich, nhrmg neu chiu dQ'i, con c6 th@ an ca hai. Bae phai di ra ngoai chll1lg nam phut. Neu khi bac quay l�i, con vfin chITa an gi, bac se cho con an ca hai cai banh. Con neu con da an mot Cai luc bac di vang roi, thi keo nay coi nhll' bo va con Se khong dU'Q'C an cai banh th(r hai. Minh giao h�n the nhe?" Em be g�t dau. Con nha nghien cfru rCri. kh6i phong.

Em be lam gi day? Mischel da c6 nhfrng cuon phim ngo nghinh nhat ve phan frng cua cac em be. Chung loay hoay trong ch6 ngoi cua minh. Chung xoay lrmg ve phia may cai

banh (ho�c k�o bong ho�c cac lo�i mm du tj khac, tuy tll1lg ngay) . Chung ngoi Jen tay. Chung nham mot mat, roi ca hai, roi l�i len len <lorn trom. Chung gang sfrc gianh dtrQ'C ca hai chiec banh, nhrmg sao kh6 s& qua. V &i nhom tre & do tu6i mfo giao, 72% danh bo tay va ngau nghien chiec banh. Neu cac em dang h9c l&p bon, thi chi 49% chju thua trtr&c cam d6 nay. Den l&p sau, con so chi con la 38%, tfrc Ia giam mot mra so v&i tu6i mfiu giao.

B�n dang den v&i the gi&i cuon hut cua kha nang t\f chu. No la mot phan trong bo frng xu n�m dtr&i ten g9i chung la "chfrc nang ki�m soat". Chfrc nang ki�m soat se ki�m soat vi�c l�p keho�ch, tien ltrQ'Ilg tinh hinh, giai quyet van de va xac djnh ffi\J.C tieu. No huy dong rat nhi'eu phan nao bo khac nhau, trong do bao gom ca mot d�ng tri nh& ngan h�n. Mischel va rat nhi'eu dong S\f da phat hi�n ra r�ng chfrc nang ki�m SOat chinh la thanh to then chot quyet djnh nang ll,l'C tri tu� Cua tre.

Den nay, chung ta ki�m chfrng dtrQ'C r�ng do th\fC S\f la mot yeu to tien doan chinh xac hon ca IQ ve kha nang h9c thu�t. Va khac bi�t khong he nh6 chut nao: Mischel phat hi�n ra r�ng cac em nh6 co th� kiem che va dQ'i hon 15 phut se d�t thanh tich cac ky ki�m tra cao hon 210 di�m so v&i nhfrng em chi chiu ch& 1 phut.

T�i sao? Chfrc nang ki�m soat dtrQ'C d\fa tren nang l\fc 19c ra cac suy nghl gay xao lang cua tre em (trong trtr&ng hqp nay la cam d6), mot yeu to dong vai tro then chot trong nhfrng moi trtr&ng qua bao hoa v&i du lo�i kich thich giac quan va VO so nhfrng ll,l'a ch9n theo yeu cau. Do chinh la the gi&i cua chung ta, nhtr b�n da biet, va cfing chinh la moi trtr&ng cua con b�n. Mot khi bo nao da ch9n ll,l'a ra dtrQ'C kich thich phu hqp trong mot dong on ao toan nhfrng ll,l'a ch9n khong phu hqp, chfrc nang ki�m soat cho phep nao bo duy tri nhi�m V\J. va tl:r choi m9i xao Jang gay slit giam hi�u suat.

0 thang b�c khoa h9c than kinh, S\f ki�m SOat ban than l�i bat nguon tl:r "cac tin hi�u danh gia chung" (cac chu�n do ho�t dong than kinh) do mot khu V\fC chuyen bi�t Cua nao bo phia sau tran cua b�n sinh ra. Mot vling khac cua nao bo thi phong ra cac tia di�n t&i vling nao bo phia sau tran nay. Em be cang dtrQ'C ren luy�n vi�c tri hoan ttr&ng thtr&ng nay bao nhieu, thi cac tia di�n nay cang nham trung dich bay nhieu, va nh& v�y, no se co them quyen ki�m soat d� ap Jen m9i hanh vi. Tho�t dau, cac nha nghien Clru phat hi�n ra di'eu nay khi cho nhfrng ngtr&i l&n dang chu djnh an kieng nhin vao bfrc anh ca rot, sau do chuy€n sang bfrc anh cac thanh k�o. Nao bo cua h9 SIT d\}ng mot tin hi�u ngan cam C\fC ki nghiem khac, ki�u "Toi-coc-can-biet-neu-la-dtr&ng-thi-dll1lg-hong-dtrQ'C-an" khi thanh so-co-la xuat hi�n.

Nao bo cua mot em be co th€ dtrQ'C huan luy�n d� tang ctr&ng kha nang t\f ki�m soat va ca nhfrng khia c�nh khac cua chfrc nang nay. The nhrmg chac chan r�ng yeu to di truyen cfing co lien quan. Co ve ton t�i mot ljch trinh phat tri�n b�m sinh, di'eu nay giai thich nguyen do t�i Sao di€m SO bai ki�m tra tren Cua cac be nha tre v&i h9c sinh l&p Sau l�i CO S\f khac bi�t. Mot so tre th€ hi�n l�p trtr&ng frng XIT tl:r rat s&m, mot so tre muon hon. Mot so l�i phai v�t lon v&i no suot ca CUOC d&i. Do la mot each th� hi�n khac cua vi�c m6i bo nao dtrQ'C cau t�o khac nhau. Nhrmg theo dfr li�u thu dtrQ'C, thi nhfrng em be co kha nang 19c ra cac yeu to gay xao Jang, se d�t thanh tich tot hon & trtr&ng h9c.

3. 6c sang t�o

Ngh� si yeu thich nhat tren dCri cua m� toi chinh la Rembrandt . M� me mfin v&i loi sir dl)ng anh sang va khong gian Cua danh h9a, nhfrng yeu to CO th� drra m� ngli'Q'C dong th(ri gian, tr& l�i khong gian theey XVII. Ba it hfrng thu v&i ngh� thu�t the ky XX. Toi vfin con nh& ba cfr che tac phfim Fountain cua Marcel Duchamp - chi la m9t cai b� xi khong hon -von dU'Q'C d�t drr&i cling m9t bau trCri ngh� thu�t v&i van Rijn yeu dau cua ba. B� xi ma la ngh� thu�t? Va m� ghet n6? V&i m9t c�u be m&i 11 tu6i nhrr toi hoi ay, d6 qua la m9t lanh dia ngh� thu�t cao sieu va huyen bi !

M� toi, ngrrCri da khoi d�y tat ca tri to mo ma toi c6 dU'Q'C trong dCri, da di ngli'Q'C l�i v&i loi suy nghl sau xa va ki�u lam cha m� di�n hinh cua minh: ba t�m gac s& thich cua rieng minh sang m9t hen va nrrong theo 6c to mo cua tOi. Ba mang ve nha hai bfrc tranh b9c trong giay mau nau va bao toi ngoi xuong. "Trr&ng trrQ'Ilg nhe," ba bat dau, "r�ng con dang thir th� hi�n tren khong gian hai chi'eu tat ca nhfrng thong tin & m9t v�t th� ba chi'eu. Con se lam the nao ?" Toi nghieng trai ngo�o phai gang tim ra dap an chinh xac, hay bat cfr cau tra 101 nao, nhrmg ch�ng th� lam gL M� xen ngang: "C6 th� con se lam ra m9t thfr gi d6 nhrr the nay! " V &i mQt cai khoat tay ki�u ngh� Sl, ma it nhi'eu m� toi ciing ngh� Sl th�t, m� m& toang giay b9c, 19 ra ban in nhfrng ki�t tac cua Picasso: Three Musicians va Violin and Guitar. D6 chinh la "phai long tU: cai nhin dau tien".

Du khong he lam suy suy�n tinh yeu cua toi v&i Rembrant, nhrmg bfrc tranh Three Musicians dung Ia m9t kham pha v&i ban than toi, va v&i ca tri nao cua toi nfra. Vi dau toi nghl nhrr v�y? Lam the nao d� mQt ngrrCri nh�n ra drrQ'C 6c sang t�o cua minh? D6 qua la m9t cau hoi hoc bua. Tuy v�y, cac nha nghien cfru th\]:'C S\f tin r�ng 6c sang t�o c6 m9t so thanh to then chot. Nhfrng thanh phan nay bao gom kha nang nh�n biet nhfrng moi lien h� m&i me gifra nhfrng thfr da quen, d� gQ'i ra cac y trr&ng, S\f V�t ho�C bat Ctr thfr gi hi�n chrra ton t�i tren dCri. (Ch�ng h�n, toi nghl den chuy�n mieu ta cac hinh anh ba chi'eu trong khong gian hai chi'eu.) Oc sang t�O con phai gQ'i ra dU'Q'C cam XUC cY ngrr(ri khac, du la tich C\fC hay tieu C\fC. MQt th fr gi d6 - c6 th� la m9t san phfim, ho�c m9t ket qua phai dU'Q'C sinh ra tu qua trinh nay. Va n6 c6 dinh dang t&i m9t thai dQ "chap nh�n m�o hi�m". Phai rat can dam d� trrmg ra mQt chiec bon cau gifra mQt bu6i tri�n lam & New York nam 1917 va g9i n6 la "ngh� thu�t''.

Oc sang tC:\O Cua con ngrr(ri CO lien quan t&i rat nhi'eu nh6m Cong Cl) nh�n thfrc, bao gom ca tri nh& S\f ki�n va h� thong bQ nh& mang tinh "t\]:' truy�n". Cung giong nhrr m9t chiec TiVo ghi l�i m9t bQ phim truyen hinh, nhfrng h� thong nay cho phep nao bQ lrm l�i cac S\f ki�n xay ra v&i b�n, cho phep b�n tham chieu l�i nhfrng trai nghi�m ca nhan ve ca thCri gian va khong gian. B�n c6 th� nh& l�i chuy�n di den m9t cira hang t�p h6a va ca nhfrng m6n do b�n mua & d6, chrra k� den ten ngoc da tong chiec xe dfiy hang vao g6t chan b�n, tat ca la nher cac M thong tri nh& chrrong hoi nay. Chung khac h�n cac h� thong bQ nh& cho phep b�n tinh toan cac khoan thue trong h6a don mua sam cua b�n, hay th�m chi la nh& xem thue tieu dung la gL Nhrmg d6 chrra phai la tat ca nhfrng gi tri nh& chrrong hoi lam drrQ'C.

Nha khoa h9c Nancy Andreasen da phat hi�n ra r�ng nhfrng chiec TiVo trong nao b9 nay ho�t d9ng khi nhfrng ngrrCri sang t�o bat dau ket noi m9i th fr v&i nhau - xac l�p nen nhfrng moi lien ket sau sac gifra nhfrng y ni�m trr&ng chtrng khong lien d&i, nhfrng thanh phan cho phep h9 sang t�o. Nhfrng TiVo tru ngl) hen trong cac khu V\fC cua nao drrQ'C g9i la cac cac VO lien hQ'P - c6 kich c& khBng IO & con ngrrCri - th\]:'C ra la l&n nhat trong cac loai

linh trmmg - trai ra nhU' mot h� thong m�ng lU'&i, giang khap cac thuy tran, thuy dinh va thuy thai dU'ong.

Nh6m cong C\J. nh�n thfrc thfr hai ket hqp 6c sang t�o v&i tinh than chap nh�n nii ro. 0 day khong n6i den loi CU' XIT lieu m�ng, dien ro. Thai do chap nh�n nii ro theo loi bat thITC:mg, di kem v&i vi�c l�m d\lng cua cai v�t chat hay tr�ng thai hrmg phan 1IT5ng C\fC, ding khong lam cho b�n sang t�o hon dU'Q'C. Tuy v�y, c6 mot kigu chap nh�n rui ro c6 tac d\lng ay, ma cac nha nghien cfru g9i ten la "boc dong chfrc nang". Cac nha nghien cfru da phat hi�n ra hai h� thong xli' ly than kinh tach bi�t nhau, di'eu khign tr�ng thai boc dong chfrc nang nay. Mot h� thong di'eu khign cac hanh vi ra-quyet-dinh rui ro thap (g9i la "nguoi") ; con h� thong kia thi dieu khign cac hanh vi ra-quyet-dinh v&i ti l� rui ro cao (g9i la "n6ng"). Mot quyet dinh "nguoi" c6 thg lien quan t&i vi�c mot dfra tre cling b�n minh t&i ti�m an yeu thich. Mot quyet dinh "n6ng" l�i c6 thg lien quan den hanh dong g9i m6n rU'Q'U n�ng theo Uri thach do cua b�n be.

v &i tat ca nhfrng th fr ngong cuong ma b9n tre con gay ra, lam sao chung ta c6 thg phan bi�t dU'Q'C gifra tr�ng thai boc dong chfrc nang v&i chap nh�n rui ro kigu bat thU'C:mg? Bat h�nh thay, khong he ton t�i mot bai kigm tra nao c6 thg tach b�ch gifra "dem l�i hi�u qua" v&i "ngu dan ngoc d�i" & tre em (hay ca ngU'Cri l&n, xet ve khia c�nh nay).

Cac nghien cfru ve rui ro cho thay S\f khac bi�t r6 r�t gifra hai gi&i. Vi nhU', con trai thi bat cfo hon. Khac bi�t nay boc lo ngay tli' khi tre 2 tu6i, va dfin den h� qua tat yeu: den tu6i d�y thi, ti l� trr vong vi tai n�n & nam gi&i cao hon 73% so v&i nfr gi&i, va nam gi&i ding vi ph�m phap lu�t nhi'eu hon. Nhrmg trong cac th�p nien gan day, sai bi�t gifra hai gi&i da bat dau thu h�p l�i. Tach b�ch "tinh trCri sinh" v&i "m� cha d�y d6" & nhfrng van de nhU' the nay la c\fc ky kh6 khan.

Bat kg gi&i tinh nao, thi cac doanh nhan deu c6 s£n trong ngITCri to chat boc dong chfrc nang & mfrc dang kg. Ho d�t digm so cao trong cac bai kigm tra danh gia mfrc do chap nh�n rui ro. Con khi nao bo cua ho dU'Q'C dU'a vao theo d6i trong qua trinh sang t�o, cac phan trung tam va {) mat trU'&C tran (nhfrng khu V\fC n�m Sau doi mat) sang 16e !en nhU' trong mot ca Ch\lp cong hU'&ng tli'. Nhfrng nha quan ly khong d�t dU'Q'C digm so cao den v�y, hay nhfrng hoc;it dong than kinh nhU' the nay.

Bc;tn c6 thg d\l' doan dU'Q'C kha nang sang tc;io & tre nh6 khong? Nha tam ly h9c Paul Torrance da xay d\l'Ilg nen mot bai kigm tra keo dai 90 phut, Kigm tra TIT duy Sang t�o Torrance. Cac bai kigm tra dU'Q'C thiet ke tli' nhfrng van de C\fC kY IOi cuon. Tre c6 thg dU'Q'C cho thay mot bfrc anh con tho mup mip, roi dU'Q'C yeu cau dung ba phut dg b{) sung cac chi tiet tren hinh ve, lam sao dg chcri v&i n6 thich thu hon. Ho�c cac em se dU'Q'C dU'a mot chiec but toe ki, roi dU'Q'C yeu cau viet ra mot cau chuy�n ding trong khoang th(ri gian ba phut ay. Dau tien, Torrance t6 chfrc bai kigm tra nay vao nam 1958 cho vai tram em, sau d6 tiep t\J.C theo Sat CUOC song CaC em cho den khi tr& thanh ngU'OO 1611, danh gia CaC ket qua sang tc;tO Cua chung tren m9i phU'ong di�n: cac thfr dU'Q'C cap b�ng sang che, nhfrng CUOn sach viet ra, cac tac ph�m dU'Q'C xuat ban, cac giay chfrng nh�n dU'Q'C trao t�ng va ca nhfrng doanh nghi�p do ho tc;io d\fllg. Cong trinh nghien cfru nay vfin dang dU'Q'C th\l'C hi�n tiep, cac doi tU'Q'Ilg tham d\l' dU'Q'C d�t ten la "Cac em be cua Torrance". Torrance qua dCri hoi nam 2003, va Cong trinh nay gi(r day dU'Q'C cac dong S\f Cua Ong giam Sat.

Dong vai tro nhrr m9t cong Cl). nghien cfru, bai kigm tra nay da drrqc danh gia chinh thtrc rat nhi'eu Ian. M�c du bai kigm tra khong phai khong vap phai chi trich nay n9, nhrmg phat hi�n tuy�t VOO nhat Cr day vfin Ctr gifr nguyen gia trj: digm SO ma IDQt tre d�t dU'Q'C Se d\l' doan drrqc t&i mtrc nao thanh tich sang t�o cua tre trong trrong lai. Qua la nhrr v�y, digm so tli' bai kigm tra nay d\l' doan drrqc thanh tich sang t�o suot dm cua tre v&i moi trrong lien khang khit hon ha l'an so v&i ket qua IQ b�m sinh co thg tien lrrqng. Bai kigm tra da drrqc dich ra t&i 50 thtr tieng va drrqc hang tri�u lrrQ't ngrrm th\l'c hi�n. Do chinh la tieu chufo gan nhrr khong thg ho qua trong vi�c danh gia oc sang t�o & tre.

4. Giao tiep ngon tir

Trai nghi�m dang nh& nhat trong nam dau tien d�y d6 c�u lit Noah cua toi chinh la khoanh khac c�u chang noi tli' da-am-tiet thtr nhat trong dm. Noah chinh la suoi nguon vui tmri tran tre cua gia dinh toi. C�u chang la mfiu em be l�c quan, v&i net CU'OO duyen dang va trang CU'OO gion tan. Noah ding tiep c�n v&i cac ky nang ngon ngfr cua minh v&i ni'em han hoan nhrr the. Th�ng be d�c bi�t say me cac loai sinh v�t bign, ma toi cho r�ng deu do bQ phim Finding N emo (Di tim N emo) va kenh truyen hinh National Geographic (Dia ly Quoc gia) ma ra ca. Chung toi dinh cac btrc tranh sinh v�t bign Jen tran nha, phia tren ban thay ta cua Noah, trong do co ca tranh ve m9t chu b�ch tUQC Thai Binh Drrong kh6ng IO mau do. Vao thm digm ay, Noah vfin chrra noi tron vanh ro chfr.

MQt bu6i sang n9, toi dang tat b�t thay ta cho no, trrr&c khi di lam. Noah d9t nhien ngrmg CU'OO va nhin cham cham Jen tran nha. TU- ton, no chi ngon tay Jen tran, roi nhin toi va noi ranh r9t: "B�ch-tu9c". Roi no CU'OO pha Jen. No l�i chi Jen l'an nfra, d9c l&n hon: "BACH-TUQC" roi CU'OO khuc khich. Toi su:Yt thi Jen con dau tim. "Dung roi ! " Toi reo Jen: "BACH TUQC! " No dap l�i : "B�ch, b�ch, b�ch tUQC," l�i CU'OO khanh khach. Chung toi cling tQng l�i ill ay. Toi quen mat la ca bu6i sang do minh lam cai gi - toi doan la minh da g9i di�n xin nghi om - va chung toi nhay nhot suot ngay horn ay, ca tl).ng m9i thtr co-tam-chan tren dm. Nhfrng tli' khac ding noi nhau xuat hi�n o �t nhfrng ngay tiep sau do. (Va tinh tr�ng vang m�t & ch6 Iam cua toi ding trrong t\f.)

B�n se khong thg tranh cai gi v&i m9t th\]:'C te r�ng cac kY nang ngon tli' dong vai tro quan tr9ng doi v&i tri thong minh con ngrrm. Ngrrm ta th�m chi con drra no vao cac bai kigm tra IQ. MQt trong nhfrng ni'em vui srr&ng sau xa cua cac b�c lam cha m� chinh la chfrng kien IDQt em be V�t lQn v&i mon tai nang dQC dao chi thUQC Ve con ngrrm nay trong nhfrng thang dau tien cua CUQC dm. Di'eu gi xay ra trong tri nao Noah khien th�t nhi'eu thtr cling ua den m9t Ilic ngay tren chiec ban thay ta ay - hay trong tri nao cua bat Ctr em be nao khac, khi ngon ngfr b6ng nhien r�ng bli'ng Jen nhrr bu6i binh minh r\fc r&? Chung ta khong th\l'c S\f higu drrqc. Co biet bao nhieu h9c thuyet nhan nhan khap ncri xung quanh chu de chung ta co drrqc ngon ngfr ra sao. Nha ngon ngfr h9c trtr danh Noam Chomsky tin r�ng chung ta da sinh ra v&i phan mem ngon ngfr cai d�t s�n trong dau oc minh, m9t goi tr9n v�n ma ong g9i ten la ngfr phap ph6 quat.

Khi ngon ngfr bat dau v�n hanh, no co xu hrr&ng phat trign nhanh chong. Chi trong vong m9t nam rrr&i, hau het tre em deu co thg phat am t&i 50 tli' va higu drrqc chli'ng hon 150 tli'. Con so ay bung ra thanh 1 nghin tli' vao thm digm 36 thang, va, trrr&c 6 tu6i thi da la 6 nghin tli'. Tinh tli' thm digm chao dm, ch ling ta co them cac tli' m&i v&i toe d9 3 tli' m9t

ngay. Ke hm;1.ch nay phai mat mot th01 gian dai m&i ket thuc. Dg noi thanh thc;i.o, v&i tieng Anh, m6i ngll'01 can thong thc;i.o khoang 50 nghin tl:r, chU'a bao gom thanh ngfr va ngfr co

,< dinh. Ay la mot thfr phfrc tc;i.p C\fC ey. Ngoai tl:r V\fllg, tre con phai h9c ca am vi va y nghia xa hoi cua tlr.

Tre nh6 Ian theo nhfrng d�c tinh nay cua ngon ngfr bat dau tu lfra tu6i nh6 den kinh ngc;i.c. Ngay tu th01 digm chao d01, be SO' sinh da co thg phan bi�t am thanh cua tat ca cac ngon ngfr ttrng dll'Q'C phat minh. Giao SU' Patricia Kuhl, giam doc H9c vi�n Nghien cfru Khoa h9c Nao bo tc;i.i Dc;i.i h9c Washington da kham pha ra hi�n tll'Q'Ilg nay. Ba g9i cac em be & tu6i nay la "cong dan the gi&i". Chomsky thi di�n dc;i.t theo loi nay: Chung ta khong sinh ra v&i kha nang noi mot ngon ngfr chuyen bi�t nao do. Chung ta sinh ra v&i kha nang noi bat cfr ngon ngfr nao.

Cong dan the gi&i tr& thanh cong dan mot quoc gia

Th�t khong may, m9i thfr khong nhll' the mai dU'Q'C. Den sinh nh�t tron mot tu6i cua be - Kuhl phat hi�n ra, cac em khong con co kha nang phan bi�t am thanh cua m9i ngon ngfr tren hanh tinh dll'Q'C nfra. Cac em chi co thg phan bi�t dll'Q'C gifra ngIT01 noi ngon ngfr cac em nghe thay dU'Q'C trong vong sau thang tr& lc;ti. Mot em be Nh�t Ban chll'a bao gier dU'Q'C nghe thay hai tu "ho" va "do" trong th01 gian 7 den 12 thang tu6i thi den khi tron 1 tu6i, em se khong thg phan bi�t dll'Q'C hai am thanh nay. Luc nao ding v�y, se vftn co nhfrng bi�t l�. NgIT01 trIT&ng thanh qua dao tc;i.o vftn co thg h9c each phan bi�t cac am thanh 101 noi trong cac ngon ngfr khac. Nhrmg noi chung, co ve nhll' nao bo cua chung ta co mot canh crra CO' may hfru hc;i.n trong mot khoang th01 gian ngan ngui bat nger. Canh crra nh�n thfrc bat dau du dU'a Ch\fC dong tu Sau thang tu6i, va, neu khong CO tac dong nao dg dfiy no ra, canh Ctfa cuoi cling se s�p lc;i.i. Den thang tu6i thfr mll'01 hai, nao bo cua be da dITa ra nhfrng quyet dinh Se anh hll'cYng t&i het CUOC d01 be.

Kuhl va ca cac nha nghien cfru khac deu t\l' h6i, co tac nhan nao du mc;i.nh dg ngan cho canh crra ay kh6i dong s�p lc;i.i? Vi d\l, bc;i.n se trrmg cho con minh, trong khoang th01 gian mang tinh then chot nay, mot cuon bang gi9ng ai do noi tieng nll'&C ngoai. Li�u nao bo co tiep tt.ic rong m& dg don nh�n cac am vi khong? Cau tra 101 Ia "khong h�n". The con mot dia DVD ghi hinh ai do noi tieng nll'&c ngoai thi sao? Canh crra vftn tiep t1.ic s�p lc;ti. Chi co mot thfr ngan dU'Q'C canh crra ay dong lc;ti v&i mot loc;ti ngon ngfr khac. Bc;tn buoc phai chuygn tai cac tl:r ngfr thong qua tll'O'Ilg tac xa hoi. Mot ngll'01 b�ng Xll'O'Ilg b�ng thit se phai bll'&C vao can phong va tr\fC tiep noi ngon ngfr do v&i em be. Neu nao bo cua be phat hi�n ra tll'O'Ilg tac xa hoi nay, cac tebao than kinh se bat dau ghi lc;i.i ngon ngfr thfr hai, ca am vi va tat ca nhfrng thfr khac. Dg tien hanh cac nhi�m V\l nh�n thfrc nay, nao bo can den kich thich theo kigu co-qua-co-lc;ti va phong phu thong tin ma chi CO mot con ngll'01 th\l'C S\f khac CO thg mang lc;i.i.

An Sau trong nhfrng dfr li�u nay la ca mot qua born y tll'cYng, mot qua born nh�n dU'Q'C S\f ung ho mang tinh kinh nghi�m tu cac linh V\fC khoa h9c phat trign. Vi�c h9c t�p cua con ngll'01, & trc;i.ng thai nguyen ban nhat, chu yeu la mot bai th\l'C hanh moi lien h�. Tri thong minh khong dU'Q'C phat trign trong nhfrng chiec noi nung chc;ty di�n Cua cac cf> may lc;tnh leo khong sfrc song, ma la trong vong tay cua nhfrng con ngIT01 am ap va day yeu thITO'Ilg. Bc;i.n co thg tai mac noi nao bo cua tre (dung theo nghia den) nher vao vi�c trrmg be ra v&i cac

moi quan h�.

B�n c6 nghe thay tieng CU'OO ay khong? D6 la tieng CU'OO cua c�u con trai Noah cua toi, thg hi�n cho ong bo gia la toi day r�ng vi�c nuoi nang chu dong va rat "thu�n t\]:' nhien" c6 vai tro quan trQng den the nao trong vi�c d�y cho n6 biet each th\]:'C hi�n mot vi�c th�t tuy�t VOO, va ciing th�t nhan ban, ay la hQC ngon ngfr.

5. Giai ma giao tiep phi ngon tir

M�c du tieng n6i Ia mot d�c tinh doc dao cua con ngll'm, n6 tru �n trong mot the gi&i bao la Cua CaC hanh vi giao tiep, nhrmg rat nhfeu phll'ong ti�n ay ciing dU'Q'C cac loai dong v�t khac SIT dvng. Tuy the, khong h�n la luc nao tat ca cac loai ciing deu phat ra mot thong di�p giong nhau, nhll' nhfrng gi c�u be 2 tu6i dU'&i day da kham pha ra vao mot ngay nang dt::p & mi'en Nam California. S\f nham lfin ay da khien em phai n�m vi�n suot mot tuan.

C�u chang be bong dang di d�o mat quanh khu Ian c�n v&i mt::. Ba mt:: diITig l�i dg tan gfiu v&i mot ngll'm b�n. C�u be mfiu giao hieu dong kia thi tan bo ra mot khoang ngan ngan gan d6, den san trll'&C cua mot nha lang gi'eng. Hay, chinh xac la san trll'&C cua con ch6 noi Doberman nha hang x6m. Khong hay biet gi ve hanh vi xac dinh lanh th6 cua loai ch6, anh Chang 2 tu6i kia phat hi�n ra mot dong XU be ti sang bong tren bai CO nha hang XOm Va nhao Ien dg nh�t lay. Con ch6 nhin ch�m ch�m vao em be, cat Ien vai tieng sua canh bao, roi cui thap dau xuong dg che phan c6 n6, roi gam grr de d9a. Sfrng sa, em be nhin Ien, va tiep xuc kigu mat-doi-mat v&i con ch6. D6 chinh la mot 101 tuyen chien v&i loai ch6. Ket qua: mot tuan n�m trong phong cap Clru. Con ch6 lao Ien tan cong vao c6 h9ng em be, va d&p trung tay. Em be phai khau 20 mfii, va toa ket an con ch6 se bi giet. Tuy the, con ch6 chi don thuan hanh dong d\]:'a tren mot phan X� hanh vi t\]:' nhien, CO lien quan den phan frng trll'&C ve m�t cua mot ai d6.

Giao tiep kigu m�t-doi-m�t c6 rat nhi'eu y nghfa trong the gi&i loai v�t, da phan khong lay gi lam hfru hao. Rut ra thong tin xa hoi nao d6 b�ng each kigm nghi�m bigu hi�n tren gll'ong m�t chinh la mot lat cat day quyen nang cua ljch SIT tien h6a cua dong v�t c6 VU.. Nhrmg con ngll'm chung ta SIT dvng gITong m�t, bao gom ca giao tiep mat-doi-mat vi rat nhi'eu nguyen do khac nhau ngoai vi�c chuygn tai thong di�p de d9a. Chung ta s& hfru h� thong thong di�p phi ngon tu tinh vi nhat tren hanh tinh nay. Kg tu cac em be tr& di, chung ta luon luon trao d6i cac thong tin xa hoi b�ng cac CIT chi CO' thg phoi hqp v&i nhfrng Ill).

CU'OO va ca ve khong tan thanh. Ket hqp v&i nhau, chung t�o thanh vien bao ng9c ng\]:' tren khoi thong tin ngo�i quan - b�n vfin nh& thu�t ngfr nay ch fr? - mot each thfrc day hi�u l\]:'C dg chuygn tai mot quan digm th�t nhanh ch6ng.

M�c du ton t�i rat nhi'eu than tho�i bao quanh y tll'&ng ngon ngfr CO' thg ( doi khi ngll'Oi ta bat cheo chan va roi dufli chan ra don gian chi vi chan bi moi) , nhfrng phat hi�n dich th\]:'C vfin cfr n6i Ien tu n6 l\fc nghien cfru doi tll'Q'Ilg nay, it nhi'eu trong so d6 phu hqp v&i vi�c dIT&ng dvc con cai. C6 hai nghien cfru hap dfin hon h�n c6 lien quan den chu de ngon ngfr ca thg va CIT chi tll'ong tac ra sao v&i tieng n6i con ngll'm.

H9c ngon ngfr ki hi�u c6 thg tang cITang nh�n thfrc them 50%

Ctr chi va 101 n6i SIT dt,mg cac m�ch than kinh tll'OTig tl,f nhau trong qua trinh chung phat trign qua Jich srr tien h6a loai ngrr01. Nha ngon ngfr tam ly David McNeil cua D�i h9c Chicago la ngrr01 dau tien de xuat di'eu nay. Ong cho r�ng cac ky nang phi ngon tir va ngon tir c6 thg vftn duy tri nhfrng moi lien ket ben chac m�c du chung da re ra thanh cac trmmg hanh vi khac bi�t. Ong nh�n dinh chinh xac. Cac nghien Clru da kh£ng dinh di'eu nay b�ng mot phat hi�n gay boi roi: Nhfrng ngrr01 khong con kha nang CIT dong cac chi sau mot t5n thrrOTig nao bo ciing ngay cang danh mat kha nang giao tiep ngon tir. Cac nghien Clru ve doi tITQ'Ilg tre em ding thg hi�n Sl,f ket hqp trl,l'C tiep trrOTig tl,f. Gier day chung ta biet r�ng tre SO' sinh Se vftn chrra thg CO dU'Q'C VOn tir Vl,l'Ilg tinh vi cho den khi vi�c kigm SOat ng6n tay V�n dong cua tre dU'Q'C tang CU'Crng. D6 la mot kham pha dang chu y. Ctr chi chinh la "nhfrng ell-a s5 m& ra cac qua trinh trr duy", McNeill n6i.

Li�u vi�c h9c cac CIT chi v�t ly c6 giup nang cao cac kY nang nh�n thfrc? Mot nghien Clru cho r�ng c6 thg, m�c du n6 doi h6i c6 S\f tham gia cua nhieu yeu to khac nfra. Cac em be v&i kha nang thinh giac binh thrrerng tham gia mot l&p h9c Ngon Ngfr Ki Hi�u My trong vong 9 thang khi m&i vao l&p 1, Sau do cac em dU'Q'C thl,l'C hi�n mot lo�t cac bai kigm tra nh�n thfrc. Ket qua digm so ve tr9ng tam chu y, cac nang ll,l'C khong gian, tri nh& va ca thi giac cua chung deu tang Jen dang kg - Jen t&i chirng 50% - so v&i trrr&c khi drrqc dao t�o.

Tre can doi tho�i trl,l'C tiep

Mot trong nhfrng nh6m err chi quan tr9ng, b�n c6 thg doan ra ngay, chinh la bigu hi�n tren khuon m�t. Cac be rat thich nhin th£ng vao m�t ngrr01. GrrOTig m�t cua m� la tuy�t nhat - nhrmg nhin chung, be thich m�t ngrr01 hOTI so v&i m�t khi, m�t l�c da khong brr&u, m�t con meo hay ch6. Be kiem tim cai gi tren grrOTig m�t b�n? Thong tin cam xuc. B�n c6 vui khong? Hay la buon the? Hay day de d9a?

Chung ta deu danh mot lrrQ'Ilg l&n th01 gian dg d9c cac grrOTig m�t. Giao tiep phi ngon tir cua mot ngrr01 c6 thg xac nh�n giao tiep ngon tir cua anh ta/ co ta, lam suy yeu n6, hay th�m chi la doi l�p hoan toan. Cac moi quan h� cua chung ta dl,fa tren nang ll,l'C phien dich n6. V�y nen con ngrr01 d9c cac grrOTig m�t nhrr mot phan x� tl,f nhien, va b�n c6 thg quan sat dU'Q'C di'eu nay, kg ca tir nhfrng tieng dong ho dau tien cua em be sau khi chao d01. Ky nang nay phat trign qua th01 gian, va hanh vi tinh te nhat CO thg quan sat dU'Q'C la khi be nam den bay thang tu5i. Mot so ngrr01 bfrm sinh da c6 rm the hOTI nhfrng ngrr01 khac. Nhrmg doi khi chung ta vftn cfr bi sai l�ch. Cac nha nghien cfru g9i d6 la Sai l'am Othello.

Trong v& bi kich cua Shakespeare, chang Othello tin r�ng VQ' minh da lira doi. Othello dang trong COTI dien cuong gi�n dfr khi chang doi dau v&i nang trong phong ngu. Rat tg nhien, nang SQ' hai dieng ngrr01. Nhin thay grrOTig m�t kinh hoang cua nang, chang di�n giai n6i SQ' hai ay thanh ve toi 16i, d6 la tat ca nhfrng manh moi ve Sl,f phan boi ma chang can c6 . Trrr&c luc trirng ph�t nang, nhfrng 101 gi�ng xe yeu-h�n trfr danh nay da dU'Q'C thot ra:

Khong, phai cho con ay rfra nat, tan lvi va day n6 xuong dia ngvc ngay dem nay, vi n6 khong dU'Q'C song nfra. Khong, tim ta da h6a da. Ta tl,f danh vao tim ma ban tay ta bi dau. Oi, tren d01 nay khong CO ai diu dang hOTI no: no dang dU'Q'C n�m hen C�nh mot tj de VU'OTig va ra l�nh cho ong ay phai tuan theo.

Gicii ma chinh xac grrong m�t cua ngmYi khac c6 thg doi hoi nhi'eu nam kinh nghi�m; va giong nhrr Othello, ngmYi l&n doi hie ding mac sai Jam. Cach duy nhat dg tang cmmg do chinh xac & day la trrong tac v&i ngmYi khac. D6 la ly do be SO' sinh can den nhfrng khoang thCri gian & hen c�nh con ngrrCri b�ng-xrrong-b�ng-thit t1r nhfrng nam dau dCri. Khong phcii thCri gian v&i may tinh. Khong phcii thCri gian v&i ti vi . Nao bo cua be can den S\f trrong tac v&i b�n, mot each tr\]:'C tiep, rieng tu, nhat quan.

Ho�c nhrr the, ho�c b�ng each drrqc nha tam ly ngon ngfr Paul Ekman huan luy�n . .

Mot grrong m�t n6i Jen nhfrng gi

Paul Ekman, giao su danh d\l' cua D�i h9c California - Sanfrancisco rat hiem khi di�n gicii sai grrong m�t cua ngrrCri khac. Ong da l�p danh ml)C hon 10.000 kigu ket hqp cac tr�ng thai bigu hi�n khac nhau tren grrong m�t, sang t�o nen mot ban li�t ke gQi ten la H� thong Ma h6a Ho�t dong Ca m�t (FACS). Cong Cl) nghien cfru nay cho phep mot ngrrCri quan sat da qua dao t�o c6 thg m6 xe duqc mot bigu hi�n nao d6 d\]:'a tren ho�t dong cua cac CO' San sinh ra n6.

SU- dl)ng nhfrng cong Cl) nay, Ekman da phat hi�n ra mot vai dfeu dang ng�c nhien xung quanh nh�n thfrc grrong m�t con ngrrCri. Tnr&c het, con ngrrCri tren khap the gi&i deu thg hi�n nhfrng tr�ng thai tinh cam nhrr nhau, SIT dl)ng cac CO' m�t nhrr nhau. Nhfrng tr�ng thai cam XUC CO' ban mang tinh phB quat nay la vui ve, buon rau, ng�c nhien, ghe t&rn, gi�n dfr va SQ' hai. (Tho�t dau, phat hi�n nay th\]:'C S\f gay srrng sot; nghien cfru vao thCri digm d6 phac nen cac bigu hi�n tinh cam tren m�t chu yeu d\]:'a tren nhfrng t�p tl)C van h6a) . Th(r hai, thfr kigm SOat CO y thfrc ma chung ta ap dl)ng Jen CaC CO' m�t Cua minh ciing chi CO h�n, dong nghia v&i vi�c chung ta da dua ra rat nhi'eu thong tin t\]:' do. Lay thi dl), cac CO' quanh mat khong n�m drr&i S\f kigm soat CO y thfrc. Day CO thg la ly do t�i sao chung ta CO XU hrr&ng tin vao doi mat nhi'eu hon.

Mot trong nhfrng cuon bang ghi hinh trong nghien cfru cua Ekman thg hi�n pha trrong tac gifra mot bac si tam than va Jane, mot b�nh nhan roi lo�n rat n�ng cua ong. Jane bi t6n thrrong do tram uat nghiem tr9ng den mfrc co phcii nh�p vi�n va d�t trong tinh tr�ng theo d6i thmmg xuyen dg ngan ngrra vi�c co t\l' sat. Den Ilic co bat dau thg hi�n nhfrng dau hi�u ccii thi�n tinh tr�ng th\]:'C S\f, co nai ni bac si cho phep minh ve nha dip cuoi tuan. Chiec may quay drra c�n m�t Jane, tran man hinh, khi bac si dong y cho co rCri khoi vi�n. Khi Ekman cho bang ch�y ch�m l�i, mot tia tuy�t VQng rat Sau dot ngot 16e Jen tren grrong m�t Jane. Drr0ng nhrr co khong thg kigm soat n6i n6. H6a ra Jane da d\l' tinh se t\l' sat khi tr& ve nha, ma on trCri, co da kip thu nh�n trrr&c khi duqc tha cho ve. Ekman ciing SIT dl)ng cuon bang dg huan luy�n cac nhan vien canh sat ciing va ca cac chuyen gia sfrc khoe than kinh. Ong ngtrng CUOn bang l�i Va hoi CaC hQC vien Cua minh xem hQ CO thay tia tuy�t VQng 16e Jen d6 khong, chtrng nam giay dong ho. Khi hQ biet minh can tim kiem thfr gi, hQ c6 thg nhin thay duqc.

Nhfrng tia 16e Jen nay duqc gQi la "bigu hi�n tinh te", nhfrng bigu hi�n tren grrong m�t chi keo dai chtrng vai phan Cua giay nhrmg l�i CO XU hrr&ng he lo nhfrng cam XUC chan th\]:'C nhat cua chung ta, phan frng l�i trrr&c nhfrng nghi ng�i nhanh nhrr di�n x�t. Ekman kham pha ra r�ng mot so ngrrCri c6 thg phat hi�n va di�n gicii nhfrng bigu hi�n tinh te nay tot hon

ngmn khac. Con ngmn ta va vinh rat nhi'eu, va nhfrng ngrrm c6 thg bat duvc cac bigu hi�n tinh te thi rat thc;to vi�c phat hi�n ra S\f doi tra. (BQ phim truyen hinh Lie to Me ciing drrqc xay dl)'Ilg dl)'a tren ti'en de nay.) Ekman phat hi�n ra r�ng ong c6 thg huan luy�n cho ngrrm khac doc nhfrng bigu hi�n tinh te nay, tang crrang nang ll)'C nam bat cac manh moi phi ngon tir.

Chfrng mu grrong m�t

V1 dau chung ta c6 thg kh�ng dtnh r�ng kha nang doc dm:yc khuon m�t la rat quan trong? MQt phan b&i nao bQ cong hien m9t phan l&n "cua cai" tebao than kinh, bao gom ca m9t khu Vl)'C rat thiet yeu c6 ten goi "hoi hinh thoi" cho m9t nhi�m V\l duy nhat la XU ly dfr li�u cac grrong m�t. Di�n tich khu than kinh v&i kich thrr&c chirng nay la rat dat do; bQ nao se khong rao m9t vling dg pht;ic cho m9t chfrc nang don nhat nhrr the trir phi n6 phai c6 m9t ly do thl)'c S\f thuyet pht;ic.

Chung ta biet r�ng b9 nao c6 rieng cac khu V\fC chuyen bi�t dg nh�n di�n grrong m�t vi mQt ngrr(ri CO thg bi t5n thrrong khu Vl)'C nay va danh mat kha nang nh�n di�n ra chu nhan cua cac grrong m�t d6. Tinh trc;ing roi loc;in nay dU'Q'C goi la chfrng mat nh�n thfrc, hay "mu grrong m�t". Pht;i huynh cua cac tre mac chfrng mu grrong m�t se phai cung cap cho cac em nhfrng chi dftn dc;ti loc;ii nhrr "Con nh& nhe, Drew la bc;tn m�c ao SO' mi mau cam; con Madison thi m�c vay mau do. " Neu khong, tre se khong con phan bi�t drrqc cac tre khac dang chO'i v&i minh. Mat cua cac em khong c6 van de gi ca, ma la trt;ic tr�c & nao bQ.

Thanh vien cua t�p thg

Di�n dtch chinh xac CIT chi va cac bigu hi�n tren m�t la nang ll)'C dU'Q'C trr&ng thrr&ng cao d9 gifra binh nguyen Serengeti bc;io tan, khong thrrong x6t. D6 la b&i S\f hqp tac xa h9i chinh la mQt ey nang sinh ton tuy�t VOO, Cl)'C ky hfru ich, bat kg trong trrrang hqp nao, phai san du&i nhfrng con v�t to l&n hon minh hay chi la gang ket than v&i hang x6m lang gi'eng. Trong so rat nhi'eu tai nang thien b�m khac, kha nang hqp tac xa h9i cho phep ngrrm ta lam vi�c nh6m. Da phan cac nha nghien cfru deu tin r�ng kha nang lam vi�c nh6m tc;io di'eu ki�n cho chung ta VU'Q't Ien khoi nhfrng hc;tn che ve m�t thg chat khac.

"Doc tj" cac grrong m�t h6 trq ra sao doi v&i lam vi�c theo nh6m? Kha nang phoi ket hqp v&i nhau trong boi canh rui ro cao doi hoi nhfrng kien thfrc rat thiet than va lien tt;ic ve mt;ic dich va d9ng CO' cua cac thanh vien trong nh6m. Nam bat dU'Q'C qua trinh di�n bien tam ly trrong lai Cua ai d6 cho phep CO dU'Q'C dl)' doan chinh xac hon ve hanh vi Cua anh ta ho�C co ta (cfr hoi bat CIT h�u v� nao chO'i tc;ii Giai VO dtch Bong bau dt;ic Quoc gia thi biet) . Doc ra thong tin cam XUC tren grrong m�t Cua ai d6 chinh la each nhanh ch6ng nhat dg CO dU'Q'C nhfrng nh�n thfrc sau sac nay. Va tren binh nguyen Serengeti, nhfrng ngrrm c6 kha nang lam vi�c d6 chinh xac ding thl)'c hi�n chfrc nang tot hon. Ngay nay, khi c6 nhfrng ngrrm g�p kh6 khan trong vi�c doc ra cac thong tin cam xuc �n giau tren grrong m�t, chung ta goi d6 la chfrng tl)' ky. Lam vi�c nh6m la m9t thfr Cl)'C kY gian nan v&i nhfrng em be mac chfrng nay.

Cac nha each tan la nhfrng chuyen gia giao tiep phi ngon tir

Li�u kha nang doc dU'Q'C bigu hi�n grrong m�t va CIT chi cua m9t dfra tre c6 dl)' doan

dm;rc thanh cong cua em trong l\rc lm;rng lao dong the ey XXI khong? Cac nha di'eu tra khi nghien cfru ve nhfrng doanh nhan thanh d:;tt ding nghi nhIT the. Chung ta da kham pha dm;rc ba tren nam d�c digm trong nghien cfru ve DNA cua Nha ciii each. Hai digm cuoi Cung, xet ve ban chat, la Cl)'C ey mang tinh xa hoi:

• Nhfrng ngmn nay thanh th:;io xay dl)'Ilg m:;ing lmn theo kigu nao day. Cac doanh nhan thanh cong luon bi cuon hut b&i nhfrng ngmn thong minh v&i chuyen mon h9c hanh khac xa cua minh. Vi�c nay cho phep hQ c6 dU'Q'C kien thfrc (y nhfrng linh Vl)'C ma neu khong tiep xuc, hQ khong thg h9c dU'Q'C. Nhin nh�n ttr g6c do xa hoi, hanh dong nay khong d� thl)'C hi�n chut nao. Lam the nao hQ c6 thg thl)'C hi�n vi�c d6 lien tl).C khong ngrmg nghi? ThU: tham khao nhfrng nh�n dinh sau sac tU: d�c digm chung cuoi cling nay.

• HQ quan sat ky 1IT5ng m9i chi tiet trong loi hanh xU: cua ngITCri khac. Cac doanh nhan la nhfrng chuyen gia b�m sinh ve ngh� thu�t di�n giiii cac CIT chi va bigu hi�n khuon m�t. Di�n giiii lien tl).C va chinh xac nhfrng tin hi�u phi ngon tU: nay c6 le chinh la each cho phep hQ chiet xuat thong tin tU: nhfrng nguon doi tll'Q'Ilg c6 boi canh h9c hanh rat khac v&i ban than h9.

Mong muon con b:;tn se l&n Ien thanh mot nha ciii each xuat chung IT? Hay dam bao r�ng be nam vfrng den mfrc tuy�t hao cac kY nang phi ngon tU: - va ca tri to mo tll'ong xfrng nfra nhe.

KHONG c6 TRONG cAc BAI KIEM TRA IQ TU: ni'em say me kham pha, Sl)' tl)' chu, 6c sang t:;io cho den nang ll)'C ngon tU: va phi

ngon tU:, r6 rang la m6n ham mang ten tri thong minh c6 qua nhi'eu thanh phan khac nhau. Cac bai kigm tra khong c6 kha nang do lmmg dU'Q'C phan l&n nhfrng yeu to nay, m�c du chung l:;ti dong vai tro Cl)'C kY quyen nang trong thanh cong tll'ong lai cua con b:;tn. V&i nhfrng d�c digm doc dao nhmmg v�y, thi di'eu nay ch�ng lay gi lam l:;t. Mot so yeu to con bat ng(r den mfrc thach thfrc Ca nfem tin thong thll'Crng (CO' may tr& thanh mot doanh nhan thanh d:;tt cua con b:;tn l:;ti c6 dinh dang t&i nang ll)'C giiii ma cac gITong m�t sao?). V�y nen, b:;tn ding khong nen nan long thoai chi lam gi neu nhll' con minh khong n�m trong top 97% & mot bai kigm tra nhat djnh nao d6. Be c6 thg s& hfru rat nhieu nhfrng khia c:;inh tri tu� khac, doi dao, phong phu, nhfrng khia c:;inh ma cac bai kigm tra kia von da khong thg nao phat hi�n ra n6i.

N6i nhll' v�y khong c6 nghia la tat ca m9i ngITCri deu la mot Einstein ti'em tang. Nhfrng nang ll)'C thien phu nay khong dU'Q'C phan phat dong deu tren tat ca con cai chung ta, va phan l&n deu c6 yeu to di truyen. Vi dl)., dfra con mac chfrng tl)' ky cua b:;tn c6 thg se khong bao gier s& hfru ve am ap nhll' mot tj ml).C SU', bat kg b:;tn c6 gang each nao. Nhrmg, b:;tn biet day, c6 nhi'eu thfr quyet dinh den tri thong minh hon la "h:;it giong" don thuan. Gier da den luc can cay xuong mot SO kham pha thl)'C Sl)' dang chu y ve th fr "dat trong" khien cho cac con chung ta thong minh h�t nhll' nhfrng gi h:;it giong cua chung hfra h�n ban dau.

Nhfrng digm cot yeu

• C6 nhfrng khia c:;inh thuoc ve tri thong minh cua con cai ma b:;tn khong thg can thi�p

gi vao dtrqc; yeu to di truyen quyet dinh khoang 50% van de nay .

• IQ c6 lien quan den mot so ket qua quan tr9ng c6 dtrQ'C trong giai do�n be thO', nhrmg n6 chi la mot trong nhfrng thmrc do cho nang h,rc tri tu� ma th6i.

• Tri thong minh c6 rat nhi'eu thanh phan khac nhau, trong d6 bao gom ca dam me kham pha, S\f t\l' chu, OC sang t�O Va cac ky nang giao tiep.

BE THONG MINH: DAT TR0NG Quy lu�t tri nao

Dirc;rc an toan, be thong minh

Khen ng(Yi nJ hrc, ch(r khong phdi IQ

Vui chO'i co hir&ng dtin - deu d(m mJi ngay

Cdm xuc, ch(r khong phdi "bilu tirc;rng cdm rue"

BE THONG MINH: DAT TRONG Hoi be, Teddy Roosevelt om yeu den n6i cha m� c�u phai tv: d�y con & nha. D6 h6a ra

l�i Ia dieu may man nhat c�u c6 dU'Q'C. Teddy c6 nhi'eu thOi gian & ben ngU'Oi cha triu men, yeu thU'ang tuy�t vOi den n6i neu c6 mot noi vinh danh cha cua nhfrng dfra tre yeu &t, ngai Theodore Sr. at h�n phai la nhan v�t dau tien dU'Q'C ton vinh. Trong nh�t ky cua minh, Teddy Roosevelt viet khi con be, ong vftn thmmg dU'Q'C cha nhac befog Jen tren doi tay vfrng chai. Ngai Roosevelt cha se rong ru5i khap cac hanh lang, gifr c�u con trai th�ng ngITOi suot hang tieng dong ho, dg c�u be d� th& han. Hai cha con cling kham pha the gi&i ben ngoai khi trOi d�p, con khong l�i mi�t mai tim toi trong thU' vi�n. Dan da, sfrc khoe cua c�u dU'Q'C cai thi�n. Cha ding la ngITOi khuyen khich Teddy n6 lv:c het sfrc & m6i thOi digm tr9ng d�i trong dOi. Vai th�p ky sau, vi t5ng thong da viet nhU' the nay trong mot trang nh�t ky:

Cha khong chi danh cho toi S\f cham s6c l&n lao, khong m�t moi . . . cha con VO cling sang suot khi khong chieu chuong toi thai qua, va lam toi cam thay r�ng minh phai tv: ep ban than dg bat kip chung b�n va luon s�n sang dg ganh vac nhfrng tr9ng trach kh6 khan trong the gi&i nay.

Ngai Roosevelt cha c6 thg khong hay biet, nhrmg ong da thv:c hanh nhfrng ly thuyet ve khoa hoc than kinh nh�n thfrc dg nu6i d�y dfra con trfr danh cua minh. Dung la Teddy thong minh bfrm sinh va dU'Q'C sinh ra trong nhung l\la, hai thfr ma khong phai c�p cha m� nao ding danh cho con minh dU'Q'C. Nhrmg han the, Teddy da chao dOi trong tinh yeu thITang va sv: diu dat t�n tinh, thfr ma m9i cha m� deu c6 thg mang l�i cho con minh. Qua v�y, con VO van each khac giup b�n, giong nhU' ngai Roosevelt cha - can thi�p dU'Q'C dg giup tre thong minh. Bat kg to chat di truyen ra sao, b�n deu c6 thg giup con cai minh phat huy toi da tri thong minh cua chung nhU' Theodore Roosevelt, Albert Einstein hay nhfrng danh nhan thanh cong khac. Van de chi Ia: lam each nao?

Hay coi day la di'eu ki�n "dat trong", nhU' v�y van de se la dU'a ra mot c6ng thfrc "phan b6n" phli hqp. C6 tat ca hon chat dinh dIT&ng b�n se muon dU'a vao cong thfrc frng xii' cua

minh, dieu chinh linh hoc;i.t trong qua trinh con tre l&n dan len : nuoi con b�ng sfra m�, tro chuy�n v&i con, vui choi va khen ngQi n6 h.rc cua tre chfr khong phai thanh tich. Ben cc;i.nh do, CO mot SO doc to phai hc;tn che tri�t d@ nhrr: ep con th\l'C hi�n nhfrng nhi�m V\l ma tri nao cua be chrra phat tri@n day du d@ lam drrqc; d�y con cai bc;i.n den ngrr&ng cua trc;i.ng thai tam ly mang ten la "tuy�t v9ng do huan luy�n"; va, doi v&i cac be drr&i 2 tu6i - ti vi la chat doc dau bang. Con mot so chat "phv. gia" vftn drrqc cac chuyen gia ban hang tuyen truyen, thi tuy bc;i.n can nhac loc;i.i bo.

CONG v1tc THVONG NGAY CUA NAO BQ KHONG PHAr LA HQC Th.P

Trrr&c het, tOi can phai chan chinh ngay mot nh�n thfrc sai l'am. Rat nhi'eu ong bo ba m� day thi�n chi dinh ninh r�ng bo nao cua con minh rat hao hfrng v&i vi�c h9c hanh. Di'eu d6 la khong dung. Bo nao kh6ng he hfrng thu v&i chuy�n h9c hanh. Bo nao chi hfrng thu v&i vi�c sinh ton. Bao nhieu nang l\l'C cua nao bo deu chi nh�m phv.c V\l mv.c dich duy nhat la tranh bi tieu di�t. H9c hanh ding chi la d@ phv.c V\l doi hoi chinh yeu nay ma th6i. Qua la may, khi Cong Cl). tU' duy nay Cua chung ta lc;ti CO th@ th\l'C hi�n nhi�m V\l "dup" trong l&p hQC, ban cho chung ta kha nang vl:ra lam toan lc;i.i dong thCri n6i tieng Phap Iau lau nfra. Nhrmg d6 khong phai la vi�c chinh cua tri nao. D6 chi la mot san ph�m phv. tinh ca cua mot nguon l\l'C a tang sau hOTI nhi'eu: khao khat g�m nham, thoi thuc khong ngirng - dU'Q'C song tiep nhfrng ngay sau d6. Chung ta muon ton tc;i.i nen chung ta buoc phai h9c. Chung ta h9c t�p, nh& the ma ton tc;i.i.

Hi@u drrqc mv.c dich chu dc;i.o nay c6 th@ khai sang rat nhi'eu di'eu, va sau day la di'eu quan tr9ng nhat: neu muon c6 mot d(ra con drrqc dc;i.y d6 den noi den chon, bc;i.n buoc phai kien tc;i.o mot moi trrr&ng an toan. Khi doi hoi an toan cua tri nao drrqc dap frng, n6 se tc;i.o dieu ki�n cho cac te bao than kinh drrqc "lam them ngoai gi&" trong cac tiet h9c mon dc;i.i so. Ngrrqc lc;i.i, khi nhu cau an toan khong drrqc dam bao, thi dc;i.i so hay la cai gi thi ciing bay ra ngoai cU:a s6 het. Day ding la di'eu Roosevelt cha da lam. Trrr&c het, 6ng nang d& con trai minh, cho c�u cam giac an toan, dong nghfa v&i vi�c tj t6ng thong trrOTig lai c6 th@ toan tam toan y dam minh vao h9c t�p.

An toan la tren het

Trong cac cuoc tan cong, nc;i.n nhan thrr&ng bi chfrng mat tri nh& ho�c nham lftn; hQ thrr&ng khong tai nao nh& n6i khuon m�t hung thu, nhrmg lc;i.i c6 th@ nh& r6 den tirng chi tiet th fr vli khi da uy hiep minh. Tc;i.i sao lc;i.i nh& chi tiet ch�ng may giup ich cho canh sat, ma khong phai la khuon m�t ke thu ac, th fr toi can thiet? Leri giai dap he lo moi rm tien tuy�t doi cua nao bo: S\l' an toan. Vu khi �n chfra moi de d9a ti'em tang to l&n nhat, va nao bo t�p trung vao vli khi b&i da drrqc l�p trinh d@ t�p trung vao S\l' ton vong. Nao bo khong he h9c t�p trong nhfrng tinh huong thu nghich nhrr the nay (S\l' cang th�ng CO kha nang di'eu chinh tieu di@m cua tri nao den mfrc phi thrr&ng) ; nao chi dang t�p trung vao nguon nay sinh moi de d9a ma th6i.

Mot C\l'U phi cong chien dau giang dc;i.y (y trrr&ng dc;i.i h9c hang kh6ng da kham pha ra hi�n trrqng nay trong l&p h9c. Mot trong so cac sinh vien cua ong la ngoi sao & l&p h9c m�t

dat nhrmg l�i g�p rac roi tren khong. Trong chuyen bay huan luy�n, co di�n giai sai tat cac tin hi�u thiet bi, va ong thay la mang co, chac m�m vi�c nay se bat hoc tro phai t�p trung chu y hon. Nhrmg khong, co bat dau kh6c 16c, va du co den may, co v�n khong t�p trung n5i. Ong thay cho may bay dap xuong, gier hoc ket thuc. C6 gi khong 5n & day? Xet tl:r g6c do nao ho, khong c6 gi la sai trai. Tri 6c co hoc tro chi t�p trung vao moi de dQa, h�t nhrr nhfrng gi da dU'Q'C l�p trinh tl:r hang tri�u nam ve trrr&c. Con gi�n dfr cua ong thay khong th� giup co t�p trung vao cac thiet bi dU'Q'C, vi thiet bi d6 dau phai nguon nay sinh de dQa. Chinh ban than ong thay m&i la moi de dQa. Hi�n trrQ'llg "t�p trung vao vli khi" nay chi don thuan thay the "khfo sung ngan" b�ng "ga C\J.11 phi Cong" ma thoi.

B�n c6 th� ap d\mg di'eu nay d� Jen l&p cho sinh vien, hay kem con hoc. Hay nh&, tri nao se khong bao gier VlrQ't Jen khoi moi b�n tam sau sac xoay quanh chuy�n sinh ton.

BON THANH PHAN CAN THIET Den gier thi chung ta c6 th� dao sau vao h6n hQ'P "phan b6n", v&i hon thanh phan can

c6 trong l&p dat trong phat tri�n cua minh.

1. Nuoi con bAng sfra m� chinh la yeu to kich thich tri nao

Du dau d6 b�n v�n c6 th� nghe thay nhi'eu y kien ve tac dvng cua vi�c nuoi con b�ng sfra m�, nhrmg rieng gi&i khoa hoc thi hoan toan nhat tri ve van de nay. Sfra m� khong khac gi than dU'Q'C doi v&i tre SO' sinh va tre nh6. N6 chfra cac muoi khoang va vitamin quan tr9ng, giup tang Cll'Crng h� mi�n dich, ngan ngtra CaC di t�t ve tai, h� ho hap, d� day va mot. Trong mot ket qua gay sling sot (chi v&i gi&i d�i chung), cac nghien cfru tren khap the gi&i da xac nh�n r�ng nuoi con b�ng sfra m� giup em be thong minh hon. Trong cac bai ki�m tra nh�n thfrc, nhfrng em be bu sfra m� d�t thanh tich cao hon 8 di�m so v&i nhfrng em be bu binh, va ket qua nay vftn trrong t\f sau gan mot th�p ky. Cac em ding d�t dU'Q'C di�m so cao hon, d�c bi�t la trong mon doc va viet.

Sao l�i the? Chua ai c6 th� th\fC S\f ly giai chac chan, tuy nhien ding c6 mot vai CO' s& dang tin c�y. Sfra m� c6 chfra cac chat ma nao ho cua be can hap thu d� phat tri�n & thCri di�m sau khi chao dCri nhrmg khong th� t\f san sinh ra drrqc. Mot trong so d6 la taurine -mot amino axit dong vai tro thiet yeu doi v&i S\f phat tri�n h� than kinh. Trong sfra m� con c6 cac axit beo omega-3, giup ich cho nh�n thfrc & tre, (xem chrrong ThCri ky mang thai, phan An nhfrng th\fC ph�m phu hQ'P). HQc vi�n Nhi khoa Hoa Ky khuyen r�ng tat ca cac ba m� cho con bu hoan toan trong sau thang dau dCri, tiep tvc cho bu khi tre bat dau an d�m, va giam dan sau mot nam.

2. Tro chuy�n v<Yi con b�n - th�t nhieu

Den giai do�n be t�p n6i, n�p day tl:r ngfr vao dau be chinh la mot trong nhfrng vi�c lanh m�nh nhat ma cac b�c cha m� c6 th� lam d� thuc d�y tri nao tre. Hay nang tro chuy�n v&i con minh, cang thrrerng xuyen cang tot. D6 la mot due rut c6 CO' s& khoa hoc vfrng vang nhat trong tat ca cac tai li�u lien quan den phat tri�n.

Moi lien h� gifra tl:r ngfr va tri thong minh da dU'Q'C phat hi�n thong qua mot so nghien

Clru mang tinh "xam nh�p dCri tu". Theo d6, cac nha dfeu tra djnh kY lui t&i noi & cua 40 gia dinh, m6i thang mot fan, lien t\].C SUOt ba nam Va ghi l�i CaC CUOC giao tiep ngon ngfr gifra bo m� va con cai. HQ do luQ'Ilg tl:r Vlplg, S\f da d�ng ve tl:r va ti l� tang tru&ng von tl:r, tan suat giao tiep, va noi dung cam xuc trong 101 n6i. Sau ba nam, cac nha nghien Clru tien hanh kigm tra IQ. Cuoc dfeu tra v&i nhfrng phan tich thau dao, toan di�n nay da rut ra hai ket lu�n:

Chung lo�i va so luQ'Ilg tl:r ngfr rat quan tr9ng

Cha m� tro chuy�n v&i con cai cang nhfeu, ngay tl:r khoang thCri gian dau dCri, thi nang l\fC ngon ngfr cua be cang phat trign, va be h9c nhanh hon. Tieu chu�n vang la 2 . 100 tl:r m6i tieng dong ho. Chung lo�i tl:r ngfr (danh tl:r, dong tl:r va tinh tl:r, ding nhu do dai va do phfrc t�p cua cac Cl).m tl:r va cau) cfing quan tr9ng tuong duong. Lll'Q'Ilg phan hoi tich C\fC ciing thg hi�n d�c digm tuong t\f. B�n c6 thg tang CU'Crng nang l\fC ngon ngfr cua tre thong qua tuong tac: nhin th�ng vao con; bat chmrc gi9ng di�u, tieng CU'Cri Va net m�t Cua con; thu&ng cho nhfrng n6 l\fc ngon ngfr cua con b�ng each chu y t&i con hon. Nhfrng em hay dmyc cha m� tro chuy�n se c6 luQ'Ilg tl:r phong phu gap doi nhfrng em khac. Den tu6i di h9c, nang l\fC d9c, danh van va viet cua chung ciing troi hon h�n nhfrng em it tro chuy�n v&i cha m�. M�c du each CaC be SO' sinh dap l�i khong giong VOO ngu(ri l&n, nhrmg CaC em CO nghe, va dfeu do c6 tac dQng tot v&i chung.

Tro chuy�n giup nang cao IQ

Tro chuy�n v&i tre tl:r khi cac be con rat nh6 se giup tang IQ. Den tu6i len 3, tre dmyc cha m� tro chuy�n nhfeu (nh6m ham n6i) se c6 digm so IQ cao hon 1,5 fan so v&i nhfrng em it dm)'C cha m� tro chuy�n (nh6m it n6i) . IQ cao dU'Q'C cho la mot nhan to nang cao thanh tich h9c t�p cua nh6m ham n6i.

C6 dfeu can khac cot ghi tam r�ng, can mot nguCri "b�ng xuong b�ng thjt" m&i giup ich cho tri nao con b�n, ch(r khong phai chiec dau may DVD di dong, ciing khong phai am thanh cua chiec ti vi, ma phai la gi9ng cua chinh b�n. V�y nen hay s�n sang luy�n day thanh quan cua minh di.

N6i gi va n6i nhu the nao

2. 100 tl:r m6i gi(r dong ho nghe thi CO ve nhfeu, nhrmg th\fC ra, no chi phan anh mot mfrc do doi tho�i khiem ton. Ngoai gier lam vi�c, mot nguCri dign hinh nghe chl:rng 100.000 tl:r mot ngay. Nen se khong can phai n6i sa sa kigu rong ra 24/7 v&i con b�n dau. Kich thich thai qua cfing nguy higm VOO S\f phat trign tri nao nhll' la thieu kich thich v�y (b�n con nh& nguyen tac Vl:ra v�n chfr?) va quan tr9ng la phai theo doi em be dg kip phat hi�n ra cac dau hi�u m�t m6i. Nhrmg khong he giao tiep v&i be l�i th�m ngoc. Chi can nhfrng cau nhu "Bay gier bo m� thay ta cho con nhe." "Trong cai cay d�p chua kia ! " "6 cai gi the nhi?" Hay don gian la dem th�t to cac b�c cau thang. Chi cot hinh thanh th6i quen tro chuy�n thoi ma.

Cach b�n n6i cfing rat quan tr9ng. Hay tu&ng tuQ'Ilg mot canh nay, trich tl:r mot cuon DVD hu&ng d�n th\fc hanh, duqc phat trign t�i H9c vi�n Nghien cfru Talaris trong khoang thCri gian toi nam gifr vai tro giam doc:

Mot nh6m dan ong h;rc hr5ng dang theo doi mot tr�n bong da, chuyen tay nhau mot bich bong ngo, mat dan vao man hinh. Mot em be dang choi trong mot xe d�y & mot hen, ve rat man nguy�n. Den mot tinh huong gay can trong tr�n dau, mot ong chom h�n ve phia ti vi gao !en: "Nao nao, chu em lam dll'Q'C ma. Co len ! Co len nao ! " D6 la mot tr�n dau l&n, va ca dam nhay nh6t, ho het dien loc;in. Tieng on lam dfra be bat dau kh6c thet. NgIT01 dan ong bl! con nhat trong dam, cha dfra be voi chc;iy ngay den ch6 th�ng be, d6n n6 Jen va be trong vong tay to l&n. "Nao, c�u ca," anh v6 ve v6i tong gi9ng cao vlit. "Muon ti�c tung cling b9n bo khong?" Dam dan ong ngoi tren ghe ng6 nhau lorn lorn, IOng may nhIT&ng ca Jen. "Coi c�u ca cua bo nay!" Ong bo tiep tl,lC v6i chat gi9ng nhll'-hat cua minh. "C�u ca cua bo-0-0-0-0 the nao nhi? Con c6 d6-6-6-6-6i khong?" Ong bo dmmg nhll' quen b�ng mat tr�n dau. "Bo con minh an t�o my-y-y-y-y nhe," anh n6i tiep, di th�ng vao trong bep. Dam may rau tren ghe nhin theo, ve khong dam tin vao mat minh. Tr�n dau vftn tiep t\lC, con ong bo thi & sau bep, dang cho con trai minh an my.

Chung ta vira m6i chfrng kien nhfrng tac dong thoi mien ma mot dfra be c6 th� phu trum Jen mot ong bo t�n tam cham s6c. Nhrmg c6 dieu gi xay ra v6i gi9ng n6i cua ong bo v�y? H6a ra tat ca cac b�c cha m� tren khap the gi6i deu tro chuy�n v6i con minh theo each nay, mot ki�u n6i dll'Q'C g9i la "n6i n\fllg". D6 la th fr C\fC ky quyen rli v6i tai be.

N6i n\fllg dll'Q'C d�c trrmg b�ng tong gi9ng cao vlit va gi9ng di�u nhll' hat v6i cac nguyen am keo dai. Du khong phai luc nao cac b�c cha m� cling y thfrc dll'Q'C la minh dang n6i gi9ng nay, nhrmg ki�u n6i n\fllg ay giup nao be h9c nhanh hon. Tc;ti sao? Du gi, nghe mot ngIT01 n6i ki�u nhan nha ch�m rai d� hi�u hon nhi'eu, d6 la ly do thfr nhat. N6i n\fllg con khien am thanh cua m6i nguyen am phat ra r6 r�t hon; loi khuech dc;ti nay se cho phep em be Cua bc;tn nghe thay cac tl.r nhll' nhfrng th\]:'C th� tach bc;tch Va phan bi�t cac nguyen am tot hon. Chat gi9ng du dITong giup be phan bi�t am thanh thanh nhfrng t�p tITong phan. Con tong gi9ng cao vlit c6 th� h6 trq cac em be mo ph6ng cac d�c di�m cua 101 n6i. Suy cho Cung, v6i CO' quan phat am Chll'a phat tri�n day du, em be chi phat ra dll'Q'C rat it am thanh, ma dau tien, chi la cac am thanh v6i tong cao vlit.

V�y bc;tn nen bat dau tro chuy�n v6i be tl.r khi nao? Cau tra 101 th\]:'C S\f la "ch�ng ai biet ca", nhrmg chung ta CO nhfrng manh moi thuyet ph\lC cho thay, dap an Se phai la "ngay tl.r khi be m6i chao d01. " Nhll' chung ta da thay trong thi nghi�m ve em be m6i sinh the lll'&i ra v6i nha nghien cfru Andy Meltzoff, tre chac chan c6 kha nang tll'ong tac v6i ngll'01 l&n ngay tl.r phut thfr 42 sau khi chao d01. Va tre mftu giao con XIT ly rat nhi'eu thong tin ngon tl.r, k� ca khi cac em c6 ve nhll' khong he hi�u chung. D9c cho mot em be ba thang tu6i nghe cling rat tot, d�c bi�t la khi om be vao long va d� be tll'ong tac v6i minh.

Nha tam ly h9c giao d\lc William Fowler da dc;iy mot nh6m ph\l huynh tro chuy�n v6i cac con minh theo phll'ong phap d�c bi�t SIT d\lng cac chi dftn tren. Ket qua rat dang kinh ngc;ic: ngay tl.r thang th fr 7 den th fr 9, cac em da c6 th� b�p b� n6i tl.r dau tien, vai em th�m chi con n6i hoan chinh thanh cau vao thang thfr 10. Len 2 tu6i, cac em da nam dll'Q'C phan l&n quy tac ngfr phap CO' ban. trong khi theo chu�n hi�n nay, tre 4 tu6i m6i can dc;tt dll'Q'C cac ky nang nay. Den khi di h9c, nhfrng em nay ding dc;it thanh tich tot hon & ca mon toan va khoa h9c. Len trung h9c, 2/3 so nay theo h9c cac chll'ong trinh tai nang hay chll'ong trinh Vll'Q't cap. Chll'ong trinh cua Fowler vftn can nghien Clru sau hon, nhrmg cong trinh cua ong th�t xuat chung. N6 g6p them mot b�ng c& thuyet ph\lC chfrng minh r�ng tro

chuy�n giong nhrr th fr phan b6n hfru ich cho than kinh.

R6 rang, ngon ngfr chinh la manh dat tuy�t vCri cho tri nao dang ky phat trign cua con b�n. Thanh phan dinh drr&ng tiep theo trong "phan b6n" chinh la vui choi d�ng m&, mot vi dl) thu vi, mot dfeu chinh toi da g�p phai khi ca hai c�u con trai deu chrra day 4 tu6i.

3. Vui chCYi: Tuy�t vOi!

Ay la bu6i sang ngay Giang sinh. Toi n6ng long cha xem hai nh6c m& m6n qua bo do choi drrerng dua ra. Toi biet thg nao hai dfra se thot Jen "o" v&i "a" Ilic kham pha ra m6n qua dang dQ'i chung. The ma, tQi n6 xe cai hop ra - va roi, im l�ng kh6 higu. Loang choc, hai c�u chang qu�ng bo drrerng dua sang mot ben va doi cai hop Jen dau. Con cuong nhi�t cua chung quay tr& l�i cfr nhrr drrqc bO'Ill phong Jen v�y.

"Em biet roi ! ", mot dfra het Jen. "Day la cai may bay ! " "Khonggg ! " Dfra kia dap tra: "Phi thuyen chfr! " "CJ, la phi thuyen! " Dfra dau tien tan dong, va ca hai dfra tom lay may cay but sap hi hl)C to to ve ve. Chi lat sau, chung da ve du thfr hinh thu Jen khap chiec hop d\fllg bo drrerng dua, nhfrng hinh tron be XIU ky bi, SQC ngang, SQC dQC va nhfrng 0 vuong, va hoan toan tang lCr bo do choi rai rac quanh chung. Toi thi ban khoan khong higu vi sao minh l�i phai ton tfen den the.

C�u ca nha toi di Jen gac tim them but sap, roi b6ng reo Jen day phan khich. N6 vtra phat hi�n ra mot cai thung b�ng bia cfrng to dung b6 di, cai hop d\fllg chiec ghe m&i ma hai vq chong toi d�t mua sang nay. "A huuuu ! " N6 reo ho, va loay hoay tim each mang b�ng drrqc cai thung xuong cau thang. "Khoang lai cua tQi minh day!" Hai tieng dong ho sau d6 troi qua cai veo v&i but sap, mau ve, bang dinh va nhfrng hinh ve dien cuong. Chung dan hop d\fllg bo drrerng dua vao trong cai hop 1611. "Ch6 dg nhot ngrrCri ngoai hanh tinh day," mot dfra trjnh tr9ng giai thich. Hai dfra thi nhau ve ban dfeu khign v&i nhfrng m�t so barn be xiu, roi gap giay thanh sung laser. Ca ngay horn ay, hai c�u mai me bay tren chiec phi thuyen, chien dau chong l�i het phe Ac nhan Hai ly Nui l�i den Nfr hoang Tao bign. Chung khong con & Seattle nfra. Chung da bay vao khong gian Alpha Quadrant , la Thuyen trrr&ng Di-lftm-chftm v&i Nh6c Quan-ta trong The gi&i Tuong lai.

Hai VQ' chong toi CU'OO den chay nrr&c mat khi chfrng kien cac con minh vui choi. 6c sang t�o cua con cai la mot ni'em vui srr6ng v&i bat ky b�c cha m� nao. Nhrmg c6 mot dfeu con sau sac hon the: vui choi sang t�o kigu nay khien tri nao tre phi nhieu trroi tot, tac dl)ng khong thua gi Miracle-Gro v&i san vrrern.

Vui choi d�ng m&? Chfr khong phai la "mua sam tha phanh may m6n tro choi di�n ttr

c6 tac dQng giao dQc" sao? Ch fr khong phai la cac tiet h9c tieng Phap, tiep theo la hang tieng dong ho huan luy�n chien dau? Thl)'C long ma n6i, toi tin trr&ng vao kigu nhac di nhac l�i mot each c6 ky lu�t khi tre bat dau vi�c h9c t�p chinh thfrc. Nhrmg rat nhieu b�c cha m� sot sang cho trrong lai cua con den mfrc d6i xoanh xo�ch do choi cho con, lam nhrr qua trinh phat trign nao bo cua con la mot kigu phat trign san phfim khong b�ng, va chun l�i trrr&c y trr&ng "dg m�c con choi t\l' do". Ttr nam 1981 den 1997, khoang thCri gian ho�t dong t\l' do ma cac b�c cha m� danh cho con cai minh da giam khoang 1/4 . Nganh cong nghi�p san phfim giup-be-thong-minh - t�o ra cac m6n do choi di ngrrqc l�i v&i kigu vui choi b6 ng6 (v&i

mot dfra tre, c6 thfr gi mang lc;ti khong gian "khep kin v&i the gi&i hen ngoai" hon mot chiec DVD CO' ch fr?) - tr& thanh mot nganh cong nghi�p sinh 101 hang tri�u do la.

Gia thi chung ta da biet r�ng cac hoc;tt dong vui chm sang tc;to c6 vai tro quan tr9ng doi v&i S\f phat tri�n tri nao em be nhll' la protein v�y. Qua v�y, chiec hop d\fllg the hQC thong minh c6 le con c6 1Q'i cho tri nao tre hon chinh ban than nhfrng tam the. Gia chi tuy thuoc xem bc;tn v�n d\lng va xu ly the nao d� mang lc;ti lQ'i ich tot nhat cho con minh. Cac nghien cfru chi ra r�ng, so v&i cac doi tll'Q'Ilg bi ki�m soat, cac tre dll'Q'C tc;to di'eu ki�n vui chm sang tc;to, t\l' bay tro se :

• Sang tc;to hon. Tinh trung binh, cac be dU'a ra dU'Q'C nhi'eu each SU d\lng sang tc;to, phi tieu chu�n cho cac do v�t d�c thu hon so v&i cac mftu chu�n.

• Su d\lng ngon ngfr tot hon. Tre n6i nang troi chay hon, c6 von tu V\fllg phong phu hon va SU d\lng tu ngfr ciing da dc;tng hon.

• Giai quyet van de tot hon. Day chinh la tri thong minh "long", mot trong nhfrng thanh phan cO' ban trong m6n ham mang ten "tri thong minh" .

• it cang th�ng hon. Tre thll'&ng xuyen dU'Q'C chm ki�u nay it nguy CO' bi cang th�ng den mot nua so v&i chu�n binh thIT&ng. Di'eu nay giup ly giai tc;ti sao tre giai quyet van de tot hon, b&i cang th�ng r6 rang anh hll'&ng mc;tnh den ky nang giai quyet van de .

• C6 tri nh& tot hon. Vui chm giup tang CU'Crng tri nh&; lay vi d\l, cac em be gia va minh dang cY sieu thi Se nh& dU'Q'C gap doi SO tu V\fllg trong danh sach hang tc;tp ph�m SO v&i CaC doi tll'Q'Ilg mftu chu�n.

• Kheo leo ve m�t xa hoi hon. LQ'i ich ve m�t xa hoi ma vui chm mang lc;ti phan chieu qua so li�u ve phc;tm toi cua tre em noi thanh. Tre sinh ra trong nhfrng gia dinh thu nh�p thap neu dU'Q'C dU'a vao CaC trll'Crng mfo giao thien ve hoc;tt dong vui chm trong nhfrng nam tu6i dau tien, thi den tu6i thanh nien, khong den 7% dinh vao vong lao ly. Trong khi d6, nhfrng em h9c & cac trll'Crng thien ve dc;ty kien thfrc, con so nay Jen t&i 33%.

Nhfrng cau h6i theo ki�u con-ga-hay-qua-trfrng day rfty trong nhfrng so li�u nay, v�y nen chung ta phai luon de cao thai do hoai nghi. Vi d\l, li�u vui chm la mot phITong phap hQC t�p, hay chi don thuan la mot each th\fC hanh ho�C hQ'P nhat CaC ky nang da dU'Q'C phat tri�n tu trll'&C d6? Th�t mli'ng, nhfrng tranh cai nhll' v�y dftn den vi�c cap von cho nhfrng nghien cfru ph\l trQ', nhll' v�y chung ta c6 cO' hoi tien lc;ti gan ket qua hon. Nhfrng nghien cfru m&i me lc;ti d�t ra cau h6i: Li�u c6 nhfrng hanh vi d�c thu nao �n trong loi vui chm m& ng6 san sinh ra lQ'i ich hay khong? Cau tra 101 la CO.

C6 di'eu, khong phai bat cfr hinh thfrc vui chm dc;tng m& nao ciing cho ra ket qua phi thll'&ng nhll' the. C6 S\f khac bi�t tinh te gifra nhfrng tro chm sang tc;to va chm phfra di, ch�ng c6 lu�t l�, ai thich lam gi thi lam. Mo hinh "chm sao ding dITQ'c" nay bat nguon tu quan di�m Jang mc;tn xll'a cu, r�ng tre em sinh ra v&i tri tIT&ng tll'Q'Ilg phong phu, hoan chinh, va tc;to nen nhfrng the gi&i hll' cau da thanh ban nang cua chung. The nen, h9 cho r�ng chi can chung ta tc;to dieu ki�n cho tre dftn dat ngl1'01 l&n, thi tat thay mQi S\f deu tot

dt::p ca. Ca nhan toi cfing bay to Sl,f tan thanh sau sac v&i nhi'eu phan cua y ni�m nay. Tre em rat sang tq_o va ham hQC hoi, Chung ta hQC dU'Q'C nhfeu ve OC hrcYng tu-qng tlJ: tre em hon SO v&i cac nguon khac. Nhrmg tre em cfing rat non n61:, thieu kinh nghi�m. Phan l&n cac be khong nam trong tay chia khoa khai mer tiem nang cua minh; do la ly do vi sao cac be can cha mt::.

Ki�u vui chcri co lQ'i cho tri tu� va nh�n thfrc la ki�u hu&ng tre biet each tl,1' chu va tl,1' dfeu chinh - nhiing hanh vi thuoc chfrc nang dfeu hanh ma chung ta da thao lu�n Cr chuong tru&c, mot thanh phan cua tri thong minh, duqc he lo trong thi nghi�m ve chiec banh quy. Cac dfr li�u Cr day rat r6 rang, bq.n hoan toan co th� SIT dt,mg chung d� thiet ke nen phong vui chcri cho gia dinh minh.

Cong C\l tri nao : nh�p vai

Mot dq.ng tro chcri nay la tro Nh�p vai (Mature Dramatic Play). D� phat huy tac dl,lng, can d� tre chcri tro Nh�p vai nhi'eu gier m6i ngay. No da duqc dua vao thanh chuong trinh trong truerng hQC gQi la Cong Cl,l Tri nao, mot trong so it nhiing chuong trinh da duqc nghien cfru b�ng nhiing thrr nghi�m ngfiu nhien.

y tu&ng ve Cong Cl,l Tri nao duqc nha tam ly hQC ngum Nga Lev Vygotsky dua ra. Ong chinh la nguon cam hfrng cho tat ca nhiing thien tai tuong lai, nhiing ngum chua th� quyet duqc xem minh muon lam gi khi l&n Jen. Lev Vygotsky khCri dau Sl,f nghi�p b�ng cong vi�c phan tich van hQC, viet mot ban ti�u lu�n trfr danh ve Hamlet khi m&i 18 tu6i, nhrmg sau do quyet dinh t&i truerng Y thuoc Dq.i h9c Moscow d� tr& thanh bac si. Ch�ng bao Iau, ong lq.i d6i y, chuy�n sang hQC lu�t, roi gan nhu ngay tfrc thi, nop don xin vao mot truerng dq.i hQC tu d� theo du6i nganh van chuong. Vfin chua hai long, ong con gianh duqc mot tam b�ng Tien si Tam ly. Dang tiec la, vai nam sau do, er tu6i 38, ong qua dm. Nhrmg mum nam tich Cl,fC theo du6i chuyen nganh tam ly hQC Cua ong d� lq_i nhfeu Cong hien quan trQng.

Vygotsky la mot trong so it nha nghien cfru thm dq.i ong di sau nghien cfru tro chcri sam vai Cr tre em. Ong dl,1' doan r�ng nang ll,l'C tham gia vao cac hoq.t dong hr&ng tuqng Cr nhom tu6i du&i 5 Se la mot tieu chufo danh gia thanh Cong ve hQC van chinh xac hon nhfrng hoq_t dong khac - hon ca kha nang ngon ngfr va dinh luqng. Vygotsky tin r�ng, nhu v�y giup tre hQC duqc each dfeu chinh frng XIT xa hoi cua minh.

Khong giong nhu loi di�n kich nh�p vai thoai mai ma chung ta vfin thay er My, Vygotsky coi dong kich nr&ng tuqng la mot trong nhiing trai nghi�m hanh vi co lu�t l�, quy dinh ch�t che. Neu nhu Sasha be bong muon tr& thanh dau bep, c�u se phai tuan theo cac quy tac, tri�n VQng va gi&i hq.n cua nghe dau bep. Neu bq.n be em tham gia cling, cac em ding phai tuan theo lu�t l�. Cac em se duqc thoai mai tranh lu�n cho den khi thong nhat dua ra duqc cac quy tac va each thi hanh. Vygotsky cho r�ng lam v�y se giup tre phat tri�n duqc kha nang tl,1' chu. Mot nhi�m V\l nhu the doi hoi nang ll,l'c tri nao cao, ngay ca v&i ngum l&n. Neu bq.n co lien tu&ng den khai ni�m hi�n dq.i hon, la "chfrc nang dfeu hanh", v�y thi bq.n hoan toan chinh xac roi day! Nhiing ngum noi got Vygotsky chfrng minh r�ng tre sam vai trong cac khung canh tu&ng tuqng ki�m SOat cac con boc dong Cua minh tot hon trong nhfrng tinh huong thl,fc. Du den gier nghien cfru cua Vygotsky to ra co nhfeu phan chua chinh xac, nhrmg rieng nhfrng y kien ve kha nang tl,1' dfeu chinh vfin chfrng minh dUQ'C Sl,f dung dan.

Hang lo�t nhfrng nghien cfru ch(mg th\l'c tiep sau nhfrng phat hi�n nay da dfin t&i chrrong trinh Cong C\l Tri nao. Trong do co ba phan trrong (mg v&i nhfrng gi chung ta thao lu�n ve vi�c Jen ke ho�ch vui choi, chi dfin tr\J.'C tiep doi v&i vi�c nh�p vai, va kigu moi trmmg trong do xuat hi�n cac hmmg dfin. Drr&i day la nhfrng gi di�n ra trong mot l&p h9c SIT dl,lng phrrong phap Cong C\l phat trign tri nao:

Len ke ho�ch vui choi

Trmrc khi dg cac be mfiu giao bat dau bmrc vao mot ngay tran ng�p nhfrng ho�t dong vui choi tmmg trrQTig, hay dg cac em se lay but mau di'en vao mot mfiu in s�n g9i la ke ho�ch vui choi. Ban ke ho�ch nay v�ch ra ho�t dong cua ngay horn do: "T& se dung tra v&i cac em blip be & s& thu," hay "T& se d\l'Ilg mot Iau dai Lego va gia va la mot hi�p si" Lu tre se vac theo mot chiec bang ghi cac ho�t dong da dang ky va phai tuan thu ch�t che.

Th \J.'C hanh sam vai

Tiep do, lU tre se dm;rc huan luy�n dong ktch nhrr th�t b�ng mot ky thu�t g9i la "th\l'C hanh dong kich trr&ng trrQTig." Lu tre nh�n cac chi dfin tr\J.'C tiep va gc;ri m& ve cac gia thiet. Vi nhrr, co mot cau trong tai li�u hrr&ng dfin la: "Co gia va la em be cua minh dang khoc? Em be cua em co the khong? Chung ta nen noi the nao nhi?"

Cac em be sau do se drrQ'C thoa sfrc trr&ng trrQTig. Den cuoi tuan, b9n tre se co mot "bu6i thao lu�n h9c t�p" ngan v&i ngrrm hrr&ng dfin, li�t ke ra nhfrng gi cac em da trai nghi�m va h9c dU'Q'C trong suot khoang thm gian do. Cac em con co cac bu6i h9p nhom. M9i can thi�p mang tinh ky lu�t cling thrrang tr& thanh cuoc thao lu�n nhom xoay quanh vi�c giai quyet van de.

Mot phong choi l&n

Quang canh cua cac l&p h9c ap dl,lng chrrong trinh Cong C\l Tri nao trong ch�ng khac gi phong khach khi tan ti�c v�y. Cac khoi xep hinh Lego vung vai khap noi. Hop cat ng6n ngang khap phong. Dau cling thay mieng ghep hinh, va nhfrng khoi v�t li�u dg xay nen nhfrng the gi&i m&i. Ch6 nay vat do ph\lc trang. Ch6 kia dg do thu cong. Roi hop & khap noi! Vo khoi thm gian - va khong gian - dg trrong tac v&i cac b�n nho khac. Vo van cac tinh huong dan xen nhau giup phat huy tri trr&ng trrQTig va oc sang t�o cua m6i ca nhan den mfrc gan nhrr vo h�n.

Rat nhi'eu cac ho�t dong khac di�n ra trong khuon kh6 mot l&p h9c Cong C\l phat trign tri nao, va Chung ta vfin chrra thg biet dU'Q'C xem phrrong an ket hQ'P nao CO tac dl,lng toi da. Chung ta cling chrra biet dU'Q'C ve tac dong ve Iau ve dai cua chrrong trinh nay. Tinh den thm digm toi viet nhfrng dong nay, khong CO drr&i bon nghien Clru dai h�n, th\l'C hi�n tren di�n rong dang dU'Q'C tien hanh nh�m giai dap nhfrng khuc mac nay. Nhrmg chung ta biet chac mot di'eu ve chrrong trinh nay: no co hi�u qua. Cac em nho tham gia chrrong trinh, thrrang d�t thanh tich tot hon 30 den 100% so v&i chufin quy dtnh trong bat cfr bai kigm tra nao ve chfrc nang di'eu hanh ma b�n d�t ra cho chung. Di'eu do cling dong nghfa v&i digm so cao hon, b&i chfrc nang di'eu hanh hi�u qua cao chinh la mot trong hai yeu to tien bao chinh xac nhat cho thanh cong ve m�t h9c thu�t nhrr cac tai li�u nghien cfru chi ra. Va no cling dong

nghfa v&i rat nhi'eu lc;ri ich ma chung ta da mieu ta & cac phan trU'&c, phan l&n nay sinh tl:r chinh nhfrng nghien cfru ve chU'ong trinh Cong Cl) Tri nao.

Nhfrng dfr li�u nay toa ra mot tia sang c6 thg khien nhfrng con mat khong quen nhin phai nhfrc nhoi kh6 chtu. Chung thach thfrc quan ni�m truyen thong Ia hQC g�o se d�t thanh tich cao hon. Trong khi d6, nghien cfru m&i tuyen bo th�ng thl:rng r�ng biet di'eu tiet cam XUC, che ngt;r nhfrng con boc dong, CO kha nang dt;r doan chinh xac hon ve hi�u qua nh�n thfrc. D6 khong khac gi mot qua born y tIT&ng. N6 da ghi nh�n moi lien quan ch�t che gifra nang lt;rc hQC t�p v&i qua trinh XU ly cam xuc. N6i thekhong c6 nghfa la toi ruong r�y loi hQC thUQC, b&i ghi nh& dfr li�u ky cang la ffiQt phan quan trQng trong vi�c hQC t�p Cua con ngmn. Nhrmg r6 rang, Vygotsky dang tien rat gan den mot di'eu gi d6.

4. Khen ngvi n8 1.,c, chll- khong phai IQ

Du hai ngmn nay khong song cling thCri, nhrmg toi v�n tIT&ng tmrng Vygotsky at h�n rat giong Evelyn Elizabeth Ann Glennie . Co la ngh� si tien phong nh�c C\J. go va c6 le la ngITCri toan di�n nhat. Co thich choi dan tIT&ng tITQ'Ilg, m�c du be b�n cua co khong thieu, co choi tl:r dan nh�c giao hIT&ng cho t&i nh6m nh�c rock va ca ngM si bigu di�n Bjork. Glennie h9c t�i H9c vi�n Am nh�c Hoang gia London va gianh giai Grammy nam 1989. Tai hoa va thanh cong v&i vai tro mot nh�c si den the, nhrmg tai nang am nh�c l�i chU'a phai la di'eu dang chu y nhat & co.

Glennie khiem thinh. Dg dU'Q'C choi nh�c, n6 lt;rc co b6 ra la khong thg ru&ng tITQ'Ilg nBi. Sau khi mat toan b9 nang lt;rc thinh giac nam 12 tu5i, co luon ap tay minh vao cac bfrc tU'Ong l&p hQC dg cam nh�n nhfrng rung dc)ng khi cac giao vien am nh�c choi dan. V 6i kha nang XU'&ng am hoan hao, CO CO thg "dich" ra ban nh�c tl:r nhfrng am thanh tho rap ay, th�m chi cam nh�n am nh�c chay r6 rang trong CO' thg minh. Tai nang thien phu cua Glennie da khong bi b6 phi chinh b&i quyet tam khong thg lay chuygn cua co, quyet tam c6 thg thay dU'Q'C qua cau tra 101 ffiQt ki gia khiem nha chi xoay Sau vao S\f thieu hl)t thinh giac Cua CO. "Neu b�n muon higu r6 ve khiem thinh," co dc)p l�i: "b�n nen phong van mc)t nha thinh h9c thi hon. Chuyen m6n cua toi la am nh�c."

Chung ta deu biet mot tai nang xuat chung nhIT v�y phai bat nguon tl:r n6 lt;rc cao de), ch fr khong nhat thiet tl:r IQ cao ch6t v6t. NhIT tat ca nhfrng b�c cha m� tl:rng trai deu higu r6, tri thong minh b�m sinh Cua ffiQt d(ra tre khong dam bao chac chan cho n6 dU'Q'C hQC (y

trIT0ng Harvard, th�m chi con khong thg dam bao cho tre mot digm tot trong bai kigm tra toan. M�c du ciing la mot yeu to tien bao dang tin c�y cho thanh tich cao trong h9c t�p, IQ V�n CO ffiQt moi quan h� that thU'Ong v&i digm trung binh Cua m6i hQC sinh, va th�m chi con ch�ng t�o lc;ri the nao trong nhfrng tro doi hoi tri tu� khac (nhIT c& vua ch�ng h�n.)

Yeu to phan bi�t ket qua cao v&i ket qua thap khong phai la yeu to sieu pham gi. Theo nhfrng phat hi�n m&i nhat, d6 h6a ra la mot nhan to kha bu on te - nhfrng th(r c6 thg kigm SOat dU'Q'C. Khi tat ca nhfrng yeu to khac la nhU' nhau, thi S\f khac bi�t n�m (y n6 lt;rc - th(r n6 lt;rc tri nao theo phong each truyen thong. Ren luy�n chu dong. Nhin tl:r khia c�nh tam ly hQC, n6 lt;rc la thai dQ toan tam toan y t�p trung vao ffiQt ffil)C tieu va theo duBi den Cung ffil)C tieu d6. N6 lt;rc con doi hoi kha nang ki'em che va khong s&m thoa man ve ban than. Nghe l�i c6 ve nhIT la chfrc nang di'eu hanh, c6 gia giam them mot so nguyen li�u doc dao

khac.

Lam the nao b�n giup con minh n6 h,rc dU'Q'C nhU' v�y? Th�t dang ng�c nhien, chi nher each b�n khen ngQ'i con tre ma thoi. each b�n khen con se quyet dinh each con b�n nh�n thtrc ve thanh cong. Day chinh la digm ma cac b�c cha m� hay mac sai l'am - mot di'eu thU'Crng gay ra vi�n canh dang buon: mot dtra tre thong minh chan ghet hQC hanh. Giong trITerng hqp cua Ethan, c�u con trai sang d� cua mot giang vien uyen tham & Seattle.

Cha m� Ethan khong ng&t tan t\mg chuy�n c�u be thong tu� t&i nhITerng nao. "Con la thien tai ! Con c6 thg lam bat Ctr thtr gi Ethan �· Bo m� rat tl,l' hao ve con," hQ n6i the bat Ctr fan nao c�u be VU'Q't qua mot bai kigm tra toan, bai kigm tra danh van hay bai kigm tra mon nao d6. V &i nhfrng chu dich hoan toan tot d�p, hQ luon luon gan thanh tich cua Ethan v&i nang ll,l'C cua c�u. Cac nha nghien Clru gQi hi�n tU'Q'Ilg nay la "bi cuon vao loi tU' duy co dinh". Cac b�c cha m� dau c6 nger kigu khen nay VO cling doc h�i.

Ethan be bong nhanh ch6ng bi tiem nhi�m y tIT&ng r�ng bat ctr thanh tich h9c hanh nao khong doi hoi n6 ll,l'C l�i chinh la thtr hinh thanh nen kha nang Cua C�U. Khi hQC den cap II, c�u d\mg ngay phai nhfrng mon hQC doi hoi phai n6 ll,fC. C�u khong thg VU'Q't qua, va, fan dau tien trong dCri, c�u lam sai. Nhrmg c�u khong thg coi sai s6t nay la cO' hoi dg tien bo. Suy cho cling, c�u tIT&ng minh thong minh la b&i c6 kha nang nam bat mQi thtr nhanh ch6ng den than di�u. Va neu c�u khong con c6 thg nam bat mQi thtr th�t nhanh nfra, thi di'eu d6 ng\l y gi? R�ng c�u khong con thong minh nfra. B&i c�u khong he biet di'eu gi t�o nen thanh cong cho minh, thi c�u ding ch�ng biet phai lam gi khi that b�i. B�n khong can phai hue vao tU'Crng qua nhi'eu fan m&i cam thay nan long thoai chi, va roi u uat chan chITerng. Khong kh6 tIT&ng tITQ'Ilg, Ethan ngt1ng co gang. Digm cua c�u tuot doc.

Di'eu gi xay ra khi b�n n6i: "Con thong minh qua! "

Cac nghien Clru chi ra r�ng cau chuy�n bat h�nh cua Ethan chinh la dign hinh cua nhfrng em be thU'Crng xuyen dU'Q'C tan thU'&ng vi mot phfim chat co dinh nao d6. Neu b�n khen ngQ'i con minh theo kigu nay, thi theo thong ke, c6 ba kha nang c6 thg xay ra:

Thtr nhat, con b�n se bat dau coi sai l'am la that b�i. Vi b�n n6i v&i con r�ng thanh cong tuy thuoc vao mot nang ll,l'C bat bien nao do ma be khong thg kigm SOat, be Se bat dau coi that b�i (vi nhU' mot digm thap) cfing la mot thtr bat bien - va den gier, n6 da bi nhin nh�n nhU' mot S\f thieu hl,lt nang ll,fC. V &i nhfrng tre em kigu nay, thanh Cong dU'Q'C COi la nang ll,l'C thien bfim nhi'eu hO'Il la san phfim c6 thg chi phoi, sinh ra tl:r n6 ll,l'c t\l' than.

Di'eu thtr hai, c6 le la each doi ph6 cua tre, con b�n cang luc cang lo nghl t&i vi�c "co lam ra ve thong minh" hO'Il la vi�c hQC dU'Q'C dieu gi d6 thl,l'C chat. (M�c du Ethan thong minh thl,l'c S\f, nhrmg c�u l�i phai b�n tam v&i chuy�n to ra thong minh trmS-c nhfrng ngITCri c6 vai tro quan tr9ng v&i c�u. C�u khong dg y nhi'eu den vi�c h9c hanh.)

Thtr ba, tre d� lfin tranh, khong dam doi m�t m6 xe tim ra nhfrng nguyen do th�t S\f dfin den that b�i nay, ciing nhU' khong tl,l' nguy�n bo cong bo StrC n6 ll,fC. Nhfrng tre kigu nay se kh6 chap nh�n 16i l'am. Ctr buong xuoi cho that b�i thi d� hO'Il nhi'eu.

Thay vao do, hay noi: "Con da rat co gang."

V�y cha m� Ethan phcii lam gi? Cac nghien cfru chi ra mot gicii phap th�t gian don. Thay vi tan drrong c�u thong minh, h9 nen khen ngQi vi c�u da cham chi va co gang. Khi con d�t digm cao mot bai kigm tra, h9 khong nen noi: "Con thong minh qua. Bo m� rat t\f hao vi con ! " Ma nen noi : "Bo m� t\f hao vi con lam. Chae chan la con da hoc C\fC ky cham chi. " Cau nay IOi keo n6 l\fC co thg di'eu khign dU'Q'C hon la nang l\fC bat bien. No dU'Q'C g9i la khen ngQi kigu "trr duy phat trign".

Mot nghien Clru rong ra suot 30 nam da ch(mg minh r�ng tre em dU'Q'C nuoi drr&ng trong cac gia dinh CO tU' duy phat trign d�t dU'Q'C thanh tich hQC t�p Cao hon cac b�n dong trang lfra theo trr duy co djnh. Khi trmmg thanh, cac em ciing song tot hon. Di'eu do khong co gi dang ng�c nhien. Tre co loi trr duy phat trign thrr0ng nhin that b�i v&i thai do "thoang" hon. Cac em khong d�n v�t khB s& ve sai ram cua minh. Cac em chi don thuan coi l6i ram nhrr nhfrng van de can gicii quyet, roi xan tay vao gicii quyet van de. Du trong thi nghi�m hay th\fc te & trrr0ng h9c, cac em deu to ra kien nhftn hon, danh nhi'eu thCri gian hon dg xrr ly nhfrng nhi�m V\l kho khan so v&i nhfrng em co loi trr duy co djnh. Va thrr0ng thanh cong hon. Ti l� gicii thanh cong nhfrng de toan hoc bua cua nhfrng em dU'Q'C khen vi n6 l\fC cao gap doi nhfrng em dU'Q'C khen vi tri oc thong minh. Carol Dweck, mot nha nghien Clru danh tieng trong linh V\fC nay, da kigm nghi�m dfeu nay d\fa tren phan hoi tlr cac sinh vien th\fC hi�n bai kigm tra cua ba. Nhfrng binh lu�n kigu nhrr "Em nen lam ch�m l�i va gang tim each gicii ch6 nay" ciing rat thrr0ng g�p, h�t nhrr mot cau hao h(mg kigu "Em thich thrr thach." Vi

tin r�ng sai ram la do thieu n6 l\fC, ch(r khong phcii thieu nang l\fC, cac em biet r�ng sai ram hoan toan CO thg khac ph\lC dU'Q'C, chi can n6 l\fC hon nfra.

Neu nhrr b�n da di qua xa tren con drr0ng tan drrong theo loi trr duy co djnh, v�y co phai da qua muon dg thay dBi? Van de C\l thg nay doi hoi dvng cong nghien Clru them, nhrmg cho den gia, cac cong trinh deu chi ra r�ng drrQ'c khen ngQi theo loi trr duy phat trign, du it du nhfeu, ciing CO tac dong tich C\fC den tre.

Drrong nhien, khen ngQi khong phcii tac nhan duy nhat quyet djnh den n6 l\fC cua tre. Di truyen ciing dong vai tro nhat djnh. Mot nhom cac nha khoa h9c & London da tien hanh nghien cfru ve chi so 1\f nh�n thfrc kha nang ban than - SPA (self-perceived abilities) cua gan 4.000 c�p song sinh. (SP A thg hi�n nh�n thfrc ve nang l\fC ban than cua tre doi pho v&i nhfrng kho khan trong h9c t�p.) Ket qua cho thay moi trrr0ng gia dinh trrong dong cua nhfrng c�p song sinh nay, deu chung loi (mg xrr kigu trr duy phat trign, chi dong gop 2% vao S\f khac bi�t ve SP A. Cac nha nghien Clru drra ra suy doan r�ng co kha nang ton t�i mot gene quy djnh SP A drrQ'C khu bi�t. Nh�n djnh nay con can drrQ'C nghien cfru them nfra. Tuy nhien du khoa hQC ch(mg minh dU'Q'C la CO mot gene nhrr V�Y di chang nfra, cac b�c cha m� ciing khong rii b6 drrQ'c trach nhi�m giao drr&ng cua minh. Vi�c nay don thuan chi lam thay dBi chien lU'Q'C nuoi d�y tlrilg dfra tre C\l thg. Co nhfrng em khong can phcii chi d�y nhi'eu; co nhfrng em can chi bao tlrilg Ii tlrilg ti, di'eu nay chung ta h�n da biet t\r Iau.

Co thg n6 l\fC chi don thuan giup cac em phat huy tri�t dg va hi�u qua hon tri thong minh thien b�m cua minh. Nhrmg bat kg the nao, chac chan b�n cling se muon n6 l\fC la chat dinh drr&ng th fr trr trong cong thfrc "phan bon" cua minh.

Ben cq.nh d6, c6 nhfrng thfr bq.n nen hq.n che.

THOI D�I s6 HOA: TI VI, TRO CHOI DitN TO' V A INTERNET

Toi vira c6 bai giang cho mot nh6m cac nha giao va phl). huynh ve chu de quy trinh XIT ly thj giac va mfrc rm tien cao do ma tri nao danh cho qua trinh nay. Den phan hoi dap, mot ba m� trung tu6i de d�t hoi: "Theh6a ra ti vi lq.i tot cho tri nao q.?" Khan phong l�p tfrc xon xao. Va mot dang may rau dfrng tu6i chem them. "The may cai tro chcri di�n ru m&i-cfrng­c\fa vo b6 thi the nao? Con Internet nfra?" L�p tfrc mot thanh nien dfrng d�y, ve thu the: "Tro chcri di�n trr ch�ng sao het, thITa cac tj. Internet ciing the." Cang h1c cang nhll' mot man dau khfo gay can, phai gia hua ve mot phe, phai tre mot phe. Cuoi cling, mot ngmYi n6i to: "The thrr hoi chuyen gia ve nao bo xem the nao." Quay sang toi, anh ta bao: "The bac si nghi the nao q.?"

"Toi muon trich dftn mot cau tli' ong bq.n vong nien song hoi the ey XIX cua toi, James Watson," toi mao dau, ve tru trli' khong muon bll'cYC vao cuoc tranh cai. D6 la mot cau trich toi luon luon dfin ra khi cac y kien trai chi'eu n6i Ien. "Ong la mot thanh vien Quoc hoi, va ong c6 kigu each mot nha ngoq.i giao. Mot Ian Watson dm;rc hoi se b6 phieu ra sao cho mot di'eu lu�t gay tranh cai. Cau tra 101 cua ong C\fC ky khon ngoan: 'Toi c6 b�ng hfru (y ca hai phe, va toi muon dfrng ve phia cac bq.n cua minh."' M9i ngll'Cri CU'Cri ro Ien, va vi�c ay c6 ve da lam Iang dju khong khi ding th�ng trong phong. N6 ciing lam cau hoi con dang b6 ng6 "chim nghim" luon.

Tuy v�y, d6 khong phai mot van de nen bj lang quen. Tli' nhfrng chiec ti vi thong minh cho den nhfrng chiec di�n thoq.i di dong con thong minh hon, thm dq.i so h6a da tac dong r6 r�t Ien tat ca m9i h9c sinh tren hanh tinh nay, va thm gian tiep c�n v&i man hinh gia day la phan tat yeu trong trai nghi�m phat trign cua cac em. Li�u cac b�c cha m� c6 phai b�n tam ve ti vi? Tro chcri di�n trr? Internet? Th�ng than ma n6i, ngoq.i trli' mot so chITong trinh truyen hinh ma chung ta se thao lu�n ngay trong phut choc day thoi, con lq.i thi tli' c6 chi kim, toi Chll'a tli'ng thay nghien Clru nao lon XOn hon CaC Cong trinh dinh dang den chu de nay, nhat la lien quan den tri nao, hanh vi va tro chcri di�n trr. Nghien cfru thi day rfty, nhrmg khong chat lll'Q'Ilg va khong dang tin: cac Chll'ong trinh nghj S\f thien l�ch, thieu kigm soat, doi tITQ'Ilg nghien cfru khong ngftu nhien, it mftu, qua it th\fc nghi�m trong khi qua nhi'eu nhfrng y kien ca nhan gay gat, th�m chi la gi�n dfr. Nhfrng cong trinh nghien cfru hfra h�n ve tac dQng cua tro chcri di�n trr va Internet vftn con dang trong qua trinh th\fC hi�n, the nhrmg, nhll' bat Ctr n6 l\fC nghien Clru "nhanh nhau" nao, nhfrng phat hi�n m&i me nay vftn con thg hi�n nhfrng ket qua rat h6n tq.p.

Em be & trong th ling cat

Khi bq.n nghi den vi�c "phcri" con minh ra v&i The gi&i Man hinh So, can can nhac ky noi dung chITong trinh, vi hai ly do sau:

TrIT&c het, tre rat gioi bat chIT&c. (Bq.n vftn nh& cai hop phat sang va em be chq.m dau vao hop chfr?) Kha nang tai hi�n lq.i mot hanh vi Sau mot Ian chfrng kien dU'Q'C gQi la mo

phong ch�m. Mo phong ch�m Ia kY nang dang kinh ng�c phat trign C\fC nhanh. Mot em be 13 thang tu5i c6 thg nh& dU'Q'C S\f ki�n gan mot tuan sau. Den hJ.c mot tu5i rum, em c6 thg mo phong mot hanh dong nao d6 sau Ian chfrng kien duy nhat t&i bon thang. Ky nang nay se khong bao gier rm bo cac em. Va nganh cong nghi�p quang cao da t�n dl)ng tri�t dg di'eu nay. Neu nhrr cac be tu5i ch�p chfrng biet di c6 thg khac sau vao tri nh& mot lo�t S\f ki�n phfrc t�p chi sau mot Ian chfrng kien, v�y hay thU: tmmg trrqng xem cac em hap thu nhfrng gi trong suot nhi'eu tieng dong ho "m9c r�" trrr&c man hinh ti vi va lang thang tren m�ng. (Day Ia con chrra kg nhfrng gi tre h9c hoi drrqc khi quan sat loi hanh xU: cua cha m� minh suot 24 gier mot ngay va 365 ngay mot nam. Mo phong ch�m ciing giup ly giai nguyen do t�i sao ch ling ta vftn c6 xu hrr&ng bat chrr&c loi err xU: cua cha m� minh, kg ca sau nhi'eu nam rm tB am gia dinh (nhll' nhfrng gi toi da lam v&i VQ' minh Va chum chia kh6a Xe hoi)

v &i tre em, mo phong ch�m c6 thg hign lo theo nhfrng each thfrc it nger, nhrr nhfrng gi ma cau chuy�n cua ngrrm m� tre nay kg.

Ca nha da c6 mot I� Giang sinh tuy�t vm. B6ng toi thay dfra con gai 3 tu5i cua minh bien dau mat. Toi di tim va phat hi�n ra be & trong phong tam chinh. Toi hoi con gai xem sao I�i dung nha tam cua chung toi chfr khong phai phong tam rieng, n6 dap la con dang "t�p lam em meo be". Toi nhin vao hop cat, va, oi trm, con be da i vao hop cat ! Toi khong thot nen Im . . .

Cau chuy�n nay he lo rat nhieu di'eu ve each tre em thu nh�t thong tin. Co be da nam lay y trr&ng chung ve "ch6 dg i" va t�o ra mot d\l' dinh, mot ke ho�ch cho hanh vi cua minh.

Ly do thfr hai khien noi dung C\fC ky quan tr9ng, ay la b&i nhfrng mong dQ'i va nhin nh�n cua chung ta anh hrr&ng sau sac den nh�n thfrc th\fC te cua chung ta. D6 la b&i thai do tinh nguy�n day ho h&i Cua nao bo doi v&i vi�c gan y kien chu quan Cua minh tr\fC tiep vao nhfrng gi b�n dang trai nghi�m - sau d6 danh llra b�n vao ch6 nghl r�ng thfr lai t�p nay chinh la hi�n th\fC tram phan tram. C6 thg b�n se phi'en long khi biet di'eu nay, nhrmg each nh�n thfrc th\fC ti�n Cua b�n khong giong nhrr mot chiec may quay ghi l�i thong tin dung­tlrng-li-tlrng-ti vao 5 cfrng tebao nao d6. Nh�n thfrc th\fC ti�n cua b�n giong nhrr mot dong thu�n gifra nhfrng gi cac giac quan truyen ve nao bo va nhfrng gi nao bo nghi r�ng "ngoai d6 phai v�y". Va nhfrng gi b�n ky v9ng hi�n hfru ngoai kia tr\fc tiep gan v&i nhfrng gi b�n cho phep truyen ve nao bo, ngay tt'r ban dau.

Nhfrng trai nghi�m bien hinh thanh ky v9ng, va den phan minh, nhfrng ky v9ng l�i anh hrr&ng !en hanh vi cua b�n. Nha tam ly h9c trrrerng Yale John Bargh da th\fC hi�n mot thi nghi�m minh h9a cho S\f nh�y cam phi thrrerng nay. Ong n6i v&i mot nh6m sinh vien khoe m�nh r�ng se c6 bai kigm tra nang l\fC ngon ngfr. Ong drra ra danh sach cac tt'r bi xao tron va yeu cau h9 sap xep l�i tr�t t\l' cau. B�n ding c6 thg thU:.

XUONG/ NGOI/ co DON/ ONG GIA/ NH.AN NHUM/ DAU DON/ GVONG MAT I VOI/ VE

D� chfr ha? Chae roi. "Ong gia co doc v&i grrOTig m�t nhan nhum ngoi xuong, ve dau d&n" la mot gQ'i y nhanh. Nhrmg day khong phai bai kigm tra ngon ngfr. Hay chu y xem c6

bao nhieu tir trong d6 c6 lien quan den tu6i gia. Bargh khong may dg tam den kha nang sang tq.o ngon ngfr cua cac doi tu'Q'ng. Ong chi quan tam xem cac sinh vien mat bao iau mm ra khoi phong thi nghi�m, di xuong hanh lang Sau khi dU'Q'C "phoi" ra trU'&C nhfrng tlr ngfr nay.

Nhfrng gi ong phat hi�n ra th�t phi thmmg. Tinh trung binh, khoang thm gian di het hanh lang cua nhfrng sinh vien bi "phoi" ra trU'&c nhfrng nh6m tir "cao tu6i" nhi'eu hon 40% so v&i nhfrng em chi bi "phoi" trU'&c nhfrng nh6m tir "ngftu nhien". Mot so sinh vien th�m chi con khom ngU'Cri Va le bU'&C khi rm di, Clr nhU' the hQ da gia di t&i 50 nam SO v&i tuf>i thl)'c cua minh. Dftn theo nhfrng quan sat lam sang cua Bargh thi, nhfrng tir nay "kich hoq.t mftu ban due cao tu6i trong bo nh&, va nhfrng ngU'Cri tham dl)' da hanh dong theo loi thong nhat v&i mftu ban due dU'Q'C kich hoq.t d6."

Ket qua ma Bargh thu dU'Q'C chi'. la mot trong VO van dfr li�u cho thay nhfrng tac dong ngoq.i vi tfrc thm c6 sfrc iinh hmrng mq.nh me ra sao v&i hanh vi noi tq.i. Nhfrng gi bq.n tq.o dieu ki�n xam nh�p vao tri nao cua con minh se anh hmmg den nhfrng ky v9ng cua cac em ve the gi&i, ngU'Q'C lq_i, nhfrng ey VQng nay lq_i anh hmmg khong chi'. t&i nhfrng gi CaC em CO thg nh�n thfrc dU'Q'C, ma ngay den ca hanh vi cua cac em. Di'eu nay hoan toan c6 thl)'C, bat kg bq_n quan Sat CY nhfrng be SO' sinh mm mot thang tuf>i hay CY CaC sinh vien, t�n 20 nam Sau d6.

V�y CO' che mo phong ch�m va nhfrng ky v9ng noi tq.i nay thg hi�n ra sao trong the gi&i so h6a? Ti vi la doi tU'Q'Ilg dU'Q'C nghien Clru c�n ke va chinh xac nhat.

TRVOC 2 TUOI? KHONG TI VI ! Chu de "tre em xem ti vi" khong con gay can nhU' XU'a nfra. Gier day, ngU'Cri ta da dq.t

dU'Q'C Sl)' dong thu�n chung, r�ng can vi�c tre em "phoi" ra trU'&C ti vi dU'&i bat Clr hinh thfrc nao deu phai bi hq.n che. Cung ton tq.i ca y kien dong thu�n, r�ng chung ta dang hoan toan tang l(r 101 khuyen nay.

Toi vftn con nh& hoi be thU'Crng hao hfrc mong den toi Chu nh�t, dg xem chU'ong trinh Wonderful World of Color cua Walt Disney va me m�n. Toi cling nh& bo m� luon tat ngay ti vi khi het chU'ong trinh. Gier day chung ta khong con lam the nfra. Ngay nay, tre em My 2 tu6i tr& len trung binh danh t&i 4 gier 49 phut m6i ngay trU'&c ti vi - nhi'eu hon 20% so v&i each day 10 nam. Va do tu6i bat dau "phoi" tnr&c man hinh ti vi cang luc cang thap hon. Va Sl)' tinh cang luc cang them roi ram b&i du th fr triii nghi�m kigu man hinh SO nhan nhan khap noi. Vao nam 2003, 77% tre em dU'&i 6 tu6i xem ti vi h�ng ngay. Con tre em dU'&i 2 tu6i chi'. c6 2 gier 5 phut thm gian tiep xuc v&i man hinh ti vi va may tinh m6i ngay. a phan trU'&c, toi c6 de c�p t&i thong tin: mot ngU'Cri My trung binh dU'Q'C "phoi" ra trU'&c khoang 100 nghin tir m6i ngay (ngoai cong vi�c). Toan bo 45% trong so d6 xuat phat tir ti vi.

Thl)'C te la, thm lU'Q'Ilg danh cho ti vi ma mot em be nen xem trU'&C tu6i len 2 chi'. la. . . con so o tron tcinh.

Ti vi c6 thg dftn t&i th6i hung han, mat t�p trung

Trai qua nhi'eu th�p ky, chung ta da nh�n ra moi lien h� gifra hanh vi bq.o }\re gifra tre dong trang bra v&i th<Yi gian "phoi" ra tru&c ti vi cua tre. Moi lien h� nay da tll'Ilg la chu de gay tranh cai (ch�ng le nhfrng ngu<Yi h�n h9c lq.i xem ti vi nhi'eu hon ngmYi khac?), nhrmg gi(r day chung ta da nhin nh�n no nhll' mQt van de Cua CO' che mo phong ch�m ket hcrp VOO S\f thieu h\].t kha nang kigm soat ban than. M9t vi d\l cua ca nhan toi:

Hoi con h9c nha tre, toi va c�u bq.n than cling xem The Three Stooges, m9t b9 phim truyen hinh th�p nien 1950. Trong phim c6 rat nhieu man gay CU'OO d\l'a tren hinh thg, c6 ca chuy�n nhan v�t ch9c ng6n tay vao mat ngu<Yi khac nfra. Luc phim het, dfra bq.n toi giO' ng6n tay thanh hinh chfr V roi nhanh nhu cat ch9c vao ca hai mat toi. Ca m9t tieng sau d6, toi khong nhin thay gi ca va phai dua di cap Clru. Ch�n doan: giac mq.c bi tray xu&c va rach mQt CO' mat.

MQt vi d\l khac nfra xuat phat tl'r mQt nghien cfru xem xet hi�n trrQ'Ilg "bat nq.t". Doi v&i tre em drr&i 4 tu6i, m6i tieng dong ho xem ti vi m6i ngay lq.i dong nghfa v&i nguy cO' cac em c6 hanh vi bat nq.t khi den tu6i di h9c se tang them 9%. Day chinh la bigu hi�n cua kha nang di'eu tiet cam xuc yeu kem. Kg ca tinh den nhfrng yeu to bat dinh kigu "con-ga-hay-qua­trfrng" thi Hi�p h9i Nhi khoa Hoa Ky vfin dua ra u&c tinh r�ng 10 den 20% bq.o l\l'c trong d(ri song th\l'C te CO thg truy nguyen ve vi�c bi "phoi" ra tru&c tinh trq_ng bq_o l\l'C tren cac phuong ti�n thong tin dq.i chung.

Ti vi ciing dau d9c ca quang chu y va kha nang t�p trung - m9t dau hi�u xac nh�n tieu chu�n kinh dign cua chfrc nang di'eu hanh. Doi v&i m6i tieng dong ho ph\l tr9i xem ti vi cua m9t em be drr&i 3 tu6i, kha nang mac phai van de suy giam kha nang chu y vao tu6i Jen 7 lq.i tang them chll'Ilg 10%. V�y nen, m9t em be m�u giao xem ti vi t&i 3 tieng m6i ngay se c6 nguy CO' mac phai van de suy giam kha nang chu y Cao hon 30% SO VOO nhfrng em khong xem ti vi.

Vi�c m& ti vi thoai mai khi khong c6 ngu<Yi xem ciing c6 hq.i, c6 le la do gay mat t�p trung. Theo ket qua kigm tra trong phong thi nghi�m, hinh anh ch&p 16e va am thanh am i lien t\].C khien tre em xao Jang khoi cac hanh dQng dang tham gia, kg ca hoq_t dQng vui chm tu&ng trrQ'Ilg c6 tac d\lng tang cu&ng tri nao ma chung ta da thao lu�n & tren. Nhfrng tac d(>ng nay d(>c h�i v&i nh6m tre em tu6i "quan ta" den mfrc Hi�p h9i Nhi khoa Hoa Ky da cong bo m9t ban kien nghi v�n con gia tri den t�n ngay nay:

Cac chuyen gia nhi khoa nen yeu cau cac b�c ph\l huynh cam tre em du&i 2 tu6i xem ti vi. M�c du m9t so chuong trinh truyen hinh nhat dinh c6 thg c6 tac d\lng tich C\fC doi v&i nh6m tu6i nay, tuy V�y, cac nghien Clru ve S\f phat trign nao bQ giai doq_n tu6i nho da chfrng minh r�ng tre SO' sinh va tre cY tu6i t�p di CO nhu cau thiet yeu tuong tac tr\fC tiep VOO cha m� va nhfrng ngrr<Yi cham soc d�c bi�t khac (vi d\l: bao m�u) dg c6 duqc S\f phat trign tri nao lanh mq.nh va phat trign cac ky nang xa h9i, cam xuc va nh�n thfrc phu hcrp.

Cac cong trinh nghien Clru hi�n nay ciing dang xac dinh tac d9ng ti'em tang cua ti vi Jen thanh tich hQC t�p, ket qua SO' bQ de xuat y kien r�ng no CO anh hrr&ng den ca digm SO mon d9c va kha nang tiep nh�n ngon ngfr. Nhrmg sau 2 tu6i, nhfrng anh hu&ng tieu C\fC nhat Jen tri nao tre ciing v�n xuat hi�n, vi ti vi d\l d6 tre em xa r<Yi vi�c ren luy�n than thg - m9t chu de chung ta se kigm nghi�m lq.i khi chuygn sang xem xet tro choi di�n tii'.

Ti vi danh cho tre? Khong b6 ich the dau !

The con nhfrng M gia xep day nhfrng bang hinh va dia DVD c6 tinh giao dl,IC trong cac crra ti�m? Nhfrng san ph�m nay h£n nhien cam doan minh c6 tac dl,lng tang CU'Cmg hi�u qua nM.n thfrc & doi tITQTig tre mftu giao. Nhfrng ICri khoa trITong ay da khien mot nh6m cac nha nghien Clru t�i D�i h<;>c Washington th\]:'C hi�n rieng mot cong trinh nghien Clru nh�m ki@m nghi�m do chinh xac cua tuyen bo nay. Toi vftn con nh& minh da d9c mot lo�t cac thong cao bao chi ve cong trinh cua hQ vao mot ngay nang d�p - chuy�n l� thITemg & Seattle. Ngai giam doc trll'Cmg d�i h<;>c cua chung toi nh�n dm:;rc mot cu di�n tho�i tU: mot nhan v�t dinh dam - khong ai khac, la Robert Iger, giam doc T�p doan Disney. Ong ta khong hai long. Cac nha khoa h<;>c cua D�i h<;>c Washington vU:a m&i cong bo nghien Clru ki@m nghi�m mot san ph�m do Disney san xuat - bo DVD Baby Einstein, va ket qua th�t t� h�i.

v &i tat ca nhfrng gi chung ta da thao lu�n trong nhfrng trang sach vU:a qua, chac thong tin tren ch£ng lam b�n ng�c nhien. San ph�m khong he c6 tac dl,lng gi. Chung khong c6 tac dong tich C\fC nao !en VOn tlJ: V\]:'Ilg Cua doi tll'QTig ml,IC tieu - tre em ru 17 den 24 thang tu6i. Mot so th�m chi con gay h�i. Tinh tren m6i tieng dong ho tre em danh ra d@ xem cac DVD va bang hinh nhat dinh danh cho lfra tu6i minh, thi trung binh, cac em hi@u dm:;rc it hon 6 den 8 tU: so v&i nhfrng em khong he xem cac chll'ong trinh nay.

T�p doan Disney yeu cau trITemg toi rut l�i cong bo nay, va chi ra nhfrng khiem khuyet trong ket qua nghien Clru. Sau nhfrng CUOC tham van Cung cac nha nghien Clru ban dau cua cong trinh, nha trll'Cmg gifr vfrng quan di@m va dU'a ra mot thong cao bao chi tuyen bo l�p trITemg cua minh. Chuy�n day Ien mot hoi roi ding chim xuong. Va hai nam sau d6, vao thang MmYi nam 2009, Disney th\fC hi�n mot hanh dong tITong dITong v&i thu hoi san ph�m, d6 la tra l�i tien cho bat cfr ai da mua cac san ph�m Baby Einstein. Mot each day trach nhi�m, cong ty da lo�i tU: "c6 tinh chat giao dl,lc" ra khoi bao bi san ph�m.

Sau 5 tu6i, phai xem xet l�i

Ngay tU: nghien Clru dau tien ve ti vi, cac nha khoa h<;>c da kham pha ra r�ng khong phai tat ca m<;>i thfr dinh dang den ti vi deu tieu C\fC ca. N6 tuy thuoc vao noi dung cua chll'ong trinh truyen hinh, do tu6i dfra tre va c6 le, th�m chi la ca yeu to di truyen cua em nfra.

TrIT&c 2 tu6i, tot nhat la ti vi bi cam hoan toan. Nhrmg sau 5 tu6i, da c6 h£n mot ban boi th�m xem xet l�i phan quyet gay gat nay - va to y bao v� h£n hoi. Mot so chITong trinh truyen hinh dm:;rc chfrng minh la CO tac dl,lng tang CU'Cmg hi�u qua ho�t dong tri nao (y do tu6i nay. Khong CO gi dang ng�c nhien, cac Chll'OTig trinh ay thll'Cmg thuoc h�ng ml,IC tll'OTig tac (vi dl,l, theo mot so nghien cfru nhat dinh, thi Dora the Explorer tot; con Barney and Friends - toi). V�y nen, m�c du trong trITemg hQ'P nay, y kien ap dao la thm lITQTig "phoi" trll'cYC ti vi can phai dm;rc h�n che, thi ti vi vftn khong th@ bi x6a s6 dm;rc. Dll'&i day la mot so de xuat doi v&i vi�c theo d6i ti vi ma cac so li�u gc;ri ra:

1 . Thm di@m tre dIT&i 2 tu6i - luon tat ti vi. Toi biet dieu nay nghe c6 ve kh6 khan v&i cac b�c ph\l huynh can thll' gian. Neu b�n khong th@ tat h£n - neu b�n vftn chITa th@ t�o ra cac m�ng lIT&i xa hoi mang den nhfrng hinh thfrc thll' gian cho minh - thi chi it ding h�n che thm lll'QTig con cai minh "phoi" trll'cYC ti vi. Suy cho cling, chung ta song trong mot the

gi&i thl,fC, va mQt ong bo, ba m� quang giao qua mfrc hay cau kinh kh6 chju ciing CO thg gay hc;ti t&i S\f phat trign Cua tre .

2. Sau 2 tu6i, hay giup con bc;i.n 11,fa ch9n chrrong trinh (va ca nhfrng hinh thfrc "phoi" trrr&c man hinh so khac) ma tre se trcii nghi�m. Hay chu y d�c bi�t t&i bat Clr kigu truyen thong nao tc;i.o di'eu ki�n cho trrong tac thong minh.

3. Theo d6i cac chrrong trinh ti vi da 11,fa ch9n cling cac con, lien h� v&i don vi truyen thong dg giup h9 danh gia va suy nghi th�t nghiem tuc ve nhfrng gi cac be da trcii nghi�m. Va hay nghi lc;i.i ve y djnh d�t mc)t chiec ti vi trong phong tre : Nhfrng tre c6 ti vi rieng dc;i.t digm trung binh cac bai kigm tra mon toan va ngon ngfr, ngh� thu�t thap hon 8 digm so v&i nhfrng em song trong cac gia dinh chi c6 ti vi trong phong sinh hoc;i.t chung cua ca nha.

TRO CHOI DitN TU: DO'NG NGOI DO Cung giong nhrr ti vi, choi di�n tu thi khong can v�n dc)ng, chi vi�c ngoi yen mc)t ch5.

Bang di'eu khign cua cac tro choi hrr&ng v�n dc)ng nhrr la Wii (ra mat vao nam 2006) drra ra mc)t ngoc;i.i l�, nhrmg du gi can n�ng cua tre vfin khong c6 XU hrr&ng giam. LCri tuyen bo tiep theo la: Chinh vi XU hrr&ng tang can nay ma con cai cua chung ta dang bat dau mac cac t�t b�nh thmmg chi c6 & ngrrCri trung va cao nien - bao gom ca 1\f ky! Chfrng beo phi tre em & nhfrng game thu ph6 bien hon gap 3 Ian so v&i & nhfrng em khong choi game.

Tri nao rra t�p luy�n

Doi v&i gi&i khoa h9c nao be), th�t dau long khi biet so lrrQ'Ilg tre bi Mo phi nay ngay cang gia tang, b&i chung tOi biet qua r6 moi lien M gifra hoc;i.t dc)ng thg chat va S\f sac Mn cua tri nao. Luy�n t�p - nhat la t�p aerobic - VO cling hi�u qua v&i tri nao, giup tang hoc;i.t dc)ng cua chfrc nang di'eu hanh tir 50 den 100%. Di'eu nay khong chi dung v&i tri nao tre ma dung v&i tri nao & m9i lfra tu6i. Cac bai t�p tang crremg thg chat khong he mang lc;i.i cho bc;i.n nhfrng con SO dang mO' rr&c nay (m�C du CO rat nhi'eu ly do dg bc;tn thl,fC hi�n nhfrng bai t�p ay) .

Neu cha m� chiu kh6 cho con t�p luy�n ngay trr nho, nhi'eu kha nang dfra tre se coi t�p luy�n la mc)t th6i quen tl,f nhien va duy tri trong suot CUQC dCri. Nhfrng em be cham v�n dc)ng thrremg dc;i.t digm so cao hon trong cac bai kigm tra chfrc nang di'eu hanh so v&i nhfrng em chi thich vui choi tc;i.i ch5. Ti�n day cling phcii n6i luon, neu bc;i.n cling t�p luy�n v&i con, hi�u qua se cao hon nhi'eu. Bc;i.n vfin nh& cO' che mo phong ch�m d6 chfr? Khuyen khich loi song tich C\fC chinh la mQt trong nhfrng m6n qua quy gia nhat bc;tn CO thg t�ng cho con minh. C6 thg n6 dong nghia v&i vi�c phai qu�ng tro choi di�n tu yeu thich di, nhac ngrrCri d�y va lam mc)t tam grrong tot dg tre noi theo. Di'eu nay dau c6 lam cho tro choi di�n tu kem hay di chut nao. N6 chi don thuan mang lc;i.i cho tro choi di�n tu mc)t g6c nhin da sac di�n hon ma thoi. Toi vfin yeu thg loc;i.i nay, luon luon v�y, nhrmg cang luc toi cang chac chan hon r�ng tro choi di�n tu phai c6 ghi nhan canh bao.

MQT cA.u cHuytN cANH TiNH VE NHAN TIN

The con Internet va nhfrng tin do cua n6 thi sao? Dfr li�u th\].'c te vftn con it oi va kha ma ho. C6 rat it nghien cfru dtra ra dtrQ'C nhfrng nguyen c& dang lrm tam, nhtr cau chuy�n dtr&i day gQ'i ra:

Mot co be 9 tu6i quyet djnh mm nam hay sau co b�n than nhat t&i bu6i ti�c ngu dau tien cua em. M� em, mot nha xa hoi h9c qua dao t�o h�n hoi - nhi�t li�t tan thanh. Co nh& l�i nhfrng bfra ti�C ngu th(ri au tha, Va hoi tmmg Ve nhfrng CUOC tam S\].' lien mien khong dfrt, nhfrng tr�n chien b�ng goi, roi tieng thi tham bi m�t trong dem toi va cfr rue rich ClfOO den ca 2 gier dem. Nhtrng m9i chuy�n khong di�n ra nhtr v�y. Khi cac b�n than cua con gai da g6p m�t dong du, ban nang cua ba m� l�p tfrc mach bao c6 di'eu gi d6 khong 6n. Ki@u n6i nang gifra cac co be khong giong nhfrng em nh6 9 tu6i di@n hinh, le ra & do tu6i nay cac em da c6 th@ giao tiep xa hoi tinh te den ng& ngang, nhtrng nhfrng co be nay l�i non n&t va ngay tha h�t nhtr nhfrng em be Ien 4 tu6i. Nguyen do la cac co gai nh6 d9c ch�ch va di�n gicii sai tin hi�u phi ngon ru cua nhau. Ba m� ding phat hi�n thay, chi 30 phut sau khi khai ti�c, nam trong sau co be da lOi di�n tho�i di dong ra, va hi hoay nhan tin, barn riet lay cai di�n tho�i suot ca ngay. Den khuya, ding ch�ng c6 tieng rue rich nao, im l�ng den ng�c nhien. Ba m� hen Ien cau thang xem m9i S\].' c6 6n thoa khong. Phan Ill.fa cac co be da ngu. So con l�i tiu tit v&i chiec di�n tho�i cua minh, nhfrng khung man hinh nho nh6 sang lap 16e dtr&i l&p chan.

Li�u nhan tin co lien d&i gi t&i S\J.' kem trtr&ng thanh ve m�t xa hoi? Khong phcii chuy�n tao lao dau. Con so rat dang suy ngftm: nam 2008, m6i thang mot ngtrCri tre tu6i trung binh gm va nh�n 2.272 tin nhan, tfrc la chl:rng 80 tin nhan mot ngay. Den nam 2009, 27% so tl'r

ngfr cac em CO dtrQ'C la qua may tinh.

C6 gi khong 6n & day? Chtra ai biet chac dtrqc. Nhfrng gi chung ta co th@ kh�ng dinh chi lien quan den phtrang ti�n trung gian. Internet va hinh thfrc truyen thong di kem v&i n6 khuyen khich vi�c tieu dung. Chinh di'eu nay dftn t&i hi�n tuvng l� thtrerng, nhtr bfra ti�c ngu cua co be 9 tu6i, du c6 & ngay c�nh nhau, chung ta vftn cam thay xa each. Tn'r phi tat ca nhfrng ttrang tac SO boa Cua cac em dtrQ'C th\].'C hi�n qua may quay phim, con thi Hi tre Se khong c6 CO' hoi th\].'C hanh may vi�c di�n gicii tin hi�u phi ngon tll'. D6 chinh la the gi&i cua tre t\].' ky, mot di'eu phcii n6i them d@ b�n biet.

Vi�c hoan thi�n nhfrng ky nang giao tiep phi ngon tll' doi hoi nhi'eu nam trm luy�n t�p, va, nhtr chung ta da thao lu�n a chtrang trn&c, tre th\].'C hi�n dtrQ'C di'eu nay la C\].'C ky quan tr9ng. Nhfrng trcii nghi�m dCri th\].'C da d�ng va phfrc t�p ban rat nhi'eu so v&i cuoc song tren Internet - va nhat Ia, n6 khong theo ki@u "n�c danh". Nhfrng con ngtrCri b�ng-xtrang-b�ng­thit d\mg vao nhau, tinh CCr va phai nhau, lien t\J.C truyen d�t thong tin den nhau b�ng mot each thfrc khong th@ d� dang tai djnh d�ng thanh cac bi@u ttrQ'Ilg cam XUC va nhfrng C\J.ffi viet tat. Hay nh& l�i, du trong hon nhan hay & nai lam vi�c, nguon xung dot l&n nhat nay sinh chinh tll' S\].' bat can xfrng gifra thong tin noi quan va ngo�i quan. Rat nhi'eu tinh huong bat can xfrng CO th@ dtrQ'C d�y lui chi nher vao vi�c di�n gifti chinh xac cac tin hi�u phi ngon tll'. Con ngtrCri cang it luy�n t�p bao nhieu, thi kha nang ttrang tac xa hoi se cang kem bay nhieu, va dieu do tien bao rat nhi'eu di'eu, ttr ti l� ly hon cho den S\].' XOi mon hi�u qua Cua nguon nhan l\J.'c.

Nhfrng quan sat chinh xac cua ba m� - chuyen gia xa hoi h9c kia c6 le da gi6ng Ien mot

hoi chuong canh tinh. N6 ciing la mot manh dat mau m& cho cong tac nghien cfru. D�t Ien ban can nhfrng dU'Q'C mat, thi CO le h;ra ch9n tot nhat la gifr thcii do hoai nghi v&i the gi&i chi-toan-I<y-thu�t-so. Uri khuyen hay nhat hi�n nay c6 le la: hay dg nhfrng may m6c ay & trc;tng thai "TAT" cang Iau cang tot.

Du hay hay d&, chung ta vftn cfr la loai dong v�t c6 tinh xa hoi. C6 le dfeu d6 da dU'Q'C mac noi s�n trong DNA roi. Bc;tn khong can phcii xem xet gi sau xa hon vi d\l ve Theodore Roosevelt m&i thay r�ng cac moi quan M gifra ngU'Oi v&i ngU'Oi chinh la thtr nguyen li�u hang dau cho thanh cong tITong lai cua mot dtra tre. Mot nen van h6a ng�p trong cong ngh� c6 le se ket toi cac nha khoa h9c quay lrmg lc;ti v&i Itch SIT phat trign. Ve phan minh, cac nha nghien cfru ciing CO CO' Sa dg ket toi nen van h6a da quay lrmg lc;ti v&i nhan loc;ti.

CON TOI GIGI HON CON CHl Gan day toi c6 nghe lorn dU'Q'C cuoc tro chuy�n di�n thoc;ti trong 16.c cher may bay cat

canh. "The Stephanie biet di chU'a? ChU'a a? Brandon di dU'Q'C tu hoi m&i 9 thang tu6i day !" Va roi tiep sau: "Stephanie vftn con phcii dong bim a? Brandon ngoi bo tu 16.c chU'a 2 tu6i CO'! " Cuoc doi thoc;ti Ctr the va Ctr the ve du thtr cot moc ma Brandon Sieu-d�ng da hoan thanh, VU'Q't m�t Stephanie Kem-coi.

Toi nghe thay du loc;ti phien ban cua kigu so bi nh6c ti nay khap m9i nO'i toi c6 m�t. D6 chinh la mot nhan to cua dc;ty-d6-cl)'c-doan - chinh la mot loc;ti nguyen li�u khac ma bc;tn se muon hc;tn che trong Cong thtrc phan b6n cho tre-thong-minh Cua minh. Khi CUOC tro chuy�n ket thuc, toi thU: tIT&ng tITQ'Ilg xem m� Stephenie se cam thay ra sao? Ttrc toi? Xau h6? C6 le co se phcii chc;ty ngay ra ngoai hang va nhao nhao VO' Ve tat ca nhfrng loc;ti do chm phat trign nh�m thuc d�y S\f phat trign cua con gai be bong. Ho�c gia, co chi kh6c hu hu. Tat ca, ch�ng vi ly do gi chinh dang.

So sanh nhIT v�y khong chi phan tac dl,lng ma con di ch�ch v&i nhfrng kien thtrc khoa h9c than kinh hi�n dc;ti. N6 con d�t them ap ll)'c Jen mot dtra tre - va gay hc;ti t&i nao bo cua be.

Hai bo nao khong phat tri�n cling mot nhip do

Gier day thi bc;tn da biet, bo nao tuan theo mot lo trinh phat trign ve thOi gian mang tinh d�c trrmg ca thg, h�t nhU' tinh each cua chu s& hfru v�y. Tre em khong trai qua nhfrng cot moc phat trign y h�t nhau theo kigu "bmS-c deu bmrc", cfr the mot-hai-mot nhU' nhfrng anh­linh-nao-bo nho be tren con dITerng di t&i tITong lai. Mot dtra tre la than dong toan h9c & tu6i Ien 4 khong chac da con la than dong vao tu6i Ien 9 . Einstein, thong minh sang lang la the, ma theo 101 don dc;ti, thi khong thg n6i thanh cau hoan chinh cho den t�n khi 3 tu6i. Tinh ca thg nay mot phan do yeu to di truyen quyet dinh, nhrmg n6 ciing xay ra b&i cac te bao than kinh luon phan frng lien tl,lC v&i moi trU'Crng hen ngoai. Chung d� dang hinh thanh nhfrng moi lien h� m&i va pha bo nhfrng moi lien h� da ton tc;ti, mot hoc;tt dong dU'Q'C g9i la "tc;to hinh than kinh".

C6 ve nhU' cac bo nao deu trcii qua mot so giai doc;tn phat trign thanh thl,lC nhU' nhau. Nhrmg rat it ngU'Oi trong cong dong nghien cfru dc;tt dU'Q'C dong thu�n xem nhfrng giai doc;tn

ay gi. Nha tam ly h9c phat trign Jean Piaget dua ra bon giai do�n phat trign nh�n thfrc & tre em, ma ong gQi ten la giac quan V�n dong, tfen-v�n dong, V�n dong C\J. thg Va V�n dong chinh thfrc. Bat dau gay anh hmmg rong rai tll: d6, khai ni�m ve cac giai do�n phat trign gier day vftn la mot y kien gay tranh cai. Cac nha nghien Clru bat dau d�t dau hoi ve y ni�m nay tU: hoi cuoi the ky XX, khi h9 chfrng minh r�ng tre em c6 dm:;rc cac ky nang va khai ni�m & nhfrng moc thm gian s&m hon nhi'eu so v&i nhfrng gi Piaget da kh�ng dinh. Nhfrng cong trinh tiep Sau do da he lo r�ng, kg ca trong mot nh6m phan lo�i C\J. thg, cac tre trong do vftn c(r trcii qua nhfrng giai do�n phat trign v&i nhip do rieng. Rat nhi'eu em khong he tuan theo tr�t tv: ma Piaget da trinh bay; doi khi cac em b6 qua m9t, hai bmrc nao d6 va l�p l�i m9t giai do�n nao d6 t&i vai Ian lien tiep. Mot so em khong he trcii qua m9t giai do�n phat trign c6 thg xac dinh nao ca.

Tri nao cua con tre chung ta khong c6 van de gi ca. Chi la c6 gi d6 khong 6n v&i cac lo�i ly thuyet cua chung ta.

Day khong phcii la m9t CUQC dua

Nhrmg m9t so b�c cha mt:: cho r�ng sv: phat trign tri nao giong nhu g6p m�t trong m9t CUQC dua Olympic v�y. HQ muon con cai minh phcii gianh chien thang a m9i bu&c, b�ng m9i gia. B�n vfo con c6 thg thay dlfQ'C tac dong cua loi suy nghi nay khi con cai cua nhfrng b�c ph\l huynh nay bu&c vao truerng d�i h9c. M�c du toi chu yeu giang d�y cho sinh vien sau d�i h9c, nhrmg thi thoang toi vftn hu&ng dftn cho cac em sinh vien d�i h9c muon theo truerng Y, va cac em ch�ng may quan tam den nhfrng th(r khac. Rat nhi'eu em mieu ta minh theo kigu bi cac b�c ph\l huynh huenh hoang, nhfrng ngum CO' ho coi con minh cao quy hon tat thay thien h�, nuoi trong !Ong kinh.

Hi�n tlfQ'llg nay dlfQ'C g9i la d�y d6 C\fC doan, va da dlfQ'C cac nha khoa h9c nghien Clru. Nha tam ly h9c phat trign David Elkind, giao Slf danh dv: chuyen ve S\f phat trign tre em t�i D�i h9c Tufts, da chia cac kigu cha mt:: qua ham me thanh tich vao cac nh6m khac nhau. Bon nh6m trong d6 la:

• Cha mt:: "hoan hao". Nhfrng b�c cha mt:: nay la nhfrng ngum da cong thanh danh to�i, muon con cai ciing an to lam l&n nhlf minh.

• Cha mt:: ham b�ng cap. Chinh la nhfrng nhan v�t "d�y con trong !Ong kinh" kinh dign, nhfrng b�c cha mt:: nay ding dinh dang t&i nh6m "hoan hao" & tren, nhrmg h9 tin r�ng vi�c h9c hanh chinh quy cang bat dau s&m bao nhieu cang tot bay nhieu.

• Cha mt:: hu&ng ngo�i. Mong muon trang bi cho con cai minh cac kY nang sinh ton ve thg chat vi the gi&i ngoai kia la m9t chon day rfty higm nguy, nhfrng b�c cha mt:: nay thuerng lam trong khoi quan d9i hay thi hanh lu�t.

• Cha mt:: than dong. Thanh d�t ve tai chinh va hoai nghi sau sac ve h� thong giao dl,lc, nhfrng b�c cha mt:: nay muon bao V� con cai minh khoi nhfrng tac dQng tieu C\fC nay sinh tlJ: chuy�n h9c hanh truerng l&p.

C6 m9t digm chung gifra cac b�c mt:: cha C\fC doan nay: hQ ch�y theo thanh tich, ep con

cai minh h9c hanh b�ng m9i gia, th�m chi danh d6i ca h<:l.nh phuc cua chung. C6 thg lay bai h9c cua Han Quoc dg gi6ng Jen hoi chuong canh tinh. a quoc gia nay, cha m� gay ap h,rc n�ng ne Jen con cai, ep chung phc\i d<:l.t thanh tich Cao trong cac bai kigm tra. Khong ng<:l.C nhien, tg tir chinh la nguyen nhan tir vong hang dau & lfra tu6i 15-19, chi sau tai n<:l.n giao thong.

TAC H�I COA KIEU D�Y DO Cl/C DOAN Toi biet nhfrng b�c cha m� kigu nay xuat phat tl.r dau. Trong mot the gi&i C<:l.nh tranh

gay gat ma ngll'Cri chien thang phai la ngll'Cri thong minh nhat, d� higu la t<:l.i sao cac b�c cha m� yeu kinh l<:l.i b�n tam ve tri thong minh cua con cai minh den the. Tuy the, di'eu cha m� khong biet chinh la, ap h,rc h9c hanh thai qua l<:l.i thmmg phan hi�u qua. Thl)'C te, loi d<:l.y d6 Cl)'C doan l<:l.i lam t6n h<:l.i den S\f phat trign tri OC Cua con b<:l.n CY nhfrng giai dO<:l.n nay.

t. Ky vQng thai qua keo ch�m ttr duy

Tre luon phan frng Cl)'C m<:l.nh trll'&C nhfrng ky VQng cua m� cha, chung khao khat lam d�p long va dap frng mong moi Cua cha m� khi con nho; roi khao khat Cl)' tuy�t va n6i lo<:l.n luc l&n hon. Neu nhll' tre nho cam nh�n dU'Q'C r�ng bo m� muon chung thl)'C hi�n mot kY cong tri nao nao d6 trong khi dau 6c cua chung chU'a th�t s£n sang, chung se bi don vao the bi, khong biet xoay x& ra sao. Chinh tinh canh nay ep buoc tri nao cua tre quay tr& l<:l.i v&i cac chien lll'Q'C tll' duy "(y cap thap hon", t<:l.O nen th6i quen doi ph6 rat kh6 lO<:l.i bo Sau nay.

Toi da chfrng kien hi�n tll'Q'Ilg nay di�n ra trong mot bu6i h9p vao toi nQ. Mot vi phQ huynh day tg hao tuyen bo v&i toi r�ng dfra con 2 tu6i cua anh ta da biet lam ca phep nhan. Anh ta bao c�u chang be nho bigu di�n b�ng each d9c thuoc bang ciru chITong. Nhrmg chi b�ng vai cau do hoi y nhi, m9i chuy�n hoan toan sang to, c�u be ch�ng higu ti nao ve phep nhan ma chi don thuan d9c v�t mot vai con so da dU'Q'C ghi nh& ma thoi. Nhfrng ky nang tll' duy thap hon da dU'Q'C dem ra thay the cho nhfrng thiet bi Xlr ly cap do cao hon. Elkind da gQi nhfrng kigu thg hi�n nay mot each day mi�t thi, Ia "tigu xao"' ong tin r�ng khong nen dg bat cfr em nho nao tr& thanh n<:l.n nhan cua n6. Toi hoan toan dong y.

2. Ap l\l"C d�p tilt oc to mo

Tre em chinh la nhfrng nha tham higm b�m sinh. Nhrmg neu cac b�c cha m� chi dU'a ra nhfrng ey VQng giao dQC cfrng nhac, hfrng thu Cua tre Se bi bien d6i thanh kigu thoa hi�p khong hqp ly. Tre se khong con d�t ra nhfrng cau hoi day uy ll)'c nhll': "Minh c6 to mo ve cai nay khong nhi?" ma bat dau hoi "Cai gi se khien ngll'Cri l&n hai long?" Hanh vi kham pha khong dU'Q'C tll'&ng thll'&ng, nen n6 se nhanh ch6ng bi lo<:l.i bo. Hay nh& r�ng, nao bo la mot CO' quan phQC Vl). sinh ton, va v&i mot dfra tre, khong CO gi quan tr9ng hon "sl)' an toan" (trong trmmg hqp nay, la S\f tan thanh) ma cac b�c cha m� dem l<:l.i.

3. TU-c gi�n hay that VQng lien tl}.C se bien thanh stress dQC h�

Con mot tac h<:l.i nfra nay sinh khi cac b�c cha m� ep con cai minh thl)'C hi�n nhfrng nhi�m VQ ma nhfrng bo nao nho be chll'a du kha nang thi hanh. Nhfrng vi phQ huynh kieu cang thmmg d� that VQng, ph�t long hay tfrc toi khi COn minh khong chiu lam theo - do la

nhfrng phan (mg ma tre c6 thg nh�n thay tt'r Ilic tu6i con rat nho va C\fC ky mong muon tranh khoi.

Kigu mat kigm soat nay rat doc hq.i. N 6 c6 thg tq.o ra mot trq.ng thai tam ly gQi la "tuy�t VQng do huan luy�n"' c6 thg gay thrrong t6n CO' hQC t&i tri nao cua tre. Tre nh�n ra r�ng em khong thg che ng\f drrqc nhfrng kich thich tieu C\fC (con gi�n dfr hay that v9ng cua bo m� minh) xay ra v&i minh hay nhfrng tinh huong gay ra kich thich ay. Hay thli' tmmg trrQ'llg mot C�U tro l&p 3 Sau gier hQC m6i toi, phai ve nha, nai CO mot ong bo say xin danh d�p em. C�u chang be bong bat buoc phai c6 mot ngoi nha, nhrmg c6 mot ngoi nha nhrr the th�t kinh khung. Em se nh�n drrqc mot thong di�p r�ng khong c6 loi thoat nao dau, va cuoi cling em ding se khong gang sfrc thoat ra, kg ca khi c6 mot phrrong each nao hign hi�n di chang nfra. D6 la nguyen do tq.i sao tinh trq.ng nay drrqc gQi la tuy�t v9ng do huan luy�n. Va khong can phai lq.m dl).ng thg chat m&i gay nen tinh trq.ng nay.

Tuy�t VQng do huan luy�n chinh la canh cli'a nhanh nhat dftn t&i tram uat, ngay tt'r tu6i au tha. Toi c6 quen biet cha m� cua mot sinh vien t\l' sat; c6 cha m� thuoc mftu ngrrm cao ngq.o, chuyen hq.ch sach. M�c du tram uat la mot chu de rat phfrc tq.p, thi Im nhan dg lq.i khi t\}' sat cua em da gQ'i ra cho thay nhfrng hanh dong quyet li�t nay phan nao d6 chinh Ia phan (mg trrr&c vi�c em nh�n thay minh khong thg dap (mg drrqc kY v9ng cua m� cha. Day chinh la mot b�ng ch(mg mq_nh me thg hi�n r�ng tri nao khong may hao h(mg v&i vi�c hQC hanh; n6 chi say me v&i chuy�n sinh ton.

Hay khac cot khi tam di'eu nay trrr&c khi con ccii bq.n chao dm: dq.y d6 con cai khong phai la mot cuoc dua. Tre cang khong phai la thrr&c do thanh cong cua ngrrm l&n. Ganh dua c6 thg truyen cam hfrng, nhrmg nhfrng ganh n�ng I6i !'am sinh ra tt'r n6 lq.i c6 thg mac noi nao bo con bq.n theo mot phrrong each doc hq.i. So bi con minh v&i con ccii ngrrm khac se khong thg drra chung, hay la chinh bq.n, den drrqc ccii dich mong muon.

C6 nhfrng phrrong each tuy�t vm dg toi da h6a sfrc mq.nh tri nao cua con bq.n. Hay t�p trung vao cac hoq.t dong vui chai c&i m&, trrong tac phi ngon tt'r th�t nhi'eu, va tan thrr&ng n6 }\fC Cua tre - nhfrng }oq.i "phan b6n", theo SO li�u thong ke, CO tac dl).ng tang CU'Crng nang }\fC tri nao cua tre, gan nhrr & bat cfr xuat phat digm nao ciing v�y. Nhfrng thfr nay khong he kh6 th\}'C hi�n. Ma suy cho cling, l&p VO hoq.t dong cua tri nao da drrqc ren due tt'r mot the gi&i rat xa xrra, khong chi la thm ti'en Internet, ma con la ky ti'en Bang Ha.

Nhfrng digm cot yeu

• Nhfrng yeu to c6 tac dl).ng tot v&i h9c t�p la: Nuoi con b�ng sfra m�, tro chuy�n v&i con cai bq.n, vui chai c6 hrr&ng dftn va tan thrr&ng n6 I\l'c thay vi khen ngQ'i tri thong minh cua tre.

• Nao bo h(mg thu v&i vi�c ton tq.i hon la kiem drrqc digm tot & trrr&ng h9c .

• Ep buoc tre hQC mot mon nao d6 trrr&c khi tri nao s�n sang chi gay hq.i ma thoi .

• Nhfrng hoq.t dong nhi'eu kha nang gay t6n thrrong vi�c hQC t�p giai doq.n dau cua tre bao gom: tiep XUC qua nhi'eu v&i ti vi, tinh trq_ng tuy�t VQng do huan }uy�n Va tri tr� mot ch6

khong v�n d9ng.

BE HANH PH0C: HAT GI6NG . .

Quy lu�t tri nao

Be sinh ra v&i khi chat rieng bi�t

Cam xUC chi don gian la nhfmg tir giay nhan

Sv thtf u cam mang den bQn be tot

BE H�NH PHUC: H�T GIONG B�n chi d�t mot mon do chcri m&i vao cui cho be, the ma co nang be bong phan (mg cfr

nhu thg b�n vira tmrc mat mon do yeu thich cua minh. Doi mat be nhin b�n ch�m ch�m, m�t bat dau meo X�Ch, ro rang COTI ding th�ng VOn tn):'C ch(r S�n trong be da dU'Q'C dip bung Ien dfr doi. Co nang Ian ra khoc ng�n ng�t, d�p chan danh d�ch nhrr thg bi frc hiep ghe g&in lam. Nhrmg khong phai t�i b�n. Sinh linh be bong nay phan (mg nhrr the bat cfr khi nao co mot trai nghi�m m&i xuat hi�n tnr&c em: mot gi9ng noi khong quen, mot th(r mui xa l�, mot tieng dong on ao. Co nang nh�y cam VO cling, va se Ian ra an v� bat c(r khi nao cai S\f "binh thu&ng" cua no bi gian do�n.

Mot co be v&i mai toe nau dai, chll'ng 15 tu5i, dang dU'Q'C hoi ve tru&ng h9c va cac ho�t dong ngo�i khoa. Ngay tll' hie em bat dau tra l&i, b�n da thay co di'eu gi do khong 5n. Em co ve m�t SQ' hai giong h�t nhu d(ra be n9! Em C\fa qu�y khong ngll'ng! Em du dua dau goi, xoan toe va nghich tai. Cau tra l&i cua em ngac ngfr, gi�t Cl;lC. Em noi r�ng em khong co nhi'eu ho�t dong ngoai l&p h9c, m�c du em co chcri violin va viet lach chut dinh. Khi chuyen vien nghien Clru hoi xem em lo lang di'eu gi, em ng�p ng\rng doi chut va roi trut ra ca nfli long. Co kim nrr&c mat, em kg: "Chau thay kho chju lam, nhat Ia khi ngu&i khac quanh chau luon biet phai lam gi. Con chau c(r phai luon luon nghi "Minh co drrQ'C lam cai nay khong? Minh co drrQ'C lam cai kia khong? Minh co dang can tr& ai khong?" Co gai ngrmg l�i, roi khoc: "L&n Ien chau biet lam sao day? Chau co lam drrQ'c cai gi ra hon khong?" Qua con xuc dong, co be l�i tr& ve phong thu. "Chau khong thg thoi nghi ve chuy�n do," co be u ru ket l�i. Khong sai, co gai chinh la em be thu& nao, chi la 15 nam sau.

Va ro rang em la mot dfra be khong h�nh phuc.

Cac nha nghien cfru d�t cho em bi�t danh Em be 19, va em rat nBi tieng trong gi&i tam ly h9c phat trign. Thong qua cac nghien cfru th\fC hi�n v&i Em be 19 va cac doi trrQ'Ilg khac, nha tam ly h9c Jerome Kagan da kham pha ra rat nhi'eu di'eu ma chung ta gi& day biet dU'Q'C ve khi chat va vai tro quan tr9ng Cua no trong vi�c quyet dinh mot em be CUOi Cung Se dU'Q'C h�nh phuc ra sao.

ChrrOTig nay se xoay quanh chu de vi sao mot so tre, nhrr Em be 19 l�i bat h�nh den the, con nhfrng em khac thi khong. (Qua thl)'C, phan l&n tre deu ngmyc l�i hoan toan. Em be 19 dm;rc d�t bi�t danh nay la vi cac be tl:r 1 den 18 trong cong trinh cua Kagan deu vui nhon, thoai mai.) Chung ta se cling tim higu nen tang sinh h9c cua nhfrng em be h�nh phuc, kha nang b�n phai "ganh" mot em be au lo, hay h�nh phuc c6 phai yeu to di truyen hay khong, va ca bi m�t dg song h�nh phuc nfra. Trong chrrOTig tiep theo, chung ta se n6i ve vi�c lam the nao t�o ra moi trmmg c6 lQ'i cho h�nh phuc cua con minh.

THE NAO LA HANH PHUC? Cac b�c cha m� thmmg n6i r�ng mong muon l&n nhat cua h9 la con cai dU'Q'C h�nh

phuc. Nhrmg the nao la h�nh phuc, thi khong phai ai ciing chung y kien. Mot so b�c ph\l huynh nhin nh�n h�nh phuc dmYi g6c do cam xuc: tfrc la h9 muon con cai minh luon & trong tam tr�ng tot. So khac l�i quan ni�m cfr binh binh, yen 6n la drrQ'c mi�n sao con minh hai long va thang b�ng ve cam xuc. Trong khi mot so ngmYi l�i c6 ve nghieng ve S\f bao dam Va ph�m h�nh, CaU mong COn Cong thanh danh to�i, dl)'Ilg VQ' ga Chong SUOn Se, hay noi each khac, la "6n djnh". Tuy v�y, da phan cac b�c cha m� deu cam thay kh6 ma djnh nghia r6 dU'Q'C khai ni�m nay.

Cac nha khoa h9c ding thay v�y. C6 mot chuyen gia nghien cfru danh nhi'eu nam t�p trung vao vi�c thU: drra ra dap an cho cau hoi d6, Daniel Gilbert. Ong la ngmYi phl,l ta vui ve cua mot nha tam ly h9c t�i trmmg Harvard. Tat nhien, c6 rat nhi'eu djnh nghia khac nhau ve h�nh phuc, nhrmg Gilbert de xuat ba djnh nghia nhrr sau:

• H�nh phuc ve m�t cam xuc. Day chinh la di'eu ma phan l&n cac b�c cha m� ma toi tl:rng hoi ngv y den. Kigu h�nh phuc nay chinh la thfr cam giac (ve m�t tinh cam) gay xuc dong, mot trai nghi�m, mot tr�ng thai chu quan nhat th(ri dU'Q'C khuyen khich b&i mot thfr gi do khach quan trong the gi&i thl)'C, m�C du xet cho Cung thfr do hoan toan tach bi�t khoi chu thg d6. Con cai b�n thay vui thich vi mau xanh drrOTig, cam dong vi mot bo phim, sfrng sa trrr&c canh trrQ'Ilg nui non hung vi, va man nguy�n vi mot ly sfra ngon.

• H�nh phuc hQ'P luan thrrang d�o ly. Dan quy�n vao v&i ph�m each, ni'em h�nh phuc hQ'P luan thrr@g d�o ly giong v&i mQt thai dQ mang tinh triet h9c hOTI la mQt cam XUC chu quan nhat th<Yi. Neu con cai b�n truy cau mot cuoc song tot lanh va day du, ng�p tran y nghia dfrc h�nh, chung se cam thay man nguy�n va binh than mot each sau sac. Gilbert SIT dl,lng mot tl:r Hy L�p - eudaimonia dg mieu ta y ni�m nay, mot tl:r ma Aristotle da djch ra thanh "vui song, nang lam". Eudaimonia, xet theo nghia den, chinh la "s\l' hoan thi�n nhan tinh."

• H�nh phuc kigu suy doan. Trong trrrang hQ'P nay, tl:r "h�nh phuc" drrQ'C gan lien v&i nhfrng tl:r nhrr "vi", "cho" ho�c "r�ng". Con b�n c6 thg h�nh phuc vi dU'Q'C di choi cong vien. N6 c6 thg cam thay h�nh phuc thay cho mot dfra b�n, vi b�n d6 vl:ra c6 mot con ch6. H�nh phuc kigu nay c6 lien quan den vi�c drra ra mot suy doan nao d6 ve the gi&i, khong phai drr&i d�ng mot cam xuc chu quan nhat th<Yi, ma la mot nguon cam xuc man nguy�n ti'em tang, tl:r qua khfr, trong hi�n t�i va ca & trrOTig lai.

V�y thi ni'em h�nh phuc nay, bat kg thu(k kigu gi di chang nfra, bat nguon tu dau? Nguon h�nh phuc chu yeu duvc kham pha ra nh& m9t cong trinh thi nghi�m Iau dm nhat trong lich SIT khoa h9c My hi�n d�i, va hi�n gi& vfin dang tiep di�n.

Bf MAT CUA H�NH PHUC Nha tam ly h9c dfrng dau toan b() cong trinh nghien cfru nay la George Vaillant. Va ong

hoan toan xfrng dang v&i vi the ay. Kg tu nam 1937, cac thanh vien thu()c chll'ong trinh Nghien cfru S\f phat trign Ngll'm thanh nien Harvard da doc long, doc sfrc thu th�p nhfrng dfr ki�n C\fC ky rieng tU' cua vai tram doi tm:;mg. Cong trinh nay thU'&ng vfin tien hanh dU'&i bi danh Nghien Cfru Grant, dU'Q'C d�t ten d\fa theo W.T. Grant, ong trum chu6i crra hang bach h6a, ngll'm da b6 von ra cho cong trinh thu& ban dau. Cau hoi ma nh6m nay di'eu tra la: Li�u c6 m()t cong thfrc nao d6 cho "cu9c song h�nh phuc" khong? Hay n6i each khac, dieu gi khien con ngll'm ta h�nh phuc?

Vaillant gifr vai tro ngrrm quan xuyen cong trinh nghien cfru nay trong suot hon bon th�p nien. Moi quan tam cua ong con Vll'Q't ngoai chfrc nghi�p thong thll'erng. Ban than Vaillant cfing 1\1' mieu ta minh la m()t vi ph\l huynh "xa each". Ket hon bon Ian, c6 nam con, m()t dfra mac chfrng t\l' ky va khong dfra con nao tro chuy�n thll'erng xuyen v&i ong. Cha cua Vaillant t\l' ru khi Vaillant m&i Ien 10, ch�ng dg l�i cho ong may ky frc h�nh phuc dg noi theo. The nen, Vaillant qua la m9t doi tll'Q'Ilg hoan hao dg cam dau CUQC kiem tim nguon h�nh phuc.

Cac vi cha de ve m�t khoa h9c cua cong trinh nay, gi& da ra ngll'm thien c6, khi ay da tuygn 268 sinh vien Harvard vao nghien cfru nay. HQ deu la nam gi&i, da trang, d� thich nghi v&i hoan canh, m9t so ngll'm c6 ca tU'OTig lai xan l�n Cr phia trmS-c (trong d6 bao gom ca Ben Bradlee, T6ng bien t�p Iau nam cua ta Washington Post va co T6ng thong My John F. Kennedy) . Cu()c song cua nhfrng doi tll'Q'Ilg nay dU'Q'C trcii ra nhll' m()t cai gia dg hang, trong suot nhieu nam rong, nh& v�y cac nh6m chuyen gia, bao gom cac nha tam ly h9c, nhan chung h9c, nhan vien xa h()i, kg ca cac nha triet h9c, c6 thg theo doi tat ca m9i d()ng thai xay den v&i h9. Va d6 chinh la nhfrng gi h9 da lam tren th\fC te.

Quan tri�t tinh than thau dao, toan di�n ngay tu dau, cac doi tll'Q'Ilg tham gia nghien CUu dU'Q'C kigm tra y te Sat Sao djnh ky nam nam m()t Ian, va den tr\fC tiep kigm tra tam ly Ctr 15 nam m9t Ian, h�ng nam deu d�n gm ban hoi-dap, rong ra nhll' the suot ba phan tU' the ky. M�c du chac chan vi�c giam sat khong thg dong nhat trU'&C sau nhll' m9t trong til'ng ay th�p nien, nhrmg v&i l\fc lll'Q'Ilg th\fc hi�n c6 thg g9i la m9t nh6m-noi-tiep-nhau, Nghien Cfru Grant c6 le la cong trinh nghien cfru toan di�n nhat c6 thg th\fc hi�n dU'Q'C trong linh V\fC nay.

Va h9 da dU'a ra ket lu�n gi sau til'ng day nam trm? Rot CUQC, cai gi t�o thanh m9t CUQC song h�nh phuc? Luon luon khien con ngll'm h�nh phuc? Toi se mll'Q'Il Im Vaillant, trong m9t CUQC phong van v&i Atlantic dg tra Im cau hoi nay:

"Dfeu duy nhat dong vai tro can cot trong CUQC dm chinh la moi quan h� cua b�n v&i nhfrng ngll'm khac."

Sau gan 75 nam trm, phat hi�n chac chan duy nhat lq.i la mot thong di�p ma ngITm ta c6 thg thay trong bo phim Cuoc song tmri d�p . Nhfrng moi giao hao b�ng hfru tot d�p, nhfrng nhip cau bon be ket noi bq.n be va gia dinh, lq.i chinh la nhfrng di'eu tien baa hq.nh phuc cua mot con ngITm khi phcii bon ba gifra dong dm. Nhfrng moi giao hao lq.i la yeu to tien bao chinh xac hon bat Ctr tham so don le nao. Den thm digm mot ngU'm bU'&C vao do tu6i trung nien, thi cac moi giao hao la yeu to tien bao duy nhat con tr\! vfrng. Dftn theo Im Jonathan Haidt, mot nha nghien Clru chuyen sau ve moi lien h� gifra hoa nh�p xa hoi v&i hq.nh phuc, thi: "Con ngITm, xet & khia cq.nh nao d6, giong h�t loai ong. Chung ta tien h6a dan den ch6 sinh song trong nhfrng nh6m cong dong gan ket manh li�t, va xoay xoa khong tot cho lam khi bi tha khoi tc> cua minh."

Cac moi quan h� cang ben ch�t bao nhieu thi cang tot bay nhieu. Mot dong nghi�p cua Vaillant da chi ra r�ng con ngITm ta khong thg nao chen chan n6i vao nh6m 10% con ngITm hq.nh phuc, tnr phi hQ c6 mot moi quan h� Jang mq.n kigu gi day. Hon nhan la mot nhan to quan tr9ng. Chll11g 40% nhfrng ngITm trIT&ng thanh da ket hon t\f mieu ta ban than la "c\fc ky hq.nh phuc", trong khi chi 23% nhfrng ngITm chU'a ket hon dam kh�ng dinh nhll' v�y.

Them nhi'eu nghien Clru khac kg tlr d6 da xac nh�n va m& rong phq.m vi cua nhfrng kham pha don gian ban dau nay. Ben cq.nh nhfrng moi quan h� vien man, nhfrng kigu hanh vi khac giup tien doan mfrc do hq.nh phuc bao gom:

• Thmmg c6 hanh dong vi tha.

• DU'a ra danh sach nhfrng di'eu khien bq.n cam thay biet on, nhfrng danh sach nay san sinh cam xuc hq.nh phuc trong ngan hq.n

• Boi dIT&ng mot "thai do ham on" n6i chung, giup san sinh cam xuc hq.nh phuc trong dai hq.n

• Chia se nhfrng trai nghi�m m&i lq. v&i mot ngITm yeu thITong

• C6 "phan xq. tha thfr" thIT0ng tr\fc khi nhfrng ngITm than yeu coi nh� bq.n

Neu nhfrng di'eu ay nghe c6 ve "hai nam r6 mU'm" - nhfrng nghi van rat thU'Ong xuyen tren nhfrng cuon tq.p chi kigu tl,f-1\fC - thi di'eu sau day c6 thg lq.i la mot bat nga: Ti'en khong he tq.o ra ngoq.i I�. Nhfrng ngITm lam ra hon s tri�u USD m6i nam khong hq.nh phuc hon nhi'eu so v&i nhfrng ngITm chi kiem dm;rc 100 nghin USD m6i nam. Day la phat hi�n cua Chuyen san Nghien cfru Hq.nh phuc. Ti'en mang lq.i hq.nh phuc chi trong trIT<mg hc:;rp n6 nhac con ngITm ra khoi canh cling quftn, Jen den mfrc thu nh�p nam con so. Khi mfrc thu nh�p VU'Qt qua 50 nghin USD m6i nam, S\f giau c6 va mfrc hq.nh phuc bat dau "dU'0ng ai nay di" . Phat hi�n nay gc;ri ra mot di'eu gi d6 rat th\fC te va th�t nh� long: R�ng, hay giup con cai bq.n ch9n mot nghe nghi�p nao d6 c6 thg kiem dm;rc it nhat mfrc thu nh�p nam con so. Chung khong nhat thiet phai tr& thanh tri�u phu m&i cam thay Slmg SOt than ph\IC trU'&C CUOC song ma bq.n da trang bi cho chung. Sau khi nhfrng nhu cau CO' ban da dm;rc thoa man, con bq.n chi can th�t nhi'eu bq.n be cling hQ hang than thiet.

Va doi khi, la ca anh em, nhll' cau chuy�n dU'&i day da kigm chfrng.

JOSH la anh con day!

Mot bu6i sang n9 & Seattle, hai c�u con trai cua toi, Josh 5 tu6i va Noah 3 tu6i dang ch�y tren san choi. Chung no dua vui ve tren xich du, Ian Ion gifra bai co va ho het v&i may th�ng be khac nhrr mot Iii SU' tu con v�y. B6ng nhien, Noah bi may dfra b�n 4 tu6i c�y kh6e de nghien xuong dat. Josh ph6ng den frng cfru cho c�u em nhanh nhrr mot mfii ten v�y. Nhay ra gifra c�u em va th�ng be bat n�t, nam tay gia Ien, Joshua gam ghe qua ham rang nghien ch�t: "Th�ng nao dam dong den em tao ! " Nh6m tre con kia sfrng s& va nhanh ch6ng giai tan.

Noah khong chi thay nh� nh6m ca ngrrm ma con C\fC ky hrrng phan. N6 om lay ong anh va ch�y xung quanh. N6 het Ien ch6i ca tai: "JOSH la anh con day! " Vi�c nghia da xong, Joshua quay tr& l�i v&i chiec xich du cua minh, crrm ngoac den t�n mang tai. Ay la v& bigu di�n day an trrQ'Ilg, da drrqc co trong tre - ngrrm chfrng kien t�n mat - nhi�t tinh c6 vfi tu dau den cuoi.

Di'eu can cot cua cau chuy�n nay chinh la S\f hi�n di�n cua h�nh phuc - drrqc san sinh chinh tu mot moi quan h� gan giii, khang khit. Noah thi choang ngqp thl,fC Sl,f; con Josh thi hai long r6 rang. S\f ganh dua gifra anh em mot thit v�n luon ton t�i, va kigu hanh dong vi tha nhrr v�y khong phai hanh vi Iii tre thrr&ng xuyen thl,fc hi�n. Nhrrng trong khoanh khac nhat dinh, nhfrng dfra tre nay l�i thich nghi rat tot va rat h�nh phuc.

KET TINH BANG HOU NHV THE NAO Nhfrng kham pha ve tam quan tr9ng cua cac moi quan h� gifra-ngrrm-v&i-ngrrm -

trong tat Ca nhfrng moi lien quan Ion XOn quanh minh - da dan gian hoa nhfeu cau hoi Cua chung ta ve vi�c lam the nao dg nuoi d�y mot dfra con h�nh phuc. Hay d�y con cai minh hoa nh�p xa hoi hi�u qua - nhrr ket tinh b�ng hfru ra sao, gifr gin b�n tot nhrr the nao - neu muon con minh h�nh phuc.

Dung nhrr b�n nghi ng�i, c6 rat nhieu nguyen li�u nhao n�n nen mot dfra tre hoa hqp tot, c6 quan h� xa hoi tot, qua nhi'eu den n6i kh6 c6 thg d6 het vao chiec bat hanh vi. Toi chi ch9n ra hai nguyen li�u CO dU'Q'C S\f h�u thu�n vfrng chac nhat ve m�t khoa h9c than kinh, cfing la hai trong SO cac yeu to CO kha nang tien bfo chinh xac nhat nang 11,fC xa hoi Cua tre :

• Kha nang di'eu tiet cam xuc

• N gum quen cu - S\f thau cam

Chung ta se bat dau v&i nguyen li�u dau tien.

KHA NANG DIEU TIET CAM XUC: THAT TOT D�P Rong ra nhi'eu th�p nien, tieu ton hang tri�u do la, cac nha khoa h9c da cho ra mot phat

kien gay chan dong: Chung ta c6 XU hrr&ng duy tri nhfrng moi quan h� dai Iau, sau sac v&i nhfrng ngrrm tot d�p. Hoa ra, m� Ilic nao cling dung. Nhfrng con ngrrm chu dao, tot bvng,

nhq.y cam, hIT6ng ngoq.i, hay giup d& Va biet khoan dung CO dU'Q'C nhfrng moi giao hao Jau dai va sau sac hon - va ti l� ly hon ding thap hon - so v&i nhfrng ngmYi tam trq.ng that thU'Cmg, boc dong nong n6i, tho tl;tC bat nha, ich ky tj than, kho khan c(mg nhac Va thu Sau oan n�ng. Chi can ban danh sach nay hoi l�ch ve phia tieu C\fC thoi da du anh hmmg ghe g6m den SlrC khoe tinh than Cua mot con ngmn, d�t anh ta trU'CrC nguy CO' 16n khong chi la thU'a th&t bq.n be, ma con bi chfrng roi loq.n, tram uat. Nghien cfru cua Harvard ding chi ra dfeu tU'ong t\l', nhfrng ngU'01 n�ng nQ' ve m�t tinh cam n�m trong so nhfrng ca nhan bat hq.nh nhat the gi&i.

Tam trq.ng that thITC:mg, tho tl;tC bat nha va boc dong, nong n6i nghe C\fC ky giong v&i hi�n tITQ'Ilg "roi loq.n chfrc nang di'eu hanh" va d6 chinh la mot phan van de. Nhrmg con hon ca roi loq.n chfrc nang di'eu hanh, nhfrng con ngIT01 nay khong he biet di'eu tiet cam xuc. Dg kham pha xem dfeu do CO nghfa gi, trU'CrC het chung ta phai tra 101 mot cau hoi CO' ban:

Cam xuc, suy cho cling, la cai gi

Bq.n c6 thg d�t doq.n nay vao t�p dfr li�u "Hay lam nhIT toi n6i, dU11g lam nhIT toi lam":

Toi qua, th�ng con toi dam nem cai num vli gia di. Toi m�t dfrt hoi va chan ngan tot cling, Mn het Ien: "Khong dU'Q'C nem do ! " Va roi toi nem tra vao n6.

C6 le c�u con trai khong muon di ngu va dg to y chong doi, n6 nem cai num vli di. Ba m� da n6i cho ta biet la co m�t va chan lam roi; bq.n th�m chi c6 thg b6 sung ca "gi�n dfr"

vao day luon. Rat nhi'eu thfr cam xuc hign hi�n chi trong vong ba cau ngan nglii nay. V�y chinh xac la hai m� con dang trai nghi�m dfeu gi? C6 le bq.n se kinh ngq.c trU'CrC cau tra 101 cua toi. R�ng cac nha khoa h9c ding ch�ng biet n6 la the nao.

Xoay quanh cau h6i "chinh xac thi cam xuc la gi" c6 rat nhi'eu tranh cai trong gi&i nghien Clru. Mot phan la b&i cac cam xuc khong dU'Q'C tach bi�t r6 r�t h�n trong nao bo.

Chung ta hay tach bq.ch hai thai C\fC, mot la tU' duy cfrng nhac c6 t6 chfrc, vi nhU' giai de dq.i so, hai la cam xuc U'&t at, vo t6 chfrc, vi nhIT trai nghi�m S\f chan chITC:mg hay ni'em hq.nh phuc. Tuy the, khi bq.n nhin vao cac bigu do mac noi tq.o nen nao bo, thi khong c6 ranh gi&i du chi mO' ho nao & d6 het. Dung la c6 nhfrng khu V\fC nao bo chuyen san sinh va XIT ly cac cam xuc, va ciing c6 nhfrng khu V\fC nao bo phl;t trach san sinh va XIT ly cac nh�n thfrc mang tinh phan tich, the nhrmg chung lq.i xoan v�n vao nhau ch�t che. Nhfrng t�p hqp tebao than kinh mq.nh me, phfrc tq.p dU'Q'C mac thanh h� thong, ph6ng nhfrng tin hi�u di�n vao nhau theo nhfrng hinh mfiu hqp nhat cao do va C\fC ky khang khit. Bq.n ch�ng thg biet dau la cam xuc va dau la phan tich.

Dg phl;tC V\l cho ml)C dich cua chung ta, thi loi tiep c�n hay hon ca la tq.m tang l(y

chuy�n "cam xuc Ia gi", ma thay vao d6, hay t�p trung tim higu "cam xuc dong vai tro gi". Nam bat dU'Q'C dfeu nay se giup chung ta xay d\l'Ilg dU'Q'C nhfrng chien lU'Q'C nh�m dfeu tiet cam xuc - mot trong hai nhan to quyet dinh vi�c duy tri nhfrng moi ket giao hfru hao.

Cam xuc dan nhan the gi&i giong nhIT each

Canh sat ngmn may dan nhan nhfrng ke xau

Mot trong nhfrng bo phim khoa h9c vi�n tmmg yeu thich cua toi - Canh sat ngmn may (Robocop), san xuat nam 1987, c6 mot dinh nghia tuy�t vCri ve cam xuc. Boi canh cua bo phim nay Ia thCri trrong lai, trong thanh pho Detroit tran ng�p toi ac va rat can den mot ngrrCri hung. NgrrCri hung ay chinh la Robocop, mot con ngrrCri "lai may m6c" dm:rc hinh thanh ttr than th� cua mot SI quan canh sat da qua dCri. Robocop dU'Q'C tha vao the gi&i ngam cua b9n toi ph�m cua thanh pho d6, va anh bat tay vao d�p s�ch dam hung do. Di'eu hay ho Ia, Robocop c6 th� thay r6 nhfrng ke xau xa trong khi vfin giam thi�u nhfrng thi�t h�i lien quan t&i bat c(r ai khac. Trong mot canh phim, anh ta "quet" mot khu V\fC chen chuc lfin lon ca nhfrng ten toi ph�m lfin dan thmmg VO toi. B�n c6 th� nhin thay anh ta dang dung cac tin hi�u so h6a d� dan nhan rieng nhfrng ke xau, ti�n ve sau XIT ly, va d� yen cho nhfrng ngrrCri khac. Anh chi trtr khli' nhfrng ke thu ac ma thoi.

Ki�u sang 19c nay chinh xac la nhfrng gi cam xuc th\l'C hi�n trong nao bo. C6 th� b�n da quen nghl ve tinh cam nhrr thfr gi d6 giong v&i "cam giac", nhrmg khong phai v�y. Theo nhrr dinh nghia sach giao khoa, cam xuc chi don gian la ho�t dong cua cac h� m�ch than kinh, xep the gi&i nh�n thfrc Cua chung ta vao thanh hai h�ng ffi\[C: nhfrng th(r chung ta nen chu y t&i va nhfrng thfr chung ta c6 th� hoan toan b6 qua. Con cam giac la nhfrng kinh nghi�m tam ly chu quan nc>i Ien ttr chinh ho�t dong nay ma thoi.

B�n c6 nh�n thay net trrong dong v&i phan mem Mn trong Robocop? Khi chung ta "quet" the gi&i cua minh, chung ta chi dan nhan mot so chi tiet d� XIT ly ky hon va b6 qua nhfrng chi tiet con l�i. Cam xuc chinh la nhfrng chiec nhan d6. N6i each khac, chung giong nhrr nhfrng mfo giay nh&, c6 th� khien nao bo t�p trung chu y vao thfr gi d6. V�y thi chung ta dinh nhfrng mftu giay dan nh�n thfrc ay vao dau? Tri nao cua chung ta danh dau nhfrng tin hi�u dau vao CO lien quan m�t thiet t&i van de sinh ton - nhfrng moi de d9a, tinh dl;lC va cac hinh mfiu. Vi phan l&n con ngrrCri ta khong th� cling luc chu y den tat ca m9i thfr, nen cam xuc giup chung ta xep th fr t\l' rm tien nhfrng tin hi�u giac quan. Chung ta c6 th� nhin thay ca ten toi ph�m dang chia sung vao ta va ca khoanh san trrr&c, ncri ten toi ph�m dang dfrng. Nhrmg chung ta khong c6 phan x� cam xuc nao v&i manh san trrr&c, ma chi c6 phan x� cam xuc v&i khfru sung thoi. Cam xuc cung cap kha nang sang 19c nh�n thfrc quan tr9ng, nh�m phQc V\l cho mQc dich sinh ton. Chung dong vai tro trong vi�c dan tern chu y vao cac S\f v�t, S\f vi�c va giup chung ta drra ra quyet dinh. Dung nhrr b�n lrremg trrr&c, kha nang dieu tiet tinh cam cua mot d(ra tre phai mat mot khoang thCri gian m&i c6 th� phat tri�n day du dU'Q'C.

Sao cfr kh6c hoai v�y?

D� buoc b�n phcii 'dan nhan' vao em be

May tuan dau khi chung toi rrr&c c�u con ca ve nha, John chi kh6c, ngu va bai tiet. N6 thfrc d�y ttr luc ta ma sang, kh6c re Ien. Toi het be con Ien l�i d�t xuong nhrmg chi khien n6 kh6c dfr hon thoi. Toi ban khoan t\l' hoi: Li�u day c6 phcii tat ca nhfrng gi n6 c6 th� lam? Va roi mot ngay, toi di lam ve s&m hon thrremg l�. v Q' toi dang d�t Josh trong xe dfty, va luc toi brr&c gan ve phia hai m� con, Josh nhin thay toi va drremg nhrr dang trcii nghi�m mot luong nh�n biet dot ngot. Th�ng be truyen sang toi mot n\[ CU'Cri r�ng ngCri roi nhin ch�m ch�m

vao toi. Toi khong thg tin n6i! Toi ru Ien sung srr&ng va chia th�ng doi canh tay ra dg om lay n6. Phai n6i la toi het Ien c6 phan on a qua va chia tay ra l�i qua bat ng<Y. Ngay l�p tfrc, cu c�u l�i gao kh6c va binh ra bim. Phan frng da d�ng qua chling!

Vi�c toi khong thg giai ma dU'Q'C Josh trong nhfrng tuan tu6i dau tien khong c6 nghia la c�u chang - hay bat cfr em be nao khac - chi c6 tinh cam kigu don nhat. M9t lrrqng l&n ho�t d9ng than kinh di�n ra ca trong VO nao lfin & cac cau true bien & nhfrng tuan dau tien cua m9i em be. (Chung ta se xem xet hai cau true nao bQ nay trong vai trang ke tiep.) Den thang thfr 6, m9t em be dign hinh c6 thg trai nghi�m nhfrng cam xuc khac nhau nhrr ng�c nhien, ghe sq, h�nh phuc, bu on ba, gi�n dfr va sq hai. Be chi chrra c6 drrqc nhi'eu b9 19c. Kh6c quay giup be duy tri dU'Q'C phrrong each ngan g9n nhat, hi�u qua nhat dg bat bo m� phcli dinh m9t mieng dan chu y Ien be. S\f chu y cua bo m� c6 vai tro song con v&i nhfrng em be yeu 61: khong thg tl)' minh xoay xoa nay, chinh vi v�y, cae be kh6c khi SQ' hai, d6i hl).ng, sling sot, bi kich thich qua dQ, thay co dQC. Tre con hay kh6c Ia vi the.

Nhfrng cam xuc l&n lao gay xao tr9n & nhfrng tre qua be

Cac be SO' sinh khong n6i dU'Q'C, dung hon la chrra n6i dU'Q'C. Roi se den luc d6 - day chinh la mQt trong nhfrng ml,lC tieu dai hai, mang tinh ngrr(ri dQC dao dau tien Cua cac be -nhrmg h� thong giao tiep phi ngon tir CY be vfin Se chrra dU'Q'C ket noi v&i h� thong giao tiep ngon tlr trong m9t khoang th<Yi gian trrong doi dai. Kha nang dan nhan ngon tU: Ien m9t tinh cam nao d6 - VOn la mQt ehien lll'Q'C rat quan tr9ng dg dfeu tiet tinh cam - den luc nay vfin chrra xuat hi�n.

Cho den khi tre c6 dU'Q'C ngon ngfr - thi nhfrng gi bay ra trmrc mat tre nho khi cac h� m�ch trong cac bQ nao nho nhan va n�ng cam tinh cua tre ket noi v&i nhau - chi la nhfrng thfr roi ram, m�p ma. CUQC v�t 19n nay d�c bi�t gay gat & nhfrng nam dau m&i t�p di, t�p n6i. Nhfrng em be nho tu6i c6 thg chrra y thfrc drrqc nhfeu ve nhfrng tinh cam ma chung dang trcli nghi�m. Chung t�m th<Yi chrra thg higu dU'Q'C each thfrc xa h9i dung dan dg chuygn tcli chung. Ket qua la em be cua b�n c6 thg to ra gi�n dfr trong khi thl)'e te la tre dang buon, hay n6 se tr& nen cau kinh kh6 chiu khong vi ly do gi xac dang ca. Doi khi chi m9t Sl)' ki�n don le nho nh�t ding du dg gay ra ca m9t h6n hqp cam xuc phfrc t�p. Nhfrng tinh cam nay va ca nhfrng cam giae kem theo c6 thg qua to l&n va VU'Q't qua kha nang kigm soat den n6i VU'Q't tren tat ca, di'eu l&n nhat ma tre cam nh�n l�i la n6i SQ' hai. Di'eu nay chi cang ph6ng d�i tac d9ng cua n6 ma thoi.

Vi tre thrr<Yng hay thg hi�n nhfrng tinh cam cua minh gian tiep, b�n bu9c phai xem xet hoan canh moi trrr<Yng xung quanh be trrr&c khi gang tim each gicli ma hanh vi cua tre. Neu b�n cho r�ng cac b�c bo m� can phcli d�c bi�t chu y t&i boi canh cam xuc eua con dg thau higu hanh vi cua chung - tat ca nh�m giup tre hoa nh�p xa h9i day du - thi b�n da chinh xac 100% roi day!

M9i thfr cuoi cling roi ding dau vao day. Cac cau true nao bQ chiu trach nhi�m ve vi�c XU ly va di'eu tiet tinh cam se mac noi v&i nhau, truyen tin hi�u tro chuy�n cfr nhll' Ia cac co, c�u be ri rau tren di�n tho�i di d9ng v�y. Van de la n6 khong l�p tfre xay ra nhrr the. Cong vi�c nay vfin chrra thl)'c S\f hoan thanh, t�n den th<Yi digm con b�n trrr&ng thanh. M�c du mat m9t khoang th<Yi gian dai, nhrmg vi�e thiet l�p dong trao d6i nay l�i dong vai tro VO

cling quan tr9ng.

Di'eu tiet tinh cam: khac cheban than

Den hie m9i St;r da hoan thi�n, thi vi�c di'eu tiet tinh cam se nhll' the nay: Gia SIT b�n dang di xem kich v&i b�n be, theo d6i den mot canh cam dong trong v& nh�c kjch Nhfrng ngmn khon kh6. B�n biet hai di'eu: a) khi kh6c, b�n se Sl,lt sit va b) di'eu d6 lam b�n xau h6. Dg khong roi vao tinh tr�ng ay, b�n danh gia l�i tinh hinh ngay trong khi dang ngoi yen vi thIT&ng thfrc ca khuc va gang kim nU'&C mat l�i. B�n da thanh cong - r6 rang.

Hanh dong khac che nay chinh la di'eu tiet tinh cam. Kh6c 16c khong c6 gi la sai ca, va mot SO nhfrng bigu hi�n khac cfing v�y, nhrmg b�n y thfrc dU'Q'C r�ng CO mot SO boi canh xa hoi ma nhfrng hanh vi kigu nay Ia phu hqp, va mot so boi canh khac - thi khong. Nhfrng ngmn tht;rc hi�n tot dU'Q'C dieu nay nhin chung deu c6 nhfeu b�n be. Neu b�n muon con cai minh dU'Q'C h�nh phuc, b�n Se phcii danh rat nhfeu th(ri gian dg d�y chung xem lam each nao va khi nao kigu sang 19c nay nen xay ra.

KHI TINH CAM XUAT HitN TRONG NAO BQ "N6 sang 16e kia ! " mot co be con thet Ien v&i gi9ng vira vui SU'&ng vira kinh SQ'. "T&

nhin thay cang cua n6 kia ! " Mot c�u be n6i, & ngay phia sau co be. "Cai kia la n9c cham cua n6 day! " Mot co be khac Ien tieng, c�u be dap ngay: "CJ, ma trong n6 giong mlii cua chi c�u the! " Toi dang dU'Q'C vay b9c hoan toan gifra mot nh6m nhfrng em be l&p ba vui nhon, soi n6i dang trong mot bu6i tht;rc te & vi�n bao tang, mot dam tre dang srrng sot kinh ng�c trU'&c canh nhfrng con b9 c�p 16e sang gifra mot vling toi den.

Mot trong nhfrng phan d�p de nhat cua khu trign lam nay cling chinh la tam digm cua n6, mot v�t trrmg bay xa khoi tam tay v&i, phia tren vai cua nhfrng dfra tre nay. N oi day c6 mot con bo c�p kh6ng 10 va co don, im lim bat dong tren mot tang da, ngt;r trong mot chiec bg ca con l&n hon va co don hon the. Gifra luong sang tia ct;rc tim chieu tlr tren xuong, con v�t trong giong h�t nhIT vi Chua t@ loai Chan dot 16e-sang-gifra-b6ng-toi. Hay neu nhIT b�n la mot nha khoa h9c nao bo, thi con v�t ay c6 hinh d�ng ch�ng khac nao mot trong nhfrng cau true phfrc t�p nhat trong bo nao - nhfrng cau true san sinh va XIT ly tinh cam cua chung ta.

Hay thrr tIT&ng trrQ'Ilg r�ng cling con b9 c�p ay treo minh 10' lrrng ngay gifra bo nao b�n. Nao c6 hai thuy (hay con g9i la ban cau) c6 thg ket noi v&i hai "bg ca" da hqp nhat v&i nhau. Toi se mieu ta hai bg ca nay trrr&c, sau d6 m&i den con bo c�p.

Vo nao: Tri giac va tll' duy

Hai phan bg ca rieng re hqp l�i v&i nhau la hai ban cau chinh cua nao bo, g9i theo dung logic Ia ban cau nao trai va ban cau nao phcii. M6i ban cau l�i dU'Q'C che phu dU'&i mot l&p be m�t day, khong phcii ttr thuy tinh, ma la mot l&p VO phfrc hqp t�o b&i cac tebao than kinh va cac phan trr. L&p mang tebao bao phu hen ngoai nay chinh la VO nao. Vo nao chi day b�ng vai te bao hqp l�i, nhrmg n6 khong giong v&i bat cfr phan VO nao cua loai dong v�t nao tren the gi&i. Chinh l&p mang nay khien chung ta la-con-ngITCri. Mot trong so rat nhi'eu

chfrc nang d�c bi�t Cua no la tll' duy tr\m tll'Q'Ilg (vi nhrr, thl,l'C hi�n cac thu�t toan d<;ti SO) . Ngoai ra VO nao con lien quan den ca qua trinh XIT ly cac thong tin giac quan ngo<;ti vi (vi nhrr, phat hi�n ra m(>t con h6 rang kiem). Nhrmg chung ta khong cam thay bi de d9a trrr&c nhfrng thu�t toan d<;ti so lftn nhfrng con h6 rang kiem, ay la nher VO nao. Va d6 chinh la cong vi�c Cua "con bo C<;tp".

H<;tch h<;tnh nhan: Cam xuc va tri nh&

"Con chan dot" n�m trong nao b9 nay la m9t phan trong cau true g9i la h� limbic, nghia la h� vien. Doi cang cua bo C<;lp, chia deu & hai ban cau nao b9 dU'Q'C g9i la h<;tch h<;tnh nhan (amygdala), nghia la "qua h<;tnh" (hinh d<;tng cua n6 dung la rat giong v�y) . H<;tch h<;tnh nhan san sinh cac cam xuc va roi lrm trfr ky frc ve nhfrng cam xuc ma n6 sinh ra. Thl,l'C te, b<;tn se khong thg nhin thay hinh d<;tng con bo C<;tp. Vung limbic bi che khuat b&i nhfrng cau true khac, trong d6 bao gom ca m9t bui lien ket tebao day d�c khong thg xuyen thung, treo lung l�ng xuong trr m6i mi-Ii-met be m�t bg ca kia. Nhrmg h<;tch h<;tnh nhan khong chi ket noi v&i m9t minh VO nao. N6 con dU'Q'C ket noi v&i nhfrng khu V\fC di'eu tiet nhip tim, hai la ph6i va ca nhfrng vling kigm soat kha nang v�n d(>ng nfra. Cam xuc thl,l'C S\f dU'Q'C phan bo d9c theo nhfrng ket cau tebao rai rac tren khap b9 nao.

Dung la chuy�n phiem!

Khu V\fC trung tam h<;tch h<;tnh nhan CO mQt moi ket noi rat to, day t&i mQt vling nao bQ g9i la "thuy dao", m(>t vling trrong doi nho be gan chinh gifra nao bQ. Day la m(>t phat hi�n quan tr9ng. Thuy dao, v&i S\f h6 trq trr ngrrCri anh em h<;tch h<;tnh nhan cua minh - giup sang t<;to nen nhfrng boi canh phu hqp ve m�t cam xuc cho nhfrng thong tin giac quan tr6i d�y tlr

m9i noi tren CO' thg chung ta, tlr doi mat, doi tai, mui va cac ng6n tay. Di'eu d6 di�n ra nhrr the nao? Chung ta vftn chrra he c6, du chi la m9t y ni�m mO' ho nhat. Chung ta chi biet r�ng thuy dao lien quan t&i S\f nh�n biet nhi�t dQ, tinh tr<;tng cang CO', cam giac ngfra ngay, nhon nhQt, d(>ng ch<;tm giac quan, mfrc pH trong d<;t day, mfrc cang trong ruQt va COTI d6i t\r khap cac phan CO' thg. Va roi n6 phat tin hi�u truyen nhfrng gi minh phat hi�n ra t&i h<;tch h<;tnh nhan. M9t so nha nghien cfru tin r�ng S\f giao tiep nay la m9t trong nhfrng ly do giai thich t<;ti sao vi�c thu th�p thong tin & m<;tn phia nam cua dau chung ta l<;ti c6 vai tro quan tr9ng den the doi v&i S\f hinh thanh va nh�n thfrc cac tr<;tng thai tinh cam. N 6 c6 thg con lien quan den m9t so chfrng b�nh nhat dinh, vi nhrr bieng an.

B<;tn se c6 cam trr&ng r�ng con bo C<;lp nay tro chuy�n rat hang. Nhfrng ket noi nay nhrr nhfrng drrerng day di�n tho<;ti cho phep phan nay cua nao b9 nghe xem phan ben kia n6i gi. Day la m9t manh moi l&n cho thay cac chfrc nang tinh cam dU'Q'C phan bo tren khap nao bQ, hay it nhat cling la dU'Q'C thong bao di khap bQ nao.

Lam the nao ma h<;tnh h<;tch nhan h9c dU'Q'C each "u men" cac lo<;ti cam xuc va t<;ti sao n6 l<;ti can nhieu khu V\fC than kinh den v�y dg h6 trq minh, vftn con la m9t bi �n. Chung ta chi biet la b9 nao t�n hrr&ng khoang thCri gian ng9t ngao cua rieng minh, mi�t mai mac noi nhfrng moi giao tiep nay l<;ti v&i nhau, c6 khi suot nhi'eu nam rong. (B<;tn da bao gier t\rng chfrng kien m9t c�u nh6c be xiu danh hanh l&n Ien thanh m9t chang tre tu6i day suy trr sau sac? Doi khi, chi can den m9t khoang thCri gian.)

THAU cAM: CHAT KEO KET DINH cAc MOI QUAN H� Song song v&i kha nang di'eu tiet cam xuc, kha nang nh�n biet nhu cau cua ngmYi khac

va dap tra l�i v&i S\f thau cam dong vai tro to 16n trong S\f hoan thi�n ve m�t xa hoi Cua tre. Den mfrc day hoan toan co thg tr& thanh mot Quy lu�t Tri nao: Thau cam mang l�i b�n tot. Dg co dU'Q'C S\f thau cam, con cua b�n phai h9c each nhin sau vao cau true tam ly cua ngITOi khac, nh�n biet th�t chu�n xac h� thong ban thll'erng va tnmg ph�t trong hanh vi cua ngll'm do, roi dap frng l�i b�ng long tot va S\f thau higu. Thau cam giup gan ket m9i ngll'm l�i v&i nhau, vun dap mot moi quan h� ben vfrng, Iau dai. Hay th tr xem dieu gi xay ra gifra ba m� va con gai trong cau chuy�n dU'&i day:

Toi vira m&i h9c dU'Q'C r�ng khi ve nha thi khong dU'Q'C hanh Xlr tho 16. VU:a ve den nha, toi da buon di�n tho�i ngay v&i Shellie than van r�ng lao sep cua minh dung la "cai nh9t nhfrc nhoi er mong". May phut sau, toi nglri thay mui kem thoa chong ham, roi cam giac nhll' ai day dang co nang vay minh Ien. Co con gai 2 tu6i yeu quy cua toi da mer ong thuoc va dang gang boi vao mong toi. Toi bao: "Con dang lam cai gi the ha?" Con be dap: "Con chi lam cai nh9t dau dieng Cr mong m� d& dau thoi ma." Yeu co nhoc nay qua CO'! Chae toi phai om xiet lay no den ng�t th& mat !

Hay dg y xem S\f thau cam day sang t�o cua co con gai da tac dong ra sao t&i thai do cua ba m� va moi quan h� gifra hai m� con. Dmmg nhll' no da gan ch�t hai m� con v&i nhau. Nhfrng tll'O'Ilg tac thau cam nhll' the nay co ten g9i h£n hoi. Khi mot ngll'm cam thay th\fC S\f h�nh phuc vi ngll'm kia, hay buon ba vi ngll'm kia, chung ta noi r�ng h9 dang tham gia vao loi frng Xlr xay d\l'Ilg-tich C\fC. Nhfrng kigu CU' Xlr nay CO quyen nang C\fC ky to 1611, no khong chi gan bo cha m� va con cai, ma con gan ket VQ' chong l�i v&i nhau. Neu nhll' cuoc hon nhan cua b�n co ti l� CU' Xlr xay d\l'Ilg-tich C\fC so v&i nhfrng tll'O'Ilg tac xung dot - doc h�i la 3 : 1, thi moi quan h� cua b�n da gan nhll' d�t mfrc "mi�n nhi�m v&i ly hon". Nhfrng cuoc hon nhan em d�p nhat co ti l� 5 : 1 . Chung ta da tU:ng thao lu�n Cr chll'O'Ilg Quan M VQ' chong ve vai tro cua thau cam trong giai do�n chuygn d6i Ien vai tro lam cha lam m�.

Tebao than kinh phan chieu: Toi cam thay b�n

Phia sau S\f thau cam CO h£n CO' SCr khoa h9c than kinh, va gQ'i cho toi nh& den Ian C�U ut nha toi tiem miii dau tien. Khi bac si hut thuoc vao day ong tiem, doi mat canh giac cua toi Ian theo nhat ctr nhat dong cua ong. Noah be bong cam thay co chuy�n gi do khong 6n nen bat dau ng9 ngu�y trong vong tay toi. C�u chang da s�n sang don nh�n lieu vac-xin dau tien trong dm minh, va co ve ch£ng thich thu gi vi�c do. Toi biet la may phut tiep sau do se C\fC ky kho khan. V Q' toi, VOn da phai ganh chju ca qua trinh gian kh() ay v&i C�U con trai 16n va ban than co ay cling ch£ng U'a gi cai kim tiem thi ngoi v&i c�u ca Cr ngoai phong cha. Nhi�m V\l gifr ch�t Noah trong vong tay dg th�ng be ngoi yen luc bac si lam cai vi�c khung khiep nay d�t Ien vai toi.

Vi�c do le ra ch£ng den n6i kho khan den the. Toi ch£ng da qua quen v&i kim tiem roi. Trong suot S\f nghi�p nghien cfru cua minh, toi da tiem mam b�nh vao chuot; tiem cac di�n C\fC thuy tinh vao cac mo than kinh; va ca nhfrng ong thi nghi�m b�ng nh\fa trong chfra thuoc nhuom khong biet bao nhieu Ian. Nhrmg Ian nay thi khac. Doi mat Noah nhin toi luc miii kim tiem an vao canh tay be nho cua no nhll' mot con mu6i kim lo�i thoat ra tU: dja

ngvc. Khong c6 gi chugn bi cho toi tnr&c anh mat oan h(m tren gtrong m�t c�u con trai ut. Tran n6 nhan lq.i N6 keu Ien dau d&n. Va khong vi mot nguyen do chinh dang nao ca, toi cam giac nhtr minh vira g�p that bq.i. Canh tay toi th�m chi con dau nh6i.

Tat ca toi 16i la & tri 6c cua toi. Khi chfrng kien Noah dau d&n, thi - nhtr mot so nha nghien cfru tin ttrang - cac tebao than kinh chuy�n tcii kha nang trai nghi�m S\f dau d&n tren chinh canh tay toi ding dot ngot song d�y. Toi khong phcii la doi tm:;mg tn,rc tiep hfrng lay mlii tiem, nhtrng dfeu d6 ch�ng c6 nghia ly gi v&i nao bo cua toi bet. Toi dang phan chieu lq_i S\f ki�n do, va dang trcii nghi�m theo dung nghia den n6i dau d&n Cua mot ngmn ma toi C\fC ky quan tam. Ch�ng trach ma tay toi dau den the.

Nhfrng tebao than kinh dtrQ'C gQi ten la "phan chieu" nay rcii rac khap nao bo nhtr nhfrng ti�u hanh tinh tebao ti hon. Chung ta tuy�n mo chung, phoi hqp hanh dong v&i cac h� thong tri nh& va nhfrng khu V\fC XIT ly cam xuc, khi chung ta doi m�t v&i trai nghi�m cua ngm:Yi khac. Cac nha nghien cfru cho r�ng, nhfrng tebao than kinh v&i cac d�c tinh giong h�t gtrong soi nay xuat hi�n dtr&i nhfeu dq.ng khac nhau. Trong trtr0ng hqp cua toi, thi toi dang trcii nghi�m nhfrng tebao than kinh phan chieu song hanh thiet than nhat v&i cam giac dau d&n & cac chi. Vao thm di�m ay, toi cling kich hoq.t cac tebao than kinh v�n dong, dfeu khi�n n6i khao khat Cua canh tay toi - dtrQ'C thoat ra khoi mot tinh huong gay dau d&n.

C6 ve nhtr rat nhfeu loai dong v�t c6 VU. cling c6 cac tebao than kinh phan chieu. Ma th\fc ra, chinh nhC:r quan sat bay khi nh�t nho kho ma cac nha nghien cfru ngtrm Y da Ian dau tien phat hi�n ra cac tebao than kinh phan chieu. HQ d� y thay r�ng c6 nhfrng khu V\fC nao bo nhat dinh dtrQ'C kich hoq_t, khong chi nhfrng khi khi nh�t nho kho, ma ca khi chung don thuan chfrng kien nhfrng con khac nh�t nho kho. Bo nao cua dong v�t "soi lq.i" cac hanh vi. CJ con ngtrm, nhfrng khu V\fC than kinh ttrong t\f cling dtrQ'C kich hoq_t, khong chi vao hJ.c bq.n xe mot tC:r giay, luc bq.n nhin thay di Martha xe mot tC:r giay - ma ca luc bq.n nghe thay C\].m tir "di Martha dang xe mot tC:r giay."

N6 cling giong nhtr c6 mot moi lien h� noi quan tr\fC tiep v&i trcii nghi�m tam ly cua mot ngtrm khac. Cac tebao than kinh phan chieu cho phep bq.n hi�u dtrQ'C mot hanh dong dang quan Sat nh(r trcii nghi�m no mot each tr\fC tiep - m�C du bq_n khong he trai nghi�m no mot each tr\fC tiep. Nghe c6 ve rat giong v&i S\f thau cam. Cac tebao than kinh phan chieu cling can d\f sau sac vao ca kha nang giai ma cac tin hi�u phi ngon tir (nhat la bi�u hi�n tren gtrong m�t) va ca kha nang hi�u dtrQ'C m\].C dich Cua ai do. Kha nang thfr hai rcri xuong dtr&i tan cua chiec 0 ky nang dtrQ'C gQi la HQC thuyet Tri nao ma chung ta se mieu ta chi tiet trong chtrong Dq.o dfrc. Mot so nha nghien cfru cho r�ng cac ky nang thuoc HQc thuyet Tri nao chinh la h� thong dong CO' phia Sau S\f thau cam.

Mot nang l\fC khong dtrQ'C ban phat binh d�ng

Loq.i hoq.t dong than kinh nay c6 th� d� dang do dtrQ'C, nen hoan toan c6 th� d�t cau h6i, r�ng phcii chang m9i dfra tre deu c6 kha nang thau cam nhtr nhau. Cau tra 101 ch�ng may bat ngC:r, la KHONG. Lay thi dv, nhfrng tre mac chfrng t\f kY khong he c6 kha nang phat hi�n ra nhfrng bien d6i trong trq.ng thai cam xuc & ngtrm khac. Don gian la tre khong th� nhin m�t ma gicii ma cac ket cau tam ly ben trong cua ngtrm khac. Tre cling khong th� phat hi�n ra dong CO' cua ngtrm khac hay doan mvc dich cua hQ. Mot so nha nghien cfru cho r�ng

tre t\l' ky thieu hvt ho�t dc)ng cua tebao than kinh phan chieu. Ma cho du khong kg trmmg hQ'P C\fC doan nay, thi thau cam ciing m6i ngmn m6i khac. Chae h�n chinh ban than b�n cfing CO quen biet nhfrng ngmn bftm sinh da CO S\f thau cam Sau sac, va mQt SO ngmn thi kha nang thau higu tinh cam l�i d& t�. Li�u c6 phai hQ sinh ra da nhIT v�y? Cau tra 101 la: CO LE VAY.

Chinh S\f mac noi s£n c6 trong cau true than kinh nay cho thay c6 nhfrng khia c�nh cua be) ky nang xa hc)i & tre ma cha m� khong thg can thi�p dU'Q'C. The c6 nghia la, cac yeu to di truyen cfing g6p phan quyet dinh mfrc de) h�nh phuc cua con cai b�n. Y tIT&ng c6 phan dang SQ' nay can dU'Q'C gifti thich C�Il ke hon.

LIEU HANH PHUC HAY BUON DAU CO PHAf DO DI TRutlN?

M� kg r�ng toi vtra sinh ra da mim CU'Cri. M�c dau toi den v&i the gi&i nay trmrc khi ngITCri ta sang che ra may quay - Va khong CO bo cY hen - trong phong sinh, nhrmg toi vftn CO each dg xac minh thong tin ay. Vi bac si nhi khoa giam sat ca sinh cua toi da dg l�i mc)t tCr

ghi nh&, m� gill: ttr bay gier va den nay toi vftn con gill: dU'Q'C. T(r giay ay ghi r�ng: "Em be chao dCri v&i mc)t nv cITCri. "

Th�t la nhc)n, vi dung la toi rat hay CU'Cri. Toi ciing la mc)t tin do l�c quan chu nghia. Toi CO XU hIT&ng tin r�ng mQi th(r roi Se 5n thoa Ca thoi, kg Ca khi ch�ng CO gi dam bfo the ca. Chiec coc cua toi se luon day mc)t mra, kg ca n6 c6 bi ro di chang nfra. Phftm chat nay c6 le da hon mQt Ian Clru tinh than toi, bat chap nhi'eu nam rong ra toi phai chien dau VOO b�nh roi lo�n tam than gay chan nan di truyen. V�y thi, c6 phai, sinh ra da CU'Cri, rue Ia sinh ra toi von da h�nh phuc? Khong, dITong nhien la khong phai v�y. Phan l&n cac be khi chao dCri deu kh6c oe oe, va di'eu d6 khong dong nghia v&i vi�c cac em sinh ra da sau muc)n.

Nhrmg phai chang c6 ton t�i yeu to di truyen quyet dinh xu hIT&ng h�nh phuc hay buon dau? Nha nghien cfru Marty Seligman, mc)t trong nhfrng chuyen gia tam ly dITQ'C tr9ng v9ng nhat the ey XX dong tinh v&i nh�n dinh d6. Seligman n�m trong so nhfrng ngITCri di dau trong vi�c lien h� tr\]:'C tiep tinh tr�ng stress v&i chfrng tram uat lam sang. Mc)t cong trinh nghien Clru trU'cYC day Cua ong th\]:'C hi�n thi nghi�m gay SOC tren ch6 den mfrc de) "tuy�t VQng do huan luy�n"; CO thg, trong mQt hanh dc)ng dap l�i vi�C nay, nhieu nam Ve trU'cYC, ong da chuygn hIT&ng. Chu de m&i cua ong la gi? L�c quan do huan luy�n.

Be) di'eu nhi�t h�nh phuc

Sau nhi'eu nam nghien cfru, Seligman da dU'a ra ket lu�n r�ng tat ca m9i ngITCri deu sinh ra v&i mc)t "digm d�t" h�nh phuc nhat dinh, tITong t\l' nhIT be) di'eu nhi�t hanh vi v�y. Khai ni�m nay lay y tIT&ng cua nha khoa h9c qua co David Lykken, mc)t nha di truyen h9c hanh vi t�i D�i h9c Minnesota. Theo d6, mc)t so em c6 "digm d�t" dITQ'C l�p trinh & mfrc cao; cac em nay von bftm da h�nh phuc, bat kg dong dCri XO dfty ra sao. So khac l�i c6 "digm d�t" m�c dinh cY mfrc thap. Nhfrng em nay sinh ra da buon phi'en U uat, bat kg CUQC song CO thang tram the nao. Con CO' ban, m9i ngITCri deu & mfrc trung gian.

Nghe c6 ve chi so hc;inh phuc la m�c nhien, bat kha bien thien, va qua the th�t. Seligman cho r�ng, bc;in c6 thg dtch chuygn chiec kim nay l�ch vai do, nhrmg n6 vftn se chi dao dong xung quanh mfrc trCri-sinh-ra-v�y. Seligman th�m chi con c6 h�n mot cong thfrc, g9i la PhITong trinh Hc;inh phuc dg do xem con ngITCri ta hc;inh phuc den mfrc nao. Theo d6, Hc;tnh phuc = Digm d�t von b�m + Moi trITC:mg + Yeu to t\l' than v�n dong.

Khong phcii ai ding dong tinh v&i Seligman nhrmg cac manh moi chi ra r�ng quan digm nay ding c6 cai dung cua n6. Tuy v�y, vftn can nghien Clru kY lll'&ng hon. Cho den nay, ChU'a CO khu V\]:'C than kinh nao dU'Q'C phat hi�n dong vai tro la bo dieu nhi�t nay, hay, n6i d� higu la quyet dinh vi�c "song hc;tnh phuc". 0 cap do phan tu, cac nha nghien Clru ding vftn chU'a tim ra gene "hc;inh phuc" hay ho dieu nhi�t hc;inh phuc nay, m�c du cong dong khoa h9c vftn tich C\]:'C tien hanh nghien Clru. Chung ta se xem xet nhfrng gene ay ky hon vao cuoi chU'ong nay.

Tat ca nhfrng ket qua nghien Clru nay - tl:r Em be 19, co nh6c sau muon & phan dau chU'ong - deu cho r�ng di truyen c6 anh hU'&ng t&i kha nang trcii nghi�m hc;inh phuc Iau ben cua con ngU'Cri.

TrCri sinh tinh

Suot bao nhieu the kY nay, cac ong bo ba m� da biet r�ng con cai minh sinh ra tren dCri nay v&i khi chat b�m sinh. Nha khoa h9c Jerome Kagan, ngU'Cri nghien Clru ve trU'C:mg hqp Em be 19 la ngITCri dau tien da chfrng minh di'eu nay. Khi chat cua con ngITCri la mot khai ni�m da phU'ong di�n phfrc tc;ip - chinh la each phan frng theo tinh each, xet ve ca phll'ong di�n tinh cam va hanh vi - v&i cac S\f ki�n hen ngoai. Nhfrng phan frng nay tU'ong doi co dtnh va mang tinh b�m sinh; bc;in c6 thg quan sat thay & con minh ngay tl:r khi be m&i chao dCri.

Cac vi phv huynh thITC:mg vftn hay lftn Ion khi chat v&i tinh each, nhrmg xet tl:r khia cc;inh nghien cfru, hai khai ni�m nay khong dong nhat v&i nhau. Cac nha tam ly h9c th\l'c nghi�m thll'emg mo ta "tinh each" b�ng nhfrng thu�t ngfr mang tinh linh hoc;it, hay bien d6i hon, do hanh vi dU'Q'C dinh hinh chu yeu nha cac nhan to thuoc ve gia dinh va van h6a. Tinh each chtu anh hU'&ng b&i khi chat giong h�t nhU' each cua mot ngoi nha chtu anh hU'&ng b&i chinh nen m6ng cua n6. Rat nhi'eu nha nghien Clru tin r�ng khi chat cung cap nhfrng khoi ket cau tinh cam va hanh vi, ma tren do, cac net tinh each dU'Q'C d\]:'Ilg Jen.

Mfrc do phan khang cao va thap

Kagan rat hfrng thu v&i mot bigu hi�n cua khi chat : phan frng cua tre khi doi m�t v&i nhfrng thfr mm me. Ong dg y thay r�ng phan I&n cac be deu d� dang VU'Q't qua nhfrng thu thach m&i me nay, chung im l�ng ngam nghia nhfrng m6n do chm m&i, to ve hieu ky va cham chu t�p trung vao nhfrng nhan to kich thich m&i. Nhrmg mot so em lc;ii to ra b\l'C boi, kh6 chtu. Kagan muon tim ra mot vai tam hon nhc;iy cam kigu ay va theo doi cac em trong qua trinh trIT&ng thanh. Cac em be tl:r so 1 den 18 vl:ra v�n nhll' in v&i kigu mftu dau tien. Nhfrng em be to thai do binh tinh nhU' the nay dU'Q'C g9i la "c6 khi chat phan khang thap". Con Em be 19 thi khac hoan toan. Em, va nhfrng be tITong t\l' nhll' em la doi tITQ'Ilg "c6 khi chat phan khang cao".

Hanh vi cua cac em vftn duy tri Bn dinh qua thCri gian, d6 la ket qua ma Kagan thu du-qc trong thi nghi�m n6i tieng nhat cua ong. Cong trinh nay vftn dang dU'Q'C th\).'C hi�n, n6 vftn tiep tl).C ca Sau khi nha hfen triet nay da ve hrm (mot dong nghi�p Cua ong dam trach tiep). Thi nghi�m nay th\).'C hi�n v&i 500 tre, bat dau ttr 4 thang tu6i, cac em dU'Q'C gan ma "phan khang thap" va "phan khang cao". Kagan kigm tra l<;li nhfrng em be nay vao tu6i Ien 4, Ien 7, Ien 11 va Ien 15; va v&i mot so em, Ia sau d6 nfra. Kagan phat hi�n ra r�ng nhfrng em be dU'Q'C gan ma "phan khang cao" CY tuBi !en 4, CO kha nang kiem che hanh vi Cao gap 4 Ian SO v&i cac mftu chu�n, dign hinh la Em be 19. Den tu6i Ien 7, mot mra so tre "phan khang cao" nay da phat trign tri�u ch(mg au lo bon chon (y d<;lng nao d6, trong khi chi 10% nh6m mftu chu�n c6 tri�u ch(mg nay. Trong mot nghien clni khac tren 400 doi tll'Q'Ilg, chi 3% tre chuygn dBi hanh vi sau 5 nam. Kagan g9i day la dau vet lrm l<;li Iau dai cua khi chat.

B<;ln se c6 mot dfra tre au lo?

Mot nha nghien clni, b<;ln toi, c6 hai co con gai. Tinh den thCri digm toi viet nhfrng dong nay, thi mot be 6 tu6i, con mot be 9 tu6i, khi chat cua hai co nang nay khong thg nao d�c­trrmg-Kagan h011 dU'Q'C. Co nang 6 tu6i dung la kigu hoa h�u nhi, b<;l.O d<;ln d� gan, c6 thien hmmg chap nh�n rui ro, nao nfrc, h&n h& va rat t\l' tin. Em se nhao vao mot can phong toan la ngll'Cri l<;l, khoi mao hai cuoc doi tho<;li cling mot Ilic, nhanh ch6ng tham do m9i do choi trong phong va roi quan lay may con blip be va say SU'a choi do hang ca may tieng dong ho. Co chi l&n thi hoan toan ngll'Q'C l<;li. Co nang c6 ve SQ' s�t, rl).t re va nh6n chan day canh giac vao phong vui choi sau khi mi�n CU'Ong rm khoi m�. Roi em tim ra mot g6c an toan nao d6 va ngoi ngoan & day. Em khong to chut h(mg thu nao v&i vi�c tim toi kham pha, em ding ch�ng thot dU'Q'C may cau, va c6 ve rat SQ' hai m6i Ilic ai d6 gang tim each bat chuy�n.

B<;ln ciing c6 mot dfra con nhll' v�y ch fr? Ca may cua b<;ln la 1/ 5. Nhfrng em be kigu "phan khang cao"chiem khoang 20% t6ng so doi tll'Q'Ilg trong cac nghien clni cua Kagan.

Nhrmg mot em be c6 mfrc phan khang cao phat trign theo hll'&ng nao l<;li tuy thuoc vao rat nhfeu yeu to. M9i bo nao deu dU'Q'C mac noi theo each rieng bi�t, v�y nen khong phai m9i tr<;lng thai cua nao deu nay ra mot hanh vi giong h�t nhau. Day la mot digm quan tr9ng b<;ln nen nh&. Va tren het, phan khang cao v&i phan khang thap ciing chi la mot khia C<;lnh cua khi chat ma thoi. Cac nha nghien clni xem xet m<;>i g6c C<;lnh, ttr thg lo<;li hoan canh kh6 khan cho den quang chu y t&i mfrc do hoa nh�p xa hoi, t&i cap do ho<;lt dong va ca kha nang dfeu tiet cac chfrc nang ca thg. Nhfrng cong trinh kigu nhll' nghien clni cua Kagan dU'a ra nhfrng ket lu�n ve khuynh hll'&ng ch fr khong phai la so m�nh. Nhfrng so li�u nay khong tien doan ve mot "tll'011g lai chac chan" nao d6 cua dfra tre. Chung thien ve tien doan nhfrng gi KHONG PHAf la tll'011g lai cua dfra tre d6 thi dung h011. Nhfrng em be c6 mfrc do phan khang Cao, khi l&n !en Se khong tr& thanh ai d6 COO ma, hll'Ong ngo<;li, soi nBi hay b<;l.O d<;ln. Co con gai l&n se khong dCri nao bien thanh co con gai lit.

Con neu con cua b<;ln thuoc d<;lng phan khang cao thi sao? C6 ve co nang se khien cha m� phai gian kh6 mot phen, nhrmg vftn c6 mot tia sang lap lanh. Den thCri digm nhfrng em be c6 mfrc phan khang cao nay bU'&c vao trmmg h9c, nhll' Kagan dg y, phan l&n cac em deu thanh cong ve m�t h9c hanh, kg ca khi cac em bon chon au lo den mfrc nao. Cac em c6 nhi'eu be b<;ln, it khi dinh vao chat kich thich, c6 thai hay lai xe lieu linh. C6 ve d6 la mot CO' che den bu, sinh ra tu n6i lo au. Kagan vftn tuygn dl).ng nhfrng trq ly c6 mfrc do phan khang

cao d@ phvc V\l nghien c(ru cua ong. "Toi vfin thich nhfrng doi ttrQTig co mfrc phan khang cao," ong chia se v&i ta New York Times. "H9 ki@m soat tot, va khong mac sai sot; h9 rat d'.n tr9ng khi ma hoa dfr li�u."

Tc;i.i sao nhfrng em be canh ve, ki@u each nay ve sau lc;i.i co nhi'eu kha nang tuan theo dung nhfrng lfcYC nguy�n Cua m� cha, hoa nh�p xa hQi tot hon va dc;tt dm)'C thanh tich toi rm? Do Ia b&i cac em la nhfrng ngtrm mfin cam v&i moi trtrang xung quanh, du cho chung cfr khong ngU:ng c�n nh�n vi luc nao ciing bi "cam tay chi loi". Chi can bc;i.n kien tri vai tro chu d(>ng, an can yeu thtrong trong vi�c dinh hinh hanh vi, thi k@ ca nhfrng con ngtrm cau ky dong danh nhat trong so chung ta ciing se trmmg thanh thu�n lQ'i ma thoi.

KHONG CO GENE RIENG BitT NAO QUriT DINH KHf CHAT

V�y la khi chat cua m(>t dfra tre co th@ thay dm;rc ngay ttr luc m&i ra dm, va duy tri 6n dinh qua thm gian. Di'eu do co dong nghfa v&i vi�c khi chat hoan toan do cac yeu to di truyen quy dinh? Hau nhtr khong phcii v�y. Theo nhfrng gi chung ta quan sat dm;rc & nhfrng em be sinh ra gifra kY bao tuyet trong chtrong Thai ky mang thai, thi hoan toan co th@ tc;i.o ra m(>t em be cang th�ng chi don gian b�ng vi�c gia tang cac hoc mon stress & ba m�. Co hay khong Sl):' tham gia Cua cac gene la mQt cau hoi khoa h9c, ch(r khong phai mQt thl):'C te khoa h9c. Th�t dang mtrng, van de nay da dm;rc dtra ra nghien Clru.

Nhfrng cong trinh nghien c(ru tren cac c�p song sinh tinh den thm di@m nay cho thay khong he ton tc;i.i m(>t gene bi�t l�p nao chiu trach nhi�m quyet dinh khi chat. (Cac nghien Clru ve gene luon bat dau v&i cac C�p song sinh, doi ttrQTig nghien Clru ly ttr&ng Cr day Se la cac c�p doi bi chia tach ngay ttr luc ra dm va dm;rc nuoi dc;i.y trong cac gia dinh khac nhau.) Quan sat tinh khi cua m(>t c�p song sinh cung trfrng, co th@ thay mfrc d9 giong nhau, ttrong dong la 0,4. Di'eu nay chfrng to dung la gene ding co phan dong gop nao day, nhrmg do ch�ng phcii la m(>t con so an ttrQTig gi cho cam. Con & cac c�p song sinh khac trfrng va cac c�p anh chi em khong phcii song sinh, mfrc d9 ttrong dong nay chi n�m trong khoang tu 0,15 den 0,18. The nay con kem an ttrQTig hon nfra.

Nhrmg du sao cac nha nghien c(ru da bi�t l�p dm;rc m(>t so it gene giup gicii thich m(>t trong nhfrng hi�n ttrQTig kho hi@u nhat trong nganh tam ly hoc phat tri@n: nhfrng tre nho VlfQ1 len mc;i.nh me khoi nghich canh.

Lam the nao m(>t dfra tre VITQ1 qua m9i song gio ma vfin 6n?

Bo cua Milo noc rm;ru nhtr hfi chim, roi se d�p pha tat ca nhfrng thfr chuy@n d(>ng. Nhin chung, Milo khong bi lc;i.m dvng, nhrmg cac chi c�u thi khong dtrQ'C may man v�y. Ong ta thtrang xuyen ctr&ng bfrc ho va c�u be Milo m&i len 6 tu6i da phcii nhi'eu 13.n chfrng kien canh ay. Bat k@ co say hay khong, ong ta deu danh d�p m� c�u. Ba dan tr& nen chai li va bat can, noi gi den vi�c cham soc vet thtrong cho cac con minh, du ve th@ xac hay tinh than. Den m(>t ngay khong chiu n6i, ba da bo di tren chiec xe cua gia dinh v&i ngrrm tinh va khong bao gier quay tr& lc;i.i nfra. Trong con lOi dinh, ong bo n�n gfiy mfii c�u be t(>i nghi�p. Ong ta suy svp hoan toan trong nhfrng nam tiep sau do, chim trong nhfrng con truy hoan, ng�p ngva

rll'Q1.l con, thuoc phi�n va nhfrng tQi ac de hen, va dfiy trach nhi�m ganh vac gia dinh Jen vai c�u con trai. MQt ngay no, khi Milo 16 tu6i, ong bo bao c�u Jen gac. Khi Milo Jen den noi, ong ta t\l' xa sung vao dau minh. At h�n b:�m se nghi r�ng tll'ong lai cua Milo the Ia het dmYi sfrc tan pha cua m9t qua kh(r dau kh6 nhmmg nay. Nhrmg d6 lc;ii khong phai la nhfrng gi da di�n ra.

Milo c6 m9t tri oc rat nhc;iy v&i con so. C�u dc;it thanh tich xuat sac & trmmg hoc, d�c bi�t la mon toan. 14 tu6i Milo da bat dau quan xuyen gia dinh.C�u Ien lay tfen tl.r vi cua ong bo be tha d� mua do an thfrc uong. C�u ciing bat dau dc;iy kem cho cac chi gai, nhfrng co chi, ch�ng co gi dang ngc;ic nhien, luon bi tl;it l:;ti tren l&p. Milo con VU'on t&i ca chiec ghe danh d\l', tr& thanh chu tich hQi hoc sinh, nh�n dU'Q'C hoc b6ng d:;ti hoc, Va gianh dU'Q'C tam b�ng cu nhan nganh kinh doanh. Nhfrng hoi (re tu6i tha vftn am anh Milo. Nhrmg chung khong th� bat c�u phai dl.rng bmS-c. Den luc toi viet nhfrng dong nay day, Milo da la m9t ngll'Cri cha tot cua hai dfra con, chu s& hfru hang moi gi&i xe hoi. Dftn theo lCri Miles Davis, nha soc;in nhc;ic jazz yeu thich cua minh, Milo tuyen bo: "Toi khong chiu tr& thanh hoi frc."

Lam the nao chung ta c6 th� cat nghia nhfrng ngll'Cri nhll' Milo? Cau tra lCri ngan gon Ia: Chung ta khong th�! Hau het tre trong hoan canh nay deu l�p lc;ii sai Iam nhll' cha mE: minh. Nhrmg khong phai tre nao ciing v�y. Nhfrng tre nhll' Milo s& hfru th(r nang l\fC gan nhll' sieu nhien d� VU'on Jen khoi nghich canh. M9t so nha nghien Clru da danh tron ca S\f nghi�p d� ven man nhfrng bi m�t cua S\f hoi phvc phi thmmg nay. Cac nha di truyen hoc ciing da xan tay tham gia Cung, Va ket qua cua ho to ra U'U vi�t hon h�n nhfrng nghien Clru hanh vi ngay nay.

3 gene hoi phvc

Hanh vi cua con ngll'Cri gan nhll' luon dU'Q'C nhom cong tac co phoi hqp gom hang tram gene khac nhau chi huy. Tuy v�y, ciing giong nhll' moi mon th� thao dong d9i nao khac, & day ciing c6 nhfrng tuy�n thu n6i tr9i va nhfrng ngll'Cri dong vai tro th fr yeu. Toi co th� li�t ke ra cho bc;in 3 gene rat dang d� mat t&i. Co th� chung ciing dong vai tro nao d6 trong vi�c hinh thanh khi chat va tinh each cua con cai chung ta.

MAOA ch�m: Hoc n6i dau d&n tl.r m9t sang chan

Nhfrng tre bi lc;im dvng tinh dvc nhll' cac chi gai cua Milo deu co nguy CO' sa vao vong nghi�n ng�p, rll'Q1.l che cao, day la mQt th\fC te ma cac nha nghien Clru da biet ro SUOt nhfeu nam nay. Nhfrng doi tll'Q'Ilg nay ciing co nguy CO' roi loc;in nhan each phan xa h9i cao hon.

Dfeu nay chac chan se khong th� xay ra neu nhll' dfra tre co m9t bien th� gene c6 ten la MAOA (viet tat cua monoamine oxidase A - mono amin oxydaza A). Gene nay co hai phien ban khac nhau, m9t dU'Q'C goi ten Ia "ch�m", va m9t la "nhanh". Neu nhll' d(ra tre co phien ban ch�m, em se dU'Q'C mi�n dich m9t each dang ngc;ic nhien trmrc nhfrng tac d9ng tieu C\fC tl.r tu6i tha cua minh. Nhrmg neu chi c6 phien ban nhanh, be se roi vao dc;ing ban due cfrng nhac. Phien ban nhanh cua gene nay tham gia hf> trq kich d9ng hoi hai ma va cac phan cua hc;ich hc;inh nhan khi m9t hoi (re dau thll'ong bi khoi lc;ii. N6i dau qua l&n; va ngll'Cri ta se luon tim den hoi men d� tim phll'ong giai thoat. Phien ban ch�m cua gene nay se xoa diu nhfrng h� thong nay m9t each r6 r�t. Nhfrng sang chan nay vftn con nguyen & do, nhrmg no

da mat nQC cham.

DRD4-7: Linh canh chong lq.i S\l' bat an

M� cua Milo luon xa each, lq.nh Ieo va bat can k� ca khi & ben con cai. Mot moi trmmg nhll' v�y thmmg drra dgy tre roi sau vao cam giac bat an, va n6 ll)'C IOi keo Sl)' chu y. Loi hanh XU nhll' v�y rat d� hi�u va ciing rat doc hq.i.

Nhrmg khong phai tat ca nhfrng dfra con c6 m� ki�u nay deu Vll'6ng phai cam giac bat an, va mot nh6m nghien cfru Ha Lan da tim ra nguyen do. Mot gene ten la DRD4 (viet tat cua Dopamine Receptor D4 - Ca quan thl) cam dopamin D4) c6 lien quan sau sac & day. N6 la thanh vien cua mot gia dinh phan tu c6 kha nang gan ket v&i cac dopamine dfin truyen than kinh va thi hanh cac tac dong sinh ly h9c. Neu nhrr tre c6 drrqc mot bien th� cua mot gene g9i Ia DRD4-7 thi tinh trq.ng bat an se khong bao gi& phat tri�n drrqc. Cfr nhrr th� la san phgm cua gene nay da phu Jen nao bo mot l&p "chong dinh". Nhfrng em be thieu vang bien th� nay se khong c6 l&p bao v� nao chong lq.i nhfrng tac dong do cac b�c m� cha VO cam gay ra; v&i nhfrng em be s& hfru bien th� nay, thi mfrc bao v� tang Jen den 6 Ian.

5-HTT bien th� dai: Nhan to khang stress

Lau nay, cac nha nghien cfru da biet r�ng mot so ngrr&i ch9n each drrang dau, Vll'Q't qua nhfrng tinh huong cang th�ng, dau buon. HQ c6 th� duoi sfrc trong mot khoang th&i gian nao d6, nhrmg cuoi cling, se hoi phl)C vfrng vang. Con so khac khi roi vao tinh canh trrang tl)' lq.i trai qua nhfrng CO'Il tram uat va roi loq.n, lo Jang, va ch�ng th� hoi phl)C du trai qua vai thang tr&i di chang nfra. Vai ngrr&i th�m chi con t\l' sat. Nhfrng c�p phan frng song doi nay giong nhll' phien ban trrr&ng thanh cua nhfrng em be ki�u phan khang thap va phan khang cao cua Kagan.

Gene 5-HTT, mot gene dfin truyen setoronin c6 th� giup ly giai phan nao Sl)' khac bi�t nay. Dung nhll' ten g9i ma gene nay gQ'i ra, protein dU'Q'C ma h6a trong gene hoq.t dong nhll' mot chiec xe ban tai, chuyen ch& cac setoronin dfin truyen than kinh t&i cac khu Vl)'C khac nhau cua nao. N6 xuat hi�n drr&i hai dq.ng, ma toi se g9i ten la bien th� "dai" va bien th� "ngan".

Neu c6 bien th� dai cua gene nay, bq.n se luon & trong trq.ng thai 6n djnh. Phan frng v&i stress Cua bq.n, VOn tuy thuoc vao mfrc nghiem tr9ng va khoang th&i gian Cua CO'Il sang chan - se n�m trong hq.n do "di�n hinh". (Nguy ca t\l' sat thap va ca may phl)c hoi & mfrc cao.) Neu bq.n chi c6 bien th� ngan cua gene nay, nguy CO' gay ra nhfrng phan frng tieu Cl)'C (nhll' tram uat hay th&i gian hoi phl)C Iau) khi doi m�t v&i nhfrng CO'Il sang chan la rat cao. Di'eu thu tj & day Ia, nhfrng b�nh nhan c6 bien th� ngan cua gene nay ding g�p kh6 khan trong vi�c di'eu tiet cam xuc va kh6 hoa nh�p xa hoi. M�c du moi lien h� v�n chrra drrqc xac l�p, nhrmg di'eu nay nghe rat giong v&i trrr&ng hqp Em be 19.

Drr&ng nhrr dung la c6 nhfrng em be sinh ra da nhq.y cam v&i stress va nhfrng em c6 sfrc de khang bgm sinh v&i stress. Vi�c chung ta c6 th� gan mot phan hi�n trrQ'Ilg nay v&i h� qua do DNA drra den, dong nghia v&i vi�c chung ta c6 th� ket lu�n r�ng hi�n trrQ'Ilg ay c6 ca s& ve m�t di truyen. Tfrc la sao? Tfrc la, bq.n khong th� thay d6i anh hrr&ng cua vi�c d6 Jen

hanh vi (mg XIT cua con cai minh, h�t nhll' vi�c bc;i.n khong th� nao bien d6i mau mat cua chung dITqc.

LA KHUYNH HV6NG, CHU KHONG PHAI SO MtNH Hay th�t tinh tao khi tham gia CUQC tranh lu�n ve di truyen nay. Mot so phat hi�n dl,l'a

tren ca s& DNA nay vftn con doi hoi them nhi'eu nghien cfru cling co nfra trmrc khi chung ta chfrng thl,l'C chung la chinh xac. Mot so thl,l'C nghi�m ciing can dU'Q'C sao chep lc;i.i vai Ian trU'&C khi thuyet phvc dU'Q'C chung ta. Tat ca m&i chi dlrllg lc;i.i & mfrc "co lien quan", ch(r khong phai ki�u quan h� nhan-qua. Hay nh& mot di'eu: Khuynh hIT&ng, ch(r KHONG PHAf so m�nh. Moi trIT0ng dIT&ng dvc phu mot cai bong rat l&n Jen tat ca nhfrng nhi�m sac th� nay, day la mot de tai chung ta se tiep tvc ban lu�n trong chITO'Ilg tiep theo. The nhrmg DNA xfrng dang CO dU'Q'C m{)t vl tri dang k� tren ban tron thao lu�n ve hanh vi, m�C du khong phai Ilic nao no ding ng\f & ghe chu xi. Vai tro cua cac ong bo, ba m� quan tr9ng den mfrc dang ngc;i.c nhien.

Nhat la trong nen y khoa phat tri�n m&i me va tao bc;i.o nhll' hi�n nay, nhfrng tam binh phong di truyen doi v&i hanh vi co le se cang s�n co hO'Il cho cac b�c cha m�. Biet dITQ'C con minh thu9c ki�u phan khang cao hay thap li�u co y nghfa gi khong? Mot dfra tre yeu &t khi doi m�t v&i stress hi�n nhien can den cha m� dU'&ng dvc hO'Il mot d(ra tre dc;i.n day, mc;i.nh me hO'Il. MC)t ngay nao do, bac si nhi khoa cua bc;i.n se co th� cung cap cho bc;i.n thong tin nay dl,l'a tren mot CO' s& gian dO'Il nao do, vi nhll' ket qua xet nghi�m huyet h9c. Nhfrng bai ki�m tra "dO'Il gian" nhIT the vftn con & thi tITO'Ilg lai. Con Ilic nay day, thau hi�u nhfrng hc;i.t giong se U'O'ffi trong nen hc;i.nh phuc cua con bc;i.n se phcii xuat phat tl:r vi�c thau hi�u chinh d(ra con cua bc;i.n.

Nhfrng di�m cot yeu

• Nhan to tien bao chinh xac nhat cho hc;i.nh phuc IT? Co th�t nhi'eu bc;i.n be .

• Tre h9c dU'Q'C each di'eu tiet cam xuc cua minh se duy tri dU'Q'C nhfrng moi giao hao Sau sac hO'Il nhfrng tre khong hQC dU'Q'C di'eu nay .

• Khong mot khu V\fC rieng le nao cua nao b9 ki�m soat toan b9 cac cam xuc. Mot h� thong than kinh phan bo r{)ng rai dong vai tro cot yeu & day.

• Cam xuc dong vai tro quan tr9ng phi thIT0ng v&i nao be). Chung hoc;i.t dong nhll' nhfrng mieng dan lrm y, giup nao b9 xac dinh danh tinh, sang 19c va xep loc;i.i U'U tien.

• Co le ton tc;i.i yeu to di truyen nao do quyet dinh mfrc do hc;i.nh phuc cua con bc;i.n.

BE c6 PHAM cAcH QUY LUAT TRi NAO Tre em sinh ra da co s8n nhfmg y ni�m ve dQO dire

Ky lu(it + mu thzr071g = Tre co dQo dire

Nguyen tac vimg: "Co la co" va "Khong la khong"

BE c6 PHAM cAcH Daniel Ia mot c�u am trong gia dinh kha gia, nhrmg hQ den nrr&c khuynh gia b�i san vi

c�u quy tU:. C�u ca Daniel dung la "nghich tU:". Ky nghi cuoi tuan nQ, m� drra c�u va em gai ve khu nha nghi sang tr9ng cua gia dinh. Luc ca nha dang bon bon xuoi dmmg cao toe, anh chang Daniel 5-tu6i b6ng nhien m& kh6a dai an toan. N6 vo lay di�n tho�i di dong cua m� va bat dau ti toay. "Bo xuong di con," m� c�u bao. Daniel fo tit yeu cau. "M� bao bo xuong ngay CO' ma," ba m� danh gi9ng, con Daniel chi dap gQn Ion: "Khong." M� n6 sfrng l�i roi tiep: "Dm/c roi, con c6 th� dung di�n tho�i gQi cho ba. Gia thi cai l�i day an toan di nao." Daniel lam nhrr khong nghe va tiep tl)c say srra v&i tro chm di�n tU: tren di�n tho�i.

Den khi dilTig l�i d6 xang, Daniel vftn gi& tro, n6 trrran ra khoi cU:a s6 va leo Ien n6c xe. M�c m� n6 la het that kinh: "DilTig l�i day!" Daniel than nhien dop l�i "M� dilTig thi c6 ! " roi bo xuong ch6 kinh chan gi6. Drra dU'Q'C n6 quay tr& l�i xe, thi n6 l�i v& lay cai di�n tho�i; nem bl)p xuong san, v& tan tanh. Den luc "ong troo con" nay l&n, n6 da quen th6i "VU'Q't

rao", be thi "fo I& la" mQi quy tac trong gia dinh, l&n thi bat chap l'e th6i xa hoi nao. a dau, lam gi n6 ding doi b�ng dU'Q'C mQi thfr theo y minh. B�n be thi n6 s�n sang danh neu chung khong chiu chu y den n6. Ngrroo tren thi n6 thach thfrc va Ii lQ'ID. N6 chom chia do cua b�n cling l&p. C6 le, n6 hoan toan khong c6 khai ni�m d�o dfrc. Dinh di�m la fan n6 dam but chi vao ma m9t co be. N6 bi du6i hQC. Va den thoo di�m b�n dQC nhfrng trang viet nay, ca gia dinh Daniel dang k�t trong mot V\l lum xum ki�n cao.

Daniel Ia mot di�n hinh ve roi lo�n hanh vi - hay bang ho�i "d�o dfrc". Du lam cha m� "thoang", "khoanh tay ngoi nhin" thi nhan than hO'Il nhi'eu, nhrmg h�u qua thi vo cling, ai ding the thi m6i nam h�n Se la mot mua boi thu nhfrng dfra tre dfrt-day-CITO'Ilg Va nhfrng b�c phl) huynh tuy�t v9ng. Khong mot ong bo ba m� giau long yeu thrrO'Ilg nao muon nuoi d�y nen mot dfra con nhrr Daniel. Trong chrrO'Ilg nay, chung ta se tim hi�u lam the nao d� tranh dU'Q'C vi�c d6. B�n hoan toan c6 th� t�o dl):'Ilg nen tang d�o dfrc vfrng chac tlr khi con con nho. Va di'eu nay c6 CO' s& khoa hQC h�n hoi.

co PHAI rRE EM srNH RA uA co s.AN cAc rr:Eu cHum DAO DUC

Tnr&c het can hi�u "d�o dfrc" chinh xac la gi? Li�u c6 bat cfr y ni�m d�o dfrc tuy�t doi nao khac ghi s£n trong nao bQ chung ta, hay d�o d(rc chi CO th� dll'Q'C nh�n thfrc va vun dap dan dan? Nhfrng cau hoi nay da lam dau dau cac nha triet h9c suot nhi'eu the ky. Trong ca goc Hy L�p va La tinh, "d�o dfrc" deu c6 nen tang xa h9i vfrng chac. Kh&i thuy, n6 v�ch ra mQt quy tac frng XIT, thong nhat gifra each Cll' XIT v&i phong tl,IC va t�p quan va hQ'P thanh tu hai phan v&i ti l� tll'ong dITong "nhi�t li�t khuyen khich" (nen lam) va "cfr thll: lam xem" (khong dll'Q'C lam). D6 la dinh nghia ma chung ta se SIT d\mg: m9t b9 quy tac frng xll: "chu quan" ban dau chi do m9t m9t nh6m nh6 d�t ra, c6 chfrc nang chu yeu la dinh hIT&ng hanh vi xa h(>i.

T�i sao chung ta l�i can den nhfrng quy tac ay ngay tu thu& ban dau? C6 le can nguyen la do nhu cau hQ'P tac ngay cang cap thiet trong chu trinh tien h6a cua xa h9i loai ngmn. MQt so nha nghien cfru tin r�ng tri giac ve d�o d(rc cua chung ta - bQ 19c ch(rc nang frng xll: xa h9i - phat tri�n la nh�m dap frng nhu cau hQ'P tac song con d6. Suy cho cling, nhfrng V\l

tham Sat nhll' COTil bfra dau lQ'i lQC gi va ciing cha phcii m\J.C tieu hang dau Cua mQt loai ma dan SO kh&i thuy chi VOn VE:n dll'&i 18.500 Ca th� (CO ngmn con noi con SO do dll'&i 2 .000). Nhin theo quan di�m thuyet tien h6a Darwin nay, thi nao b9 cua chung ta ngay tu khi sinh ra da dll'Q'C cai d�t s£n nhfrng S\f thinh nh�y nhat dinh ve d�o dfrc, mQt th(r ve Sau Se phat tri�n theo ki�u ban-bien-thien, tuy thu(>c vao vi�c chung ta dll'Q'C nuoi d�y ra lam sao. "Con ngmn chung ta sinh ra v&i b9 quy tac d�o dfrc chung," nha khoa h9c nh�n thfrc Steven Pinker da n6i nhll' the, "di'eu d6 khien chung ta c6 XU hll'&ng phan tich hanh d(>ng cua loai ngmn theo chufin d�o dfrc."

Da phan cac nha khoa h9c deu cho r�ng nhan to nen tang t�o nen "d�o dfrc" cua con ngmn bao gom kha nang phan bi�t dung-sai; thai dQ bai tru nhfrng hanh vi b�O ll,l'C nhll' Cll'&ng hiep va sat nhan; va long thau cam. Nha tam ly h9c trmmg Yale - Paul Bloom b5 sung them y thfrc ve Cong ly, biet cam d(>ng va dap l�i S\f an can va long vl tha, ding nhll' th6i quen danh gia hanh vi cua ngll'Oi khac. Con nha tam ly h9c Jon Haidt xep thanh nam nh6m: quan tam san soc (bao v� ngll'Oi khac khoi nhfrng moi nguy h�i) , tinh cong b�ng, long trung thanh, ton tr9ng uy quyen va mQt th(r nghe rat gay to mo, ay la S\f thuan khiet ve tinh than.

Neu d�o dfrc la m9t phan bfim sinh trong nao b9 cua loai ngll'Oi, h�n chung ta c6 th� quan sat thay it nhi'eu bi�u hi�n & lang gi'eng tien h6a cua minh. Va c6 the th�t, ch�ng phcii kiem dau xa, & ngay m9t Vll'On thu & Anh, Kuni - m()t con tinh tinh cai song trong khu chuong m& cua VU'On thu, ngan each v&i ben ngoai b�ng m9t m�t kinh va m�t con l�i m& ra khong gian thien nhien, c6 hao nll'&c bao quanh. Ngay n9, con tinh tinh phat hi�n ra c6 con chim sao da d�p vao vach kinh va rai xuong khu chuong. M�c du bat tinh, con chim hau nhll' khong bi thll'ong tich gi, va ngll'Oi quan thu thuc gi\lc con tinh tinh tha n6 di.

Nhfrng gi Kuni lam sau d6 th�t phi thll'ang. N6 nh�t con chim yeu &t Jen, d�t Jen ban chan minh va hat di m9t khoang ngan. Con chim v�n khong tinh l�i. Sau m9t hoi nghi ngQ'i rat lung, Kuni bat dau lam each khac. N6 cam con chim b�ng m9t tay va treo Jen ng9n cay cao nhat trong khu chuong b�ng tay kia, trong nhll' la chang King Kong v&i m9t co nang Fay Wray dll'&i lot chim v�y. Con tinh tinh vong hai chan om lay than cay d� dll'Q'C ranh rang ca hai tay xoay xoa v&i con sao da. Het sfrc kheo leo, n6 nam lay hai canh chim - m6i tay m9t canh - va dn th�n m& ra. Roi bat ng&, tinh tinh nem chu chim m�nh het sfrc ve hIT&ng cua

t\f do. Con chim r61 xuong ngay c�nh hao nIT&c. MQt c�u khi hieu ky thay v�y l�i gan xem xet. Kuni voi nhao xuong, dfrng chan trU'&C con sao da. No cfr dfrng & gac canh cua minh cho den t�n hie chu chim nho co thg t\f bay di.

Day la mot vi dv phi thmmg cua . . . mot th fr gi do. M�c du chung ta khong co each gi bU'&c vao trong dau cua con tinh tinh, nhrmg vi dv tren ciing du cho thay r�ng dong v�t ding CO d(Yi song tinh cam tich C\fC, CO thg, bao gom Ca long vi tha. 0 con ngITCYi, long vi tha nay d�t mfrc do cao hon, thmmg xuyen hon va dU'&i nhfrng d�ng thfrc tinh vi hon so v&i ngITCYi lang gfeng Chung nguon goc di truyen Cua minh.

Neu nhIT nh�n thfrc d�o dfrc mang tinh ph6 quat, chung ta ding co thg mong dQ'i dU'Q'C thay S\f tll'ong dong gifra nhfrng nen van hoa khac nhau. Cac nha nghien cfru cua D�i hoc Harvard da tien hanh mot bai Kigm tra Tri giac D�o dfrc, co S\f tham gia cua hang tram nghin ngmn t!r hon 120 quoc gia. (B�n ding co thg dong gop <; kien cua minh t�i dia chi http://moral.wjh.harvard.edu.) Dfr li�u t6ng hqp dU'Q'C da kh�ng dinh quan digm tri giac d�o dfrc mang tinh ph6 quat.

Manh moi thfr ba cho thay nh�n thfrc d�o dfrc la "tinh bgm" lien quan den th\fC tela tinh tr�ng t6n thITong khu V\fC chuyen bi�t Cua nao bo CO thg anh hIT&ng t&i nang l\fC dU'a ra mot so lo�i quyet dinh d�o dfrc nhat dinh nao do.

SAO LO TRE KHONG CV XO' CHO TO' TE DVQ'C NHi? Neu dung la tre sinh ra v&i tri giac dung-sai von bgm, v�y t�i sao chung khong don gian

la lam dfeu dung - d�c bi�t Ia khi l&n hon (tu6i d�y thi ch�ng h�n)?

Hoa ra ly giai hanh vi d�o dfrc chu dong l�i kho den dang ng�c nhien, vi nhIT vi�c t\f nguy�n giup d& ai do qua dmmg. Kg ca co d�p thoi vi kY sang mot ben ciing kho ly giai day du long vi tha cua con ngITCYi trong mot so tnr0ng hqp. Ttr suy lu�n d�o dfrc t&i hanh vi d�o dfrc con ca mot ch�ng dIT(mg dai g�p ghenh. "LITong tam" chinh Ia chat boi tron, n6 l\fC lat ph�ng con dIT0ng g�p ghenh nay. LITong tam la thfr gi do khien b�n cam thay d� chiu khi lam vi�c tot va day dfrt khi khong lam di'eu do. Nha tam ly hoc qua co trIT0ng Harvard Lawrence Kohlberg tin dng mot lITong tam lanh m�nh chinh la thanh ngang tren cling cua chiec thang d�o dfrc. Nhrmg khong phai tat ca cac nha khoa hoc deu cho r�ng lITong tam la thfr "trCYi sinh". Mot so ngITCYi tin r�ng no la san ph�m cua xa hoi, ciing hinh thanh va phat trign cling xa h(>i. Doi v&i ho, chinh S\f tiep thu m&i Ia thU'&c do quan trong nhat cua nh�n thfrc d�o dfrc.

Mot dfra tre biet CU'&ng l�i cam d6 "VU'Q't rao", VU'Q't qua mot chugn tac d�o dfrc nao do (kg ca khi kha nang bi phat hi�n va trtrng ph�t la khong CO) la da tiep thu dU'Q'C quy tac do. Chung khong chi biet dU'Q'C dfeu gi la dung dan (nh�n thfrc d�o dfrc rat co thg da dU'Q'C cai d�t S�n trong nao), ma con dong thu�n v&i no va n6 l\fC dg dfeu chinh hanh vi Cua minh cho phu hqp. Vi�c nay doi khi dU'Q'C goi Ia kigm soat frc che, nghe co ve rat giong v&i chfrc nang di'eu hanh phat trign day du. Hai thfr nay co le chi la mot ma thoi.

Du b�ng each nao, thai do t\f nguy�n lam dfeu dung dan - va CU'&ng l�i dU'Q'C cam d6 lam dfeu sai trai, ngay ca khi khong lam ding ch�ng Sao ma CO Jam ciing ch�ng dU'Q'C hfra

h�n treo thmmg gi - chinh la ffil,lC tieu cua phat trign dc;to dfrc. Dfeu do dong nghia v&i vi�c ffi\J.C tieu dIT&ng dl,lC Cua bc;tn Se phai la ren cho con Cai minh COi trQng Va dfeu ch:inh ban than minh cho phu hqp v&i tri giac dung-sai b�m sinh.

Vi�c nay doi hoi thCri gian. Rat nhi'eu thCri gian.

Cfr hai tieng lc;ti m9t cau noi doi

MQt nguyen do chung ta biet dU'Q'C dieu nay la nha vao each tre noi doi, mQt thoi quen bien d6i theo d9 tu6i. Co 13.n toi da dU'Q'C nghe m9t giang vien tam ly h9c ban ve chuy�n dfeu gi xay ra khi ffiQt d(ra tre 13.n dau tien biet noi doi, Va ong lam CUQC noi chuy�n Cua minh them song d9ng b�ng mQt cau chuy�n v&i kich ban kigu Bill Crosby . V &i 101 xin lITQ'Ilg th(r gm t&i ca vi giang vien nQ lftn ngai Crosby, sau day toi xin tom lll'Q'C lc;ti cau chuy�n nay.

Dang dem horn khuya khoat, Bill va c�u em Russell nhay ram ram tren giITang - mQt dieu cam ky, trong nha. Hai c�u nhoc lam s�p ca giITang, tieng d9ng ram r�p lam ong bo dien tiet b�t d�y. Ong lao sam s�p vao phong, chi vao cai giITang va gam Ien: "Tl,li bay lam cai tro gi the nay ha?" C�u 1611 lap bap: "Khong c;t! Khong phai con ! " Roi th�ng be ngll'Ilg lc;ti, mat no Vl,lt sang Ien. "Nhll'Ilg con biet ai bo c;t. M9t anh 1611 1611 vao phong tl,li con qua ell-a s6 phong ngu. Anh y nhay len nhay XUOng tren giITang t�n IDU'Cri 13.n lam gay Ca giITang, roi chui ra khoi ell-a s6 va chc;ty xuong dITang mat ! " Long may cua ong bo nhiu lc;ti. "Con trai c;t, phong nay lam gi co ell-a s6." Th�ng be vftn lien thoang. "Con biet ma bo! Anh y lay ca ell-a s6 di luon roi ! "

Dung la nhIT v�y, tre em rat t� khoan noi doi, chi it l a luc ban dau. Trong Ian bl,li than tien kY di�u cua tri nao tre tha, rat kho dg phan bi�t hi�n thl,l'C v&i huy�n tmmg. Bigu hi�n d� thay nhat la tre hay tl,l' dong nhfrng v& kich tIT&ng tITQ'Ilg. Chung con cho r�ng cha m� minh toan tri toan tfli, thau SUOt IDQi S\l', ffiQt nfem tin khong gi suy suygn n6i Va chi bi pha huy hoan toan sau cu trCri giang mang ten "tu6i d�y thi". Nhll'Ilg th�t ra ngoi n6 da dITQ'C cham tlr rat s&rn, ngay tU: thCri digm 36 thang tu6i, tre da bat dau nh�n ra r�ng cha m� khong phai luc nao ciing d9c dU'Q'C suy ngh1 cua chung. Trong CO'Il SIT611g vui (va khiep SQ') nay, tre phat hi�n ra r�ng chung co thg cung cap cho cha m� minh nhfrng thong tin sai l�ch ma khong bi phat hi�n. Hay, nhIT cau chuy�n cua Cosby cho thay, it nhat Hi tre ciing tIT&ng la the. ThCri digm tre nh�n thfrc dU'Q'C r�ng khong phai luc nao bo m� ciing d9c dU'Q'C suy nghl cua chung chinh la thCri digm phat tri�n n& r9 cua m9t th(r ma chung ta gQi la nhfrng ky nang H9c thuyet Tri nao.

H9c thuyet Tri nao phat trign theo thCri gian

H9c thuyet Tri nao la gi? Vi dl,l sau day co th� giup lam sang to hO'Il. Dc;ti van hao My Ernest Hemingway co 13.n da bi "thach" sang tac m9t ti�u thuyet-sau tU:, va nhfrng gi ong viet ra la m9t minh h9a tuy�t hao cho Hoc thuyet Tri nao. Do Ia b&i khi doc "cuon ti�u thuyet" do Ien, no se kich thich tri nao bc;tn.

For sale : Baby shoes. Never used.

(Tc;tm dich: Ban re : Giay tre SO' sinh. ChU'a qua SIT dl,lng.)

Sau tl.r nay c6 lam b�n buon ba? C6 khien b�n phai t\f hoi chuy�n gi da xay den v&i ngmn viet mfo quang cao nay? B�n c6 thg suy doan tr�ng thai tinh than cua ngll'01 d6?

Da phan con ngrr01 deu c6 thg lam dU'Q'C, va d6 la do chung ta da v�n d\mg cac ky nang H9c thuyet Tri nao. Nen tang cua nhfrng ey nang nay la S\f thau higu r�ng hanh vi cua ngrr01 khac dm;rc thuc d�y b&i mot lo�t nhfrng tr�ng thai tinh than - ni'em tin, chu dich, ham muon, nh�n thfrc, cam xuc. H9c thuyet Tri nao, dm;rc drra ra Ian dau tien b&i David Premack, nha nghien cfru dong v�t linh trmmg, gom hai thanh to chinh. Thfr nhat la kha nang nh�n biet dm:;rc tr�ng thai tam ly cua mot ai d6. Th(r hai la nh�n thfrc dU'Q'C r�ng m�c du tr�ng thai cua ngrr01 nay c6 khac bi�t so v&i b�n di chang nfra, thi v&i doi trrqng ma b�n dang trrOTig tac, di'eu d6 vftn hqp ly. B�n phat trign mot h9c thuyet xung quanh vi�c tri nao ngrr01 khac ho�t dong ra sao, kg ca khi n6 c6 khac v&i tam ly cua b�n.

Sau tl.r d6 c6 thg dU'Q'C viet ra b&i mot c�p doi nao d6, c6 em be ygu m�nh, va b�n cam thay n6i buon cua hQ. Du c6 thg b�n chrra bao gier phai trai qua n6i dau d&n cua vi�c mat di mot d(ra con; b�n th�m chi con chrra tl.rng sinh con. Tuy v�y, nher nhfrng ky nang H9c thuyet Tri nao cap cao cua minh, b�n c6 thg trai nghi�m hi�n th\fC cua hQ va dong cam v&i n6. Cuon tigu thuyet ngan nhat the gi&i c6 thg gQ'i ra ca mot vli trtJ. cam xuc nher biet khai thac h9c thuyet nay. Hemingway da coi day la tac ph�m xuat sac nhat cua minh.

Du cho H9c thuyet Tri nao la tern chfrng nh�n va d�c trrmg cho hanh vi cua con ngrr01, cong dong nghien Clru khong cho r�ng nhfrng ky nang nay da dU'Q'C phat trign day du ngay tl.r th01 digm 19t long. Do d�c nhfrng kY nang nay & tre nh6 dung la vi�c bat kha thi. Drrerng nhll' ey nang nay phat trign dan tl.rng nae, va chiu S\f chi phoi Cua cac kinh nghi�m xa hoi. B�n c6 thg thay ro qua trinh phat trign ay trong each tre n6i doi. Nhfrng 101 n6i doi kigu "vai thrra che mat thanh" doi hoi phai c6 H9c thuyet Tri nao - kha nang "<lorn" vao tri nao cua ai d6 va suy doan xem phan frng cua hQ se the nao neu b�n n6i v&i hQ di'eu d6. Nang l\fC nay phat trign theo th01 gian.

Sau tu6i Ien 3, tre bat dau n6i doi c6 chu dich, m�c du giai do�n nay chung lam vi�c d6 ch�ng lay gi lam kin ke. Chung tang toe d�y nhanh th6i quen hrr h�i nay v&i tan suat ch6ng m�t. Den tu6i Jen 4, mot d(ra tre se n6i doi Clr hai tieng mot Ian; Jen 6 tu6i, n6 se lam the Clr 1 tieng rrrfri mot Jan. Khi mot d(ra tre CO VOn trr V\fllg va kinh nghi�m xa hQi phong phu hOTI, nhfrng 101 n6i doi ciing tr& nen tinh vi hOTI, thrrerng xuyen hOTI va kh6 phat hi�n hOTI.

Th\fC te nay khien cac nha nghien Clru tin r�ng nhfrng quy rr&c d�o d(rc & tre ciing thay dBi theo d9 tu6i. Tre c6 thg drrqc sinh ra v&i nhfrng ban nang d�o dfrc nhat dinh, nhrmg th01 gian se di'eu chinh va nan chung thanh d�ng hinh hoan thi�n.

SUY LUAN Dh-0 DUC PHAT TRIEN NHV THE NAO Kohlberg, mot nha tam ly h9c trrrerng Harvard tin r�ng suy lu�n d�o dfrc phtJ. thu(>c vao

mfrc d9 tnr&ng thanh ve m�t nh�n thfrc - n6i each khac, la doi hoi phai c6 th01 gian. Neu th\fC S\f cac quyet dinh drra ra deu CO can CQi cam XUC m�nh me nhll' nhfrng gi chung ta Se kham pha drr&i day, toi ding se kh�ng dinh r�ng suy lu�n d�o d(rc ciing phl). thu9c ca vao mfrc d9 tnr&ng thanh ve cam xuc. M�c du Kohlberg vap phai khong it chi trich, nhrmg y

tll'&ng cua ong vftn duy tri sfrc anh hll'&ng, giong nhll' nhiing quan digm cua b�c tfen boi, nha tam ly hoc nh�n thfrc Jean Piaget. y kien cua ca hai nha khoa hoc nay deu dl.l'Q'C ap dv.ng trong trmmg hoc, cac CO' s& giam gifr thanh thieu nien, th�m chi ca nha tu. Kohlberg da mer r9ng hoc thuyet cua J. Piaget va chia tien trinh phat trign d�o dfrc thanh 3 mfrc d9:

1. Tranh bi tnmg ph�t. Suy lu�n d�o dfrc kh&i dau Cr cap d9 tl.l'ang doi tho SO', chu yeu dg tranh bi trirng ph�t. Kohlberg goi giai do�n nay la suy lu�n d�o dfrc tien dong thu�n.

2. Suy xet h� qua. Khi tri nao cua m9t dfra tre phat trign, n6 se can nhac nhiing M qua xa h9i gay ra b&i hanh vi cua minh va bat dau dfeu chinh each CU' XIT cho phu hqp. Kohlberg goi giai do�n nay la suy lu�n d�o dfrc dong thu�n.

3. Hanh d9ng theo quy tac. Cuoi cling, tre se h,ra chon each frng XIT tren CO' s& da suy xet ky cang, tren nhiing quy tac d�o dfrc cua ban than ch(r khong phcii lam chi dg tranh bi trirng ph�t hay chap thu�n ngang hang nfra. Kohlberg goi giai do�n dang them muon nay la "suy lu�n d�o dfrc h�u dong thu�n". Ai do CO thg kh�ng dinh r�ng ml).C tieu Cua bat Clr ong bo ba m� nao chinh la giai do�n nay.

Tre khong thg "dan thITang d9c ma" d�t t&i giai do�n thfr ba nay. Khong chi can thm gian va trai nghi�m, ma tre se can m9t ong bo/ba m� khon ngoan sat canh ben c�nh dg c6 thg hanh XIT theo loi tll'O'llg hqp v&i b9 nguyen tac d�o dfrc b�m sinh cua minh. Ly do khien vi�c nay gian nan la b&i khi tre quan sat hanh vi xau, chling da hoc dl.l'Q'C n6. Kg ca hanh vi xau bi trirng ph�t di chang nfra, n6 vftn c(r duy tri tr�ng thai "d� dang truy c�p" trong nao tre. Nha tam ly hoc Albert Bandura c6 thg chfrng minh cho ta thay, v&i S\f trq gilip cua m9t chli he.

Nhiing bai hoc tu chli he Bobo

Nhiing nam 1960, Bandura cho cac be mftu giao xem mQt cuon phim ve l�t d�t Bobo, m9t trong nhiing chli he b�ng nhl).'a deo c6 thg bam phong. Trong cuon phim nay, m9t ngITm l&n ten goi Susan dam da chli he, roi n�n lien tv.c vao chli ta b�ng m9t cay blia - lien tiep cac hinh anh b�o ll).'C. Xem xong, cac be dl.l'Q'C dl.l'a vao m9t can phong khac day do chai, trong d6 c6 ca blip be Bobo va m9t cay blia do chai. Dam tre se lam gi day? Cung con tuy.

Neu tre xem phien ban b9 phim trong d6 Susan dl.l'Q'C khen ngQ'i vi hanh d9ng b�o ll).'c cua co ta, bon tre se danh blip be rat dfr dQi. Con neu tre dl.l'Q'C xem phien ban trong d6 Susan bi trtrng ph�t, chling se danh Bobo it ban. Nhrmg neu sau d6 Bandura di vao phong va bao: "Bae se t�ng cac con m9t phan thIT&ng neu con c6 thg nhac l�i vi�c ma Susan da lam,'' lu tre se nh�t ngay lay cay blia va bat dau tan cong Bobo. Bat kg tre coi b�o ll).'c la hanh d9ng dl.l'Q'C tIT&ng thIT&ng hay bi trtrng ph�t, chling cling deu da hoc dl.l'Q'C hanh vi d6.

Bandura goi hi�n tll'Q'llg nay la "hoc t�p do quan sat". Ong con c6 thg chfrng minh r�ng tre nho (va ca ngITm l&n) deu hoc chu yeu nher quan sat hanh vi cua ngl.1'01 khac. Di'eu nay nhi'eu khi cling cho hi�u qua tich C\fC. Nhll' trmrc day Mexico da cho phat song m9t b9 phim truyen hinh, trong d6 cac nhan v�t ca tv.ng sach v&, sau d6 de nghi khan gia dang ki cac l&p luy�n doc. Ket qua da gilip gia tang ti l� biet doc biet viet tren ca nl.l'&C. Phat hi�n cua Bandura la m9t m6n vli khi chi dftn cong chling phi thITerng.

HQC t�p do quan sat dong vai tro C\fC ky quyen nang trong S\f phat tri�n dq.o dfrc. No la mot trong rat nhi'eu ky nang dmyc thue mmm trong d\1:' an xay d\fllg dq.o dfrc cua nao bo. Ta cling xem sao.

Hy sinh mot mq.ng d� Clru nam?

Hay tmmg tmmg xem bq.n se lam gi trong hai tinh huong tmmg tmmg sau:

1. Bq.n dang lai chiec xe goong bi mat phanh va gier lao bang bang tren dITerng ray. Den mot nga ba, va bq.n dot nhien phai doi m�t v&i mot tinh huong ng�t ngheo. Neu bq.n khong lam gi ca, chiec xe chac chan se qu�t sang nhanh tay trai, giet chet nam cong nhan xay d\fllg tu srra hen me do. Neu bq.n ngo�t xe sang phai, bq.n se giet chet mot ngITCri. Bq.n se chQn each nao?

2. Bq.n dang dfrng phia tren ham chui, dITerng ray xe goong & dIT&i chan bq.n. Khi chiec xe goong tien lq.i, bq.n m&i thay no bi mat phanh. Lan nay khong he co ch6 ngo�t dinh m�nh nao tren dITerng ray ca, chi la nam cong nhan xay d\fllg toi nghi�p sap bi lay mq.ng. Nhrmg co mot giai phap. Mot ngll'Cri dan ong to cao dang dfrng ngay phia trll'cYC bq.n, va neu bq.n d�y anh ta xuong ham chui, anh ta se rcri ngay trn&c xe goong va se ch�n ngang dITerng ray. M�c du anh ta se tu nq.n, nhrmg nam ngll'Cri kia se dm;rc Clru song. Bq.n lam the nao day?

M6i tinh huong deu trrmg ra ti I� nhll' nhau, nam chet - mot song. Da phan mQi ngITCri cam thay d� tra Im hon v&i tinh huong thfr nhat. Nhu cau cua so dong troi hon nhu cau cua so it. HQ se ngo�t chiec xe goong sang phai. Nhrmg tinh huong thfr hai lq.i lien quan den mot l\fa chQn dq.o dfrc khac h�n: quyet dinh xem co hq.i chet mot ngITCri hay khong. Thong thll'Crng chung ta se chQn each khong hq.i chet ngll'Cri dan ong nQ.

Nhrmg neu co t6n thITong ve nao bo, mQi chuy�n khong con nhll' the. Co mot khu V\fC phia tren mat va sau tran gQi la VO nao trll'&C tran bt,mg gifra. Neu nhll' khu V\fC nay cua nao bo bi t6n thITong, vi�c phan xet dq.o dfrc ciing bi anh hIT&ng. Doi v&i nhfrng ngITCri nay, vi�c "hq.i chet ngITCri" khong anh hIT&ng gi d�c bi�t den l\fa chQn cua hQ. So dong vftn phai dmyc U'U tien hon mot ngll'Cri, hQ Se d�y ngll'Cri dan Ong to Cao nQ xuong cau VU'Qt - Clru lay nam ngll'Cri va hy sinh tinh mq.ng mot ngll'Cri.

Di'eu nay co nghfa gi? Neu dq.o dfrc la mot phan von b�m trong h� mq.ch than kinh cua nao bo chung ta, h�n t6n thll'ong khu V\fC nay Se lam thay d6i nang }\fC dU'a ra nhfrng quyet dinh dq_o dfrc. V &i thrr nghi�m xe goong, mot SO nha nghien Clru nghl r�ng nh�n dinh nay da dm;rc chfrng minh. So khac lq.i khong cho r�ng thi nghi�m nay noi Ien dm;rc di'eu gi. HQ l�p lu�n r�ng khong ai co th� chfrng th\fc dmyc nhfrng quyet dinh gia tIT&ng ap dl).ng v&i nhfrng trai nghi�m th\fC dung bao nhieu phan tram. Co each nao thoat khoi cuoc tranh cai nay? Co th� co, m�c du no co dinh dang den y kien cua cac nha triet hQC da ve chau tien t6 tir ca 200 nam trll'cYC.

Cam xuc va suy lu�n

Nhfrng cay da cay de trong nganh tam ly hQc dq.i di�n Ia David Hume cho r�ng cam xuc chi phoi cac quyet dinh dq.o dfrc. Con triet gia Immanuel Kant lq.i kh�ng dinh r�ng chinh ly

le m&i dITa den (ho�c chi ft, co thg) dITa den cac quyet dinh dc;to due. Khoa h9c than kinh hi�n dc;ti dang nga ve phe Hume.

Tuy nhien, mot so nha nghien cfru tin r�ng con ngmYi chung ta co hai h� mc;tch suy lu�n dc;to due rieng re Va CaC quyet djnh dc;to due dm)'C dU'a ra Sau khi da CO CUOC hoi kien va dQi co gifra hai h� thong nay. H� thong thu nhat chiu trach nhi�m dU'a ra nhfrng l\ra ch9n dc;to due duy ly - chfnh la nhfrng h� mc;tch Kant trong nao bo chung ta - quyet dinh r�ng cfru nam mc;tng ngmYi hQ'P ly hon mot mc;tng. Doi tr9ng v&i h� mc;tch Kant, h� thong thu hai mang tfnh rieng tll' hon, th�m chi giau cam xuc hon, sam vai tro la phe doi l�p truyen kiep. Nhfrng tebao than kinh nay cho phep bc;tn hinh dung ra vi�n canh ngmn dan ong to cao kia lao xuong roi tu nc;tn, tmmg tll'QTig ra xem ngrrOi xau so va gia dinh anh ta se cam thay ra sao, roi nh�n ra r�ng cai chet khung khiep cua anh ta thuoc phan trach nhi�m cua bc;tn. Quan digm kigu Hume nay khien cho nao bo cua phan l&n ngITOi tham gia deu l�p tuc ngrmg lc;ti, sau do dU'a ra l�nh bac bo l\fa ch9n nay. Phan vo nao trmrc tran bt,mg gifra dong vai tro chuygn tai cuoc dau tranh noi tam nay. Khi phan nao nay bi thll'ong t6n, Hume ding danh "cap non ra di" .

Mat cam xuc, mat kha nang ra quyet djnh

Di'eu nay co nghfa gi doi v&i cac b�c ph\l huynh muon nuoi dc;ty mot dua con tu te? Nhll' chung ta da thay trong cac Chll'ong trll'&C, cam XUC chfnh la nen tang cho hc;tnh phuc Cua con tre. Co ve nhll' chung ciing Ia nen tang cua vi�c ra quyet djnh dc;to due. Phat hi�n m&i me nay tinh ca den trr quan sat cua nha khoa h9c than kinh Antonio Damaiso tren mot ngITOi dan ong ten Elliot.

Elliot dung la mot mftu ngITOi ly tm:mg: vi quan ly tai ba cua mot doanh nghi�p l&n, ngITOi chong tuy�t vOi, huynh trmmg nha th&, ngITOi dan ong cua gia dinh. Tuy v�y, m9i thu da thay d6i kg trr ca phftu thu�t nao tach bo khoi u gan ban cau nao trll'&C. Ca phftu thu�t thanh Cong. Anh phl,lC hoi nhanh chong v&i trf thong minh va cac nang l\]:'C nh�n thuc khong he suy suygn. Nhrmg anh co them ba net tfnh each khac lc;t.

Thu nhat, anh khong thg dITa ra quyet djnh. Elliot can nhac di can nhac lc;ti nhfrng chi tiet du nho nh�t nhat trong CUOC dOi minh. Nhfrng quyet djnh chi mat vai giay doi v&i ngll'Oi binh thll'&ng se lay di cua anh hang tieng dong ho. Anh khong thg quyet dinh nen xem kenh nao tren ti vi, ch9n cay but mau nao, m�c do gi hay di dau bu6i sang. Anh cu phan tfch m9i thu khong dm. Giang nhll' mot ngITOi lll'QTI ve ve quanh ban do an buffet nhrmg khong thg ch9n mon gi cho vao ma cua minh, cuoc song cua Elliot la mot chu6i l�p la tri'en mien. Khong co gi ngc;tc nhien, the gi&i cua Elliot dan tan ll,li. Anh danh mat vi�c lam Va CUOi Cung, la ca CUOC hon nhan Cua minh. Anh gay d\fllg lc;ti CO' do m&i Va phai chfrng kien chung Sl,lp d6 het ca. S& Thue V\l tien hanh di'eu tra anh. Rot cuoc, Elliot pha san va phai chuygn ve Cr cling bo m�.

Damasio bat dau lam vi�c v&i Elliot hoi nam 1982. Sau khi cho Elliot th\fc hi�n mot loc;tt bai kigm tra hanh vi, ong nhanh chong nh�n ra net tfnh each khac lc;t thu hai & Elliot: Anh khong thg cam nh�n thu gi tren phITong di�n cam xuc. Th\fC ra la, dITang nhll' Elliot khong he co chut cam xuc nao. Bc;tn co thg trrmg ra trll'&C m�t anh mot buc tranh dftm mau, mot tam anh kheu gQ'i hay mot dua tre SO' sinh. Khong CO bat CU mot phan frng hoi dap ro

rang nao tir trai tim hay bo nao cua Elliot c6 thg do d�c duqc. Chi la mot duemg ph�ng Ii. C(r nhu thg Damasio da mac noi nhfrng m�ch di�n sinh ly h9c vao mot con hinh nom VO tri v�y.

Di'eu nay da giup Damasio phat hi�n net tinh each thfr ba cua Elliot. Elliot kh6 long dua ra cac phan xet d�o dfrc. Mfrc do quan tam den m9i vi�c cua anh khong thg nao thap hon, den n6i nhfrng hanh vi tru trir khong dfrt cua Elliot da d�n t6i ca mot V\l ly hon, d�n pha san hay mat tj the xa hoi. Cac bai kigm tra triru tuqng cho thay Elliot c6 kha nang phan bi�t dung-sai, the nhrmg anh hanh XIT va cam nh�n cfr nhu thg khong he biet di'eu d6. Th�m chi anh con CO thg nh& dU'Q'C r�ng anh da tirng trai nghi�m nhfrng cam giac ay, nhrmg gi(r day chung da chim vao l&p suong mu d�o dfrc xa xam lam. Nhu nhfrng gi Patrick Grim quan sat thi, nhfrng gi Elliot da lam r6 rang tach rm h�n v6i nhfrng gi Elliot biet duqc.

Day la mot phat hi�n phi thuemg. Vi Elliot khong con c6 thg tich hqp nhfrng phan frng tinh cam vao CaC phan xet thl).'C ti�n Cua anh, anh hoan toan danh mat kha nang quyet doan. Toan bo CO' cau ra-quyet-djnh cua anh da tan h;ii, trong d6 bao gom ca phan xet d�o dfrc.

Cac nghien cfru khac ciing kh�ng djnh r�ng tinh tr�ng mat cam xuc ding d�n t6i mat kha nang ra quyet djnh. Gier day chung ta biet dU'Q'C r�ng nhfrng tre bi thuong t5n & cac vling VO nao bl;tng gifra va tru&c tran khi chua day 2 tu5i se c6 nhfrng tri�u chfrng Cl).'C kY giong v6i Elliot.

NAo BO BAC NHlP cA.u GIO'A THl/C r:E v A cAM xuc RA

SAO Neu b�n chfrng kien canh nao bo con ngum khi n6 dang tat b�t v�t Ion v6i cac ll).'a ch9n

d�o dfrc, b�n Se ng�c nhien vi SO luqng CaC khu Vl).'C nao bo ran r�t dU'Q'C kich ho�t Ctr nhll' trong mot t�p cua chuong trinh truyen hinh Iron Chef v�y. Nao thuy nao tru&c c�nh Mn; nao VO nao tru&c tran lrmg Mn, quy djnh vi�c thu�n tay phai; van bl)ng; hoi hai ma bl;tng gifra; roi h�ch h�nh nhan - tat ca deu g6p m�t. Cam xuc va logic, nhu chung ta da thao lu�n Cr Chuong trU'cYC deu hoa tron trong nao bo, thoa thue thoai mai Va h6n don lon xon.

Lam the nao ma chung ta tach duqc Kant (logic) va Hume (cam xuc) ra khoi tat ca nhfrng cau true nay? Chung ta m6i chi & nhfrng giai do�n dau tien trong tien trinh thau higu xem chung thl).'c hi�n chfrc nang ra quyet djnh nhu the nao. Chung ta biet r�ng c6 S\J.' phan cong lao dong r6 rang: cac khu Vl).'C & be m�t tat b�t v6i vi�c danh gia thl).'C te. Cac khu Vl).'C & sau hon thi chuyen trach vi�c XIT ly cac cam xuc. Hai khu Vl).'C nay dU'Q'C ket noi b&i phan VO tru&c tran bl;tng gifra. N6i mot each don gian, b�n c6 thg coi VO tru&c tran bl;tng gifra nhu cay cau CBng Vang, noi San Francisco (cam xuc) v6i khu lang gi'eng phia bac cua n6 - H�t Marin (thl).'c te'). Mot so nha nghien cfru cho r�ng ho�t dong lrm chuygn & day n6i chung di�n ra nhu the nay:

1. Mot phan frng cam xuc xay ra. Khi tri nao cua tre doi m�t v6i mot tinh the lu6ng nan d�o dfrc, San Francisco dU'Q'C canh bao tru&c tien. Mot h� m�ch gan nhu VO thfrc, & sau Mn trong be se san sinh ra mot phan frng cam xuc - gm di mot mfo giay ghi chu.

2. Tin hi�u nay truyen theo cay cau. Thong di�p dm/c cuon di rat nhanh d9c theo VMPFC, tebao "cau C6ng Vang" ket noi cac vling trung tam thap va cao cua nao bQ.

3 . Cac trung tam thong tin phan tich thong di�p va quyet djnh xem se lam gi. Tin hi�u di den khu Vl)'C than kinh t\f trj (Hq.t Marin) . Nao bQ d9c mieng giay ghi chu va drra ra quyet djnh se lam gi. N 6 phan djnh cai gi dung va cai gi sai, cai nao la cot yeu va cai nao la th fr yeu, vi�c nao can U'U tien, roi cuoi cling drra ra vai each CU' XIT trong trmmg hqp d6. Quyet djnh xong.

Tat ca chi di�n ra trong vai mili-giay, muon v�y khu Vl)'C san sinh cam xuc cua nao b9 phai phoi hqp ch�t che v6i khu Vl)'C duy ly. Va se la bat kha thi neu phai xac djnh rq.ch roi xem qua trinh nay bat dau & dau va ket thuc noi nao. Moi gan ket & day qua khang khit, den n6i chung ta hoan toan c6 th� n6i r�ng neu khong c6 cam xuc, bq.n se khong th� ly tri drrqc. Nhrr Jonah Lehrer da nh�n xet trang tr9ng trong cu on sach How We Decide (Tq.m djch: Chung ta ra quyet djnh nhrr the nao?) la: "M9t b9 nao khong cam xuc khong th� drra ra quyet djnh drrqc."

CO' che sinh h9c nay cho chung ta biet r�ng dq.y tre di'eu tiet cam xuc chinh la yeu to quan tr9ng giup nuoi dq.y m9t dfra tre dq.o dfrc. Ca chfrc nang di'eu hanh cfing v�y. S\f tich hqp lanh mq.nh gifra hai qua trinh nay se tien m9t brr&c dai trong vi�c ket noi m9t d(ra tre v6i Thanh mftu Teresa hen trong con ngmYi cua be.

Nu61 DAY MQT DUA TRE c6 PHAM cAcH: NGUYEN r Ac VA KY LUAT

V�y thi, cau h6i d�t ra bay gier se phai la: Neu tre da sinh ra v6i m9t so v�t li�u xay d\fllg dq.o d(rc c6 s�n, chung ta se giup d& ra sao d� tre xay nen nhfrng ngoi nha dq.o d(rc dang nau minh tru ngl).? Lam the nao chung ta drra tre t6i drrqc v6i giai doq.n tiep thu dq.o d(rc dang mO' U'cYC nay?

N6i t6i nguyen tac va kY lu�t, cac gia dinh nuoi dq.y nen nhfrng d(ra con biet phai trai tuan thu nhfrng hinh mftu rat d� doan djnh. Nhfrng hinh mftu nay khong phai la m9t chinh sach bao hi�m frng XIT, ma n6 gan nhrr nhfrng gi cac nha nghien Clru se gi6i thi�u cho chung ta thay ngay bay gier. Rat nhi'eu thanh to m6c noi v6i nhau tq.o nen cac hinh mftu nay; lay vi dl). dO'Il gian nhrr chiec ghe ba chan gan tu lq.nh trong can hep cua VQ' toi. Hay coi phan m�t ph�ng d� ngoi Cua chiec ghe ay dq_i di�n cho S\f phat tri�n Cua S\f lU'U tam dq_o d(rc, hay -lrrO'Ilg tam. M6i chan de dq.i di�n cho m9t yeu to ma cac nha nghien Clru biet la c6 h6 trq n6. Can ca ba chan de d� chiec ghe c6 th� th\fC hi�n drrqc ch(rc nang cua n6. BQ ba can b�ng hoan hao nay cung cap cho tre m9t ch6 ngoi vfrng chac - nhfrng phan xq. dq.o d(rc drrqc hoa hqp tinh te. Ba chan de d6 la:

• Thrr&ng phq.t phan minh va kien djnh

• Tnmg phq.t mau l�

• Giai thich lu�t l�

Toi se IDU'QTI cac khung hinh tl:r mot chrrOTig trinh ti vi dg minh h9a m6i chan ghe d6.

t. Thll'O-ng ph�t phan minh va kien djnh

Trong bfra an, mot c�u nh6c vl:ra dam em vl:ra g�n gi9ng: "Drra anh kem day, drra ngay!" Ba m� va ong bo trong khiep hai. Mot co gai lc;t v&i am gi9ng Anh ngoi & ban binh tinh ghi chep gi d6 nhrr la kigm tra san ph�m v�y. "Anh chi se lam the nao day?" co nh� nhang hoi c�p VQ' chong kia. C�u nh6c lc;ti dam em n6 fan nfra. "M� se cat m6n trang mi�ng cua con di neu con con lam the, " ba m� nghiem nghi n6i. N6 lam nhrr khong nghe va lc;ti tiep tl;lC danh em. Ba m� nhin xuong ma cua minh. Ong bo nhin di ch6 khac, ve gi�n dfr. Ca ho ong bo ba m� kia khong biet phai tra Uri cau hoi cua ngmn ph\l nfr n6i gi9ng Anh goc kia ra sao.

Chao ml:rng bc;tn den v&i the gi&i cua chrrOTig trinh "bao mftu truyen hinh" xam nh�p thl)'C te gia dinh. C6 thg bc;tn da xem nhfrng kenh truyen hinh thl)'C te nay roi, tat ca deu tuan theo mot cong thfrc quen thuoc: Cac gia dinh hoan toan mat kigm soat cho phep mot doi quay phim xam nh�p d(ri tU' gia dinh minh, toan bo qua trinh CO S\f dong hanh Cua mot bao mftu chuyen nghi�p. Tram Ian nhrr mot, v&i am gi9ng day quyet doan cua vling Quan dao Anh, co ta xung hfru dot d�p yen can nha. NgrrCri bao mftu nay c6 hai tuan dg trinh di�n phep lc;t, ho bien nhfrng b�c cha m� phi'en ha thanh nhfrng ngrrm thi hanh kY lu�t day yeu thrrOTig va nhfrng dfra con quy sfr thanh thien than giang the. Mot vai canh tieu bigu:

Aiden m&i ch�p chfrng t�p di va khong tai nao ep n6 di ngu dung gier cho n6i. Cfr den gier la n6 thet gao muon long ph6i. Aiden biet tong bo m� n6 c6 bao: "Tat den - nghiem tile day," thi h9 thl)'C ra ch�ng nghiem tile t�o nao. Neu c6 mot gier gi&i nghiem th�t, thi n6 ding chrra tl:rng dU'Q'C tuyen bo hay phai crr&ng che thi hanh gi cho cam, va chinh di'eu nay khien co bao mftu cau may. Phai mat hang tieng dong ho m&i ep Aiden di ngu dU'Q'C.

C�u nh6c Mike dang Jen cau thang thi b6ng nhien vap nga, lam sach v& rai tung t6e. Anh Chang be nho VOi thl;lp XUOng Va rum minh lc;ti, cha tieng quat mang tl:r ong bo that thrr&ng cua minh. y nhrr r�ng, ong bo n6i CO'Il IOi dinh, ram ram nhrr bao to. Co bao mftu voi vang can thi�p : Co brr&c ve phia c�u be, giup em nh�t sach va cat 101 diu dang: "Trong con SQ' hai qua, Mike c;t. Ba lam con SQ' phai khong?" Mike be bong g�t dau, roi ph6ng V\lt Jen cau thang. Toi muon horn d6, nhrr mot con ch6 bun noi Anh, co bao mftu Jen l&p cho ong bo mot bai ve nhu cau cam thay an toan cua tre.

Amanda t\l' giac di ngu dung gier, mot vi�c ma trrr&c kia co be chrra tl:rng lam. Tuy the, n6 ll)'C nay Cua em khong CO ai hay biet, vi bo ID� em con dang mai du6i bat v&i hai C�U em sinh doi cua Amanda, gang ep hai dfra di danh rang. Xong xuoi dau day, nhi vi ph\l huynh kia lc;ti rr&n ra trrr&c tivi ngay. Bao mftu om lay co be Amanda bi bo quen vao long va bao: "Con gioi lam. Con tl)' lam vi�c nay ma ch�ng roi rit tit mu ti nao! Qua cl:r! "

each giai quyet cua cac bao mftu truyen hinh doi khi gay kh6 chiu, doi khi chu�n xac mi�n che. Nhrmg h9 luon dl)'a tren ca s& khoa h9c hanh vi trong chan ki'eng kY lu�t dau tien cua chung ta: trr&ng thrr&ng mot each deu d�n. Hay quan sat nhfrng gi h9 hanh dong, chu y t&i bon loc;ti tinh each.

Nguyen tac cua b�n phai hcrp ly va r6 rang

Trong vi dv cua Aiden, c�u be d6 ho�c khong he c6 gier di ngu quy dinh, ho�c n6 da tang lCr quy dinh dang le phai th\fC hi�n d6. Chi dftn duy nhat cua n6 chinh la hanh vi cua bo m�, mot thfr ding ch�ng lay gi lam r6 rang. Rot cuoc Aiden khong he c6 y ni�m nao ve phep tac, va, den cuoi ngay b�n biu m�t moi, thi ch�ng con gi&i h�n gi nfra. Ch�ng trach th�ng be thet Jen.

Giai phap cua bao mftu ra sao? Hom sau, co mang t&i mot thCri gian bigu r6 rang va chi tiet tinh toan hcrp ly v&i day du quy tac va ky v9ng ghi s�n tren d6 - kg ca gier di ngu - sau d6 dan & ch6 d� nhin. ThCri gian bigu nay da thiet l�p uy quyen trong gia dinh, chi v&i 3 nguyen tac a) th\fC teb) dU'Q'C tuyen bo r6 rang va c) ai ding thay.

Mem mong va s�n sang tiep nh�n khi thi hanh lu�t I�

Mike, c�u be muon tim ch6 nau minh vi may quygn sach bi roi, r6 rang da quen bi la mang trmrc day. Sq s�t va muon tron ch�y chinh la dau hi�u r6 r�t cho thay dfra tre khong cam thay an toan vao thCri digm d6 hay khong cam thay an toan n6i chung. (Hay bi mang mo, vi nhfrng chuy�n con con nhll' ch�ng may lam roi sach thi luon luon gan v&i kha nang thfr hai.) Day chinh la hoi chuong bao dong v&i co bao mftu. Co co gang truyen d�t thong di�p an toan t&i cho c�u be - hay chu y den thai do cam thong ngay l�p tfrc cua co - va sau d6, co trach mang ong bo cua Mike, n6i cho ong ta biet r�ng ong ta phai ll!a ch9n mot loi phan frng chirng ill\fC, binh tinh hon neu muon CU' XU cua Mike chuygn bien. Ong bo da chiu lang nghe.

Gier thi b�n da biet moi quan tam chinh yeu cua nao bo chinh la S\f an toan. Khi cam thay khong an toan, nao bo se vfrt bo bat cfr y ni�m hanh vi nao, chuygn U'U tien sang mot thfr duy nhat: thoat than khoi moi de d9a. Neu cha m� to ra mem mong va bao dung, nhfrng h�t mam d�o dfrc c6 nhi'eu kha nang tr6 sau barn r� hon.

V�y la, b�n da c6 nhfrng lu�t l� r6-nhIT-ban-ngay roi, gier chi'. con tuy xem b�n ap dvng lu�t I� d6 nhIT the nao. Hai bIT&c tiep theo se lien quan den nhfrng gi b�n phai lam khi lu�t I� da dITqc tuan hanh.

Khen ngQ'i bat cfr khi nao tre tuan thu lu�t I�

Gia dv b�n muon dfra con 3 tu6i lITCri v�n dong ra ngoai choi thITerng xuyen hon. Van de la, den bIT&c ra ngoai, c�u chang ding ch�ng muon. B�n se lam the nao day?

Lau nay cac nha khoa h9c (va nhfrng ong bo ba m� mftu ffi\l'C) da kham pha ra r�ng b�n c6 thg khuyen khich con nang th\fC hi�n mot vi�c nao d6 neu chiu kh6 dong vien con. Trirng ph�t h�n nhien la c6 ich nhrmg khen ngQ'i con hi�u qua hon nhi'eu. Cac nha nghien cfru hanh vi g9i day la cling co dITong tinh . V�n dvng linh ho�t th�m chi se giup b�n khuyen khich nhfrng hanh vi vftn con chU'a xay ra.

Thay vi ch& dfra con 3 tu6i treo Jen xich du, b�n c6 thg dong vien con m6i Ian con ra cua. Dan dan, tre se danh nhi'eu thCri gian quanh qu�n & cua hon. Roi b�n l�i dong vien con

nhi'eu hon khi be ra m& cira. Tiep den, la khi be di ra ngoai. Roi khi be da Ian la gan dan xich du. Cuoi cling, be se treo Jen xich du va bo mE: con cai c6 th� choi dua v&i nhau.

Qua trinh "dinh hu&ng" nay doi h6i phai th�t kien nhfin, nhrmg khong ton thm gian cho Jam. Nha nghien Clru hanh vi trfr danh B.F. Skinner da huan luy�n dm:;rc mot con ga l�t gi& nhfrng trang sach cfr nhrr la n6 dang d9c th�t v�y, chi trong vong 20 phut nha sir di.mg giao thfrc dinh hrr&ng. Ma con ngrrm chung ta con d� dinh hrr&ng hon nhi'eu so v&i giong ga.

Khen ngcri khi tre khong mac hanh vi xau

B�n vfin con nh& Amanda, co be t\f giac di ngu dung gi& trong khi bo mE: mai xem tivi chfr? Bo mE: em khong he khen ngQ'i vi�c em khong gay ra mot hanh vi om xom roi rit nao d6, nhrmg co bao mfiu thi c6. Khen ngcri khi con khong lam hanh vi xau ding c6 tac dQng h�t nhu khen ngcri khi con cu xir dung v�y.

Cac nha nghien Clru da tien hanh do d�c tac dong cua bon chien luqc nuoi d�y nay Jen hanh vi d�o dfrc. Neu cac b�c cha mE: mem m6ng va bao dung, thiet l�p nhfrng tieu chu�n r6 rang va hqp ly cho con cai minh, va khen ngcri m6i Ilic tre CU' Xlr phai le, thi ngay tir do tu6i Jen 4 Jen 5, tre da c6 th� tiep thu duqc nhfrng quy u&c d�o dfrc. Day la due rut dang chu y xfrng dang huy chuong vang cua Baumrind. Di nhien, d6 khong phai tat ca nhfrng gi b�n can CO trong bo cong Cl) d�o dfrc Cua minh, nhrmg tir cac ket qua dfeu tra da cho thay, neu thieu chung, b�n ch�ng dm nao c6 duqc mot dfra con ngoan.

Nhin l�i chinh minh

B�n c6 lam nhfrng vi�c nay th�t khong, hay b�n chi nghi la minh c6 lam? Mot trong nhfrng tr& ng�i trong vi�c hu&ng cac ong bo ba mE: thay d6i hanh vi chinh la lam h9 hi�u xem con cai nghi ve h9 ra sao. Co bao mfo giup cac b�c phQ huynh thay duqc nhfrng gi co chfrng kien b�ng each ghi hinh cac gia dinh, t�p trung vao thai do cua tirng ngum. Cac nha nghien Clru ding Slr dQng cling mot bi�n phap nay. Nhu Marian Bakermans-Kranenburg t�i D�i hoc Leiden da tien hanh quay lay tu li�u tir 120 gia dinh c6 tre tir 1 den 3 tu6i cho thir nghi�m nhfrng hinh mfiu tre em kh6 d�y nhat tren dm: nhfrng dfra tre mac chfrng khang Cl)', c6 thai do vira hung hang, vira bat hqp tac, hay gam gir cau kinh va thich la het. Co va nh6m cong tac da bien t�p cac bang hinh, 19c ra nhfrng khoanh khac d�y con cua tirng gia dinh, tir d6 dua ra bai h9c cho cac vi phQ huynh. Vi dQ nhu each phat hi�n nhfrng tin hi�u ma tru&c day ho da b6 qua ho�c di�n giai sai. Ho duqc cho xem cac hanh vi phan tac dQng, nhfrng hanh vi gay phan frng xau & tre. Ket qua th�t dang ng�c nhien: sau day, nhfrng hanh vi ng�o nguqc cua nh6m tre ca bi�t nay da giam t&i hon 16% ! Da phan cac ba mE: trong nh6m da c6 th� thrrang xuyen doan biet duqc hanh vi cua con minh. Trong mot cuoc ph6ng van, Bakermans-Kranenburg n6i r�ng cac ong bo ba mE: da tim thay "mot khoang thm gian thanh binh ma h9 da tirng coi la bat kha thi. " Mot di'eu th�t qua sfrc quyen nang!

2. Trirng ph�t mau It:

M�c du khong muon, nhrmg doi khi toi vftn cfr nghi ve Ted Bundy . Ke sat nhan hang lo�t nay da thl)'c hi�n rat nhfeu toi ac cua han t�i D�i h9c Washington khoang thm gian toi

dang la sinh vien & day. Mot cam giac hoang mang cua ngmn lam cha m� l�i ua den mf>i khi toi nh& l�i thCri gian ay: Lam the nao toi gifr cho con minh khoi phai ch�m tran v&i nhfrng tay Ted Bundy cua the gi&i nay? Lam the nao toi dam bao dU'Q'C r�ng con minh l&n Ien se khong thanh mot ga Ted Bundy khac?

PhITong each giet ngITCri U'a thich cua Ted Bundy la tang xa beng vao dau, va han thU'Cmg ham hiep n�n nhan sau khi hQ da chet. Han c6 le da CU'cYp di m�ng song cua ca tram ph\l nfr. Da so chung ta deu khong tai nao tU'&ng tU'Q'Ilg n&i n6i kinh khiep va S\f doi b�i nhU' the. TrIT0ng hqp cua cua Bundy con toi t� hon the, b&i dIT0ng nhU' han hoan toan binh thIT0ng nhU' bao ngITCri. Thong minh, dign trai va horn hinh, Bundy tien vli vli tren bU'&c dU'Cmg S\f nghi�p, c6 Ilic han con dU'Q'C ky VQng se tham gia vao chinh trU'Cmg. Han leo lai mot dCri song xa hoi "binh thU'0ng" v&i S\f trQ' giup dac l\fC cua b�ng cap. Con c6 ca mot bfrc anh day cam dong Ch\lp canh han Cung CO b�n gai dang ma mot chia rU'Q'U, mot chang tre tu&i mim CU'Cri, ve an can, r6 rang dang say dam yeu dU'ong. The nhrmg vao thCri digm bfrc anh dU'Q'C Ch\lp, han da giet chet 24 ph\l nfr.

Suot nhi'eu nam rong, cac nha nghien Clru da gang SlrC ly giai hanh vi cua nhfrng ngU'Cri nhU' Bundy. HQ khong dU'a ra dU'Q'C cau tra lCri nao kha di. Mot vai nguyen do dU'Q'C vi�n ra: gia dinh tan v&, cha m� b�o l\fc, bi l�m d\lng. Nhrmg c6 khong it nhfrng ngITCri khac ciing roi vao tinh canh ay, va da phan hQ dau c6 tr& thanh nhfrng ke sat nhan hang lo�t. Th�m chi, phan l&n nhfrng doi tU'Q'Ilg - dU'Q'C gQi la than kinh khong Bn dinh, khong CO kha nang ket noi tinh cam v&i hanh dong con khong he hanh XIT b�o l\fC. Con Bundy r6 rang vfin c6 cam xuc. Han khong chi c6 kha nang gia t�o cac hanh vi tich C\fC ve m�t xa hoi, ma con danh rat rat nhi'eu tinh cam cho ban than minh nfra. Thg hi�n thai do t\f ky ai thi den phut ch6t, han buoc phai bi IOi Ien ghe di�n & Florida vao bu5i sang ngay hanh quyet, g�p ngITCri trong con hoang lo�n, kh6c 16c khong cam nBi v&i nhfrng giQt nU'cYC mat CO le han da phai nen di suot nhieu nam rong. Den t�n ngay nay, vfin chU'a he c6 mot lCri giai thich hqp tinh hqp ly nao cho S\f bang ho�i d�o dfrc hoan toan cua Bundy.

Ted Bundy biet r6 lu�t l�, nhrmg khong he tuan thu. Lam the nao chung ta biet r�ng con cai minh se khong the? Lam the nao chung ta chinh don dU'Q'C hanh vi hU' hf>n cua tre -va khien cho tre tiep thu thay dBi ay? Chinh la kY lu�t.

Cong them b�ng each tn'r b&t: Cung co am tinh

Cac nha nghien Clru phan bi�t gifra hai chien lU'Q'C kY lu�t khac nhau: cling co am va tn'rng ph�t. Ca hai each nay deu nh�m XIT tri cac tinh huong chong doi, nhrmg cling co am thien Ve tang CU'Cmg hanh vi, trong khi tn'rng ph�t l�i CO XU hU'&ng lam suy yeu no di.

Khi con be, chac b�n da ttrng phat hi�n ra r�ng khi ng6n tay bi bong, nU'cYC l�nh Se giup giai thoat ngay l�p tfrc khoi cam giac dau, xua di trai nghi�m kh6 chiu d6. Khi mot phan frng nao d6 phat huy hi�u qua, n6 c6 XU hU'&ng dU'Q'C nhac l�i. Lan tiep theo b�n bi bong - mot kich thich chong doi - kha nang b�n ch�y ngay den ch�u nU'cYC gan nhat tang Jen vai Ian. Day chinh la cling co am, vi phan frng cua b�n da dU'Q'C cling co b�ng each lo�i bo (hay ne tranh) mot kich thich chong doi nao d6. Cung co am khac v&i cling co dITong, la khi mot hanh dong nao do dfin t&i mot trai nghi�m tuy�t vCri, b�n muon l�p I�i hanh dong do . Ap d\lng cling co am c6 thg la rat quyen nang, nhrmg ciing doi hoi kheo leo hon.

Toi c6 biet mot em be m�u giao luon khao khat S\f chu y cua IDE:. Em kh&i dau tu6i-Ien­hai-khung-khiep cua minh b�ng vi�c nem do choi xuong cau thang m9t each deu d�n, danh dong ca gia dinh. C6 ve nhrr co nang be nho rat thich thu v&i tro nghich b�y nay va ch�ng may choc, em da nem du th fr xuong cau thang. Nhfrng cuon sach cua ba IDE: la ffi\lC tieu U'a thich, ma, & mot chon nhrr Seattle nay, thi r6 la giQt nmrc lam tran ly. Ba IDE: gang sfrc tro chuy�n v&i co be, khuyen bao, khong dU'Q'C thi bat dau quat mang. Cuoi cling, con vi�n t&i h�n phao binh h�ng n�ng - m6n det vao mong - nhrmg tinh hinh ciing ch�ng he bien chuygn.

V1 dau nhfrng chien lll'Q'C Cua ba IDE: deu that thu? V1 nhfrng hinh thfrc tnmg ph�t Cua co th\fc ra l�i mang l�i cho con gai minh nhfrng gi con be khao khat nhat : S\f chu y tr9n VE:n Cua IDE:. Tinh the qua kh6 khan, phrrong each tot nhat Cua ba IDE: dg pha Vfr Vong luftn quftn nay Ia tang l(r dfra con gai m6i khi n6 bay tro hrr hong (sau vi�c dau tien la giau bien di vai cuon sach), pha v& moi lien minh gifra thang gac v&i S\f chu y. Thay vao d6, ba IDE: nen cling co loi CU' XIT dang mong dQ'i cua co be b�ng each danh tr9n S\f chu y m6i khi em hanh dong phu hqp v&i cac quy tac gia dinh. Ba IDE: thli' each nay, kien tri danh nhfrng 101 khen va chu y khi co be con chiu l�t sach thay vi nem n6 di. Tro quang nem cham dfrt chi vai ngay sau.

Cung c6 nhfrng tinh huong doi hoi phai can thi�p tr\fc tiep hon, nhrr d�t ra cac hinh ph�t thich hqp. Day cling la m9t phan trong phrrong phap cling co am. Gi&i nghien Clru ghi nh�n hai lo�i tnmg ph�t.

Dg tre mac 16i: Tnmg ph�t thong qua ap dvng

Cach thfr nhat CO luc dU'Q'C gQi ten la tnmg ph�t thong qua ap dvng. Cach nay CO d�c tinh phan than. B�n ch�m tay vao bep lli'a, tay b�n bi bong, ngay l�p tfrc, b�n biet dU'Q'C r�ng khong nen ch�m vao bep lo. D�c tinh t\f d9ng nay het sfrc quyen nang. Gi&i nghien Clru chi ra r�ng tre tiep thu hanh vi hi�u qua nhat khi dU'Q'C phep mac sai Iam va t\f trc\i nghi�m h�u qua. Chung ta c6 thg cling xem vi dv drr&i day:

Hom trrr&c th�ng nh6c nha toi n6i COTI n6i c& trong crra hang di�n tho�i roi thao giay c&i tat het ca. Thay vi bat n6 di vao, toi dg yen, cho n6 di chan tran m9t do�n ra ngoai tr01 tren tuyet l�nh. Khong day 2 giay th�ng be da phai cat 101: "ME: oi, con muon di giay."

Day chinh la chien lll'Q'C tnmg ph�t hi�u qua nhat tiITig dU'Q'C biet t&i.

Lay do choi di: TriITig ph�t thong qua lo�i bo

Trong hinh ph�t thfr hai, cha IDE: lay di mot thfr nao d6. Hoan toan thich dang, each nay dU'Q'C gQi la triITig ph�t thong qua lo�i bo. Lay vi dv, con trai b�n danh em gai, va b�n ph�t khong cho c�u chang di d\f ti�c sinh nh�t b�n. Ho�c b�n cam tile c�u chang m9t phen. (Hinh ph�t bat ngoi tu doi v&i toi ph�m chinh la phien ban ngrr01 l&n cua kigu nay). Cach tnmg ph�t nay da phat huy tac dvng nhrr sau:

C�u con trai 22 thang tu6i cua toi l�i gi& chfrng gi& th6i khong chiu an toi vi n6 khong thich nhfrng m6n d9n ra. Toi nhot th�ng nh6c l�i m9t luc va dg n6 ngoi day cho den khi het gao thi thoi (khoang 2 phut). Khi drra con quay l�i ban, Ian dau tien trong d01, C�U CHANG

DA AN HET SACH! Ca khoai tay nghi'en lfin phan nhan thit trong banh ! ! M� - 1, con trai -o ! QUA DA! !

Ap dt;mg hai ki@u hinh ph�t tren m9t each phu hcrp dan da se giup tre thay d6i loi CU' XIT. Nhrmg c6 m9t so lrm y can tuan thu d@ lam each nay phat huy hi�u qua. B&i tht;rc ra, vi�c tnmg ph�t ton t�i vai h�n che:

• N6 chi tri�t tieu hanh vi cua tre chfr khong lam tre nh�n thfrc dU'Q'C d6 la loi frng XIT t� h�i.

• Tt;r than n6 mang l�i rat it chi dfin. Neu tnmg ph�t khong drrqc giai thich, tre se khong biet dU'Q'C phai lam gi m&i dung .

• Tnmg ph�t gay ra nhfrng cam xuc tieu C\fC - thmmg la SQ' hai va tfrc gi�n - va t� hon c6 th@ lam nay sinh cam giac oan gi�n c6 th@ pha ho�i ca moi quan h� gifra b�n va con cai. Day roi m&i la van de chfr khong phai hanh vi h6n hao kia cua con. Neu khong kheo, rat d� CO nguy CO' phan tac dt,mg th�m chi con t6n h�i den moi quan h� cha m� - con Cai, neu ph�t nham.

V�y lam the nao d@ khong phai tnmg ph�t tre? Hay thli' xem bQ phim Ga trong nuoi con nam 1979. NQi dung phim n6i ve m9t c�p VQ' chong sau ly di va tac d9ng cua trai nghi�m nay Jen c�u con trai nh6 cua hai ngmn. Tai tu Dustin Hoffman thu vai m9t ong bo nghi�n Cong vi�c, bang quan m9i S\f v&i ban nang d�y d6 con Cai CO mfrc dQ tinh te chi ngang . . . do an cho ch6.

Phim m& ra v&i canh c�u be con khong chiu an toi, chi n�ng n�c doi kem rac V\ln so-co­la. "Con dlrllg hong an kem neu khong an bet bfra toi," ong bo canh cao. Th�ng be lCr tit 101 bo, lay ghe, va v&i Jen tu l�nh. "Tot nhat la dlrllg bay tro d6 ! " ong bo nhac nh&. Th�ng be vfin m& tu l�nh. "Tot hon het la con dlrllg ngay, anh b�n. Bo canh cao day." Th�ng be than nhien brmg kem ra ban, nhrr th@ ong bo la ngrrCri VO hinh. "E nay! Con nghe bo n6i khong day? Bo canh cao con, con an m9t mieng ma xem, rac roi to cho ma xem!" Dfra con VQC thia vao tang kem, nhin ong bo cham chu. "Dam a! Con thli' b6 kem vao mi�ng xem, bo se cho con biet the nao la l� d9 ngay." Th�ng be ha to mi�ng ra. "Xem con c6 dam lam khong. " Th�ng be lam th�t, va ong bo nhac b6ng n6 ra khoi ghe, quang vao phong ngu. "Con ghet bo! " Th�ng be gao Jen. Ong bo thet l�i : "Bo ciing ghet con, do quy sfr! " Ong bo d6ng s�p ell-a l�i.

R6 rang la, nhfrng cai dau l�nh nhat khong he chiem rm the. Bon chi dfin sau day cho thay each thfrc trlrllg ph�t hi�u qua tht;rc S\f.

Phai dung la trlrllg ph�t

Trlrllg ph�t phai cfrng ran. Di'eu nay KHONG c6 nghfa la ngrrqc dai tre. Nhrmg ciing khong phai giam nh�. Kich thich phan khang phai mang tinh phan khang thi m&i c6 hi�u qua drrqc.

Phai kien dinh khong d6i

Hanh dong tnmg phq.t phiii drrqc thv:c thi kien dinh - m6i khi lu�t l� bi vi phq.m. D6 la mot trong nhfrng nguyen do giai thich tq.i sao chiec lo n6ng rfty lq.i c6 th� bien d6i hanh vi nhanh ch6ng den v�y. M6i khi bq.n chq.m tay vao n6, bq.n deu bi bong. Di'eu trrong tv: ciing dung v&i tnmg phq.t. Bq.n cang cho phep nhi'eu ngoq.i l� bao nhieu, thi cang kh6 d�p tat hanh vi sai trai bay nhieu. Day chinh la CO' s& cua Quy lu�t Tri nao tiep theo: C6 la c6 ma khong la khong. Khong chi kien dinh tt'r ngay nay qua ngay khac, ma bat c(r ai, tt'r bo, m�, bao mftu, di, drrqng den ong ba, h9 hang lang x6m deu phiii kien dinh mot l�p trrremg ve quy tac hanh XU trong gia dinh bao gom ca nhfrng h�u qua khi vi phq.m.

CO' ban, ch�ng ai muon bi phq.t - ai ciing tim each thoat toi - va b9n tre thi gioi giang den khong th� tin n6i trong khoan phat hi�n ra SO' her cua bq.n. V�y neu bq.n muon tre c6 h£n mot "xrrong song" dq.o dfrc, dt'rng cho tre CO' may lQ'i dt,mg ngrrm nay chm lq.i ngrrm kia. Neu khong, tat ca nhfrng gi tre hinh thanh Se chi la lap Sl,ln ma thoi.

Phai mau l� dfrt khoat

Neu bq.n dang thu dq.y con bo cau m6 vao thanh ngang nhrmg tri hoan vi�c cling co hanh dong sau 10 giay, thi du bq.n c6 dq.y ca ngay, con bo cau vftn se khong h9c n6i. Nhrmg neu co ngan khoang thm gian ay xuong 1 giay, thi con chim nho se h9c drrqc each m6 vao thanh ngang chi trong vong 15 phut. Chung ta khong c6 bo nao giong loai chim, nhrmg bat k� bi trt'rng phq.t hay drrqc khen thrr&ng, chung ta ciing c6 nhfrng phan frng trrong tv:. Hanh dong trt'rng phq.t cang gan v&i thm di�m vi phq.m lu�t l�, vi�c h9c drrqc di'eu hay-d& se cang nhanh ch6ng hon. Cac nha nghien Clru thv:c te con do dq.c drrqc vi�c nay trong boi canh dm th�t.

Phai an toan ve tinh cam

Hanh dong trt'rng phq.t phiii drrqc thi hanh trong khong khi am cung th� hi�n S\):' an toan ve m�t tinh cam. Khi tre cam thay yen tam, ngay ca trrr&c vi�c chinh don 16i l'am nghiem khac cua cha m�, trt'rng phq.t m&i phat huy drrqc hi�u qua. Nhu cau c6 nguon goc tien h6a doi v&i cam giac an toan nay mq.nh me t&i mfrc ban than S\):' hi�n di�n cua lu�t l� ciing thrremg chuy�n tiii thong di�p an toan t&i cho tre. "O, bo m� th�t long quan tam den minh day," la each ma tre (va gan nhrr bat c(r do tu6i nao cua giai doq.n thO' au) nhin nh�n S\):' vi�c, du c6 ve nhrr tre to thai do ch£ng may coi tr9ng. Neu tre khong cam thay an toan thi ba loq.i nguyen li�u sau la vo gia tri. Th�m chi c6 th� con gay hq.i.

Khong do chm gi het

Lam the nao chung ta biet drrqc bon chi dftn nay? Chu yeu xuat phat tt'r mot loq.t thv:c nghi�m ma ten g9i va thiet ke at da c6 s�n trong doq.n hoi trr&ng qua vang cua dq.o di�n lt'rng danh Tim Burton . Chung drrqc g9i la nhfrng mo hinh Do chm Bi cam. Neu em be mftu giao nha bq.n drrqc tuy�n vao mot thi nghi�m nhrr the cua Rose Parke, co be se triii nghi�m th fr gi d6 nhrr sau :

Con gai bq.n Cr trong phong cung mot chuyen gia nghien Clru va hai m6n do chm. Mot m6n C\):'C ky hap dftn, m6n kia thi ch£ng c6 gi IOi cuon. M6i khi VU'OTI ra d� chq.m vao m6n do chm mm g9i kia, be deu nghe thay mot tieng coi on ao, kh6 chiu. Be chq.m vao va lq.i phiii

nghe tieng dong bl,l'C minh kia. Trong mot so phien thl,l'C nghi�m, sau tieng coi bao, chuyen gia nghien cfru n9 con cat 101 trach mang nghiem khac bao be khong duvc chq.m vao m6n do choi. Tuy the, tieng coi bao khong bao gier vang Ien khi tre chq.m vao m6n do choi ch�ng may hap dftn. Nha nghien cfru ding khong n6i gi. Con gai bq.n nhanh ch6ng nh�n ra lu�t choi: Mon do choi hap dftn bi cam.

Den gier thi chuyen vien nghien cfru rm kh6i can phong, nhrmg thi nghi�m vftn tiep tvc, con gai bq.n vftn dang dU'Q'C ghi hinh. Co nang se lam gi khi chi con lq.i mot minh? Parke phat hi�n ra r�ng, vi�c be ch9n each nghe 101 hay khong con my thuoc vao rat nhi'eu yeu to: khoang thm gian gifra cu chq.m va tieng chuong bao, mfrc do phan khang nh�n biet va do hap dftn cua m6n do choi. Cuoi cling, cac nha nghien cfru da phat hi�n ra nhfrng tac dong Cua ffilrC do khac nghi�t, S\l' kien dinh, tinh thm digm va S\l' an toan - chinh la nhfrng chi dftn ma chung ta wa m6i kham pha.

3. Ly giai Iu�t I�

Bq.n c6 muon mot phU'ong each gian don khien cho bat Clr hinh thfrc tr1rng phq.t nao cfing hi�u qua, duy tri !au dai va dU'Q'C tiep thu - tat ca nhfrng gi mot ong bo ba ill� mong dQ'i? Chinh la chan ki'eng thfr ba nang d& chiec ghe lrm tam dq.o dfrc cua chung ta. Parke nh�n thay, chi can them mot cau than chu, vao bat Clr 101 ra l�nh CU'ong quyet nao.

Khong bao gom phan tich nguyen nhan

"Ch& c6 dong vao con ch6, khong con se bi nhot

x6 day."

C6 bao gom phan tich nguyen nhan

"Ch& c6 dong vao con ch6, khong con se bi nhot x6 day. Con ch6 dfr lam, va m� khong muon con bi n6 can dau."

Bq.n se chiu nghe cau nao hon? Neu bq.n giong da so, thi la cau thfr hai. Parke da chfrng minh r�ng mot 101 phan tich nguyen nhan hqp ly c6 thg lam ti l� vang 101 tang VQt. Hqp ly tfrc la giai thich tq.i sao lq.i c6 quy tac d6 - va h�u qua neu khong thl,l'C hi�n. (Hi�u nghi�m v6i ca ngU'Cri l&n.) Bq.n c6 thg SIT dvng each nay ca v6i trU'Crng hqp lu�t l� da bi vi phq.m. ThU: vi dv tinh huong con bq.n het toang Ien trong rq.p chieu phim. Bi�n phap tr1rng phq.t se bao gom giai thich xem tieng la het cua be anh hmmg ra sao t6i nhfrng ngU'Cri khac va each be sU:a d6i lfli l'am, vi nhU' Ia xin lfli.

Cac nha nghien cfru nuoi dq.y con cai g9i phITong phap nay la ky lu�t quy nq.p, va n6 c6 sfrc mq.nh phi thITang. Nhfrng ai t1rng nuoi dq.y nen nhfrng dfra con c6 dq.o dfrc deu ap dvng each thfrc nay. Va CO' s& khoa h9c cua n6 da dU'Q'C cac nha tam ly h9c chfrng minh. Gia dv nh6c Aaron bi tr1rng phq.t vi nh6n trom cay but chi cua c�u bq.n cling l&p Jimmy - ngay trU'cYC gier kigm tra. Vi�c tr1rng phq.t la trir b&t - Aaron khong dU'Q'C an trang mi�ng toi horn d6. Nhrmg Aaron khong bi phq.t roi dg m�c d6. C�u be dU'Q'C t�ng kem mot cau n6i than k)r, bao gom 101 giai thich, tir "Lam each nao Jimmy hoan thanh bai kigm tra neu khong c6 but

chi chfr?" cho t&i "M9i ngmn nha minh khong an cap dau con."

Va day la nhfrng gi xay den v&i hanh vi cua Aaron khi nhfrng 101 giai thich dm/c drra ra mot each kien tri suot nhi'eu nam thang:

1. Sau nay, m6i khi Aaron dinh lam di'eu bi cam d6 v&i Jimmy, c�u se lmmg ngay ra hinh phq.t. C�u se c6 cam giac bfrt rfrt.

2. Aaron se t\l' quy ket noi tam. Nhrr la: "Jimmy ma lam hong bai kigm tra nay thi minh se cam thay toi t� lam," "Minh ding khong thich neu no lam vi�c nay v&i minh," "Minh kha hOTI the nay ma." Vi�c quy ket noi tam bat nguon trr nhfrng 101 giai thich bq.n cung cap cho tre khi chinh don 16i lam.

3. Sau khi da biet tq.i sao lq.i c6 cam giac bfrt rfrt nay - va mong muon tranh khoi cam giac ay - Aaron se t\l' dong khai quat h6a bai h9c nay cho tat ca nhfrng tinh huong khac. "Minh se khong lay trom t�y cua Jimmy nfra." "C6 le minh ding khong nen an cap thfr gi nfra. Cham het."

Cac chuyen gia ve trll'ng gi&i va thi hanh lu�t thanh thieu nien h�n phai hoan nghenh nhi�t li�t. Phong each nuoi dq.y kigu quy nq.p mang lq.i S\f tinh nhq.y dq.o dfrc mang tinh tiep thu va hoan toan c6 thg ap dvng- phu hQ'P v&i nhfrng ban nang b�m sinh & tre. (Aaron con dU'Q'C chi each viet mot la thrr xin 16i, vi�c c�u be da lam ngay ngay horn sau.)

Tre bi trll'ng phq.t ma khong dU'Q'C giai thich tq.i sao se khong trai qua nhfrng brr&c dau tranh noi tam nay. Parke phat hi�n ra r�ng nhfrng tre nhrr v�y hanh XIT rat ban nang, vi nhrr khi bi de: "Con se bi det mong neu con lam vi�c nay Ian nfra." phan frng cua tre se la khong ngrrng dg mat de chrrng bat Ctr nhan V�t nao nam quyen sinh sat; chinh S\f hi�n di�n Cua mot moi de d9a dang kg & hen ngoai chi phoi hanh vi cua tre ch(r khong phai la kim chi nam dq.o dfrc nao d6 hen trong. Nhfrng tre khong dq.t t&i brr&c 2 se khong thg di den brr&c 3, va nhrr the, chung tien gan hOTI mot brr&c t&i ch6 Daniel, c�u nh6c lay but chi ch9c vao ma bq.n cling l&p.

L01 ket : Ong bo ba m� nao drra ra dU'Q'C nhfrng gi&i hq.n nhat quan, r6 rang va luon giai thich ranh mq.ch tq.i sao lq.i phai the, nhin chung deu nuoi dq.y nen nhfrng dfra con c6 dq.o dfrc.

Khong c6 nguyen tac vq.n nang nao ap-dvng-chung-cho-tat-ca

Hay chu y la toi n6i "nhin chung". Vi, phong each ky lu�t quy nq.p, tuy c6 sfrc mq.nh l&n lao la v�y, nhrmg khong phai mot chien lITQ'C ap-dvng-chung-cho-tat-ca. Tinh khi cua d(ra tre m&i la nhan to then chot. V &i nhfrng tre VOn CO Cai nhin tao tQ'Il Va boc dong Ve CUOC song, thi ky lu�t quy nq.p c6 ve vftn chrra du lieu. Con nhfrng tre nhut nhat c6 thg phan frng tieu C\fC trrr&c nhfrng hanh vi SITa sai gay gat ma v&i may d(ra anh em tinh each tao tQ'Il Cua n6 thi chrra nh�m nho gi. Nhfrng em nay can dU'Q'C doi XIT nh� nhang hOTI. Tat ca m9i d(ra tre deu can c6 lu�t l�, nhrmg m6i ho nao lq.i dU'Q'C mac noi mot kigu, v�y nen bq.n phai tim higu r6 nhfrng nguyen c& gay ra cam xuc ca hen trong va hen ngoai cho con minh - trr d6 drra ra CaC sach lITQ'C ky lu�t phu hQ'P.

C6 nen det mong?

Hiem c6 chu de nao gay nhi'eu bat dong nhll' "yeu cho roi cho v9t". Roi VQt li�u c6 nen Ia cong C\l nuoi d�y con cai hay khong. Rat nhi'eu quoc gia nghiem cam hanh vi nay. My thi khong. Hon hai phan ba dan so My dong tinh v&i vi�c nay; c6 den 94% cac ong ho ha m� My da tilng tet mong con minh trIT&c thOi digm chung Jen 4 tu6i. Nhin chung, tet mong n�m trong nh6m trilng ph�t thong qua lo�i ho.

C6 khong it nghien cfru dU'Q'C th\fC hi�n nh�m danh gia mfrc do hfru dvng cua phITong phap nay, nhrmg ket qua khong r6 rang va gay nhi'eu tranh cai. Mot trong nhfrng cot thu IOi hfrng du Sam set dU' lu�n chinh la Cong trinh dU'Q'C th\fC hi�n b&i mot uy ban gom cac chuyen gia phat trign tre em dIT&i S\f tai trq cua Hi�p hoi Tam ly Hoa Ky. Nghien cfru nay ket lu�n cac hinh thfrc trilng ph�t ve than thg la khong nen, va dU'a ra cac b�ng chfrng chfrng minh vi�c det mong c6 tac dong xau den hanh vi cua tre, lam tre hung hang hon, tram uat hon va hay au lo hon v&i mfrc IQ thap hon. M&i day, cong trinh nghien cfru cua Catherine Taylor, TrIT0ng Y te Cong thuoc D�i h9c Tulane da kh�ng dinh tinh dung dan cua nhfrng phat hi�n nay. Ket qua nghien cfru da cho thay tre 3 tu6i bi det mong nhi'eu hon 2 Ian/thang c6 ti l� hung hang khi Jen 5 cao gap doi so v&i tre binh thIT0ng, kg ca tinh den nhfrng yeu to khac nhll' mfrc do gay gat khac nhau (y cac doi tll'Q'Ilg tre em, ca yeu to tram uat (y ngll'Oi m�, vi�c Slr dvng chat con va chat gay nghi�n va ca tinh tr�ng l�m dvng cua VQ' I chong.

Ket lu�n nay ciing vap phai S\f phan doi kich li�t tu phia cac b�c phl,l huynh. "Chi la so li�u chap ghep chfr gi ! " mot ngITOi phan (dung the'). "C6 phai chuyen gia nao ciing dong tinh dau ! " mot ngITOi khac Jen tieng (ciing dung not) . "Lam gi c6 nhfrng nghien cfru doc l�p v&i hoan canh ! " vi dv the, "chung ta c6 biet cling la hanh vi tet mong nhrmg trong mot gia dinh d�y d8 theo phong each quy n�p nong am se khac h�n trong mot bau khong khi cfrng ran, phi quy n�p?" (Dung la chung ta khong biet th�t.) The con mvc dich cua cac b�c m� cha thi sao? Danh sach nhfrng y kien chong doi con dai le the. Rat nhi'eu y kien xuat phat tu n8i lo lang tre em ngay cang it dU'Q'C d�y d8 UOn nan hon, cac Ong bo ba m� th(ri nay ciing ng�i xiet ch�t kY cITong v&i con cai.

Toi ciing dong cam sau sac v&i n8i quan ng�i nay. Tuy v�y, nhfrng con so thi khong. Ben trong nao ho, cuoc chien di�n ra gifra nhfrng ban nang mo phong ch�m v&i cac khuynh hIT&ng tiep thu d�o dfrc. Hanh dong tet mong chi du dfr doi dg khuay dong dau thu thfr nhat hon la dau thu thfr hai.

NhIT nha nghien cfru Murray Straus da nhan m�nh trong bai phong van tren ter Scientific American Mind, moi lien h� gifra tet mong v&i hanh vi tieu C\f con chac chan hon ca quan h� gifra vi�c phcri nhi�m chi va suy giam IQ, th�m chi hon ca S\f lien d&i gifra hut thuoc la thv dong v&i b�nh ung thIT. The ma trong khi hiem ngITOi thac mac ve nhfrng moi lien quan nay, ngll'Oi ta con thang ki�n nher vi�n den nhfrng so li�u ve moi lien d&i nay trong nhfrng S\f V\l dinh dang den SlrC khoe, V�Y thi Sao l�i phai tranh cai ve vi�c CO nen tet mong hay khong? M9i S\f da ranh ranh ra the roi.

Toi qua biet r�ng phITong each d�y d8 quy n�p doi hoi nhi'eu n8 l\fC. Ch(r danh mot dfra tre thi ch�ng m�t gi. Theo quan digm cua toi, danh don chi la mot kigu nuoi d�y lITOi bieng ma thoi. Neu b�n c6 dang ho ho�c, thi toi xin thll'a luon, VQ' chong toi khong danh con bao

gi&.

Loi kY lu�t tre U'a hon ca

Nhi'eu nam ve trmrc, mot nhom chuyen gia nghien cfui da quyet dinh lay y kien cua tre ve cac phong each nuoi d9-y con cai xem cac em nghi each nao se phat huy hi�u qua, each nao se that b9-i. Doi tmrng la cac em trong do tu6i tlr mfo giao t&i trung h9c. Cac cau hoi dU'Q'C di�n d9-t rat thong minh: Cac em dU'Q'C nghe kg ve nhfrng em nho CU' XU h6n hao, roi dU'Q'C hoi : "Bo m� nen lam gi? Cac con se lam gi?" kem theo mot danh sach cac phITong phap ky lu�t.

Ket qua rat dang suy ngfim. Phong each nuoi d9-y quy n9-p d9-t mfrc tan dong tuy�t doi. Ngay sau la bi�n phap tn'rng ph9-t th\l'C te. Con chot bang? Chinh la kigu "bo m� se khong yeu con nfra" hay m�c con muon-ra-sao-thi-ra. Tom 19-i, phong each chinh don ma tre thich nhat chinh la kigu quy n9-p, thi thoang co "gia giam" them chut nghiem khac thi uy. Ket qua nay co thay d6i chut it tuy theo nhom tu6i. Nhom doi tITQ'Ilg tu 4 den 9 tu6i ghet kigu buong xuoi nhat trong cac lo9-i hanh vi, hon ca phITong each kigu h9-n che tinh yeu thITong. Dieu do 19-i khong con dung v&i l&p doi tU'Q'Ilg da 18 tu6i.

Tom 19-i, mot bfrc tranh r6 r�t da n6i Ien xung quanh van de lam the nao dg nuoi d9-y mot d(ra tre co d9-0 d(rc va biet each CU' XIT chU:ng m\):'C. Nhfrng ong bo ba m� kY lu�t sat nhrmg chiu Jang nghe va chiu kho dU'a ra nhfrng Im giai thich nguyen nhan dU'Q'C nhin nh�n la hqp tinh hqp ly va cong b�ng, ch fr khong he dong bong va doc doan. Lam v�y, hQ co nhfeu kha nang chfrng to S\):' dung dan Cua minh khi ma con cai Se ngoan ngoan tuan hanh thay vi chong doi gay gat. Di'eu nay co nhac b9-n nh& den phong each nuoi d9-y quyen uy cua Diana Baumrind - nghiem khac nhrmg am ap? Xet ve m�t so li�u, day chinh la phong each co kha nang cao nhat trong vi�c san sinh ra nhfrng dfra tre thong minh nhat, h9-nh phuc nhat. Co ve nhll' nhfrng dfra tre thong minh va h9-nh phuc nay ding la nhfrng dfra tre d9-o d(rc hoan bi nhat.

Nhfrng digm cot yeu

• Con b9-n b�m sinh da co s�n tri giac dung - sai .

• Ben trong bo nao, cac khu V\):'C XIT ly cam xuc va cac khu V\):'C dfin dat vi�c ra quyet dinh cling phoi hqp v&i nhau dg chuygn tai S\J:' lrm tam d9-o dfrc.

• Hanh vi d9-o dfrc phat trign theo th&i gian va doi hoi kigu hIT&ng dfin d�c bi�t.

• Cha m� ap dl).ng lu�t I� ra sao dong vai tro then chot : de ra nhfrng quy tac chinh dang va r6 rang; XU tri nhat quan va mau I� doi v&i vi�c vi ph9-m; va khen ngQ'i khi con CU' XIT tot.

• Tre se t\l' nguy�n, t\l' giac tiep thu hanh vi d9-o dfrc khi cha m� giai thich t9-i sao 19-i phai d�t ra lu�t I� nhll' the va nhfrng h�u qua neu vi ph9-m.

KET LU.AN Mot ong bo ba m� hoan hao trong se ra lam sao nhi? Chae chan se khong giong b:m hay

toi dau. Ba m� hoan hao d�u thai ngay tu Ian thrr dau tien, nghi vi�c ngay l�p tfrc, non Qe suot 12 tuan sau d6 va roi cam thay sang khoai nhu khong. Ch£ng he c6 chuy�n vui buon that thuemg, khong sa d� sa mot. Con ong bo hoan hao m6i ngay l�i chao ngmYi VQ' hoan hao cua minh b�ng mot nv. hon nong nan va cau n6i l�c quan "Nfr hoang cua anh horn nay the nao nhi?" roi ph6ng het toe h,rc vao bep XIT ly dong bat ma. Em be m&i sinh thi bu sfra ID� theo dung yeu cau, khong bao gi(r nhay dau vU ID� va ngay l�p tfrc hQC duqc th6i quen ngu mot m�ch ca dem.

Em be thanh th�o ngon ngfr tin hi�u tu tu6i Ien 2, chcri dan duong cam Ilic 3 tu6i va thong th�o tieng Hoa khi Ien 4, ngon tu h6a nhfrng cam xuc th�m chi la d�t mfrc tinh te khi Ien 5 tu6i. Be cong khai bay to thai do coi thuemg m6n khoai tay chien hay ga ran vien. Cac ong bo ba m� giau long thau cam giao du v&i nh6m rong l&n nhfrng b�n be giau long thau cam, nhfrng nguCri rat nang qua l�i tham nhau, diu theo ca nhfrng em be tinh tinh tram finh nhu nhau. Trong truemg mfin giao va ca & nha, m9i n6 h,rc cua tre deu duqc ngqi khen xfrng dang; lu�t l� duqc thi hanh va ly gicii mot each nhat quan. Tre l&n Ien thanh t6ng thong hay dfrc giao hoang, ho�c ca hai .

Ho�c khong phcii the.

Mot gia dinh nhrr the chi la huy�n trr&ng. Lam cha lam m� trong the gi&i th\fc nghfa la b�n phfti trfti qua IDQi Cung b�c cam XUC, tlr dfr doi nhlr nhfrng Con song CUOil ki�t Cung luc bign dong, Ilic binh than nhrr nhfrng gqn Ian tan tren d�i drrong yeu thrrong ("Khong, phan khong bao gier chui ra tlr Cai chim dau con" la mot cau toi th\fC S\f t\rng buot mi�ng thot ra) . Va n6 gan nhu ch£ng bao gier theo y ta. V q toi rat me each ma di�n vien hai Carol Burnett d�p tan m9i ao tu&ng ve vi�c sinh n& d� dang: "De con ding giong nhu la chia moi du&i cua b�n ra va co cho n6 ch�m Ien dau v�y." Mai mai ve sau, tre vfin luon c6 XU hu&ng lam ra nhfrng th fr t� h�i nhat, dang chan nhat va . . . tre con nhat.

Hom nay toi bao v&i bQn nh6c r�ng tv.i n6 CU' XU nhrr tre con ay. N6 nhanh ch6ng nhac cho toi nh& la chung n6 la tre con th�t. 6i trCri !

The gi&i th\fC cua nhfrng ong bo ba m� cho ta nhfrng trai nghi�m phong phu hon va phi thuemg hon nhi'eu so v&i the gi&i hai-chi'eu cua dfr li�u don thuan, gom ca nhfrng thfr c6 trong cuon sach nay. Th�t d� dong cam v&i ong bo trong lo�t truy�n tranh vui Baby Blues, nguCri da thot Ien: "Lan duy nhat toi cam thay du tu each lam bo la tru&c khi toi c6 con." Lam the nao chung ta t6ng ket duqc kien thfrc khoa hQC nhrmg l�i vfin song vui song kh6e trong the gi&i th\fC khong-gian-ba-chi'eu, trcii dai tlr 9 gier sang den 5 gier chi'eu? Cach gicii quyet chi la don gian h6a n6 di. Cuon sach nay c6 hai chu de tr9ng tam duqc phoi hc;rp nhip nhang v&i nhau. Thau higu hai chu de nay c6 le la each tot nhat dg ghi nh& m9i thong tin c6

le da cuon ng�p h;it ca quygn sach nay.

THAU CAM LA TR.EN HET Chu de dau tien la thau cam. S\f thau cam dm;rc kich hoc;it b&i nang ll,fc thau higu dong

CO' Va hanh vi Cua ngmn khac, nhU' nhfrng gi CO be nay da lam:

a I&p mfo giao, co con gai toi bi mot co nang "danh da" bat nc;it. Chung toi da giai thich cho con higu r�ng ch�ng qua la bc;in ganh ti v&i bai thu cong tuy�t dE:p va dm;rc moi ngmYi khen ngc;ri cua con thoi. Con gai crmg cua chung toi ben lam them mot mon nfra & nha va t�ng cho co be kia, no vui smmg den nhay cftng Ien. Toi khong biet da co khi nao minh cam thay tl,f hao den the chU'a.

Vi phv huynh nay da d�t co con gai nh6 vao tinh the phai thau higu tam ly cua ke bat nc;it. Vi�c nay khien co be phai lam mot vi�c kho khan: b6 qua kinh nghi�m ban than va d�t minh vao vi tri cua ngmYi khac. Mot y tIT&ng mc;inh me. Mot y tIT&ng kho khan. Ky nang nay, Hoc thuyet Tri nao, chinh la bmrc dau tien dc;it t&i thau cam - thai do cam tam tinh nguy�n b6 qua nhfrng U'U tien va kinh nghi�m cua rieng minh dg lang nghe kinh nghi�m cua ngmYi khac. Tuy nhien Hoc thuyet Tri nao khong dong nhat v&i S\f thau cam. Nam trong tay k)T nang doc vi ngITCri khac nay, bc;in hoan toan co thg tr& thanh mot ten doc tai neu muon. Dg thau cam, bc;in can them mot lm;mg vi tha nhat dinh vao cac ky nang Hoc thuyet Tri nao, nhU' nhfrng gi em be nay thg hi�n:

Hom nay con gai crmg th�t dang yeu het biet. Dang Ilic chong toi xem bong da, doi "mot" CUa anh ay ghi ban, the la ong chong SU'Ong roi rit Ca !en Va gia Va Cl;tng dau vao toi . . . CO di'eu, toi b i bat nga Va dich ngU'Cri di, thanh ra linh tron CU COC dau dau dieng. Khi ong chong con dang xin I6i roi rit thi con gai da mang ra cho toi cai chan bat ly than cling cai num vU gia cua no va nhet vao mi�ng toi, con d& toi n�m xuong chan cua no va d6 cho toi d� chiu han. CU'Cri ngat !

Trong chU'ang Quan h� VQ' chong, chung ta da ban ve vai tro cua thau cam trong hon nhan. Thau cam dong vai tro nhU' mot cay cau n6i, dung hoa S\f khac bi�t ve quan digm cua ca hai phia. Di'eu nay thg hi�n r6 rang trong Quy lu�t Tri nao: Di'eu hign nhien chi hign nhien doi v&i bc;in. Trong chITang Be hc;inh phuc: Dat trong, chung ta da vach ra gia tri cua S\f thau cam trong vi�c hinh thanh tinh hfru hao, mot trong nhfrng yeu to tien bao chinh xac nhat mfrc do hc;inh phuc trong tITang lai cua mot dfra tre. Trong chITang Be thong minh: Hc;it giong, chung ta da kham pha ra r�ng phai mat nhi'eu nam giao tiep m�t-doi-m�t "chat lU'Q'Ilg Cao" Va ren luy�n tU'O'Ilg tac ngU'Cri-v&i-ngU'Cri dg xay dl,fllg nang ll,l'C giai ma gITang m�t va cac tin hi�u phi ngon ttr khac cua tre. Nhfrng ky nang nay cho phep mot dfra tre tien doan dU'Q'C hanh vi cua ngU'Cri khac, va thau cam v&i no. M�c du cac ky nang thau cam khong dU'Q'C phan bo dong deu do CaC yeu to di truyen, nhrmg chung CO thg dU'Q'C Cai tien thong qua luy�n t�p. Dat trong nuoi dIT&ng hc;it giong. Nhfrng moi trITang hoc t�p cm m& -v&i cac hinh thfrc dong kich tU'&ng tU'qng mang tinh tU'ang tac - giup cung cap nhfrng khoang then gian giao tiep m�t-doi-m�t dg phat trign nhfrng kY nang nay. Ti vi, tro chai di�n tu, tin nhan ve ban chat deu khong lam dU'Q'C vi�c d6. Sl,f dong cam co ca mot h� thong XU'O'Ilg song khoa hoc than kinh phfa Sau no, bao gom Ca CaC tebao than kinh phan chieu,

do la ly do t�i sao no nam trong m9t cuon sach ve cac Quy lu�t Tri nao.

NHDNG Vl PHl) HUYNH SIEU SAO Neu vi�c tham nh�p vao trai nghi�m cua m9t ai do la yeu cau bfrc bach den the, v�y thi

b�n nen chu y den thfr gi khi da d�t chan dm:;rc t&i do? Cuoi cling, cac nha khoa h9c co th� boc tach ra it nhat la tam khia c�nh khac nhau trong m9t hanh vi du la gian don nhat cua con ngmYi, nhrr ch ling ta da thay trong phan gi&i thi�u v&i ba m� luon m9ng tmmg den nhfrng ly Mai Tai. Khia c�nh nao xfrng dang co drrqc S\1' quan tam chu y cua ta nhi'eu nhat? Cau tra 101 chinh la chu de thfr hai cua cuon sach nay. Di'eu b�n can quan tam chu y nhat chinh la dm song tinh cam cua con cai minh.

Sau day la m9t vi dQ lay tt'r m9t trong nhfrng I� nghi trrr6ng thanh dau d&n nhat thm thO' au. C�u be Jacob 5 tu6i tr& ve nha tt'r ch6 vui chm v&i may nhoc hang xom. "Cha ai ch9n con ca," no noi v&i m� gi9ng buon nan, quang bQp cai gang bong chay xuong san bep va quay lrmg di ve phong. Ba m� nhin theo dam chieu. "Hinh nhrr con dang cam thay kho chiu lam, Jake a. Dung khong con?" Jacob ngrmg l�i, nhin cham cham xuong san. "Trang con b\l'C tfrc nfra," ba m� noi tiep. "Vt'ra chan, vt'ra b\l'C tfrc the nay ch�ng co gi la hay ca, dung khong con yeu?" Jacob den gier m&i xa ra: "Con tfrc Jam Jam Jam! Chung no ch9n Greg, the xong Greg baa tQi kia dt'rng ch9n con." Ba m� hoi: "Con co nghl la t\1' con noi chuy�n v&i Greg thi se d& hon khong?" "Khong �' chac la horn nay Greg khong thich con roi. Mai con noi chuy�n l�i v�y," Jacob noi. Ba m� om lay Jacob va Ilic sau cho c�u con trai m9t dong tu hQ banh rac Vl).n so-co-la C\}'C ngon. Jacob khong he chia cho Greg an cling.

Ba m� trong tinh huong nay da ch9n each don S\}' chu y vao cam xuc cua con trai minh. Co tham nh�p vao khong gian tam ly cua con va to S\}' dong cam - do la chu de dau tien -nhrmg nhfrng gi co l\l'a ch9n d� t�p trung khi da tham nh�p vao do l�i chinh la hi�u dm song tinh cam cua c�u be. Co dong cam v&i nhfrng cam xuc choi bo rat ro r�t cua con minh. Ba m� khong co gang d� che giau chung, VO hi�u hoa chung hay nem da vao chung. L\}'a ChQn rat kien djnh nay t�O nen S\}' khac bi�t Cua nhfrng Ong bo ba ill� sieu Sao.

Trong cac chrrong ve Thm ky mang thai va Quan h� VQ' chong, chung ta da kham pha ra rang S\}' lanh m�nh ve cam XUC dong vai tro quan tr9ng ra Sao v&i qua trinh phat trign nao b9 cua be trmrc va sau khi chao dm. Trong chrrong Be thong minh: Dat trong, chung ta da thao lu�n ve vi�c kha nang di'eu tiet cam xuc m�nh me nang cao thanh tich h9c t�p cua tre ra sao. Do la b&i no tang CU'Crng cac hanh vi cua chfrc nang di'eu hanh nhrr la kha nang kigm soat ban than va vi�c l�p keho�ch cho trrong lai, nhfrng yeu to quay tr& l�i anh hrr6ng t&i di�m so cua tre. Nhrmg cac cam xuc khong chi tac d9ng Jen m6i thanh tich h9c t�p. Kha nang di'eu tiet cam xuc con co th� d\1' doan mfrc d9 h�nh phuc trong trrong lai cua tre, m9t lu�n di�m da drrqc phat tri�n trong cac chrrong Be h�nh phuc. Di'eu nay dfin t&i mQt ket lu�n gay sliTig sot, do la be h�nh phuc hon ciing la be thong minh hon. Trong chrrong Be co phfim each, chung ta phat hi�n ra rang cam xuc chinh la trai tim va tam hon dang sau phan l&n cac quyet dinh cua chung ta. Xuyen suot cuon sach, chung ta da thao lu�n xung quanh vi�c nhfrng b�c cha ill� t�p trung vao d(ri song tinh cam giup hinh thanh S\}' 5n djnh cam XUC & con cai minh ra sao.

T\111 chung lq.i, nhfrng chu de nay c6 thg duqc tom luqc lq.i b�ng mot cau duy nhat : Hay chiu kh6 tim higu the gi&i noi tam cua con bq.n va dong cam v&i con. Di'eu nay vira d� nhu mot bai ca, ma vira phfrc tq.p nhu mot ban giao hmmg. Phuong phap nuoi dq.y con dung dan d\fa tren nen tang Ia thcli do. Neu bq.n d�t ra duqc mot bo quy tac va to ra thiet quan lu�t nhrmg ding day vi tha, bao dung ap d\mg v&i con minh la bq.n da c6 tat ca nhfrng gi can thiet dg bat dau hanh trinh lam cha IDE:.

LA CHO DI, NHVNG CONG LA NH�N LAJ Tren ch�ng dmmg ay, bq.n se thay duqc di'eu gi d6 th�t thu vi: Khi bq.n bu&c vao the

gi&i tinh cam cua con minh, the gi&i tinh cam cua rieng bq.n ding tr& nen sau sac hon. Sau khi hai C�U con trai Jan luQ't ra dCri, ch�ng may choc, toi da dg y thay mot S\f thay d6i l&n lao den v&i minh - va vfin con tiep di�n den t�n ngay nay. M6i Ian toi ch9n each d�t nhfrng rm

tien cua con Jen tren ban than minh, kg ca khi toi khong he muon lam v�y, toi chQ't nh�t ra r�ng minh da h9c duqc each yeu thuong thanh th\fc hon. Khi cac con da ch�p chfrng biet di, roi Jen mfiu giao, di h9c, nhfrng }\fa ch9n nhu the cho toi them kien nhfin hon. v 6i h9c sinh cua minh. v 6i dong S\f cua minh. v 6i ca nguCri VQ' tuy�t vCri cua toi nfra. Toi ra quyet dinh tot hon, can nhac ca den cam xuc cua VQ', cua ca hai c�u con trai. Toi biet quan tam hon. Toi ding bat dau chu y ve tuong lai, ve the gi&i ma trong d6 hai chang trai cua toi se nuoi dq.y con cai chung.

Hai c�u nh6c cua toi vfin con nh6. Nhrmg ngay m khi m&i 19t long, chung da anh hu&ng l&n den tam tri toi. Va cang l&n, anh hu&ng cua chung Jen cuoc song cua toi cang r6 r�t. N6i each khac, chung lam toi tru&ng thanh hon. Toi khong c6 y n6i r�ng vi�c nuoi dq.y con cai la mot chuong trinh t\l'-than-h6-trq quy mo l&n. Nhrmg trong the gi&i h6n don cua vi�c nuoi dq.y tre, thi tinh c6-qua-c6-lq.i cua thfr hqp dong xa hoi nay khien nguCri ta ng& ngang lam sao. C6 thg bq.n nghi r�ng nhfrng nguCri tru&ng thanh tq.o ra tre con. Nhrmg S\f th\fc chinh con tre m&i tq.o ra nhfrng ke tru&ng thanh. Chung tr& thanh nhfrng con nguCri doc l�p, va bq.n ding v�y. Tre dem den cho chung ta nhi'eu hon rat nhi'eu nhfrng gi chung nh�n ve.

Toi da bmig ngo ra di'eu nay vao dem n9, khi VQ' toi dang om c�u lit tu6i mfiu giao cua minh. v Q' toi om lay con va lam nhu th�ng be la C\lC bot nhao banh mi mem mq.i v�y. Nang n6i: "Oi, Noah oi, con lam nguCri ta muon n�n nay, lq.i con mem va ngon nfra chfr! ME: chi muon ngoq.m con mot mieng thoi! Ngon qua di mat ! " Noah dap: "Con biet ma IDE:. Con da phai co giam do ngon lanh roi day chfr."

Chung toi cuCri pha Ien den chay ca nu&c mat. Chfrng kien tinh each cua con bmig n& la mot m6n qua th\fC S\f. Day chinh la thong di�p toi muon dg lq.i cho bq.n khi chung ta m6i nguCri mot nga. a vai tro nguCri m&i lam cha IDE:, c6 Ilic bq.n se cam thay r�ng tat ca nhfrng gi tre lam chi la nh�n tir bq.n, nhrmg th\fC chat do la moi quan h� CO di CO lq.i Va con bq.n ding cho bq.n rat nhi'eu - du bq.n c6 nh�n ra hay khong. Tre mang lq.i cho bq.n chfrng viem tai, nhrmg nhfrng gi chung th\fC S\f t�ng cho bq.n la S\f kien nhfin. Tre trrmg ra cho bq.n mot con n6ng gi�n, nhrmg nhfrng gi chung th\fc S\f t�ng cho bq.n la ni'em vinh hq.nh duqc chfrng kien mot nhan each dang kY phat trign. C6 le bq.n da nuoi con thanh nguCri tru&c khi kip nh�n ra m6n qua cua tre. Nhrmg se den Ilic bq.n nh�n ra r�ng, th�t la mot ni'em rm ai l&n lao

nhuang nao, khi dU'Q'C trer thanh ngm)i quan xuyen cham lo cho ca mQt d(ri song m&i me.

Toi da tITng n6i r�ng nuoi d�y con cai chi la chuy�n phat tri�n b9 nao con nguCri, nhrmg ml;lc dich cua toi khong chi dITng l�i & d6. Nuoi d�y con cai suy cho cling chinh la chuy�n phat tri�n trai tim con nguCri. Khong m9t y tu&ng nao trong bat cfr cuon sach nao quan tr9ng v&i nhfrng ngu(ri lam cha lam m� hOTI mQt dfeu gian dj ay.

QUY LUf:i_ T TRf NAO THOI KY MANG THAI Tre phat tri�n dCri song tinh than chu d(>ng ngay trong bao thai

M� cang th�ng, be cang th�ng theo

An uong ngon lanh, gifr than hinh vira v�n va di sli'a m6ng th�t nhi'eu

QUAN H� VQ CHONG Hon nhan vie n man, con tre h�nh phuc

Nao bQ kiem tim S\f an toan tren tat thay

Dfeu hi�n nhien chi hi�n nhien v&i b�n

BE THONG MINH Nao b9 quan tam den sinh ton hOTI Ia h9c t�p

Tri thong minh khong chi la IQ

Tro chuy�n m�t doi m�t, khong phcii qua man hinh

Duqc an toan, be thong minh

Khen ngQ'i n6 l\fc, chfr khong phcii IQ

Vui ch<Yi c6 hmmg dftn - deu d�n m6i ngay

Cam xuc, chfr khong phcii "bi�u trrQ'llg cam xuc"

BE H�NH PHUC Be sinh ra v&i khi chat rieng bi�t

Tinh cam chi dOTI gian la nhfrng t& giay nhan

S\f thau cam mang den b�n be tot

Nao bo khao khat kiem tim cong dong

S\):' thau cam lam diu con ding th�ng

G9i ten cam xuc xoa diu giong to

BE c6 PHAM cAcH Tre em sinh ra da c6 s£n y ni�m ve dc;io dfrc

Ky lu�t + Tam long = Be c6 ph�m each

nguyen tac vang: "C6 la c6" va "Khong la khong"

M�O Ml/C THl/C HANH uyen suot cuon sach Nhfrng quy tac dg tre thong minh va hc;inh phuc, toi da cung cap

rat nhi'eu each thfrc th\):'C ti�n dg ap d\mg nhfrng ket qua nghien Clru vao d(Yi song nuoi dc;ty con cai. Dmn day, toi se t6ng ket lc;ti, kem theo mot so tinh huong th\fC tlr kinh nghi�m lam cha lam m� cua rieng toi. Day la nhfrng each da phat huy tac dvng v&i gia dinh toi. Toi rat vui long dmyc chia se, nhrmg toi khong dam dam bao chac chan la chung ding se cong hi�u v&i bc;in dau nhe.

THOI KY MANG THAI Ban dau, hay dg be mot minh

LOi khuyen tot nhat ma cac chuyen gia khoa h9c than kinh c6 thg t�ng cho mot ba-m�­tU'ong-lai xung quanh vi�c lam the nao dg toi U'U h6a S\f phat trign nao bo Cua em be trong mra dau thai ey c6 thg dU'Q'C tom tat trong mot cau duy nhat: Dling lam gi ca. Bc;tn khong nhat thiet phai n6i tieng Phap hay chm nhc;ic Mozart cho bao thai nghe vao giai doc;in nay. Nao bo cua em be trong bvng b�n v�n chU'a mac noi v&i doi tai dau. Phat sinh than kinh, chfrc nghi�p chu yeu cua nao bo em be trong nhfrng giai doc;in dau tien nay tien hanh theo phITong each gan nhll' Ia t\l' dong. Chi can tim mot chon yen tinh, ncri b�n c6 thg non Qe va b6 sung lU'Q'Ilg axit folic theo don cua bac si nh�m giup ngan ngtra cac di t�t ong than kinh.

N �P them 300 calo m6i ngay

Tang can Ia chuy�n binh thIT0ng, va cac ba bau nen c6 ke ho�ch dg "th6i phinh" than thg Ien. Nhfrng ba m� b6 sung dinh dIT&ng khong day du c6 xu hIT&ng san sinh ra nhfrng em be nh� can hon va d� bi suy dinh dU'&ng, v&i kich c& nao bo chling nhU' ding ti l� thu�n v&i tri l\fC cua nao. Da phan ph\l nfr can nc;tp them khoang 300 calo m6i ngay trong suot thai ky. Bae si rieng cua b�n se ke chinh xac cho bc;in xem nen n�p them bao nhieu va & mfrc do nao.

An hoa qua va rau xanh

Uri khuyen hay nhat l�i la m9t cau "c6 l6 si" nhat: Che d9 an uong can b�ng gom hoa qua va rau xanh. Day don gian la vi�c nhac l�i nhfrng trai nghi�m dinh drr&ng da khac ghi trong lich srr tien h6a khong thg choi b6 cua loai ngmYi chung ta. Cung v&i lrrQ'Ilg axit folic day du, cac bac si nhi khoa ding de xuat vi�c an cac thl)'C ph�m giau ion, iot, vitamin B12 va omega-3.

B�n vfin con nh& vi�c l�p trinh kh�u tj, ch6 c6 kg chuy�n cac ba m� uong nrr&c ep ca rot sinh ra nhfrng em be ciing rra nrr&c ep ca rot chfr? Nh�n djnh nay can nghien cfru them, nhrmg rat c6 kha nang la vi�c giup m9t em be bat dau xay dl)'Ilg th fr tinh yeu chung-thuy­ca-dm v&i rau xanh (hay, kha di hon, la moi tinh "Con khong ghet tat ca cac lo�i rau" chung-thuy-suot-dm) c6 le bat dau chinh b�ng vi�c b�n an th�t nhi'eu hoa qua va rau xanh trong tam ca nguy�t cuoi cling cua thai ky.

T�p luy�n aerobic 30 phut m6i ngay

Hai VQ' chong toi cling nhau thl)'C hi�n nhfrng CUQC d�o b9 trong ca may d�n bau bi. Den t�n bay gier, m6i khi tr& l�i nhfrng cung drrerng ay, ca hai l�i boi hoi nh& l�i nhfrng ngay thang cha d6n cac con ra dm. Vi�c luy�n t�p da mang l�i th�t nhi'eu kY ni�m dang nh& cho VQ' Chong toi.

Ren luy�n than thg chinh Ia m9t yeu to khrr stress da drrqc chfrng minh, c6 tac dvng ngan ngira vi�c suy giam lrrQ'Ilg glucocorticoid ra khoi tebao than kinh mong manh cua be -va ca cua m� be. Dong thm, giup san sinh ra rat nhi'eu chat h6a hQC than thi�n v&i b9 nao va giam nguy CO' tram uat b�nh ly va cac chfrng roi lo�n lo Jang. Tuy nhien, hay xin trr van tir bac Sl trrr&c; chi CO bac Sl Cua b�n m&i biet chinh xac dU'Q'C r�ng b�n nen thl)'C hi�n luy�n t�p theo hinh thfrc nao va bao Iau la phu hqp. Vi�c nay thay d6i theo t1rng giai do�n cua thai ky.

Giam b&t stress trong CUQC song cua b�n

Vi�c mang thai rat d� gay stress, va CO' thg cua b�n da drrqc trang bi day du dg drrong dau v&i vi�c nay. Nhrmg stress qua dQ c6 thg gay t6n h�i cho chinh b�n va em be. LrrQ'Ilg cortiso drr thira nh�m vao cac tebao than kinh dang phat trign cua be, gay tr& ng�i cho qua trinh phat trign nao bQ hoan chinh. Hay giam thigu cang nhi'eu stress d9c h�i cang tot - cho b�n va cho con b�n.

Li�t ke nhfrng mang b�n cam thay mat kigm soat

Len danh sach "Nhfrng thfr thl)'C Sl)' khien b�n phi'en long". Gier thi hay danh dau nhfrng vi�c b�n cam thay tu9t khoi tam kigm soat. Stress d9c h�i xuat phat tir chinh cam giac VO VQng. D6 chinh la ke thu cua b�n.

Gianh l�i quyen kigm soat

Lay l�i quyen kigm soat dong nghia v&i vi�c thoat khoi nhfrng tinh huong b�n vira m&i danh dau. Neu d6 chrra phai giai phap gi hay cho Jam, hay tim each giam b&t cam giac cang th�ng nay sinh tir chung. Luy�n t�p aerobic la yeu cau bat bu9c; b�n se tim ra them nhi'eu bi�n phap giam stress khac t�i dia chi www.brainrules.net.

H&i nhfrng d(rc lang quan, hay nang niu cac ba bau

Hay doi XIT v&i VQ' nhrr nfr hoang. Rrra d9n bat ma. T�ng nang hoa thom. Hoi han nang ve m6i ngay qua. Duy tri nhrr v�y trong suot thm ky nang mang bau chinh Ia mot trong nhfrng m6n qua y nghla nhat ma cac ong bo c6 thg t�ng cho nhfrng d(ra con. D6 la vi moi quan h� cua ph\l nfr v&i ngrrm dau goi tay ap chinh la mot trong bon nguon san sinh stress ro r�t nhat. Khi ngrrm dan ong tq.o nen ca mot chot ch�n hf> trq khong ngoi nghi, ngrrm ph\l nfr se drrqc b&t di mot th(r lo au.

QUAN H� VQ CHONG Tai t5 chfrc bo lq.c

Do nhfrng nguyen c& tien h6a, be SO' sinh loai ngrrm von khong drrqc dinh doq.t ra dm va nuoi dq.y bi�t l�p khoi mot nh6m. Chuyen gia tri li�u tam ly Ruth Josselson tin r�ng vi�c cac ba m� tre tq_o d\lTig va duy tri mot bo lq_c xa hoi tich C\fC Sau khi sinh con la C\fC ky quan tr9ng. Tuy nhien, c6 hai van de v&i gqi y nay: 1) Da phan con ngrrm chung ta dau c6 song trong cac be) lq.c, 2) chung ta chuygn ch6 nQ ch6 kia qua nhi'eu den n6i phan l&n con ngrrm th�m chi con khong he song gan gia dinh minh, trai nghi�m be) lq.c t\f nhien dau tien cua chung ta. Ket qua chinh Ia rat nhi'eu ngrrm m&i lam cha lam m� chi map me ben ria dm song xa h<)i cua chinh minh. HQ khong c6 ca mot ngrrm ba con hay mot ngrrm bq.n tin c�y, giup trong nom b9n tre khi hQ tam mot cai, ngu chut xiu hay th�m chi la dg c6 thm gian quan h� chan goi v&i vq/chong minh.

Giai phap rat ro rang: Hay tai t5 chfrc mot cau true xa h<)i blrl1g blrl1g sinh khi, v�n d\].ng bat Clr Cong C\J. nao CO S�n trong tay.

Hay bat tay vao hinh thanh mot cau true nhrr the ngay bay gia, trrr&c khi em be xuat hi�n. C6 rat nhi'eu l\fa ch9n. a cap do chinh thfrc, c6 cac nh6m PEPS ( viet tat cua Program for Early Parent Support - Chuang trinh Hf> trq cho ngrrm m&i lam cha m�), roi cac nha th&, cac giao drrang Do thai, tat ca deu s& hfru nhfrng y ni�m ve c<)ng dong khong thg tach rm. Con mot each phi chinh thfrc, bq.n c6 thg dfrng ra t5 ch(rc cac CUQC t\]. t�p than m�t cling bq.n be. Hay h�n ho g�p m�t v&i cac c�p sap c6 con trong Bo toe Lamaze cua bq.n. Bay ra cac bfra ti�c nau nrr&ng linh dinh, noi bq.n va bq.n be minh cling bay ra ca mot dong th(rc an dong lq.nh. Trrmg ra du th(r do an thfrc uong chufin bi cho ca 50 ngay trm dg an uong cho no say trrr&c khi em be chao dm chinh la mot trong nhfrng m6n qua tuy�t nhat bq.n c6 thg t�ng cho bat c(r ong bo ba m� trrang lai nao. Roi th\fC hi�n mot bfra ti�c kigu m6n-an-cho-ca-50-ngay kigu v�y Sau khi em be ra dm chinh la mQt each C\fC hay dg gan ket cong dong Cua bq_n.

Cham chut cho hon nhan cua bq.n

Kg ca bq.n khong he cam thay chut rac roi nao & chan trm hon nhan hay bq.n c6 CO' man nao la than b�ng co hfru, thi ding khong lay gi dam bao r�ng tat ca vftn duy tri nhrr the sau khi em be chao dm. M<)t vai y kien la day:

Hay bat dau hoi han vao buBi sang va buBi chieu

Bat dau nhfrng 1ITQ1: "kigm tra tinh hinh" dinh ky v&i nhau. Kigm tra tinh hinh hai l'an m6i ngay, mot vao bu6i sang va mot vao bu6i chi'eu, don gian gQn nh<: nhU' mot cu di�n tho�i hay mot cai email. Sao l�i phai hai? Uri hoi tham vao bu6i sang cho phep b�n biet xem ngay horn d6 se di�n tien ra sao. Con cau hoi vao bu6i chi'eu c6 thg giup b�n chu�n bi cho bu6i toi. Nhfrng 6ng bo ba m<: m&i thIT&ng chi con l�i mot phan ba thCri gian hen nhau so v&i khi chU'a vmmg b�n con cai. D6 ciing chi la mot d�ng each ly xa hoi khac ma thoi. Hay bat dau ngay ttr luc nay, trong khi b�n vftn con tran tre nang lU'Q'Ilg, hay tv: cho minh khong gian dg phat trign th6i quen trmrc khi em be xuat hi�n, khi b�n ch�ng con sfrc lv:c nhU' v�y nfra.

Len }ich sinh ho�t vq chong thIT&ng xuyen

Dung the, n6i khoai l�c l&n lao cua S\f gan gfii thg xac bao gom ca S\f h6 trQ' lanh m�nh cua tinh ngftu hfrng. Van de la, b�n c6 thg hon ti�n bi�t S\f tv: phat ay ngay khi bat dau rU'&C em be ve nha. Quan h� tinh dt;1.c thU'&ng silt giam the tham sau khi mot dfra con chao dCri, va keo theo d6 la quan h� VQ' chong xau di. Dinh ra }ich sinh ho�t VQ' chong - tan suat phli hqp v&i b�n - c6 thg ngan ch�n nguy ca nay. Hon the, n6 con mang l�i cho m6i ben thCri gian dg giam b&t sfrc ep ve tinh than va dan dan c6 cam hfrng. Hay thir ket hqp ch�t che hai kigu tinh dt;1.C vao CUOC song Cua b�n: ngftu hfrng Va duy tri.

Phat trign phan x� thau cam v&i b�n dCri

M&i gan day thoi, mot pht;1. nfr tham gia vao mot trong nhfrng dv: an nghien cfru cua chung toi da doi m�t v&i mot tinh huong huan luy�n phan x� thau cam. Hom ay, co di mua sam sau mot ngay lam vi�c m�t nhoai. Den luc thanh toan, co m&i phat hi�n ra r�ng s6 sec chi con tra toan cuong ma thoi. Co gQi cho chong dg yeu cau chi vi�n. Tuy nhien, tat ca nhfrng gi co nh�n dU'Q'C chi la mot bai thuyet giang ve trach nhi�m ca nhan: Sao em khong chiu kigm tra s6 sec tnr&c khi di? The ti'en m�t dv: trfr dau het roi? "Day dau phai nhfrng thfr anh nen n6i chfr," co nhac cho anh ta nh&. "Dang ly ra anh phai n6i: "Nghe gi9ng em c6 ve m�t, crmg a, l�i con chan nan bv:c tfrc nfra chfr. Ma chac em tfrc gi�n vi gQi di�n cho anh la thfr cuoi cling sot l�i trong dau em sau mot ngay lam vi�c vat va, chac bay gi& em dang ngITQ'Ilg chin m�t va chi muon ve nha ngay l�p tfrc ! " Co quat vao cai di�n tho�i: "Day m&i la nhfrng thfr anh can n6i chfr, do dan! " Roi cup may. A vang, cau cuoi cling thi khong dU'Q'C tinh la mot phan trong bai huan luy�n. Nhrmg tat ca mQi ngITCri deu can luy�n t�p theo hai bU'&c: dQC ra cam xuc va suy doan nguyen do. Nguon nay sinh xung dot ph6 bien nhat chinh la khoang hftng gifra mot hen la nhfrng ffit;l.C dich bat kha tri v&i mot ben la hanh vi CO thg quan Sat Cua mot ngU'Cri nao do. Khoang hftng do CO thg dU'Q'C noi lien nh(r thau cam.

Chu dong han gan

Neu b�n c6 l& ht;1.c h�c v&i nhau tfU'&c m�t con tre, hay han gan ngay trU'&c m�t con tre. Vi�c nay cho phep con hQC dU'Q'C ca each tranh cai cong b�ng va ca each lam lanh nfra.

San se vi�c nha

Nao cac anh, hay d& dan vi�c nha ngay bay gi&. Len danh sach nhfrng vi�c VQ' b�n lam va danh sach nhfrng vi�c b�n lam. Neu danh sach nay qua bat can xfrng - mot trong nhfrng

nguyen nhan ly hon - hay di'eu chinh ngay. San deu cho den khi ca hai VQ' chong deu hai long v&i cai gQi la "cong b�ng" ay. Khi danh sach da duvc thoa thu�n xong xuoi, hay bat tay vao th\J:'C hi�n ngay. Trmrc khi b�n bi tmrc di giac ngu. Tnr&c khi b�n bi each ly xa hc)i. Trrr&c khi VQ' chong bat dau hvc h�c. Th�m chi hon the, dCri song VQ' chong ding se them m�n nong. Khong dua dau. Da c6 h£n mc)t nghien cfru ve de tai nay h£n hoi.

Chi ra nhfrng khuc mac cua b�n

Khong CUQC hon nhan nao la my man, chac chan roi, nhrmg mQt SO CUQC hon nhan CO thg chong chiu vi�c "lam cha lam m�" tot hon nhfrng c�p doi khac. B�n c6 biet cuc)c hon nhan cua minh thuc)c vao nh6m nao khong? Cac chrrong trinh can thi�p hon nhan c6 thg cho b�n biet. Hai trong so nhfrng chrrong trinh c6 uy tin nhat & My drrqc phat trign trong cac phong thi nghi�m cua Philip va Carolyn Cowan, va John va Julie Gottman. Cac dia chi tn,rc tuyen Cua hQ tran ng�p nhfrng Cong C\). chfo doan, cac phien th\):'C hanh va cac CUOn sach ma hQ da viet ve van de nay, ca cac mfiu don dang ki tham gia hc)i thao nfra. Drr0ng dfin t&i cac chrrong trinh nay, tac ph�m cua hQ va cac nguon tham khao do dong nghi�p danh gia deu c6 t�i dia chi www.brainrules.net.

Hay tim mc)t chuyen gia ve sfrc khoe tinh than ngay luc nay

Chuyen gia y te dau tien ma mc)t ngrrCri m&i lam cha m� can la mc)t bac si nhi khoa. Nhrmg toi khuyen khich b�n nen b6 sung mc)t ngrrCri khac nfra vao danh sach nay: Mc)t chuyen gia ve sfrc khoe tinh than. Mc)t doi trrQ'Ilg n�m-trong-kha-nang-chi-tra cua b�n, ngrrCri b�n c6 thg xin y kien trr van khi c6 thac mac, h�t nhrr mc)t bac si nhi khoa. C6 nhi'eu nguyen nhan, dau tien la da phan cac bac SI nhi khoa deu khong dU'Q'C dao t�O chuyen Sau ve cac van de sfrc khoe tinh than. Them ba ly do nfra:

Nhi'eu tre se g�p phcii cac van de sfrc khoe tinh than. Cr day toi khong chi n6i t&i nhfrng doi trrQ'Ilg kha nghi ve hanh vi thong thrr0ng, vi nhrr tre t\):' ky ho�c mac chfrng roi lo�n tang dc)ng giam chu y (ADHD). De) tu6i trung binh c6 phat sinh BAT Clr van de sfrc khoe tinh than nao, tlr roi lo�n cam xuc cho den roi lo�n tU' duy, Ia 14.

Tri hoan la ke thu cua b�n. Phat hi�n van de sfrc khoe tinh than cang s&m, thi di'eu tri cang d� dang. Tim drrqc m9t chuyen gia sfrc khoe tinh than phu hqp v&i gia dinh b�n la khong d�, nen tot nhat la bat tay vao tim ngay di. Toi biet r�ng, v&i mc)t so ngrrCri, 101 khuyen nay chi t6 phi ph�m thCri gian. Nhrmg v&i nhfrng ngrrCri khac, n6 se la thfr quan tr9ng nhat ma hQ tirng lam dU'Q'C cho con cai minh.

Cfr nam ngrrCri thi c6 mc)t ngrrCri mac chfrng tram cam sau sinh. Vi�c c6 mc)t chuyen gia sfrc khoe tinh than giong nhrr la dU'Q'C bao higm v�y. Neu khong phat sinh van de gi, thi khong can lui t&i tham vieng chi, nhrmg khi c6 chuy�n, b�n biet la phcii trong c�y vao dau.

BE THONG MINH Nuoi con b�ng sfra m� trong vong mc)t nam

Cang Iau cang tot. B�n se c6 mc)t em be thong minh hon, khoe m�nh hon va h�nh phuc

hon. Nuoi con bang sfra m� la m9t trong nhfrng hanh vi th\fc ti�n nhat, c6 tac d\lng tang cmmg tri nao nhat chung ta tilng biet; nhfrng lQi ich cua vi�c nay khong con gi phai ban cai nfra.

Mieu ta tat ca nhfrng gi b:;m nhin thay

Tro chuy�n th�t nhi'eu v&i con b�n. Chi don gian nhu: "Hom nay trm d�p qua con yeu �," khi b�n nhin ra hen ngoai va trong thay m�t trm. C(r n6i di. Trong giai do�n be sa sinh lam V�Y v&i giong n6i n\fllg, nhfrng m& nguyen am dUQ'C cmmg di�u h6a (y am V\fC Cao vUt. Mfrc 2 .100 tU: m6i giC:r la tieu chufo vang.

D\fllg Ien ca m9t Nha may So-co-la

C6 le m6i gia dinh l�i c6 m9t kigu phong chO'i khac nhau, nhrmg tat thay at h�n deu cling tuan theo m9t nguyen ly thiet ke sau: Th�t nhi'eu l\fa chon. M9t ch6 dg ve. M9t ch6 to mau. Du lo�i nh�c C\J.. MQt tu do treo day trang ph\lc. Cac khoi xep hinh. Sach tranh d�p de. DuC:rng ong, banh rang. Bat kg thfr gi mi�n Ia an toan v&i tre va tre c6 thg thoa sfrc kham kha bat cfr thfr gi lOi cuon. B�n da bao giC:r xem b9 phim Willy Wonka va Nha may So-co-la chua? Neu xem roi, at h�n b�n phai thay C\fC ky SUng sot tru&c canh nha may so-co-la ay, v&i nao cay coi, tham co va thac nu&c - m9t h� sinh thai mm goi kham pha den VO cling. D6 chinh la y cua toi & day. Toi dang nham vao nhfrng n6 l\fC deo duBi mang tinh ngh� thu�t, vi tre duqc ren luy�n trong moi truC:rng ngh� thu�t t�p trung tot hon va d�t digm so cao hon trong nhfrng bai kigm tra ve tri

thong minh.

Hai VQ' chong toi cong hien gan 600 b9 vuong di�n tich nha & cua minh dg gay d\fllg m9t moi truC:rng nhu the, tran ng�p nhfrng tr�m am nh�c, cac khu doc sach, ve tranh, to mau va lam thu cong, rat nhi'eu khoi xep hinh Lego, va CO' man nao la h9p cac tong. Con c6 ca m9t tr�m toan hoc va khoa hoc duqc trang bi kinh hign vi do chO'i. Chung toi thay dBi n9i dung cua nhfrng tr�m nay m9t each deu d�n va cuoi cling da bien khong gian nay thanh l&p hoc cho cac con minh.

Chai tro 'm9t ngay trai nguqc'

Khi cac con toi Ien 3, toi b�n r9n v&i vi�c bay ra vai ho�t d9ng vui nh9n nham tang cuC:rng chfrc nang di'eu hanh, chu yeu d\fa tren tac phfim dang xep hang kinh dign cua Adele Diamond . Toi bao v&i lli tre horn nay la "m9t ngay trai nguqc". Khi toi gia m9t bfrc tranh ve canh dem, IDQt man toi den nhu ill\fC digm xuyet vai cham Sao Sa, Hi tre Se phai n6i "ban ngay". Khi toi giO' ID Qt b(rc tranh v&i bau trm xanh lOng lQng v&i Ong m�t trm Vang r\fC to dung, lii tre se phai n6i "ban dem". Toi se thay dBi cac b(rc tranh v&i toe d9 cang luc cang nhanh va kigm tra phan frng cua Hi tre.

Bon tre roi tung v&i tro nay; va cuoi cling ca nha luon Ian 19n ra san ma cum s�c S\].a.

M9t tro khac ciing tren nguyen ly cua tro nay ma toi hay chO'i v&i c�u ca, m9t tay trong bfim sinh, khi anh chang m&i 4 tuBi. Ba con toi, m6i ngum c6 m9t cai thia va m9t cai chao.

Lu�t choi la khi toi go thia vao chao mot fan, c�u chang se phai go hai fan. Khi toi go chao hai Ian, c�u chang se phai go ba fan. Ho�c mot fan. (Doi khi toi se thay d6i lu�t choi chut dinh.)

Mvc dich cua hai bai t�p nay la a) cung cap lu�t I� va b) giup t\li nh6c ki'em che drrqc nhfrng gi chung c6 th� se th\fC hi�n mot each t\f dong khi doi m�t v&i lu�t I� nay - giay ch(mg nh�n chat lrrqng cua chfrc nang di'eu hanh. Chung toi c6 mot g6c nhat dinh trong Nha may So-co-la danh cho nhfrng ki�u vui choi nay. Nhfrng bai t�p ki�u nay thi khong thieu. B�n c6 th� tham khao cuon Mind in the Making (T�m dich: Tri nao ey thanh hinh) cua Ellen Galinsky d� biet them cac ho�t dong tuy�t vOi nhrr v�y.

Len cac ke ho�ch dong kt ch

Hay thrr xem cac yeu to cua chrrOTig trinh Cong C\l Tri nao c6 phu hqp v&i nep song cua gia dinh b�n khong. Con chung phat huy tac dvng v&i gia dinh toi nhrr the nay: Cac c�u nh6c nha toi quyet dinh r�ng chung muon thiet l�p mot cong trmmg xay d\fllg. (Tvi nho c6 mot cuon bang hinh yeu thich, trong d6 c6 rat nhi'eu lo�i may m6c xay d\fllg, cuon bang chung toi xem di xem l�i den ngan t�n c6. Du v�y, ca nha vfin m& ra xem vao cac dip sinh nh�t, nhrr la mot m6n do ey ni�m d� thrrOTig.) Ca nha se cling ngoi xuong va Jen keho�ch xem nhfrng m6n gi se xuat hi�n trong mot cong trmmg xay d\fllg, roi chuy�n gi c6 th� xay ra khi da d\fllg xong xuoi dau day, roi vi�c d9n dE:p nen tien hanh ra sao cho 6n thoa khi cong vi�c hoan tat. Tri trr&ng trrqng cua chung toi cfr the bay b6ng, nhrmg mot danh sach tuyen tinh cac mvc tieu se drrqc l�p ra trr bai t�p nay. Roi lu tre se bat dau choi.

Mot ban mieu ta day du chrrOTig trinh Cong C\l Tri nao c6 s�n & day:

http:/ /www.mscd.edu/ extendedcampus/toolsofthemind

Ch& c6 d�y d6 thai qua

Thiet ke va tro choi trong cac phong vui choi du the nao cling phai tuan thu nguyen tac: khong-gay-ap-1\fC va khong cam doan. Khong he c6 tai n�n & day. Tre cang cam thay bi ap che ve m�t cam xuc bao nhieu, thi cang d� bi stress, va giam thi�u kha nang phat tri�n tri tu� bay nhieu. Hay d�y con b�n each t�p trung, roi d� m�c chung t\f do trong Nha may So­co-la, vi�c nay Se giup tre ren luy�n nhfrng thien trr von bfim cua minh tot hOTI nhfeu SO v&i nhfrng be khong th� t�p trung va khong drrqc c6 nhi'eu l\fa ch9n. Chu y nhe: khong he c6 nhfrng bai h9c tieng Hoa, d�i so va triet h9c & tu6i Jen 3 dau.

Hay c6 cai nhin phe phan doi v&i hanh vi cua chinh b�n

Mot trong nhfrng each d�y con cai quen thuoc nhat chinh la drra ra cac chi dfin tr\fC tiep. Ngay trr khi con bat dau biet n6i, cac b�c ph\l huynh da nghiem tile ap dvng. "Di v&i mE: nao." "Tranh xa ngrrOi I� con nhe." "An xup la di con." Nhrmg chi dftn tr\fc tiep khong phai la each duy nhat ma tre hQC t�p tlr cha IDE: minh, Va CO Je do ciing khong phai each hi�u qua nhat. Tre hoc t�p chu yeu qua quan sat. Va con cai b�n quan sat b�n sat sao nhrr di'eu hau v�y. Drr&i day la mot gQ'i y gom ba brr&c:

Bmrc 1: Len mot danh sach gom m9i hanh vi - ca hanh dong va Im n6i - ma b�n thIT0ng xuyen trrmg ra v&i the gian. B�n c6 hay cll'Oi pha ra khong? ThIT0ng xuyen chm the, chm d6ng? Luy�n t�p thi the nao? B�n c6 mau nll'&c mat hay c6 thfr tinh khi d1):'Ilg-t6c-gay khong? B�n c6 mai me hang gier lien tren Internet? Hay l�p danh sach d6 ra. Yeu cau b�n dOi cua ding minh lam tll'ong tl;l', roi so sanh v&i nhau.

Bll'&c 2 : Xep lo�i chung. C6 th� c6 nhi'eu th fr trong danh sach nay khien b�n dU'Q'C phep t\l' hao mot each chinh dang. Con nhfrng thfr khac, khong hay ho gi cho Jam. Du tot hay xau, day chinh la nhfrng hanh vi ma con cai b�n se tiep xuc thll'Cmg xuyen ngay trong mai am cua b�n. Hay quyet dinh xem hanh vi vao b�n muon con cai minh lam theo, khoanh tron vao d6. Quyet dinh xem hanh vi nao b�n khong muon con cai minh bat chU'&c theo va danh dau "X" vao d6.

Bll'&c 3 : Hay lam gi d6 v&i danh sach nay. Thl;l'C hi�n thll'Cmg xuyen nhfrng hanh vi ma b�n t\l' hao. Don gian nhll' la thIT0ng xuyen n6i v&i b�n dOi cua minh r�ng b�n yeu co ay biet bao nhieu. Kien quyet lo�i bo nhfrng hanh vi b�n khong muon xuat hi�n. D� (va kh6) nhll' chuy�n tat ti vi ch�ng h�n.

N6i "Oi cha, con th�t la cham chi"

Ren luy�n th6i quen khen ngQ'i n6 ll;l'C cua con thay vi tan t1,mg tai nang b�m sinh cua tre. Bat dau b�ng vi�c thl;l'C hanh v&i b�n dOi va ca b�ng hfru cua b�n. Neu hQ lam dU'Q'C vi�c gi d6 th�t la hay, hay n6i "C�u h�n phai n6 ll;l'c nhi'eu lam," thay vi n6i "Oi cha, c�u gioi th�t day." Khi tre dU'Q'C khen ngQ'i vi n6 }\fC Cua minh, tre Se CO XU hll'&ng CO gang nhi'eu hon.

Mua l�i thOi lll'Q'Ilg so h6a

Thau hi�u day du ve nhu cau phai thanh th�o ve m�t so h6a cua con cai minh, nhrmg cfing phai nh�n thfrc day du ve nhfrng moi hi�m nguy, VQ' chong toi da dU'a ra mot vai lu�t I� vao thOi di�m hai c�u nh6c bat dau tu6i m�u giao. Dau tien, VQ' chong toi phan chia cac lo�i trai nghi�m so h6a vao cac nh6m. Hai trong so cac nh6m nay c6 lien quan t&i nhfrng th fr thiet yeu v&i vi�c h9c & trll'Cmg ho�c vi�c h9c ve may tinh: cac chll'ong trinh phat tri�n tl:r ngfr va do h9a, cac d\l' an nghien cfru tren nen tang web, l�p trinh, van van va van van. Hai C�U nh6c dU'Q'C phep lam nhfrng vi�c nay do bai t�p yeu cau.

Con cac trai nghi�m giai tri - cac tro choi so h6a, cac ki�u lll'&t web nhat dinh ho�c h� thong choi Wii cua ca nha - chung toi g9i la Nh6m I. Chung khong bi gi&i h�n ngo�i trl:r kem them mot di'eu ki�n. Cac con toi c6 th� "mua" mot khoang thOi gian nhat dinh cua Nh6m I. Tra b�ng tien nao day? Chinh la thOi gian danh cho vi�c d9c mot cuon sach th�t. Cfr m6i tieng d9c sach l�i mua dll'Q'C mot lll'Q'Ilg thOi gian Nh6m I. C6 th� tich Hiy dan va dU'Q'C "tieu xai" vao cac dip cuoi tuan, khi bai t�p ve nha da xong xuoi dau day. Vi�c nay c6 tac dt,mg v&i gia dinh toi. Lu tre luy�n dU'Q'C th6i quen d9c sach, c6 th� lam nhfrng cong vi�c so h6a can thiet cho tll'ong lai cua minh va l�i khong bi kh6a ch�t khoi nhfrng th fr vui ve.

BE H�NH PHUC L�p bi�u do bao quat cam xuc cua con b�n

Da phan cac be SO' sinh deu chi c6 mot ngIT5ng tiep nh�n cac kich thich trong cling mot thCri di�m. Len danh sach tin hi�u "minh dirng (y day dU'Q'C ChU'a" Cua con bc;tn, tu nhfrng dau hi�u thoang qua nhll' mot cai lac dau den ro rang nhll' bet Ien. Roi can cfr vao d6 tITO'Ilg tac v&i con, v!ra dc;ty v!ra nghe ng6ng tin hi�u cua con, va l�p tfrc ngirng lc;ti khi be da chc;tm ngll'Ong.

Duy tri th6i quen quan sat cam xuc cua con bc;tn ngay ca khi be da l&n hO'Il. Viet ra nhfrng di'eu con yeu thich va nhfrng thfr con ghet. Lien tl;ic c�p nh�t vi phan frng tinh cam cua con bc;tn se phat tri�n ngay cang da dc;tng va phong phu. Vi�c l�p danh sach se xay d\fllg cho bc;tn th6i quen chu y, va theo sat dU'Q'C bat cfr bien dBi nao ve hanh vi cua tre.

Giup tre ket than v&i bc;tn be cling trang lfra

Ket bc;tn la mot ky nang doi h6i nhi'eu nam trCri ren luy�n. Tre l&n Ien trong moi trITemg tiep xuc nhi'eu v&i tre khac va ra ngoai chm nhi'eu se d� dang ket than v&i nhfrng bc;tn be dong trang lfra cfing ngay thO' nhll' chung, ich ky nhll' chung va khao khat ket bc;tn nhll' chung. Di'eu d6 dong nghia la phai tc;to di'eu ki�n cho con c6 nhi'eu djp vui chm. Dong thCri, cfing nen cho con tiep xuc v&i nhi'eu nh6m tre & cac do tu6i khac nhau. Nhrmg hay d� y xem con bc;tn c6 th� XIT tri dU'Q'C den mfrc nao trong cling mot thCri di�m. Cac trai nghi�m xa hoi can phfti dU'Q'C di'eu chinh cho phu hqp v&i khi chat Cua tirng ca th�.

Suy doan cam nh�n cua ngITCri khac

Trmrc m�t con, hay thrr "d9c suy nghi" cua nhfrng ngITCri khac trong cac tinh huong hang ngay. Bc;tn c6 th� h6i tc;ti sao ngrrCri xep hang sau bc;tn & ti�m tc;tp h6a lc;ti kem kien nh�n den thehay ngU'Cri lc;t dang n6i chuy�n di�n thoc;ti kia CU'Cri pha Ien la vi cau dua gi the. D6 la mot each tl)' nhien d� ren luy�n vi�c nhin nh�n quan di�m Cua ngU'Cri khac - nen tang Cua S\f

thau cam.

D9c cling nhau

V Q' chong toi bien vi�c nay thanh truyen thong gia dinh. Da thanh l�, trmrc khi di ngu, ca nha lc;ti ngoi quay quan ben nhau. V Q' toi se lay sach ra va d9c to cho ca nha nghe. M�c du bay gier hai c�u nh6c da l&n den n6i ca nha rue vao mot ch6 nhll' the thanh ra hm ch�t choi, nhrmg chung toi v�n duy tri deu d�n vi�c d9c sach chung trU'cYC khi di ngu nhll' the nay. Vi�c nay khong chi giup Hi tre trau doi van tu V\fllg, ma con lam sau d�m them tinh cam gia dinh. HO'Il nfra n6 lam phong phu them cac trai nghi�m ca nhan, tri nao cua ca nha khong con gi&i hc;tn (y nhfrng trai nghi�m rieng, ma th6a sfrc tU'&ng tU'Q'Ilg ra nhfrng the gi&i khac h�n, nm nhfrng CU' dan khong phan frng theo each Cua chung ta.

Phat tri�n phan Xc;l thau cam v&i con cai bc;tn

Khi phfti doi m�t v&i mot phan frng cam XUC manh li�t, hay hll'&ng ve S\f thau cam dau tien:

1. Mieu ta cam xuc ma bc;tn cho la minh quan sat dU'Q'C.

2. Suy doan xem n6 nay sinh t!r dau.

Hay nh& r�ng, thau hi�u hanh vi cua ai d6 khong c6 nghia la tan thanh n6. D6 chi la phan (mg dau tien cua bq.n tnr&c bat kY tinh huong nao, d�c bi�t la trrr&c nhfrng cam xuc manh li�t. Neu bq.n muon c6 dm:;rc nhfrng dfra con giau long thau cam, hay bay to, th� hi�n long thau cam d6 thrr0ng xuyen, deu d�n. Long thau cam xuat phat t!r vi�c dm:;rc thau cam.

Xac dinh phong each sieu-cam-xuc cua bq.n

Bq.n c6 cam xuc nhrr the nao trrr&c mc'.)t cam xuc? Cau tra 101 se drrqc tim thay qua mc'.)t bai ki�m tra C\fC ky sau sac trong cu on sach cua John Gottman, t\l'a de Raising an Emotionally Intelligent Child: The Heart of Parenting (Tq.m dich: Nuoi dq.y mot dfra con thong minh ve cam xuc: Trai tim cua vi�c lam cha IDE:) . Muon tim hi�u sau hon, bq.n c6 th� tim doc t�p 4 cua be'.) Handbook of Child Psychology (Tq.m dich: S6 tay tam ly hoc tre em). L\fa chon khac, chrrong c6 tieu de "Hoa nh�p xa hc'.)i trong boi canh gia dinh: Tuong tac cha IDE: - con cai," cua tac gia E.E. Maccoby va J.A. Martin.

Luy�n each di�n dq.t cam xuc b�ng ngon t!r

Bq.n c6 th� t\l' t�p, ho�c t�p cling bq.n dOi va cac b�ng hfru chi cot. Khi trai nghi�m mc'.)t cam xuc nao d6, don gian Ia n6i r6 ra xem cam xuc ay la gi. Vi�c di�n dq.t cam xuc b�ng ngon tlr giup bq.n ki�m SOat dU'Q'C tinh cam Cua minh, di'eu tiet cam XUC tot hon. Khong nhfrng the, d6 con la mc'.)t hinh mfiu tuy�t vOi cho con bq.n nfra. Toi vfin nh& cai Ian kh6 s& m& m()t lo drra muoi. C�u ca 4 tu6i cua toi brr&c vao, ngrr&c Jen nhin toi va bao: "Bo, trong bo c6 ve cau kinh. Bo dang cau day a?" "lr," toi dap. "Bo khong tai nao m& cai lo drra muoi nay ra drrqc." Ve sau, ding ngay horn ay, toi d� y thay c�u chang dang loay hoay vat va d\l'Ilg mc'.)t mo hinh Lego. "Trong con c6 ve cau kinh day, con trai," toi bao. "Con cau day a?" N6 nhin toi va bao: "Vang, con dang cau. Day la cai lo drra muoi cua con day bo."

Neu con cai bq.n dU'Q'C vay boc xung quanh b&i nhfrng ngrrOi c6 th� tro chuy�n ve cam xuc, tre ding se c6 kha nang di�n dq.t cam xuc cua minh b�ng ngon t!r D mc'.)t di'eu VO gia v&i bq.n khi tre den tu6i d�y thi.

Danh dl).m cho 10 nam hoc nhq.c

Cho tre tiep xuc s&m v&i am nhq.c, hoc nhq.c Cl). hay thanh nhq.c gi ding dU'Q'C. Trai nghi�m am nhq.c ve Jau ve dai da dU'Q'C ch(rng minh la CO tac dl).ng l&n trong vi�c hf> trQ' tre thau hi�u cam xuc cua ngrrOi khac - nhan to quyet dinh kha nang thiet l�p va duy tri tinh b�ng hfru cua con cai bq.n trong trrong lai.

Dinh hrr&ng con bq.n t&i S\f nghi�p 50 nghin USD

Nhrr cac nghien cfru da chfrng minh, nhfrng ngrrOi kiem drrqc nhfrng khoan thu nh�p Sau hay bay con SO ve can ban khong hq.nh phuc hon nhfrng ngrrOi chi kiem dU'Q'C nam con so. Con so ly trr&ng la 50 nghin USD (thOi gia 2010 ) .

BE c6 PHAM cACH TUYEN BO (CAP) lu�t l� cua bq.n

Nhfrng lu�t I� ban hanh v&i m9t so d�c di�m nhat djnh se co drrqc rm the toi da trong vi�c tham nhuan nh�n thfrc d�o dfrc & tre. B�n co th� ghi nh& ch ling v&i "CAP":

"C" la Clarity (Sang r6) . Lu�t I� phai r6 rang, hqp ly va khong m�p mer. Se tot hon neu b�n viet h�n ra. Bang phan cong vi�c nha la vi dv rat hay. Nhi'eu gia dinh chi don thuan het toang ra lu�t I� ay trong con gi�n dfr: "Tir giC:r tr& di, con se phai di ngu tir 8 giC:r! " Nhrmg chuy�n gi se xay ra v&i lu�t I� khi cam xuc da d9i non ra di?

Hay viet ra nhfrng lu�t I� quan tr9ng, va dan & ch6 ai ding thay. Chung co th� dong vai tro la m9t di�m thao lu�n va m9t nguon vui dua hai hrr&c - nhrr bat cfr ai da tirng d9c lo�t truy�n Harry Potter va nhfrng sac l�nh cua giao srr Dolores Umbridge co th� chfrng th\fC.

"A" la Accepting (Don nh�n). Lu�t l� drrqc ban hanh trong bau khong khi am ap va don nh�n.

"P" la Praise (Khen ngQ'i). M6i khi tre tuan thu lu�t l�, hay cling co hanh vi nay. Tuong t\l', khen con ca khi con khong lam hanh vi xau, vi nhrr khi tre h9c dU'Q'C each khong la het trong nha hang.

Giai thich nguyen nhan hqp ly d�ng sau lu�t I�

Giai thich cho con ly do b�n drra ra lu�t I� nay. Nhrr v�y se giup tre khai quat hoa cho m9i tinh huong khac, dftn t&i vi�c tiep thu d�o dfrc. Neu tat ca nhfrng gi tre co drrqc chi la "Vi m� bao con the," thi m&i chi co d�ng sa khai ma thoi.

Trirng ph�t co hi�u l\fc LAM DAU (FIRST)

"F" la firm (kien quyet). Trirng ph�t phai co y nghfa gi do. No phai kien quyet va dang ghet thi m&i phat huy hi�u qua drrqc.

"I" la immediate (tfrc thC:ri). Trirng ph�t dU'Q'C th\fC thi cang gan v&i thC:ri di�m ph�m I6i thi cang phat huy hi�u qua.

"R" la reliable (dang tin c�y). Vi�c trirng ph�t phai drrqc ap dvng nhat quan bat cfr khi nao co xuat hi�n hanh vi hrr h6n. Cac thfr lu�t I� ap dvng ki�u ph�p phu Ilic co Ilic khong chi gay roi lo�n va dftn t&i S\f phat tri�n d�o dfrc khong deu.

"S" la safe (an toan) . Lu�t I� phai drrqc ban hanh trong bau khong khi an toan. Tre se kho tiep thu hanh vi d�o dfrc khi cam thay bi de d9a.

"T" la tolerant (khoan dung). Th\fc ra, do chinh la doi hoi kien nhftn. Chung ta phai chap nh�n S\f th�t la tre hiem khi tiep thu dU'Q'C lu�t I� ngay tir Ian dau tien, co khi b�n se phai nhac di nhac l�i m9t lu�t I� den Ian thfr 10.

Hay ghi hinh l�i vi�c d�y d6 con cai cua b�n

Da phan cac b�c ph\l huynh deu cat gifr m9t kho trr li�u ve thC:ri tha au cua con minh.

Dung la nhrr the, the h� sap t&i se Ia doi tm;mg dm;rc quay phim chl)p anh nhi'eu nhat trong }ich su. Neu hq.n ghi hinh chinh vi�c hq.n dq.y d6 con cai minh thi sao? D�c hi�t la nhfrng tinh huong nan gicii. Bq.n c6 th� trao nhi�m V\l ghi hinh cho vq / chong minh va co gang phan tich cai dung cai sai trong each XIT ly cua minh. Lam v�y hq.n se c6 cai nhin ro rang hon xem minh dam drrong vai tro lam cha m� nhrr the nao.

T�n hmmg hanh trinh

Ch�ng c6 vi�c gi dang ho cong ho sfrc ra hon la nuoi dq.y con cai !