мун нэз ийн бүтэц

1. Монголын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн ерөнхий байдал

2. Зах зээлийн эдийн засаг 3. Макро ба микро эдийн засаг 4. Хөгжлийн тухай ойлголт ,

тогтвортой хөгжил

МУ-ын нийгэм ЭЗ-ийн хөгжлийг дараах ЭЗ-ийн тогтолцоонуудын хөгжлийн хугацаагар үе шатад хуваан авч үзэж болно .

1. 1921 он хүртэлх Уламжлалт ЭЗ-тай орон 2. 1921-1990-д он Төвлөрсөн төлөвлөгөөт ЭЗ-

ийн үеийн БНМАУ3. 1990-д оноос хойшхи үеийн Монгол улс

20-р зууны эхэн үеийн Монгол улс ЭЗ-ийн хөгжлөөр хоцрогдсон орон байв. Эдийн засгийн үндсэн суурь нь нүүдлийн бэлчээрийн мал аж ахуйд түшиглэсэн амиа аргацаасан шинжтэй Уламжлалт эдийн засагтай орон байлаа. Жижиг гар урлал, МАА-н түүхий эдийг боловсруулах цэг, гадны ба дотоодын худалдаа наймаанаас өөр үйлдвэр , техник , тоног төхөөрөмж байсангүй. Үндэсний орлогын бараг 90%-ийг МАА дангаар бүрдүүлж байв.

ЭЗ-ийн үндсэн асуудлуудыг төрөөс төвлөрсөн төлөвлөгөөгөөр дамжуулан шийдвэрлэдэг байсан

Энэ тогтолцоогоор хөгжиж байх үед Монгол улсад нийгэм , улс төр , эдийн засгийн гадаад болон дотоодын хүчин зүйлсийн улмаас нилээн бэрхшээлтэй тулгарч байсан .Тухайлбал : 1939 оны Халх голын байлдаан , 1941-1945 оны Дэлхийн 2-р дайн

1950, 1960-д оноос тухайн үеийн ЗХУ, Польш ,Чех , Зүүн герман , Унгар , Болгар зэрэг орнуудын тусламжаар түлш эрчим хүч , уул уурхай , хөнгөн хүнсий болон үйлчилгээний салбар ,газар тариалан гм ЭЗ-ийн олон салбарын үндэс шинээр тавигдаж эхэлсэн нь манай улсын нийгэм ЭЗ-ийн хөгжилд том дэвшил болж ХАА-н орноос ХАА-Аж үйлдвэрийн орон болж эхэлсэн .

Гэвч тэр цаг үед төрийн өмч дангаар ноёрхож ,зах зээлийн харилцааг хавчин хязгаарласан санаачлага муутай ЭЗ-ийн төлөвлөгөө зөвхөн засгийн газарт төвлөрсөн байсан .Улс төр ЭЗ-ийн хувьд ганц ЗХУ-ыг дагаж байснаас болоод дэлхийн зах зээлээс тусгаарлагдсан , бүх салбарт тус орны онцгой эрх эрх дарх тогтож байсан

ЭЗ-ийн үндсэн асуудлуудыг Зах зээлийн аргаар шийдвэрлэж байдсаг тогтолцоо юм.

1990-д оноос манай улс Зах зээлийн шинэ нийгэмд хөл тависанаар ЭЗ-т 1993 он хүртэл нилээд хүндрэл тохиолдож байсан боловч 1994 оноос эхлэн сэргэж 1996 оноос өсөх хандлагууд гарч эхэлсэн байна.

Өмчийн олон хэлбэр бий болов Үнийг чөлөөлснөөр Э/З-ийн шударга өрсөлдөөн

бий болов Банкны шинэ тогтолцоо бүрэлдэв Татварын бодлого шиэчлэгдсэн Нийгмийн даатгалын болон халамжийн тогтолцоо

бий болсон

Эдийн засгаас хол хөндий амьдарна гэдэг бүтэшгүй зүйл юм. Учир нь хүн төрөлхтний амьдрал , хүмүүний нийгмийн хөгжлийн үндэс нь эдийн засаг юм

Милтон Фридман

Эдийн засаг

Хэрэгцээ/ хязгааргүй/

Хүний хангагдаагүй хүсэл

Нөөц баялаг /Хязгаартай /

Хүний хэрэгцээг хангаж буй бүхий л зүйлс

Хязгаарлагдмал нөөц баялгаар хүний хязгааргүй хэрэгцээг хэрхэн хангах вэ?

үйлдвэрлэл явуулахдаа ямар бараа үйлчилгээг хэнд зориулж хэрхэн үйлдвэрлэх вэ? Гэдэг нь Эдийн засгийн амин чухал асуудал юм. ЭЗ-ийн аль ч тогтолцоо нь дээрх ЮУГ ?, ЯАЖ ? ХЭНД ? Гэсэн асуудлыг шийдэхийн төлөө үйл ажиллагаагаа явуулсаар ирсэн бөгөөд эцсийн үр дүн нь эрс ялгаатай байна.Жишээ нь :

Агент Дэлгүүр

Орон нутгийн Хуваарилалт

Үйлдвэрлэл

Бүтээгдэхүүн Агуулах

Засгийн газар Төлөвлөгөө

Хэрэглэгч

Хэрэглэгч

хэрэглэгч

Эрэлт Хэрэгцээ

бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэгч

Зах зээл

Адам Смит Зах зээлийг /Үл үзэгдэгч гар/ удирддаг гэж тодорхойлсон байдаг . Учир нь ЗЗЭЗ нь төвлөрсөн бус уян хатан , ажил хэрэгч , түргэн хувирч өөрчлөгддөг , төв гэж баригдаж үзэгдэх зүйлгүй нийгмийн хэрэгцээ шаардлагаас урган гарч байдаг юм .

Бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний үр дүнг солилцох , худалдах ба худалдан авах үйл ажиллагааны хүрээг хэлнэ.

ЭЗ-ийн урамшуулал болох ашиг нь цааш хөгжих өдөөгч хүчин зүйл нь болж байдаг

Хувийн өмч ,чөлөөт үнийн системтэй Өрсөлдөөн дээр суурилсан нийгмийн баялаг

бүтээнэ Хувийн аж ахуй нь өөрсдийн сонирхлоор

дамжуулан эрэлт нийлүүлэлтийг урсгалаар нь зохицуулж байдаг

Хэрэглэгч үйлдвэрлэгчийг эрх ашигт зохицсон ЭЗ-ийн тэнцвэр , өсөлтийг бий болгож байдаг.

1. Үйлдвэрлэгч хэрэглэгч нь тодорхой өмчид тулгуурлан бие даан ҮА явуулдаг

2. Чөлөөт өрсөлдөөнд тулгуурлана. 3. Өөрийн харилцах түншээ чөлөөтэй сонгож

өөрийгөө удирдаж ,санхүүжүүлж бусад байгууллагуудтай чөлөөтэй нэгдэх эрхтэй

4. Эрэлт нийлүүлтийн үндсэн дээр тулгуурлагдаж хэрэглэгчдийн хэрэгцээгээр зохицуулагддаг

5. ЭЗ-ийн макро бодлогыг хэрэгжүүлэхэд төрийн оролцоо зайлшгүй хэрэгтэй болдог

Эрэлт ,нийлүүлэлт, үнийн хоорондын хамаарал нь зөвхөн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хувьд биш нийгэм ЭЗ-ийн бүх хүрээнд , бүх түвшинд нэгэн адил явагдаж байдаг

Өөрөөр хэлбэл энэ 3-ыг ЗЗ-ийн ЭЗ-ийн тулгын 3 чулуу гэж нэрлэж болно.

Худалдан авах чадвараар баталгаажсан хэрэгцээг Эрэлт гэнэ.

Өөрөөр хэлбэл хэрэглэгч нь бэлэн мөнгөтэй байгаад бараа үйлчилгээг сонгож худалдан авах хүсэл , чадвартай байдлыг ЗЗ-ийн эрэлт гэдэг

1. Бараа үйлчилгээний чанар 2. Бараа үйлчилгээний үнэ 3. Хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар болох

орлогын эх үүсвэр, нөөц 4. Орлуулагч бараа 5. Дагалдах барааны чанар 6. Цаг хугацааны өөрчлөлт

Тодорхой цаг хугацаанд , тодорхой газар нутагт худалдагч , үйлдвэрлэгчээс хэрэглэгчид өгөхөд бэлэн байгаа бараа ,бүтээгдэхүүн ,үйлчилгээний тоо хэмжээг нийлүүлэлт гэнэ.

Нийлүүлэлт нэмэгдэхийн хирээр түүнийг авах , үйлчлүүлэх хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхол нэмэгддэг. Эндээс зах зээлийн үнэ үүснэ.

ЗЗ-ийн үнийн өөрчлөлт Худалдан авах чадварын орлогын өөрчлөлт Бараа бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчийн эрэлт

хэрэгцээ/ цаг хугацаа /

ЗЗ-ийн үнийг бүрэлдэх дамжлагынх нь үүднээс дараах байдлаар хуваадаг . Үүнд :

Үйлдвэрэлийн үнэ Бөөний үнэ Жижиглэн худалдаалах үнэ

Үйлдвэрлэлийг идэвхижүүлэх хөшүүрэг Хязгаарлагдмал нөөцийг хуваарилах Хэрэгцээт газар нь нөөцийг шилжүүлэхийг

мэдээлэн дохиолох Уялдуулан зохицуулах ЗЗ-ийн тэнцвэрт үнэ бол эрэлт нийлүүлэлт 2 тэнцэж

байх нөхцөлд аяндаа тогтдог үнэ юм

Эдийн засаг

Макро ЭЗ Микро ЭЗ

Үнийн өсөлт , ҮНБ, ажилгүйдэл , Мөнгөний бодлого , гадаад худалдаа ,

Төлбөрийн тэнцэл гм

Нийлүүлэгч, үйлдвэрлэгч,Хэрэглэгч , борлуулагч

1. Төр зах зээлийг хамгаалах үүрэгтэй /ЭЗ-ийн амьдралын хууль эрхзүйн үндсийг бүрдүүлэх /

2. Хэрэглэгчдийг нийтийн хэрэглээний бараа үйлчилгээгээр хангах / нөөц хуваарилах /

3. Төгс өрсөлдөөн өрнөх таатай нөхцлийг бүрдүүлэх

4. Гачигдаж буй хүмүүст туслах / Орлогыг дахин хуваарилах /

5. ЭЗ-ийг тогтворжуулах

Хэмжээ хязгаартай нөөц баялгийг хамгийн үр ашигтай хувилбараар хөдөлгөөнд оруулж , ашиг олохын тулд юуг?, яаж үйлдвэрлэх вэ? Гэдгийг шийдэж буй зохион байгуулалтын хэлбэрийг үйлдвэрлэл гэнэ.

Үйлдвэрлэлийн анхдагч

хүчин зүйл

Газар Хөдөлмөр Капитал

Үйлдвэрлэлийн Үйл явц

Анхдагч ҮЯ2-догч

үйлдвэрлэл3-дагч

үйлдвэрлэл

Түүхий эд материал хангах

Боловсруулах АҮ

Бэлэн Бүтээгдэхүүний

хуваарилалт нийлүүлэлтийн

хангамж

Үйлдвэрлэлийн хэлбэр

Бөөгнөрөл Төрөлжилт Хоршилт комбинат

Том үйлдвэрийн газар

үйлдвэрлэл төвлөрөхийг

хэлнэ

Олон үйлдвэрийн газрууд нэг

төрлийн бүтээгдэхүүн

Үйлдвэрлэхийг хэлнэ

Төрөлжсөн үйлдвэрийн

бүтээгдэхүүнийг толгойлох үйлдвэрт нийлүүлэн бэлэн бүтээгдэхүүн хийх

Техник технологийн хувьд холбоотой

нэг төрлийн түүхий эдээр олон төрлийн

бүтээгдэхүүн Үйлдвэрлэх

үйлдвэрүүдийн нэгдэл

Газарзүйн ШУ-нд байгаль нийгмийн аливаа юмс үзэгдэл орон зай, цаг хугацаагаар хувьсан өөрчлөгдөж, нэг шинж чанараас нөгөө шинж чанарт , нэг тоо хэмжээнээс нөгөө тоо хэмжээнд шилжин өгсөн дэвших үйл явцыг хөгжил гэж ойлгодог .

Орчин үед улс орны хөгжлийн түвшинг үнэлэх үзүүлэлтэд Хүний

хөгжлийг нэгэн гол үзүүлэлт болгодог болсон .

Оюун ухаан Мэдлэг боловсрол

Өөдрөг хүнлэгУхамсар , сэтгэлгээ

Эрүүл бие цогцос

Байгаль нийгмийн нөөц баялгийг өнөөгийн хүмүүсийн сайн сайхан аж байдлыг хангах хэрэгт хойч үеийнхний хэрэгцээг хохироохгүйгээр дээд зэргийн үр өгөөжтэй ашиглах үйл ажиллагаа юм

Эдийн засаг

экологиНийгэм

1. ЭЗ-ийн зорилго-үр ашигтай байх , байнга өөн нэмэгдэх

2. Экологийн зорилго :нөөц баялгийг зохистой ашиглах , баягаль орчныг доройтуулахгүй байх , байгалийн гамшгийн аюулыг бууруулах

3. Нийгэм соёлын зорилго :ядуурлыг арилгах , амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх , тэгш байдлыг тогтоох