ПУТЕВОДИТЕЛЬ ПО БИРШТОНАСУ И БОЛЬШИМ

ИЗЛУЧИНАМ НЯМУНАСА

Kaunas 2008

PRZEWODNIK PO BIRSZTANACH I WIELKICH ZAKOLACH NIEMNA

ISBN 978-609-95010-2-4

ПУТЕВОДИТЕЛЬ ПО БИРШТОНАСУ И БОЛЬШИМ ИЗЛУЧИНАМ НЯМУНАСА

Составитель: Генриетта Миляускене

Спонсор издания: Министерство хозяйства Литовской Республики

Издатель: Бирштонская городская ассоциация предпринимателей и Бирштонский центр туристической информации

ISBN 978-609-95010-2-4

Przewodnik po Birsztanach i Wielkich Zakolach Niemna

Opracowała Henrieta Miliauskienė

Publikacja sponsorowana przez Ministerstwo Gospodarki Republiki Litewskiej

Wydana przez Stowarzyszenie Przedsiębiorców Birsztan oraz Centrum Informacji Turystycznej w Birsztanach

Как пользоваться ПутеводителемВ Ваших руках новый «Путеводитель по Бирштонасу и Большим излучинам Нямунаса».На внутренней стороне обложки книжки помещены карты курорта Бирштонас и Регионального парка Больших излучин с отмеченными объектами для посещения. Для того, чтобы было легче найти тот или иной интересующий Вас объект, они пронумерованы. Цифра описанного и пронумерованного в тексте объекта совпадает с цифрой обозначенного на карте объекта, а также опубликованных фотографий.

Приятных Вам впечатлений от посещения Бирштонаса и Больших излучин Нямунаса.

Jak korzystać z przewodnika

Trzymają Państwo w rękach nowy „Przewodnik po Birsztanach i Wielkich Zakolach Niemna“. Na rozkładówkach umieszczone zostały mapy uzdrowiska w Birsztanach oraz Parku Regionalnego Zakoli Niemna z zaznaczonymi na nich miejscami wartymi zwiedzenia. W celu szybszego odszukania interesujących obiektów, oznaczyliśmy je dla Państwa cyframi. Numer opisanego w tekście oraz oznaczonego obiektu zgodny jest z numerem obiektu wskazanym na mapie oraz zamieszczonych zdjęciach. Życzymy Państwu wielu miłych wrażeń podczas podróży po kraju birsztańskim oraz Wielkich Zakolach Niemna.

27

15.

vandenženklis – Sapiegų herbas su užrašu „Prienai. G.Thierbach“. Drubengio tvenkinyje buvo pūdomi, paskui malami skudurai. Iš jų buvo gaminamas aukštos kokybės popierius. Gamintas baltas ir spalvotas bei vyniojamasis popierius, kartonas. Produkcija buvo vežami į Maskvą, Varšuvą, Peterburgą. Vėliau vietovėje buvęs nedidelis degtukų fabrikėlis. Fabrikas sunyko dar prieš Pirmąjį pasaulinį karą, pralaimėjęs konkurencinę kovą moderniau įrengtiems Naujosios Vilnios ir Kučkuriškių popieriaus fabrikams. Vėliau čia buvo malūnas, vilnų karšykla.

15. Prienų vandens malūnas stovi Prienų dvarvietės teritorijoje. Jis pastatytas XIX a. pradžioje ir veikė iki 7-ojo dešimtmečio. Vėliau buvo rekonstruotas – įkurtas viešbutis „Revuona“. Iš vienos pusės jį supa Nemunas, iš kitos parkas, šalia piliavietė. Tai svarbiausia istorinė Prienų miesto dalis.

Žvėrinčiaus miškas

Prienų–Birštono kilpoje plyti Žvėrinčiaus (Žvėryno) miškas. Jo plotas apie 700 ha. Žvėrinčiaus miškas išsaugojo senąjį pavadinimą, primenantį karališkąsiais medžiokles. Įspūdingų medžioklių aprašymus paliko Lietuvos poetas Motiejus Kazimieras Sarbievijus (1595–1640) odžių cikle „Miško – žaidimai“. Kūrinyje minimas ir

hand and bore a watermark – the coat of arms of the Sapiehas and the inscription “Prienai. G.Thierbach”. In the Drubengis pond tatters were putrefied, then ground, and high quality paper was made. The products included white and coloured paper, wrappers and cardboard. It was exported to Moscow, Warsaw, and St Petersburg. Later, a small factory of matches was built. The factory withered before World War I due to competition with modern Naujoji Vilnia and Kučkuriškės paper factories. Later on there was a mill and wool carder.

15. Prienai Watermill stands in the territory of Prienai estate. It was built at the beginning of the 19th century and operated until the 1860’s.Later, it was reconstructed and the hotel “Revuona” was established at the location. On one side it is surrounded by the Nemunas and on the other side a park. Nearby is the place of a former castle. It is the most important historical place of Prienai.

Žvėrinčius Forest

In the Prienai–Birštonas Loop stretches the Žvėrinčius (Žvėrynas) Forest. It covers an area of 700 ha. The Žvėrinčius Forest has preserved its old name reminiscent to the r o y a l

27

15.

vandenženklis – Sapiegų herbas su užrašu „Prienai. G.Thierbach“. Drubengio tvenkinyje buvo pūdomi, paskui malami skudurai. Iš jų buvo gaminamas aukštos kokybės popierius. Gamintas baltas ir spalvotas bei vyniojamasis popierius, kartonas. Produkcija buvo vežami į Maskvą, Varšuvą, Peterburgą. Vėliau vietovėje buvęs nedidelis degtukų fabrikėlis. Fabrikas sunyko dar prieš Pirmąjį pasaulinį karą, pralaimėjęs konkurencinę kovą moderniau įrengtiems Naujosios Vilnios ir Kučkuriškių popieriaus fabrikams. Vėliau čia buvo malūnas, vilnų karšykla.

15. Prienų vandens malūnas stovi Prienų dvarvietės teritorijoje. Jis pastatytas XIX a. pradžioje ir veikė iki 7-ojo dešimtmečio. Vėliau buvo rekonstruotas – įkurtas viešbutis „Revuona“. Iš vienos pusės jį supa Nemunas, iš kitos parkas, šalia piliavietė. Tai svarbiausia istorinė Prienų miesto dalis.

Žvėrinčiaus miškas

Prienų–Birštono kilpoje plyti Žvėrinčiaus (Žvėryno) miškas. Jo plotas apie 700 ha. Žvėrinčiaus miškas išsaugojo senąjį pavadinimą, primenantį karališkąsiais medžiokles. Įspūdingų medžioklių aprašymus paliko Lietuvos poetas Motiejus Kazimieras Sarbievijus (1595–1640) odžių cikle „Miško – žaidimai“. Kūrinyje minimas ir

hand and bore a watermark – the coat of arms of the Sapiehas and the inscription “Prienai. G.Thierbach”. In the Drubengis pond tatters were putrefied, then ground, and high quality paper was made. The products included white and coloured paper, wrappers and cardboard. It was exported to Moscow, Warsaw, and St Petersburg. Later, a small factory of matches was built. The factory withered before World War I due to competition with modern Naujoji Vilnia and Kučkuriškės paper factories. Later on there was a mill and wool carder.

15. Prienai Watermill stands in the territory of Prienai estate. It was built at the beginning of the 19th century and operated until the 1860’s.Later, it was reconstructed and the hotel “Revuona” was established at the location. On one side it is surrounded by the Nemunas and on the other side a park. Nearby is the place of a former castle. It is the most important historical place of Prienai.

Žvėrinčius Forest

In the Prienai–Birštonas Loop stretches the Žvėrinčius (Žvėrynas) Forest. It covers an area of 700 ha. The Žvėrinčius Forest has preserved its old name reminiscent to the r o y a l

4

ОглавлениеРегиональный парк излучин Нямунаса .......................................................................................... 5 Пунская излучина. Пуня .................................................................................................................. 8 Дягснейский лиственничный лес ...................................................................................................11 Бальберишкская излучина. Бальберишкское обнажение .......................................................... 11 Вяркне и археологические памятники, а также памятники природы в её долине................... 12 Юндялишкское поместье ............................................................................................................. 15 Нямаюнай ....................................................................................................................................... 17 История укрощения Нямунаса ...................................................................................................... 21 Сипонис. Сипонское обнажение ................................................................................................... 22 Матешёнис ..................................................................................................................................... 23 Шкевонские хребет и обнажение ................................................................................................. 24 Пренайская излучина. Объекты культурного наследия Пренай ................................................ 26 Жверинчюсский лес ....................................................................................................................... 28 Бирштонас ...................................................................................................................................... 29 Бирштонское городище ................................................................................................................. 33 Парк Витаутаса ............................................................................................................................. 36 Костёл Св. Антона Падувского ..................................................................................................... 36 Бюветы ........................................................................................................................................... 37 Санатории ...................................................................................................................................... 39 Центр посетителей Регионального парка излучин Нямунаса .................................................... 40Музей кулинарного наследия ....................................................................................................... 40Бирштонский музей ....................................................................................................................... 40Бирштонский сакральный музей .................................................................................................. 41Практическая информация ........................................................................................................... 45

TreśćPark Regionalny Zakoli Niemna ....................................................................................................... 5Zakole Punia. Punia ......................................................................................................................... 8Las modrzewiowy w Degsnė ............................................................................................................11Zakole w Balbieriškis. Odkrywka geologiczna w Balbieriškis ..........................................................11Rzeka Verknė oraz znajdujące się w jej dolinie zabytki przyrodnicze i archeologiczne ................. 12Dwór w Jundeliškės ........................................................................................................................ 15 Nemajūnai ..................................................................................................................................... 17Historia poskromienia Niemna ......................................................................................................... 21Siponys. Odkrywka w Siponys ....................................................................................................... 22Matiešionys ...................................................................................................................................... 23Wzniesienie oraz odkrywka w Škėvonys ........................................................................................ 24Zakole w Prenach. Obiekty dziedzictwa kultury w Prenach ............................................................ 25Las Zwierzyniecki ............................................................................................................................ 27Birsztany .......................................................................................................................................... 29Grodzisko w Birsztanach ................................................................................................................ 33Park Witolda .................................................................................................................................... 34Kościół św. Antoniego z Padwy ....................................................................................................... 34Biuwety (rozlewy) ........................................................................................................................... 35Sanatoria ......................................................................................................................................... 37Centrum dla zwiedzających Parku Regionalnego Zakoli Niemna .................................................. 38Muzeum Dziedzictwa Kulinarnego .................................................................................................. 38Muzeum Birsztan ............................................................................................................................ 39Muzeum Sakralne w Birsztanach ................................................................................................... 39Informacja praktyczna ..................................................................................................................... 45

5

Региональный парк излучин Нямунаса

Один из крупнейших региональных парков страны, который занимает территорию свыше 25 тысяч гектаров, парк излучин Нямунаса создан в 1992 году. Расположенный немногим в более сорока километрах от крупнейших городов Центральной Литвы региональный парк стремится сохранить уникальный ландшафт, созданный самой длинной рекой страны – Нямунасом.

На протяжении 65 км Нямунас попеременно течёт в направлении всех частей света. Средняя глубина долины – 40 м. Живописные склоны долины украшены обнажениями (Бальберишкским, Шкевонским, Сипонским, Кярнувским и др.). Национальный поэт Юстинас Марцинкявичюс писал об этом крае: «Благословенные места, живописнейшие окрестности. Кажется, что даже старый Нямунас, изрядно потрудившийся в их создании, остался очарованным их красотой – и стал нападать то с одной, то с другой стороны.. Вот и закружилась у старца голова, и сам он перестал понимать, в какую сторону течёт, куда направляет свои воды. Спасибо ему за это головокружение, создавшее уникальнейший памятник природы – Большие излучины Нямунаса длиной 60 км. Ни одна река Европы не сделала ничего подобного».

Древний речник с трудом постигал Большие излучины Нямунаса. Картографы не зафиксировали их даже на сравнительно точной карте Великого княжества Литовского „Magni Ducatus Lithuaniae“ 1613 года. Только в 1852 году профессор Вильнюсского университета

Park Regionalny Zakoli Niemna Park Regionalny Zakoli Niemna jest jednym

z największych w kraju. Został założony w 1992 r., zajmuje powierzchnię ponad 25 tysięcy hektarów. Oddalony zaledwie o 40 kilometrów od dużych miast Litwy Środkowej ma za zadanie zachowanie unikalnego krajobrazu, którego autorem jest najdłuższa litewska rzeka – Niemen.

Na liczącym ponad 65 kilometrów odcinku Niemen płynie we wszystkich kierunkach świata. Średnia głębokość doliny wynosi tu 40 metrów. Malownicze jej skarpy ozdobiły się w odkrywki geologiczne (Balbieriškis, Škėvonys, Siponys, Kernuvės i in.). Lokalny poeta Justinas Marcinkevičius tak oto pisał o tym zakątku: „Błogosławione miejsca, okolice o rzadkiej urodzie. Wydaje się, że nawet staruszek Niemen, który się napracował przy ich tworzeniu, został oczarowany tym pięknem – zaczął się więc rzucać od brzegu do brzegu... Dlatego też zakręciło mu się w głowie, przestał rozumieć, w którą płynie stronę, dokąd niesie swe wody. Dzięki mu za to odurzenie, którego wynikiem jest najbardziej unikalny pomnik przyrody – ciągnące

s i ę

6

Абихт правильно отметил Большие излучины Нямунаса.

Длительное время причина петляния реки была покрыта тайной. Путешественники старались избегать этих мест, в которых легко заблудиться. Геологи объясняют, что русла более крупных рек Литвы связаны с линиями разлома кристаллического фундамента земной коры. Формирование Больших излучин Нямунаса обусловили блоки, возникшие в зоне столкновения разломов. Тектонические сбросы (сдвиги слоёв земной коры вниз или вверх), хотя и небольшой амплитуды, вынуждали реку изгибаться, повторяя их форму. Связь изгибов Нямунаса с разломами недр подтверждают и бьющие с большой глубины источники минеральной воды в окрестностях Бирштонаса. В создании уникального рельефа принял участие и ледник, а также его талые воды.

Одной из интереснейших в русле Нямунаса излучин является Пунская излучина, длиной 19 км. Она похожа по форме на череп человека, поэтому говорят, что в ней витает дух сосредоточенности, ещё более усиливающий красоту не тронутой рукой человека природы.

Бальберишкская излучина – самая большая во всём русле Нямунаса. Её длина – 29 км, самое узкое место перешейка – 4 км. Во все времена в этом месте Нямунас был границей двух этнорегионов – Сувалькии и Дзукии (на левом берегу Нямунаса – Сувалькия, на правом – Дзукия).

Пренайско–Бирштонская излучина самая короткая. Её длина достигает только 17 км, а в самом узком месте воды Нямунаса преодолели

przez 60 kilometrów Wielkie Zakola Niemna. Żadna z europejskich rzek nie dokonała niczego podobnego“.

Dawnemu żeglarzowi trudne do wyobrażenia było istnienie podobnych zakoli. Kartografowie nie umieścili ich nawet na względnie dokładnej mapie Wielkiego Księstwa Litewskiego „Magni Ducatus Lithuaniae“ z 1613 r. Dopiero w 1852r. profesor Uniwersytetu Wileńskiego Abicht poprawnie je zaznaczył.

Przyczyna kształtowania się zakoli rzeki przez dłuższy czas pozostawała nieznana. Podróżnicy starali się unikać takich miejsc. W opinii geologów, powstanie koryt dużych rzek Litwy wiąże się z liniami pęknięcia podłoża krystalicznego kory ziemskiej. Utworzenie się wielkich zakoli Niemna związane jest z powstaniem bloków w miejscu przecinania się pęknięć. Ruchy tektoniczne (przesunięcie się kory ziemskiej w górę albo w dół), nawet o małej amplitudzie, powodowały wicie się rzeki zgodnie z ich kształtem. Związek zakrętów Niemna z pęknięciami głębinowymi potwierdzają również tryskające w okolicy Birsztan (Birštonas) z dużej głębokości źródła wody mineralnej. Do ukształtowania się wyjątkowej rzeźby terenu przyczynił się także lodowiec oraz pozostała po jego stopnieniu woda.

Jednym z najciekawszych miejsc w korycie Niemna jest zakole Punia, którego długość wynosi 19 kilometrów. Swym kształtem przypomina czaszkę ludzką, dlatego mówi się,

7

расстояние чуть более 1,2 км. Кстати, эта излучина в наибольшей степени окультурена, застроена, подверглась влиянию человеческой деятельности. На ней длительное время расширялись, росли навстречу друг к другу Пренай и Бирштонас.

Своеобразный ландшафт данной местности сформировала не только река, но и живописные боры и леса. Лесистость парка достигает 67%. Здесь преобладают сосновые леса с широколистными деревьями. Самое большое богатство парка – Пунский и Пренайский боры, в которых сохранились крупные древостои как в первобытных лесах – 300–летние дубовые пущи, 200–летние сосняки и ельники. Это наиболее ценные не только в парке, но и во всей Литве боры, заслуженно именуемые царством самых высоких деревьев, поскольку высота большинства сосен в этих борах – 40 м, а дубов – 30 м. В уникальном искусственно разведённом в Литве 150 лет назад Дягснейском лиственничном лесу растёт самое высокое дерево страны – лиственница высотой 46 м.

В малообжитых борах находят приют редкие растения и животные. В Пунском бору можно увидеть цветущий красный пыльцеголовник, растение семейства орхидных; большую соню - крупного, похожего на белку грызуна, а в Пренайском бору – осоеда. Эта похожая на канюка, только более мелкая хищная птица питается личинками ос, кузнечиками и прочими насекомыми.

В парке сохранились характерные для отдельных исторических периодов фрагменты ландшафта. Путешественники имеют возможность в течение нескольких дней получить представление о целых столетиях. Подобной экспозиции развития ландшафта на одном месте нет ни в каком другом уголке Литвы. В Пунском бору сохранились фрагменты ландшафта периода обживания лесов, в Сипонских окрестностях – уличные деревни, места поместий, дороги, своеобразные лесонасаждения, т.е. то, что было характерным для периода после волочной реформы, а деревни Жвиринай, Наравай, Матешёняй, Жямайткемис наилучшим образом отражают хуторской ландшафт.

Региональный парк излучин Нямунаса является наилучшим местом в Центральной Литве, где можно спокойно отдохнуть, пполюбоваться пейзажем редкой красоты, который очаровывает путешественника и влечёт туда снова и снова.

Статистика парка: 68 разновидностей растений, 28 разновидностей грибов, а также лишайников и 79 видов животных внесены в Красную книгу Литвы; создан один Пунский природный резерват и 17

że miejsce to emanuje skupieniem. Dodatkowo uczucie to wzmacnia piękno nietkniętej przez człowieka przyrody.

Największe w całym korycie Niemna jest zakole Balbieriškis, rozciągnięte na 29 kilometrów, zaś długość najkrótszego jego przesmyku wynosi 4 kilometry. Od zawsze Niemen był w tym miejscu granicą dzielącą dwa regiony etniczne – Suwalszczyznę (Suvalkija) i Dzukię (Dzukija) (Suwalszczyzna położona jest na lewym brzegu Niemna, zaś Dzukia na prawym).

Najkrótsze jest zakole Pren (Prienai) i Birsztan. Ciągnie się przez 17 kilometrów, w najwęższym miejscu wody Niemna oddalone są o 1,2 kilometra. Zakole to zostało w największym stopniu zagospodarowane przez człowieka, „ukulturalnione“. Przez dłuższy czas rozwijały się tu w kierunku siebie i rozrastały dwa miasta – Preny i Birsztany.

Wyjątkowy krajobraz tego miejsca został ukształtowany nie tylko przez rzekę, ale też malownicze bory i lasy. Lesistość parku wynosi 67 %. Przeważają tu szerokolistne lasy sosnowe. Największym bogactwem są bory Puni i Pren, w których zachowały się potężne drzewa porastające niegdyś stare puszcze – trzystuletnie dęby i dwustuletnie sosny oraz świerki. Bory te mają ogromną wartość zarówno dla parku, jak i dla całej Litwy, zasłużenie cieszą się największą renomą w królestwie drzew. Wysokość większości rosnących tu sosen sięga 40, zaś dębów – 30 metrów. W unikalnym na skalę Litwy, zasadzonym sztucznie przed 150 laty lesie modrzewiowym Degsnė rośnie największe w kraju drzewo – modrzew o wysokości sięgającej 46 metrów.

W słabo zamieszkanych borach schronienie znajduje wiele rzadkich okazów zwierząt oraz roślin. W borze Punia możemy podziwiać kwitnący buławnik czerwony, roślinę z rodziny orchidei; dużą popielicę – potężnego gryzonia podobnego do wiewiórki, zaś w borze preńskim trzmielojada. Ten przypominający myszołowa, jednak nieco mniejszy ptak drapieżny, żywi się larwami os, pasikonikami oraz innymi owadami.

W parku zachowały się fragmenty krajobrazu charakterystyczne dla poszczególnych okresów historycznych. W ciągu kilku dni podróżnicy mogą więc zapoznać się z całymi stuleciami. Drugiej takiej ekspozycji, która w podobny sposób prezentowałaby rozwój krajobrazu w jednym miejscu, nie znajdziemy w żadnej innej miejscowości kraju. W borze Punia zachowały się fragmenty krajobrazu pochodzące z okresu istnienia osad leśnych. W okolicach Siponys możemy zaobserwować pozostałości wsi

8

заповедников; выделено 13 территорий “Natura 2000“; зарегистрировано 27 ценных природных объектов, 52 объекта недвижимого культурного наследия; в изгибах Нямунаса и Вяркне возвышаются 20 городищ; геологов привлекают 5 обнажений и напоминающая пчелиные соты конгломератная скала «Козья печь», сформировавшаяся из гравия, гальки, валунов и глины.

Пунская излучина. Пуня

Длина Пунской излучины – 19 км. Проделав длинный путь, опоясав знаменитый Пунский бор, посетив легендарную Пуню, старые деревни Нямаюнай и Сипонис, Нямунас опять возвращается почти в то же самое место, находящееся только в 2,2 км от начала петли. Основная достопримечательность Пунской излучины – уникальный ландшафт Пунского бора, сохранившй черты больших первобытных лесов Литвы. Шумящие там столетние деревья представляют интерес не только для учёных. Это один из ценнейших боров в Литве, самый крупный лес Литвы (площадь превышает 2700 га) в русле реки. Лесники говорят, что добраться до излучин Нямунаса и не побывать в Пунском бору равнозначно тому, что приехать в Рим и не увидеть Папу.

Посетителей ждут 1. Пунский музей лесничества и «Тропа сказок», неподалёку в вольерах пасутся муфлоны, пятнистые олени, величественно прогуливаются павлины и лани. К услугам туристов кареты, лошади и пони. Направляющиеся в долину Жальте смогут полюбоваться княжескими дубами, названные в честь важнейших исторических событий, а также именами великих князей. Туристический маршрут пролегает до долины Жальте,

ulicznych, dworów, dróg, swoistych kwietników, tzn. to wszystko, co jest charakterystyczne dla okresu po reformie włócznej, zaś wsie Žvyrynai, Naravai, Matiešioniai, Žemaitkiemis niemalże idealnie odzwierciedlają krajobraz miejscowości jednozagrodowych.

Park Regionalny Zakoli Niemna jest bodajże najlepszym na Litwie Środkowej miejscem, gdzie można spokojnie wypocząć, nacieszyć oko rzadkiej urody krajobrazem, który potrafi zawładnąć duszą podróżnego i zachęcić go do powrotu.

Statystyka parku: aż 68 gatunków roślin, 28 grzybów i porostów, a także 79 gatunków zwierząt wpisanych do Litewskiej Czerwonej Księgi; rezerwat przyrody Punia i 17 obszarów chronionych; 13 terenów Natura 2000; 27 zabytków przyrody, 52 zabytki nieruchome; aż 20 grodzisk na zakrętach Niemna i Verksnė; 5 odkrywek geologicznych oraz przypominająca woszczynę pszczelą skała-zlepieniec „Ožkų pečius“ (Kozi piec), uformowana ze żwiru, brukowca, głazów i gliny.

Zakole Punia. Punia

Długość zakola Punia wynosi 19 kilometrów. Po długiej podróży, po opasaniu słynnego boru Punia, zwiedzeniu legendarnej miejscowości Punia, starych wsi Nemajūnai i Siponys, Niemen powraca niemalże w to samo miejsce, z którego wypłynął, położone w odległości zaledwie 2,2 kilometra od początku zakola. Największą wartością zakola jest unikalny krajobraz boru Punia, który zachował w sobie cechy pierwotnych wielkich puszcz litewskich. Szumiące tu, liczące setki lat pradawne puszcze mają bezcenną wartość nie tylko dla naukowców. Jest to jeden

1.

9

символизирующей святилище древних балтов.Современный Пунский бор – это только

небольшой остаток огромных пущ прошлого, простиравшихся по обоим берегам Нямунаса до Жувинтаса и до самой Пруссии. В письменных источниках Пунский бор упоминается ещё в середине XVI века в описаниях лесов Литвы Г. Валавичюса. Жигимантас Старый сдавал эти леса в аренду немцам, которые сплавляли большие партии плотов.

Это место – царство самых высоких деревьев Литвы – славится самыми продуктивными древостоями по причине того, что лес растёт на плодородных, намытых Нямунасом почвах. Редкие по размерам и формам растения объявлены в Пунском бору памятниками природы. Там можно встретить дуб, обвивший корнями липу, выросшие из одного пня ель и дуб, дуб–«лиру», липу–«шею рысака» и др.

Уникальный ландшафт, сохранивший черты первобытных литовских лесов, места обитания редких животных и произрастания редких видов растений, а также другие ценности ландшафта Пунского бора охраняются в природном резервате Пунского бора и в ботанико–зоологическом заповеднике.

Пуня – широко известная историческая местность Литвы. Во времена Витаутаса Пуня упоминалась намного чаще, чем сейчас, поскольку это было очень важное в стратегическом отношении место, расположенное на перекрёстке дорог Дарсунишкис–Алитус и Тракай. В начале XVI года Пуня получила Магдебургское право. Достаточно плотно застроенный в тот период городок – волостной центр – имел и собственный герб. В городе XVII века действовала приходская школа – одна из первых в Литве, учреждённая ещё в начале XVI века. Во время Северной войны Пуня была сожжена и долгое время не восстанавливалась.

Стремительная речка Пуняле проточила за много лет в своём низовье глубокий, длинный и извилистый каньон, который особенно хорошо виден с часовенки Св. Георгия. Выразительный ландшафт крутых лесистых берегов Нямунаса и Пуняле с одним из самых знаменитых и крупных в Литве Пунским городищем, а также архитектурный комплекс Пунского костёла охраняются в Пунском ландшафтном заповеднике.

2. Пунское городище является одним из самых знаменитых и крупных в Литве. Оно расположено на западной окраине городка, на пересечении долин Нямунаса и Пуняле. Впечатляюще высокое (30 м) Пунское городище с отвесными склонами считается важным архитектурным памятником, одним из

z najcenniejszych lasów na Litwie, jak również największy w kraju las położony w dolinie rzeki (jego ogólna powierzchnia wynosi ponad 2700 ha). Według leśniczych, przyjechać do Zakoli Niemna i nie odwiedzić boru Punia to tak jakby udać się do Rzymu i nie ujrzeć Papieża.

Na zwiedzających czekają 1. Muzeum-Leśniczówka w Puni oraz „Bajkowy szlak“ (Pasakų takas). W pobliżu, w wolierach pasą się muflony, jelenie cętkowane, dumnie spacerują pawie oraz daniele. Do usług zwiedzających są zaprzęgi, konie i kucyk. Udający się do doliny Žaltės mają możliwość podziwiania dębów książęcych, które swoje nazwy zawdzięczają ważnym wydarzeniom historycznym oraz imionom wielkich książąt. Wytyczona dla turystów trasa wije się w kierunku doliny Žaltės, symbolizującej świątynię starożytnych Bałtów.

Dzisiejszy bór Punia jest zaledwie pozostałością ogromnych pradawnych puszcz, rozciągających się niegdyś po obu stronach Niemna do rezerwatu Žuvintas, niemalże do granicy z Prusami. W źródłach pisanych bór Punia został wspomniany już w połowie XVI w. w opisach lasów litewskich autorstwa G. Valavičiusa. Zygmunt Stary odnajmował te lasy Niemcom, którzy eksportowali z nich na tratwach niemałą ilość towarów.

Miejsce to nazywane jest także królestwem najwyższych na Litwie drzew, odznaczających się także największą wydajnością. Dzieje się to za sprawą omywanej przez Niemen urodzajnej gleby, na której rośnie las. Rosnące w borze Punia drzewa o wyjątkowej wielkości oraz kształtach zostały uznane za zabytki przyrody. Można tu podziwiać dąb, który obejmuje swymi gałęziami lipę, świerk i dąb wyrastające z jednego pnia, dąb „lirę“, lipę „kark koński“ itd.

Unikalny krajobraz, który zachował w sobie cechy pierwotnych puszcz litewskich, siedliska rzadkich okazów roślin i zwierząt oraz inne zabytki boru Punia są objęte ochroną na terytorium rezerwatu przyrody boru Punia oraz rezerwatu botaniczno-zoologicznego.

Punia – to dobrze znana miejscowość historyczna na Litwie. Za rządów Witolda, ze względu na duże znaczenie strategiczne miejsca, położonego na przecięciu szlaków Darsūniškis-Olita (Alytus) oraz Troki, nazwa Punia była wymieniana znacznie częściej niż dziś. Na początku XVI w. miejscowości nadano prawa magdeburskie. W owym czasie gęsto zaludnione miasteczko, będące centrum gminy, posiadało nawet swój herb. W wieku XVII działała tu jedna z najstarszych na Litwie szkół parafialnych, założona już na początku XVI w. Podczas Wojny

10

2.

немногих в Литве, которые имеют самобытную и сложную, хотя и не очень длинную историю. Пунское городище было сооружено как одна из оборонных точек, направленных против агрессии крестоносцев.

Популярность Пунского городища увеличила известная с древних времён легенда о том, что в 1336 году там (в окружённом Пиленай) в неравном бою с крестоносцами храбро сражались литовцы под предводительством князя Маргириса. Будучи не в силах победить более сильного врага, но не желая сдаваться, они подожгли замок и все до единого вместе с Маргирисом погибли в огне.

На огромной, около 1 га, площади в форме неправильного треугольника темнеет оборонительный Пунский замок (1382 г.), который опоясывала внушительная (длиной 75 м, шириной 34 м и высотой 6 м) насыпь, укреплённая оригинальным каркасом, а также рвом длиной 60 м и шириной 20 м. Пунское городище утратило оборонное значение после битвы при Жальгирисе, однако жизнь в нём приостановилась ненадолго. В XV–XVI вв. Пуня стала королевским поместьем. Полагают, что восстановленный замок был зимней резиденцией Витаутаса Великого и любимым местом его охоты. В тот период на площадке городища был построен роскошный дворец, сгоревший в середине XVI века, однако на его месте вскоре был возведён новый. В XVII веке там находился центр Пунского старостата, принадлежавший Корвиным–Гонсиевским. Предполагается, что в последний раз замок сгорел в начале XVIII века, скорее всего во время войн со шведами.

Костёл Св. Якова, каменный, с двумя башнями, построен в 1877–1878 гг. Внутри заслуживают внимания деревянные скульптуры

Północnej Punia została spalona i przez dłuższy czas nie mogła się podźwignąć.

Wartka rzeczka Punelė w ciągu wielu lat w swym dolnym biegu wyryła głęboki, długi i kręty kanion. Szczególnie dobrze widoczny jest on z kaplicy św. Jerzego. Wyrazisty krajobraz stromych, porosłych lasami skarp Niemna i Punelė wraz z jednym z największych i najsłynniejszych na Litwie grodzisk Punia oraz zespołem architektonicznym miejscowego kościoła jest częścią rezerwatu przyrody Punia.

2. Grodzisko Punia jest jednym z największych i najbardziej znanych na Litwie. Leży na zachodnim krańcu miasteczka, w miejscu, gdzie się stykają doliny Niemna i Punelė. Nadzwyczaj wysokie (30 metrów) grodzisko puńskie ze stromymi zboczami jest ważnym zabytkiem architektonicznym, jednym z nielicznych obiektów w kraju, które posiadają krótką, co prawda, ale swoistą i złożoną historię. Grodzisko to powstało jako jeden z punktów obronnych, mających chronić przed agresją krzyżacką.

Zyskało na popularności dzięki zachowanej starej legendzie, która głosi, że w 1336 r., w nierównym boju z Krzyżakami zmierzyli się tu (w otoczonych Pillenach (Pilenia)) dzielni Litwini pod wodzą księcia Margiera (Margiris). Nie będąc w stanie pokonać znanie potężniejszego wroga oraz nie chcąc się poddać, obrońcy podpalili zamek i wraz z księciem Margierem zginęli w płomieniach.

Na ogromnym placu w kształcie nieregularnego trójkąta o powierzchni ponad 1 ha wznosił się niegdyś potężny obronny zamek puński (rok 1382), otoczony prze ogromny mur (75 m długości, 34 m szerokości i 6 m wysokości),

11

народных умельцев XIX века, нарисованная в 1899 году художником Н.Сильванавичюсом картина «Святой Франциск Ассизский».

Дягснейский лиственничный лес

3. В Литве лиственницы не растут, однако когда–то, в межледниковый период, они были обычными деревьями на территории Литвы. На площади почти в 3 га более 150 лет тому назад в Дягснейском лесу лиственницы были посажены людьми. Средняя высота деревьев – 42 м, а самые высокие устремляются ввысь на 45 и более метров. Это один из самых продуктивных древостоев в Литве – объём древесины на одном гектаре достигает 1237 м3. В течение года на 1 га наблюдается прирост более 10 м3 древесины. Подобная высокая продуктивность древостоя объясняется высотой деревьев. Особенно ценится влагостойкая древесина лиственницы, используемая для строительства под водой (для свай, опор мостов). Там можно найти характерный только для лиственничного древостоя гриб – подлиственничный маслёнок. Дягснейский лиственничный лес охраняется с 1960 года. В нём растёт самое высокое дерево Литвы – 46–метровая лиственница.

Бальберишкская излучина. Бальберишкское обнажение

Бальберишкская излучина – самая

wzmocniony oryginalną konstrukcją oraz fosą o długości 60 m i szerokości 20 m. Mimo że po bitwie pod Grunwaldem grodzisko Punia utraciło znaczenie obronne, życie w nim zamarło na krótko. W wiekach XV-XVI Punia pełniła funkcje dworu królewskiego. Uważa się, że teren wokół odbudowanego zamku był ulubionym miejscem polowań, zamek zaś – zimową rezydencją Witolda Wielkiego. W owym czasie na terenie grodziska wzniesiono wystawny pałac, który spłonął w połowie XVI w. Wkrótce zastąpił go jednak nowy. W XVII w. znajdowało się tu centrum starostwa puńskiego, należącego do magnatów Korwin-Gąsiewskich. Przypuszcza się, że po raz ostatni pałac płonął na początku XVIII w., prawdopodobnie podczas wojny ze Szwedami.

Kościół św. Jakuba, murowany, o dwóch wieżach wzniesiony został w latach 1877-1878. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na dziewiętnastowieczne rzeźby autorstwa mistrzów ludowych, obraz „Święty Franciszek z Asyżu“, namalowany przez malarza N. Silvanavičiusa w 1899 r.

Las modrzewiowy w Degsnė 3. Mimo że w chwili obecnej modrzewie nie

występują na Litwie w warunkach naturalnych, kiedyś, w okresach międzylodowcowych były one zwyczajnymi drzewami porastającymi terytorium kraju. Przed ponad 150 laty w lesie Degsnė na powierzchni ponad 3 hektarów modrzewie zostały zasadzone ręką ludzką. Średnia wysokość drzew wynosi tu 42 m, najwyższe zaś sięgają ponad 45 m. Jest to jeden z najbardziej wydajnych lasów na Litwie, przyrost drewna na powierzchni jednego hektara osiąga tu wartość 1237 m3. W ciągu roku przyrost ten zwiększa się o 10 m3. Tak duża wydajność lasu tłumaczona jest wysokością drzew. Szczególnie cenione ze względu na odporność na wilgoć drewno modrzewia jest stosowane w budownictwie podwodnym (filary mostów, oparcia). Można tu też napotkać występujący tylko w lesie modrzewiowym grzyb – koźlarz modrzewiowy. Od 1960 r. las modrzewiowy w Degsnė jest objęty ochroną. Rośnie w nim największy na Litwie modrzew o wysokości 46 m.

Zakole w Balbieriškis. Odkrywka geologiczna w Balbieriškis

Zakole w Balbieriškis jest największe w całym korycie Niemna. Jego długość wynosi 29 km, zaś najkrótsze miejsce w przesmyku ma długość 4 km. Od dawna Niemen stanowił w tym miejscu

3.

12

4.

большая во всём русле Нямунаса. Её длина – 29 км, самое узкое место перешейка – 4 км. Во все времена Нямунас в этом месте был границей двух этнокультурных регионов. Структура усадеб по левой и по правой стороне Нямунаса различалась (избы сувалков на левобережье и избы дзуков на правобережье), однако на стыке этих регионов можно выделить и общие элементы народной архитектуры.

4. Бальберишкское обнажение находится в долине Нямунаса, в деревне Жидавишкис. Основная часть обнажения имеет длину 1700 м и высоту 40 м. В нём открыта толща нанесённых ледниками отложений, а также сформировавшиеся на большом дне приледниковых заливов Бальберишкиса–Симнаса залежи слоистых озёрных глин толщиной 7–10 м. По количеству слоёв можно установить, сколько лет лежали холодноводные приледниковые заливы. Они продержались там около 200 лет.

Обнажение расположено рядом с дорогой Алитус–Пренай, вследствие чего оно активно посещается. В 1974 году оно объявлено геологическим памятником природы. На верху обнажения оборудована смотровая площадка, откуда открывается один из самых прекрасных пейзажей Литвы.

Вяркне и археологические памятники, а также памятники природы в её долине

5. Река Вяркне вытекает из юго–восточной части Дзукийской возвышенности. Её родники расположены в деревне Галавяркнис,

granicę dwóch regionów etnokulturowych. Mimo iż wygląd zagród na prawym i lewym brzegu rzeki różni się od siebie (na lewym mamy chatę suwalską, zaś na prawym – chałupę dzukijską), na granicy tych regionów można dostrzec również wspólne elementy architektury ludowej.

4. Odkrywka w Balbieriškis znajduje się w dolinie Niemna, we wsi Žydaviškis. Główna jej część ma długość 1700 m, zaś wysokość – 40 m. Odsłania się tu gruba warstwa naniesionych przez lodowce zwałów oraz powstałych na dnie zalewu pochodzącego z epoki przedlodowcowej Balbieriškis-Simnas pokładów jeziornej gliny o grubości 7-10 metrów. Na podstawie liczby warstw można ustalić, jak długo istniał w epoce przedlodowcowej zalew z zimną wodą. Trwało to około 200 lat.

Ze względu na położenie w pobliżu trasy Olita-Preny, odkrywka jest licznie odwiedzana. W 1974 r. zostało jej nadane miano zabytku geologicznego. W górze urządzony został taras widokowy, z którego roztacza się jeden z najpiękniejszych widoków na Litwie.

Rzeka Verknė oraz znajdujące się w jej dolinie zabytki przyrodnicze i archeologiczne

5. Rzeka Verknė wypływa z południowo-wschodniej części Wyżyny Dzukijskiej. Swe źródło ma we wsi Galaverknis, w rejonie trockim, na wysokości 141 m nad poziomem morza. Verknė wpada do Niemna. Ujście rzeki znajduje się na wysokości 40,6 m n.p.m., a zatem od

13

Тракайского района, в 141 м над уровнем моря. Вяркне впадает в Нямунас. Её устье находится в 40,6 м над уровнем моря, следовательно, от родника до устья река опускается на 100,4 м. Это достаточно большой средний уклон реки, поэтому река стремительна, похожа на горную реку, а успокаивается только у озёр, у водохранилищ Аукштадварской и Юндялишкской ГЭС. Длина реки – 77,3 км, ширина меняется от 2 м в истоке реки до 30 м в устье. Средняя глубина Вяркне составляет 1,5–2,5 м, самые глубокие места (4 м) находятся напротив Аляшишкес и Стаклишкес. К Региональному парку излучин Нямунаса относится только 9,2 км низовья Вяркне.

Вяркне ещё не завершила глубинной эрозии. Она не только углубляется, но и расширяется, разрушая берега с одной стороны и образуя наносы на другой. В деревне Павяркняй ещё можно услышать, что городище Гинкуса сто лет назад виднелось на другом, правом, берегу Вяркне, однако беспокойная река сократила свой путь. Когда–то Вяркне впадала в Нямунас возле Нямаюнай. Геологи утверждают, что после окончательного ухода ледников из Литвы в низовье Вяркне убежала из своей прежней долины и решительно прорвалась к Нямунасу кратчайшим путём: через холмы, создавая глубокую долину, впадая в Нямунас в том месте, где она впадает сейчас.

От самых своих родников река очень живописна, она течет через несколько озёр, по не тронутой человеком природе. Впервые туристы посетили Вяркне в 1939 году, после того как гидролог Ст.Колупайла описал путешествие против течения из Аукштадвариса к озеру Вилкокшнис.

Из–за холодных источников вода Вяркне летом холодная, а зимой с трудом замерзает.

źródła do ujścia obniża się ona o prawie 100,4 m. Jest to dość duży spadek, dlatego też ze względu na wartki bieg porównywana jest z rzeką górską. Bardziej spokojny bieg przybiera jedynie w okolicy jezior oraz stawów hydroelektrowni w Aukštadvaris i Jundeliškės. Długość rzeki wynosi 77,3 km, zaś szerokość waha się od 2 m w okolicach źródła do 30 m w okolicach ujścia. Średnia głębokość Verknė wynosi 1,5-2,5 m, zaś w najgłębszych miejscach, w okolicy miejscowości Alešiškės i Stakliškės sięga 4 m. Zaledwie 9,2 km dolnego biegu rzeki Verknė należy do Parku Regionalnego Zakoli Niemna.

Rzeka nie uległa jeszcze ostatecznej erozji pogłębiającej. Nie tylko rwie się w głąb, lecz także rozpiera się, niszcząc brzeg z jednej strony oraz powodując powstanie namulisk z drugiej. We wsi Paverkniai dotychczas można usłyszeć, że przed stu laty grodzisko Ginkus wznosiło się na innym, prawym brzegu Verknė, jednak niespokojny jej nurt skrócił sobie drogę. Kiedyś Verknė wpadała do Niemna w pobliżu miejscowości Nemajūnai. Geolodzy twierdzą, że po całkowitym ustąpieniu lodowców z terytorium Litwy, w swym dolnym biegu Verknė opuściła swe dotychczasowe koryto i najkrótszą drogą, przez pagórki, zdecydowanie przedarła się do Niemna w obecnym miejscu, tworząc jednocześnie głębokie koryto.

Poczynając od źródeł rzeka płynie przez terytorium o pięknym krajobrazie, mija kilka jezior, zakątki przyrody dotychczas nietknięte ręką człowieka. Po raz pierwszy turyści zwiedzili Verknė w roku 1939, kiedy to hydrolog S. Kolupaila opisał podróż pod prąd, poczynając od Aukštadvaris aż do jeziora Vilkokšnis.

Ze względu na zimne źródła, latem woda rzeki pozostaje chłodna, zimą zaś praktycznie nie

5.

14

Её любят форель и другая чистоводная рыба, выдры, бобры. В обнажениях долины Вяркне раньше было много колоний пещерных ласточек, небольшие колонии цапель. На побережье Вяркне зафиксировано множество редких растений, однако наибольшую ценность представляет пахотная шерардия – небольшое растение семейства мареновых. Оно встречается на известковых пахотных полях, в огородах. В Литве уже в течение длительного периода пахотная шерардия была известна только по старым гербариям, её хотели внести в список исчезнувших видов.

В низовье Вяркне, на правом склоне долины, находится уникальное эрозийное образование, называемое братом Райгардаса. Это впадина шириной 400–500 м, почти идеальной овальной формы, называемая Павяркняйским эрозийным цирком, склоны которого от реки Вяркне отодвинулись только на полкилометра. Максимальная глубина впадины – 40–44 м. Специалисты называют подобные впадины из–за их формы, напоминающей здание цирка, цирками. Цирк образовала петляющая, мечущаяся по своей долине Вяркне. Волнистое дно цирка значительно изменили более поздние процессы, свидетельствующие об интенсивной деятельности подземных вод. Эта необычная форма рельефа лучше всего видна при спуске в цирк по петляющей дорожке.

6. Конгломератная скала «Козья печь» взирает на слияние двух красивейших рек Бирштонского самоуправления Нямунаса и Вяркне. Оригинальную, 6–метровую пористую скалу из песка, гравия, гальки и валунов люди издревле нарекли Козьей печью, так как любивших там лазить и греться на солнце

zamarza. Wody Verknė są lubiane przez pstrągi i inne ryby zamieszkujące czyste zbiorniki wodne, jak też wydry i bobry. Odkrywki w dolinach rzeki zamieszkiwało kiedyś wiele kolonii jaskółek jaskiniowych, znajdowały się tu także nieduże kolonie czapli. Na nadbrzeżach Verknė odkryto dużo rzadkich okazów roślin, jednak największą rzadkością jest rolnica pospolita, nieduża roślina z rodziny marzanowców. Rośnie na ziemiach uprawnych bogatych w wapień, także w ogrodach. Przez dłuższy czas rolnicę pospolitą kojarzono na Litwie jedynie z dawnymi herbariami, chciano ją wciągnąć na listę roślin wyginiętych.

W dolnym biegu Verknė, po prawej stronie zbocza doliny, znajduje się unikalny twór erozyjny zwany bratem Raigarda. Jest to przypominające swym wyglądem praktycznie idealny owal wgłębienie o szerokości 400-500 m, zwane cyrkiem erozyjnym Paverkniai. Jego zbocza są oddalone od rzeki o zaledwie pół kilometra. Maksymalna głębokość wgłębienia wynosi 40-44 m. Ze względu na kształt przypominający namiot cyrkowy specjaliści nazywają takie wklęsłości właśnie cyrkami. Cyrk został utworzony przez wijącą się, miotająca w swym korycie Verknė. Jej pofalowane dno uległo gruntownej przemianie na skutek późniejszych procesów, świadczących o intensywnej działalności wód podziemnych. To ukształtowanie terenu o niezwykłej formie najlepiej jest podziwiać z wijącej się, biegnącej w dół wąwozu ścieżki.

6. Skała-zlepieniec „Ožkų pečius“ (Kozi piec) spogląda na zbieg dwóch najpiękniejszych na terytorium samorządu birsztańskiego rzek, Niemna i Verknė. Niezwykłą, wysoką na 6 m skałę, utworzoną niczym woszczyna z piasku, żwiru, brukowca oraz głazów od dawna nazywano

6.

15

окрестных косуль местные жители называли «козами». Вследствие выветривания горных пород возникли ниши и напоминающая гигантские пчелиные соты скала. Это место приглянулось и плотовщикам. У скалы они ежегодно купали в ледяной воде Вяркне тех, кто сплавлял плоты впервые.

В деревне Мядейконис, на левом берегу Вяркне, виднеется Павяркняйское городище. Эту гору высотой 14 м местные жители ещё называют горой Гинкуса, Жидейконяй, а также Киселишкес. В XI–XII вв. там стоял небольшой деревянный замок, который дважды подвергался нападению врагов и сожжению. Часть городища опустилась в реку Вяркне. У западного подножья имеются остатки древнего поселения (тёмная земля с осколками лепной пористой керамики).

Баброняйское городище возникло на месте слияния рек Вяркне и Наруписа. Датируемое I тыс. до н.э. городище когда–то выполняло оборонительные функции, а в настоящее время страдает от быстрых вод двух рек, которые безжалостно разрушают его склоны, а всё величие горы скрывают зеленеющие на городище лиственные деревья и ельники.

Юндялишкское поместье

7. Юндялишкес – деревня на реке Вяркне, недалеко от шоссе Вильнюс–Пренай. В 1958 году Вяркне запрудили и построили гидроэлектростанцию, сформировавшую небольшой подпор. До Первой мировой войны населённый пункт назывался Устроне – по названию бывшего небольшого поместья. Топоним произошёл от польского слова ustronie – удалённое место. В конце XVI века там поселился дворянин венгерского происхождения Эперьеш, по всей вероятности,

„Kozim piecem “, gdyż lubiły tu się wspinać oraz wygrzewać w słońcu okoliczne sarny, zwane przez miejscową ludność „kozami“. W procesie niszczenia erozyjnego w skale powstawały nisze, dlatego też przypomina ona ogromną woszczynę. Miejsce to lubili również flisacy. Co roku, w pobliżu kąpali oni tych, którzy spławiali tratwy po raz pierwszy.

We wsi Medeikonys, na lewym brzegu Verknė, wznosi się grodzisko Paverkniai. To wysokie na 14 m wzgórze miejscowi nazywają także górą Ginkusa; w obiegu są również nazwy Žideikonys oraz Kisieliškė. W XI-XII w. wznosił się tu drewniany zameczek, który dwukrotnie został napadnięty przez wroga i spalony. Część grodziska osunęła się do rzeki. U podnóża od strony zachodniej zachowały się pozostałości dawnej osady (napotykamy ciemny grunt z zawartymi w nim skorupami chropowatej ceramiki lepionej).

Grodzisko Babronys położone jest u zbiegu rzek Verknė i Narupis. Pochodzące z około I tysiąclecia przed Chrystusem grodzisko miało charakter obronny. W chwili obecnej niszczeje na skutek obmywania przez wartkie wody obu rzek, które bezlitośnie niszczą jego skarpy. Całą okazałość wzniesienia skrywają porastające je drzewa liściaste oraz świerki.

Dwór w Jundeliškės

7. Jundeliškės – to wieś położona nad rzeką Verknė, w pobliżu drogi Wilno-Preny. W roku 1958 Verknė zatamowano, zbudowano hydroelektrownię, powodując jednocześnie nieznacznie podniesienie się poziomu wody w rzece. Do wybuchu I wojny światowej miejscowość nazywano Ustrone, od nazwy byłego dworku. Nazwa miejscowości pochodzi od polskiego wyrazu ustronie oznaczającego

7.

16

приглашённый в Литву тогдашним королём Польши и Литвы Стефаном Баторием, также имевшим венгерские корни. Со второй половины XVIII века Устроне принадлежала дворянам по фамилии Сямашка.

На стыке XVIII и XIX вв. Мария Сямашкайте вышла замуж за Аполинария Моравского. Получив в качестве приданого поместье, Моравские проживали там до межвоенного периода. Более заметный след оставил сын Марии и Аполинария – врач, писатель Станислав Моравский (1802–1853). Он закончил медицинский факультет Вильнюсского университета, активно участвовал в деятельности филаретов, из–за которой ему с трудом удалось избежать тюрьмы. После защиты докторской диссертации он некоторое время работал в Петербурге. Пережив несчастную любовь, он нашёл приют на своей родине – в Юндялишкес, где прослыл отшельником и стал писать мемуары, наиболее известными из которых являются «Несколько моих юношеских лет в Вильнюсе в 1818 – 1825». Под статьями чаще всего подписывался псевдонимом «Пустялнинкас» (отшельник).

Не имея ни наследников, ни близких родственников, Ст. Моравский решил оставить дом в поместье своим слугам, а землю разделить на участки и подарить батракам, малоземельным крестьянам. Тем не менее завещание не было выполнено, так как противоречило законам землевладения при крепостном праве. Имущество унаследовал

miejsce położone na uboczu. W końcu XVI w. mieszkał tu szlachcic pochodzenia węgierskiego Eperiesz, najprawdopodobniej ściągnięty na Litwę przez króla Polski i Litwy Stefana Batorego, również Węgra z pochodzenia. Poczynając od drugiej połowy XVIII w. Ustrone przeszło we władanie rodu szlacheckiego Siemaszków.

Na przełomie wieków XVIII i XIX Maria Siemaszkówna wyszła za mąż za Apolinarego Morawskiego. Po otrzymaniu w posagu dworku Morawscy mieszkali w nim aż do międzywojnia. Bardziej wyrazisty ślad pozostawił po sobie syn Marii i Apolinarego, lekarz i pisarz Stanisław Morawski (1802–1853). Ukończył Wydział Medyczny Uniwersytetu Wileńskiego, brał aktywny udział w działalności fi laretów, cudem udało mu się uniknąć więzienia. Po obronie doktoratu przez pewien czas pracował w Petersburgu. Nieszczęśliwa miłość zmusiła go do szukania schronienia w rodzinnej miejscowości – Jundeliškės, gdzie zasłynął jako samotnik. Tu też rozpoczął pisanie pamiętników. Jedną z najbardziej znanych książek Morawskiego są wspomnienia „Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1818 – 1825)“. Swe artykuły publikował najczęściej pod pseudonimem „Pustelnik“.

Ze względu na brak potomstwa oraz bliskich krewnych, St. Morawski postanowił zostawić dwór swoim sługom, zaś posiadane ziemie podzielić na działki i rozdać parobkom oraz chłopom małorolnym. Zapisana w testamencie wola nie została jednak spełniona, gdyż była sprzeczna z pańszczyźnianym prawem regulacji ziemskiej. Majątek odziedziczył kuzyn Apolinary Morawski, zarządzający również dworem Ustronė. W międzywojniu majątek nabył znany naukowiec, pułkownik Juozas Vėbra. Przed kilkoma laty wydano zezwolenie na prywatyzację dworu w Ustronė – we wszystkich zabudowaniach dworskich zostały urządzone mieszkania.

Do naszych dni zachowała się wzniesiona przez Siemaszków pod koniec XVIII w. ofi cyna w stylu klasycystycznym (portyk z 4 kolumnami, trójkątny fronton). Zachowały się również dworskie zabudowania gospodarcze, park. Park w Jundeliškės został założony w drugiej połowie XIX w. Nie posiada żadnego wyrazistego planu przestrzennego, został urządzony dość żywiołowo. Zajmuje powierzchnię około 4 ha. Jego ozdobą jest stara, długa aleja, porośnięta wysokimi, pojedynczymi lipami. Obok rosną dęby czerwone oraz błotne, różne drzewa orzechowe: orzecha włoskiego, mandżurskiego czy szarego. Pod koniec lata, na kwietniku dworu zakwitają georginie. Twierdzi się, że St. Morawski jako pierwszy sprowadził je z Polski na Litwę. Z

Stanislovas Moravskis (1802–1853)

17

его двоюродный брат Аполинарий Моравский, который впоследствии управлял Устронским поместьем. В межвоенный период поместье приобрёл знаменитый учёный полковник Юозас Вебра. Несколько лет тому назад Устронское поместье было разрешено приватизировать – во всех домах оборудованы квартиры.

До сегодняшних дней дошёл построенный Сямашкой в конце XVIII века жилой дом поместья, имеющий черты классицизма (портик из 4 колонн, треугольный фронтон). Сохранились и хозяйственные постройки поместья, парк. Юндялишкский парк создан во второй половине XIX века. Он не имеет чёткой пространственной конструкции, спланирован достаточно стихийно. Парк занимает около 4 га. Его украшение – старинная длинная аллея высоких единичных лип и липа высотой 33 м. Рядом растут северные и болотные дубы, различные виды орешника: грецкие, манджурские, серые, даже липкие. В конце лета в цветниках поместья начинают цвести георгины. Считается, что первым из Польши в Литву привёз георгины Ст.Моравский. Со временем георгины из Юндялишкес распространились по палисадникам деревень всей Литвы.

Нямаюнай

Нямаюнай – старинное село с костёлом, расположенное на внешней части Пунской излучины, на правом берегу Нямунаса. Впервые в письменных источниках Нямаюнай упоминается в донесениях разведчиков крестоносцев XIV века. Спустя два столетия местность превратилась в населённый пункт лесозаготовителей и лесосплавщиков. Местные жители быстро разбогатели, в селе обосновывались ремесленники, участки там получали королевские крестьяне. XVIII век – период расцвета Нямаюнай. Неподалёку от городка в Панямунском поместье, принадлежавшем Бартосевичам, был построен новый деревянный дворец, разбит и посажен парк с беседками и водоёмами. Вскоре городок получил герб и право на самоуправление, однако после восстания 1863 года Нямаюнай превратился в захолустье и его жизнеспособность поддерживалась только благодаря наличию границы по Нямунасу с Пруссией. Изгибы Нямунаса и окрестные леса были прекрасным убежищем для контрабандистов, а также для приграничных грабителей. В городке стояла водяная мельница, чесальная мастерская, имелись пассажирские и грузовые паромы, конторы плотовщиков, трактиры. Там селились татары, евреи, белорусы и русские. В настоящее время

czasem georginie z Jundeliškės zakwitły również w ogródkach wiejskich w całym kraju.

Nemajūnai

Nemajūnai są starą wsią parafialną położoną po zewnętrznej stronie zakola Punia, na prawym brzegu Niemna. Po raz pierwszy w źródłach pisanych miejscowość została wspomniana w doniesieniach zwiadowców krzyżackich z XIV w. Po upływie dwóch wieków zamieszkiwali ją już drwale oraz flisacy. Mieszkańcy szybko się bogacili, zaczęli osiadać tu rzemieślnicy, chłopi królewscy otrzymali działki ziemi. Okres rozkwitu Nemajūnai przypada na wiek XVIII. W pobliżu miasteczka, w należącym do Bartoszewiczów dworze Panemunis wzniesiono drewniany pałac, założono park z altanami i stawami. Wkrótce miasteczko otrzymało herb, nadano mu prawa samorządowe. Jednak po powstaniu styczniowym Nemajūnai stały się prowincjonalną miejscowością, a jej żywotność podtrzymywana była jedynie przez bliskość granicy z Prusami, przebiegającej wzdłuż Niemna. Zakola Niemna oraz okoliczne lasy stanowiły doskonałe schronienie dla przemytników oraz grasujących na pograniczu rabusiów. W miasteczku działał młyn wodny, zakład przetwórstwa wełny, pływały promy pasażerskie oraz ładunkowe, mieściły się siedziby flisackie, kilka karczm. Osiadali tu Tatarzy, Żydzi, Białorusini, Rosjanie. Dzisiaj swoista struktura miejscowości ukształtowanej po reformie włócznej, sieć ulic i dróg, zabytki archeologiczne, architektoniczne oraz memorialne objęte są ochroną w rezerwacie urbanistycznym Nemajūnai.

W Nemajūnai stoi drewniany 8. kościół ś. ś. Apostołów Piotra i Pawła (1877), jedyna oryginalna, drewniana budowla neogotycka na Litwie, której wnętrze zdobią obrazy autorstwa malarza Nikodemasa Silvanavičiusa – „Święci apostołowie Piotr i Paweł“ (1883) w dużym ołtarzu oraz „Chrystus i św. Maria Magdalena“ (1892). W kaplicy bocznej przechowywany jest wytwór dziewiętnastowiecznej sztuki ludowej – dywan utkany przez młode synowe z 64 wstęg.

Na cmentarzu w Nemajūnai napotykamy cenne krzyże oraz nagrobki. Spoczywa tu prekursor weterynarii litewskiej Eliasz Noniewicz (1863–1931). W 1888 r. ukończył on instytut w Tartu, w Estonii, uzyskując stopień magistra. Został schwytany za działalność rewolucyjną, był więziony w Petersburgu, twierdzy Petropawłowskiej, następnie wysłany na Kaukaz do walki z dżumą u świń. W 1892 r. Noniewicza osadzono w wileńskim więzieniu na Łukiszkach.

18

8.

структура волочного населённого пункта, сеть улиц и дорог, археологические, архитектурные, а также мемориальные ценности охраняются в Нямаюнайском урбанистическом заповеднике.

В Нямаюнай стоит деревянный 8. костёл Св. Апостолов Петра и Павла (1877 г.), единственное в Литве оригинальное произведение деревянной неоготики, интерьер которого украшен картинами художника Никодима Сильнавичюса «Св. Апостолы Пётр и Павел» (1883 г.) на большом алтаре, а также «Христос и Св. Мария Магдалена» (1892 г.). В боковой часовне хранится произведение народного искусства XIX века – связанный из 64 лент молодых невесток ковёр.

На Нямаюнайском кладбище имеются ценные кресты, надгробные памятники. На этом кладбище покоится родоначальник ветеринарии в Литве Элиёшюс Нонявичюс (1863–1931). В 1888 году он закончил Тартуский институт в Эстонии, получил степень магистра. Был арестован за революционную деятельность, находился в заключении в Петербурге, в Петропавловской крепости, в России, впоследствии был выслан на Кавказ для борьбы с свиною чумой. В 1892 году сидел в Лукишкской тюрьме в Вильнюсе, затем отправился в Нямаюнай и стал практикующим ветеринарным врачом. После неудачного брака с Устронской дворянкой он вернулся в Вильнюс и погрузился в научную работу, а также в активную общественную деятельность, был членом нелегального кружка литовских интеллигентов «Двенадцать вильнюсских апостолов».

После начала русско–японской войны

Następnie przybył do Nemajūnai, gdzie jako weterynarz zajął się praktyką lekarską. Po nieszczęśliwym związku z dworzanką z Ustronė, wrócił do Wilna i oddał się pracy naukowej oraz aktywnej działalności społecznej. Był członkiem nielegalnego koła inteligencji litewskiej „Dwunastu apostołów wileńskich“.

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej E. Noniewicz został wysłany do Odessy, gdzie spędził cztery lata. Następnie przeniósł się do Moskwy. Wykładał tam bakteriologię w Instytucie

Elijošius Nonevičius

(1863–1931)

19

Э. Нонявичюс был выслан в Одессу, где прожил четыре года, а затем перебрался в Москву, где преподавал бактериологию в Институте химии и бактериологии М. Блюменталя.

После возвращения в 1918 году в Литву работал в Вильнюсе, затем в Каунасе. Создал Департамент ветеринарии (был его директором), бактериологический кабинет военной ветеринарии. После выхода в 1929 году на пенсию поселился со второй женой Софией в Нямаюнай. Он разводил в водоёмах карпов, проводил исследования в области рыборазведения и писал научные статьи. На сельскохозяйственной выставке за коллекцию рыболовных снастей и средств по обработке рыбы был удостоен золотой медали. Проживая в Нямаюнай, Э.Нонявичюс бесплатно лечил животных небогатых крестьян, поэтому люди его любили, называли «свиным доктором». Он учредил стипендию для перспективных студентов Литовской ветеринарной академии.

9. В кладбищенской часовне, построенной в середине XIX века, похоронен Юндялишкский дворянин, врач и писатель Ст. Моравский. Когда–то в часовне была фисгармония, проходили службы в День поминовения усопших. В настоящее время часовня является подобием маленького музея: интересная архитектура, старинные кресты на стенах, скромная, но эстетичная экспозиция о Ст. Моравском. Место предполагаемой могилы увековечено плитой из тёмного камня с надписью: СТАНИСЛОВАС МОРАВСКИС (1802 – 1853).

В Нямаюнай, на расстоянии 598 км от истоков в Белоруссии, стоит одна из старейших в Литве 10. водомерных станций, созданная ещё в 1910 году. Ежедневно замерялся и продолжает замеряться уровень воды в Нямунасе, проводятся наблюдения за наводнениями, изучаются ледовые явления, рассчитывается дебит.

После восстановления независимости свои исследования возобновил профессор Стяпонас Колупайла (1892-1964), родившийся в Латвии, получивший образование в России, однако вынужденный вследствие сложных отношений с советской властью вернуться на родину отца, в Литву. Ст. Колупайла стал родоначальником гидрологии в Литве. До прибытия профессора в Литву никто не слышал слова «гидрология». Ст. Колупайла понял, что для мелиоративных, гидротехнических, энергетических и других проектов необходима программа наблюдения за стоками рек. Он много работал на общественных началах,

C h e m i i i Bakteriologii im. M. Blumentala.

Po powrocie na Litwę w 1918 r. pracował w Wilnie, następnie w Kownie. Założył Departament Weterynaryjny (był jego dyrektorem), gabinet bakteriologiczny przy wojskowych organach weterynaryjnych. W 1929 r., po przejściu na emeryturę, wraz z żoną Sofią osiadł w Nemajūnai. Hodował w stawach karpie, prowadził badania w zakresie hodowli ryb, pisał artykuły naukowe. Posiadana przez niego kolekcja sprzętu rybackiego oraz instrumentów służących do patroszenia ryb została odznaczona złotym medalem na wystawie rolniczej. W Nemajūnai E. Noniewicz nieodpłatnie leczył bydło biednych chłopów, co przysparzało mu ich sympatii, nazywano go „świńskim lekarzem“. Był fundatorem stypendium dla najbardziej postępowych studentów Litewskiej Akademii Weterynarii.

9. W kaplicy cmentarnej, wzniesionej w połowie XIX w., jest pochowany dworzanin z Jundeliškės, lekarz oraz pisarz St. Morawski. Niegdyś znajdowała się w niej fisharmonia, odbywały się nabożeństwa zaduszkowe. W chwili obecnej kaplica przypomina małe muzeum: ciekawa jest jej architektura, stare krzyże na ścianach, skromna, lecz piękna ekspozycja

9.

20

10.

изучал реки, озёра и прочие воды края во время летних отпусков, пробуждал у общественности интерес статьями, отправлявшимися во все, по всей вероятности, выходившие в тот период газеты и журналы. В научно–популярных статьях профессор уделил особое внимание мелиорации, гидроэнергетике, гидротехническому строительству, краеведению, впечатлениям от поездок, рекам и озёрам Литвы.

В библиографии профессора 1940 года уже насчитывается около 400 научных трудов

Steponas Kolupaila (1892-1964)

poświęcona St. Morawskiemu. W miejscu prawdopodobnego jego pochówku umieszczony został kamienny napis: STANISŁAW MORAWSKI (1802 – 1853).

W Nemajūnai, w odległości 598 kilometrów od źródeł Niemna znajdującego się na Białorusi, mieści się jedna z najstarszych na Litwie 11. stacja pomiaru wody, założona już w roku 1910. Właśnie tu codziennie mierzono i mierzy się do dziś poziom wody Niemna, obserwowano powodzie, badano zjawiska lodowe, obliczano przepływ.

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości badania wznowił profesor Steponas Kolupaila (1892-1964). Przyszły naukowiec urodził się na Łotwie, nauki ukończył w Rosji. Jednak napięte relacje z władzą radziecką zmusiły go do powrotu do miejsc ojczystych, na Litwę. St. Kolupaila jest twórcą litewskiej hydrologii. Przed przybyciem profesora na Litwę nikt nie znał tego słowa. Kolupaila zrozumiał, że do projektów melioracyjnych, hydrotechnicznych, energetycznych i innych konieczny jest program nadzoru wód rzecznych. Wiele pracował na zasadach społecznych, w trakcie wakacji letnich badał rzeki, jeziora oraz inne zbiorniki wodne kraju, zachęcał społeczeństwo do czytania artykułów, które wówczas rozsyłał zapewne do wszystkich ukazujących się dzienników oraz czasopism. W swych artykułach popularno-naukowych wiele uwagi poświęcał melioracji, hydroenergetyce, budownictwu hydrotechnicznemu, krajoznawstwu, opisom podróży, rzekom i jeziorom Litwy.

W 1940 r. bibliografi a profesora liczyła już około 400 prac naukowych i artykułów popularno-naukowych. Wśród nich godne odnotowania są

21

и научно–популярных статей, среди которых следует отметить два тома «Гидрометрии», два тома «Летописи гидрометрии» и др. В монографии «Нямунас» опубликованы исчерпывающие статьи о Бирштонасе, его истории, географии, исследованиях минеральной воды. Ст. Колупайла был также хорошим фотографом, проиллюстрировавшим фотографиями многие свои труды. Уже в то время он использовал цветные фотоплёнки, иллюстрировал цветными слайдами свои лекции по гидрометрии.

В послевоенные годы Ст. Колупайла был вынужден эмигрировать на Запад. В 1948–1962 гг. работал профессором в Нотрадамском университете, в котором основал лабораторию гидравлики, выпустил несколько книг в США, создал метод расчёта зимнего дебита рек, который до сих пор называется литовским методом. Профессор принимал активное участие в жизни литовцев–эмигрантов, являлся автором и редактором многих статей выпускавшейся в Бостоне «Литовской энциклопедии».

История укрощения Нямунаса

Над излучинами Нямунаса неоднократно нависал дамоклов меч. Энергетики и инженеры не раз обращали свои взоры на эти излучины – планировалось строительство электростанции напротив Нямаюнай, Бирштонаса, Пренай. Вынашивалась идея выпрямить излучины Нямунаса при помощи канала Нямаюнай – Вяркне, сократить и укрепить течение Нямунаса, а после получения настоящего водопада дёшево производить электроэнергию. Было рассчитано, что мощность электростанции достигнет приблизительно 20 000 лошадиных сил (на сегодняшний день это маленькие цифры, но в то время – электроэнергии хватило бы для всей промышленности Литвы, а также для городов). Проект канала длиной 12 км был одобрен, однако его претворению в жизнь помешала Первая мировая война.

После восстановления независимости вновь возник интерес к строительству гидроэлектростанции. В прессе почти не было высказываний в защиту Нямунаса. Даже классик литературы Вайжгантас восхищался «проектом века» – будущим обузданием Нямунаса. Только гидролог Ст. Колупайла посмел высказаться, что ему жаль потерять Нямунас. В этот раз излучины Нямунаса спасли тугодумие политиков и дороговизна проекта.

В 1921 году инженеры Владас Паулюконис, Довас Кайрис, Юозас Скрипкус, Йонас

dwa tomy dzieła „Hidrometrija“ (Hydrometria), także dwutomowy „Hidrometrijos metraštis“ (Rocznik hydrometryczny) itd. Monografia „Nemunas“ (Niemen) zawiera wyczerpujące informacje na temat Birsztan, ich historii, geografii, badań wody mineralnej. St. Kolupaila był także dobrym fotografem, zdjęciami ilustrował wiele swoich prac. Już wtedy stosował barwne negatywy, podczas wykładów o hydrometrii wykorzystywał kolorowe slajdy.

W okresie powojennym był zmuszony wyemigrować na Zachód. W latach 1948-1962 pracował na jednym z amerykańskich uniwersytetów. Założył Laboratorium Hydrauliczne, w Stanach wydał kilka książek, stworzył metodę obliczania przepływu zimowego rzek, do dzisiaj zwaną metodą litewską. Profesor brał aktywny udział w życiu Litwinów na wychodźstwie. Był autorem wielu artykułów oraz redaktorem ukazującego się w Bostonie wielotomowego dzieła „Lietuviškoji enciklopedija“ (Litewska Encyklopedia).

Historia poskromienia Niemna

Nad zakolem Niemna niejednokrotnie unosił się miecz Damoklesa. Przyciągało ono uwagę energetyków i inżynierów – w pobliżu Nemajūnai, Birsztan oraz Pren planowano wznieść elektrownie. Przy pomocy kanału Nemajūnai-Verknė chciano wyprostować zakole Niemna oraz skrócić i wzmocnić prąd rzeki, a po uzyskaniu prawdziwego wodospadu, produkować tanią energię elektryczną. Obliczono, że moc elektrowni wyniosłaby 20 tys. koni mechanicznych (dziś jest to mała liczba, natomiast wtedy wyprodukowanej energii elektrycznej wystarczyłoby do zaopatrzenia wszystkich gałęzi przemysłu oraz miast kraju). Projekt długiego na 12 kilometrów kanału został zaaprobowany, jednak jego realizacji przeszkodził wybuch I wojny światowej.

Po odzyskaniu niepodległości na nowo zainteresowano się budową hydroelektrowni. W prasie nie pojawiły się praktycznie żadne wystąpienia w obronie Niemna. Nawet klasyk literatury Vaižgantas zachwycał się „projektem wieku“ – przyszłym poskromieniem rzeki. Jedynie hydrolog St. Kolupaila stwierdził, że szkoda by było stracić Niemen. Tym razem zakole się uchowało dzięki powolnemu myśleniu polityków oraz dużym kosztom projektu.

W 1921 r. inżynierowie Vladas Pauliukonis, Dovas Kairys, Juozas Skripkus, Jonas Šliogeris oraz prałat Konstantinas Olšauskas wystosowali do Ministerstwa Finansów, Przemysłu i Handlu wniosek o rejestrację statutu spółki „Galybė“.

22

11.

Шлёгерис и прелат Константинас Олшаускас подали прошение в Министерство финансов, торговли и промышленности о регистрации устава общества «Галибе». Его цель – «производить электрическую силу, которая приведёт в движение машины мастерских, поведёт поезда, осветит города, посёлки и деревни, а также переработает удобрения». В конце 1923 года K.Олшаускас отправился вместе с инженером В.Паулюконисом в Америку для распространения акций «Галибе», которых было продано на 50 000 долларов, однако для исследований и реальных работ всё ещё было мало средств. Была взята ссуда в размере 600 000 долларов, однако дальнейшая судьба собранных средств неизвестна.

Только после постройки Каунасской гидроэлектростанции и Электренайской тепловой электростанции было принято решение о сохранении излучин для отдыхающих, была проявлена заинтересованность в сохранении ценностей культурного и природного наследия. В случае реализации «проекта века» сегодня у нас имелась бы слабая электростанция, способная обеспечить энергией окрестные городки, но у нас не было бы изгибов Нямунаса, Пунского бора, долины Вяркне. Нямунас представлял бы собой прямой, словно струна, канал, а о былом величии природы и богатой истории напоминали бы безжизненные обрывы и одинокие городища.

Сипонис. Сипонское обнажение

Расположенная на правом берегу Нямунаса 11. деревня Сипонис сохранила немало этнографических элементов. Выразительная

Jej celem była „produkcja energii elektrycznej, która będzie napędzała maszyny w warsztatach, pociągi, oświeci miasta, miasteczka oraz wsie, a także wytworzy nawóz“. Pod koniec 1923 r., w celu zbycia akcji spółki „Galybė“, K. Olšauskas wraz z inżynierem V. Pauliukonisem udali się do Stanów Zjednoczonych. Mimo iż sprzedano ich na sumę 50 tys. dolarów, wciąż jednak brakowało większości środków na badania i konkretne prace. Zaciągnięto pożyczkę w wysokości 600 tys. dolarów, jednak dalszy los uzbieranych środków nie jest znany.

Dopiero po wybudowaniu hydroelektrowni w Kownie oraz elektrociepłowni w Elektrėnai postanowiono pozostawić zakola wczasowiczom, przeważyła konieczność ochrony zabytków przyrody oraz dziedzictwa kulturalnego. Gdyby doszło do realizacji „projektu wieku“ dzisiaj posiadalibyśmy słabiutką elektrownię zdolną zaspokoić potrzeby energetyczne okolicznych miasteczek, lecz nie posiadalibyśmy zakoli Niemna, boru w Puni, doliny Verknė. Niemen płynąłby prostym jak struna kanałem, a o okazałości przyrody oraz bogatej przeszłości przypominałyby umarłe skarpy i samotne grodziska.

Siponys. Odkrywka w Siponys

11. Wieś Siponys z wieloma zachowanymi elementami etnograficznymi położona jest na prawym brzegu Niemna. Wyrazista dolina rzeki, w której ludzie od dawna zajmowali się uprawą roli, zaważyła na ukształtowaniu się swoistego krajobrazu. Wraz z odkrywką jest ona objęta ochroną na terenie rezerwatu krajobrazowego

23

долина реки, в которой издревле люди занимались земледелием, предопределила своеобразие ландшафта, который наряду с Сипонским обнажением охраняется в ландшафтном заповеднике деревни Сипонис. В окрестностях деревни Сипонис по расположению усадеб и полей можно заметить признаки деления земли на волоки. Здесь находилось большое поместье, но от него сейчас остались только часть парка, аллея деревьев и часть разрушенного хлева из красного кирпича.

Высота Сипонского обнажения – 35 м, длина – 600 м. В нём ниспадают горные породы последнего геологического периода (квартера) нашей планеты: песок, гравий, глина, моренный суглинок. В 1997 году обнажение объявлено геологическим памятником природы.

Матешёнис

На родине профессора Йонаса Казлаускаса (1930–1970) – в деревне 12. Матешёнис – посетителей встречает скульптура, созданная Ипполитасом Ужкурисом. В 1996 году старая родительская усадьба профессора украсилась восемью выполненными народными умельцами столбами с козырьками, которые знаменуют наиважнейшие календарные точки захода Солнца (дни зимнего и летнего солнцеворота, осеннего и весеннего равноденствия), а также даты жизни профессора (рождения, исчезновения, обнаружения тела и похорон) .

wsi Siponys. W rozmieszczeniu zagród i pól w okolicy wsi zauważalne są ślady dawnego podziału ziemi na włóki. Stał tu duży dwór, do naszych czasów przetrwała jednak zaledwie część parku, aleja oraz fragment zburzonej obory z czerwonych cegieł.

Wysokość odkrywki w Siponys wynosi 35 m, zaś długość – 600 m. Napotykamy tu fragmenty skał pochodzące z ostatniego okresu geologicznego (czwartorzędu): piasek, żwir, glinę, glinkę morenową. W 1997 r. odkrywkę ogłoszono geologicznym zabytkiem przyrody.

Matiešionys

We wsi 12. Matiešionys, stronach rodzinnych profesora Jonasa Kazlauskasa (1930–1970), przybywających wita rzeźba autorstwa Ipolitasa Užkurisa. W 1996 r. starą zagrodę profesora ozdobiło osiem słupów z daszkami autorstwa mistrzów ludowych. Znaczą one najważniejsze punkty zachodu Słońca (przesilenia zimowego i letniego, równonocy jesiennej i wiosennej), a także daty z życia profesora (narodzin, zaginięcia, odnalezienia ciała oraz pogrzebu). Cała kompozycja symbolizuje cykl życia przyrody.

Jonas Kazlauskas – doktor nauk humanitarnych, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, historyk języka, fonolog, autor

12.

24

Prof. Jonas Kazlauskas(1930–1970)

Вся композиция символизирует цикл жизни природы.

Йонас Казлаускас – доктор филологических наук, профессор Вильнюсского университета, историк языка, фонолог, автор «Исторической грамматики литовского языка», лауреат Государственной премии. Профессор родился в Матешёнисе, работал в Вильнюсском университете, однако его продуктивную деятельность оборвала таинственная гибель, к которой, как предполагается, приложили руки сотрудники КГБ.

Шкевонские хребет и обнажение

13. Шкевонская познавательная природная тропа (длиной 1,6 км) вьется по сформированным Нямунасом 12 000 лет тому назад Бирштонскому отрогу и Шкевонскому хребту, охраняемому в Шкевонском геоморфологическом заповеднике. Хребет – «остров» на суше, а отрог – возвышение суши, напоминающее полуостров.

Шкевонский хребет находится на правом берегу Нямунаса, рядом с дорогой Бирштонас–Пренай. В самой узкой части его ширина – менее 100 м, в самом широком – чуть больше 400 м. Почти в закрытой Пренайско–Бирштонской излучине, вымывая всё более глубокие слои, Нямунас омывал поверхность излучины с двух сторон – протекая по направлению к Пренай и по пути назад. Даже сегодня «хвост» длинного хребта все еще лижут ненасытные воды Нямунаса, забирая свою добычу, открывая в

książki „Istorinė lietuvių kalbos gramatika“ (Gramatyka historyczna języka litewskiego), laureat premii państwowej. Urodził się we wsi Matiešionys, pracował na Uniwersytecie Wileńskim. Jego owocną pracę przerwała tajemnicza śmierć, za którą, jak się przypuszcza, stoi KGB.

Wzniesienie oraz odkrywka w Škėvonys

13. Przyrodnicza ścieżka poznawcza w Škėvonys (długość 1,6 km) wije się przez ukształtowany przez Niemen przed 12 tys. laty wał Birsztan oraz wzniesienie Škėvonys, objęte ochroną w geomorfologicznym rezerwacie Škėvonys. Wzniesienie przypomina „wyspę“ na lądzie, zaś wał –półwysep.

Wzniesienie w Škėvonys znajduje się na prawym brzegu Niemna, w pobliżu drogi Birsztany-Preny. W najwęższym miejscu jego szerokość wynosi poniżej 100, zaś w najszerszym – niewiele ponad 400 metrów. W niemal w zamkniętym zakolu preńsko-birsztańskim Niemen wymywając coraz to głębsze warstwy obmywał powierzchnię zakola z obu stron – płynąc w kierunku Pren i z powrotem. Dotychczas „ogon“ długiego wzniesienia omywany jest przez nienasycone wody Niemna, które zabierając to, co im się należy, odsłaniają poszczególne warstwy odkrywki.

Wzniesienie w Škėvonys zostało ukształtowane z jakościowego żwiru, który od dawna był tu

25

13.

Шкевонском обнажении клады хребта.Шкевонский хребет образован из гравия

хорошего качества, вследствие чего его достаточно давно стали копать. Уничтожение хребта началось ещё перед Второй мировой войной. В то время гравий возили на лошадях. В послевоенные годы был открыт гравийный карьер, немалая часть хребта была безвозвратно уничтожена. Карьер угрожающе расширялся в сторону Бирштонаса, и только благодаря пропагандистам ценностей ландшафта Больших излучин Нямунаса (П. Каваляускасу, Г. Данюлайтису) он сохранился до наших дней.

На находящихся на солнечной стороне Шкевонского хребта открытых склонах распространена синеватая горечавка, которая, хотя и внесена в Красную книгу Литвы, тем не менее не является в Региональном парке редкой – растёт почти везде, где есть открытые склоны и опушки леса. На сухом солнечном Панямунском лугу обитают очень редкие, внесённые в Красную книгу Литвы виды степных бабочек. В Литве они живут только на склонах Нямунаса от Друскининкай до Бирштонаса.

На склонах долины Нямунаса немало производящих впечатление обнажений горных пород периода квартера. Одно из наиболее

wydobywany. Niszczenie tego miejsca ma swój początek jeszcze przed II wojną światową. Żwir wywożono wówczas końmi. Po wojnie otworzono tu żwirownię, niszcząc jednocześnie bezpowrotnie dużą część wzniesienia. Żwirownia niebezpiecznie zbliżała się do Birsztan i gdyby nie ingerencja P. Kavaliauskasa oraz G. Daniulaitisa, występujących w obronie krajobrazu Wielkich Zakoli Niemna, dziś najprawdopodobniej byśmy ich nie posiadali.

Otwarte zbocza wzniesienia w Škėvonys porasta goryczka różowa. Mimo iż została wpisana do Litewskiej Czerwonej Księgi, nie jest rzadkością na terytorium parku regionalnego. Rośnie praktycznie w każdym miejscu, gdzie przeważają suche, otwarte zbocza oraz na obrzeżach lasów. Suche, słoneczne łąki nadniemeńskie zamieszkują bardzo rzadkie, wpisane do Litewskiej Czerwonej Księgi gatunki motyli stepowych: kraśnik goryszowiec, modraszek korydon oraz modraszek adonis. Na Litwie zamieszkują one jedynie zbocza Niemna ciągnące się od Druskienik (Druskininkai) do Birsztan.

Na zboczach otaczających dolinę Niemna obserwować możemy wiele okazałych odkrywek skalnych z epoki czwartorzędu. Jedną z najbardziej znanych jest znajdująca się w miejscowości Škėvonys. Odkrywka rozciąga się na ponad pół kilometra, a jej wysokość sięga 31 m. Od 1984 r. nosi miano państwowego zabytku przyrody. Została wciągnięta na listę najcenniejszych obiektów geologicznych Europy Północno-Zachodniej. Jest niezwykle malownicza, najlepiej ją podziwiać płynąc Niemnem lub ze znajdującej się na drugim brzegu rzeki miejscowości wypoczynkowej Giraitiškės. Na szczycie odkrywki został urządzony taras widokowy, z którego roztacza się piękny widok na Niemen i jego dolinę.

Zakole w Prenach. Obiekty dziedzictwa kultury w Prenach

Długie na 17 km zakole w Prenach jest najkrótszym z wielkich zakrętów Niemna. Jego szerokość wynosi w przesmyku zaledwie 1,2 kilometra. Ze szczytu wału można podziwiać unikalny widok, ujrzeć z jednego punktu dwie wstęgi wodne Niemna – jedną płynącą w kierunku Pren, drugą – powracającą stamtąd. Z biegiem czasu miejsce to zarosły zasłaniając widok lasy oraz krzaki. Zakole preńsko-birsztańskie uległo bodajże największym zmianom na skutek działalności człowieka; miejsca te „ukulturalniono”, zabudowano.

26

14.

известных – в Шкевонисе. Обнажение простирается более чем на полкилометра, его высота достигает 31 м. Шкевонское обнажение является с 1984 года государственным памятником природы. Оно включено в список наиболее ценных геологических объектов северо–запада Европы. Обнажение красиво, однако лучше всего любоваться им, плывя по Нямунасу или с другого берега реки, с базы для отдыха Гирайтишкес. На широком обнажении оборудована смотровая площадка, с которой открывается впечатляющий вид на Нямунас и его долину.

Пренайская излучина. Объекты культурного наследия Пренай

Пренайская излучина длиной 17 км является самой короткой из Больших изгибов Нямунаса. Ширина её перешейка равняется только 1,2 км. На вершине Бирштонского отрога была уникальная возможность увидеть из одной точки две водные полосы Нямунаса – увидеть Нямунас, текущим по направлению к Пренай и возвращающимся назад. За долгие годы это место заросло деревьями и кустарниками, которые закрыли обзор. Кстати, Пренайско–Бирштонская излучина в наибольшей степени изменена деятельностью человека, окультурена. застроена.

14. Пренайские бумажные мастерские обосновались на берегу стремительного

14. Zakład papierniczy w Prenach mieścił

się na brzegu wartkiej rzeczki Drubengis, niedaleko jej ujścia, w pobliżu miasteczka. Do dziś miejscowość tę nazywa się Papiernią. Była tu jedna z najstarszych i największych firm produkujących papier w ówczesnej Litwie. Nikt nie potrafi dokładnie powiedzieć, kiedy zakład został zbudowany. Pewne jest, że podczas najazdu szwedzkiego w roku 1701 spalono młyn wodny wraz z zakładem papierniczym. Później, z inicjatywy księcia Sapiehy zakład wznowił działalność. Przybyły na zaproszenie księcia Niemiec G. Thierbach udoskonalił technologię produkcji papieru. Masę papierniczą rozlewano i tłoczono rękoma, na arkuszach gotowego papieru wyciskano znak wodny – herb Sapiehów z napisem „Preny. G. Thierbach“. W stawie Drubingis moczono, a następnie mielono gałgany. Po czym wytwarzano z nich papier wysokiej jakości. Produkowano zarówno papier biały, jak i kolorowy, zwijający się czy też karton. Gotową produkcję eksportowano do Moskwy, Warszawy, Petersburga. Później w miejscowości działał nieduży zakład produkcji zapałek. Jednak przegrywał walkę konkurencyjną z bardziej nowoczesnymi fabrykami w Nowej Wilejce i Kuczkuryszkach (Kučkuriškiai), dlatego już przed I wojną światową popadł. Później w tym miejscu istniał młyn, zakład przetwórstwa wełny.

27

15.

Друбянгиса, недалеко от устья речонки, совсем рядом с Пренай. И по сей день местность называется Поперне. Это одно из старейших и крупнейших предприятий того периода, производивших бумагу в Литве. Точно неизвестно, когда оно было построено, однако очевидно, что во время нападения шведов на Литву в 1701 году были сожжены водяная мельница и предприятие по производству бумаги. Позднее по инициативе князя Сапеги предприятие было восстановлено. Прибывший по его приглашению немец Г.Тирбах усовершенствовал технологии производства бумаги. Бумажная масса разливалась и прессовалась руками, на бумажных листах выдавливался водяной знак – герб Сапеги с надписью «Пренай. Г.Тирбах». В Друбянгском водоёме гноили, а затем перемалывали тряпки. Из них изготавливалась высококачественная бумага. Производили белую и цветную, а также упаковочную бумагу, картон. Продукция отправлялась в Москву, Варшаву, Петербург. Позднее в этой местности появилась небольшая спичечная фабрика. Фабрика пришла в упадок ещё перед Первой мировой войной, не выдержав конкурентной борьбы с более современными по оборудованию бумажными фабриками в Новой Вильне и Кучкуришкес. Впоследствии там появились мельница, чесальная мастерская.

15. Пренайская водяная мельница стоит на территории Пренайского поместья. Она была построена в начале XIX века и работала до 70–х годов. В дальнейшем была реконструирована – создана гостиница «Рявуона». С одной стороны её опоясывает Нямунас, с другой –

15. Młyn wodny w Prenach znajduje się na terytorium dworskim. Został zbudowany na początku XIX w., a swą działalność kontynuował do lat 60-ych. Po czym poddano go renowacji, urządzono hotel „Revuona“. Z jednej strony jest otoczony przez Niemen, z drugiej przez park, obok istniał niegdyś zamek. Jest to najważniejsza historyczna część Pren.

Las Zwierzyniecki

W zakolu preńsko-birsztańskim rozpościera się Las Zwierzyniecki. Jego łączna powierzchnia wynosi 700 ha. Las zachował starą nazwę, która przypomina o odbywających się tu niegdyś polowaniach królewskich. W cyklu ód „Zabawy leśne“ poeta litewski Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640) zawarł opisy wspaniałych polowań. Wspomniał w nich również Las Zwierzyniecki. Praktycznie zamknięte zakola Niemna, do których zaganiano zwierzęta, posiadały dogodne warunki do polowania.

W Lesie Zwierzynieckim rośnie rzadka sosna zwyczajna o niezwykłym kształcie – sosna „kołnierzowa”. Przyciąga ona uwagę nawet tych, którzy nie interesują się drzewami. Płatki kory sosnowej tworzą na pniu swoiste pogrubienia przypominające daszki wokół pnia, który wygląda jakby został ozdobiony kołnierzami. Kołnierze tworzą się na sosnach 40-60-letnich. Tak rzadki kształt spotykany jest w nielicznych krajach – w Niemczech,

28

парк, неподалёку находится городище. Это самая важная историческая часть города Пренай.

Жверинчюсский лес

В Пренайско–Бирштонской излучине простирается Жверинчюсский (Жверинский) лес. Он занимает площадь приблизительно 700 га. Жверинчюсский лес сохранил старое название, напоминающее о королевской охоте. Описания великолепной охоты оставил литовский поэт Мотеюс–Казимерас Сарбевиюс (1595–1640) в цикле од «Лесные игры», в котором упоминается и Жверинчюсский лес. Почти закрытые излучины Нямунаса, в которые загоняли зверей, создали благоприятные условия для охоты.

В Жверинчюсском лесу растёт очень редкая разновидность обычной сосны – воротниковая сосна, называемая ещё щепной сосной. Она не оставляет равнодушными даже не интересующихся деревьями прохожих. Чешуйки сосновой коры на стволе образуют своеобразные хребты, напоминающие козырьки вокруг талии дерева, дерево кажется украшенным воротниками. Воротники образуются на соснах 40–60 лет. Эта редкая форма встречается в немногих странах: в Германии, в Польше, в Белоруссии. В Литве форма воротниковых сосен найдена только в Дубpавском, Тракайском и Жверинчюсском лесах.

Наряду с воротниковой сосной многие века зеленел 16. Жверинчюсский дуб. Согласно легенде, под его ветвями во время охоты отдыхал Великий князь Литовский Витаутас. Однако в 2005 году во время урагана «Эрвин» старец диаметром 1,8 м и высотой 15 м упал на мох и лежит там по сей день. В 2008 году

16.P o l s c e , n a

Białorusi. Na Litwie takie sosny napotykane są jedynie w lasach w okolicy miejscowości Dubrava, Trokach oraz Lesie Zwierzynieckim.

W pobliżu sosny „kołnierzowej” przez długie stulecia zieleniał 16. dąb zwierzyniecki. Według legendy, pod jego gałęziami podczas swej wyprawy wypoczywał wielki książę litewski Witold. Jednak w 2005 r., podczas huraganu „Erwin“ staruszek o średnicy 1,8 m i wysokości 15 m legł na mchu leśnym, gdzie spoczywa do dziś. Podczas obchodzonego w 2008 r. jubileuszu 20-lecia działalności litewskiego ruchu „Sąjudis”, uczniowie z gimnazjum w Birsztanach zasadzili „Dąb pokoleń“, do którego prowadzi zasadzona przez działaczy Sąjudisu aleja złożona z małych dąbków.

W 1999 r. była ścieżka zdrowotna w Lesie Zwierzynieckim została przekształcona w szlak rowerowy i pieszy (długość 15 kilometrów). Okolicę, przez którą prowadzi, zdobią drewniane rzeźby autorstwa mistrzów z Pren i Birsztan, placyki wypoczynkowe oraz sportowe. Znaczna część trasy zwierzynieckiej, prowadzącej w kierunku drogi Preny-Wilno, ma pokrycie asfaltowe (długość trasy asfaltowanej wynosi 10 km). W Lesie Zwierzynieckim można podziwiać królestwo dzikiej przyrody, do którego prowadzą grząskie, wijące się ścieżki leśne. Ci, którzy się nie wystraszą tego szlaku, będą mogli obserwować zamieszkujące wysepki Niemna oraz tymczasowo tu przebywające migrujące ptaki: rybitwy białoczelne oraz rzeczne, kaczki, kawki, brodźce.

17. Przyrodnicza ścieżka poznawcza w Velniabliūdis (długość 1,5km) zapoznaje z bogactwem lasów oraz bagien, charakterystycznymi dla tych miejsc okazami roślin i zwierząt. Zalecane jest przemierzanie tego

29

17.

в честь двадцатилетия Саюдиса Литвы учащиеся Бирштонской гимназии посадили «Дуб поколение», к которому ведёт разбитая членами Саюдиса аллея молодых дубов.

В 1999 году бывшая оздоровительная тропа в Жверинчюсском лесу стала велосипедно-пешеходной тропой (длиной 15 км), окрестности которой разнообразили скульптуры резчиков по дереву из Пренай и Бирштонаса, площадки для отдыха и занятий спортом. Значительную часть трассы Жверинчюсской тропы составляет асфальтированное покрытие тропы, ведущее к дороге Пренай–Вильнюс (длина асфальтированной тропы – 10 км). В Жверинчюсском лесу можно познакомиться с царством дикой природы, к которому сбегаются топкие извилистые лесные дорожки. Те, кого не испугает эта трасса, увидят живущих и остановившихся на время на островах Нямунаса мигрирующих птиц: малых крачек, крачек–мартышек, уток, чаек, болотных куликов.

17. Вяльняблюдская познавательная природная тропа (длина – 1,5 км) знакомит с синтезом леса и болота, с характернейшими растениями и животными. Путешествовать по ней рекомендуется с гидом. Вяльняблюдис – единственное верховое болото на Пренайской петле. Верховое болото напоминает блюдо, заполненное толстым слоем торфа, в котором вода собирается во время дождя или таяния снега. Самое важное растение верхового болота – сфагнум. Этот мох не имеет корней. Нижняя часть сфагнума постоянно отмирает и опускается вглубь. Таким образом, за многие годы образуется торф, который добывался и использовался для грязевых ванн в Бирштонских лечебницах. После завершения добычи начался естественный процесс самовозрождения болота. Типичные для верхового болота растения: кочковая пушица, болотный богульник, клюква, росянка и др.. Вяльняблюдское верховое болото является пристанищем для живородящих ящериц и простых змей. Там можно увидеть или услышать жёлтую трясогузку, большого кроншнепа, коричневую славку.

Бирштонас

18. Хроника истории Бирштонаса пишется со времен средневековья. Прусский хроникёр Виганд Марбургский в «Новой прусской хронике» упоминает, что во время похода 1382

szlaku z przewodnikiem. Velniabliūdis jest jedynym w zakolu preńskim bagnem wysokim. Przypomina ono swym kształtem misę wypełnioną grubą warstwą torfu, w której na skutek deszczy oraz podczas topnienia śniegu gromadzi się woda. Najważniejszymi roślinami porastającymi bagno wysokie są torfowce błotne. Nie mają one korzeni. Dolna część torfowców stale obumiera i zanurza się w głąb. W taki sposób, na przestrzeni wielu lat tworzył się torf, który wydobywano i wykorzystywano do zabiegów borowinowych w lecznicach Birsztan. Po zaprzestaniu wydobycia rozpoczął się naturalny proces odradzania się bagna. Typowymi dla bagna wysokiego roślinami są wełnianka pochwowata, bagno zwyczajne, borówki, modrzewnice zwyczajne, rosiczki. Bagno wysokie Velniabliūdis stanowi schronienie dla jaszczurek żyworodnych i żmij zygzakowatych. Można tu również ujrzeć i usłyszeć pliszkę żółtą, kulika wielkiego oraz cierniówkę.

Birsztany

18. Historia Birsztan pisana jest od czasów średniowiecza. Kronikarz pruski Wigand z Marburga, wspomina w swojej Kronice, że podczas wyprawy na Litwę w roku 1382 mistrz Kun von Hatenstein podzielił swe wojsko na trzy części, które miały odpowiednio zaatakować Punię, Olitę oraz Birsztany. Na początku XIX w. historyk Teodor Narbutt odkrył w archiwach Królewca około dwudziestu notatek z wypraw szpiegów krzyżackich na Litwę w latach 1384–1402, w których to „osada“ położona w pobliżu zbiornika ze słoną wodą, określana jest jako Birsten, Birstan; wspomniane notatki zawierają

30

18.

года на Литву маршал Кун фон Хатенштейн разделил войско на три части – для нападения на Пуню, Алитус и Бирштонас. В начале XIX века историк Теодорас Нарбутас нашёл в архивах Кёнигсберга около двадцати описаний крестоносцев–разведчиков 1384–1402 годов, в которых «усадьба» у солёной воды называлась Birsten, Birstan; описан и хорошо укреплённый деревянный замок на крутом обрыве Нямунаса.

После битвы при Жальгирисе и окончания нападений крестоносцев Бирштонас упоминается как охотничье поместье Великих князей Литовских, которое очень любили Витаутас Великий, Казимерас Йогайлайтис, а также княгиня Елена. После правления династии Йогайлайтисов Бирштонас уступил лидерство Пренай. Только в середине XIX века после того, как начали использовать

również opis dobrze umocnionego drewnianego zamku, położonego na stromej skarpie Niemna.

Od czasów bitwy pod Grunwaldem, gdy ustały najazdy krzyżackie, Birsztany są wspominane jako miejsce polowań wielkich książąt litewskich, szczególnie lubiane przez Witolda Wielkiego, Kazimierza Jagiellończyka oraz jego synów i małżonkę, księżną Helenę. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, Birsztany oddały pozycję lidera Prenom. Odrodzenie miasteczka nastąpiło dopiero w połowie XIX w., gdy w lecznictwie zaczęto stosować wody mineralne.

Za początek historii uzdrowiska w Birsztanach uznawany jest rok 1846, kiedy to zainteresowany źródłami birsztańskimi lekarz z uzdrowiska w Stakliškės Benedykt Baliński przysłał tu pacjentkę, której nie pomogły tamtejsze źródła lecznicze. To właśnie w Birsztanach kobieta

31

для лечения минеральные воды, началось возрождение Бирштонаса.

Возникновение курорта Бирштонас связывается с 1846 годом, когда врач курорта Стаклишкес Бянядиктас Балинскис заинтересовался источниками Бирштонаса и прислал туда больную, которой не помогли лечебные источники Стаклишкес. В Бирштонасе она выздоровела. После продолжительных исследований и бюрократических процедур в конце 1854 года министр внутренних дел России подписал разрешение учредить курорт Бирштонас. Уже на следующий год была построена первая лечебница, а в шестидесятые годы XIX века Бирштонас как балнеологический курорт уже был хорошо известен во всей Российской империи. Накануне Первой мировой войны в лечебницах действовали 72 ванны, были построены 3 гостиницы на 200 номеров.

В годы Первой мировой войны Бирштонас сильно пострадал, сохранившиеся здания были распроданы. У молодого государства не хватало средств для восстановления и функционирования курорта. Единственному курорту независимой Литвы (Друскининкай был оккупирован поляками) грозило полное уничтожение, однако им занялся Литовский Красный Крест, который в 1924 году заключил договор с Департаментом здравоохранения и обязался модернизировать курорт, оборудовать иловые ванны, водопровод и канализацию, провести электричество. Правление Красного Креста обещало направлять всю прибыль на расширение и совершенствование курорта.

Самым значительным событием в истории курортологии стало лечение в Бирштонасе грязями. Усилиями Правления Красного Креста построены грязелечебницы, украшенные эмблемой Красного Креста, в 1927 году приведён в порядок парк, оборудован фонтан, на горе Витаутаса – резервуары для пресной и минеральной воды. Ко всем гостиницам курорта подведены водопровод, канализация и электричество. Организовано регулярное автобусное сообщение с Каунасом и Алитусом.

В Бирштонасе строились не только санатории и виллы, но и хорошел, развивался и сам городок. Была сформирована центральная площадь городка, на которой в 1939 году был воздвигнут памятник сигнатару Акта независимости Й.Басанавичюсу. Память о патриархе увековечена за счёт средств от курортных сборов.

Во время Второй мировой войны Бирштонас зачах, тем не менее избежал больших потерь – пострадал только Курхауз, где в огне пожара погибло написанное художником Казисом Шимонисом панно. Курорт начал

odzyskała zdrowie. Pod koniec 1854 r., po długich badaniach i pokonaniu procedur biurokratycznych, minister spraw wewnętrznych Rosji zezwolił na założenie w Birsztanach uzdrowiska. Już w roku następnym wzniesiono tu pierwszą lecznicę, zaś w latach pięćdziesiątych XIX w. uzdrowisko balneologiczne w Birsztanach było dobrze znane w całym Imperium Rosyjskim. Do wybuchu I wojny światowej w lecznicach zainstalowano 72 wanny, wzniesiono 3 hotele o łącznej ilości 200 pokojów.

Birsztany znacznie ucierpiały podczas I wojny światowej. Zabudowania, które przetrwały, zostały wkrótce sprzedane. Młode państwo nie miało środków na odbudowę i uporządkowanie kurortu. Jedynemu w niepodległej Litwie uzdrowisku (Druskienniki znajdowały się pod władzą polską) groziła całkowita zagłada. Jednak o jego dalszy los zadbał litewski Czerwony Krzyż, który w 1924 r. zawarł umowę z Departamentem Zdrowia, na mocy której zobowiązał się do zmodernizowania uzdrowiska, zainstalowania wanien, doprowadzenia wodociągu i kanalizacji oraz oświetlenia elektrycznego. Zarząd Czerwonego Krzyża zobowiązał się do całkowitego pokrycia kosztów rozwoju i modernizacji uzdrowiska.

Za najważniejsze wydarzenie w historii kurortu uznać należy rozpoczęcie stosowania w leczeniu borowiny. Lecznice, w których wykorzystywano borowinę, ozdobione znakiem Czerwonego Krzyża, zostały wybudowane w 1927 r. Dzięki staraniom zarządu tej organizacji uporządkowano park, zamontowano fontannę, zaś na Górze Witolda oddano do użytku zbiorniki z wodą słodką i mineralną. Do wszystkich hoteli doprowadzono wodociąg, kanalizację oraz elektryczność. Pojawiły się regularne połączenia autobusowe z Kownem oraz Olitą.

W Birsztanach nie tylko wznoszono nowe sanatoria i wille, piękniało i rozwijało się również samo miasteczko. Do użytku oddano główny plac miejski, na którym w roku 1939 odsłonięto pomnik sygnatariusza Aktu Niepodległości Jonasa Basanavičiusa. Do upamiętnienia patriarchy wykorzystano środki pochodzące z działalności uzdrowiska.

Podczas II wojny światowej Birsztany podupadły, uniknęły jednak poważniejszych strat. Zniszczeniu uległ jedynie Kurhauz, w którym spłonęły namalowane przez Kazysa Šimonisa plafony. Uzdrowisko wznowiło działalność zaraz po wojnie. W roku 1945 leczył się tu pisarz Balys Sruoga, ocalały z obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Właśnie tu powstały jego wspomnienia zawarte w książce „Dievų kiškas“ (Las bogów). W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku

32

19.

функционировать сразу после войны. В 1945 году на Белой вилле лечился вернувшийся из Штутгофского концлагеря писатель Балис Сруога. Именно там он написал мемуары «Лес богов». В шестом десятилетии начинается строительство новых санаториев – перед посетителями двери открыли санатории «Тульпе», «Спалис» и «Вярсме».

Бирштонское городище

19. Бирштонское городище (гора Витаутаса) находится у самого Нямунаса, напротив его резкого поворота на восток. Бирштонское городище является одним из самых высоких и известных в Литве. Его склоны крутые, площадка овальная, длиной около 70 м, шириной 35 м. Его северо–западная часть разрушена. У подножия городища имеются остатки древнего поселения. Найдена пористая и гончарная керамика.

На городище с крутыми склонами (70-800) высотой более 30 м, имеющем площадку размером около 2500 m2 и террасу размером около 80 m2, в конце XIV века уже возвышался труднодоступный деревянный Бирштонский замок, ровесник первого Пунского замка. Его окружали глубокие, родниковые балки, топкое

rozpoczęto budowę nowych sanatoriów – do użytku kuracjuszy oddano „Tulpė“, „Spalis“ oraz „Versmė“.

Grodzisko w Birsztanach

19. Grodzisko w Birsztanach (Góra Witolda) położone jest tuż nad Niemnem, przy jego gwałtownym skręcie na wschód. Jest jednym z najwyższych i najbardziej znanych na Litwie. Posiada strome zbocza, owalny placyk, ma długość 70 oraz szerokość 35 metrów. Północno-zachodnia jego część uległa zniszczeniu. U podnóża napotkano pozostałości dawnej osady. Odnaleziono tu okazy ceramiki chropowatej oraz lepionej.

Na stromych zboczach (70-80o) grodziska o wysokości powyżej 30 m, posiadającego placyk o powierzchni około 2500 m2 oraz terasę o powierzchni 80 m2, już pod koniec XIV w. wznosił się potężny, trudny do zdobycia zamek birsztański, rówieśnik zamku w Puni. Był otoczony przez głębokie nawodnione wały, grząskie bagna, fosę oraz umocnione przedzamcze. W pobliżu znajdowała się siedziba wielkiego księcia. Za czasów Witolda Birsztany były ważnym miejscem strategicznym. Drewniany zamek niejednokrotnie napadali Krzyżacy. Odwiedzali go też książęta i inni magnaci, przybywający na polowania, niekiedy stanowił on schronienie dla uciekinierów wojennych. Zamek utracił znaczenie obronne w XVII w., od tamtego czasu zaczął też podupadać.

Nazwa Góry Witolda nabrała szczególnego rozgłosu w międzywojniu, gdy figurowała w głośnej sprawie dotyczącej osoby prałata Konstantinasa Olšauskasa (1867–1933). Katolicki działacz społeczny ukończył akademię duchowną w Petersburgu, założył towarzystwo św. Józefa, był jednym z założycieli towarzystw im. Św. Kazimierza oraz „ Saulė“. W latach 1914-1916 starał się o wsparcie materialne dla osób poszkodowanych w skutek wojny.

Dotychczas przez jednych jest uważany za przestępcę, mordercę swej byłej ukochanej Stasė Ustijanauskienė, przez innych – za ofiarę intryg politycznych. 27-letni Konstantinas oraz 22-letnia Stasė zapoznali się w Połądze, w roku 1894. Wkrótce Stasė Danilevičiūtė została nauczycielką brata oraz siostry księdza. Pomiędzy nauczycielką a księdzem wywiązał się romans, czego nie dało się ukryć. Gazety informowały, że gdy dziewczyna zaszła w ciążę, K. Olšauskasa przeniesiono do miejscowości Rozalimas, zaś w roku 1904 – do kościoła karmelitów w Kownie. Uległszy namowom księdza Stasė wyszła za mąż za

33

родниковое болото, укреплённая насыпь. Неподалёку от замка находилось поместье Великого князя. Во времена Витаутаса Бирштонас был стратегически важным местом. На деревянный замок неоднократно нападали крестоносцы. В замке бывали князья и прочие вельможи, приезжавшие на охоту, иногда замок становился убежищем для скрывающихся от войн и беспорядков. Замок утратил оборонительное значение и пришёл в упадок к XVII веку.

Название горы Витаутаса особенно прославилось в период между войнами в связи с упоминанием в резонансном деле прелата Константинаса Олшаускаса (1867–1933). Католический общественный деятель закончил Петербургскую духовную академию, создал общество Юозапетисов, был одним из учредителей обществ Казимераса и «Сауле», в 1914–1916 гг. занимался благотворительной деятельностью в отношении пострадавших на войне людей.

До сих пор одни считают прелата К. Олшаускаса преступником, убившим бывшую возлюбленную Стасе Устиянаускене, другие – жертвой политических интриг. 27–летний Константинас и 22–летняя Стасе познакомились в 1894 году в Паланге. Вскоре Стасе Данилявичюте стала учительницей

Ustijanauskasa, jednak ich związek nie przetrwał długo. Kobieta odtąd sama opiekowała się synem i córką, korzystając z pomocy fi nansowej prałata. Ciągle widywano ją w miejscach pobytu księdza. Co więcej, posiadała pisane przez niego listy miłosne, których mogła użyć do szantażu. Pisano, że Olšauskas proponował jej 20 tys. litów, byle tylko zostawiła go w spokoju. Starzejąca się kobieta żądała jednak większej sumy. Mimo że utrzymywali ze sobą kontakt (wczasowicze widywali ich w Birsztanach), nie doszło między nimi do porozumienia.

Do dziś toczy się spór, czy naprawdę K. Olšauskas i S. Ustijanauskienė, wtedy już w podeszłym wieku, w chłodny i deszczowy wieczór 13 września 1928 r. wspinali się w Birsztanach na Górę Witolda. Po kilku dniach jeden z okolicznych mieszkańców znalazł na szczycie ciało kobiety zaduszonej linką od hamaku. Była to S. Ustijanauskienė. Podejrzenie natychmiast padło na prałata, który od dawna miał z tą kobietą kłopoty.

Prałat został aresztowany, odbył się proces sądowy, podczas którego uznano go za winnego. Zastosowano wobec niego łagodną karę – kilka lat więzienia. Ponieważ proces odbywał się za zamkniętymi drzwiami, w prasie mnożyły się domysły co do jego przebiegu. Niedługo po tym światło dzienne ujrzało kilka książek poświęconych życiu oraz zbrodni prałata, jednak opisane w nich „fakty“ były sprzeczne ze sobą. Co więcej, zaczęto twierdzić, jakoby S. Ustijanauskienė zamordował polski wywiad (kobieta pracowała w wywiadzie polskim, była jednak zbyt gadatliwa). Prałat nie przyznał się do winy.

Po wyjściu z więzienia K. Olšauskas wycofał się z aktywnego życia, powrócił do swego gospodarstwa w położonej w biskupstwie telszewskim (Telšiai) miejscowości Laukžemė. Jak donosiła ówczesna prasa, wynajął detektywów niemieckich, by ci odnaleźli prawdziwego zabójcę S. Ustijanauskienė. Niedługo po tym spłonął dom K. Olšauskasa, ksiądz ubrany w samą koszulę cudem uszedł z życiem. Sprawców podpalenia nie odnaleziono. 18 czerwca 1933 r. K. Olšauskas, w celu odprawienia nabożeństwa w święto Bożego Ciała wyjechał bryczką do Połągi. W drodze powrotnej dopadła go kula starosty wiejskiego.

Po zamordowaniu księdza ponownie zaczęto mówić o polskiej organizacji szpiegowskiej, której członków rzekomo wystraszyli poszukujący prawdziwego zabójcy S. Ustijanauskienė detektywi niemieccy. Przedstawiciele towarzystwa „Saulė“, dzielnie występujący w obronie K. Olšauskasa podejrzewali, że jego zabójcą był członek polskiego wywiadu (przebywał w Birsztanach

KonstantinasOlšauskas

(1867–1933)

34

брата и сестры ксёндза. Между учительницей и ксендзом завязался любовный роман, который вскоре стал заметным для всех. В газетах утверждается, что в то время, когда девушка забеременела, K. Олшаускас был переведён в Розалимас, а в 1904 году – в Каунасский костёл кармелитов. По рекомендации ксендза Стасе вышла замуж за Устиянаускаса, с которым, однако, прожила недолго. Она самостоятельно содержала сына и дочь, получая деньги от прелата. Говорят, что она всё время была в тех местах, где находился ксёндз. Кроме того, у неё на руках были его любовные письма, которыми она могла шантажировать К. Олшаускаса. Писали, что он предлагал С. Устиянаускене 20 000 литов за то, чтобы она оставила его в покое, однако стареющая женщина требовала больше денег. Они так и не договорились о сумме, хотя связь между ними сохранялась: эту пару отдыхающие периодически видели в Бирштонасе.

По сей день ведутся споры о том, на самом ли деле дождливым прохладным вечером 13 сентября 1928 года К. Олшаускас и С. Устиянаускене, люди уже достаточно преклонного возраста, взобрались на гору Витаутаса в Бирштонасе. Через несколько суток на этой горе местный житель нашел труп задушенной верёвкой от гамака женщины. Это была С. Устиянаускене. Подозрение сразу пало на прелата, которому давно надоела эта женщина.

Прелат был арестован, его судили и признали виновным, однако ему было назначено мягкое наказание – четыре года тюрьмы. Суд проходил за закрытыми дверьми, так что в прессе были различные предположения относительно его хода. Позднее появилась не одна книжка о жизни и преступлении прелата, однако помещённые в этих книжках «факты» противоречат друг другу. Более того, появились утверждения, что С. Устиянаускене была убита польской разведкой (женщина работала на польскую разведку, но была слишком болтливой). Прелат не признал своей вины.

Выйдя из тюрьмы, K. Олшаускас отошёл от активной жизни: вернулся в своё хозяйство в Лаукжяме, в Тяльшяйской епархии, и, как писали в прессе того времени, нанял немецких детективов с тем, чтобы они нашли настоящего убийцу С. Устиянаускене. Вскоре после этого загорелся дом K. Олшаускаса. Ему удалось спастись только самому: имущество сгорело. Кто поджёг дом, так и не выяснили. 18 июня 1933 года. K. Олшаускас на бричке уехал в Палангу на праздник тела Христова. По дороге назад его сразила пуля старосты местного села.

w dniu zabójstwa S. Ustijanauskienė). K. Olšauskas został pochowany na cmentarzu parafialnym w rodzinnej miejscowości Płungiany (Plungė).

Park Witolda

Park Witolda obejmuje Górę Witolda, okoliczne skarpy doliny oraz część terasy dolnej. Park ze źródłami mineralnymi założono jako park krajobrazowy w połowie XIX w. W latach 1928-1935 uległ on rekonstrukcji. Zasadzono aleje z brzóz, modrzewi oraz sosen wejmutek.

W parku Witolda znajduje się popiersie znanego litewskiego pisarza Balysa Sruogi (1898–1947). Wykonane z szarego kamienia popiersie dłuta rzeźbiarza G. Plechavičiusa zostało odsłonięte w otoczeniu stojących półkolem dwunastu lip 16 października 1997 r. podczas obchodów 50-lecia śmierci pisarza. W lipcu 1945 r., po powrocie z obozu koncentracyjnego w Stutthofie B. Sruoga zamieszkał w Birsztanach, w „Białej willi“, zburzonej w 1982 r. W Birsztanach Sruoga nie tylko się leczył, lecz także pisał wiersze, które weszły następnie do tomiku „Giesmė viešnelei žydrąjaj„ (Pieśń na cześć błękitnego gościa), napisał książkę wspomnieniową o obozie śmierci w Stutthofie - „Dievų miškas“.

Od 1999 r. park Witolda zdobi 20. pomnik Witolda autorstwa rzeźbiarza Gediminasa Jokūbonisa. Rzeźbiarz urzeczywistnił myśl wielu mieszkańców Birsztan – „przywrócił“ bowiem Witolda na koniu w miejsce jego polowań. Pomnik przedstawia wielkiego księcia niejako zrośniętego z koniem, co ma podkreślać jego waleczność oraz chęć walki. Granit, z którego wykonano rzeźbę, został sprowadzony z Ukrainy – ziem, które za czasów Witolda należały do Litwy. Miejsce, w którym stanął ważący trzydzieści ton pomnik, wybrał sam autor. Za najbardziej odpowiednie uznał miejsce w parku Witolda, położone między Górą Witolda a brzegiem Niemna.

Kościół św. Antoniego z Padwy

21. Murowany kościół birsztański został zaprojektowany w 1900 r. przez architekta Vaclovasa Michnevičiusa. Kamień węgielny pod budowę świątyni założono w roku 1903. Pracami budowlanymi kierował proboszcz parafii birsztańskiej Jonas Karvelis, zaś nad nadzorem budowlanym czuwał architekt Edmund Emilian Fryk. W 1909 r. kościołowi nadano imię

35

20.

После смерти ксендза опять заговорили об организации польских шпионов, которую напугали немецкие детективы, искавшие убийцу С. Устиянаускене. Члены общества «Сауле», последовательно защищавшие K. Олшаускаса от обвинения в убийстве, подозревали, что убийца ксендза принадлежал к польской разведке (он был в Бирштонасе во время убийства С. Устиянаускене).

św. Antoniego z Padwy. Świątynia została zbudowana w stylu

neogotyckim, ma wysoką wieżę. Jest trzynawowa, ze sklepieniem, mozaikową podłogę ułożono z kamiennych płyt. W ołtarzu głównym kościoła mieści się obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej (autorstwa Stanisława Gobiaty). Znajdujący się w bocznym ołtarzu po lewej stronie obraz „Św. Józef z dzieciątkiem“ pochodzi, jak się przypuszcza, z kościoła zbudowanego w Birsztanach w wieku XVIII.

Okna świątyni zdobią okazałe witraże. Z pomocą znanego litewskiego witrażysty Vytautasa Švarlisa oraz malarza Andriusa Giedrimasa, w latach 1984-1986 ówczesny ksiądz Mykolas Marijonas Petkevičius upamiętnił pięćsetlecie chrztu Litwy (rok 1387) oraz czterechsetlecie śmierci patrona kraju, św. Kazimierza (1484).

Około 1908 r. znany ówczesny mistrz kowieński Jonas Garalevičius ustawił w kościele organy. Autorem ich prospektu był Adomas Karalius (1908). W 1999 r. zostały one odrestaurowane przez mistrza wileńskiego Laimutisa Pikutisa.

W kościele odbywają się nabożeństwa szkaplerzne ku czci św. Antoniego z Padwy, Najświętszej Marii Panny, mają miejsce uroczystości odpustowe ku czci Matki Bożej Miłosierdzia, koncerty muzyki sakralnej.

Biuwety (rozlewy)

Na terenie dawnego uzdrowiska znajdowało się dziewięć źródeł naturalnych – wszystkie mieściły się na prawym brzegu Niemna. Zespół sześciu źródeł, znany pod nazwą „Starych

Balys Sruoga (1898–1947)

36

K.Олшаускас похоронен на кладбище его родного Плунгеского прихода.

Парк Витаутаса

Парк Витаутаса охватывает гору Витаутаса, окрестные склоны долины и часть нижней террасы. Парк – пейзажный, основан в середине XIX века как парк курорта с минеральными источниками. Он был реорганизован в 1928–35 гг. Посажены берёзовые аллеи, лиственницы, сосны.

В парке Витаутаса стоит бюст известного литовского писателя Балиса Сруоги (1898–1947). 16 октября 1997 года, в день 50–ой годовщины смерти писателя, в полукруге из двенадцати лип был установлен бюст Б.Сруоги из серого камня, созданный скульптором Г. Пляхавичюсом. Вернувшийся в июле 1945 года из Штутгофского концентрационного лагеря Б.Сруога поселился в Бирштонасе на «Белой вилле», которая в 1982 году была снесена. В Бирштонасе Б.Сруога не только лечился, но и создавал стихотворения для поэтического сборника «Ода гостье голубой», написал книгу воспоминаний о Штутгофском лагере смерти – «Лес богов».

С 1999 года парк Витаутаса украшает созданный скульптором Гядиминасом Йокубонисом 20. памятник Великому князю Литовскому Витаутасу. Скульптор претворил в жизнь идею многих жителей Бирштонаса – «вернуть» Витаутаса на коне в места его охоты. Витаутас изображён так, словно он сросся с конём, тем самым подчёркивается его воинственность и готовность к походам. Гранит для скульптуры был привезён с литовских земель времён Витаутаса – с Украины. Место для тридцатитонной скульптуры выбрал сам автор, который наиболее приемлемым посчитал парк, названный именем Витаутаса и расположенный между горой Витаутаса и набережной Нямунаса.

Костёл Св. Антона Падувского

21. Бирштонский каменный костёл в 1900 году спроектировал архитектор Вацловас Михнявичюс. Краеугольный камень костёла был заложен в 1903 году. Работами руководил настоятель костёла Бирштонского прихода Йонас Карвялис, а надзор за строительством осуществлял архитектор Эдмундас–Эмильянас Фрикас. В 1909 году костёл был освящён титулом Св. Антона Падувского.

Бирштонский костёл неоготический, с высокой башней. Внутреннее пространство разделено на три нефа, сводчатое, пол из каменных плит, мозаичный. На центральном

źródeł“ oraz źródło „Birutė“ położone były na II ponadzalewowej terasie Niemna, zaś źródła „Vytautas“ i „Aldona“ - w zalewie (zalew – część doliny rzeki zatapiana przez powodzie i wezbrania). Po zbudowaniu w 1959 r. zapory hydroelektrowni kowieńskiej źródła „Vytautas“ i „Aldona“ zostały zalane, pozostałe zaś, na skutek utraty znaczenia praktycznego, zamknięto w 1961 r. Od roku 1959 na potrzeby uzdrowiska dostarczana jest jedynie woda pochodząca z odwiertów.

Po oddaniu do użytku kowieńskiej hydroelektrowni poziom wody w Niemnie wzrósł o 3,5 metra, co spowodowało zatopienie legendarnego, naturalnie bijącego źródła „Vytautas“, kojarzonego z symbolem uzdrowiska, rzeźbą „wieloryba“. W 1960 r. hydrogeolodzy w głębi ziemi natrafili na wodę, która swym składem chemicznym zbliżona jest do wody z historycznego źródła „Vytautas“. Dlatego nadano jej tę samą nazwę (Nr 17106). Tym, którzy pragną poczuć smak wody pochodzącej z historycznego źródła, wystarczy wstąpić do 22. Żółtego biuwetu należącego do sanatorium „Tulpės“.

23. W biuwecie sanatorium „Versmė“ można skosztować niegazowanej wody mineralnej „Vytautas“, która pochodzi z innego odwiertu i swym składem chemicznym nieco się różni od wody w Żółtym biuwecie. Woda z biuwetu

21.

37

22.

алтаре костёла находится икона Пресвятой Девы Марии Остробрамской (автор Станисловас Гобята), находящаяся слева на боковом алтаре икона «Св. Юозапас с Младенцем» предположительно взята из Бирштонского костела, который строился в XVIII веке.

Окна костёла украшают великолепные витражи. В1984-1968 гг. тогдашний ксёндз Миколас–Мариёнас Пяткявичюс, прибегший к услугам известного литовского витражиста Витаутаса Шварлиса и художника Андрюса Гедримаса, увековечил 600–летие (1387 г.) крещения Литвы и 500-летие (1484 г.) кончины Св. Казимераса, Покровителя Литвы.

Приблизительно в 1908 году широко известный в то время каунасский мастер Йонас Гаралявичюс установил орган. Автор проспекта органа – Адомас Каралюс (1908 г.). В 1999 году орган был реставрирован органным мастером из Вильнюса Лаймонасом Пикутисом.

В костёле отмечаются храмовые праздники Св. Антона Падувского, Пресвятой Девы Марии, Пресвятой Девы Марии Матери Милосердия, проходят концерты сакральной музыки.

Бюветы

На территории старого курорта было девять натуральных источников – все на правом берегу Нямунаса. Группа из шести источников, известная под названием «Старые источники», и источник «Бируте» находились

sanatorium „Versmė“ jest właśnie tą wodą, którą się rozlewa do butelek w najstarszym na Litwie, pielęgnującym stare tradycje rozlewnicze zakładzie „Birštono mineraliniai vandenys“ ir Ko.

Sanatoria 24. Sanatorium „Tulpės“ powstało jako

pierwsze w Birsztanach. Posiada długoletnie tradycje stosowania w lecznictwie wody mineralnej i borowiny. Do leczenia wykorzystywana jest tu woda mineralna „Vytautas“ i „Vaidilutė“. Ta ostatnia zawiera dużą ilość bromu. Do najbardziej cenionych na świecie uzdrowisk należą właśnie te, których wody mineralne zawierają brom. Kąpiele z zastosowaniem wody mineralnej „Vaidilutė” pobudzają fizjologiczne mechanizmy przywracające zdrowie. Szczególnie skuteczne są w leczeniu niektórych chorób układu krążenia, oddechowego, pokarmowego, nerwowego, stawów.

Budynki pensjonatowe sanatorium „Tulpės“ wraz z lecznicą wznoszą się nad brzegiem Niemna, w samym centrum parku miejskiego. Jednorazowo może tu przebywać około 140 gości. W 2007 r., na brzegu Niemna, obok starych lecznic wyrosły nowe. Jednocześnie z różnego rodzaju zabiegów może w nich korzystać około 130 osób. Do usług kuracjuszy jest także łaźnia, basen, wanny z wodą mineralną, pokoje masażu.

25. Sanatorium „Versmė“ działa od roku 1975. Jest to specjalistyczne centrum wypoczynkowo-zdrowotne oferujące usługi w

38

23.

на II надпойменной террасе Нямунаса, а «Витаутас» и «Алдона» – в пойме (пойма – часть долины реки, заливаемая во время наводнений и паводков). После завершения в 1959 году строительства плотины Каунасской гидроэлектростанции источники «Витаутас» и «Алдона» были затоплены, а другие, утратившие практическую значимость, были ликвидированы в 1961 году. С 1959 года на курорт поступает вода только из скважин.

После строительства гидроэлектростанции вода в Нямунасе поднялась приблизительно на 3,5 м и затопила естественный легендарный источник «Витаутас», пострадала и ставшая символом курорта скульптура «Кит». В 1960 году гидрогеологи нашли в недрах земли воду, очень близкую по своему химическому составу к историческому источнику «Витаутас», вследствие чего она также была названа «Витаутас» (№ 17106). Желающим почувствовать вкус исторического источника только нужно зайти в 22. Жёлтый бювет, относящийся к санаторию «Тульпеc».

В бювете 23. санатория «Вярсме» можно попробовать негазированную минеральную воду «Витаутас», добываемую из другой сважины и несколько отличающуюся по её химическому составу от воды Жёлтого бювета. Именно воду бювета санатория «Вярсме» разливают в бутылки на сохраняющем старые традиции разлива минеральной воды в Литве заводе «Бирштоно минералиняй вандянис» ир Ko.

zakresie rehabilitacji oraz leczenia sanatoryjnego. W sanatorium świadczone są usługi chorym na zaburzenia endokrynne, choroby nerwowe, zaburzenia w działaniu aparatu ruchowego, choroby układu oddechowego, pokarmowego, zaburzenia w pracy nerek oraz choroby spowodowane działaniem promieniowania jonizującego.

Od dawna w sanatorium do zabiegów wykorzystywana jest woda mineralna o stopniu mineralizacji 20-22 g/l oraz naturalna borowina. Do leczenia chorób układu pokarmowego stosuje się natomiast wodę mineralną „Vytautas“ o stopniu mineralizacji 6,5-8 g/l. W sanatorium „Versmė“ działa jedyny w Birsztanach gabinet solny. Kuracjusze mogą też wypróbować unikalnego samoobsługowego zabiegu z wykorzystaniem borowiny i gliny.

Centrum dla zwiedzających Parku Regionalnego Zakoli Niemna

26. Ekspozycja prezentowana w centrum dla zwiedzających Parku Regionalnego Zakoli Niemna zapoznaje z krajobrazem Wielkich Zakoli Niemna, ich historią oraz zabytkami przyrody. Wstęp wolny.

Muzeum Dziedzictwa Kulinarnego

27. Założone w 2007 r. Muzeum Dziedzictwa Kulinarnego działa w oparciu o zbiory pochodzące

39

24.

z prywatnej kolekcji. Ekspozycja muzealna zapoznaje z pochodzącymi z różnych krajów oraz okresów naczyniami kuchennymi, przyborami, książkami kucharskimi oraz podręcznikami. Do dyspozycji zwiedzających jest nie tylko ekspozycja, mogą oni również wziąć udział w degustacjach różnych dań. Cena biletu dla osoby dorosłej wynosi 5 litów, zaś dla uczniów, studentów i emerytów – 2,50 lita.

Muzeum Birsztan

28. Muzeum zostało założone w 1967 r. Podstawę jego ekspozycji stanowią eksponaty zebrane przez krajoznawców ze szkoły średniej w Birsztanach, opowiadające o przeszłości uzdrowiska, faktach historycznych dotyczących jego rozwoju. Eksponowane są też różne przyrządy stosowane w lecznictwie. Najciekawszy jest fragment drewnianej rury, którą w drugiej połowie XIX w. płynęła woda mineralna oraz miedziana wanna, służąca do zabiegów. Wstęp wolny.

Muzeum Sakralne w Birsztanach

29. Założone w jubileuszowym dla chrześcijaństwa roku 2000, na terenie dawnej plebanii birsztańskiej Muzeum Sakralne prezentuje zwiedzającym zabytki kultury chrześcijańskiej. Wiek niektórych z nich sięga 400 lat.

Санатории

Первый в Бирштонасе 24. санаторий «Тульпеc» имеет многолетние традиции лечения минеральной водой и лечебными грязями. Для лечения санаторий «Тульпеc» использует минеральную воду «Витаутас» и «Вайдилуте». В состав последней входит большое количество брома. В мире особенно ценятся курорты, в минеральных водах которых найден бром. Ванны из минеральной воды «Вайдилуте» стимулируют физиологические механизмы выздоровления. Они являются очень эффективными при лечении отдельных заболеваний системы кровообращения, дыхательной системы, системы пищеварения, нервной системы, суставов.

Жилые корпуса и лечебница санатория «Тульпеc» расположены на берегу Нямунаса, в самом центре парка курорта Бирштонас. Санаторий может принять одновременно до 140 клиентов. В 2007 году рядом со старой лечебницей открыта новая водолечебница на берегу Нямунаса. Различными процедурами одновременно могут воспользоваться до 130 человек. Там работают бани, бассейн, ванны с минеральной водой, массажные комнаты.

25. Санаторий «Вярсме» создан в 1975 году. Это специализированное лечебно–оздоровительное учреждение, предлагающие услуги по реабилитации и санаторному лечению. В санатории проходят курс лечения лица с заболеваниями эндокринной, нервной

40

26.

25.

систем, с нарушениями опорно–двигательного аппарата, дыхательной системы, системы пищеварения, с заболеваниями почек, с последствиями воздействия йонизирующего облучения.

Издавна в санатории для лечебных процедур используются минеральная вода с минерализацией 20–22 г/л, а таже натуральные лечебные грязи. Для страдающих заболеваниями системы пищеварения применяется минеральная вода «Витаутас» с минерализацией 6,5–8 г/л. В санатории «Вярсме» работает единственная в Бирштонасе соляная комната, предлагается уникальная процедура с применением лечебных грязей и глины посредством самообслуживания.

Центр посетителей Регионального парка излучин Нямунаса

26. Находящаяся в Центре посетителей Регионального парка излучин Нямунаса экспозиция знакомит с ландшафтом, историей и ценностями природы Больших излучин Нямунаса. Посещение экспозиции является бесплатным.

Музей кулинарного наследия

27. Музей кулинарного наследия создан в 2007 году на основе частной коллекции. Экспозиция музея знакомит со столовыми и кухонными принадлежностями, посудой, кулинарными книгами и учебниками различных стран и эпох. Посетителям предлагается не только осмотреть экспозицию, но и принять участие в дегустации различных блюд. Стоимость билетов: для взрослых – 5 литов, для школьников, студентов, пенсионеров – 2,50 лита.

Бирштонский музей

28. Бирштонский музей создан в 1967 году. Основу экспозиции составили собранные краеведами Бирштонской средней школы экспонаты, рассказывающие о прошлом курорта, в ней представлены исторические факты развития курорта, экспонируются и использовавшиеся для лечения приборы. Наибольший интерес из них вызывает фрагмент деревянной трубы, по которой во второй половине XIX века текла из источников в лечебницы минеральная вода, а также медная ванна для минеральной воды. Посещение экспозиции является бесплатным.

41

27.

W muzeum eksponowane są cenne dzieła sztuki religijnej (malarstwo, rzeźba, tekstylia, naczynia liturgiczne, sztuka ludowa) oraz działają dwie ekspozycje. Jedna jest poświęcona kardynałowi Vincentasowi Sladkevičiusowi, druga – męczennikowi, arcybiskupowi Teofi liusowi Matulionisowi. Wstęp wolny.

Teofi lius Matulionis (1873–1962) ukończył seminarium duchowne w Petersburgu, po czym został proboszczem parafi i Najświętszego Serca Jezusowego, gdzie wybudował nową świątynię. Na skutek napiętych stosunków z władzą bolszewicką, został uwięziony, po czym zesłany na Sybir. W międzywojniu. Po powrocie na Litwę, był biskupem w Koszedarach (Kaišiadorys). W okresie sowieckim ponownie zesłany, po powrocie 1956 r. zamieszkał w Birsztanach. W 1957 r., na starej plebanii birsztańskiej biskup Matulionis na swego następcę po kryjomu wyświęcił księdza Vincentasa Sladkevičiusa. W skutek nieposłuszeństwa wobec rozkazów władzy sowieckiej Matulionisa wysłano do miejscowości Szadów (Šėduva), gdzie był ciągle śledzony. Podczas ostatniego przeszukania wstrzyknięto mu lek o nieznanym pochodzeniu. Po kilku dniach zmarł, został pochowany w krypcie katedry w Koszedarach.

Trzykrotnie zatrzymywany arcybiskup ogółem spędził w więzieniach szesnaście lat. W 1962 r. papież Jan XXIII mianował go arcybiskupem. W 1990 r., w biskupstwie koszedarskim rozpoczęto proces beatyfi kacyjny biskupa Matulionisa. W 2008 r. proces ten został zakończony na poziomie biskupstwa. Pozostaje mieć nadzieję, że w 2012 r., podczas obchodów 50-lecia rocznicy śmierci

Бирштонский сакральный музей

29. Основанный в 2000 юбилейном для христиан году в старом доме Бирштонского настоятеля костёла Бирштонский сакральный музей демонстрирует посетителям ценности христианской культуры, возраст которых составляет около 400 лет.

В музее экспонируются ценные

Teofi lius Matulionis (1873–1962)

42

28.

произведения религиозного искусства (живопись, скульптура, текстиль, литургическая посуда, народное творчество), а также представлены две мемориальные экспозиции, посвящённые епископу Винцентасу Сладкявичюсу и архиепископу–мученику Теофилюсу Матулёнису. Посещение экспозиции является бесплатным.

Теофилюс Матулёнис (1873–1962) закончил Петербургскую духовную семинарию, позднее был назначен настоятелем прихода Святейшего Сердца Иисусова, где построил новый костёл. По причине разногласий с большевиками T. Матулёнис был в заключении, затем сослан в Сибирь. После возвращения в межвоенный период он стал епископом Кайшядорской епископии. В советский период вновь был сослан в Сибирь и после возвращения в Литву в 1956 году поселился в Бирштонасе. В 1957 году епископ T. Матулёнис тайно консекрировал в Бирштонском старом доме настоятеля прихода своим преемником ксендза Винцентаса Сладкявичюса. Вследствие неподчинения Т.Матулёниса указаниям советской власти он был выслан в Шядуву, где за ним постоянно следили. Во время последнего обыска ему были введены лекарства неустановленной этимологии. Спустя несколько дней T. Матулёнис умер и был похоронен в крипте Кайшядорского кафедрального собора.

biskupa Matulionisa, kościół ogłosi go błogosławionym.

W 1959 r., po upływie 2 lat od wyświęcenia Vincentasa Sladkevičiusa (1920–2000) na biskupa, staraniem KGB został on wysłany do miejscowości Nemunėlio Radviliškis, następnie do Pabiržė w rejonie birżańskim (Biržai), gdzie spędził prawie dwadzieścia trzy lata. W 1972 r. biskup Sladkevičius pobłogosławił wydawanie dzieła „Lietuvos Katalikų Bažnyčios Kronika“ (Kronika Kościoła Katolickiego na Litwie). Wraz z innym przebywającym na zesłaniu biskupem Julijonasem Steponavičiusem nadzorował działalność działającego w podziemiu seminarium duchownego, odnawiał klasztory, prowadził rekolekcje. W 1982 r. wrócił do biskupstwa w Koszedarach.

Wiosną 1988 r. Sladkevičius został mianowany przewodniczącym konferencji biskupów Litwy. W tym samym roku papież Jan Paweł II oficjalnie mianował go kardynałem Świętego Rzymu. W 1989 r. Sladkevičius został arcybiskupem metropolitą kowieńskim. Otworzył tam szkołę dla katechetów, został wielkim

43

Vincentas Sladkevičius (1920–2000)

29.

Трижды отбывавший срок архиепископ всего провёл в тюрьмах шестнадцать лет. В 1962 году Папа Иоанн XXIII удостоил его титула епископа. В 1990 году в Кайшядорской епископии начато дело по беатификации архиепископа T. Матулёниса (беатификация –провозглашение святым, с целью признания архиепископа блаженным. В 2008 году дело по беатификации на уровне епископии было завершено, остаётся ждать, что в 2012 году, когда будет отмечаться 50-летняя годовщина со дня смерти архиепископа Т. Матулёниса, Костел провозгласит его блаженным.

В 1959 году, спустя два года после посвящения Винцентаса Сладкявичюса (1920–2000) в епископы, усилиями КГБ он был выслан в Нямунелис–Радвилишкис, позднее в Пабирже Биржайского района, где провёл почти двадцать три года. В 1972 году епископ В. Сладкявичюс благословил издание «Церковной хроники католиков Литвы», вместе с другим находившемся в ссылке епископом Юлионасом Стяпонавичюсом занимался в духовной семинарии подпольной деятельностью, восстанавливал монастыри, проводил реколлекции. В 1982 году епископ вернулся в Кайшядорскую епархию как законный её пастырь.

Весной 1988 года В.Сладкявичюс был назначен председателем конференции епископов Литвы. В том же самом году Папа Иоанн Павел II официально провозгласил

44

* * *

В.Сладкявичюса кардиналом Священного Рима. В 1989 году В.Сладкявичюс назначен метрополитом Каунасской архиепархии. Он создал школу Катехетов, стал Верховным канцлером Университета Витаутаса Великого, заботился о том, чтобы факультет католической теологии отвечал требованиям Ватикана. В 1995 году в возрасте 75 лет вследствие тяжёлой болезни кардинал вручил документ об отставке архиепископу Й.М.Грация. В 1998 году Президент Литовской Республики Валдас Адамкус наградил В.Сладкявичюса орденом Витаутаса Великого I степени за воспитание в Литве духа порядочной и свободной нации, в том же году ему была вручена премия Согласия.

28 мая 2000 года кардинал Священного Рима В.Сладкявичюс умер в Каунасе и был похоронен в часовне Святого Таиства Каунасского архикафедрального собора–базилики.

kanclerzem Uniwersytetu Witolda Wielkiego. Dbał również o to, by Wydział Teologii Katolickiej na danej uczelni został zorganizowany zgodnie z wymaganiami Watykanu. W 1995 r., w wieku 75 lat, na skutek ciężkiej choroby wręczył nuncjuszowi arcybiskupowi J. M. Grazii pismo z prośbą o dymisję. W 1998 r. prezydent Republiki Litewskiej Valdas Adamkus za umacnianie w narodzie litewskim ducha cnoty oraz wolności odznaczył Sladkevičiusa orderem Witolda Wielkiego I stopnia. W tym samym roku został on też laureatem premii Santarvė (Zgoda).

28 maja 2000 r. kardynał Świętego Rzymu Sladkevičius zmarł w Kownie, został pochowany w kaplicy Najświętszego Sakramentu w kowieńskiej bazylice.

45

Практическая информацияМузеи, туристические информационные центры Бирштонский центр туристической информацииLT-59206 Бирштонас, ул. Яунимо 3 Тел.: +370 319 65 740www.visitbirstonas.lt; info@visitbirstonas.lt

Центр посетителей Регионального парка излучин Нямунаса LT-59206 Бирштонас, ул. Тилёйи 1Тел.: +370 319 65 613www.nemunokilpos.lt; nkrp@korbas.ltI-IV 8.00–17.00, V 8.00–15.45, Обед: 12.00–12.45

Пунский музей лесничестваДер. Панямунинкай, Пунское лесничество, Алитусский район Тел.: +370 315 48 688

Музей кулинарного наследия LT-59206 Бирштонас, ул. Пакальнес 3Тел.: +370 319 62 030 www.karaliskojirezidencija.lt; info@karaliskojirezidencija.ltII 10.00–18.00, V 10.00–18.00, VI 11.00–15.00

Бирштонский музейLT-59211 Бирштонас, ул. Витауто 9Тел./факс: +370 319 65 605info@birstonomuziejus.lt III-VII 10.00-17.00

Бирштонский сакральный музей LT-59217 Бирштонас, ул. Бирутес 10 Тел.: +370 319 65 699 www.sakralinis.lt; muziejus@sakralinis.ltIII-VII 10.00-17.00

Informacja praktycznaMuzea, centra dla zwiedzających oraz centra informacji turystycznej

Centrum informacji turystycznej w Birsztanachul. Jaunimo 3, LT-59206 BirsztanyTel. +370 319 65 740www.visitbirstonas.lt; info@visitbirstonas.lt

Centrum dla zwiedzających Parku Regionalnego Zakoli Niemnaul. Tylioji 1, LT-59206 BirsztanyTel. +370 319 65 613www.nemunokilpos.lt; nkrp@korbas.ltI-IV 8.00–17.00, V 8.00–15.45, przerwa obiadowa 12.00–12.45

Muzeum-leśniczówka w Puniwieś Panemunininkai, leśnictwo Punia, rej. Alytus Tel. +370 315 48 688

Muzeum Dziedzictwa Kulinarnego ul. Pakalnės 3, LT-59206 BirsztanyTel. +370 319 62 030 www.karaliskojirezidencija.lt; info@karaliskojirezidencija.ltII 10.00–18.00, V 10.00–18.00, VI 11.00–15.00

Muzeum Birsztanul. Vytauto 9, LT-59211 BirsztanyTel./fax. +370 319 65 605info@birstonomuziejus.lt III-VII 10.00-17.00

Muzeum Sakralne w Birsztanach ul. Birutės 10, LT-59217 BirsztanyTel. +370 319 65 699 www.sakralinis.lt; muziejus@sakralinis.ltIII-VII 10.00-17.00

46

Санатории:

Санаторий «Тульпеc»LT-59541 Бирштонас, ул. Б.Сруоги 4Тел.: +370 319 65 525www.tulpe.lt; santulpe@mail.ltГрязелечебница: LT-59217 Бирштонас, ул. Бирутес 31Тел.: +370 319 65 532Водолечебница: LT-59217 Бирштонас, ул. Бирутес 35Тел.: +370 319 61 336, +370 319 61 337vgydykla@tulpe.lt

Санаторий «Вярсме»LT-59209 Бирштонас ул. Б.Сруоги 9Тел.: + 370 319 65 673, +370 319 43 102Тел. лечебницы: +370 319 65 683, +370 319 55 213www.versme.com; registraturaversme@is.com

Предприятия, предоставляющие SPА–услуги:

Комплекс «Каралишкойи резиденция»LT-59206 Бирштонас, ул Пакальнес 3 Тел.: +370 319 62 030, +370 615 11 422www.karaliskojirezidencija.lt; info@karaliskojirezidencija.lt

Гостиница «Нямуно сленис» 4*LT-59107 Бирштонас, ул. Вяркнес 8Тел.: +370 319 56 493, +370 699 64 028www.nemunoslenis.lt; info@nemunoslenis.lt

Sanatoria:

Sanatorium „Tulpės“ ul. B. Sruogos 4, LT-59541 BirsztanyTel. +370 319 65 525www.tulpe.lt; santulpe@mail.ltZabiegi borowinowe ul. Birutės 31, LT-59217 BirsztanyTel. +370 319 65 532Zabiegi wodneul. Birutės 35, LT-59217 BirsztanyTel.: +370 319 61 336, +370 319 61 337vgydykla@tulpe.lt

Sanatorium „Versmė“ul. B. Sruogos 9, LT-59209 BirsztanyTel.: + 370 319 65 673, +370 319 43 102Lecznica tel.: +370 319 65 683, +370 319 55 213www.versme.com; registraturaversme@is.com

Centra SPA:

Kompleks „Karališkoji rezidencija“ul. Pakalnės 3, LT-59206 BirsztanyTel.: +370 319 62 030, +370 615 11 422www.karaliskojirezidencija.lt; info@karaliskojirezidencija.lt

Hotel „Nemuno slėnis“ 4*ul. Verknės 8, LT-59107 BirsztanyTel.: +370 319 56 493, +370 699 64 028www.nemunoslenis.lt; info@nemunoslenis.lt

47

Noclegi:

Hotel „Nemuno slėnis“ 4*ul. Verknės 8, LT-59107 BirsztanyTel.: +370 319 56 493, +370 699 64 028www.nemunoslenis.lt, info@nemunoslenis.lt

Hotel „Sofijos rezidencija“ 3*ul. Jaunimo 6, LT-59206 BirsztanyTel. +370 319 45 200www.sofijosrezidencija.lt; info@sofijosrezidencija.lt Hotel „Sonata“ 3*ul. Algirdo 34, LT-59204 BirsztanyTel.: +370 319 65 825, +370 680 83 285www.sonatahotel.lt; seklytele@sonatahotel.lt

Dom wypoczynkowy „Audenis“ 4*ul. Lelijų 3, LT-59207 BirsztanyTel. +370 319 61 300www.audenis.lt; info@audenis.lt

Gospodarstwo agroturystyczne V. Dubikovienė „Punios aidas“wieś Šaltinėnai, starostwo birsztańskie.Tel.: +370 319 69 026, +370 686 70 328, +370 645 01 377www.dubikovienessodyba.lt; kdubikovaite@gmail.com

Гостиница «Нямуно сленис» 4*LT-59107 Бирштонас, ул. Вяркнес 8Тел.: +370 319 56 493, +370 699 64 028www.nemunoslenis.lt, info@nemunoslenis.lt

Гостиница «Софиёс резиденция» 3*LT-59206 Бирштонас, ул. Яунимо 6 Тел.: +370 319 45 200www.sofijosrezidencija.lt; info@sofijosrezidencija.lt

Гостиница «Соната» 3*LT-59204 Бирштонас, ул. Альгирдо 34Тел.: +370 319 65 825, +370 680 83 285www.sonatahotel.lt; seklytele@sonatahotel.lt

Гостевой дом «Аудянис» 4*LT-59207 Бирштонас, ул. Лялию 3Тел.: +370 319 61 300www.audenis.lt; info@audenis.lt

Усадьба сельского туризма В. Дубиковене «Пунёс айдас»Дер. Шальтиненай, Бирштонская сянюнияТел.: +370 319 69 026, +370 686 70 328, +370 645 01 377www.dubikovienessodyba.lt; kdubikovaite@gmail.com

Классифицированные предприятия, предоставляющие услуги по расселению туристов:

ПУТЕВОДИТЕЛЬ ПО БИРШТОНАСУ И БОЛЬШИМ ИЗЛУЧИНАМ НЯМУНАСА/ [Составитель: Генриетта Миляускене]. – Каунас: Бирштонская городская ассоциация предпринимателей и Бирштонский центр туристической информации, 2008. – 48 с.

ISBN 978-609-95010-2-4

ПУТЕВОДИТЕЛЬ ПО БИРШТОНАСУ И БОЛЬШИМ ИЗЛУЧИНАМ НЯМУНАСА

Фотографии: Э. Даргиса, Г. Чясониса, Р. Якайтиса, Г. Миляускене, С. Смайлиса, В. Валужиса; из архивов Сакрального музея, Дирекции Регионального парка излучин Немана, санатории «Вярсме», комплекса «Каралишкойи рязиденция», гостиницы «Нямуно сленис», гостевого дома «Аудянис» и усадьбы сельского туризма В. Дубиковене «Пунёс айдас».

Макетирование Б. Чекавичутe

Перевод на польский и русский языки: ЗАО «Мятрополё вяртимай» (UAB „Metropolio vertimai“)

Подготовка карт к печати: ЗАО «Вингис» (UAB „Vingis“)

Тираж: 2000 экз.

Издано Бирштонской городской ассоциацией предпринимателей, LT-59206 Бирштонас, ул. Яунимо 2, и Бирштонским центром туристической информации, LT-59206 Бирштонас, ул. Яунимо 3

Отпечатано Домом печати “Arx Baltica”, LT-46353 Каунас, ул. Вейвярю 142 б

Przewodnik po Birsztanach i Wielkich Zakolach Niemna / [Opracowała Henrieta Miliauskienė]. – Kowno: Stowarzyszenie Przedsiębiorców Birsztan oraz Centrum Informacji Turystycznej w Birsztanach, 2008. – 48 s.

ISBN 978-609-95010-2-4

Przewodnik po Birsztanach i Wielkich Zakolach Niemna

Zdjęcia: E. Dargis, G. Česonis, R. Jakaitis, H. Miliauskienė, S. Smailys, V. Valužis; archiwum Muzeum Sakralnego w Birsztanach, administracji Parku Regionalnego Zakoli Niemna, sanatorium „Versmė“, kompleksu „Karališkoji rezidencija“, hotelu „Nemuno slėnis“, domu wypoczynkowego „Audenis“ i gospodarstwa agroturystycznego V. Dubikovienė „Punios aidas“.

Makieta B.Čekavičiūtė

Tłumaczenie na jęz. polski i rosyjski biuro tłumaczeń „Metropolio vertimai“

Przygotowanie map do druku spółka „Vingis“

Nakład 2000 egz.

Wydawca: Stowarzyszenie Przedsiębiorców Birsztan, ul. Jaunimo 2, LT-59206 Birsztany oraz Centrum Informacji Turystycznej w Birsztanach, ul. Jaunimo 3, LT-59206 Birsztany

Druk: Dom Wydawniczy “Arx Baltica”, ul. Veiverių 142 b, LT-46353 Kowno